ZWIERZĘTA W KRAINIE EGO

ZWIERZĘTA W KRAINIE EGO
Zwierzęta to wielkie królestwo obejmujące wielokomórkowe organizmy w większości zdolne do
aktywnego poruszania się. Są największym i najbardziej zróżnicowanym gatunkowo królestwem
organizmów. Największą grupę zwierząt stanowią bezkręgowce, a wśród nich owady. Drugą grupą zwierząt
są kręgowce, a wśród nich tradycyjnie wyróżnia się ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki, do których należy
również człowiek. Około 500 mln lat temu (kambr), występowali już przedstawiciele wszystkich znanych
obecnie typów bezkręgowców.
Na obszarze EGO występuje 51 gatunków ssaków z 89 stwierdzonych w Polsce. Wśród nich
przedstawiciele sześciu rzędów: parzystokopytne, drapieżne, ząjącokształtne, nietoperze, owadożerne, gryzonie. Największym ssakiem zamieszkującym ostępy Puszczy Boreckiej jest jedyny
przedstawiciel rodziny pustorogich – żubr. Populacja tych zwierząt liczy obecnie około 80 osobników.
Typowym gatunkiem leśnym, a zarazem największym przedstawicielem rodziny jeleniowatych jest
liczący około kilkadziesiąt osobników łoś. Kompleksy leśne zasiedla liczny na tym terenie jeleń
szlachetny (kilkaset osobników). Pospolita jest również sarna (około 2 tys. osobników), spotykana na
polach, łąkach i w strefie polno-leśnej. Duże zwarte lasy (zwłaszcza wilgotne) oraz zakrzaczone
brzegi jezior w sąsiedztwie lasów zamieszkuje jedyny krajowy przedstawiciel świniowatych – dzik
(kilka tysięcy).
Rząd drapieżnych na terenie EGO reprezentowany jest przez 13 gatunków z trzech rodzin:
psowate, łasicowate, kotowate. Do rodziny psowatych należy „największy drapieżnik" wilk, lis i jenot,
pochodzący ze wschodniej Azji. W Polsce pojawił się po raz pierwszy w 1955 roku w rejonie Puszczy
Białowieskiej i od tego czasu jego zasięg zdecydowanie wzrósł. Obecnie jest u nas zwierzęciem
pospolitym. Populacja wilków na terenie EGO liczy obecnie kilkanaście osobników i powoli zwiększa
swoją liczebność. Drapieżniki, a zwłaszcza wilki, polując na łosie, jelenie, dziki i sarny korzystnie
wpływają na populacje zwierzyny łownej, eliminują spośród nich zwierzęta chore i stare. Zjadając
padlinę zmniejszają możliwość wybuchu chorób i poprawiają stan zdrowotny populacji. Jednocześnie
ograniczając liczebność zwierzyny płowej i czarnej, przyczyniają się do zmniejszania szkód w
uprawach leśnych i polach uprawnych.
Do rodziny kotowatych należy jeden gatunek - ryś, występujący już bardzo nielicznie, bo w liczbie
około 10 osobników w dużych kompleksach leśnych: Puszczy Rominckiej, Lasach Skaliskich i Puszczy
Boreckiej. Od 1993 roku ryś i wilk podlega ochronie na mocy rozporządzenia wojewody suwalskiego,
a od 1995 roku ryś objęty jest na obszarze całego kraju ochroną gatunkową.
Największym przedstawicielem rodziny łasicowatych jest borsuk zamieszkujący tereny
pagórkowate, laski śródpolne i obrzeża większych obszarów leśnych. Dla rzadkiej u nas wydry i
1
norki amerykańskiej charakterystyczne są biotopy związane z wodą: doliny rzek, zarośnięte brzegi
jezior i stawów. Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat norka amerykańska (gatunek
północnoamerykański sprowadzony do Europy jako zwierzę futerkowe) zajęła niszę ekologiczną
rodzimej norki europejskiej. Znaczny wzrost liczebności tego gatunku jest jednym z głównych
powodów zmniejszania się liczebności ptaków wodnych i wodno-błotnych. Gatunkiem silnie
związanym ze środowiskiem leśnym jest kuna leśna, która zasiedla dziuple drzew, opuszczone
gniazda dużych ptaków, stosy gałęzi i wykroty. Jej krewna, kuna domowa oraz tchórz zwyczajny są
gatunkami synantropijnymi, tzn. żyją na terenach zamieszkałych przez człowieka. Zasiedlają
strychy, zabudowania gospodarcze, parki, ogrody, ruiny i kamieniska. Zbliżone siedliska oraz doliny
rzeczne, skraje lasów i stare parki zamieszkują – gronostaj i łasica łaska. Gatunki te w naszych
warunkach klimatycznych, bieleją na czas zimy.
Rząd zającokształtne jest reprezentowany przez dwa gatunki: zająca szaraka oraz nieco
mniejszego od niego zająca bielaka - gatunek tundrowy związany z lasami, spotykany sporadycznie
w Puszczy Rominckiej. W odróżnieniu od szaraka, bielak zasiedla zwarte tereny leśne i torfowiska.
Rząd nietoperzy, w porównaniu z południową częścią kraju, jest na obszarze EGO stosunkowo
ubogi, liczy tylko 12 gatunków. Większość nietoperzy zamieszkuje dziuple starych drzew, budki dla
ptaków i strychy budynków. Przeważnie są gatunkami wędrownymi a na miejsca zimowania
wybierają bunkry, piwnice czy studnie.
Z puszczami i lasami EGO związane są: borowiec wielki, karlik malutki, karlik większy,
mroczek pozłocisty.
Pospolitymi gatunkami towarzyszącymi ludziom, występującymi na strychach domów są:
mroczek późny, mroczek posrebrzany i gacek brunatny. Nad zbiornikami wodnymi i ciekami
spotykany jest podczas polowania na owady: nocek łydkowłosy, nocek wąsatek, nocek rudy.
Z rządu owadożernych na terenie EGO występuje 5 gatunków. Dość pospolity jest kret i jeż
wschodni zasiedlający brzegi lasów liściastych i mieszanych o gęstym podszycie oraz ogrody i parki.
Odżywia się owadami, ślimakami, dżdżownicami, płazami, gadami, młodymi ssakami i padliną.
Pozostałe gatunki to przedstawiciele ryjówkowatych: ryjówka aksamitna i ryjówka malutka. Oba
gatunki występują licznie na terenie całego obszaru, zasiedlając lasy, zarośla wśród łąk, stare parki i
cmentarze. Zarośnięte brzegi wód, podmokłe łąki oraz olsy zamieszkuje rzęsorek rzeczek. Pokarm
jego stanowią owady i drobne bezkręgowce, które uśmierca za pomocą jadu. Ze względu na duże
znaczenie w zwalczaniu szkodników owadzich wszystkie ssaki owadożerne podobnie jak i
nietoperze, podlegają ochronie prawnej.
Gryzonie są najliczniej reprezentowanym rzędem ssaków. Na terenie EGO stwierdzono
występowanie 16 gatunków. Zamieszkują one prawie wszystkie biotopy. Środowisko ziemnowodne
2
licznie zasiedla bóbr europejski. Obecnie wielkość populacji bobra europejskiego jest zbyt liczna w
stosunku do pojemności środowiska. Zbiorniki wodne zamieszkuje również karczownik
ziemnowodny i gatunek obcy naszej faunie – piżmak amerykański. Początkowo populacja piżmaka
była liczna, ale przez ostatnie lata została silnie zredukowana, najprawdopodobniej przez norkę
amerykańską. Podmokłe zarośla w dolinach rzek i jezior, łąki i bagna zamieszkują – nornik północny,
nornik bury, mysz zaroślowa oraz badylarka. Suche tereny rolnicze – mysz polna. W lasach, parkach
i zadrzewieniach występuje wiewiórka, borealny gatunek – smużka, mysz leśna, polnik oraz nornica
ruda. Zabudowania zamieszkują – szczur wędrowny i mysz domowa.
Gady i płazy
Populacja gadów na terenie EGO jest liczna. Występuje tu 6 z 10 gatunków gadów stwierdzonych
w kraju. Najliczniejsze są płazy ze względu na znaczną powierzchnię środowisk wodnych i podmokłych. Spotkać możemy tu 13 z 18 krajowych gatunków płazów. W suchych nasłonecznionych miejscach na usypiskach kamieni, zrębach leśnych i skrajach lasów pospolitym gatunkiem jest jaszczurka
zwinka. Na podmokłych łąkach, wilgotnych polankach śródleśnych, torfowiskach i w pobliżu wód
spotykana jest jaszczurka żyworodna. Cieniste lasy liściaste lub mieszane o wilgotnym podłożu i
bogatym podszycie porosłe mchem i paprocią, zarośla na obrzeżach lasów oraz bujnie zarośnięte łąki
to miejsca występowania padalca zwyczajnego. Tereny suche, dobrze nasłonecznione, otwarte lub
zarośnięte jedynie rzadkimi krzakami o glebie piaszczystej lub kamienistej zamieszkuje nieliczny u nas
wąż gniewosz plamisty. Gatunkiem ciepłolubnym jest również żmija zygzakowata spotykana na
polanach leśnych, skrajach lasu i polach uprawnych. Na łąkach i w pobliżu wód najczęściej widywany jest zaskroniec zwyczajny.
Tereny podmokłe i brzegi zbiorników wodnych, łąki i bagna są typowymi biotopami płazów,
ponieważ ich rozród i rozwój ściśle związany jest z wodą. Występują tam: żaba śmieszka, żaba
wodna, żaba jeziorkowa oraz należący do rodziny ropuszkowatych kumak nizinny. Cieniste lasy i
łąki to siedliska żaby trawnej i żaby moczarowej, których zbiorowe gody można obserwować na
wiosennych rozlewiskach. Oprócz pospolitych gatunków płazów tereny podmokłe: stawy,
strumyki, łąki, jeziorka śródleśne oraz lasy liściaste i mieszane, parki, sady, ogrody zamieszkują
– traszka zwyczajna i traszka grzebieniasta (szczególnie liczna populacja występuje w Puszczy
Rominckiej). Z podobnymi naturalnymi biotopami związana jest ropucha szara i ropucha
zielona. Nielicznym gatunkiem zamieszkującym gleby luźne i suche ze skąpą roślinnością, np.
pola uprawne, sady, ogrody jest ropucha paskówka oraz grzebiuszka ziemna . Dość rzadko
spotykana jest na terenie EGO rzekotka drzewna. Najczęściej przebywa ona na liściach niskich
krzewów i zarośli łąkowych, rzadziej w koronach drzew w lasach oraz w sadach i ogrodach.
3
Jeziora obszaru EGO oraz liczne cieki, stwarzają doskonałe warunki do życia i rozrodu ichtiofauny. W wodach żyją tu: 1 gatunek minoga i 44 gatunki ryb należące do 12 rodzin; najliczniejsze są
karpiowate – 21 gatunków, łososiowate – 7, okoniowate i kozowate – po 3, głowaczowate i ciernikowate po 2, lipieniowate, dorszowate, węgorzowate, stynkowate, szczupakowate i sumowate – po
jednym gatunku.
Charakterystycznymi rybami w głębokich jeziorach polodowcowych oligo-mezotroficznych i
mezotroficznych regionu są należące do rodziny łososiowatych: sielawa i sieja. Są to gatunki wód
północnych – zimnych, dobrze natlenionych o niskiej żyzności, odżywiające się głównie planktonem
i fauną denną. Podobnie jak głąbiele również stynka żywi się zooplanktonem i związana jest z
obszarami ostatniego zlodowacenia. Nowym gatunkiem podobnym do siei aklimatyzowanym w
jeziorach mazurskich, a pochodzącym z północnej Azji, jest peluga. Rodzina ryb łososiowatych
reprezentowana jest przez: troć jeziorową, pstrąga potokowego, pstrąga tęczowego i gatunek wód
górskich głowacicę.
W czystych wartko płynących rzekach i potokach o charakterze górskim (Jarka, Błędzianka,
Bludzia) zachowały się jeszcze rodzime populacje pstrąga potokowego oraz w dolnym odcinku rzeki
Błędzianki lipienia. Występuje tam również: strzebla potokowa, koza i śliz.
W jeziorach eutroficznych najliczniejsze są ryby karpiowate: leszcz, płoć, krąp, ukleja, lin,
wzdręga, słonecznica. W rzekach żyje: boleń, jaź, kleń, brzana, jelec i piekielnica. Natomiast płytsze
bardziej zeutrofizowane zbiorniki, szybko nagrzewające się preferują takie gatunki, jak: karaś, karaś
srebrzysty i karp.
Prawie wszystkie typy jezior i rzek zamieszkują ryby drapieżne: szczupak, okoń, jazgarz i węgorz, natomiast silniej zeutrofizowane sandacz. W niektórych jeziorach już bardzo rzadko występuje
sum. Płytkie zamulone zbiorniki wodne nielicznie zamieszkuje piskorz Misgurnus fosillis. W strefie
brzegowej jezior i wolno płynących rzek spotkać można: ciernika Gasterosteus aculeatus, cierniczka
Pungitius pungitius, kiełbia Gobio gobio oraz różankę Rhodeus sericeus amarus – bardzo
interesujący gatunek składający ikrę do jamy skrzelowej małży, głównie skójek Unio pictorum.
Gatunkami obcymi dla naszych wód są aklimatyzowane u nas z cieplejszych wód Azji – tołpyga biała
Hypophthalmichthys molitrix, tołpyga pstra Aristichthys nobilis i amur biały Ctenopharyngodon
idella.
Najprymitywniejszymi kręgowcami, podobnymi do ryb, są krągłouste (Cyclostomi), do których
należy rodzina minogowate, z minogiem strumieniowym Lampetra planeri licznym w rzekach
pstrągowych. Najliczniejszą jednak grupą zwierząt są bezkręgowce. Należy do nich przede
wszystkim najbogatsza w gatunki gromada owadów, stanowiąca ponad 75 % krajowej fauny, tj. około
25 tys. gatunków. Podobnie jak w przypadku roślin i zwierząt wyższych na terenie EGO poza
4
gatunkami typowymi dla Polski – licznie występują gatunki północne (borealne).
Gatunki reliktowych motyli to perłowiec błotny i perłowiec tundrowy oraz. Ciekawe gatunki
torfowisk wysokich to: pomarańczowo-biały miernikowiec, szlaczkoń torfowiec i czerwończyk
najmniejszy. Na wilgotnych łąkach nielicznie występują: czerwończyk łąkowy, czerwończyk
płomieniec oraz zagrożony czerwończyk nieparek, modraszek czarny, strzępotka. Na suchych
murawach spotykane są takie gatunki, jak: modraszki, skalniki, przeplatki. Wieczorem można
spotkać motyle nocne: pięknie ubarwione sówki – kapturnica srebrna, oraz rzadkie gatunki
występujące na niskich torfowiskach: błyszczka mała i gatunek borealny Diachrysia zosimi.
W Czerwonej Księdze zwierząt ginących umieszczono spotykane tu jętki: Nigrobaetis digitatus,
Heptagenia fuscogrisea, Eurylophella karelica oraz bardzo rzadki gatunek Caenis lactea.
Jednym z najrzadszych i najsilniej zagrożonych krajowych motyli z grupy ciem występujących
w zachodniej części regionu jest niedźwiedziówka hebe, gatunek stepowy zasiedlający suche i ciepłe
stepy z macierzanką, lasy sosnowe oraz drogi i miedze. W Puszczy Rominckiej występuje gatunek
euro-syberyjski wynurt chrząszcz żywiący się spróchniałym drewnem.
Świat zwierząt możemy obserwować przez okrągły rok. Kolejne pory roku sprzyjają oczywiście
podglądaniu różnych gatunków. Zimą można najłatwiej tropić zwierzęta na śniegu. Lato obfituje w
gamę barwnych owadów. W Krainie EGO dostępne są dobrze zilustrowane trasy pozwalające
poznawać świat zwierząt. W Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej przygotowane są specjalne
ścieżki poznawcze, w Olecku jest „wiewiórcza ścieżka”. Lasy Państwowe również pozwalają –
szczególnie dzieciom – zapoznawać się z fauną lasów. W poszczególnych Nadleśnictwach istnieją
możliwości edukacji, jest przygotowana baza i odpowiedni pracownicy. Jednak najciekawsze są
takie miejsca, w których możemy odbyć swoiste safari – z aparatem fotograficznym zamiast
śmiercionośnej broni. Największym i zarazem najstarszym obiektem tego typu jest hodowla dzikich
zwierząt, znana jako „Bezkrwawe safari Rodziny Rudziewiczów” z Jabłońskich koło Gołdapi.
Na 300 ha żyją tam z dużą swobodą jelenie, sarny, daniele, dziki, zebry, konie, muflon, kozy,
bydło szkockie, a nawet jak, struś oraz egzotyczne ptaki.
Na północ od Szeskiej Góry, w miejscowości Rudzie powstała hodowla gospodarcza jeleni. Na
kilkuset hektarach możemy obserwować (oczywiście jedynie przez płot) tysiące jeleni. Podobne
hodowle – w mniejszej odpowiednio skali – powstały przy niektórych gospodarstwach rolnych i
agroturystycznych Krainy EGO.
Opr. Ryszard F. Dutkiewicz, 2011
5