Moj˝esz

Moj˝esz
liwoÊç zmiany w KoÊciele, postawione przez
modernistów katol., wywo∏a∏y w ∏onie wspólnoty koÊc. g∏´boki kryzys. W odpowiedzi nastàpi∏a gwa∏towna reakcja ze strony instytucji
KoÊcio∏a. M. zosta∏ pot´piony przez Piusa X
w dekrecie Lamentabili (zawiera∏ m.in. nakaz
nak∏adania ekskomuniki na zwolenników m.)
i encyklice Pascendi Dominici gregis (1907, wyd.
pol. 1996), ponadto papie˝ nakaza∏ ksi´˝om
i wyk∏adowcom uczelni katol. sk∏adanie specjalnej przysi´gi antymodernist. (obowiàzywa∏a
jeszcze w latach 60. XX w.). W swej oryginalnej
postaci m. za∏ama∏ si´ na skutek odejÊcia z KoÊcio∏a katol. jego najwybitniejszych reprezentantów, wywar∏ jednak znaczny wp∏yw na inteligencj´ wielu krajów europejskich. W historii
KoÊcio∏a nie by∏ zjawiskiem przejÊciowym —
jego tezy przetrwa∏y w myÊli teol. i na nowo zosta∏y podj´te, a cz´Êciowo uznane przez Sobór
Watykaƒski II, inspirujàc posoborowe przemiany we wspólnocie katolickiej.
m o j r y, Moírai [gr. moíra ‘dola’, ‘dzia∏’,
‘cz´Êç’], w religii gr. boginie uosabiajàce los,
rozumiany jako dola przydzielana ludziom
przez bogów w chwili narodzin, okreÊlajàca
bieg ˝ycia i czas Êmierci. Los móg∏ zale˝eç od
pewnych warunków (np. Êmierç Achillesa od
Êmierci Hektora), jego nieuchronnoÊç nie
ogranicza∏a odpowiedzialnoÊci za czyny.
W staro˝. Rzymie m. uto˝samiano z parkami.
Homeryckim uosobieniem m. by∏y Klotes
[‘przàdki’], które od chwili narodzin snu∏y niç
˝ycia, aby jà przeciàç w chwili zgonu. Trzy m.
pojawi∏y si´ po raz pierwszy w Teogonii Hezjoda: Kloto [‘przàdka’], Lachesis [‘losowa’]
i Atropos [‘nieodwracalna’], jako córki Nyks
[‘noc’] bàdê Zeusa i Temidy. Wed∏ug Platona
m. by∏y córkami Ananke. W kulcie m. cz´sto
kojarzono z Zeusem, noszàcym w niektórych
poleis (Chios, Ateny, Olimpia, Epidauros) przydomek Moiragetes [‘przewodzàcy mojrom’].
Zwiàzek Zeusa, w∏adcy Êwiata, ze stra˝niczkami ∏adu by∏ oczywisty (por. obecnoÊç m. i hor
w koronie posàgu kultowego Zeusa w Megarze), jednak szczególnà rol´ odgrywa∏ podczas
najistotniejszych momentów ˝ycia: narodzin,
godów i Êmierci. Dlatego Zeus Moiragetes bywa∏ kojarzony z Ejlejtyjà, Herà Teleia, Artemidà i Afrodytà. Kult m. poÊwiadczony jest
w kilku miejscach. W Koryncie misteryjny
przybytek m. znajdowa∏ si´ przy drodze z miasta na Akrokorynt, w pobli˝u sanktuariów
Demeter, Kory i Heliosa. Pomimo niejasnego
sformu∏owania tekstu Pauzaniasza, mo˝na
przyjàç, ˝e wspomniane przez niego o∏tarze
Ananke [‘koniecznoÊç’] i Bia [‘przemoc’] znajdowa∏y si´ na terenie okr´gu Êwi´tego m. Seria
waz korynckich z 1. po∏. VI w. p.n.e., nawiàzujàcych do kobiecego Êwi´ta ku czci Mojry,
Demeter i Kory (Mojra tronuje z wrzecionem
i kàdzielà, Demeter trzyma na kolanach Córk´
lub Syna), pozwala na rekonstrukcj´ znaczenia
kultu w ˝yciu rel. polis: boginie Doli, KoniecznoÊci i Przemocy opiekowa∏y si´ dziewcz´tami
korynckimi w okresie inicjacji, oddzielenia od
matek w czasie godów, a tak˝e ich póêniejszym
˝yciem w roli matek. W Sparcie przybytek m.
znajdowa∏ si´ przy agorze, w rel.-polit. centrum polis. Na terenie okr´gu Êwi´tego bogiƒ
wznosi∏y si´ o∏tarze Hestii oraz bóstw opiekuƒczych goÊcinnoÊci, Zeusa Kseniosa [‘goÊcinny’] i Ateny Ksenii. W tym miejscu z∏o˝ono tak˝e koÊci Orestesa, sprowadzone z woli
wyroczni z Tegei. Zwiàzek heroonu Orestesa
z m. mo˝na t∏umaczyç bliskimi relacjami bogiƒ
doli z Eumenidami (erynie), stra˝niczkami ∏adu Êcigajàcymi winnych przelewu krwi (Orestes). Wspólnym kultem z Eumenidami otaczane by∏y m., córki Nyks, w pozamiejskim
Êwi´tym gaju w Sykionie: podczas dorocznego
Êwi´ta Sykioƒczycy sk∏adali obu triadom
bóstw brzemienne owce, u˝ywajàc w libacji zamiast wina wody z miodem (zwyczaj poÊwiadczony w wielu kultach „chtonicznych”, o charakterze przeb∏agalno-apotropaicznym, tak˝e
w kulcie m., np. na Chios). Zwiàzek m. z eryniami poÊwiadcza tak˝e gr. tragedia (Ajschylos
Eumenidy, Eurypides Melanippa), gdzie m. i erynie sà córkami Nocy, szafarkami i stra˝niczkami (daimones) prostych praw, a tak˝e ateƒskie
defixiones (tabliczki magiczne).
M o j ˝ e s z , ˝y∏ w 1. po∏. XIII w. p.n.e., g∏.
twórca i prawodawca judaizmu, prorok uznawany w 3 tradycjach rel.: judaizmie, chrzeÊcijaƒstwie i islamie; centr. postaç bibl. Pi´cioksi´gu (Tora), a w szczególnoÊci Ksi´gi WyjÊcia oraz
3 ostatnich ksiàg. Wed∏ug nich M. urodzi∏ si´
Moj˝esz
Rzeźba Michała
Anioła — kościół
S. Pietro in Vincoli
w Rzymie
fot. G. Ga∏àzka
567
Moj˝esz
Moj˝esz
Sceny z życia
Mojżesza, miniatura
w Biblii z opactwa
w Bury Saint
Edmunds, ok. 1135 —
Corpus Christi
College, Cambridge
Archiwum PWN
w Egipcie w czasie, gdy obowiàzywa∏ tam nakaz zabijania hebrajskich noworodków. Aby
uchroniç M. przed Êmiercià, matka porzuci∏a
go, ale dzi´ki pomocy siostry Miriam M. trafi∏
na dwór córki faraona. Zabiwszy Egipcjanina,
zbieg∏ do ziemi Madian, gdzie w p∏onàcym
krzaku ukaza∏ mu si´ Jahwe, objawi∏ swoje
imi´ i nakaza∏ wyprowadziç lud Izraela z Egiptu. Jako rzecznik Izraelitów (wspólnie z bratem Aaronem) M. stara∏ si´ uzyskaç u faraona
zgod´ na opuszczenie przez nich Egiptu, zapowiadajàc jako kar´ zes∏ane przez Boga na Egipt
kl´ski ˝ywio∏owe. Za odchodzàcymi Izraelitami wyruszy∏ poÊcig, który zatonà∏ w Morzu
Stowia (w mylnym przek∏adzie zwanym Morzem Czerwonym). Na pustyni M. wielokrotnie uÊmierza∏ bunty Izraelitów przeciwko
sobie i wyprowadza∏ lud z kolejnych niebezpieczeƒstw. Na górze Synaj Jahwe zawar∏ przymierze z Izraelem reprezentowanym przez M.
i przyrzek∏ ludowi opiek´, w zamian ˝àdajàc
wiernoÊci i przestrzegania praw Bo˝ych zawartych w Dekalogu. Zszed∏szy z góry i ujrzawszy
Izraelitów czczàcych z∏otego cielca, M. pot∏uk∏
otrzymane od Boga kamienne tablice z Dekalogiem (cz´sty motyw ikonograficzny); potem
jednak na polecenie Boga i wg jego wskazówek
odtworzy∏ tablice. M. zainicjowa∏ te˝ kult Jahwe w Namiocie Spotkania i kap∏aƒstwo, które
powierzy∏ bratu Aaronowi. Za ˝ycia M. Izraelici podbili Zajordani´, nie byli jednak w stanie
568
zdobyç ziemi Kanaan obiecanej im przez Boga.
M. zmar∏ na górze Nebo w Moabie, pozostawiajàc jako swojego nast´pc´ Jozuego.
Mimo pewnych skrajnych poglàdów podwa˝ajàcych fakt istnienia M., w nauce uwa˝a si´ najcz´Êciej, ˝e rdzeƒ Ksi´gi WyjÊcia i ksiàg nast´pnych jest wiarogodny: pewne szczegó∏y
pozwalajà na przybli˝one datowanie opuszczenia Egiptu przez przodków Izraela na 1. po∏.
XIII w. p.n.e. (podawany niekiedy XV w. p.n.e.
jest ma∏o prawdopodobny); M. (imi´ pochodzenia egipskiego) móg∏ byç ich wodzem i autorytetem rel.; równie˝ idea przymierza z Jahwe i treÊç Dekalogu korespondujà z ówczesnà
sytuacjà. Do tego rdzenia do∏àczono liczne fabularne rozwini´cia teol.-lit. (midrasze) i póêniejsze prawodawstwo ˝yd., które przypisano M. i inspiracji Bo˝ej. Od staro˝ytnoÊci po
XVIII w. doÊç powszechnie uznawano M. za autora Pi´cioksi´gu; stàd bierze si´ nadawana mu
nazwa Prawa Moj˝eszowego (Prawa, Tory). Tradycj´ t´ nale˝y jednak widzieç w Êwietle staro˝.
pojmowania autorstwa, które pozwala∏o przedstawiaç jako autora ojca (patrona) tradycji uj´tej w ksi´dze lub twórc´ u˝ytego w niej gatunku literackiego. Autorstwo M. oznacza∏o wi´c,
˝e uznawano go za ojca izraelskiego prawodawstwa i pierwszego hist. przywódc´ narodu.
Rola M. w Pi´cioksi´gu wyznacza centr. znaczenie jego postaci w judaizmie (od imienia
M. zwanego tak˝e dawniej w Polsce mozaizmem, czyli wyznaniem moj˝eszowym). Nauk´ M. rozwija∏a ustna pobibl. tradycja rabiniczna, a sam M. by∏ bohaterem wielu staro˝.
utworów apokryficznych.
I k o n o g r a f i a . W najstarszych wyobra˝eniach
w sztuce judaistycznej (synagoga w Dura Europos, ok. 245) i wczesnochrzeÊc., m.in. w malarstwie katakumbowym, na sarkofagach oraz
w drobnej plastyce, ukazywany jako m∏odzieniec lub brodaty m´˝czyzna w tunice i pallium.
Przedstawiany zazwyczaj z tablicami Dekalogu,
niekiedy z banderolà, laskà, W´˝em Miedzianym lub Krzewem P∏onàcym, od XII w. cz´sto
z rogami na czole — jako nawiàzanie do wersetu z Ksi´gi WyjÊcia (Wj 34,29) wg Wulgaty.
Oprócz pojedynczych przedstawieƒ (np. rzeêba Micha∏a Anio∏a z koÊcio∏a San Pietro in Vincoli, 1516) bàdê scen wyobra˝any w cyklach
Proroków, m.in. w rzeêbie arch. (np. Êrodk.
portal w pn. ramieniu transeptu katedry
w Chartres, ok. 1200) i cyklach narracyjnych
scen, m.in. w malarstwie miniaturowym,
Êciennym (np. w kaplicy pa∏acowej w Ingelheim, ok. 826) oraz witra˝ach. Do najcz´Êciej
przedstawianych wydarzeƒ nale˝à: Objawienie
si´ Boga w Krzewie P∏onàcym, PrzejÊcie przez
Morze Czerwone, Zes∏anie manny na pustyni, WytryÊni´cie wody ze ska∏y, Przekazanie tablic Dekalogu na Górze Synaj oraz Wywy˝sze-
monoteizm
nie W´˝a Miedzianego. Sceny z ˝ywota M. pojmowano cz´sto w znaczeniu typologicznym,
zestawiajàc je z ilustracjami wydarzeƒ z Nowego Testamentu (np. Miko∏aj z Verdun, o∏tarz
z Klosterneuburga, 1181). W sztuce protest.
przedstawienia M., symbolizujàcego Stary Zakon, zestawiano cz´sto z postacià Jana Chrzciciela, m.in. w Tablicy Prawa i ¸aski, Alegorycznym Ukrzy˝owaniu, a tak˝e Jezusa, np.
w programach o∏tarzy (Altwarp, 1617). Figura
M. stanowi∏a niekiedy podpor´ ambon (np. koÊció∏ farny w Z∏otoryi, 1584).
M o l o c h , chtoniczne bóstwo semickie,
czczone g∏. w Kanaanie, Fenicji i Kartaginie,
prawdopodobnie pochodzenia fenickiego; czasem b∏´dnie uto˝samiany z Melkartem i ammonickim Milkomem, wg innych hipotez mia∏
byç to˝samy z Jahwe; kult M. jest znany g∏.
z Biblii — sk∏adano mu ofiary z ludzi, przede
wszystkim z dzieci, które palono w Tofet w dolinie Hinnom k. Jerozolimy (Kp∏ 18,21; 20,2–5
i in.); ca∏opalnych ofiar z ludzi zakaza∏ Jozjasz
w ramach swej reformy religijnej.
Momos
[gr., ‘szyderstwo’], ∏ac.
Mo-
mus, w mitologii gr. personifikacja szyderstwa;
wg Teogonii Hezjoda syn Nyks, brat Hypnosa,
Tanatosa, mojr, Eris i Hesperyd; w Kypriach
jest doradcà Zeusa i namawia go do wywo∏ania wojny trojaƒskiej; jako postaç lit. wyst´puje w dialogach Lukiana (Dzeus tragik, Prawdziwa
historia); w bajce Ezopa zosta∏ wygnany z Olimpu i zamieszka∏ mi´dzy ludêmi.
M o m u s → Momos.
m o n a r c h i a n i e , zwolennicy doktryny
teol., powsta∏ej w II i III w. na tle sporów o bóstwo Chrystusa, wg której istnieje tylko jeden
Bóg-Ojciec (gr. mónos ‘jedyny’) i on sam sprawuje rzàdy nad Êwiatem (gr. árcho- ‘rzàdz´’);
jedni z nich (adopcjanie), zgodnie z naukà
neoplatoƒskà, uznawali w Chrystusie tylko
cz∏owieka, w którym zamieszka∏o s∏owo (Logos), hipostatycznie zjednoczone z Ojcem
(Teodot Starszy, Artemon, Pawe∏ z Samosat);
inni, zw. sabelianami, modalistami lub patrypasjanami, nie uznawali ró˝nicy mi´dzy Ojcem
i Synem, a Chrystusa uwa˝ali za jedno z wcieleƒ Ojca, który sta∏ si´ cz∏owiekiem i umar∏ na
krzy˝u (Praxeus, Noetus, Sabelius). Zob. te˝
antytrynitaryzm.
monofizytyzm
[∏ac. < gr.], doktryna
teol., wyznawana przez monofizytów, wg której
Chrystus jako Bóg-cz∏owiek ma 2 natury (gr.
phy∂sis), boskà i ludzkà, ale nie istnieje w 2 naturach, poniewa˝ natura boska ca∏kowicie
poch∏on´∏a ludzkà. Z twierdzeniem tym wystàpi∏ archimandryta konstantynopolitaƒski Eutyches, poparty przez kler aleksandryjski,
zwalczajàc w ten sposób pot´piony 431 nestorianizm. Sam pot´piony przez patriarch´ kon-
stantynopolitaƒskiego Flawiana, potem przez
papie˝a Leona I Wielkiego (s∏ynny list dogmatyczny o 2 naturach), po krótkim sukcesie na
nieuznanym przez Rzym soborze efeskim
(449), oficjalnie zosta∏ pot´piony przez sobór
chalcedoƒski (451), który ustali∏ dogmat o realnym i oddzielnym istnieniu 2 natur w jednej
osobie Chrystusa, zachowujàcych pe∏ni´ swych
odr´bnych w∏aÊciwoÊci. Nie zakoƒczy∏o to sporów doktrynalnych, w których znajdowa∏y wyraz tendencje separatystyczne Egiptu i Syrii
wobec Konstantynopola i ruch odrodzenia kultur Wschodu, skierowany przeciw narzuconej
cywilizacji greckiej. Próba oderwania si´ prowincji wschodnich wp∏ywa∏a na stanowisko
niektórych cesarzy, szukajàcych kompromisu
(np. Heno-tikon ces. Zenona Izauryjskiego, „trzy
rozdzia∏y” Justyniana), co z kolei powodowa∏o
zatargi z papiestwem. PrzeÊladowania m. spowodowa∏y przyjaznà postaw´ mieszkaƒców
Syrii i Egiptu wobec najeêdêców arabskich
w VII w. Ostatnia próba kompromisu z m.,
podj´ta przez ces. Herakliusza, zamiast powrotu do jednoÊci spowodowa∏a nowe spory doktrynalne (monoteletyzm). Obecnie monofizyci
istniejà w 3 grupach: syryjskiej, zorganizowanej w VI w. przez Jakuba Baradajosa (KoÊció∏
syryjsko-jakobicki i malabarsko-jakobicki), ormiaƒskiej, powsta∏ej równie˝ w VI w., w oparciu o przyj´ty 506 Heno-tikon (KoÊció∏ ormiaƒski), oraz egipskiej (KoÊció∏ koptyjsko-egipski
i koptyjsko-etiopski).
Moloch
Rycina z Oedipus
Aegyptiacus,
Rzym, 1652
Archiwum PWN
monoteizm
[∏ac. < gr. mónos ‘jedyny’,
theós ‘bóg’], jedynobóstwo, wiara w jednego
Boga. Zarówno w religioznawstwie, jak i teologii przez m. rozumie si´ wiar´ w Boga jedynego, transcendentnego, osobowego, b´dàcego
g∏. obiektem czci rel., w opozycji do wiary
przyjmujàcej istnienie wielu bogów, zw. politeizmem. Zgodnie z takà definicjà m., we
wspó∏cz. Êwiecie istniejà 3 g∏. religie monote-
569