Czasopismo jest dostępne w całości w wersji

Transkrypt

Zarządzanie
i Edukacja
• Zarządzanie kapitałem ludzkim
• Zarządzanie finansami
• Zarządzanie przestrzenią i środowiskiem
• Edukacja prozdrowotna
• Edukacja społeczna
NUMER 90 wrzesień–październik 2013 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2, 03-219 Warszawa
tel./fax (22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
dr hab. Kazimierz Korab, prof. Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Dr hab. Włodzimierz Bernacki, prof. UJ; prof. dr hab. Mirosława Czerny, UW;
doc. PaedDr. Tomáš Jablonský PhD. prof. KU, v Ružomberku, prof. dr hab.
Wołodymyr Jewtuch, Ukraińska Akademia Nauk; prof. dr hab. Romuald Jończy,
UE we Wrocławiu; ks. dr hab. Jan Krokos, prof. UKSW; prof. dr hab. Ihor
Hrabynskyi, Narodowy Uniwersytet Lwowski; Dr Marcin Kazimierczak,
Uniwersytet Abat Oliba CEU, Barcelona; Prof. dr. hab. Anatolij M. Kołot
Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny; prof. dr hab. Włodzimierz Kurek,
UJ; prof. dr hab. Bożena Muchacka, UP w Krakowie; prof. dr hab. Jan Oleszczuk,
UM w Lublinie; prof. dr hab. Marek Pawlak, KUL; prof. dr hab. Wanda Rusiecka
National Academy of Sciences of Belarus; dr hab. Grażyna Skąpska prof. UJ,
dr hab. Dr.h.c. prof. PhDr. Vojtech Slomski, PhD. ISM Slovakia v Prešove;
dr n. med. Sławomir Stawicki, Wojciech Sroczyński, prof. UPH
Redaktor tematyczny
Dr Małgorzata Stawicka
Redaktor językowy
Dr Jerzy Ryszard Suchocki, prof. Universidad de las Américas Puebla (UDLAP)
Sekretarz redakcji
Anna Janus (tel. 606 487 769)
[email protected]
Korekta
Anna Janus
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzenci
ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański (UKSW w Warszawie); dr inż. Jerzy Donarski
(SWBJ w Warszawie); dr hab. Łukasz Popławski (UR w Krakowie)
Dr.h.c. doc. PhDr. Pavel Czarnecki, (ISM Slovakia v Prešove)
Prof. dr hab. Jewgienij M. Babosow (Narodowa Akademia Nauk Białorusi)
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma: papierowa
papierowa numer dostępny w wersji elektronicznej na stronie www.janski.edu.pl
Skład, korekta, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
Spis treœci
Zarządzanie kapitałem ludzkim
Dariusz Budrowski
Rola motywacji w skutecznym zarządzaniu kapitałem
ludzkim w kontekście projektów UE, realizowanych przez
Ośrodki Pomocy Społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Joanna Łodziana-Grabowska
Ethics of marketing actions by contemporary organisations 35
Bartosz Samp, Żaneta Jabłońska
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w firmach
spedycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Zarządzanie finansami
Barbara Andruczyk
Biznesowe metody wspierające zarządzanie wydatkami
w instytucji administracji publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Tomasz Machelski
Nieprzewidziane konsekwencje wynagrodzenia minimalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
Zarządzanie przestrzenią i środowiskiem
Andrzej Muczyński
Systemy i formy zarządzania zasobami mieszkaniowymi
gminy miejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Agnieszka Starzyk
Przyjazna przestrzeń publiczna. Studium cech fizycznych
i niefizycznych, w szczególności z myślą o uczestniku małoletnim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Nebras Al-Masny
Środowiskowy aspekt polityki energetycznej UE . . . . . . . . . 173
Cezary Tomasz Szyjko
Modern concepts of the energy and environmental management in the scope of the theme of EXPO 2020 in Dubai . 195
Edukacja prozdrowotna
Krystyna Kimak
Bóle głowy informacją o stanie zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Patryk Rzońca, Mariusz Goniewicz, Grzegorz Nowicki, Katarzyna Zielonka
Metody przyrządowego udrażniania dróg oddechowych
u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Edukacja społeczna
Zbigniew Prusiński
Przymus i bojaźń w kontekście zgody małżeńskiej . . . . . . . 253
Marcin A. Stradowski
Patologie społeczne XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Tomasz Kozłowski
Analfabetyzm medialny. O wybranych problemach edukacji w kulturze konsumpcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Andrzej Sawicki
Przyszłość mediów publicznych w Japonii . . . . . . . . . . . . . . 321
Noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Dariusz Budrowski
Rola motywacji w skutecznym
zarządzaniu kapitałem ludzkim
w kontekście projektów UE,
realizowanych przez
Ośrodki Pomocy Społecznej
The role of motivation
in the effective management
of Human Capital in the context
of EU projects implemented
by the Social Welfare Centres
Streszczenie
W części pierwszej artykuł wskazuje cechy i czynniki motywacji w sferze materialnej i niematerialnej. Powołując się na literaturę przedstawia problematykę i rodzaje motywowania pracownika – czynniki materialne i niematerialne, a także rolę kierownika
jednostki, wskazując przyczyny sukcesu i porażki zastosowanych
narzędzi motywacyjnych w różnych sferach życia.
Natomiast druga część przedmiotowej publikacji, poświęcona
została analizie danych statystycznych, a także przepisów prawnych regulujących kwestię działania Ośrodków Pomocy Społecznej, podkreślając tym samym szczególny udział w polskim systemie
prawnym wpływu prawa unijnego na prawo polskie. Dokonałem
analizy badań wpływu wykwalifikowanej i zmotywowanej kadry
na realizację pomocy społecznej w kontekście realizacji projektów
systemowych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
6
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 90/2013 – wrzesień – październik
Część końcowa zawiera podsumowanie spostrzeżeń związanych z treściami zawartymi w przedmiotowej publikacji.
Summary
In the first part of the publication, I point out features and factors
of motivation in the material and immaterial sphere. By referring to
the literature contained in this publication, I would like to present
the issues and types of employee’s motivation. In this section, I wish
to present not only tangible and intangible factors, but also the role
of the head of the unit, indicating the reasons for success and failure
of the motivational tools used in different spheres of life.
The second part of this publication is devoted to the analysis of
statistical data, as well as laws governing the operation of Social
Welfare Centres, underlying the specific contribution in the Polish
legal system the impact of EU law on the Polish law. I made the
analysis of the research of the impact of skilled and motivated staff
on carrying out the social welfare in the context of implementation
of system projects of the Human Capital Operational Programme.
In the end, I made a summary of my findings related to the content included in this publication.
Słowa klucze: zarządzanie, kapitał ludzki, motywacja, czynniki
sukcesu, dodatek specjalny.
Keywords: management, human capital, motivation, success
Factors, The special.
WSTĘP
Zarządzanie kapitałem ludzkim, na całym świecie jest związane
z rewolucją informacyjną, której namacalnym efektem są zmiany
modelu przedsiębiorstwa, a nawet całej ekonomii.
Obecnie o wartości rynkowej firmy decyduje bardziej wycena
jej wartości niematerialnych, niż materialnych. A więc: marka, kno-
Dariusz Budrowski – rola motywacji w skutecznym...
7
w-how, potencjał rozwojowy, relacje z klientami, a także potencjał
pracowników są tu decydujące. Nic też dziwnego, że strategia personalna jest kluczem do skutecznej strategii biznesowej. W Polsce
od 89r. skutecznie gonimy dystans, jaki dzieli Polską gospodarkę od Zachodu, a to oznacza, że musimy pracować lepiej, więcej,
a zwłaszcza szybciej niż inni. Zmiany spowodowały konieczność
zwiększenia produktywności i konkurencyjności. Skutek jest taki,
że najbardziej potrzebne okazały się nowe kompetencje i umiejętności pracowników, w tym umiejętność zarządzania kadrami.
Kolejnym ważnym krokiem, jaki stoi przed kierownikami i menedżerami zarządzającymi zasobami ludzkimi jest skuteczne motywowanie pracowników, którzy mają doprowadzić do przewagi
rynkowej danego podmiotu na rynku. Pojęcie motywacji mieści
w sobie dwa różne znaczenia. Pierwsze to stan bycia zmotywowanym, a drugi to procesy motywowania. Proces motywowania ma
doprowadzić pracowników do bycia zmotywowanym. Taki pracownik jest efektywny, lojalny i zaangażowany w pracę. Wymaga
to od menedżera kreatywności i dużej pracy z zespołem, ale także
z każdym pojedynczym pracownikiem.
Proces motywowania, jest ściśle sprzężony z innymi procesami,
które są ustanowione w danym przedsiębiorstwie. A zatem czynniki takie jak wynagrodzenie, bonusy, nagrody nie mogą istnieć bez
pozostałych uwarunkowań podmiotu i pracowników tj. miejsce
pracy, branża, liczba pracowników, ich powiązań i wzajemnej komunikacji.
W swojej pracy chciałbym dokonać zebrania tych cech i czynników zmotywowanych pracowników, które warunkują sukces
firmy, podmiotu poprzez skutecznie wykonywanie powierzonych
zadań.
Motywacja bardzo często wiązana jest z podmiotami prywatnymi działającymi w sferze maksymalizacji zysków. Wielokierunkowa motywacja w tym przypadku ma w szybszej lub dalszej perspektywie doprowadzić do uzyskania środków pieniężnych dla
właścicieli przedsiębiorstw.
Inaczej sytuacja wygląda w podmiotach publicznych, które z założenia nie są nastawione na osiąganie zysków tylko na osiąganie
8
wyników w sferze usług dla społeczności lokalnej. Motywacja w tej
sytuacji jest obwarowana z jednej strony przepisami, ustawami,
regulaminami wewnętrznymi, a z drugiej strony rolą kierownika,
dyrektora, przełożonego, jego kompetencji, umiejętności i kreatywności.
W swojej pracy chciałbym się zastanowić co jest silniejszym
czynnikiem motywacyjnym: posiadany w organizacji system kar
i nagród, a może sam człowiek, jego podejście, postawa, zaangażowanie, a przed wszystkim stosunek do ludzi i życia.
1. Motywacja – zakres i rodzaje
(ang. Motivation – the range and types.)
Zarządzanie zasobami ludzkimi1 (z ang. human resource management) to strategiczne i spójne podejście do zarządzania najbardziej
wartościowymi aktywami organizacji – pracującymi w niej ludźmi,
którzy indywidualnie i zbiorowo przyczyniaj się do realizacji jej
celów2.
Motywacja – to także proces kierowniczy polegający na wpływaniu na zachowania ludzi, z uwzględnieniem wiedzy o tym, co
powoduje takie, a nie inne postępowanie człowieka3.
W zarządzaniu zasobami ludzkimi fundamentalną rolę odgrywa motywacja4, która winna być ukształtowana w postaci systemu
1 J. Jarosiński, Zarządzanie personelem w przedsiębiorstwie państwowym, „Polskie
Koleje Państwowe” 1944-1950, [w:] Zeszyty naukowe Wszechnicy (Świętokrzyskiej,
Kielce 2003, nr 16, s. 39-50.
2 http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?p=&strona=biul_pyt9&nr=9 z dnia 20.09.2011
3 Matejun M., Socha J., Motywacyjna rola systemu wynagrodzeń na przykładzie
przedsiębiorstwa „Pol-Hun” M. Bielska sp.j., [w:] Stankiewicz J. (red.), Społeczne wymiary zarządzania nowoczesnymi przedsiębiorstwami. Ludzie. Kultura organizacji.
Społeczna odpowiedzialność, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2010, s. 108.
4 M.A. Leśniewski, M. Garasym, Wynagrodzenia jako forma realizacji systemu motywowania pracowników w przedsiębiorstwie, [w:] Wisnik, seria nauki ekonomiczne,
Lwowska Państwowa Akademia Finansowa, UDK 33 (05), B 53, Lwów 15/2008,
s. 97-108 oraz zob.
J.W. Przybytniowski, M.A. Leśniewski, Motywacyjna rola wynagradzania w sieci
dystrybucji usług ubezpieczeń gospodarczych, [w:] J. Zimny (red.), Widzieć – Oceniać
9
tj. systemu motywacyjnego. Każda organizacja winna taki system
posiada. Posiadanie takiego systemu usprawnia wszelkie działania
mające na celu podnoszenie efektywności działania na konkurencyjnym rynku.
Istota motywacji
Motywacja jest pojęciem o wielu różnych znaczeniach, a jej problematyką zajmuje się wiele nauk, szczególnie zaś psychologia
i ekonomia. U konkretnej osoby jest ona zmienna w czasie i przestrzeni, nikt nie stworzył jak dotąd i nie stworzy recepty na skuteczne motywowanie – taka recepta nie istnieje. Jedni ludzie mają
większą motywację do pracy, inni do uprawiania sportu, a jeszcze
inni do uprawiania dyskusji na dowolny temat5.
A więc motywacja, to proces psychicznej regulacji, od którego
zależy kierunek czynności oraz ilość wysiłku, jaki na zrealizowanie
danego kierunku człowiek jest gotów poświęcić. Zatem motywacja to proces wewnętrzny, rozumiany jako dążenie do określonego
celu.
2. Brak motywowania
(ang. lack of motivation.)
Wydaje się, że nie ma potrzeby wdrażania systemu motywowania, jeżeli liczba kandydatów do pracy jest bardzo duża i można
z łatwością zastąpić jednego pracownika drugim. Jest zupełnie odwrotnie, z tym, że nie wszystkie koszty tego zaniechania są wymierne. Jeśli pracownik, nie widzi związku między swoim wysiłkiem,
zaangażowaniem a płacą, awansem, docenieniem tych starań przez
pracodawcę będzie szukał innego miejsca pracy. W pierwszej kolejności będą to najlepsi, najbardziej kreatywni pracownicy, którzy
– Działać. Wieloaspektowość badań naukowych, Stalowa Wola–Rużomberok 2006,
s. 338-357.
5 M. Sidor-Rządkowska, Kompetencje – pożyteczna moda. Personel i zarządzanie,
PWN, Warszawa 2006, s. 25.
10
poszukają szansy zawodowej w innym przedsiębiorstwie. W takim
przypadku powstają koszty płynności kadr, które można już wycenić. Są to: koszty: odejścia pracownika, znalezienia jego następcy,
okresu adaptacji nowego pracownika;
Ponadto koszty niewymierne wynikające choćby ze straty doświadczenia i kontaktów odchodzącego pracownika, spadku zaufania, możliwej i faktycznej utraty klientów. Szczególnie w sferze
usług, gdzie podstawą zadowolenia i utrzymania klientów jest jakość usług, a ta wymaga doświadczonej i stabilnej kadry, brak motywowania bardzo szybko pozbawi organizację najlepszych pracowników i utraci ona udziały rynkowe6.
3. System motywacyjny
(ang. incentive System)
System motywacyjny powinien zawsze brać pod uwagę uwarunkowania społeczne, w których funkcjonuje i zasady, które
ukształtowały pracowników. To właśnie one określają system najważniejszych dla pracownika wartości (to co jest cenne i ważne),
poziom aspiracji, wzory do naśladowania, normy, sposoby zachowania i komunikacji. Ten sam sposób, czy system motywowania
nie będzie skuteczny w każdej organizacji. Sposób motywowania
zależy zawsze – od kultury danej społeczności, a także – od strategii
działania danego przedsiębiorstwa – tzw. kultura organizacyjna. To
jest motywowanie przez wytworzenie poczucia wspólnoty, którą
scala właśnie kultura organizacyjna, a szczególnie zawierająca się
w niej misja. Zaangażowanie pracowników zależy w dużej mierze
od stopnia identyfikacji ze swoją firmą. Wyższy stopień identyfikacji to większa skłonność do działań na korzyść organizacji, w której
się pracuje. Pracownik czuje się współodpowiedzialny za przedsiębiorstwo.
System motywowania musi podlegać permanentnym modyfikacjom w organizacji pod wpływem otoczenia wewnętrznego
6 Motywowanie, Wynagradzanie, Nagradzanie. Biblioteka Personelu, IV 2004.
11
i zewnętrznego. Motywowanie pracowników, aby było skuteczne,
musi opierać się na korzystaniu z dorobku różnych teorii związanych z motywowaniem i ma być dostosowany do potrzeb pracowników danej organizacji7.
Misja
W kulturze organizacyjnej pierwszoplanową rolę pełni misja.
Pracownik kieruje się potrzebą działania i rozwoju, cieszy go poczucie sprawstwa i wpływanie na bieg wydarzeń. Misja zawiera
najważniejsze wartości i priorytety przedsiębiorstwa.
Misja wypracowuje wewnętrzną motywację do kreatywności
i zaangażowania się w rozwój przedsiębiorstwa. Są to nagrody, które skłaniają go do zwiększonej wydajności na rzecz przedsiębiorstwa, jak również przynoszą mu zwykłe „ludzkie” zadowolenie.
Funkcje systemu motywacyjnego:
a. wskazanie kierunku działań pracowników;
b. zachęcanie do efektywnej pracy;
c. pobudzanie do rozwoju i podejmowania nowych zadań;
d. wzmacnianie lojalności pracowników w przedsiębiorstwie;
e. wzmacnianie pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa wśród
klientów;
f. przyciąganie odpowiednich kandydatów do pracy w organizacji;
Warunkiem skutecznej motywacji jest rozpoznanie potrzeb pracowników, czyli tego, co jest dla nich najistotniejsze i najważniejsze.
Takie badanie motywacji jest niezbędne, ponieważ można na jego
podstawie przewidzieć różne zagrożenia (niezadowolenie pracowników, niechęć do pracy itp.), zanim odbiją się na funkcjonowaniu
przedsiębiorstwa. Uwzględnianie potrzeb pracownika powoduje
możliwość efektywnego wykorzystania funkcji kar i nagród.
Z badań pracowników wynika, że skuteczność motywowania
nakazuje aby:
7 Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach
Nr 92 Seria: Administracja i Zarządzanie 2012.
12
a. dostrzegać sukcesy i porażki;
b. wyważyć nakłady i efekty;
c. reagować konsekwentnie;
d. reagować szybko;
e. zaskakiwać pozytywnie;
f. wzmacniać pracę zespołową;
g. poinformować aby zmotywować8.
4. Rodzaje Motywatorów
(ang. Types of Motivators)
Motywatory twarde takie jak: zróżnicowanie wynagrodzeń,
premie, nagrody, bonusy materialne (np. samochód, zniżki, ubezpieczenie), są zaliczane do wymiernych, zauważalnych i powodują natychmiastowe efekty. Wadą ich jest to, że szybko tracą swoją
wartość i pozytywne oddziaływanie. W końcu są traktowane jako
zwykłe, powszechne i niezbywalne, dlatego ich odebranie wywołuje poczucie krzywdy, a niekiedy może działać niekorzystnie
na zespołowość. Niestety ich zastosowanie jest konieczne jeśli nie
chcemy stwarzać wrażenia oderwania od rzeczywistości i panujących tu i teraz standardów. W innym wypadku pracownicy odniosą
wrażenie, że są gorzej traktowani.
Miękkie motywatory to między innymi: zapewnienie bezpieczeństwa, umożliwienie realizowania własnych celów i wartości,
obdarzanie pracowników zaufaniem, dobra atmosferę w pracy
i satysfakcja z pracy, poczucie ważności, sprawczości, szkolenia,
atmosfera w pracy, a także różnorodność zadań. Taka motywacja
długotrwale motywuje pracownika i do tego oddziałuje na wszystkich pracowników w przedsiębiorstwie. Rezultaty takiej motywacji
są długofalowe i trudno przełożyć je na mierzalne efekty.
8 Motywowanie, Wynagradzanie, Nagradzanie. Biblioteka Personelu, IV 2004.
13
5. Wynagrodzenie (ang. Salary)
W praktyce najczęściej stosowanym narzędziem do zwiększenia
zaangażowania pracowników jest wynagrodzenie, za wykonywanie pracy na wysokim poziomie.
Wynagrodzenie składa się z:
a. płacy zasadniczej: wynagrodzenie stałe, bez związku z bieżącymi wynikami,
b. premia, nagroda: środki okresowe powiązane z wydajnością indywidualną lub grupową,
c. dodatkowe świadczenia – przykładowo mogą to być: udostępnienie lokalu mieszkalnego lub towary, produkowane w przedsiębiorstwie lub kupione specjalnie z myślą o danym pracowniku,
d. dodatki finansowe za: pracę zmianową, specyficzne warunki
pracy, wiek/staż pracy, Zdaniem J. Reykowskiego, żeby wynagrodzenie mogło pełnić rolę motywującą, pracodawca musi
uwzględniać następujące zasady:9
– zasadę „proporcjonalności przyrostu” – nie każdy wzrost wynagrodzenia ma wartość motywacyjną; wzrost musi być proporcjonalny; wzrost za mały może osłabić motywację pracownika;
– zasadę „wielkości oczekiwanej” – formułowana przez pracowników na podstawie własnej wiedzy i oczekiwania co do
wysokości wynagrodzenia, jeśli wynagrodzenia nie spełniają
tych oczekiwać, to działają demotywująco;
– zasadę „ograniczonej dostępności” – egalitaryzm i ogólna
dostępność wynagrodzeń (ich wzrostu) dla wszystkich pracowników, bez względu na ich pracę sprawiają, że będą one tracić
swoją wartość motywującą;
– zasadę „psychologicznej odległości” – im dłuższy odstęp
czasowy pomiędzy wykonanym zadaniem, a uzyskanym za to
wynagrodzeniem, tym mniejsze będzie znaczenie motywacyjne
tego wynagrodzenia;
9 Reykowski J., Teoria motywacji a zarządzanie, Państwowe Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 1979 s. 143-146.
14
– zasadę „prawidłowej orientacji” – pracownik musi wiedzieć
w związku z jakim zachowaniem i działaniem, otrzymuje dodatkowe wynagrodzenie, tylko wtedy działa ono motywacyjnie.
Dobór kryteriów płacy zasadniczej – stałej i zmiennej (premie,
nagrody) zależy zawsze od specyfiki organizacji i samego charakteru pracy. Oceny złożoności pracy – wartościowanie pracy mimo,
że może wykonane z dużą starannością i wysiłkiem tak na ogół
bywa krytykowane w danej organizacji za to, że nie uwzględnia
wszystkich istotnych czynników dotyczących poszczególnych stanowisk10.
Nawet tam, gdzie trudno zmierzyć indywidualny wkład danego
pracownika w wyniki osiągane przez całe przedsiębiorstwo wprowadza się system nagród rocznych dla wszystkich pracowników.
Nagrody te powinny być znacznej wartości, aby skutecznie zachęcać do większej efektywności. Praktycznie jedynie wynagrodzenie
zmienne – z motywatorów płacowych ma walor mobilizowania do
większego wysiłku obietnicą, a nie pewnością otrzymania godziwej
nagrody11.
6. Demotywatory (ang. Demotivators)
Motywowanie pracowników jest najistotniejszym obowiązkiem
pracodawcy/przełożonego.
Rozkazy zamiast formułowania zadań powodują niechęć do kreatywnego myślenia i podjęcia wysiłku intelektualnego do wykonywania określonych działań. Pracownik wykonuje bezmyślnie polecenie,
pomimo wiedzy, że można wykonać dane zadanie sprawniej, lepiej.
2. Niekonsekwencja w zarządzaniu związana ze zmiennością
priorytetów i sposobu realizacji zadań. Jeśli taka sytuacja zdarza się
często pracownik zamiast wykonywać pracę oczekuje na zmianę
zakresu pracy i sposobu jej wykonania. Zmiana decyzji jest rzeczą
naturalną, ale należy pamiętać o właściwej komunikacji z pracow10 11 Borkowska S., Strategie wynagrodzeń, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001.
Kasprowicz E., Płaca godziwa. Czy mamy na nią szansę?, „Personel” 1995, nr 12.
15
nikami. Należy wytłumaczyć im co spowodowało zmianę i jakie
kierowały tobą motywy.
3. Brak wiary w możliwości pracownika nader często powoduje
brak zaufania do pracownika, co z kolei przekłada się na demotywację pracownika.
4. Przydzielanie pracy mniej wydajnych pracowników dla tych
najbardziej kreatywnych spowoduje, że ci ostatni nie będą zainteresowani wynikami zespołu i sami zaczną opóźniać się w wykonywaniu prac.
5. Niechęć przełożonego, brak zapału, wiary w sens pracy, powoduje, iż proces motywacji staje się nieskuteczny. Przełożony musi
zarażać zapałem do pracy, nawet wtedy kiedy ma gorszy dzień.
7.Ludzie jako bodziec motywacji
(ang. People as an incentive motivation.)
Z wyników badań efektywności różnych czynników motywacji
pozamaterialnej12 na próbie 1572 osób z 61 organizacji w Polsce. Na
pytanie: jakie działania pozafinansowe najbardziej mobilizują Polaków do
pracy?, wynika, że najważniejsze jest:
1. docenianie zaangażowania i sukcesów;
2. dobra atmosfera w pracy;
3. precyzyjnie wyznaczone cele i zadania.
Wynik czynników motywujących z uwzględnieniem różnicy wysokości wynagrodzeń badanych osób była identyczna, bez względu
ile zarabiamy najważniejsze są te same czynniki. A zatem na motywację pozamaterialną pracowników największe oddziaływanie
ma postawa i zachowanie przełożonego, który rozdziela zadania,
a następnie ocenia wyniki pracy.
Wyniki tych samych badań wskazują na różnice w czynnikach
motywujących pracowników na różnych stanowiskach. Najważniejszym czynnikiem motywującym dla13:
12 13 Polska Mapa Motywacji. Wyniki badania, Training Partners, 2005, próba 1572.
Tamże.
16
– menedżera wyższego szczebla jest potrzeba podejmowania
decyzji;
– kierownika niższego szczebla jest delegowanie zadań, w których
może wykorzystać swoją wiedzę, pewność zatrudnienia;
System motywacyjny w administracji publicznej odmiennie
traktuje stanowiska służbowe i stanowiska pracy. Pracownicy piastujący stanowiska służbowe przechodzą szczeble kariery zawodowej w miarę udoskonalenia własnych kompetencji merytorycznych – związanych z wykonywaną pracą oraz w miarę zwiększania
się stażu pracy w administracji publicznej. Kariera „specjalisty”
nie idzie w parze z karierą „menedżera” – zarządzającego i może
przebiegać w ramach jednego poziomu hierarchii stanowisk administracji publicznej. Wiąże się to z nieznacznym wzrostem zakresu
odpowiedzialności i stopnia decyzyjności14.
Działania składające się na rozwój pracowników obejmują15:
a. planowanie rozwoju pracownika,
b. ocen kadry, doskonalenie pracowników, ich alokację,
c. integrowanie społeczne i organizacyjne kadry.
W tym celu należy stworzyć plan rozwoju pracowników, jako
efektywny sposób organizacji pracowników i stworzenie szans rozwoju i samorealizacji. Jest to zbiór działań i celów zawodowych pracowników oraz sposobu realizacji celów w organizacji.
Rysunek 4 przedstawia proces rozwoju pracowników.
14 Dzieńdziora J., Rola oceniania pracowników w zarządzaniu zasobami ludzkimi
w administracji publicznej. Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2008, s. 140.
15 Listwan T. (red.), Zarządzanie kadrami, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 142.
17
Rys. 4. Elementy procesu rozwoju pracowników administracji
publicznej
Źródło: Listwan T. (red.), Zarządzanie kadrami, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 142
Planowanie ścieżki rozwoju zawodowego pracowników służy
realizacji strategii administracji publicznej16. KARIERY
Innym przykładem badania motywacji pracowników administracji państwowej są badania przeprowadzone przez PBS dla byłego
Urzędu Służby Cywilnej17. Badanie wykazało, że największy wpływ
na stosunek do pracy pracowników korpusu służby cywilnej mają:
a. stabilność zatrudnienia,
b. atmosfera pracy,
c. satysfakcja z pracy,
d. organizacja pracy,
e. możliwość wykorzystywania własnych zdolności i umiejętności,
f. wysokość wynagrodzenia.
Wśród najczęściej wymienianych czynników, które mogą wpłynąć na ich stosunek do pracy wymieniono:
a. wzrost wynagrodzenia (93%),
b. większe możliwości rozwoju zawodowego (50%),
c. lepsza organizacja pracy (48%),
d. wzrost satysfakcji z pracy (39%).
16 Dzieńdziora J., Rola oceniania pracowników w zarządzaniu zasobami ludzkimi
w administracji publicznej. Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2008, s. 142.
17 Raport z badania PBS dla Urzędu Służby Cywilnej. Sopot, 2005.
18
Za demotywujące najczęściej wymieniono:
a. spadek wynagrodzenia (92%),
b. pogorszenie atmosfery w pracy (63%),
c. mniejszą stabilność zatrudnienia (54%)
d. pogorszenie organizacji pracy (51%).
8. Motywowanie bez podwyższania
wynagrodzenia
(ang. Motivating without increasing wag es)
Wynagrodzenie to doskonały środek komunikacji pracodawcy
z pracownikiem. Przekazuje zatrudnionemu informację, jaka jest
jego wartość dla przedsiębiorstwa. Z drugiej strony zwiększa się
znaczenie świadczeń pozapłacowych, skierowanych do wartościowych pracowników. Skuteczna motywacja pracowników, musi
opierać się o przemyślane i adekwatne do możliwości organizacji
zasady, a także w oparciu o potrzeby zatrudnionych, funkcjonujące
w spójnym i logicznym systemie.
Najważniejsze elementy motywacji pozafinansowej to silnie
motywujące elementy, ale nieprzeliczalne na pieniądze. Odpowiadają na inne potrzeby pracownika, jak potrzeba osiągnięć czy przynależności do grupy.
Istotna jest tu wspomniana wcześniej kultura organizacyjna
np. język organizacyjny, sposoby komunikacji, zachowania, technologia, który wskazuje na wizerunek instytucji i jej postrzeganie
przez pracowników.
Innym istotnym elementem są okresowe oceny pracy pracowników. Istotne filary ich przeprowadzania to:
– dokonywanie oceny wspólnie z pracownikiem,
– rozliczanie z ustalonych wcześniej zadań,
– możliwość odniesienia się do oceny,
– formułowanie planów i celów do realizacji na wskazany czas,
aby możliwe było zmierzenie (ustalenie) poziomu ich zrealizowania,
19
– zaplanowanie wszystkich niezbędnych przedsięwzięć, które
umożliwią realizację zadań (np. szkolenia).
Należy pamiętać, że wyłącznie po przekroczeniu poziomu zasobności pracownika, gdy wszystkie podstawowe potrzeby są zaspokojone i zrealizowane, można wprowadzać inne metody i motywować środkami niefinansowymi.
System nagród i kar
Tradycyjnie, nagrody i kary przyznawano na podstawie wyników ocen okresowych. Obecnie łatwiej na bieżąco nagradzać pracowników powtarzających zachowania, które zostały nagrodzone,
tym samym uniknie się tych, które podlegają karom. Ocena okresowa jest bardzo istotna, ale ważne jest także ocenianie codziennych
zachowań i efektywności.
9.Ocenianie wyników pracowników
(ang. Evaluate staff performance)
Ocena pracy pracowników jest ważnym elementem zarządzania kapitałem ludzkim. J. Penc uważa, że ocena pracownika spełnia
w każdej organizacji wielorakie funkcje. W szczególności, pozwala
pracownikowi zorientować się jak jego starania są odbierane przez
kierownika, poznać jego oczekiwania, wymagania, skorygować działania i uzgodnić pracę na przyszłość. Dlatego też powinna być systematycznie i konsekwentnie przeprowadzana zgodnie z przyjętymi
w niej zasadami18. Ocena też powinna spełniać następujące funkcje:
a. informacyjną – informuje o sylwetce i profilu osobowościowym
ocenianego pracownika oraz o osiągniętych przez niego w ostatnim okresie postępach; a także o jakości i poziomie pracy pracownika, wywiązywaniu się pracownika z powierzonych obowiązków, jego przydatności ze względu na zajmowane przez
niego stanowisko (stanowiska) pracy;
18 Penc I., Motywowanie w zarządzaniu, Wyd., Prof. Szkoły biznesu, Kraków 1998
s. 131.
20
b. ewaluacyjną (rozwojową) – pozwala na ocenę potencjału pracownika pod kątem jego potencjału rozwojowego, umiejętności
i chęci współpracy w organizacji, umożliwia przeprowadzenie
zmian w strukturze zatrudnienia (np. awanse, przesunięcia, degradacje, zwolnienia);
c. motywacyjną – umożliwia powiązanie wysokości płacy zasadniczej oraz przyznawanej premii z wynikami uzyskanymi w systemie ocen pracowników, uświadamia pracownikom, od jakich
efektów pracy, zachowań i cech osobowości zależy ich wynagrodzenie19.
W literaturze istnieją dwie grupy metod oceny pracowników:
metody relatywne – porównujące wyniki pracownika z ustalonymi
standardami, oraz metody absolutne – polegające na porównywaniu pracowników między sobą20.
Należy pamiętać, że ocena musi opierać się o z góry wytyczone
kryteria Ze względu na złożony charakter kryteriów, można je definiować jako kompetencje, czyli „wszystkie cechy pracowników,
wiedza, umiejętności, doświadczenia, zdolności, ambicje, wyznawane wartości, style działania, których posiadanie, rozwijanie i wykorzystywanie przez pracowników umożliwia realizację strategii,
w której są zatrudnieni”21.
10.Ośrodki Pomocy Społecznej
a motywacja
(ang. Social Welfare Centres and motivation.)
Zakres i metody motywacji pracowników w takim samym stopniu dotyczą pracowników OPS. Należy jednak zwrócić uwagę
na specyfikę ich pracy i podejście do wykonywania obowiązków
19 Tyrańska M., Walas J., Kierownik pod lupą, „Personel” 1998, nr 11, s. 38.
Kostera M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa 1997, s. 72-75.
21 Szczęsna A., Rostkowski T.: Zarządzanie kompetencjami w: Nowoczesne
metody zarządzania zasobami ludzkimi (red.) Rostkowski T., Difin, Warszawa
2004, s. 41.
20 Dariusz Budrowski – rola motywacji w skutecznym...
21
w odpowiedzi na motywację wynikającą z ustaw, zasad wewnętrznych oraz zaangażowanie kierownika w realizację projektów systemowych OPS w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
na lata 2007-2013.
Praca socjalna, w Ustawie o pomocy społecznej z dnia 12 marca
2004 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362), została określona jako
działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom
we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania
w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych
oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi22.
Skidmore i Thackeray uznają, że pracę socjalną można zdefiniować jako sztukę, naukę i zawód, który pomaga ludziom rozwiązywać problemy osobiste, grupowe (zwłaszcza rodzinne) oraz zbiorowe tak, aby osiągnąć zadowalające stosunki osobiste, grupowe,
zbiorowe (...). Głównym kierunkiem działania pracownika socjalnego jest pomaganie ludziom w polepszeniu ich funkcjonowania
społecznego i umocnieniu w nich zdolności do stosunków i interakcji z innymi23.
Praca socjalna realizowana ma być przede wszystkim w ramach
pomocy społecznej – środowiskowej (w miejscu zamieszkania, otoczeniu klienta) oraz instytucjonalnej. Obejmuje ona wszelkiego rodzaju poradnictwo prawne, ekonomiczne, psychologiczne, pedagogiczne, a także pomoc w prawidłowym załatwieniu konkretnych,
trudnych spraw życiowych24.
Obszary działania instytucji pomocy i integracji społecznej wymagają usprawnień. Wsparcie dla instytucji pomocy i integracji
społecznej w ramach PO KL, przede wszystkim poszerza wiedzę
i doświadczenia pracowników tych instytucji, ale jest także źródłem
22 Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej
województwa zachodniopomorskiego w opinii ich pracowników Raport z badań
Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Regionalny Ośrodek
Polityki Społecznej Szczecin 2012 r.
23 R.A. Skidmore, M.G. Thackeray, Wprowadzenie do pracy socjalnej, Warszawa
1996 r., s. 23.
24 2 G. Firlit-Fesnak, B. Szatur-Jaworska, Leksykon pojęć socjalnych, Warszawa
1995, s. 21.
22
dodatkowego zatrudnienia i doposażenia sprzętowego OPS czy
PCPR. Jest także czynnikiem motywującym do poprawiania relacji
z klientami pomocy i integracji społecznej25.
W przypadku instytucji statutowo utworzonych i powołanych
do pracy z człowiekiem takich jak OPS Czynniki psychologiczne
uzyskują szczególne znaczenie dla efektywności działań OPS.
Podstawowe czynniki psychologiczne to:
– bezpośrednia motywację do pracy,
– satysfakcja z otrzymywanego wynagrodzenia,
– odczuwany prestiż z wykonywania zawodu pracownika socjalnego,
– umiejętności z zakresu kompetencji społecznych.
Stosunek i motywacja do pracy
Wykres 4. Stosunek do pracy (N=318)
Źródło: Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej
25 Analiza potrzeb instytucji działających w obszarze pomocy i integracji społecznej oraz działań prowadzonych na poziomie centralnym i regionalnym w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w kontekście zmniejszania obszarów zjawiska wykluczenia społecznego Autorzy: Tomasz Schimanek, Katarzyna
Górniak, Karolina Jakubowska, Warszawa 2011.
23
Analizując wyniki odpowiedzi, można stwierdzić, że zdecydowana większość pracowników (81,4%) wybrała pracę w ośrodku
w sposób świadomy i nieprzypadkowy. 34,3% traktuje pracę w OPS
jako rodzaj misji, co zasługuje na szczególne podkreślenie, gdyż „poczucie misji” należy do najsilniejszych motywów podejmowania aktywności zawodowej26. Istotne jest to, że odpowiedzi kierowników
i pracowników socjalnych były prawie identyczne (różnica 3%).
Czynnikiem motywującym w OPS jest także poziom satysfakcji
z otrzymywanego wynagrodzenia.
Wykres 5. Poziom satysfakcji z wynagrodzenia za pracę (N=318)
Źródło: Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej
26 O roli misji jako narzędziu motywacji szukaj w: Mark Gottfredson, Andrzej
Łokaj, „Misja – stare, nowe narzędzie motywacji”, Harvard Business Review Polska nr
84, luty 2010. (http://www.hbrp.pl/magazyn/archiwum.php?nr=84) s. 22.
24
Wynika z niego, że zdecydowana większość badanych (73,3%) jest
niezadowolona ze swojej płacy. Satysfakcja z wynagrodzenia wygląda inaczej jeśli przeanalizujemy odpowiedzi w podziale na kierowników oraz pracowników socjalnych z krótkim i długim stażem.
Największy odsetek osób zadowolonych znajduje się wśród kadry kierowniczej, mniejszy wśród pracowników socjalnych z krótkim stażem pracy, a najmniejszy wśród tych pracowników socjalnych ze stażem pracy powyżej 10 lat.
Wykres 6. Poziom satysfakcji z pracy w kontekście otrzymywanego wynagrodzenia, w podziale na kierowników i pracowników
socjalnych z różnym stażem (n=300)
Zatem niska satysfakcja z wynagrodzenia związana jest w OPS
ściśle z pracownikiem socjalnym. W ramach POKL w projekcie systemowym zgodnie z Zasadami27 łączne wynagrodzenie pracowni27 Zasady przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych
Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki 2007-2013.
25
ków socjalnych nie może przekroczyć 15% wydatków poniesionych
na zadania Aktywnej Integracji. Aktywna Integracja to działania na
rzecz klientów OPS. Drugie ograniczenie wynika z Wytycznych
w zakresie kwalifikowania wydatków28. Wskazują one maksymalnie 40% dodatku do wynagrodzenia dla pracownika realizującego
zadania w projekcie. Stoi to w sprzeczności z zasadami przyjętymi
w Ustawie o pracownikach samorządowych29 § 36 ust 5. Pracownikowi samorządowemu z tytułu okresowego zwiększenia obowiązków służbowych lub powierzenia dodatkowych zadań może
zostać przyznany dodatek specjalny w związku z rozporządzeniem
w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych30. Zasady zawarte w ustawie i rozporządzeniu nie ograniczają wysokości
dodatku specjalnego. Wskazują jedynie że jego wysokość ma wynikać z wewnętrznych regulaminów płacowych OPS. Doświadczenie
własne z pracy z OPS wskazuje, że w wielu przypadkach kierownicy chcący zmotywować pracowników zezwolili na 100% dodatek
do wynagrodzenia. Wyniki motywacji środkami pieniężnymi pozytywnie przełożyły się na ilość i wielkość realizowanych projektów.
Toteż zastosowanie wytycznych w zakresie kwalifikowania wydatków w roku 2013r. zdemotywowało pracowników, jako odebranie/
zmniejszenie płacy za tą samą pracę.
Należy zauważyć, że pracownicy socjalni byli proporcjonalnie
zależni od wielkości pracy jaką mają wykonać. Zaś kierownicy OPS
otrzymywali dodatek specjalny w mniejszym stopniu zależny od
wielkości projektu, a wynikający bardziej z umiejętności negocjacji
z Urzędem Marszałkowskim. Sytuacja ta niezmiennie demotywuje
pracowników niższego szczebla. Z drugiej strony patrząc wysoki
dodatek dla kierownika zachęcał go do zastosowania systemu kar
i nagród mobilizujących kadrę do projektu systemowego.
28 Wytyczne w zakresie kwalifikowania wydatków w ramach Programu
Operacyjnego Kapitał Ludzki, MRR.
29 Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych Dz. U.
z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 z późń.zm.
30 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych Dziennik Ustaw Nr 50, Poz. 398.
26
W większości OPS decyzję o realizacji projektu i włożeniu wysiłku w jego napisanie a następnie realizację podejmował i podejmuje zazwyczaj jednoosobowo kierownik jednostki. Choć należy tu
zaznaczyć, że są Ośrodki Pomocy Społecznej, których pracownicy
efektywnie naciskali na kierownictwo biorąc pod uwagę misję OPS
i każdą jednostkową pomoc udzieloną uczestnikom projektu.
Prestiż społeczny oraz poprawa wizerunku pracownika socjalnego i OPS to ważna funkcja motywująca. Poszczególne grupy społeczne można ze sobą porównać ze względu na tzw. status
społeczny. Ma to znaczenie m.in. w określaniu trendów kształcenia. Zawody prestiżowe są preferowane przez młodzież. Np. zawody prawnicze, medyczne, artystyczne, związane ze sferą nauki.
W pewnym uproszczeniu, można wskazać następujące czynniki
składające się na status społeczny:
– dochód,
– prestiż,
– posiadana władza,
– wykształcenie.
Wykonywanie zawodu, który cieszy się dużym prestiżem społecznym, sprzyja z jednej strony dobremu samopoczuciu i dowartościowuje osobę pracującą w takim zawodzie, z drugiej powoduje
powstanie swoistej presji społecznej, czyli rozpowszechnionego
w środowisku społecznym oczekiwania, że osoba wykonująca prestiżowy zawód będzie zachowywać się w „odpowiedni sposób”31.
31 Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej
27
Wykres 9. Procentowy szacunek wzrostu efektywności pracy socjalnej w sytuacji poprawy wizerunku zawodu (N=318) 26
Analiza wykresu potwierdza istnienie związku między jakością
wizerunku pracownika pomocy społecznej a efektywnością jego
pracy z klientem. Prawie dwie trzecie badanych (60,0%) uważa, że
poprawa wizerunku zawodu może zwiększyć efektywność w pracy
z klientem o 40% – 60%.
Wynagrodzenie i prestiż to nie wszystkie czynniki wpływające
na motywację do realizacji projektów systemowych. Przechodząc
do danych dla samego województwa podlaskiego uzyskanych
podczas badań terenowych32, widoczna jest zależność między
wielkością jednostki (liczbą pracowników) a skłonnością do aplikowania o projekt systemowy. Wśród jednostek zatrudniających
powyżej 21 pracowników – aplikowały wszystkie. W przypadku
mniejszej liczby pracowników, udziały OPS składających projekty
są coraz niższe.
32 Analiza bilansu potrzeb w zakresie pomocy społecznej w województwie
podlaskim na 2011 rok Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku
Obserwatorium Integracji Społecznej Białystok 2011.
28
Wykres 18 Czynniki o największym wpływie na nieubieganie się
o dofinansowanie (N=44 – dane procentowe, możliwośd wielokrotnego wyboru)
Wykres 19 Główny powód nieskładania wniosku o dofinansowanie (N=44 – dane procentowe)
29
Analizując odpowiedzi nieaplikujących OPS i PCPR, można zauważyć, że koncentrują się one wokół kwestii takich jak kadry OPS:
(68%), brak zainteresowania pracowników OPS realizacją projektu
systemowego (30%) oraz brak wystarczających zachęt finansowych
w związku z dodatkowymi obowiązkami projektowymi (23%).
Wspomniany wcześniej fakt, iż wynagrodzenia dla pracowników
OPS realizujących projekt systemowy nie może przekroczyć 40%
wynagrodzenia podstawowego. Poza tym, przyznanie dodatku jest
uzależnione od decyzji władz lokalnych, a te czasem nie wyrażają
zgody, mimo nowych obowiązków kadr OPS. Dochodzi do tego
przeciążenie bieżącymi zadaniami i zmiany w prawie powodujące
zwiększenie obowiązków OPS.
Podsumowanie (ang Recapitulation)
Motywacja jest nierozerwalną częścią zarządzania kapitałem
ludzkim. Stanowi z jednej strony koło napędowe instytucji, a drugiej strony ciężar sprostania potrzebie pracowników i umiejętności
kadry kierowniczej we właściwym tj. efektywnym zaangażowaniu
pracowników w podmiocie.
Czynniki materialne i niematerialne w różnym stopniu motywują i demotywują pracowników. Ich zastosowanie zależy od indywidualnych cech jednostki – pracownika ale i całego zespołu. Faktem
jest to, że tylko instytucja posiadająca kompleksowy wachlarz oddziaływania na pracownika w dłuższej perspektywie jest w stanie
osiągnąć sukces i pozostać na rynku.
Proces motywowania nie może się obyć bez aktywnego udziału
zainteresowanego pracownika. Tylko współpraca obu stron motywującej i motywowanej może spowodować wymierny efekt w postaci np. zwiększenia wydajności, a także samozadowolenia i samorealizacji pracownika.
Na tym przykładzie pracownicy Ośrodków Pomocy Społecznej
wypadają wręcz modelowo. Ich specyfika pracy z trudnym klientem
wymaga nie tylko wiedzy teoretycznej ale i praktycznej kierowników,
aby skutecznie zarządzać Ośrodkiem, ale także zmotywować kadrę
30
do realizacji projektu systemowego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Struktura OPS jest opata o te same zasady w całym kraju. A zatem skuteczne zarządzanie i motywowanie do realizacji może
w pewnym stopniu opierać się o wytyczone i zewaluwane standardy.
Standaryzacja usług pomocy i integracji społecznej czy modelowanie kluczowych organizacji publicznych odpowiedzialnych
za realizację tych usług w jednostkach samorządu terytorialnego
to zadania, których znaczenie trudno przecenić. Są one istotne ze
względu na dostępność i jakość usług pomocowych, jak i racjonalizację wydatków publicznych na system pomocy społecznej.
W pierwszym wypadku wymogi dotyczące świadczenia usług
(standardy dostępności, że np. każda gmina powinna oferować daną
usługę) pomagają je upowszechniać, co wyrównuje dostęp do nich
w przekroju terytorialnym. Z kolei wymogi dotyczące już dostępnych usług (np. powinny być świadczone przez wykwalifikowany
personel i na podstawie naukowo sprawdzonych metod) dają szansę
na wzrost jakości (w tym m.in. skuteczności, efektywności, akceptowalności). Oczywiście sam wymóg, że coś ma być obecne i ma mieć
wymaganą jakość, nie pociąga za sobą rzeczywistej dostępności i jakości. Jak w innych dziedzinach legislacji, także i tu problemy implementacji i realizacji mogą pokrzyżować plany standaryzatorów33.
Bibliografia
1. J. Jarosiński, Zarządzanie personelem w przedsiębiorstwie państwowym, „Polskie Koleje Państwowe” 1944-1950, [w:] Zeszyty
naukowe Wszechnicy (Świętokrzyskiej, Kielce 2003, nr 16).
2. http://www.wsz-pou.edu.pl/biuletyn/?p=&strona=biul_pyt9&nr=9 z dnia 20.09.2011
33 KRAJOWY RAPORT BADAWCZY Raport pod redakcją dr. hab. Ryszarda
Szarfenberga Pomoc i integracja społeczna wobec wybranych grup – diagnoza
standaryzacji usług i modeli instytucji Wspólnota Robocza Związków Organizacji
Socjalnych, Warszawa 2011.
31
3. Matejun M., Socha J., Motywacyjna rola systemu wynagrodzeń
na przykładzie przedsiębiorstwa „Pol-Hun” M. Bielska sp.j.,
[w:] Stankiewicz J. (red.), Społeczne wymiary zarządzania nowoczesnymi przedsiębiorstwami. Ludzie. Kultura organizacji.
Społeczna odpowiedzialność, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2010.
4. M.A. Leśniewski, M. Garasym, Wynagrodzenia jako forma
realizacji systemu motywowania pracowników w przedsiębiorstwie, [w:] Wisnik, seria nauki ekonomiczne, Lwowska
Państwowa Akademia Finansowa, UDK 33 (05), B 53, Lwów
15/2008, oraz zob. J.W. Przybytniowski, M.A. Leśniewski, Motywacyjna rola wynagradzania w sieci dystrybucji usług ubezpieczeń gospodarczych, [w:] J. Zimny (red.), Widzieć – Oceniać
– Działać. Wieloaspektowość badań naukowych, Stalowa Wola–Rużomberok 2006.
5. M. Sidor-Rządkowska, Kompetencje – pożyteczna moda. Personel i zarządzanie, PWN, Warszawa 2006.
6. Motywowanie, Wynagradzanie, Nagradzanie. Biblioteka Personelu, IV 2004.
7. Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 92 Seria: Administracja i Zarządzanie 2012.
8. Motywowanie, Wynagradzanie, Nagradzanie. Biblioteka Personelu, IV 2004.
9. Reykowski J., Teoria motywacji a zarządzanie, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1979.
10. Borkowska S., Strategie wynagrodzeń, Oficyna Ekonomiczna,
Kraków 2001.
11. Kasprowicz E., Płaca godziwa. Czy mamy na nią szansę?, „Personel” 1995, nr 12.
12. Polska Mapa Motywacji. Wyniki badania, Training Partners,
2005, próba 1572.
13. Dzieńdziora J., Rola oceniania pracowników w zarządzaniu zasobami ludzkimi w administracji publicznej.Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2008.
32
14. Listwan T. (red.), Zarządzanie kadrami, C.H. Beck, Warszawa
2004.
15. Dzieńdziora J., Rola oceniania pracowników w zarządzaniu zasobami ludzkimi w administracji publicznej. Oficyna Wydawnicza Humanitas, Sosnowiec 2008.
16. Raport z badania PBS dla Urzędu Służby Cywilnej. Sopot,
2005.
17. Penc I., Motywowanie w zarządzaniu, Wyd., Prof. Szkoły biznesu, Kraków 1998.
18. Tyrańska M., Walas J., Kierownik pod lupą, „Personel” 1998,
nr 11.
19. Kostera M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, PWE, Warszawa
1997.
20. Szczęsna A., Rostkowski T.: Zarządzanie kompetencjami w:
Nowoczesne metody zarządzania zasobami ludzkimi (red.)
Rostkowski T., Difin, Warszawa 2004.
21. Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy
społecznej województwa zachodniopomorskiego w opinii ich
pracowników Raport z badań Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Szczecin 2012 r.
22. R.A. Skidmore, M.G. Thackeray, Wprowadzenie do pracy socjalnej, Warszawa 1996r.
23. G. Firlit-Fesnak, B. Szatur-Jaworska, Leksykon pojęć socjalnych,
Warszawa 1995.
24. Analiza potrzeb instytucji działających w obszarze pomocy
i integracji społecznej oraz działań prowadzonych na poziomie
centralnym i regionalnym w ramach Programu Operacyjnego
Kapitał Ludzki w kontekście zmniejszania obszarów zjawiska
wykluczenia społecznego Autorzy:Tomasz Schimanek, Katarzyna Górniak, Karolina Jakubowska, Warszawa 2011.
25. O roli misji jako narzędziu motywacji szukaj w: Mark Gottfredson, Andrzej Łokaj, „Misja – stare, nowe narzędzie motywacji”, Harvard Business Review Polska nr 84, luty 2010. (http://
www.hbrp.pl/magazyn/archiwum.php?nr=84)
33
26. Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej województwa zachodniopomorskiego w opinii
ich pracowników Raport z badań Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Szczecin 2012 r.
27. ANALIZA BILANSU POTRZEB W ZAKRESIE POMOCY SPOŁECZNEJ W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM NA 2011 ROK
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku Obserwatorium Integracji Społecznej Białystok 2011.
28. KRAJOWY RAPORT BADAWCZY Raport pod redakcją dr.
hab. Ryszarda Szarfenberga Pomoc i integracja społeczna wobec wybranych grup – diagnoza standaryzacji usług i modeli
instytucji Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych, Warszawa 2011.
29. Zasady przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki
Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki
2007-2013.
30. Wytyczne w zakresie kwalifikowania wydatków w ramach
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, MRR.
Akty prawne:
1. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych Dz. U. z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 z późń.zm.
2. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2009 r. w sprawie wynagradzania pracowników samorządowych Dziennik
Ustaw Nr 50, Poz. 398.
34
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Joanna Łodziana-Grabowska
ETHICS OF MARKETING ACTIONS BY
CONTEMPORARY ORGANISATIONS
Etyka działań marketingowych
we współczesnych organizacjach
Streszczenie
Etyka to jeden ze znaczących i tym samym niezbędnych aspektów działalności współczesnych organizacji. Powinna ona stanowić
punkt odniesienia dla kierunku działań, zarówno wewnątrz organizacji, jak i w jej stosunkach zewnętrznych. Ocena działań marketingowych, skierowanych przede wszystkim do konsumentów,
powinna ułatwić podejmowanie decyzji w związku z rozwiązywaniem powstałych problemów, jak również zapobieganiem ich powstawania.
Badanie ma na celu podkreślenie znaczenia etyki w działaniach
marketingowych przedsiębiorstw i kodeksów etycznych, które powinny stanowić integralny element kultury organizacji. Analizując
etykę, zasady i wartości, można odwołać się do Amerykańskiego
Stowarzyszenia Marketingu. Według Kodeksu Etyki AMA, osoby
zaangażowane w działania marketingowe muszą być odpowiedzialne i ponosić konsekwencje swoich działań, jak również działać
w taki sposób, żeby ich decyzje i projekty umożliwiały identyfikację
potrzeb i gwarantowały zadowolenie odbiorców: indywidualnych
klientów, organizacje i społeczeństwo.
Na podstawie zastosowanej metody analizy zależności i danych
uzyskanych w badaniu ankietowym, w artykule przedstawiono
egzemplifikację zasady PYMWYMI (Put your money where your
mouth is), która odnosi się do postawy konsumentów lub partnerów handlowych w procesie zakupu produktów i usług. Oznacza
36
dokonywanie wyboru produktów i usług tylko tych firm, które podzielają wartości wyznawane przez nabywcę.
Summary
Ethics is one of significant and at the same time indispensable
aspects of operations by contemporary organisations. It should constitute the benchmark for direction of actions both inside the organisation and within its external relations. The evaluation of marketing actions, addressed first of all to consumers, should facilitate
the resolution of decision-related problems as well as prevent their
arising.
The study is aimed at highlighting the significance of ethics in
the corporate marketing actions and of ethical codes, which should
form an integral element of the organisation’s culture.
While analysing ethics, its principles and values, one may refer
to the American Marketing Association. According to the AMA
Ethical Code, the people involved in marketing actions must be responsible and bear the consequences of their actions as well as act
in such way so that their decisions and projects should enable the
identification of needs and guarantee the satisfaction of recipients:
individual customers, organisations and the society.
On the basis of the applied dependency analysis method and
data obtained in the questionnaire survey, the study presents an
exemplification of the PYMWYMI rule – put your money where
your mouth is – in line therewith the companies benefit from ethical
behaviour since the consumers tend to choose products offered by
the companies observing the ethical rules and values as set by the
purchaser.
Słowa klucze: postawa konsumenta, etyka, kodeksy etyczne,
standardy i wartości etyczne, marketing, odpowiedzialność.
Keywords: consumer attitude, ethics, ethical codes, ethical standards
and values, marketing, responsibility.
Joanna Łodziana-Grabowska – ethics of marketing actions...
37
Introduction
Ethics (from the Greek word ethos – “character”) is a branch of
philosophy that examines the issue of morality and develops the
conceptual systems from which one may derive the moral principles. It is also referred to as the moral philosophy.
Ethics is a set of moral evaluations and standards, as accepted
by a given community (society, social class or group, environment),
binding in a certain historic era.1
In the historical perspective we may distinguish: ancient ethics
(among others: the ancient Greeks asked the first questions about
the sense of morality, Socrates is considered as a creator of ethics
though he left no letters, Plato presents the features of the perfect
society, in the ancient Rome – Lucius Annaeus Seneca and others),
Christian ethics (e.g. ethics according to Saint Thomas of Aquin) and
modern ethics (e.g. idealistic ethics by Kant).
The ancient raised the question how we should live in order to attain happiness. In the Middle Ages people wanted to know how to
attain perfection. In the contemporary times ethics defines the co-existence between people, mainly to answer the question: “How to live so
that others are not unhappy with us?” Ethics is manifested in the people’s interests; it presents the attitude and code of conducts towards
other people being the partners in co-existence. It reveals what is right
and what should be done for everybody to know what is right.2
The ethical views usually adopt the form of a theory which comprises a set of notions and statements deriving therefrom, on the
basis of which one may formulate the moral rules. The ethical theories may constitute both an attempt at proving the rightness of commonly applied moral rules and be strongly opposed to the common
morality, questioning the justification of a part or even all of the
rules binding in a given society.
1 Chief Edit. B. Petrozolin-Skowrońska, Nowa encyklopedia powszechna [New
common knowledge encyclopaedia] PWN. T. 2, Encyklopedii PWN, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1995, p.280.
2 Cz. Szwed, Etyka [Ethics], Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, BielskoBiała 2001, p. 57.
38
Thus ethics is a set of standards for moral conduct. To act ethically means to be in agreement with the generally accepted rules of
moral conduct.
According to the opinion popular today, the morality in a wider
sense is a science about what is right and about the principles of
human conduct, while in a narrower sense it is equivalent to these
principles being applied on a daily basis. However, the actually
moral man is not a person whose help derives from his own interests but a person who does so on principle. The contemporary
morality is understood nowadays as a theory of relationships with
other people, as a philosophy of communication and dialogue.3
Ethics invariably involves responsibility. The phenomenon of
responsibility is manifested in different situations, for instance a
man is punished for wrongdoing by e.g. a court sentence. This type
of responsibility is called the legal responsibility. “The man is responsible at first and first of all before himself”. This type of responsibility may be labelled as the moral responsibility. We may also mention
the psychological responsibility (accepting the responsibility – it is the
psychological fact) and the religious one.
A human being faces the ethical choice as a result of experiencing the responsibility.4
The following problems have been solved in this article:
• What do the categories of ethics and business ethics mean?
• Which relations should the ethical principles be referred against in the
practical aspect of business and marketing actions?
• Which elements should the organisation’s ethical code cover?
• Which ethical principles and values should be observed by the people
responsible for marketing actions?
3 B. Nogalski, J. Śniadecki,
Zachowania etyczne przedsiębiorców w zarządzaniu polskimi przedsiębiorstwami – ujęcie kontekstowe [Entrepreneurs’ Ethical Behaviour
in the Management of Polish Enterprises], Collective work edit. by P. Kulawczuk,
A. Poszewiecki, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami [Impact of the Corporate Social Responsibility and Business Ethics
on Corporate Management], Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego Gdańsk
2007, pp. 13-14.
4 Cz. Szwed, Etyka [Ethics], Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, BielskoBiała 2001, pp. 45- 57.
39
• Will the observance of ethical principles by a company affect the purchasing trend and consumer behaviour?
Corporate Ethics
Business ethics combines ethics and economics. Any actions
within the ethical business involve those two categories. Business
ethics is understood in a much wider sense than simply following the general set of rules. Regardless of the profile of operations
of a given company, the main target is the generation of profits,
strengthening of the competitive edge and survival on the market.
Ethics is aimed at improving the man. People constitute the common feature of all the companies and philosophical notions. It is
precisely the man who decides about the method of running business operations and therefore ethics focuses on him – being the entrepreneur.5
According to K. Rudzińska-Ludwiczyńska: ”Ethics and morality symbolise the current standards, values and practices or beliefs
binding in the world of business, defining the ethos of this world as
a whole or of its fragments.”
Undoubtedly, all the people prefer to act ethically as a rule. It is
certainly easy to be ethical when a person does not face a difficult
situation in his/her life; when everything goes smoothly both in
personal and professional life. However, when problems and tensions arise, sometimes the prior internal and formal declarations
pertaining to the proper conduct are not adhered to.
This kind of tensions and difficult situations arise in each sphere
of life and marketing is by no means an exception. Business actions and
decisions generate not only economic and legal problems but also
the ethical ones. They refer to the relations with employees, product
5 A. Siemionek, Rachunkowość a odpowiedzialny biznes. Zastosowanie zasady true
and fair view do konstruowania sprawozdań finansowych [Accountancy versus Responsible
Business. Application of the True and Fair View principle for Preparation of Financial
Statements], Collective work edit. by P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami [Impact
of the Corporate Social Responsibility and Business Ethics on Corporate Management],
Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, p. 327.
40
creation and price definition, promotional and advertising activity,
products delivery via distribution channels, purchaser service, sales
and generation of profits.
The management and marketing experts on a daily basis face
the challenge of balancing their own optimum interests connected
with remuneration, profits and promotion with the consumers’
needs and preferences, their organisations and the society – in order to create a well-functioning system. In each situation the people responsible for the company and marketing must distinguish
the ethical conduct from the unethical one. They must make the
right choices consistent with ethics regardless of potential consequences.
The principles of corporate ethics are developed for instance by
large international corporations, comprising the plants operating in
very differentiated cultural, social and political environments. In
such cases the internal ethical principles are aimed at unification
of the work style and at identification of methods for adjustment to
local conditions.6
Ethical codes in business and marketing
One of the elements of culture and organisational climate is the
ethical code characteristic for a given company. Elements of this
code include among others honesty, delivery on promise, righteousness, respect for others, empathy, integrity.7
The ethical programs and standards created by an organisation
determine the enterprise’s specific culture.
Since the seventies of the twentieth century, in Europe and
America, due to the growing criticism of dishonest entrepreneurs,
6 Cz. Porębski, Czy etyka się opłaca? [Is Ethics Profitable?], Wydawnictwo Znak,
Kraków 1998, pp. 26-33.
7 M. Gagacka, Etyczna i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w dobie globalizacji [Ethical and Social Corporate Responsibility in the Age of Globalisation], Scient.
Edit.: E. Freitag-Mika, Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania
[Theory and Practice of Economics versus the Competitive Edge], Difin, Warszawa 2006,
p. 242.
41
the ethics of business, marketing and management has become the
subject of scientific research and practical regulations.8
The Davos Manifesto of 1973 played the pioneering role in the development of the managerial ethics codes. In line with the aforementioned
manifesto the managers’ professional task is to serve the customers, coworkers, shareholders and the society as well as balance their conflicting interests. Managers should meet the customers’ needs in the best
possible way. One should strive after the clear competition between
enterprises, guaranteeing the highest price reliability as well as product
quality and variety. Managers should serve their co-workers since in
a free society the management is accepted by workers only when it protects their interests at the same time. Managers are to serve shareholders
since they are the trustees of their capital. Serving the society should
guarantee for future generations the environment worth living.
The American company Boeing in the eighties also developed the
principles of ethics for the manager’s conduct. According to K. Hanson and M. Velasquez they cover the following mode of conduct.9
1. Each member of the management strives after high ethical level.
2. The top management must ensure support and commitment of
the autonomous business units and individual plants for the top
ethics program, while not breaching their autonomy.
3. Ethical values should be introduced in a system-based manner
and not as a form of fight with unreliable employees.
4. Each subsequent level of the management should develop their
own ethical program and ensure its observance as a basic element of the manager’s evaluation.
5. The corporate entity should define the strategy of effective training in order to establish the principles of ethics and relevant rules
of conduct.
6. Education and other elements of the program should be adjusted
to each organisational unit and plant.
8 T. Sztucki, Encyklopedia Marketingu [Marketing Encyclopaedia], Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1998, pp. 78-79.
9 T. Sztucki, Encyklopedia Marketingu [Marketing Encyclopaedia], Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1998, pp. 124-125.
42
7. The ethical program should be implemented “from the bottom
to the top”.
8. Programs for the individual management levels should have
a few parallel informational channels running “upwards”, which
enable quick communication with the superior when an ethical
problem arises.
9. Ethical programs should cover all the corporate divisions, i.e.
also the divisions and units co-operating with the government.
The ethical standards and regulations for many aspects of work
in the field of marketing are contained in the Ethical Code of the
American Marketing Association.
The American Marketing Association is involved in promoting
the highest ethical standards and values among its members (practitioners, academics, students).
These standards constitute the defined rules of conducts, which
are expected to be sustained by the society and organisations. These
values for the society reflect the significant, desirable and morally
proper notions. They are also used as a criterion for evaluation of
our own actions and actions by other people. The marketers are expected to apply the highest ethical standards and values, deriving
from the responsibility towards the stakeholders, i.e. customers,
participants to the distribution channels, employees.
Ethical principles and values for marketers according to the
American Marketing Association
Pursuant to the principles of the AMA Ethical Code, the people
running the marketing activities must be responsible and bear the
consequences of their actions so that their decisions and projects
enable the identification of needs and ensure the satisfaction of the
following recipients: individual customers, organisations and the
society. The behaviour of the people running the marketing activities should be guided by:
• the basic principle of professional ethics (“Do not inflict harm
consciously”),
• observance of all the applicable acts and regulations,
• active support, observance and promotion of the Ethical Code.
43
In line with the AMA Ethical Code within the range of marketing
elements the company shall be required among others to:
• offer the safe products and services,
• identify these components of the offer which may alter it significantly or which may affect the purchase-related decision of the
customer,
• identify the product’s features generating the cost increase,
• not to apply the aggressive pricing policy,
• reveal the complete purchase price,
• avoid manipulation, connected with the product availability,
with the intention of using the situation arisen as a result thereof
for its own purposes,
• ensure reliability and transparency in promotional messages,
• refrain from such sales promotion which is characterised by
cheating and manipulation.
The people running the marketing actions should be aware
of the fact that their behaviour exerts the influence on the others’
behaviour in the context of relationships observed within a given
organisation. They should neither demand nor apply pressure in
order to provoke the unethical behaviour in relations with other
people: co-workers, suppliers or customers. Therefore in this scope
they should.10
• apply the principle of confidentiality and anonymity in official
business relations with regard to classified information,
• meet on a timely basis the obligations deriving from contracts
and mutual agreements,
• avoid treating the entire work performed by others or part thereof as one’s own or using it directly without to the remuneration
paid to or consent obtained from the designer or owner,
• refrain from manipulation used for own personal purposes
which expose to the risk of loss other people or the entire organisation.
Many organisations have formal ethical codes, which determine
the specific forms of conduct in the situations objectively deemed as
10 E.J. McCarthy, W.D. Perreault, Basic Marketing, Irwin, Illinois 1993, pp. 42-43.
44
unethical (e.g. bribes, acceptance of gifts) and describe the standards
which the employees should follow. These guidelines are aimed at
lowering the probability of conscious or unconscious breach of the
determined standards by the employees. Moreover, the ethical codes
strengthen the company’s position towards the clients or situations
that encourage the unethical behaviour. The employees should regard the codes as a valuable set of tips, being of assistance for them
in overcoming the temptation to breach the ethical principles, for
instance to improve their standing in the company. However, its
outcome calls for an in-depth recognition and analysis.
According to AMA, the key values which should characterise the
ethical behaviour include: honesty, responsibility, fairness, respect,
transparency and citizenship. They stand for:11
Honesty – being forthright in dealings with customers and stakeholders. To this end, we will:
• strive to be truthful in all situations and at all times,
• offer products of value that do what we claim in our communications,
• stand behind our products if they fail to deliver their claimed
benefits,
• honour our explicit and implicit commitments and promises.
Responsibility – accepting the consequences of our marketing
decisions and strategies. To this end, we will:
• strive to serve the needs of customers,
• avoid using coercion with all stakeholders,
• acknowledge the social obligations to stakeholders that come
with increased marketing and economic power,
• recognize our special commitments to vulnerable market segments such as children, seniors, the economically impoverished,
market illiterates and others who may be substantially disadvantaged,
• consider environmental stewardship in our decision-making.
11 http://www.marketingpower.com/aboutama/pages/statement%20of%20
ethics.aspx, retrieved 02/02/2013.
45
Fairness – balancing justly the needs of the buyer with the interests of the seller. To this end, we will:
• represent products in a clear way in selling, advertising and other forms of communication; this includes the avoidance of false,
misleading and deceptive promotion,
• reject manipulations and sales tactics that harm the customer’s
trust; refuse to engage in price fixing, predatory pricing, price
gouging or “bait-and-switch” tactics,
• avoid knowing participation in conflicts of interest; seek to
protect the private information of customers, employees and
partners.
Respect – acknowledging the basic human dignity of all stakeholders. To this end, we will:
• value individual differences and avoid stereotyping customers
or depicting demographic groups (e.g. gender, race, sexual orientation) in a negative or dehumanizing way,
• listen to the needs of customers and make all reasonable efforts
to monitor and improve their satisfaction on an ongoing basis,
• make every effort to understand and respectfully treat buyers,
suppliers, intermediaries and distributors from all cultures,
• acknowledge the contributions of others, such as consultants,
employees and co-workers, to marketing endeavours,
• treat everyone, including our competitors, as we would wish to
be treated.
Transparency – creating a spirit of openness in marketing operations. To this end, we will:
• strive to communicate clearly with all constituencies,
• accept constructive criticism from customers and other stakeholders,
• explain and take appropriate action regarding significant product or service risks, component substitutions or other foreseeable
eventualities that could affect customers or their perception of
the purchase decision,
• disclose list prices and terms of financing as well as available
price deals and adjustments.
46
Citizenship – fulfilling the economic, legal, philanthropic and societal responsibilities that serve stakeholders. To this end, we will:
• strive to protect the ecological environment in the execution of
marketing campaigns,
• give back to the community through volunteerism and charitable donations, contribute to the overall betterment of marketing
and its reputation,
• urge supply chain members to ensure that trade is fair for all
participants, including producers in developing countries.
AMA expects from its members the courage and activeness in
helping the organisations to meet the promises made to stakeholders. It recognises that each sector of the industry as well as disciplines integrated within marketing, such as marketing research,
e-commerce, direct marketing and advertising, have their own specific ethical standards that require principles.
Ethical enterprises according
to the Ethisphere Institute evaluation
In 2011, for the sixth time the Ethisphere Institute held the ranking of the most ethical companies. The Ethisphere Institute is an
international organisation examining the best practices in the scope
of the companies’ ethical behaviour, their social responsibility, honesty, procedural transparency and sustainable development.
Throughout the multi-stage analysis the scientists, lawyers, government representatives and organisation leaders, incorporated in
the Ethisphere Institute, performed an assessment of a few thousand nominated companies from over 100 countries, representing
36 economic sectors. The methodology behind creating the ranking of the world’s most ethical companies covers: an analysis of the
company’s ethical code, conflicts resolved in a court of law, cases
the bylaw violation, assessment of innovation projects and sustainable development policy, implementation of the best practices supporting the development of the corporate responsible citizenship as
well as numerous polls of opinions by the entities related to a given
47
company, including among others the top management, business
partners, suppliers and customers.
The list of the worlds’ most ethical companies published in 2011
included altogether 110 companies out of 3,000 nominees.
This first place in the category of the most ethical software companies was assigned to Adobe, followed by Microsoft, Salesforce.
com, Symantec as well as Teradata. Only one company representing
the hardware manufacturers – Hitachi Data Systems – found itself
on the list. Microsoft held the good position among others due to
substantial contributions for charity. Bill Gates, the former Microsoft
CEO, is also renowned for his commitment to charitable purposes.
The list includes the companies based in Poland. These are: Gap
Inc, Patagonia, Timberland (clothing industry), Ford Motor Company (car industry), Hitachi Data Systems, Intel Corporation (computers), Adobe Systems, Microsoft, Symantec Corporation (IT), Colgate-Palmolive Company, Henkel, Kimberly-Clark (FMCG), eBay
(e-commerce), CH2M HILL (power generation sector), L’ORÉAL,
Shiseido Co (cosmetics).12 While summing up the six-year ranking,
one may notice that among the leaders of the world’s most ethical
companies the same names keep recurring, namely: Aflac, American Express, Fluor, General Electric, Milliken & Company, Patagonia, Rabobank and Starbucks.13
It should be stressed at this point that the ethical behaviour does
not mean only refraining from evil. The ethical marketing specialist
recognises that the position held by him/her in the society involves
meeting certain obligations.
This mature corporate social responsibility should involve the
process of creating a new better standard of life. Apart from the
observance of the law and anticipation of the standard and reasonable public expectations, the organisations and units being the good
corporate citizens initiate different types of actions for the benefit of
the consumers and society.
12 http://ethisphere.com/2011-worlds-most-ethical-companies/,
04/02/2013.
13 http://ethisphere.com/wme, retrieved 04/02/2013.
retrieved
48
In such context of the corporate responsibility towards the society and environment the world’s most admired companies are
evaluated (“Fortune” magazine with Hay Group published their
list in 2012). Application of the transparent management methods
and practices from the Corporate Social Responsibility scope are
reflected by trust and good relations both within the organisation
and in its external relations. In 2012, the following companies were
ranked at the top of the World’s Most Admired Companies list:
Apple, Google, Amazon.com, Coca-Cola, IBM, FedEx, Berkshire
Hathaway, Starbucks, Procter & Gamble and Southwest Airlines.14
One of the most obvious benefits from the application of ethical
principles in business operations is the reduction or elimination of
costs connected with arisen conflicts. The full recognition and application of the ethical principles by corporate entities is directly translated into the company’s profits. The establishment and observance
of unified rules for co-operation with contractors constitutes an efficient method of running the ethical business activity. According
to the PYMWYMI principle (i.e. put your money where your mouth is),
the entrepreneurs directly benefit from the ethical behaviour. This
principle signifies the consumers’ attitude, who tend to choose the
products offered by the companies observing the ethical codes and
values as determined by the purchaser.15
14 http://money.cnn.com/magazines/fortune/most-admired/2012/full_list/
retrieved 01/02/2013.
M. Majchrzycki, Ranking najbardziej etycznych firm świata, Microsoft w czołówce
[Ranking of World’s Most Ethical Companies, Microsoft among the Leaders], 2011, http://
www.dobreprogramy.pl/Ranking-najbardziej-etycznych-firm-swiata-Microsoft-wczolowce,Aktualnosc,23896.html, retrieved 10/01/2013. More information on the
methodology of ranking and the complete list of the world’s most ethical companies
in 2012 are available on the website: http://ethisphere.com/wme. The list of awarded
entities has been also published in the first edition of Ethisphere quarterly for 2012.
15 A. Siemionek, Rachunkowość a odpowiedzialny biznes. Zastosowanie zasady true
and fair view do konstruowania sprawozdań finansowych [Accountancy versus Responsible
Business. Application of the True and Fair View principle for Preparation of Financial
Statements], Collective work edit. by P. Kulawczuk, A. Poszewiecki Wpływ społecznej
odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami [Impact of the
Corporate Social Responsibility and Business Ethics on Corporate Management], Fundacja
Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, p. 327.
49
The below figures 1, 2, 3, 4 present the respondents’ opinion on
the influence exerted by the observance of ethical principles on the
consumers’ behaviour and attitude.
The analysis is based on the research planned and held by the
author.
The survey covered the following periods:
• November – December 2012 – development of the project assumptions, preparation of a measuring instrument, opening
a Google account, drafting a form;
• December 2012, January – February 2013 – data accumulation
(duration of auditorium survey: 15.12.2012–31.01.2013; duration
of electronic survey: 05.01.2013–24.02.2013);
• March – April 2013 – creation of a database, determination of the
variables co-relation dimension;
• April – June 2013 – analysis of dependencies, formulation of implications and conclusions.
The survey based on the Internet questionnaire (in Google, also
with use of other tools rendered available by Google in the scope of
review and processing of data provided by respondents by filling
in the questionnaire) and the auditorium questionnaire held in the
śląskie province. In case of the Internet questionnaire, an invitation
to participate in the survey was placed on the social networking
service Facebook.com, with a link to the e-questionnaire: https://
docs.google.com/spreadsheet/viewform?formkey=dENxRVVDY
3NsQk9RZDJmcXpZakVmanc6MQ, which was also forwarded to
the respondents’ email addresses.
The questionnaire comprised ten questions: 7 closed questions
also based on level-headed scale, two half-open ones and a single
open-ended question. The demographics included gender, age and
education.
The study based on the convenience sampling method. Convenience
samples are referred to as accidental samples since their individual
components are included in the sample “by accident”. In case of
convenient samples it is difficult to discuss their representativeness.
However, this type of research characterizes a certain fragment of
the reality and consumers’ opinions, which are symptomatic for
50
the assessment of consumers and may be used for cognitive projects.16
100 respondents took part in the survey: 54 women and 46 men.
Because of the small sample, the study conclusions should not be
generalized, whereas the study itself should be regarded as a pilot
one.
Figure 1. Impact of ethical principles observance by a company
on the customers’ behaviour and attitude
Source: Own questionnaire survey
In reply to the question “Does the company’s compliance with the
rules of ethics have an impact on the clients’ behavior and their decisions to
buy or not to buy a product”, 62% of respondents replied ”Somewhat
agree”, while 26% “Strongly agree”. 4% of the respondents do not
see any co-relation of these variables, while 8% do not have an opinion (see Figure 1.).
16 A. Churchill Gilbert, Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne [Marketing
Research. Methodological Foundations], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2002, pp. 497-499.
51
on the customers’ behaviour and attitude – response structure according to gender
By referring the analysis of dependencies to the criterion of gender, the quantitative date on the opinions of men and women, indicating the co-relation between the observance of ethical principles
by a company and the customers’ attitude and purchase decisions
taken by them, are similar. 12 women and 14 men replied “Strongly
agree”, while 33 women and 29 men – “Somewhat agree”. The differentiation pertained to the replies”, “I do not have an opinion”,
“Strongly disagree” and “Somewhat disagree”. Figure 2. presents
these interdependencies.
Figure 3. illustrates the distribution of responses to the above
question according to the criterion of age.
52
on the customers’ behaviour and attitude – response structure according to age
Figure 4. illustrates the distribution of responses to the following
question: “Does the company’s compliance with the rules of ethics have
an impact on the clients’ behaviour and their decisions to buy or not to
buy a product” – according to the respondents’ education. The reply
“Strongly agree” was selected by 17 respondents with secondary
education, which is equivalent to 26% of respondents in the group
covered with the survey, as well as by 9 respondents with university degree, which constitutes 29% of the survey participants.
53
on the customers’ behaviour and attitude – response structure according to education
The people with basic vocational education did not choose the
response “Strongly agree”. The reply “Somewhat agree” was indicated by: 43 people with secondary education (66% in this group),
17 with university degree (55% of this group) and 2 with basic vocational education (50% of the group). 5 respondents with secondary
education, 2 with university degree and 1 with basic vocational education did not have an opinion. The aforementioned interrelation
was not perceived by 3 people with university degree and 1 with
basic vocational education. Figure 4 presents the discussed interdependencies.
Conclusions
Concluding, the people dealing with marketing should support
the integration as well as appropriately represent the company and
their profession. Therefore the marketer should not inflict damage
54
but should strengthen trust in the marketing system and implement
ethical principles. This means the conscious avoidance of harmful
actions or negligence by implementation of high ethical standards
and observance of all the binding legal standards and regulations
with regard to choices made. Strengthening the trust in the system
of marketing means ensuring the efficiency of exchange processes
while maintaining the honest contracts and concluding transactions
with avoidance of frauds with regard to the products, its price, distribution and communication. Implementation of the ethical values
is equivalent to developing the relationships and strengthening the
consumer’s trust in marketing actions by establishing the aforementioned key values.
In reality, it is difficult to distinguish between the right and
wrong. It is impossible to create a two-column list of all possible
practices and labelling one column as “Ethical” while the other as
“Unethical”. The marketing specialists must be capable of evaluating the arisen situation and reacting respectively thereto.
While facing an ethical dilemma, we can help ourselves by providing an honest answer to the following questions, which should
result in the proper course of conduct:
• Would I be capable of doing it to my friend?
• Would I like somebody else to do it to me?
• Would I feel embarrassed if this type of action was announced
for public notice?
Kant provides the universal reply to the important question how
we should act in case of moral doubts, when we do not know what
to do and how to behave. This reply is the categorical imperative indicated by Kant: we should act only in such way that could be copied by others without social and moral damage. Therefore, when
the person in charge of an organisation, operational field (also marketing) has doubts regarding his/ her choice of actions (or refraining from actions), then he/she should ask the question whether he/
she would like the others to act in the same way and what the consequences thereof would be.
55
References
1. Churchill Gilbert A., Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne [Marketing Research. Methodological Foundations], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
2. Enderle G., Global competition and corporate responsibilities of small
medium-sized enterprises. Business Ethics A European Review, 1/
2004.
3. Gagacka M., Etyczna i społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw
w dobie globalizacji [Ethical and Social Corporate Responsibility in the
Age of Globalisation] Scient. Edit.: E. Freitag-Mika, Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania [Theory and Practice
of Economics versus the Competitive Edge], Difin, Warszawa 2006.
4. Kotler Ph., Marketing od A do Z [A-to-Z Marketing], PWE, Warszawa 2004.
5. McCarthy E. J., Perreault W. D., Basic Marketing, Irwin, Illinois
1993.
6. Nogalski B., Śniadecki J., Zachowania etyczne przedsiębiorców
w zarządzaniu polskimi przedsiębiorstwami – ujęcie kontekstowe
[Entrepreneurs’ Ethical Behaviour in the Management of Polish Enterprises], Collective work edit. by P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu
na zarządzanie przedsiębiorstwami [Impact of the Corporate Social
Responsibility and Business Ethics on Corporate Management], Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
7. Petrozolin-Skowrońska B., Chief Edit., Nowa encyklopedia powszechna [New common knowledge encyclopaedia] PWN.T.2 Encyklopedii PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995.
8. Porębski Cz., Czy etyka się opłaca? [Is Ethics Profitable?], Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.
9. Siemionek A., Rachunkowość a odpowiedzialny biznes. Zastosowanie
zasady true and fair view do konstruowania sprawozdań finansowych
[Accountancy versus Responsible Business. Application of the True
and Fair View principle for Preparation of Financial Statements],
Collective work edit. by P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Wpływ
społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie
56
przedsiębiorstwami [Impact of the Corporate Social Responsibility
and Business Ethics on Corporate Management], Fundacja Rozwoju
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
10. Sztucki T., Encyklopedia Marketingu [Marketing Encyclopaedia],
Agencja Wydawnicza „Placet”, Warszawa 1998.
11. Szwed Cz., Etyka [Ethics], Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania, Bielsko-Biała 2001.
12. Weisendanger B., Significant Trends: Doing the Right Thing. “Sales
& Marketing Management” (March)/1991.
Internet Sources
1. http://ethisphere.com/2011-worlds-most-ethical-companies/,
retrieved 04/02/2013.
2. h t t p : / / m o n e y . c n n . c o m / m a g a z i n e s / f o r t u n e / m o s t admired/2012/full_list/,retrieved 01/02/2013.
3. http://www.asbiznesu.pl/index.php?option=com_conte
nt&view=article&id=403:najbardziej-etyczne-firmy-wiata&catid=35:aktualnoci&Itemid=107, retrieved 10/01/2013.
4. http://www.marketingpower.com/aboutama/pages/statement%20of%20ethics.aspx, retrieved 02/02/2013.
5. Majchrzycki M., Ranking najbardziej etycznych firm świata, Microsoft w czołówce [Ranking of World’s Most Ethical Companies, Microsoft among the Leaders], 2011, http://www.dobreprogramy.
pl/Ranking-najbardziej-etycznych-firm-swiata-Microsoft-wczolowce,Aktualnosc,23896.html, retrieved 10/01/2013.
6. Petry E. S., Solid corporate ethics can be good business, too, http://www.
helleniccomserve.com/solidethics.html, retrieved 01/02/2013.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Bartosz Samp, Żaneta Jabłońska
SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ
PRZEDSIĘBIORSTW
W FIRMACH SPEDYCYJNYCH
CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY
IN FORWARDING ENTERPRISES
Streszczenie
CSR jest trendem wynikającym ze świadomości społeczeństwa
o możliwościach ochrony środowiska, który determinuje konkurencyjność na rynku. Możliwość wyboru przez klientów firm sprzyjających środowisku zmusza przedsiębiorstwa do wprowadzania
innowacji i realizowania zielonej polityki. CSR w firmach spedycyjnych pomaga odpowiedzieć na zapotrzebowanie rynku i obniżyć
emisje substancji szkodliwych, wspomagając tworzenie silnej marki
i generowanie zysków.
SUMMARY
CSR is a trend resulting from the awareness of the public about
the possibilities of the environment, which determines the competitiveness of the market. The choice by the customers businessfriendly environment forces companies to innovate and implement
green policies. CSR forwarding companies help meet the demand
of the market and reduce harmful emissions, helping to create
a strong brand and generate income.
58
Słowa klucze: zarządzanie przedsiębiorstwem, społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, zielona polityka, konkurencyjność
przedsiębiorstw.
Keywords: corporate management, social responsibility of the
enterprise, green politics, the competitiveness of enterprises.
1. Kształtowanie społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstwa
w wyniku globalizacji
Rozwój techniki i technologii, postępująca globalizacja oraz narastająca konkurencyjność i coraz większa intensywniejsza złożoność zachodzących procesów wymusza na przedsiębiorstwach szukanie optymalnego podejścia do zarządzania przedsiębiorstwem.
Przedsiębiorstwa, które chcą liczyć się na rynku, nie wspominając
o osiągnięciu pozycji lidera w swojej gałęzi działalności gospodarczej, muszą liczyć się z udziałem w rozwiązywaniu złożonych
problemów społecznych1. Wszelkie zachodzące zmiany widoczne
w otoczeniu przedsiębiorstwa silnie wpływają na sposób postrzegania wartości przez ludzi, ich zachowanie, potrzeby i relacje międzyludzkie. Przedsiębiorstwa widząc odmienny sposób w jaki ludzie
spoglądają na przedsiębiorstwa, znaczną uwagę przywiązują do
społecznej odpowiedzialności społecznej, która w tej chwili decyduje o konkurencyjności firm. Firmy starają się nadać sens i znaczenie
wykonywanej pracy, zwiększają możliwości poprawy kwalifikacji
zawodowych swoich pracowników w celu poprawy jakości życia.
Wymienione przesłanki pozwalają stwierdzić, że zachodzi tendencja upodmiotowienia pracowników w gospodarce globalnej2.
Na przestrzeni prawie stu lat wyróżnić trzeba trzy istotne elementy, które ukształtowały koncepcje CSR. Pierwszy z nich nastą1 Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Wyd. Polskie
wydawnictwo ekonomiczne S.A, Warszawa 2009, s. 9.
2 Korpus J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania środowiska pracy, Wyd. Placet, Warszawa 2006, s. 9.
Bartosz Samp, Żaneta Jabłońska – społeczna odpowiedzialność...
59
pił w Stanach Zjednoczonych pod koniec XIX wieku. Prekursorami
a raczej inicjatorami tego procesu byli John D.Rockefeller, Cornelius Vanderbilt, J.P.Morgan i Andrew Karnegie, którzy korzystając
ze swoich fortun budowali ogromne imperia przemysłowe, w tym
przemysł naftowy, kolejarski, stalowy a przede wszystkim ogromne ilości banków. Sposób w jaki nadużywali swoich pozycji przejawiający się w korupcji, podkupywaniu, szantażach, lokautach,
dyskryminacyjne praktyki cenowe, uchylania się od podatków
doprowadził do ustanowienia nowych stosunków między kręgami gospodarczymi. Wtedy po raz pierwszy uznano, ze przedsiębiorstwa mają inną rolę niż tylko pomnażanie swoich dochodów.
Nie sprecyzowano dokładnie zadań jakie miałyby odegrać przedsiębiorstwa wobec społeczeństwa, ale nakreślono drogę jaką mają
obrać, aby uzyskać społeczne poparcie i akceptacje3.
Drugim tak ważnym momentem był znany wszystkim finansistom
wielki kryzys lat trzydziestych, tzw. wielki krach. Dominacja wielkich
przedsiębiorstw w gospodarce amerykańskiej spowodowała, że zostały one oskarżone o wywołanie tego krachu poprzez nieodpowiedzialne praktyki finansowe. Szereg nieprawidłowości i luk prawnych
został zauważony i usprawniony przez F.D. Roosevelta, który zwiększył ochronę inwestorów i małych przedsiębiorców. Kryzys był tak
ogromny, że powołano w końcu Komisję Papierów Wartościowych
i Giełdy, aby uregulować sprzedaż papierów wartościowych i zabezpieczyć rynek przed nieuczciwymi praktykami giełdowymi4.
Lata sześćdziesiąte to burzliwy okres w społeczeństwie amerykańskim ze względu na ruch praw obywatelskich. Priorytety i postrzeganie narodowych wartości zostało zburzone przez opinie publiczną. Ten nieprzyjemny okres dla społeczeństwa zdecydowanie
utwierdził rząd amerykański w przekonaniu o konieczności zwiększania przepisów ochrony środowiska, uświadomienia konsumentów co do kupowanych produktów. Zwiększony został obszar
regulacji dla wielu gałęzi gospodarczych. Rosnąca świadomość spo3 Ricky W. Griffin., Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa 1999, s. 144.
4 Ibidem.
60
łeczeństwa pozwoliła wyodrębnić dwa istotne pytania. Przed kim
przedsiębiorstwa są odpowiedzialne i kto w organizacji odpowiada za praktyki organizacji? Dzięki temu w latach sześćdziesiątych
zaczęto w końcu obarczać przedsiębiorstwa odpowiedzialnością za
problemy społeczne i wymagano od nich praktyk wspomagających
ich wyeliminowanie5.
2. Rola przedsiębiorstw
wobec otoczenia
Od zawsze rola przedsiębiorstw polegała na eliminowaniu
i zaprzestawaniu praktyk uznanych za szkodliwe dla społeczeństwa, dostarczaniu dóbr i usług w dziedzinach niezyskownych
oraz polegała na przejęciu odpowiedzialności za pozytywny postęp
społeczny6. Jednak w miarę rozwoju gospodarki globalnej zmianie
ulega charakter przedsiębiorstw, tzn. że granice między przedsiębiorstwem a społeczeństwem zmieniają się pod wpływem globalizacji. Przyczyn tego procesu należy wypatrywać w przeciągu
ostatnich dwudziestu lat kiedy to zaczęto wycofywać bariery celne, rozszerzać proces wymiany handlowej, znacznemu wzrostowi
uległy transakcje finansowe. Nie da się ukryć, że globalizacja jest
procesem nieuniknionym w dążeniu do poprawy warunków życia.
Wielu uczonych obarcza globalizacje winą za powstawanie wielu
negatywnych czynników na otoczenie społeczne i środowisko. Elastyczność i łatwość wymiany pieniądza i dóbr stosunkowo często
wykorzystywana jest przez przedsiębiorstwa do pomnażania swoich zysków kosztem społeczeństw i środowiska. Globalizacja odpowiedzialna jest za pogłębiające się różnice między bogatymi a biednymi. Według noblisty Armatya Sen do 225 osób na świecie należy
około 40% światowych zasobów finansowych7. Według autora tych
5 Ricky W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd. Naukowe PWN,
6 Ansoff H.I., Zarządzanie strategiczne, PWE, Warszawa 1985, s. 54.
7 Kowalik T., Nobel za badania nad nierównościami, „Nowy Życie Gospodarcze”
1998, nr 46.
61
badań świat należy do bogatych a biedni służą jedynie pomnażaniu
ich dochodów. Z kolei Międzynarodowa Organizacja Pracy wskazuje w swoim raporcie z 2004 roku na ogromną nierównowagę
w gospodarce światowej prezentując następującą analizę8. Stosunek
dochodu w krajach rozwiniętych i najbardziej zacofanych wzrósł
z 50 razy do 120 razy. Natomiast średni roczny dochód mieszkańca
w dwudziestu najuboższych krajach wynosi 267 USD, zaś w dwudziestu najbardziej zamożnych krajach 32 339 USD. Według analizy
połowa ludzi na świecie żyje za mniej niż 2 USD dziennie.
Biorąc pod uwagę zakres wpływu globalizacji na różne sfery
życia, nie należy rozpatrywać tego procesu wyłączając kwestie
społeczne. Oprócz efektów jakie przynoszą przedsiębiorstwa,
każde z nich musi w pełni ponosić odpowiedzialność za wszelkie
skutki uboczne. Wieloletnie i niekontrolowane praktyki przedsiębiorstwa doprowadziły do narastającej degradacji środowiska.
W wyniku tego od wielu lat nasilają się głośne dyskusje na temat
stanu środowiska. Główną rolę odgrywa społeczeństwo, które
domaga się konsekwencji i odpowiedzialności firm, przejawiające się w oczekiwaniach dotyczących degradacji środowiska przyrodniczego (w tym zmiany klimatu, poszerzanie się dziury ozonowej), afer gospodarczych, procesów globalizacji i marginalizacji
społeczności lokalnych, wzrostowi świadomości konsumentów
i powstawaniem organizacji konsumenckich oraz demokratyzacji
społeczeństw.
Przedsiębiorstwa wywierają ogromny wpływ na życie ludzkie,
decydując o jakości środowiska, w którym człowiek żyje. Przedsiębiorstwa mają dwie strony medalu tzw. awers i rewers tzn. że
z jednej strony maja pozytywny wpływ na infrastrukturę techniczną, a z drugiej strony zużywają surowce naturalne, powodując przy
tym wiele zanieczyszczeń. Negatywny wpływ przedsiębiorstw
może na dziś, może nie jutro, ani za miesiąc, ale ujawni się do tego
stopnia, że zahamuje wzrost gospodarczy na skutek wyczerpania się surowców naturalnych, bądź też objawi się w ograniczonej
zdolności środowiska związanej z absorbowaniem zanieczyszczeń.
8 Ibidem.
62
Wiele z tych negatywnych skutków można doświadczyć już dziś.
Dotyczy to efektu cieplarnianego, niszczenia warstwy ozonowej,
niszczenia lasów, zagrożenia różnorodności gatunkowej, czy niszczeniem gleby i zubożeniem ilości wody pitnej. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw jest jednym ze sposobów zarządzania przedsiębiorstwem uwzględniającym istotną dla społeczeństwa
ochronę środowiska. Ludzkość pomimo zachodzących zmian od
wieków zdaje sobie sprawę, że ochrona środowiska wyznacza nam
lepszą jakość życia. W dalszym ciągu jest to jedno z najważniejszych
dóbr jakimi kieruje się człowiek9.
Niestety, przedsiębiorstwa nadal wykorzystują podejście „dziś
płace i bogactwo, dopiero potem choroba i śmierć”. Jest to charakterystyczne podejście dla wielu korporacji, które wolą zapłacić za
negatywne skutki działalności niż ją zahamować10.
Na szczęście rosnąca świadomość społeczna pozwala na wytyczanie błędów wszystkim tym, którzy tego wymagają i dlatego
przedsiębiorstwa zaczęły coraz poważniej podchodzić do tematu
odpowiedzialności społecznej ograniczając nawet rozwój przemysłu W dalszym ciągu jednak wynika to tylko i wyłącznie z strachu
przez opinią publiczną, która ma ogromną siłę wpływu na rozpoznawalność i wpływy przedsiębiorstwa. Systematycznie uwidaczniający się wzrost znaczenia odpowiedzialności społecznej jest wynikiem takich czynników jak:
– rosnące społeczne oczekiwania w stosunku do niezdolności instytucji państwowych do zapewnienia podstawowych potrzeb
społecznych, socjalnych i ochrony środowiska
– występowanie zjawiska homogeniczności produktów oznacza
to, że ważniejsza staje się marka produktu niż on sam
– przejrzystość prowadzenia działalności i poprawy wiarygodności przedsiębiorstw
– konkurencja oparta na zaufaniu klienta11.
9 Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, Wyd. Polskie wydawnictwo ekonomiczne S.A, Warszawa 2009, s. 13-18.
10 Landem D.S., Bogactwo i nędza narodów, MUZA SA, Warszawa 2007, s. 576.
11 Adamczyk J., Społeczna..., op. cit., s .18.
63
CSR niejako stało się obowiązkiem wyboru przez szczebel kierownictwa działań i decyzji, które wspomagają dbałość o własny
biznes i ochronę dobrobytu społecznego. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw to zbiór pomysłów i zobowiązań, które są niezbędne do ochrony i umacniania społeczeństwa.
3. Kultura organizacyjna
jako czynnik regulujący
zachowania ludzi
Kultura organizacyjna w przedsiębiorstwie odgrywa istotną rolę
w kształtowaniu społecznej odpowiedzialności ze względu na to,
iż tworzy określone ramy postępowania i poglądy, którymi kierować się będą pracownicy reprezentujący interesy firmy. Kultura
organizacyjna jest niezbędna w koncepcji rozwoju CSR dlatego, że
wpływa na sposób myślenia członków organizacji. Zaszczepienie
pozytywnych poglądów i wartości należy do kierownictwa najwyższego szczebla. To właśnie ta kadra tworzy wszelkie ramy wewnętrznego systemu wartości w danym przedsiębiorstwie. Kultura pomaga kierować zachowaniami członków organizacji, jednak
dzieje się to jeżeli pracownicy otrzymają konkretne oczekiwania co
do ich zachowań12.
Kultura organizacyjna to podstawowy łącznik, który wykorzystywany jest przez członków organizacji do rozwiązywania problemów i znajdowania porozumienia w sytuacjach kryzysowych13.
Dzięki niej możliwa jest koordynacja zachodzących procesów według przyjętych norm i wartości. Dzięki określonej kulturze w organizacji łatwiej jest dotrzeć do pracownika tzn. wywierać wpływ
na nim dużo silniej niż standardowe regulaminy czy przepisy. Zamierzone budowanie kultury organizacyjnej jest gwarancją powodzenia w realizacji przyjętej strategii społecznej odpowiedzialności.
12 Tamże, s. 71-72.
Urlich P., Systemsteuerung und Kulturentwicklung, „Die Unternehmung”
1984, nr 4.
13 64
Kultura tworzy więc misję firmy i zawiera całe dziedzictwo kulturowe jakie wypracowała organizacja. Jednym z elementów kultury jest czynnik sfery zarządczej, który ma najsilniejszy wpływ na
kształtowanie CSR. Czynniki sfery zarządczej determinują strategię przedsiębiorstwa, struktury i procesy oraz system kierowania.
Przedsiębiorstwo określa w ten sposób podstawowe cele obranej
strategii, filozofię i system planowania w firmie14.
Sama kultura organizacyjna nie ma takiego silnego oddziaływania jeżeli nie łączymy jej z przestrzeganiem zasad etycznych
i użytkowaniem kodeksów postępowania, które są połączeniem
zasad technicznych rozsądkowych i reguł moralnych15. To właśnie
kodeksy określają dążenia przedsiębiorstwa, relacje z otoczeniem,
zakres odpowiedzialności wynikających z przyjętych zobowiązań
społecznych. Zobowiązania te odnoszą się do promocji dobra, korzyści, dobrobytu i praw ludzi bądź na zakazywaniu praktyk i działań uważanych za destrukcyjne dla środowiska. Znacznie szerszy
zakres i bardziej elastyczny mają normy moralne. To one tworzą
nakazy postępowania przestrzegane w danym kraju. Przedsiębiorstwa mogą wybierać wartości, które chcą realizować, te których nie
zrealizują mogą pominąć jeżeli nie naruszają zasad moralnych. Natomiast przestrzeganie zasad moralnych dotyczy wszystkich bez
wyjątków. Zasady moralne są bardzo ważne ponieważ wskazują
sposób postępowania w danej sytuacji przy jednoczesnym zachowaniu przyjętych reguł. Mówi się, że odpowiednia interpretacja powoduje, iż zasady moralne mają ponad kulturowe znaczenie oraz
obowiązują zawsze i wszędzie16. Badania przeprowadzone przez
Centrum Etyki i Biznesu wskazują, iż 60% respondentów wskazuje,
że stosowanie społecznej odpowiedzialności podnosi poziom kultury organizacyjne o ponad 50%17.
14 Kłos Z., Kształtowanie kultury przedsiębiorstwa, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1997, s. 9.
15 Klimczak B., Etyka gospodarcza, Wyd. AE, Wrocław 2006, s.72.
16 Ibidem.
17 Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych, inicjatywy, programy, kodeksy, pod red. W. Gasparskiego, A. Lewickiej-Strzałeckiej, B. Roka, G. Szulczewskiego,
UNDP Polska-WSPiZ, Warszawa 2002, s. 56-57.
65
4. Społeczna odpowiedzialność
w wykonaniu liderów
w branży spedycyjnej
Wspominając o CSR w logistyce należy przytoczyć przykład
firmy DHL, która jest globalną korporacją z branży logistycznej.
Stworzony przez nich doskonały program GoGreen jest idealnym
rozwiązaniem wielu problemów do których dochodzi na całym
świecie. Głównym celem DHL Logisitcs jako globalnego lidera
w logistyce jest skuteczne zmniejszanie negatywnych efektów własnej działalności. Jeden z największych programów społecznej odpowiedzialności zakłada poprawę efektywności CO2 do 30% mniej
w roku 2020 w porównaniu do roku bazowego. DHL przyjmując
zlecenie na daną usługę od samego początku skupią się na ekologicznym transporcie przy wykorzystaniu specjalnych raportów
monitorujących szacowany udział CO2. Następnie korzysta z technologii know-how w celu poprawy efektywności w ramach procesów logistycznych. Dokonuje dokładnych obliczeń i realizuje innowacyjne rozwiązania w kwestii redukcji emisji dwutlenku węgla.
Działania DHL Logistics akredytowane są przez Clean Development Mechanism inaczej międzynarodową konwencje klimatyczną,
która zawiera uniwersalne rozwiązania zdefiniowane przez Kyoto
Protocol (IPCC, 2007). DHL Logistics wydawałoby się w najprostszych czynnościach doszukuje się innowacyjnych rozwiązań, które
w rzeczywistości dają największe efekty. W Lesotho małej wiosce
zastosowano piec Save80, który zmniejsza zużycie węgla i wymaga
o 80% mniej węgla, przypadku tradycyjnego sposobu przygotowywania posiłków w tej wiosce. Przy okazji sprzedaży takich pieców
stworzono wiele miejsc pracy przy ich montażu oraz unikniono
erozji gleby i wylesienia tak ważnego w czasach zwiększonego ryzyka efektem cieplarnianym. Oczywiście cena jest jak najbardziej
możliwa do pokrycie przez biednych mieszkańców. Istnieją możliwości rozłożenia kwoty na przystępne raty. DHL Logistics spodziewa się obniżenia emisja CO2 o ponad 20.000 ton w skali roku. Projekt GoGreen w Lesotho będzie kontynuowany przez 10 kolejnych
lat i ma znacząco poprawić jakość życia tamtejszej ludności. Z kolei
66
mieszkańcy wsi Sichuan zostali włączeni w proces redukcji CO2 poprzez budowę komór fermentacyjnych i specjalnych biogazowni.
Tamtejsi mieszkańcy słyną z gromadzenia odchodów organicznych
z których korzystają jako naturalne nawozy. Magazynowanie tego
typu biomas nie jest wcale takie naturalne i wolne od jakichkolwiek
negatywnych efektów gdyż z tych substancji wydobywa się metan,
który negatywnie wpływa na stan zdrowia. DHL Logistics poprzez
budowę biogazowni próbuje odzyskać z odpadów organicznych
energie odnawialną i zmniejszyć emisje CO218. Firma zainwestowała również w Turcji w wybudowanie zakładu, który przetwarza
średnio 3,5 tysiąca ton dziennie odpadów komunalnych, zawierających ponad 60% materii organicznej. Wysoka moc przerobowa zakładu, która wynosi 22.6 MW pozwala zastąpić energię pozyskiwaną z paliw kopalnianych. Przetworzona energia przesyłana jest do
sieci publicznych. Poza zdecydowanym obniżeniem negatywnego
wpływu na środowisko program GoGreen skutecznie pozwala na
rozwój gospodarczy w tym tworzenie wielu nowych miejsc pracy.
Wyniki badań z ostatnich 7 lat wskazują na znaczące ilości zredukowanych substancji szkodliwych przedostających się do środowiska.
Tab. 1 Szacowana wartość zredukowanej emisji CO2
Rok
Szacowana wartość redukcji CO2
2007
203,554
2008
399,335
2009
563,199
2010
625,198
2011
643,760
2012
661,524
2013
678,295
Średnia roczna redukcja w tonach
572,320
Źródło: Opracowanie na podstawie THE GOLD STANDARD:
Project Design Document for Gold Standard Voluntary Offset projects (GS-VER-PDD)
18 www.dp-dhl.com/gogreen, dostęp 25-07-2013.
67
Z kolei w Ugandzie ze względu na wysoki stopień zużycia
drewna zdecydowano się na dopłaty dla rolników, którzy zajmują się wycinką. Za każde wycięte drzewo zdecydowano się
wypłacać określoną kwotę. Projekt ma za zadanie przywrócić
pierwotny stan zalesienia i zrównoważyć wzmożony wzrost
dwutlenku węgla. Oprócz tego zdecydowano się przeszkolić mieszkańców Ugandy w zakresie nasiennictwa, żeby mogli optymalnie wykorzystać możliwości tamtejszych terenów.
W rezultacie rolnicy uzyskają lepszy dostęp do żywności i dodatkowych dochodów.
Tab. 2. Szacowany wzrost redukcji emisji CO2 w Ugandzie
Rok
2003
2004
2005
2013
2015
2020
2030
1,245
3,624
7,258
29,181
26,827
27,614
24,005
Źródło: opracowane na podstawie
Project Description for Tist Program In Uganda VCS-001
Dzięki zaangażowaniu w program GoGreen 65000 uczestników
zdołano posadzić około 11 milionów drzew w Tanzanii, Indii, Kenii i Ugandzie. Znakomite prognozy ograniczenia emisji dwutlenku węgla i wzrost zaangażowania społeczności pomogą zapobiec
wylesieniu, erozji gleby, a dodatkowo wzbogacą glebę i pomogą
w zwiększeniu ilości spożywanych owoców.
W Nikaragui DHL wybudował 19 turbin wiatrowych Wind Power Project Amayo o łącznej mocy 39,9 MW. Jest to duża ilość dodatkowej energii, która jest bardzo przydatna ze względu na małe
możliwości produkcyjne w państwie, w którym zasilanie elektrycz-
68
ne jest nadal niewystarczające. Program zakłada wytwarzanie około 169, 512.20 MWh na rok19.
Tab. 3. Szacowana redukcja CO2 w Nikaragui
Rok
2009
2010
…..
2014
120,811
120,811
…..
120,811
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Clean development mechanism
Project design document form (CDM-PPD), version 03-in effect as of 28 July 2006
Redukcja emisji dwutlenku węgla będzie miała przez czas trwania projektu określoną wartość na poziomie 120t. Projekt zakłada
wytworzenie określonej ilości dodatkowej mocy, która będzie odpowiednio przetworzona i przesłana do sieci publicznej. Wszystko
po to, aby zmniejszyć efekt cieplarniany i poprawić funkcjonowanie
Nikaragui borykającej się z dostawami energii.
Na terenach Malavalli wybudowano nowoczesne zakłady do
spalania biomasy. Opary zostają skondensowane i przetworzone
na energię, która później przesyłana jest do sieci publicznej.
Tab. 4. Redukcja emisji CO2
Rok
For each year value are the same
20000
Źródło: Clean development mechanism Project design document form
(CDM-SSC-PDD), version 03-in effect as of 22 december 2006
Okres kredytowania dla działań projektu ustalony został na 7 lat
wraz z ustaloną emisją na poziomie 20000t.
69
Inny przykład społecznej odpowiedzialności w firmie DHL to zapewnienie ludności w Kambodży ceramicznych oczyszczalni wody
Ceramic Water Purifiers. Głównym celem tego projektu jest obniżenie liczby zachorowań spowodowanych bakteriami e-coli i obniżyć
powstawanie zagrożeń życia przez występowanie rożnych bakterii
w wodzie20.
Inny lider w branży spedycyjnej korporacja SDV, globalny gracz
w logistyce stworzyła swój własny program SAVE, który ogranicza
emisje dwutlenku węgla. Wszystko jest kalkulowane za pomocą
specjalnej aplikacji Bilan Carbone. SDV stworzył doskonałej jakości
narzędzie niezbędne do obliczania ilości CO2, które generowane jest
podczas przepływów transportowych. Aplikacja zapewnia dostęp
do wielu pomocnych opcji w tym, kontrola przesyłki na całej trasie
wraz z dostępnymi metodami obniżenia emisji. Wszystkie wyniki
są kompletowane i poddawane specjalnym obróbkom. Wszystko to
żeby zejść poniżej wszelkich możliwości i jak najbardziej zmniejszyć
zanieczyszczenia. Oczywiste jest, że oprócz korzystnego wpływu
na środowisko i pozyskiwania przychylności klientów ceniących
sobie firmy z polityką ochrony środowiska wszystko rozgrywa się
o duże pieniądze zaoszczędzone przy stosowaniu mniej wymagających czynności oraz wysokie dofinansowania na rzecz poprawy
środowiska. Specjaliści w firmie SDV przeprowadzają szeroko rozwinięte badania, mające pomóc w określeniu najlepszego rozwiązania dla swoich klientów, które przeprowadzane są w zakresie
doskonalenia jakości, zmniejszania kosztów i poprawy jakości oferowanych usług. Aplikacja pozwala na zaprojektowanie indywidualnych ekologicznych systemów logistycznych. Przepływ towarów
kontrolowany jest na każdym etapie projektu. Oprócz tego w celu
poprawy jakości środowiska prowadzone są badania odnoszące się
do logistyki sieci, w tym konsolidacja przepływów, optymalizacji
planów transportowych i załadunku kontenera. Jeżeli chodzi o metody transportu ważne jest znalezienie wysokiej jakości nośników,
innowacji technologicznych (pojazdy hybrydowe, pojazdy elektryczne, pojazdy na gaz ziemny. Szuka się również uniwersalnego
70
przełącznika z transportu lotniczego na wodny bądź drogowego na
tory czy rzeki21.
W kwestii magazynowania firma stara się doskonalić już istniejące obiekty, przeprowadza audyty ISO 14001, stosuje nowe energooszczędne budynki, oraz ekologiczne certyfikaty (LEED, BREAAM,
HEQ). W zarządzaniu przepływem udoskonala się zarządzanie zamówieniami, planowanie, monitorowanie pilnych przesyłek. Opakowanie przesyłek również są na celowniku redukcji negatywnych
czynników szkodzących środowisku, naukowcy głównie skupiają
się na dokładnej selekcji surowców, najczęściej stosuje się wszystkie
surowce wtórne. Z kolei projekt Barbosa wprowadzony w Brazylii zakłada wykorzystanie wszystkich organicznych pozostałości
rolniczych jako paliwa do pieców. W Brazylii państwie o wysokim
wskaźniku wykorzystania drewna jako opału tego typu działania
są wręcz niezbędne, aby zapobiec wylesieniu22. Firma UPS od wielu
lat próbuje zmniejszać ilość przebytych tras. Tak wynika z raportu
Zrównoważonego Rozwoju. Głównym założeniem jest zmniejszenie
ilości zużywanego paliwa na 1 przesyłkę. Mimo coraz mniejszych
ilości tras liczba przesyłek z roku na rok wzrasta. Firma ten sukces
przypisuje temu, że dostosowała odpowiednie rodzaje pojazdów
do konkretnych tras. Wykorzystała dostępna im technologię, aby
zminimalizować liczbę przebytych kilometrów. Istotne staję się wykorzystanie telematyki, która umożliwia wgląd we wszystkie dane
o osiągach mechanicznych każdego pojazdu na wszystkich trasach.
Tego typu działania pozwoliły zaoszczędzić 15,4 miliona minut pracy silnika w momencie gdy środek transportu się nie poruszał. Od
2010 UPS korzysta z paliw alternatywnych, w celu ochrony środowiska. UPS należy do niewielu firm, w których granty przekazane
na cele charytatywne osiągnęły ponad 97 mln USD. Firma UPS doczekała się prestiżowego certyfikatu o stanie gazów cieplarnianych
emitowanych przez firmę23.
21 www.sdv.com/saveprogram, dostęp 25-07-2013.
www.sdv.com/saveprogram, dostęp 25-07-2013.
23 http://www.pracujwlogistyce.pl/szukaminformacji/poradnikexperta-artykuly/11-tydzien-1/307
22 Bartosz Samp, Żaneta Jabłońska – społeczna odpowiedzialność...
71
Lider transportu firma Pekaes zaangażowała się w rekonstrukcje
zabytkowego dachu w Gwoźdźcu, miejscowości słynącej z sakralnej architektury. Wszystko odtwarzane jest przy użyciu tradycyjnych metod, materiałów oraz narzędzi24.
Gefco kolejny wyrastający i wiodący w tej chwili przedstawiciel transportu drogowego stanowczo postawił na poprawę takich
czynników jak zdrowie, bezpieczeństwo, warunki pracy, szacunek
dla podstawowych Praw Człowieka, oraz eliminacje dyskryminacji
i promocja równych szans25.
Schenker wpsiał CSR w swoją politykę firmy. Ich strategia opiera się na promowaniu kultury organizacyjnej i szerzeniu odpowiedzialności w biznesie. Swoje działania w tym kierunku realizują
w intermodalnym transporcie i zielonej logistyce. Przeprowadzają
wiele szkoleń dla kierowców, aby nauczyć ich ekologicznej i bezpiecznej jazdy26.
Prologis jako pierwsza firma z rynku nieruchomości zobowiązała się do publikowania raportów dotyczących wyników społecznych i środowiskowych. Jest również prekursorem w innowacyjnym wykorzystywaniu odnawialnych źródeł energii wiatrowej
i słonecznej na całym świecie. W budynkach Prologis wykorzystuje
się instalacje słoneczne zdolne wytworzyć 6,1 megawata w ciągu
roku oraz roślinność tzw „green walls”, która porasta ściany i chroni budynki przed utratą ciepła. Stosuję się tak bardzo oszczędne
systemy do odzyskiwania wody deszczowej oraz oświetlenie energooszczędne27.
26 http://www.pracujwlogistyce.pl/szukaminformacji/poradnikexperta-artykuly/11-tydzien-1/555 http://dbschenker-csr.pl/
72
5. Podsumowanie wpływu społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstw
logistycznych i ich korzyści
na otoczenie
CSR nie jest rozwiązaniem na wszystkie problemy, ale wskazuje mnóstwo aspektów, które firmy muszą przezwyciężyć. Z jednej
strony występuje presja ze strony Komisji Europejskiej, a drugiej
konkurencyjność na rynku. Wielu klientów oprócz jakości, szybkości wykonanej usługi i ceny bierze pod uwagę poziom wyemitowanych zanieczyszczeń. Świadomość konsumentów powoduje iż
firmy muszą dbać o postrzeganie ich marki jako silnej i ekologicznej. Duży wybór na rynku pozwala szukać firmy przyjaznej środowisku, co wzmacnia konkurencyjność przedsiębiorstw. Wszystkie
z nich zmuszone są do poszukiwań ekonomicznych i jak najbardziej
optymalnych rozwiązań. Perspektywa ochrony środowiska generuje coraz więcej innowacyjności. CSR w gruncie rzeczy nie tylko stanowi pewne ograniczenia jakim muszą sprostać przedsiębiorstwa,
ale przyczynia się do wzrostu wartości niematerialnych i finansów.
Model biznesowy oparty na społecznej odpowiedzialności jest najlepszym rozwiązaniem by zyskać poparcie potencjalnych klientów.
Społeczna odpowiedzialność sprawia, że przedsiębiorstwa stają się
obywatelami i partnerami w społeczeństwie. Wobec zdecydowanie
obciążonego budżetu państwowego, wiele organizacji dysponuje
nadwyżkami dochodów, które mogłyby zostać przekazane na poprawę wielu aspektów dotyczących środowiska. Przedsiębiorstwa
stosujące CSR w sposób przejrzysty odnotowują znaczny wzrost
zainteresowania ich marką oraz większy udział w rynku. Wiele stosowanych działań przez przedsiębiorstwa to typowe działania marketingowe, które mają tylko przyciągnąć klientów. Pomimo wielu
opinii nie jest to nić zdrożnego, w końcu klient otrzymuję produkt o
dobrej jakości po konkurencyjnej cenie, przedsiębiorstwo zwiększa
dochody, a środowisko bogaci się o nową roślinność. Oczywiście
opinii na temat jest tyle ilu specjalistów zajmujących się tym procesem, ale uwzględniając negatywny wpływ na środowisko CSR
powinien stać się obowiązkiem egzekwowanym przez organy pań-
73
stwa. Zrozumiale jest to, że w przypadku powszechnego obowiązku stosowania CSR przedsiębiorstwa będą musiały wydać większe
nakłady na dostosowanie się do obowiązujących regulacji, które
i tak zwrócą się w niedalekiej przyszłości, którą wszyscy razem
możemy wydłużyć o kolejne lata. Podejście „dziś płace i bogactwo,
dopiero potem choroba i śmierć” powinny juz dziś przeistoczyć się
w inne bardziej racjonalne podejście o znacznie głębszym rozumieniu. Jeżeli przedsiębiorstwa i organy państwa oraz społeczeństwo
wspólnie zacznie działać realnym może stać się fakt poprawy jakości życia, jako najważniejszej wartości dla każdego człowieka.
Bibliografia
1. Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw,
Wyd. Polskie wydawnictwo ekonomiczne S.A, Warszawa
2009.
2. Korpus J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania środowiska pracy, Wyd. Placet, Warszawa 2006.
3. Ricky W.Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa 1999.
4. Ansoff H.I., Zarządzanie strategiczne, PWE, Warszawa 1985.
5. Kowalik T., Nobel za badania nad nierównościami, „Nowy Życie
Gospodarcze” 1998, nr 46.
6. Landem D.S., Bogactwo i nędza narodów, MUZA SA, Warszawa
2007.
7. Urlich P., Systemsteuerung und Kulturentwicklung, „Die Unternehmung” 1984, nr.4.
8. Kłos Z., Kształtowanie kultury przedsiębiorstwa, Instytut Technologii Eksploatacji, Radom 1997.
9. Klimczak B., Etyka gospodarcza, Wyd. AE, Wrocław 2006.
10. Etyka biznesu w zastosowaniach praktycznych, inicjatywy,
programy, kodeksy, pod red. W. Gasparskiego, A. LewickiejStrzałeckiej, B. Roka, G. Szulczewskiego., UNDP Polska-WSPiZ,
Warszawa 2002.
74
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Netografia
www.dp-dhl.com/gogreen
www.sdv.com/saveprogram
http://www.pracujwlogistyce.pl/szukaminformacji/poradnikexperta-artykuly/11-tydzien-1/307
http://dbschenker-csr.pl/
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Barbara Andruczyk
Biznesowe metody wspierające
zarządzanie wydatkami
w instytucji administracji
publicznej
Business methods supporting
expenses government in public
administration institution
Streszczenie
Artykuł odnosi się do metod zarządzania projektami i programami, jakie są stosowane w polskich instytucji administracji publicznej. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) jest
doskonałym przykładem instytucji administracji publicznej implementującej metodykę zarządzania projektem i programem, wykorzystując ją do realizacji Programu1 PASRP Post Accession Rural
Support Project po polsku nazwanym Poakcesyjnym Programem
Wsparcia Obszarów Wiejskich (PPWOW).
Summary
The Project and Program Management methods are used in polish public administration institutions. The Agricultural Social Insurance Fund (KRUS) is the excellent example of such a institution
which implemented these methods especially modified the Management Successful Program and Prince2 methods for itself to sup1 PARSP Post Accession Rural Support Project.
76
porting the Program PARSP Post Accession Rural Support Project
realization.
Słowa klucze: projekt, zarządzanie projektami, zarządzanie programem, realizacja, Instytut Administracji Publicznej.
Keywords: project, Project Management, Program Management,
Implementation, Public Administration Institute.
Wstęp
Działalność instytucji administracji publicznej finansowana jest
ze środków publicznych, przez to wydatkowanie środków publicznych powinno podlegać szczególnemu rygorowi, zwłaszcza w zakresie planowania przedsięwzięć i zarządzania środkami publicznymi, co w konsekwencji ma wywołać pożądany efekt w postaci
osiągnięcia celu.
Duże przedsięwzięcia o znaczeniu ogólnokrajowym lub międzynarodowym, np. projekt Apollo, amerykańskie programy kosmiczne,
program Polaris polegający na budowie pocisków do amerykańskich
okrętów balistycznych pierwszej generacji, projekt myśliwiec Tornado, plan Marshala, czy ostatnio budowa tunelu pod kanałem La
Manche, podlegały szczególnym regułom. Były traktowane jako niepowtarzalne, złożone i powiązane ze sobą zadania o wspólnym celu,
przy określonym budżecie i terminie zakończenia. Poddane były zasadom zarządzania projektem. Nie miało żadnego znaczenie to, czy
projekt dotyczył przedsięwzięć wojskowych czy też cywilnych.
Zaangażowanie samych środków publicznych lub publiczno
prywatnych, w partnerstwie publiczno prywatnym, wymaga określonego sposobu realizacji projektu2, aby w konsekwencji móc kontrolować przedsięwzięcie na każdym jego etapie3.
2 Projekt w ogólnym pojęciu oznacza „pomysł, zamiar, plan zamierzonej budowy, konstrukcji, model lub szkic Słownik wyrazów obcych, Wiedza Powszechna
Warszawa1980, s. 613.
3 Kompendium wiedzy o zarządzaniu projektami PMBOK Guide, Management Training
and Development Center, Warszawa 2003, s. 5. Typowymi przykładami projektów
Barbara Andruczyk – biznesowe metody wspierające...
77
Zarządzanie projektem jako metoda jest szeroko stosowana przez
przedsiębiorstwa. Konkurencja w kreowaniu popytu przez przedsiębiorstwa i wprowadzanie nowych produktów na rynek wiążą się
z dużym ryzykiem, dlatego na wstępie należy przygotować budżet
takiego przedsięwzięcia. Wolny kapitał i duże pojedyncze przedsięwzięcia finansowane przez konsorcja lub banki powodują, że te
instytucje chcą mieć wiedzę na temat powodzenia przedsięwzięcia,
kosztów, terminów czy efektów.
W procesie implementacji tej metody ważną rolę odgrywa prawidłowe zdefiniowanie projektu i umieszczenie go w strukturze
organizacyjnej organizacji skutkując wpływem na zarządzanie projektem, a zatem na efektywność projektu.
Organizacja projektowa4 jest powszechną formą działalności
w krajach rozwiniętych. Od lat jest uznaną typową metodą prowadzenia bardzo dużej liczby różnorodnych przedsięwzięć.
Cechy kultury projektowej5 nabierają szczególnego znaczenia
w osiąganiu sukcesu w zarządzaniu przez projekty i powodumogą być: stworzenie nowego wyrobu lub usługi, wprowadzenie zmiany w strukturze organizacyjnej, wprowadzenie zmiany w strukturze zatrudnienia, wprowadzenie zmiany w stylu funkcjonowania organizacji, zaprojektowanie nowego wyrobu,
opracowanie lub pozyskanie nowego udoskonalonego systemu informatycznego,
budowa budynku lub obiektu przemysłowego, budowa instalacji, przeprowadzenie
kampanii politycznej, wdrożenie nowej procedury lub procesu organizacji.
4 „Organizacja, oddział organizacji lub centrum zysku organizacji, jeśli zarządzanie przez projekty postrzega jako strategię organizacyjną, może być postrzegana jako
Project Oriented Company, czyli organizację zorientowaną projektowo. Organizacja zorientowana projektowo to taka, która: zarządzanie projektami postrzega jako strategię
organizacyjną; tworzy czasową organizację projektu na podstawowej strukturze organizacyjnej opartej na kulturze projektowej; powołuje dział zarządzania projektami
o różnej specyfice; posiada specyficzną organizację określaną jako dział zarządzania
projektami i zespoły realizujące projekty, R. Gareis, Competence in the Project oriented
Organization, University of Economics and Business Administration, Vienna, 2001, s. 1.
5 Por. R.D. Archibald, Doskonalenie Project Managementu, 17 Światowy Kongres
Project Managementu, Moskwa 2003, maszynopis powielony. Kultura organizacji-cechy: gotowość do zmiany, normalność pracy w zespole, gotowość do przyjęcia odpowiedzialności przez pracowników, gotowość do delegowania uprawnień przez przełożonych, odpowiedzialność kolektywna za projekt, wspieranie orientacji na potrzeby
klienta przez pracowników, instrumentarium zarządzania projektami musi być normalną praktyką w organizacji, akceptacja przez pracowników Kierownika projektu jako
przełożonego, otwarta komunikacja w firmie, akceptacja dla pojedynczych błędów.
78
ją, że wspieranie kultury zorientowanej projektowo jest jednym
z ważniejszych zadań wszystkich kierowników, z każdego szczebla hierarchii zarządzania w organizacji. Zastosowanie określonej
struktury organizacyjnej na wpływ na realizacje samego projektu.
W polskich organizacjach gospodarczych taki sposób zarządzania
nabrał znaczenia szczególnie po wejściu Polski do Unii Europejskiej, szczególnie w jednostkach administracji publicznej.
Instytucje administracji publicznej w Polsce wdrążają metody
zarządzania jakością, np. normy ISO, czy metodę CAF Common
Assessment Framework zwanej metodą samooceny, budują również
nowe obiekty, np. szkoły, budują infrastrukturę, np. drogi, jak
również wdrążają nowe systemy informatyczne. Do zarządzania
takimi przedsięwzięciami z powodzeniem może zostać zaimplementowana metoda zarządzania projektami szeroko stosowana na
świecie.
1. Geneza wdrożenia zarządzania
programem i projektem w jednostce
administracji publicznej
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) jest przykładem instytucji administracji publicznej implementującej metodykę zarządzania projektem i programem, wykorzystując ją do realizacji Programu6 PASRP Post Accession Rural Support Project po
polsku nazwanym Poakcesyjnym Programem Wsparcia Obszarów
Wiejskich (PPWOW).
W 2005 r. na zlecenie Banku Światowego dokonano analizy instytucji pod katem przeprowadzenia reformy administracyjnej7.
Analiza miała na celu określenie warunków, jakie ma Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego spełnić, aby zaistniały warunki
do przeprowadzenia reformy administracyjnej. Celem tych zmian
organizacyjnych i strukturalnych było wprowadzenie ułatwień
6 7 PARSP Post Accession Rural Support Project.
Raport Banku Świtowego, wwwkrus.gov.pl stan 2011-11-29.
79
i mechanizmów zarządzania Poakcesyjnym Programem Wsparcia
Obszarów Wiejskich (PPWOW).
W 2007 r. pomiędzy Polską rzeczpospolitą a Bankiem Światowym została podpisana umowa pożyczki na sfinansowanie Programu PPWOW, który składa się z trzech podstawowych części zwanych komponentami.
Pierwsza z nich, część A, zwana Reformą administracyjną KRUS,
to część mająca na celu poprawę efektywności działania KRUS.
W ramach tego komponentu wsparte będzie wdrażanie strategii
informatycznej i komunikacyjnej (ICT)8 KRUS. Wsparcie strategii
ICT dotyczyć będzie oprogramowania i wyposażenia gwarantujących sprawne zarządzanie, czyli operacjach wewnętrznych KRUS
i konsolidację systemów kilkuset rozproszonych baz danych działających w 270 jednostkach organizacyjnych KRUS rozmieszczonych
w całym kraju a służących gromadzeniu i przetwarzaniu danych
o uprawnieniach odbiorców do świadczeń, poborze składek i wypłacie świadczeń.
Działania w ramach PPWOW będą również wspierać współpracę systemów informatycznych KRUS z innymi systemami informatycznymi działającymi w sektorze administracji publicznej,
wdrożenie standardów obiektów zautomatyzowanych oraz stworzenie systemu długoterminowej archiwizacji w KRUS. W ramach
PPWOW prowadzone będą prace wzmacniające potencjał analityczny KRUS. Pozwoli to w szczególności na zastosowanie modeli
prognostycznych dochodów polskich gospodarstw rolnych do szacowania wysokości składek na ubezpieczenie społeczne na podstawie dochodów tychże gospodarstw.
Druga, część B PPWOW, zwana Integracją społeczną, to komponent służący podniesieniu poziomu integracji społecznej w 500 gminach obszarów wiejskich. Działania podjęte w ramach tego komponentu służyć mają, między innymi budowie potencjału w zakresie
strategicznego planowania i realizowania polityki społecznej na poziomie lokalnym; budowie potencjału instytucjonalnego gmin wiejskich pozwalającego na realizacje projektów finansowanych przez
8 Information and communications technology
80
Program Integracji Społecznej, tak by te gminy były przygotowane
do wykorzystania innych programów w obszarze integracji społecznej dostępnych w ramach Narodowej Strategii Spójności 20072013 i realizowanych w ramach programów operacyjnych, w szczególności Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki oraz opracowaniu
metod i instrumentów umożliwiających w przyszłości złagodzenie
potencjalnie negatywnego wpływu wzrostu składek KRUS na rodziny wiejskie.
Ostatnia cześć C, obejmuje Kampanię informacyjno-promocyjną,
której celem będzie zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat
znaczenia problemu wykluczenia społecznego w procesach rozwoju społecznego i gospodarczego. Zadaniem kampanii informacyjnej
prowadzonej w ramach tego komponentu będzie więc z jednej strony uświadomienie opinii publicznej problemu wykluczenia, jego
konsekwencji dla całej społeczności, oraz wspólnej odpowiedzialności za jego powstanie. Uświadomienie jak ważna, ekonomicznie
racjonalna i prorozwojowa jest alokacja środków własnych i pozyskiwanych ze źródeł zewnętrznych na działania sprzyjające integracji społecznej. Z drugiej zaś celem będzie zmiana sposobu myślenia
o rozwiązywaniu problemów społecznych w obrębie społeczności
lokalnej, wykształcenie prawidłowych nawyków komunikacji społecznej.
Umowa pożyczki uregulowała odpowiedzialność za koordynację realizacji Programu instytucję Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej. Ustalono sposób zarządzania programem określając
zakres zadań dla poszczególnych instytucji uczestniczących w jego
realizacji.
81
Rysunek 1. Zasady zarządzania programem
Źródło: Podręcznik Operacyjny, s. 11
Aby to zrealizować, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
(MiPS), w ramach swojej roli przygotowało Podręcznik Operacyjny9, w którym zawarto podstawowe zasady funkcjonowania Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich, realizowanego
z pożyczki uzyskanej na ten cel z Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, zwanego „Bankiem Światowym.
Podręcznik Operacyjny określa ponadto zadania instytucji zaangażowanych w realizację Poakcesyjnego Programu Wsparcia
Obszarów Wiejskich, zasady udzielania zamówień oraz zasady zarządzania finansowego dotyczące całości Programu. Cele i sposób
9 www.ppwow.gov. pl, Podręcznik operacyjny, Ministerstwo Pracy i Polityki
Społecznej, Warszawa 2007.
82
realizacji Programu Integracji Społecznej (PIS) został szczegółowo
opisany w wyodrębnionym Podręczniku Realizacji PIS.
Określono strukturę organizacyjną zarządzania projektem
w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, która przedstawiono
poniżej.
Rysunek 2 Zarządzanie projektem POAKCESYJNY PROGRAM
WSPARCIA OBSZARÓW WIEJSKICH
Ważną część, czyli rozliczanie finansowe pożyczki w sposób
przejrzysty opisano w Podręczniku Operacyjnym. System zarządzania finansowego w Poakcesyjnym Programie Wsparcia Obszarów Wiejskich w zakresie koordynacji całego Programu, Komponentu A, B.1 i C przedstawia rysunek 3.
Jednym z podstawowych warunków efektywnej realizacji
PPWOW i osiągnięcia założonych celów jest sprawny system prze-
83
pływów finansowych, dostarczający w sposób ciągły środki finansowe do jednostek je wydatkujących w terminach i kwotach wynikających z ich potrzeb. Spełnienie takiego warunku wymaga ścisłej
współpracy uczestników systemu, prostych, jednoznacznych procedur, ich niezwłocznego i terminowego wykonywania oraz bieżącego dostarczania poprawnych danych do systemu.
Rysunek 3. Przepływ środków, uzupełnienie Rachunku Specjalnego
84
Ministerstwo Finansów ustanowiono odpowiedzialnym za
transfer środków finansowych do wszystkich komponentów, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej za organizację transferu do
wszystkich komponentów oraz ich wydatkowanie w ramach komponentu B i C. Natomiast Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego uczyniono odpowiedzialną za wydatkowanie środków w ramach komponentu A.
W Podręczniku oprócz wszystkich już wspomnianych warunków zawarto także opis zasad i form współpracy między Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS).
Procedury opisane w Podręczniku zostały uzgodnione z Bankiem
Światowym i znalazły zastosowanie we wdrażaniu Poakcesyjnego
Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich10.
Regulacją objęto ponadto sposób raportowania z wykonania
programu z poszczególnych komponentów. Przyjęto raportowanie
do Banku Światowego w odstępach kwartalnych. Bank Światowy
ze swej strony również monitorował zaawansowanie programu.
Raz na kwartał Bank Światowy reprezentowany przez zespół realizujący odbywał Misję w Polsce, na których prezentowano raporty
z wykonania programu, podejmowano kluczowe decyzje oraz wyjaśniano problemy.
Bank Światowy ustanowił rewidenta do kontroli programu. Instytucją rewidenta została Najwyższa Izba Kontroli NIK.
Dla całości programu, z uwagi na źródło finansowania ustanowiono procedury zakupowe Banku Światowego11, a Podręcznik
Operacyjny uzyskał status podstawowych regulacji w zarządzaniu
programem i PPWOW.
Głównym celem tego programu PPWOW w części A zwanej Reformą administracyjną KRUS jest poprawa skuteczności działania
10 Por. Podręcznik operacyjny, Zapisy Podręcznika mogą ulec zmianie, jeżeli
ułatwi to wdrażanie Programu a jednocześnie zapewni jego wyższą efektywność
w osiąganiu celów. Każda taka zmiana wymaga ponownego uzgodnienia z Bankiem
Światowym. Postępowanie niezgodne z powyższymi procedurami może spowodować odmowę Banku finansowania działań w PPWOW.
11 Procurement Guidelines, www.worldbank.com
85
instytucji poprzez wzmocnienie jej potencjału administracyjnego
i analitycznego oraz usprawnienie zarządzania procesami podejmowania decyzji.
Celami szczegółowymi są przede wszystkim sprawne zarządzanie informacją oraz efektywniejsze wykorzystanie procedur
administracyjnych, podniesienie efektywności operacyjnej poprzez
zautomatyzowanie kluczowych procesów biznesowych, dostęp do
informacji o kliencie niezależnie od miejsca ich przechowywania,
a także podniesienie sprawności zarządczej poprzez dostęp do wielowymiarowej informacji wraz z mechanizmami analitycznymi. Dodatkowym efektem ma być wdrożenie nowoczesnego systemu informacji dla Kierownictwa oraz obiegu i archiwizacji dokumentów.
Najważniejszą korzyścią z Programu PPWOW części A realizowaną przez KRUS mają być wprowadzone nowe rozwiązania organizacyjno-techniczne.
2. Wybór metodologii zarządzania
projektem i programem
„Zarządzanie projektem jest procesem, w trakcie, którego kierownik projektu przeprowadza celowe planowanie, organizowanie,
motywowanie i kontrolowanie zadań wchodzących w skład projektu poprzez odpowiednią alokację przydzielonych do realizacji projektu środków, posługując się przy tym odpowiednimi technikami
i metodami, aby osiągnąć wykonanie projektu w określonym terminie, po wyznaczonych kosztach i odpowiedniej jakości”12 według
określonej metodologii.
W organizacjach wykorzystujących zarządzanie projektem powinna istnieć metodologia zarządzania projektem, z punktu widzenia jej ważności.
Niezbędną okazuje się standaryzacji zarządzania projektami
przez organizację; Pracownicy z jakiejkolwiek komórki w organiza12 Por. P. Pietras, M. Szmit, Zarządzanie projektami. Wybrane metody i techniki,
Oficyna Księgarsko-Wydawnicza „Horyzont”, Łódź 2003, s. 10-13, s. 151-153.
86
cji komunikując się ze sobą używają tych samych warunków i definicji dla tych warunków. Prezentowanie projektu kierownictwu
poprzez zastosowanie standardów pozwala kierownikom projektu
zastępować się nawzajem, kiedy wystąpi taka potrzeba.
Metodologia dostarczania kierownikom projektów narzędzi do
zarządzania projektem nie wymaga od nich długotrwałego uczenia
się13 i powinna opierać się raczej na przewodniku i określonych
formach niż na polityce i procedurach14. Aby metodologia przyniosła pozytywne efekty, organizacja musi ją zaakceptować, wdrożyć
i egzekwować.
Metodologia powinna być tak zaprojektowana, aby dostarczyła
kulturę zarządzania projektami, a nie odwrotnie. Jeżeli metodologia
nie dostarczy kultury zarządzania projektami, to nie będzie dla niej
akceptacji, będzie stosowana sporadycznie, pojawi się niskie morale i nastąpią odejścia z zespołu projektowego. Metodologia powinna być wystarczająco elastyczna, aby można było ją dostosować do
każdego projektu15. Wiele organizacji wypracowało światowej klasy metodologie dla zarządzania projektami i w każdym przypadku
metodologia taka została rozwinięta wewnętrznie.
Wybór odpowiedniej metodologii zarządzania projektem i dostosowaniem metodologii zarządzania leży zatem w kompetencji
instytucji, również administracji publicznej.
Przy wyborze metodologii i organizacji projektu instytucja powinna uwzględniać następujące radykalne koncepcje:
• Zarządzanie projektem jest zupełnie inne od zarządzania technicznego.
• Kontekst jako ważniejszy od treści.
• Zarządzanie projektem obejmuje cały cykl projektu.
13 Por. P.C. Tinnirelo, New Direction in Project Management, Auerbach Publications,
New York 2001, s. 75.
14 H. Krenzold, Strategic planning for management using a project management maturity model, Wiley and Sons, Inc, New York 2001.
15 Nie wiadomo, dlaczego organizacje nie mają swoich własnych metodologii.
Organizacje takie jak Compaq Services, Ericsson, Nortel Network, Jonson Controls
i Motorola wypracowały światowej klasy metodologie dla zarządzania projektami i w każdym przypadku metodologia taka została rozwinięta wewnętrznie. Por. Ibidem
87
• Kierownik projektu jest bardziej rozjemcą i doradcą niż kierownikiem.
• Dyrektor projektu sprawuje władzę nad zarządzaniem projektu.
• Planowanie powinno dotyczyć raczej scenariusza.
• Konieczne jest współuczestnictwo w szybkim planowaniu.
• Zespoły realizujące są bardziej wirtualne niż tradycyjne16.
Metodologia zarządzania projektami może być stosowana, po
pewnych modyfikacjach, bez ograniczeń we wszystkich organizacjach gospodarczych, w tym także administracji publicznej, niezależnie od ich położenia geograficznego i dla wszystkich typów
projektów. Wdrożenie takiej metody zarządzania wymaga dłuższego okresu i jest procesem wymagającym umiejętności zarządzania
zmianami. Doświadczenia pokazują, że łatwiej jest wdrażać innowacje w organizacjach wysokich technologii, wielozakładowych,
posiadających złożoną organizację i rozwinięte stosunki kooperacyjne, a także będących w fazie przeobrażeń restrukturacyjnych.
Wdrażanie tej metodologii jest utrudnione w organizacjach
o skostniałych strukturach organizacyjnych, wynikające z ograniczeń mentalnych wynikających z różnic kulturowych.
Ponadto brak wiedzy i brak akceptacji metodologii zarządzania
projektami, przez co na wstępie często bywa odrzucany pomysł takiego zarządzania, ponieważ odtwarzane są stare metody i związane z nimi struktury, a także wpisane w nie układy personalne. Nie
rozumienie zasady podległości projektowej, która jest ważniejsza
niż funkcjonalna.
Dodatkowo przekonanie, że zarządzanie projektami nadaje się
tylko dla prowadzenia inwestycji, projektu badawczego czy też, że
nadaje się tylko dla dużych organizacji gospodarczych, a nie administracji publicznej powoduje odrzucenie lub nie zaimplementowanie w pełni metodyki zarządzania projektem czy programem.
Wśród metod zarządzania przedsięwzięciami Unia Europejska
rekomenduje metodykę MSP Managing Successful Program zwaną
po polsku Skutecznym Zarządzaniem Programami, która koncen16 Zespoły wirtualne ze względu na położenie geograficzne oddziałów, departamentów, itp.
88
truje się na korzyściach, jakie program ma przynieść organizacji,
przygotowaniu organizacji do wprowadzania zmiany wynikającej
z realizacji programu oraz umożliwia koordynację działań realizowanych przez projekty wchodzące w jego skład.
Do zarządzania projektem przyjęto rekomendowaną metodykę
Prince2 Project In a Controlling Environment, zwana po polsku Projekty w Sterowalnym Środowisku, która pozwala na oddzielenie
procesu zarządczego od procesu wytwórczego, umożliwia zarządzanie zmianą oraz koncentruje się na definicji produktów zawierających kryteria jakościowe, pozwalające na spełnienie wymagań
biznesowych. Ma zastosowanie do projektów w szczególności z zakresu informatyki czy badan naukowych.
KRUS zaimplementowała powyższe metodyki w celu realizacji
Poakcesyjnego Programu Wspierania Wiejskich PPWOW realizowanego w ramach pożyczki z Banku Światowego17.
Przed rozpoczęciem realizacji programu KRUS zainicjowała
i przeprowadziła szereg działań umożliwiających realizacje programu PPWOW w części A. Wprowadzono mechanizmy umożliwiające implementacje zarządzania programem i projektami.
W pierwszej kolejności powołano koordynatora programu oraz
przygotowano szereg zarządzeń wewnętrznych mających na celu
zorganizowanie odrębnego zespołu do jego realizacji. W ramach
programu PPWOW ogłoszono przetarg na konsultanta ds. przygotowania metodyki zarządzania programem i projektem.
W ramach tego projektu przygotowano pakiet procedur odnoszących się do realizacji programu i projektu, między innymi procedury komunikacji, zarządzania jakością, odbioru produktów,
planowania, ryzyka, raportowania, ogólne zasady tworzenia dokumentacji, zarządzania budżetem, zrządzania zagadnieniami, zarządzania zmianą, pozyskania środków finansowych.,
Wszystkie te działania podjęte przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego skutkują sprawniejszą realizacje programu
PPWOW.
17 Również inne metodyki np. PMI Project Management Institute mogą być wykorzystywane dla przedsięwzięć inwestycyjnych.
89
3. Struktura organizacyjna
programu w KRUS
Jednostki administracji publicznej korzystając z funduszy unijnych, zwłaszcza przy wszelkiego rodzaju dotacjach, zmieniają sposób zarządzania z zadaniowego na zarządzanie projektami. W tym
celu wprowadzają zmiany do struktur organizacyjnych, dostosowując je do wymagań zarządzania projektami, a czasami i programami.
Istotnym z punktu widzenia planowania struktury programu
jest uwzględnienia elementów struktury organizacyjnej Kasy, ich
wielkość i relacji między nimi, a także sposób sprawowania władzy. Planowanie struktury takiej instytucji administracji publicznej
w kontekście realizacji Programu PPWOW, powinno dać odpowiedź na pytania:
• czy formalna struktura organizacyjna wspiera realizację strategii, a więc realizację projektów?
• czy w strukturze instytucji są umieszczone funkcje wspierające
realizację programu?
• czy wszystkie funkcje w instytucji są konieczne?
• czy wymagania instytucji przekładają się na konkretne czynności na stanowisku pracy?
• czy czynności na stanowisku pracy są ułożone w logiczną całość?18
Po uzyskaniu odpowiedzi na poszczególne pytania wybór konkretnej struktury powinien być formalnością. Projektowanie i wybór
struktury organizacyjnej instytucji powinien podlegać tym samym
regułom jak w organizacjach gospodarczych. Zatem instytucje administracji publicznej mogą wykorzystywać i implementować do
swoich potrzeb doświadczenia organizacji gospodarczych realizujących projekty w oparciu o metodyki zarządzania projektem, jak
również doświadczenia płynące z dobrych praktyk.
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego posiada typową
dla jednostki administracji publicznej organizację funkcjonalną.
18 Por Raport Banku Świtowego, www.krus.gov.pl stan 2011-11-29.
90
Rysunek 4 Organizacja Programu PPWOW w KRUS
Źródło: opracowanie własne
W celu sprawnego zarządzania programem utworzono strukturę macierzową silną z wielokrotną podległością funkcjonalna i projektową. Priorytetem zostały objęty projekt i program, co oznacza
rangę ważności zadań dla poszczególnych uczestników programu.
Każdemu z nich przypisano zakres zadań i odpowiedzialności
Na czele programu stoi Sponsor Programu. Sponsor Programu
jest osobą promującą Program, jego założenia i cele przed Zarządem KRUS. Sponsor inicjuje Program i działa jako jego protektor.
Jest najważniejszą osobą decyzyjną w strukturach programu i jednocześnie Przewodniczącym Komitetu Sterującego Programem.
Kolejnym organem decyzyjnym jest Komitet Sterujący Programu, który posiada najwyższy poziom uprawnień decyzyjnych w ramach struktury organizacyjnej Programu. Stanowiącą on o ostatecznym kształcie efektów programu. Komitet Sterujący Programem
jako organ decyzyjny jest odpowiedzialny za sukces Programu.
W zakresie jego kompetencji leży więc nadzór nad realizacją Programu oraz kluczowe decyzje dotyczące zakresu i budżetu Progra-
91
mu. W jego kompetencjach jest zatwierdzanie zmian w projektach,
planowanie i organizowanie zasobów dla programu i projektów,
w szczególności ludzkich, monitorowanie ryzyka, podejmowanie
decyzje związane z realizacja programu. W skład Komitetu Sterującego Programu wchodzą osoby reprezentujące funkcje mające
wpływ na prace w programie. Poza osobą Sponsora Programu oraz
innymi w Komitecie Sterującym zasiadają Sponsorzy wszystkich
projektów wchodzących w skład Programu, w charakterze członków z prawem głosu.
Sponsor i komitet sterujący programu są organami podejmującymi decyzje strategiczne w programie i ponoszący odpowiedzialność za korzyści wynikające z realizacji programu.
Ważną rolą w Programie spełnia Dyrektor Programu. Dyrektor
Programu jest odpowiedzialny przed Komitetem Sterującym Programu za realizację Programu, w szczególności za dostarczenie
końcowego produktu określanym efektem Programu na czas, z zachowaniem określonej jakości i w określonym budżecie. Dyrektor
Programu jest jednocześnie Koordynatorem Programu odpowiedzialnym za koordynację prac poszczególnych projektów w ramach
Programu. Równocześnie jest koordynatorem pomiędzy instytucjami uczestniczącymi w realizacji Programu, tj. Bankiem Światowym,
Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej , Ministerstwem Finansów oraz Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.
To właśnie Dyrektor Programu jest między innymi odpowiedzialny za zatwierdzanie priorytetów wprowadzanych zmian
w Programie, bieżące monitorowanie stopnia osiągania celów czy
rozwiązywanie ewentualnych konfliktów między projektami.
92
Rysunek 5 Organizacja zespołu ds. wsparcia Programu PPWOW
w KRUS
W jego gestii jest także zarządzanie ryzykami, zagadnieniami,
zmianami, jakością, komunikacją, dokumentacją i zależnościami w
Programie. Dyrektor Programu wykonuje wszystkie zadania z zespołem wsparcia.
W ramach programu powołano zespół ds. wsparcia do zarządzania programem. Każdemu specjaliście zostały przypisane zadania i uprawnienia. Każdy członek zespołu wsparcia odpowiada za
inny obszar zarządzania programem.
W Programie występuje również istotna funkcja, a mianowicie Dyrektora ds. zarządzania zmianą biznesową. Ma on przede
wszystkim zapewnić, że realizacja Programu przyniesie oczekiwane korzyści dla organizacji. Szczególnym aspektem pracy Dyrektora ds. zarządzania zmianą biznesową jest jego współpraca z Dyrektorem Programu w celu zapewnienia, że realizacja Programu,
wliczając zakres każdego z projektów, pokrywa wszystkie aspekty
niezbędne do osiągnięcia zdefiniowanych korzyści biznesowych.
i odpowiedzialności Dyrektora ds. zarządzania zmianą biznesową
jest także przygotowanie obszarów biznesowych organizacji do
zmian związanych z wdrożeniem Programu.
Program PPWOW został dekomponowany na mniejsze pakiety
zwane zadaniami. Zadania zostały ujęte w Procurement Plan jako
następujące zadania:
Zadnie 1: System Wspomagania Zarządzania KRUS – wdrożenie
nowoczesnego systemu zarządzania obejmującego system zarządzania kadrami, płacami, zarządzania zamówieniami, środkami trwałymi oraz inne systemy zarządzania. System umożliwi również:
93
• precyzyjne generowanie raportów dotyczących procesów administracyjnych dla osób podejmujących decyzje w KRUS,
• przepływ informacji potrzebnych do podejmowania strategicznych decyzji w zakresie realizacji działań statutowych KRUS,
• zbieranie informacji dających możliwość szacowania skuteczności i wydajności działań KRUS w zakresie obsługi rolników
objętych systemem ubezpieczeń społecznych.
Zadanie 2: Nowoczesna platforma Workflow i modernizacja systemów przetwarzania danych. System umożliwi:
• integrację niezależnie działających systemów informatycznych
wspierających statutową działalność KRUS,
• wsparcie procesów biznesowych w KRUS,
• wdrożenie nowoczesnego systemu workflow – automatyzację
procesów przebiegających w KRUS (przekazywanie zadań oraz
dokumentów pomiędzy uczestnikami procesów, w celu wykonania działań zgodnych z określonymi regułami, z możliwością
automatycznego wykonywania rutynowych procedur).
Zadnie 3: System Archiwizacji – wdrożenie długoterminowego
na okres 50-lat systemu archiwizacji danych KRUS dostępnych zarówno w formie papierowej jak i elektronicznej. System zapewni
narzędzia do zarządzania zawartością i składowaniem dokumentów przy uwzględnieniu:
• aspektów bezpieczeństwa danych,
• szybkiego i niezawodnego dostępu do danych historycznych
Zadanie 4: Bezpieczeństwo informacji – zapewnienie bezpieczeństwa informacji przetwarzanych w KRUS w związku z wdrożeniem zintegrowanego systemu informatycznego oraz modernizacją istniejących systemów informatycznych. W ramach zadania
planuje się:
• opracowanie jednolitych w całym KRUS zasad bezpieczeństwa
informacji
• opracowanie zasad ochrony bezpieczeństwa grup informacji
• określenie wymagań bezpieczeństwa dla systemów informatycznych
• przygotowanie koncepcji zintegrowanego rozwiązania IAAA
• wsparcie doradcze w trakcie wdrożeń planowanych systemów.
94
Zadanie 5: Infrastruktura IT – unowocześnienie infrastruktury
sprzętowej IT w kilkuset jednostkach organizacyjnych KRUS. Modernizacja infrastruktury dotyczyć będzie przede wszystkim dostawy sprzętu do zarządzania siecią lokalną LAN, zasilaniem, klimatyzacją i fizycznym zabezpieczeniem serwerów oraz podobnych
urządzeń na poziomie lokalnym i regionalnym.
Zadanie 6: Wsparcie eksperckie w procesie wdrażania – zapewnienie usług konsultingowych niezbędnych do wsparcia prac
obejmujących wdrożenie wszystkich pod-komponentów w części
A- Reforma administracyjna KRUS. Podkomponent służy do uzupełnienia kompetencji pracowników KRUS w zakresie prac projektowych i wdrożeniowych budowanego w ramach części A zintegrowanego systemu informatycznego.
Procurement Plan to bardzo istotny z punktu zarządzania projektem dokument zawierający miedzy innymi, oprócz zdań, planowane daty ogłoszenia przetargu, podpisania umowy, wartość poszczególnych wspomnianych zadań oraz datę zakończenia realizacji
zadań i Programu.. Zamiany w Procurement Plan każdorazowo
w pierwszej kolejności musiały być zaakceptowane i zatwierdzone
przez Bank Światowy. Poszczególne zadania w ramach Programu
PPWOW zostały sklasyfikowane jako pojedyncze projekty, zarządzane zgodne z metodyką Prince2.
4.Organizacja projektu
W ramach zarządzania projektem przygotowano organizację
zespołu projektowego. Na poziomie zarządczym na czele projektu stoi komitet sterujący projektem. Komitet sterujący projektu zatwierdza zmiany w projekcie, ryzyka, odbiory produktów, zmiany
kadrowe i inne dotyczące projektu., dla którego przyjęto strukturę
organizacyjna jak poniżej.
95
Rysunek 6 Organizacja projektu w programie PPWOW w KRUS
Na poziomie operacyjnym projektem należącym do Programu
PPWOW zarządza kierownik projektu (Project Manager). W projekcie występująca liderzy i eksperci w danych dziedzinach. Do
pracy w zespole powoływane są osoby na zasadzie oddelegowania
z wyraźnym określeń zakresu zadań. Zespoły projektowe są wirtualne, ponieważ zaangażowania są do pracy w zespołach specjaliści,
eksperci i liderzy z całej organizacji., rozproszonej geograficznie.
Ważnym elementem przy organizacji projektu jest zapewnienie
zasobów19 niezbędnych do prawidłowej realizacji projektu.
19 W kolejności: 1. Wiedza z zakresu biznesu, 2 Siła robocza, 3. Udogodnienia,
maszyny, wyposażenie, 4. Wiedza własna, 5. Specjalne ekspertyzy, 6. Reputacja,
7. Narzędzia i metodologia, 8. Umiejętności zarządzania projektem, 9. Środki finansowe; Uzupełnienie niektórych zasobów, np. umiejętności zarządzania projektami,
wiedzy własnej, reputacji, metodologii wymaga czasu. Z powodu ważności i wpływu zasobów na efektywność zarządzania kolejność ich pozyskania nie jest dowolna. Brak ich w momencie podjęcia się przez organizację realizacji projektu odbije się
negatywnie nie tylko na efektach finansowych, ale także na reputacji i morale personelu, zniechęci do stosowania metodologii zarządzania projektami. H. Krenzold,
96
Brak któregokolwiek zasobu spowoduje, że efektywność zarządzania, a tym samym wyniki finansowe projektu mogą ulec pogorszeniu.
Metoda zarządzania projektami opiera się na pracy zespołowej20. Zespół realizujący projekt będzie skutecznie działał, kiedy
jego członkowie będą posiadali umiejętności techniczne, rozumienia problemów, podejmowania decyzji, słuchania, przekazywania
informacji zwrotnych, rozwiązywania konfliktów oraz umiejętności interpersonalne.
Członków zespołu należy dobierać w zależności od potrzeb, na
podstawie cech ich osobowości i preferencji. Wysoka efektywność
zespołu zależy od doboru jego członków, od ról jakie mają pełnić
oraz komunikacji między nimi. Taki zespół jest zespołem interfunkcjonalnym, „generującymi dodatni efekt synergii dzięki koordynacji prac jego członków”21, którego członkowie są pracownikami
Strategic planning for management using a project management maturity model,
Wiley and Sons, Inc, New York 2001.
20 „Organizacja zespołowa stwarza możliwości podejścia do tworzenia struktury i schematu organizacji niemal wyłącznie opierając się na zespołach projektowych, z niewielkim zakresem hierarchii funkcjonalnej lub w ogóle bez niej; R.
W. Griffin, op. cit. s. 396. Pierwszym, który zastosował zarządzanie zespołem był
koncern Ford przy zaprojektowaniu samochodu dostawczego F-150, a potem zastosował tę metodę General Motors w przygotowaniu najnowocześniejszego modelu Chevrolet Mobile. How Ford’s F-150 lapped the Commpetition, „Business Week”,
29.07.1996, s. 74-76.; Badania wykazały, że 94 ze 100 praktyków potwierdziło, iż
wprowadzenie zarządzania projektami przyniosło wzrost wartości organizacji.
Organizacje wykazały nie tylko podwyższenie niektórych wskaźników finansowych, ale także poprawę relacji z klientem, zarządzania procesem i wiedzą o organizacji. Średni wzrost wskaźników wyniósł 50% dla wykonywania projektów,
54% dla wskaźników finansowych, 36% dla satysfakcji klienta, 30% dla satysfakcji
samych zatrudnionych, Zastosowanie takiej metody zarządzania przynosi nie tylko
wymierne efekty finansowe, ale i wzrost wartości organizacji, R. D., Archibald, op.
cit. Wdrożenie takiej metody zarządzania zależy od uczestników rynku. Rynek ze
zorientowanego na producenta zmienił się na zorientowany na konsumenta i to
klient decyduje o popycie na dany wyrób. W starym modelu, tym, który przetrwał
od epoki wczesnej industrializacji, czynnikiem decydującym o sposobie prowadzenia przedsięwzięcia był producent.
21 H. Steinmann, G. Schreyogg, Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem. Koncepcje, funkcje, przykłady, Politechnika Wrocławska, Wrocław
1995 r, s. 195.
97
podobnego szczebla hierarchii zarządzania, ale z różnych obszarów
działalności organizacji. Koniecznym staje się delegowanie władzy
i uprawnień, czyli:
• Przydzielanie obowiązków – polecenie wykonania zadania.
• Przyznanie uprawnień lub upoważnienie do wykonania zadania lub do kierowania.
• Stworzenie odpowiedzialności za wyniki. Podwładny podejmuje zobowiązanie do wykonania zadania.
• Zwiększenie ilości i jakości pracy. Następuje odciążenie kierownika oraz wykorzystanie specjalistycznej wiedzy członków zespołu.
• Przydzielanie odpowiedzialności pociąga za sobą między innymi następujące możliwości usprawnień.
• Stworzenie na odpowiednio wysokim poziomie w hierarchii organizacji działu zarządzania projektami odpowiedzialnego za
wdrażanie i ciągłe doskonalenie praktyk i narzędzi zarządzania
projektami.
• Zdefiniowanie odpowiedzialności za integrację programów
i projektów na każdym poziomie organizacji oraz upewnienie
się, że wszystkie osoby posiadające tę odpowiedzialność w pełni
ją rozumieją i akceptują.
• Stworzenie systemu odpowiadającego za przydział ról poszczególnym członkom zespołu.
Członkowie zespołu realizującego projekt są przydzielani do
zespołu na podstawie aktów nominacyjnych. W aktach nominacyjnych określono zakres odpowiedzialności i uprawnień, szacunkowy czas pracy przypadający na projekt, zgodę bezpośredniego
przełożonego na oddelegowanie z znaczeniem priorytetu projektu
przed pracami funkcyjnymi.
Komunikacje w zespole odgrywa kluczowa rolę, bowiem od niej
zależy efektywność realizacji projektu. Około 70% czasu pracy pracownicy poświęcają na komunikację: pisanie czytanie, mówienie
i słuchanie22. Żaden zespół, czy grupa nie może istnieć bez komuni22 Na proces komunikacji składają się: nadawca, kodowanie, komunikat, kanał,
dekodowanie, odbiorca i sprzężenie zwrotne; S.P. Robbins, Zachowania w organizacji, WN PWE, Warszawa1998. s. 215.
98
kacji. Zespoły realizujące projekty są w takich organizacjach bardzo
często wirtualne. Jeżeli zatem organizacja ma wypracowany sposób
realizacji projektów, metody komunikacji, przekazywania informacji zwrotnych, specyficzny język komunikacji, kody oznaczające to
samo dla wszystkich jego członków, to komunikacja jest sprawna
i efektywna.
„Komunikacja w grupie służy czterem podstawowym funkcjom:
kontrolowaniu, motywacji, wyrażaniu uczuć i informowaniu”23.
Kontrolowanie polega na tym, że w instytucjach administracji publicznej istnieją hierarchiczne i oficjalne reguły postępowania, wynikające z zakresu obowiązków i zajmowanego stanowiska. Motywacyjna funkcja wiąże się z przekazywaniem informacji o tym co,
jak i kiedy wykonać. Komunikacja w obrębie grupy pozwala również na wyrażanie uczuć i odczuć oraz pomaga zaspokajać potrzeby
społeczne, a także dostarcza informacji do podejmowania decyzji
poszczególnym jednostkom i grupom.24.
Komunikacja odbywa się w kierunku góra–dół oraz odwrotnie,
a także w poziomie. Informacje dostarczane w postaci raportów
i analiz przekazywane są w górę do wyższego szczebla zarządzania,
aby ten miał możliwość podejmowania decyzji i przekazywania ich
ewentualnie o szczebel wyżej lub niżej jako zadanie do wykonania.
Komunikacja pozioma najczęściej odbywa się w zespole roboczym
czy projektowym i może być formalna lub nieformalna. Może się
odbywać jako komunikacja ustna lub pisemna.
W każdej organizacji czy instytucji duże znaczenie ma język używany w komunikacji, który zależy od poziomu wykształcenia, środowiska kulturowego i wypracowanej metodologii nazewnictwa. Może
on być przeszkodą lub katalizatorem przekazywania informacji i podejmowania decyzji. Przeszkodą w komunikacji może być również
filtrowanie informacji, które zależy od liczby szczebli zarządzania,
wybiórczego postrzegania w procesie dekodowania informacji, emocji czy odbioru i interpretacji informacji ze względu na płeć.
23 W.G. Scott, T.R. Mitchell, Organization Theory: A Structural and Behavioural
Analysis, R.D. Irwin, Homewood, Illinois 1976.
24 S.P. Robbins, Zachowania w organizacji, WN PWE, Warszawa1998, s. 217.
99
Im pełniejsze i rzetelniejsze są przekazywane informacje i im
szybciej docierają do decydenta, tym sprawniejszy jest proces podejmowania decyzji. Decyzja „to postanowienie, rozstrzygnięcie,
uchwała”25. Proces podejmowania decyzji J. Zieleniewski określa
jako „dokonywanie nielosowego wyboru w działaniu”26. Zatem
proces podejmowania decyzji w projekcie polega na przetworzeniu
informacji wejściowych: raportów, meldunków, sprawozdań, i informacji przechowywanych: wiedzy, doświadczenia, w informację
wyjściową: dyrektywy, zarządzenia, polecenia powstałych w trakcie jego realizacji.
Dlatego ważne jest, aby w procesie zarządzania zespołem była
stosowana wypracowana przez instytucję administracji publicznej
metodologia i nazewnictwo rozumiane przez członków zespołu
w identyczny sposób. Aby zespół realizujący projekt był skuteczny,
instytucje powinny w określony sposób sprawować kontrolę nad
jego członkami, pobudzać ich do efektywnego działania, stwarzać
możliwości wyrażania emocji i podejmowania decyzji
Taka organizacja zespołu projektowego, wirtualna, wymaga
wspólnej platformy komunikacji. Utworzono platformę komunikacji zawierająca miedzy innymi: bibliotekę dokumentów projektowych osobną dla każdego projektu oraz dla cełego programu.
W celu sprawnej komunikacji, w ramach metodyki przygotowano pakiet procedur, zestandaryzowano zarządzanie projektem,
zdefiniowano pojęcia i utworzono i słownik pojęć i definicji. Informowano wszystkich pracowników KRUS o realizacji programu,
przygotowując comiesięczny Newsletter o zaawansowaniu realizacji programu, ważnych wydarzeniach, osobach biorących udział w
realizacji programu, wprowadzając elementy metodyki, pojęć projektowych, itp.
Wdrożono niezmiernie ważną i kluczową procedurę zmian, która w sposób przejrzysty ujęła definicję zmiany.
25 Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna,
26 J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji
kierowania, wyd. 5 PWN, Warszawa, 1976.
100
Zaimplementowano również procedurę rejestru i oceny ryzyka.
Sama procedura i metodologia zarządzania ryzykiem w projektach
i programie odbiegała od metodyki stosowanej w samym KRUS.
Należało dostosować ową metodykę i ten sam model przyjąć dla całej organizacji. Niezależnie od organizacji programu powołano komisję przetargową dedykowaną tylko do zamówień realizowanych
w programie w oparciu o procedury Banku Światowego. Sugestie
o utworzenie takiej komisji zostały przedstawione w Raporcie Banku Światowego. Zakupy realizowane są w oparciu o procedury i wytyczne Banku Światowego i nie podlegają ustawie Prawo zamówień
publicznych. Od osób pracujących w komisji przetargowej wymagano określonych umiejętności i kompetencji, które pozwoliły na swobodną pracę komisji, np. znajomość jeżyka angielskiego koniecznej
na poziomie swobodnej pracy z dokumentami w wersji angielskiej,
gdyż ten jeżyk był oficjalnym podczas realizacji programu.
W ramach pracy w programie PPWOW wszyscy uczestnicy
biorący udział są motywowani premiami motywacyjnymi. Uczestnictwo w projektach wiąże się z nabywaniem nowej wiedzy i doświadczenia w zupełnie innych obszarach niż dotychczas wykonywanych. Niejednokrotnie pracownicy i jednocześnie uczestnicy
projektu mają dylemat, które prace czy zadania są ważniejsze funkcyjne, czy zadania wynikające z projektów pomimo ich priorytetu,
ponieważ odpowiedzialność ponoszą w obu przypadkach. Często
to skutkuje spiętrzeniem prac i nadmiarem obowiązków.
Wnioski
Wszystkie podjęte działania przez KRUS mają na celu sprawne zrealizowanie programu w oparciu o wykorzystanie metodyki
zarządzania programów i projektów, nabycie kompetencji przez
instytucję w tym zakresie oraz zastosowania umiejętności do zarządzania w przyszłości do realizowanych projektów w obszarze
informatyki i nie tylko.
Ważnym podkreślenia jest konieczność implementacji metodyk w
całości i stosowania jej przez organizację celem utrwalenia i wypraco-
101
wania standardów stosowanych w przyszłości. Samo zastosowanie
metodyk zarządzania programem i projektami systematyzuje, standaryzuje pracę i stanowi bazę wiedzy dla przyszłych projektów. Spisanie wiedzy w trakcie realizacji projektów buduje kompetencje instytucji oraz uczy zarządzania wiedzą.Rozwiązanie wdrożone przez
KRUS jest bliźniacze do stosowanych przez organizacje biznesowe.
Organizacja projektowa jest powszechną formą działalności
w krajach rozwiniętych. Również stosowana w instytucjach administracji publicznej, nie tylko w Unii Europejskiej, ale i przede
wszystkim w Stanach zjednoczonych. Od lat jest uznaną typową
metodą prowadzenia bardzo dużej liczby różnorodnych przedsięwzięć. W polskich organizacjach gospodarczych podejście to znajduje, z pewnymi kłopotami, coraz szersze zastosowanie.
W instytucjach administracji publicznej zyskała popularność,
a raczej zastosowania do realizacji projektów unijnych, jako że Unia
Europejska wymaga zarządzania projektem projektów które współfinansuje.
Jednakże samo zarządzanie projektem to tylko połowa sukcesu. Należałoby pójść dalej i wdrożyć zarządzanie programami czy
projektami, nie tylko unijnymi, ale i przede wszystkim do zarządzania wszelkimi przedsięwzięciami w instytucjach administracji
publicznych.
BIBLIOGRAFIA
Archibald R. D., Doskonalenie Project Managementu, 17 Światowy
Kongres Project Management Moskwa 2003, maszynopis powielony.
Fleming W, Koppelman J.M, Earned Value Project Management,
PMI, 1996.
Gareis R., Competence in the Project oriented Organization, University of Economics and Business Administration, Vienna, 2001.
Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, WN PWN, Warszawa 2004.
Krenzold H., Strategic planning for management using a project management maturity model, Wiley and Sons, Inc, New York 2001.
102
Lewis J.P., Fundaments of project management, AMACOM Books,
New York 1995.
Mingus N., Zarządzanie Projektami, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2002, rozdz. 17.
Pietras P, Szmit M, Zarządzanie projektami. Wybrane metody i techniki, Oficyna Księgarsko-Wydawnicza „Horyzont”, Łódź 2003.
Robbins S.P., Zachowania w organizacji, WN PWE, Warszawa
1998.
Scott W.G., Mitchell T.R., Organization Theory: A Structural and
Behavioural Analysis, R.D. Irwin, Homewood, Illinois 1976.
Steinmann H., Schreyogg G., Zarządzanie. Podstawy kierowania
przedsiębiorstwem. Koncepcje, funkcje, przykłady, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1995 r.
Tinnirelo P.C., New Direction in Project Management, Auerbach
Publications, New York 2001.
William R., Duncan A., A guide to the Project Management Body of
Knowledge, Project Management Institute, North Carolina 1996.
Zieleniewski J., Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji kierowania, wyd. 5 PWN, Warszawa, 1976.
Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1970.
Słownik wyrazów obcych, Wiedza Powszechna Warszawa1980.
Kompendium wiedzy o zarządzaniu projektami PMBOK Guide, Management Training and Development Center, Warszawa 2003.
http://www.prince2.com
Raport Banku Świtowego., www.krus.gov.pl stan 2011-11-29.
How Ford’s F-150 lapped the Commpetition, „Business Week”,
29.07.1996.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Tomasz Machelski
Nieprzewidziane konsekwencje
wynagrodzenia minimalnego
The unintended consequences
of the minimum wage
Streszczenie
Czy można w racjonalny sposób unormować wynagrodzenie na
minimalnym poziomie? Na wolnym rynku popyt stanowi funkcję
ceny. Jednak jednym z najbardziej rozpowszechnionych mitów gospodarczych jest założenie, iż płaca jest czymś istotnie innym niż
cena. Kiedy pracodawcy planują wykorzystanie danych zasobów
w działalności gospodarczej to koszt tych zasobów stanowi czynnik
najistotniejszy. Koszt zatrudnienia pracownika nie może więc przekroczyć jego produktywności.
Pracownicy młodzi czy niedoświadczeni muszą kosztowo konkurować z pracownikami bardziej doświadczonymi, ale ich praca
może być też czasem zastąpiona przez maszyny (pracodawca ma do
wyboru – przykładowo – zatrudnienie telefonistki lub wykorzystanie automatycznego systemu telefonicznego). Ten czynnik stanowi
przyczynę, dla której związki zawodowe wywierają tak dużą presję
na utrzymanie, czy zwiększenie poziomu wynagrodzenia minimalnego. Poziom ten bowiem pozwala na ochronę członków związków
przed pracownikami niedoświadczonymi, podejmującymi swoją
pierwszą pracę. Trudno jest jednak temu się dziwić – związki zawodowe nie są powołane do ochrony osób bezrobotnych, czy poszukujących pracy – ci pozostają niezrzeszeni.
To, co wydaje się najistotniejsze w kontekście funkcjonowania
wynagrodzenia minimalnego, to ograniczenie możliwości nabywania doświadczeń przez młodych (najczęściej) pracowników, których
104
oferta pracy nie może być ze względów prawnych przez pracodawcę
przyjęta. Uwarunkowania te mają wyjątkowe znaczenie w czasach
spowolnienia gospodarczego, kiedy przedsiębiorcy wstrzymują zatrudnienie bądź zmuszeni są do zwolnień pracowników.
Summary
Can wages be legislated? In a free market, demand is always
a function of price. Considering the minimum wage regulation,
we cannot forget, that one of the most widely perpetrated myths
is that a wage is different from a price. When employers evaluate
their labor and capital needs, cost is a primary factor. Employers
pay a wage no higher than the value of an additional work.
Low-skilled workers must compete for employers’ payment not
just with more skilled workers, but also with capital (employers
have the choice of whether to employ human operator or automated answering system). This dynamic is precisely why labor unions
are such big supporters of minimum wage laws. The law helps
protect their members from having to compete with lower-skilled
workers. What usually escapes our attention is that labor unions
are supposed to protect their members, not the unemployed. The
unemployed are not unionized.
What seems to be most important output of minimum wage
regulation is cutting down a means to improve skills so that low
skilled workers can offer greater productivity to employers. In other words, the minimum wage prevents many – especially young –
people from getting entry-level jobs. This is exceptionally important
during a recession, when firms stop hiring and tend to make their
lowest-skilled and least-experienced staff redundant.
Słowa klucze: zatrudnienie, płaca minimalna, bezrobocie
Keywords: employment, minimal wage, unemployment
Tomasz Machelski – nieprzewidziane konsekwencje...
105
Wprowadzenie
Analiza poświęcona jest negatywnym konsekwencjom koncepcji
wynagrodzenia minimalnego dla praktyki obrotu gospodarczego,
jak i możliwości rozwoju rynku pracy. Temat minimalnego wynagrodzenia często pojawia się w ramach dyskusji nad uwarunkowaniami sytuacji pracobiorców. W tym zakresie zazwyczaj analizowna jest możliwość zmiany (zwiększenia) wysokości poziomu
płacy minimalnej. Rzadko jednak poruszana jest kwestia znaczenia
idei normatywnego określenia dolnej granicy wynagrodzenia za
pracę dla osób tej pracy poszukujących. Do zrozumienia złożoności faktycznych problemów związanych z funkcjonowanim płacy
minimalnej potrzebne jest przede wszystkim określenie istoty tej
instytucji na tle podstawowych zasad ekonomicznych a także wykorzysanie reguł prakseologii.
1. Płaca minimalna
jako stanard światowy
Idea płacy minimalnej, czyli określonej przez prawo wysokości
wynagrodzenia, poniżej której pracownik zatrudniony w pełnym
wymiarze czasu pracy nie może być opłacany, wydaje się dzisiaj
poza dyskusją. Koncepcja płacy minimalnej stanowi już standard
w zasadzie światowy. Ogólne ramy stosowania płacy minimalnej
wyznaczane są przez szereg konwencji i zaleceń Międzynarodowej
Orgnizacji Pracy.1 W Polsce poziom minimalnego wynagrodzenia
ustalany jest już od 1956 r. i dziś instytucja ta stanowi nawet wartość konstytucyjną. Konstytucja RP w art. 65 ust. 4, nie określając co
prawda kryteriów, zobowiązała ustawodawcę do ustalenia w drodze ustawy wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę bądź
1 Szerzej: B. Kłos, Informacja na temat regulacji międzynarodowych i regulacji prawnych w krajach Unii Europejskiej dotyczących minimalnego wynagrodzenia [w:] B. Kłos
(red.), Minimalne wynagrodzenie za płacę, „Przed pierwszym czytaniem” 2012 nr 1,
Biuro Analiz Sejmowych, s. 23 i n.
106
sposobu ustalenia jej wysokości. Wykonanie tego obowiązku nastąpiło poprzez uchwalnie ustawy z dn. 10 październiaka 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę.2
Walor koncepcji płacy minimalnej wzmocniony jest instytucją tzw.
płacy godziwej, uwzględnionej np. w Powszechnej Deklaracji Praw
Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych ONZ, czy Europejskiej Karcie Społecznej. Z
kolei w dokumentach Rady Europy określono, iż prawo do godziwego wynagrodzenia oznacza możliwość zaspokojenia podstawowych
potrzeb ekonomicznych, społecznych i kulturalnych pracowników i
ich rodzin, a przy ustalaniu tego poziomu należy uwzględniać nie
tylko wynagrodzenie otrzymywane przez pracownika w zakładzie
pracy, ale także świadczenia socjalne, wszelkie subsydia, ubezpieczenia opłacane przez pracodawcę, udział w zyskach, akcje, udziały
lub inne papiery wartościowe, pomoc społeczną, ulgi i zniżki w podatkach i opłatach, świadczenia dodatkowe itp.3 Polska, ratyfikując
Europejską Kartę Społeczną i podpisując Zrewidowaną Europejską
Kartę Społeczną, aczkolwiek nie wiążąc się z postanowieniem art. 4
ust. 1 zobowiązującego do uznania prawa pracowników do takiego
wynagrodzenia, które zapewni im i ich rodzinom godziwy poziom
życia, postawiła sobie ten postulat za cel.
Podstawowym założeniem koncepcji płacy minimalnej jest zabezpieczenie przed możliwością powstania sytuacji, która – jak się to często podkreśla – byłaby przejawem wyzysku.4 Pojawienie się takiego
niebezpieczeństwa stanowić ma skutek istotnej dysproporcji możliwości negocjacyjnych pomiędzy przedsiębiorcą-pracodawcą a potencjalnym pracownikiem. Dysproporcje te ponadto mogą jeszcze bardziej się zwiększyć jako skutek ewentualnej zmowy pracodawców.5
2 Dz.U. Nr 200, poz. 1679 z późn. zm.
Z odpowiedzi ministra pracy i polityki społecznej poselską interpelację nr 6120
w sprawie nowelizacji ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Warszawa,
21 listopada 2008 r.)
4 Patrz: Z. Szpringer, Analiza wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w relacji do średniego wynagrodzenia w poszczególnych krajach członkowskich UE [w:] B. Kłos
(red.), Minimalne wynagrodzenie za płacę…, op.cit., s. 33.
5 C. Virgo, Do We Really Need a Minimum Wage?, Mises Daily, wpis z 24 maja 2011,
www.mises.org
3 Tomasz Machelski – nieprzewidziane konsekwencje...
107
Tak przedstawione argumenty stanowią zazwyczaj podstawę
dalszych analiz i propozycji, najczęściej dotyczących skali podwyższenia poziomu płacy minimalnej, same zaś z reguły nie są podważane.6 Wprost przeciwnie, w społeczno-politycznym dyskursie
o sytuacji pracowników starania o wyższą płacę minimalną stały się
w Polsce wprost symbolem dbania o ich dobrobyt.7
2. Płaca minimalna a ekonomia
Charakterystyczną cechą analiz i dyskusji dotyczących wynagrodzenia minimalnego jest powszechne już założenie, iż w obrocie gospodarczym płaca ma być czymś ze swojej istoty innym niż
cena.8 Już H. Hazlitt wskazywał, iż samo stosowanie odmiennej
nazwy dla ceny pracy (choć może zrozumiałe od strony ułatwienia
zobowiązań umownych) przyczyniło się do osłabienia klarowności ekonomicznego myślenia w tym zakresie.9 Problem ten wyraźnie widać przy spostrzeżeniu, iż na wolnym rynku popyt zawsze
stanowi funkcję ceny. Im jest ona wyższa, tym popyt jest niższy
i oczywiście odwrotnie. Trudno jest wskazać na jakikolwiek logiczny argument, iż zasada te nie miałaby dotyczyć również kwestii
wynagradzania za pracę. Komentując kwestię funkcjonowania wynagrodzenia minimalnego, J. Buchanan, lauretat nagrody Nobla
z roku 1986, wskazał, iż każdy kto […] próbuje odrzucić funkcjnowanie
prawa popytu i podaży sam odbiera sobie prawo do wypowiadania się jako
ekonomista.10
Oczywiście całej dyskusji o wynagrodzeniu minimalnym towarzyszy nawiązywanie do kwestii społecznych. Tych zaś nie należy
6 A. Knott, A Praxeology of Coercion, www.adamknott.com, s. 23-24.
W.Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski, Płaca minimalna
zabija miejsca pracy, Analiza FOR 2011, nr 2, Forum Obywatelskiego Rozwoju, s. 2.
8 W. Block, P. McCormick, The Minimum Wage: Does it Really Help Workers?,
„Southern Connecticut University Businness Journal” 2000, Vol. 15, nr 2.
9 H. Hazlitt, Economics in One Lesson, The Ludwig von Mises Institute 2008, s. 115.
10 J. M. Buchanan, Commentary on the Minimum Wage, “Wall Street Journal”
1996, 26 kwietnia.
7 108
łączyć jedynie z teorią ekonomii, czy zgodnością działania przedsiębiorców-pracodawców z prakseologicznymi regułami racjonalnego zarządzania.
Kwestia wynagrodzenia minimalnego w praktyce dotyczy oczywiście nie wszystkich pracowników a wyłącznie tych, którzy mogą
mieć problem z uzyskaniem wynagrodzenia wyższego (niż minimalne) w ramach dobrowolnej umowy z potencjalnym pracodawcą.
Tym samym należałoby więc zacząć od podstawowych przyczyn
problemów tej kategorii pracowników, czy też – w szczególności
– osób pracy poszukujących. Do wskazania tych przyczyny można
chyba pomocniczo wykorzystać analizy dotyczące problemów rozwoju przedsiębiorczości w Polsce w ogóle. Jak wskazują bowiem
liczne opracowania11, obok kwestii braku pomysłu na biznes, braku
rozeznania w poszczególnych branżach, funkcjonującej konkurencji, niezrozumienia mechanizmów rynkowych i biznesowych, do
głównych negatywnie oddziałujących na rynek pracy, złożonych
i wzajemnie na siebie wpływających czynników społeczno-gospodarczych, zaliczane są właśnie kwestie nadmiernego opodatkowania pracy i wysokich pozapłacowych jej kosztów. Zanim pracodawca
zatrudni kolejnego pracownika, musi być przekonany, iż całkowity
koszt w tym przypadku nie przewyższy określonego (przez możliwości tego pracownika) stopnia produktywnosci. Od razu trzeba
tu zauważyć, iż wzrost pensji pracownika łączy się w warunkach
polskiego prawa z nieuniknionym wzrostem innych kosztów dla
pracodawcy – najczęściej niezauważanych przez pracownika, ale
realnych dla pracodawcy. Podwyższenie płacy minimalnej pociąga
bowiem za sobą wzrost powiązanych z nią świadczeń – m.in. dodatku za pracę w porze nocnej, czy maksymalnej kwoty odprawy
z tytułu zwolnień grupowych.12
11 Rada Ministrów, Krajowa Strategia Zatrudnienia 2007-2013, wrzesień 2005.
Patrz katalog: I. Galińska-Rączy, Wykaz świadczeń, których wysokość jest uzależniona od wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę [w:] B. Kłos (red.), Minimalne
wynagrodzenie za płacę…, op.cit, s. 45 i n.
109
3. Płaca minimalna
– kalkulacje przedsiębiorców
Najistotniejszym w analizowanym zakresie, choć niestety dosyć powszechnie pomijanym problemem, pozostaje – jak zauważa R. Gwiazdowski – przyjęte w polskim systemie prawnym rozwiązanie kwestii finansowania świadczeń emerytalnych. W Polsce
rozwiązanie to uwzględnia przede wszystkim instytucje składki
emerytalnej. W praktyce składka ta jest – z ekonomicznego punktu widzenia – niczym innym jak podatkiem nałożonym na pracę.13
Z punktu widzenia pracodawcy liczy się bowiem cena (całkowita) pracy pracowników. Cena ta stanowi taki sam koszt do oszacowania w ramach prowadzenia działalności gospodarczej przez
pracodawcę, jak koszt innych środków produkcji. Z drugiej strony
pracownik bierze najczęściej pod uwagę wyłącznie tę część wynagrodzenia, którą będzie realnie dysponował. R. Gwiazdowski podaje przykład – w Polsce młody człowiek, który właśnie skończył
szkołę i rozpoczął swoją pierwszą pracę, a którego pracodawca
wyliczył, że na jego zatrudnienie może ponieść koszt brutto 4000
złotych, otrzyma z tego niecałe 2500 zł rozporządzalnego dochodu.
Resztę, czyli 1500 zł pracodawca odprowadzi jako zaliczkę na podatek dochodowy pracownika i jako wszystkie obowiązkowe składki
ubezpieczeniowe, których podstawą naliczania jest wynagrodzenie. Wielce wymowne jest tu zestawienie kwoty 2500 zł netto, które
pracownik otrzymał od swojego pracodawcy, z kwotą 1500 zł, którą
do budżetu odprowadził jego pracodawca.14
Truizmem byłoby stwierdzenie, iż przedsiębiorcy chcący na
rynku zachować pozycję konkurencyjną, tj. wytwarzać produkty,
czy świadczyć usługi tanio, muszą jednocześnie kontrolować koszty działalności. Koszty ludzkie nie są tu żadnym wyjątkiem. Dla
analizowanego tu tematu istotny jest jednak nie tyle sam fakt dodatkowego zwiększenia obciążenia przedsiębiorców, ale ich stan13 R. Gwiazdowski, Emerytalna katastrofa i jak się uchronić przed jej skutkami,
Warszawa 2012, Wydawnictwo ZYSK, s. 67.
14 Ibidem, s. 68-69.
110
dardowe zachowania będące reakcją na wprowadzenie czy podwyższenie płacy minimalnej. Warto te zachowania przeanalizować
bardziej szczegółowo.
Najbardziej oczywistą i powszechną reakcją na takie podwyższenie kosztów ludzkich jest zwolnienie pracownika, którego produktywność kształtuje się na poziomie podwyższanego właśnie
ustawowo wynagrodzenia (najczęściej pracownicy dopiero próbujący swoich sił na rynku pracy, pracownicy niewykwalifikowani czy niedoświadczeni), ewentualnie rezygnacja z planowanego
zatrudnienia takiego pracownika. Biorąc taki czynnik pod uwagę,
trudno nie zgodzić się z analogią dotyczącą płacy minimalnej, która
uwzględnia określenie tej płacy jako pierwszego szczebla społecznej zawodowej drabiny, który ustawiony jest za wysoko dla osób
próbujących zdobyć potrzebne doświadczenie i wejść na poziom
wyższy, dla którego sama koncepcja płacy minimalnej staje się już
bez znaczenia.15 Krótko mówiąc, niezależnie od tego jak płaca minimalna jest przedstawiana, przy jej funkcjonowaniu niskie wynagrodzenie zastępuje się w praktyce przymusowym bezrobociem.
Pomimo, iż zamiana ta wywołuje wyłącznie negatywne społeczne
skutki, możliwa jest ze względu na fakt, iż proces będący jej podstawą wymyka się oficjalnym statystykom i wymaga pewnych apriorycznych założeń. W każdym razie lepsze (mniej szkodliwe) byłoby
tu chyba rozwiązanie polegające na subsydiowaniu przez państwo
osób najmniej zarabiających. Zawsze też pozostaje do dyspozycji
skierowanie wobec konkretnych osób pomocy ze strony społeczności, aktualnie najlepiej na poziomie gminy.
Problem powyższy, trzeba przyznać, zauważyły organy poszczególnych państw16, w tym też polski ustawodawca. Od wejścia
15 P. Schiff, Minimum Wage, Maximum Stupidity, wpis z 10 lipca 2009, www.
europac.net
16 Na świecie występuje znaczne zróżnicowanie rozwiązań w zakresie minimalnego wynagrodzenia w odniesieniu do pracowników młodych, uczniów. W kilku,
głównie europejskich, krajach pracownikom młodym określa się minimalne wynagrodzenie w relacji do poziomu wynagrodzenia dorosłych. W Holandii i Belgii
odpowiednio dla pracowników w wieku 21 – 23 lat, w innych krajach zredukowane
minima dotyczą pracowników młodszych w tym też poniżej 18 lat – z odpowiedzi
ministra pracy i polityki społecznej poselską interpelację nr 6120 op.cit.
111
w życie ustawy o wynagrodzeniu minimalnym do końca 2005 r.
obowiązywało bowiem rozwiązanie polegające na tym, że wynagrodzenie dla pracownika w okresie jego pierwszych dwóch lat pracy wynosiło 80% minimalnego wynagrodzenia w pierwszym roku
pracy i 90% w drugim. Rozwiązanie to jednak było krytykowane17
i ostatecznie zostało zredukowane. Od 1 stycznia 2006 r. zmniejszenie może być stosowane tylko w pierwszym roku.
Zwolennicy utrzymywania koncepcji płacy minimalnej pomijają
jednak bardzo istotny tu czynnik. Trudno bowiem, by pracodawcy nie
starali się w sytuacji przymusowej konieczności podwyższenia wynagrodzenia określonej kategorii pracowników w jakiś jednak sposób
zrekompensować ponoszenie dodatkowych kosztów. Problem polega
na tym, że w praktyce zrekompensowanie to odbywa się najczęściej
kosztem pracowników, zwykle tych, których regulacje płacy minimalnej mają chronić.18 Przede wszystkim, kiedy podniesione zostaną
koszty ludzkie, to przedsiębiorcy będą szukali substytutów. Już D. Ricardo zauważył na początku XIX w., iż podwyższenie wynagrodzenia powoduje poszukiwanie u pracodawcy możliwości zastąpienia
ludzi maszynami (i odwrotnie).19 Dzisiaj przykładem prawdziwości
tej tezy są chyba papierowe talerze w barach szybkiej obsługi (kwestia
zmywania naczyń), czy automatyczne systemy telekomunikacyjne
zamiast osoby łączącej rozmowy i udzielającej informacji.
Od razu trzeba tu odnieść się do podnoszonego w takiej sytuacji
często argumentu, iż zastępowanie człowieka przez maszynę jest
wynikiem innowacyjności i rozwoju technicznego. Na pewno wykorzystanie mechanicznej koparki stanowi rozwiązanie bez porównania efektywniejsze niż zatrudnienia pracownika wyposażonego
w łopatę, ale automatyczne kasy w hipermarketach czy przykład
wspomnianego głosowego systemu telekomunikacyjnego nie są już
takie oczywiste. W każdym razie, jeżeli zastępowanie człowieka
przez maszynę miałoby przyczynić się do poprawy produktywno17 Z. Szpringer, Analiza wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę..., op.cit. s. 34.
Zobacz szerszą analizę, M. Wilson, The Nagative Effects of Minimum Wage
Laws, „Policy Analysys” 2012, No. 701, Cato Institute, s. 8.
19 D. Ricardo, Principles of Political Economy and Taxation, Batoche Books 2001,
s. 58 i n.
18 112
ści funkcjonowania przedsiębiorcy, ten oczywiście nie będzie czekał na jakiekolwiek zmiany w wysokości płacy minimalnej, tylko
te zmiany wprowadzi. W praktyce jednak pewne zmiany następują
– jak się wydaje – raczej w odpowiedzi na normatywnie określone
zwiększenie kosztów ludzkich i nie są związane z racjonalnością
reorganizacji pracy.
Innym, alternatywnym lub równoległym zachowaniem przedsiębiorcy w przypadku zwiększenia kosztów wskutek wprowadzenia czy zwiększenia wynagrodzenia minimalnego pracowników jest
podnoszenie ceny sprzedawanych dóbr czy świadczonych usług.
Ewentualnie przedsiębiorca godzi się na zmniejszoną marżą, co jednak w dłuższej perspektywie ogranicza jego zdolność do rozwoju, ze
wszystkiego tego konsekwencjami, również dla pracowników. Zresztą wyższa cena za produkt niekoniecznie będzie możliwa do uzyskania; może ona po prostu skłonić konsumentów do nabywania produktów importowanych lub substytutów. W każdym razie w przypadku
zwiększonych cen skutkiem jest spadek siły nabywczej konsumentów
gospodarstwach domowych.20 Koszt wyższych cen muszą więc ponosić konsumenci, w tym sami pracownicy i ich rodziny.
Już M. Friedman, noblista z 1974 r., zauważył paradoks pomocy, wynikający z regulacji minimalnego wynagrodzenia. Regulacje
te są wynikiem działań ludzi chcących zmniejszyć poziom biedy,
przy czym ich z kolei wynikiem jest wyrządzenie szkody najbardziej tej grupie ludzi, wobec których pierwotnie działania pomoce
były kierowane.21
Najbardziej jednak popularnym zachowaniem przedsiębiorców-pracodawców będącym rezultatem dodatkowego obciążenia
wynikającego z ustawowej płacy minimalnej jest chyba zmniejszanie zatrudnienia rejestrowego, czyli zatrudnianie „na czarno”. Nie
wymaga komentarza, iż najbardziej tracą na tym oczywiście sami
pracownicy wykonujący pracę już bez istotnego dla nich zabezpieczenia społecznego.
20 W. Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski, op.cit., s. 8
za K.B. Leffler, Minimum Wages, Welfare, and Wealth Transfers to the Poor,
“Journal of Law and Economics” 1978, nr 21, s. 345–58.
113
4. Niezamierzone konsekwencje
społeczne
Wzrost płacy minimalnej przyczynia się także – jak pokazuje
praktyka – do powstawania presji płacowej wśród pracowników
o relatywnie wysokich wynagrodzeniach. Oczekiwania płacowe
w gospodarce są zazwyczaj tym wyższe, im szybciej rosną wynagrodzenia innych osób, także tych najmniej zarabiających. Czujemy
się dobrze, nie tylko wtedy, gdy zarabiamy więcej niż dotychczas,
ale także wówczas gdy zarabiamy więcej od innych.22 Można bez
zbytniego ryzyka założyć, iż powoduje to nadmierne napięcia i antagonizmy wśród pracowników. Wywołuje także, często nieuzasadnione ekonomiczne (zwłaszcza w sektorze małych i mikro przedsiębiorców) żądania wobec pracodawcy ze strony całej załogi. Już
tylko z tego powodu powszechnie podnoszona koncepcja dążenia
do osiągnięcia wysokości minimalnego wynagrodzenia w wysokości 50% przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej23 jest
pozbawiona racjonalności. Istotne w tym kontekście jest, iż wzrost
średniego wynagrodzenia w gospodarce jest najczęściej napędzany
przez podwyżki dla osób o wysokiej wydajności i – w konsekwencji – o wysokich płacach, np. wysokiej klasy specjalistów czy menedżerów. Uzależnienie poziomu płacy minimalnej od średniego
wynagrodzenia w gospodarce powoduje zatem, że wynagrodzenia
osób o najniższych kwalifikacjach rosną w podobnym tempie jak
dobrze opłacanych specjalistów. W takiej sytuacji, najmniej wydajni
pracownicy często nie są w stanie na siebie zarobić, a wówczas tracą
legalną pracę lub przechodzą do szarej czy czarnej strefy.24
Zasadniczym błędem zwolenników płacy minimalnej jest – jak
się wydaje – założenie, iż można pominąć zależność, iż wyższe pen22 W. Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski, op.cit., s. 2.
Por. Dezyderat Komisji Polityki Społecznej oraz Komisji Pracy. Międzyresortowy Zespół do Spraw Opracowania Koncepcji Wysokości Minimalnego
Wynagrodzenia za Pracę (powołany Zarządzeniem nr 39 Prezesa Rady Ministrów
w dniu 19 kwietnia 2007 r.). Komunikat wspólny rządu RP i NSZZ „Solidarność”,
podpisany w sierpniu 2007 roku.
24 W. Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski, op.cit, s. 4.
23 114
sje mogą być w dłuższym okresie funkcją wyłącznie większej produktywności. W praktyce regulacje płacowe najczęściej po prostu
powiększą problem, jaki z założenia mają rozwiązywać.25
Podkreślić oczywiście należy, iż część pracowników, z różnych
przyczyn, raczej nie może liczyć na zmianę stanowiska pracy na
bardziej skomplikowane i tym samym lepiej płatne. Jednakże – znowu – pojawia się tutaj kwestia produktywności, czyli poziomu poniżej którego pracodawca nie będzie skłonny do zatrudniania pracownika. Najlepszym sposobem na racjonalne podwyższanie płac
pracowników pozostaje zwiększanie produktywności siły roboczej.
Może to być osiągnięte na szereg sposobów; w szczególności poprzez wzrost innowacyjności i wydajności pracy, co z kolei stanowi
inny jeszcze obszar do reformowania polskiej gospodarki.26
Zwrócić w powyższym kontekście należy jeszcze uwagę, iż płaca minimalna w dużym stopniu dotyczy przedsiębiorców małych,
stanowiących przytłaczającą większość liczby przedsiębiorców
w Polsce. Dla tych przedsiębiorców dodatkowy wzrost kosztów
ludzkich często okazuje się zbyt dużym obciążeniem, w szczególności w czasie spowolnienia gospodarczego. Wbrew bowiem pojawiającemu się czasami przekonaniu, to raczej wielkie firmy oferują najwyższe płace i najlepsze warunki pracy. Przykładem opisu
tego problemu może być – znowu – wspomniany wcześniej raport
brytyjskiej Komisji ds. Niskich Płac.27 W szczególności problem ten
dotyczy przedsiębiorców z branż o niskiej wartości dodanej, które konkurują głównie niskimi kosztami pracy. W ich przypadku
utrata przewagi konkurencyjnej oznacza upadek, dla pracowników
oczywiście zwolnienia.
Z płacą minimalną wiążą się jeszcze ukryte koszty innej natury. Dyskusje na temat wysokości minimalnego wynagrodzenia na
pewno nie wpływają integrująco na społeczeństwo, przede wszyst25 A. Carden, The Minimum Wage, Discrimination, and Inequality, Mises Daily: Monday,
January 19, 2009.
26 Por. Raport Go Global. Raport o innowacyjności polskiej gospodarki, Uczelnia
Vistula, Warszawa 2011.
27 National Minimum Wage, „Law Pay Commission Raport 2012”, Londyn 2012,
s. 147-148.
115
kim dlatego, iż zwiększają dystans między pracodawcami i pracownikami. Jednocześnie ukazują przedsiębiorcę nie jako pracodawcę,
przyczyniającego się do rozwoju społecznego, ale raczej jako kogoś
wykorzystującego pracownika. Na pewno nie zachęca to do starania się o uzyskanie statusu przedsiębiorcy przez osoby aktualnie
bezrobotne. Pamiętajmy przy tym o alternatywnie dla pracy na
etacie w postaci podjęcia samodzielnej działalności gospodarczej.
W tym miejscu pojawia się kilka istotnych kwestii. Po pierwsze
nie bez znaczenia dla wciąż niskiego odsetka osób, które dotknięte
bezrobociem decydują się na podjęcie samodzielnej działalności gospodarczej jest duży, choć wymykający się oficjalnym statystykom,
problem braku powszechnego rozumienia kluczowej roli biznesu
i jednoznacznego społecznego dla niego poparcia. Istnienie płacy
minimalnej przekłada się na wzmocnienie szkodliwego społecznie
rozdziału na ludzi pracy (etatowcy) i prowadzących działalność
gospodarczą. Z drugiej strony, polska kultura ekonomiczna – jak
można wyczytać w stosownych raportach28 – cierpi na niedostatek wartości prorozwojowych, uwzględnia nieprzychylną postawę
wobec bogactwa, które w społecznym odbiorze utożsamiane bywa
z nieuczciwością, podobne rozumienie przedsiębiorczości, będącej
często utożsamianej z nieuprawnionym wykorzystywaniem pracowników, czy wykorzystywaniem niemoralnych czy pozaprawnych sposobów działania dla partykularnych korzyści.
Charakterystyczne dla społecznej debaty nad kwestią wynagrodzenia minimalnego może być opinia byłej minister pracy i polityki
społecznej J. Fedak. Pani minister wskazywała, iż ustalanie wysokości minimalnego wynagrodzenia w ramach Trójstronnej Komisji
tworzy warunki do wynegocjowania takiego poziomu minimalnego wynagrodzenia, który w maksymalnym stopniu będzie godził
funkcję społeczną płacy minimalnej z funkcją ekonomiczną, a tym
samym nie będzie miał negatywnego wpływu na konkurencyjność
28 Patrz: E. Cierniak-Szóstak, A. Karwińska, Socjalizacja do przedsiębiorczości.
Możliwości i ograniczenia, materiały z konferencji Kształtowanie postaw przedsiębiorczych a edukacja ekonomiczna, Katowice, 19 czerwca 2007.
116
gospodarki, rynek pracy oraz sytuację budżetu państwa.29 Tymczasem warto zauważyć, iż twierdzeniu o „funkcjach ekonomicznych”
regulacji płacy minimalnej nie można przypisać jakiejkolwiek wartości merytorycznej. Podobnie ocenić należy życzenie, żeby wzrost
minimalnego wynagrodzenia powinien być wyważony, aby nie powodował implikacji dla rynku pracy i konkurencyjności gospodarki.30 Najczęściej jednak w ogóle analizę merytoryczną często zastępuję się
dzisiaj skrótowymi stwierdzeniami, iż podwyższenie wynagrodzenia
minimalnego rodzi pozytywne skutki społeczno-gospodarcze.31 Po pierwsze, widoczne jest, iż możliwości odejścia od koncepcji płacy minimalnej w ogóle się nie analizuje, po drugie – analizy naukowe są
niestety zastępowane myśleniem życzeniowych. Koncepcja płacy
minimalnej tymczasem nie broni się ani pod względem logicznym,
ekonomicznym, czy nawet – jak chcą jej zwolennicy – pod względem społecznym. Te bowiem, jak wskazuje R. Gwiazdowski, powinno uwzględniać rozwiązania, które przyczyniają się do rozwoju
gospodarczego, a przynajmniej go nie hamują.32
5. Związki zawodowe
a zjawisko koncentracji korzyści
Można w tym miejscu wrócić do wspomnianej tezy, iż normatywne zwiększenie minimalnego wynagrodzenia ponad możliwy dla
pracodawcy pułap oznacza przymusowe bezrobocie osób bez kwalifikacji, w szczególności młodych, próbujących dopiero wkroczyć na
rynek pracy. Istotna jest bowiem na tym tle działalność organizacji,
które – jak by się wydawało – powinny walczyć o poprawę ich losu,
czyli związków zawodowych. Związki te z zasady zawsze wspierają
29 Odpowiedź ministra pracy i polityki społecznej interpelację nr 6120 w sprawie nowelizacji ustawy, op.cit.
30 Ibidem.
31 Przykładowo – por. uzasadnienie do poselskiego projektu ustawy o zmianie
ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę z dn. 9 października 2008 r. (druk
sejmowy 1422).
32 www.blog.gwiazdowski.pl, wpis z 4 maja 2007 r.
117
ideę (jak najwyższego) wynagrodzenia minimalnego. Wziąć jednakże należy pod uwagę, o czym często się zapomina, iż ze swojej istoty
organizacje związkowe działają w interesie osób już zatrudnionych.
W szczególności zaś działają w interesie swoich członków, a nie osób
o pracę dopiero się starających. Z drugiej strony trudno odmówić
racjonalności tak rozumianej działalności związków zawodowych.
Najistotniejsze dla zrozumiena tego paradoksu jest zwrócenie uwagi
na fakt, iż członkowie związków nie są najczęściej osobami zarabiającymi płacowe minimum. Nie jest więc niesłuszne spostrzeżenie, iż
limit minimalnego wynagrodzenia zabezpiecza ich po prostu przed
konkurencją osób, które chciałyby podjąć daną pracę za wynagrodzenie niższe, niż te, które otrzymuje pracownik bardziej doświadczony.
Na takie jednoznaczne podejście organizacji związkowych wskazuje
raport brytyjskiej Komisji ds. Niskich Płac, ustanowionej w roku 1998
w celu przedstawiania rządowi opinii na ten temat m.in. zmian w zakresie wynagrodzenia minimalnego. Ostatni raport roczny Komisji
podkreśla ten problem w odniesieniu do kwestii dotyczących ludzi
młodych, wchodzących dopiero na rynek pracy.33
Istotą problemu w tym zakresie jest więc fakt, iż związki zawodowe bronią swoich członków, a osoby niezatrudnione pozostają
niezrzeszone. Nie ma też organizacji reprezentujacych takie osoby.
To zaś wywołuje na analizowanej tu płaszczyźnie bardzo istotne
konsekwencje. Rządy współczesnych państw bowiem, obejmując
swoim zainteresowaniem i aktywnością coraz to nowe dziedziny
życia społecznego i gospodarczego, starają się realizować rozmaite
cele szczegółowe. Jednocześnie nie są one w stanie, i to niezależnie
od uczciwości i profesjonalizmu osób rządzących, oprzeć się różnorakim naciskom. Tym samym spełniać muszą kosztowne żądania poszczególnych grup społecznych34 Mechanizm ten, związany
z tzw. zjawiskiem koncentracji korzyści i rozproszenia kosztów,
33 National Minimum Wage, „Law Pay Commission Raport 2012”, op.cit,s. 141.
Więcej na ten temat: J. M. Buchanan, Politics without Romance: A Sketch of Positive
Public Choice Theory and Its Normative Implications, w: J.M. Buchanan, R.D. Tollison
(red.), The Theory of Public Choice – II, The University of Michigan Press, Ann Arbor
1984, s. 11, za J. Winiecki, Public Choice, czyli koniec „Romantyzmu Polityki”, „Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2011, z. 2.
34 118
choć opisywany już był przez F.A. Hayeka a następnie szkołę Public
Choice35, wciąż jednak stanowi powszechną przyczynę destabilizacji
na rynku. W zakresie uleganiem związkom zawodowym (których
interesy są sprzeczne z interesem niezrzeszonych osób bezrobotnych!) kosztem są jednak miejsca pracy, które nie powstaną i co za
tym idzie – ograniczenie rozwoju przedsiębiorstw.36
6.Utracone szanse
Jak słusznie chyba wskazywał H. Hazzlit, bardzo często tym, co
różni reformatorów od tych, którzy nie chcą zaakceptować ich projektów, jest nie tyle większa filantropia, ile większa niecierpliwość.
Problem bowiem nie leży w tym, czy chcemy, by ludziom powodziło się jak dobrze – wśród ludzi dobrej woli taki cel należałoby
przyjąć za coś oczywistego. Zasadnicze pytanie dotyczy jednkaże
właściwych środków mających to zamierzenie urzeczywistnić. Próbując wskazać te środki, nie powinniśmy zapominać o kilku – wydawałoby się – oczywistych zasadach. Przede wszystkim, nie możemy dzielić więcej bogactwa, niż się wytworzyło. W długim okresie
nie można wynagradzać pracowników wyżej, niż pozwala na to ich
produktywność.37 Tym samym – skuteczność prawnej regulacji zjawisk gospodarczych, w tym kwestii wynagradzania pracowników,
rozważać należy nie tylko w świetle oceny bezpośredniej realizacji
konkretnych zamierzonych działań (podwyższenie płacy minimalnej spowoduje, iż pracownicy będą więcej zarabiali), ale przede
wszystkim – przyjmując prakseologiczne nastawienie – z uwzględnieniem całokształtu uwarunkowań (prawnych, ekonomicznych,
społecznych). Ograniczenia skuteczności regulacji prawnych działalności gospodarczej jako działalności ekonomicznej należy widzieć
35 Por. także relewantne uwagi: P. Booth, More regulation, less regulation or better
regulation? [w:] P. Booth (red.) Verdict on the Crash: Causes and Policy Implications, The
Institute of Economic Affairs 2009, s. 159.
36 Zobacz większą analizę, M. Wilson, The Negative Effects of Minimum Wage
Laws, „Policy Analysys” 2012, No. 701, Cato Institute, s. 4.
37 H. Hazlitt, op.cit., s. 118.
119
bowiem na wielu płaszczyznach. Istnieją obiektywne prawidłowości
ekonomiczne i społeczne. Każda fragmentaryczna regulacja prawna
sfery gospodarki narodowej oparta na określonych fragmentarycznych założeniach nie tyle pozwoli na rozwiązanie konkretnej kwestii, co spowoduje raczej nieprzewidziane negatywne skutki uboczne a w perspektywie pogłębi inne zasadnicze problemy.
Pomijając już nawet takie spostrzeżenia, jak to, iż w wyniku
wprowadzenia minimalnego wynagrodzenia społeczeństwo pozbawione jest usług, jakie pracownicy niewykwalifikowani byliby zdolni dostarczyć38i biorąc pod uwagę wszystkie wcześniejsze
uwagi, przyjąć chyba można, iż najistotniejszy w analizowanym
zakresie jest inny jeszcze czynnik. Mianowicie, wynagrodzenie minimalane eliminuje nie tylko, jak to było już powiedziane, miejsca
pracy, ale – przede wszystkim – szanse dla najsłabszych. Ci mogliby podjąć pracę nisko płatną, z czasem jednak zdobyć doświadczenie płacę i w konsekwencji „przymusić” pracodawcę do większego
wynagrodzenia (na rynku są też inni przedsiębircy chętni do zatrudnienia przyuczoneog już pracownika). Jak wskazuje praktyka,
pracodawcy nie są skłonni do ponoszenia kosztów przeróżnych
szkoleń i oczywiście wolą pracowników do wykonywania pracy
już przyuczonych. Z drugiej strony ewentualny koszt nabycia wiedzy przez osobę bezrobotną we własnym zakresie może stanowić
istotną barierę. Zwolennicy utrzymania wynagrodzenia mininalnego nie zauważają przy tym, iż możliwość oferowania akceptacji niższego wynagrodzenia przez osoby zainteresowane przede
wszystkim możliwością zdobycia kwalifikacji zawodowych, a nie
środków utrzymania (mogą być to osoby młode, pozostające jeszcze na częściowym przynajmniej utrzymaniu rodziny) jest ich wyjątkowym atutem na rynku pracy. W szczególności, iż jak badania
społeczne wykazują, nie brakuje w naszym społeczeństwie osób
przedsiębiorczych.39 Natomast regulacje wynagrodzenia minimal38 Ibidem, s. 116
Taki wniosek można wysnuć z Raportu Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa
2010, s. 74. Podobna konkluzja wynikać może z Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008-2009, PARP, Warszawa 2010, s. 176.
39 120
nego czynią przyjęcie ich oferty przez pracodawców nielegalnym40
i tym samym stanowią istotną przeszkodę na ścieżce rozwoju zawodowego ludzi, w szczególności, młodych.41 Uwarunkowania te
dotyczą również sytuacji, gdy (w ramach konieczności zwiększenia
wynagrodzenia pracowników) już zatrudnione osoby dopiero zdobywające doświadczenie zawodowe mogą być przez pracodawce po
prostu zastąpione przez pracowników już przyuczonych, gotowych
zaakceptować to nowe wyższe wynagrodzenie.42 Pracownicy młodzi, uczący się, znów pozostają bez pracy. Tylko częściowo można
więc zgodzić się z zawartym w uzasadnieniu do projektu ustawy o
wynagrodzeniu minimalnym stwierdzeniem43, iż zwiększenie wysokości [wynagrodzenia minimalnego] jest konieczne z uwagi na trudną
sytuację finansową pracowników o najniższych dochodach. Polepszenie
sytuacji życiowej nastąpi bowiem wyłącznie odnośnie bardzo wąskiej grupy pracowników – tych, którzy aktualnie nie otrzymali podwyżki i wciąż zarabiają wynagrodzenie najniższe, a których produktywność jest większa. Inni stracą pracę albo jej nie otrzymają. Dziwi
w tym kontekście łączenie powszechnego (i słusznego) założenia,
że lepiej zaktywizować zawodowo niż dawać zasiłki (które nasuwa
się już po lekturze rządowych długoterminowych strategii44) z trzymaniem się koncepcji płacy minimalnej. Rozwój przedsiębiorczości
i faktyczna walka z plagą bezrobocia dla swojej skuteczności łączyć
się muszą z wdrażaniem zadania likwidacji najistotniejszych barier
dla rozwoju. Zadanie to jest o tyle ułatwione, iż od dawna te bariery
są znane.45 Jedną z nich jest właśnie płaca minimalna.
40 Tak w M. Friedman w wywiadze Living within Our Means przeprowadzonym
przez R. Heffnera, “Open Mind” 1975, 7 grudnia.
41 K. Sohr, W. Block, The Minimum Wage Hurts Those Whom It Is Intended to Most
Help, “The Freeman”, 1997, Vol. 47.
42 Por. M. Wilson, op.cit, s. 8.
43 Uzasadnienie do projektu ustawy z 10 października 2002 r. o minimalnym
wynagrodzeniu za pracę z 24 sierpnia 2011 r. (druk sejmowy 4614), s. 5.
44 Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe., Kancelaria Prezesa Rady Ministrów,
Warszawa 2009, s. 113-115.
45 Np. od strony publicznej: Raport Przedsiębiorczość w Polsce, Ministerstwo
Gospodarki, Warszawa 2011, s. 118 i n., od strony prywatnej: Ł. Bąk, Przedsiębiorcy wiedzą, jak reformować gospodarkę, „Gazeta Prawna” z 31 sierpnia 2011 r. , W. Wojciechowski
121
7. Racjonalność i emocje w debacie
nad płacą minimalną
Wszelka logiczność i racjonalność argumentów przeciwko koncepcji płacy minimalnej nie zmienia faktu, iż duża część ekonomistów wciąż stara się wykazać, iż normatywne zwiększenie wynagrodzenia minimalnego nie wpływa na poziom zatrudnienia.46
Przede wszystkim, uchwalając w 2002 r. ustawę o wynagrodzeniu minimalnym, Sejm zobowiązał jednocześnie prezesa Rady Ministrów do przedłożenia oceny jej funkcjonowania do końca września 2006 r. (art. 24). Realizację tej dyspozycji stanowił dokument
pt. „Ocena funkcjonowania ustawy o minimalnym wynagrodzeniu
za pracę”, przyjęty następnie przez Sejm w marcu 2007 r. (druk
sejmowy nr 1197). Problematykę minimalnego wynagrodzenia za
pracę przedstawiono w tym dokumencie w szerokim aspekcie, tj.
celowości jego ustalania, pełnionej funkcji, zakresu występowania,
związku z rynkiem pracy, kosztami utrzymania. Analizę, co trzeba przyjąć za jej zaletę, przeprowadzono w dłuższym horyzoncie
czasowym, również z uwzględnieniem porównań międzynarodowych. Dokument uwzględniał propozycje: pozostawienie wcześniej
zasad ustalania wysokości minimalnego wynagrodzenia, odejście
od możliwości stosowania obniżonego minimalnego wynagrodzenia dla pracowników w pierwszym roku pracy zarówno z uwagi na
zasady sprawiedliwości społecznej i zasadę równej płacy za pracę
jednakowej wartości, jak i z uwagi na brak większego związku pomiędzy minimalnym wynagrodzeniem a stopą bezrobocia oraz niewielkim zakresem stosowania tego subminimum przez pracodawców. W ramach prac nad przedmiotową analizą, z inicjatywy Sejmu
RP w celu oceny działania ustawy o minimalnym wynagrodzeniu
za pracę Z. Jacukowicz z Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych przedstawiła w 2007 r. wszechstronną analizę funkcjonowania minimal(red.) Raport Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce, Forum Obywatelskiego Rozwoju,
Warszawa 2008
46 Por. analizę w W. Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski,
op.cit., s. 5.
122
nego wynagrodzenia w Polsce. Wyniki badań nie potwierdziły istnienia alternatywy: niskie płace albo bezrobocie. Nie stwierdzono
zależności pomiędzy wysokością minimalnego wynagrodzenia ani
wysokością płacy przeciętnej a sytuacją na rynku pracy.47 Można
nawet wskazać wyniki badań, z których jednoznacznie wynika, iż
wzrost płacy minimalnej może w pewnych okolicznościach nawet
zwiększać zatrudnienie, a na pewno mu nie szkodzi szkodzić. Autorzy takich analiz48 nie zauważają jednak, iż te pewne okoliczności
to sytuacja, w której pracodawca ma monopol na określonych pracowników, a podwyżka płacy minimalnej jest i tak mniejsza od nadwyżki korzyści, jakie monopolista osiąga z zatrudnienia ostatniego
pracownika w stosunku do ponoszonych kosztów pracy. W praktyce taka sytuacja jednak prawie nie występuje. Zatrudnienie osób
o niskich kwalifikacjach jest silnie rozproszone, a będąca tego wynikiem konkurencja między pracodawcami powoduje, że zazwyczaj
wspomniana nadwyżka korzyści nad kosztami pracy jest niewielka.
W efekcie, wzrost płacy minimalnej powoduje, że zatrudnienie tych
pracowników staje się dla pracodawców nieopłacalnie i prowadzi
do ich zwolnień.49 Można apriorycznie nawet uznać, iż wyniki analiz zawierające takie konkluzje nie uwzględniają po prostu szeregu
czynników czy gospodarczych uwarunkowań. Nie zajmując się tutaj poszczególnymi przypadkami, można wskazać chociażby, iż, jak
wskazywał już M. Friedman, dostosowanie pracodawców swojej
działalności do nowych uregulowań zawsze zajmuje pewien czas50
(który to czynnik analizy po prostu pomijają).
Najpopularniejszym chyba argumentem za utrzymaniem płacy
miminalnej jest wskazanie, iż w odpowiednich okolicznościach (jak
aktualnie w Polsce) płaca wyniosiłaby mniej niż kwota potrzebna na utrzymanie się pracownika na jakimś założonym poziomie,
w szczególności związanym z utrzymaniem rodziny (a więc kwestia „godziwości” wynagrodzenia). Tak samo jednak jak konkulu47 2007.
48 Z. Jacukowicz, Analiza minimalnego wynagrodzenia za pracę, IPiSS, Warszawa
Por. przypis 47.
W. Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski, op.cit., s. 5.
50 Za K. Sohr, W. Block, op. cit.
123
zja taka wydaje się prawdziwa, tak samo nie powinna być ona argumentem za utrzymaniem dolnego limiut wynagrodzenia. Sprawa
jednak, ze względu na powszechnośc argumentu, wymaga bliższego spojrzenia. Odnośnie „godziwości” wynagradzania wypowiada
się w sposób chyba reprezentatywny dla zwolenników zwiększania poziomiu płacy minimalnej T. Liszcz, odnośnie – przykładowo – kewstii waloryzacji wynagrodzenia minimalnego opartej na
zwiększeniu wskaźnika cen w gospodarce: Ustalenie relatywnie
niskiej stawki wyjściowej minimalnego wynagrodzenia i wprowadzenia
„cenowej” waloryzacji, zapewniajacej tylko zachowanie jego stałej realnej
wartości, sprawia, że wynagrodzenie to nie spełnia wymogu godziwości,
odnoszonego w szczególnosci do płacy minimalnej. Wynagrodzenie godziwe to takie wynagrodzenie, które zapewnia pracownikowi i jego rodzinie
przyzwoity poziom życia w warunkach danego kraju przy uwzględnieniu
ogólnego poziomu płac w kraju, kosztów utrzymania, świadczeń z tytułu
ubezpieczeń społecznych i stopy życiowej innych grup społecznych. Wedłgu postanowień i konwencji MOP a także Europejskiej Karty Społecznej
minimalne wynagrodzenie powinno pozostawać w odpowiedniej proporcji do wynagrodzenia przeciętnego. Zgodnie z art. 4 ust. 1 Europejskiej
Karty Społecznej, dokonaną przez Komitet Niezleżnych Ekspertów, wynagrodzenie minimalne jest sprawiedliwe, jeżeli jest równe co najmniej 68%
przeciętnego wynagrodzenia w danym państwie, z tym, że do wynagrodzenia za pracę sensu stricto Komitet dolicza świadcznia socjalne, należne
rodzinie pracowniczej. Według zaleceń OECD płaca minimalna, aby była
godziwa, powinna wynosić co najmniej 66% PKB na głowę mieszkańca
kraju. MOP uznaje zaś, że płaca minimalna nie może być niższa od 50%
płacy przeciętnej.51
Nie każda oczywiście pensja wystarczy na utrzymanie rodziny, ale przecież nie każda praca musi mieć związek z koniecznością utrzymywania rodziny czy zaspokajania jakichkolwiek innych
konkretnych potrzeb człowieka. Jak była już o tym mowa, jest wiele osób młodych, bez doświadczenia, poszukujących w szególnosci sposobności przyuczenia się do zawodu i nabrania pierwszuch
doświaczeń. Założenie więc, że każde wynagrodzenie za pracę ma
51 T. Liszcz, Prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 276-27.7
124
sprostać wymogom utrzymania rodziny jest po prostu nieuprawnione, czy wprost – nonsensowne.
Wskazać tu można jeszcze fałszywość pojawiającego się argumentu za utrzymaniem wynagrodzenia zasadniczego w postaci
możliwości powstania zmów po stronie pracodawców. Te z kolei
nie są możliwe ze względu na rynkową konkurencję (nawet w ramach jednego większego przedsiębiorstwa). Ponadto argumenty te
nie uwzględniają, że pracownicy też mogą wybierać wśród przedsiębiorców, którzy ich przecież potrzebują. Wszyscy pracodawcy
muszą płacić dostatecznie wiele, by zatrzymać swoich pracowników lub by przyciągnąć ich od innych.
Jak zauważa wspomniany powyżej H. Hazlitt, o kwestiach pracy
zawodowej myśli się w sposób tak emocjonalny i tak zdeformowany
przez politykę, iż w dużej części w ramach dotyczących jej dyskusji lekceważy się nawet najbardziej oczywiste zasady. Ludzie, którzy pierwsi zaprzeczyliby twierdzeniu, że można doprowadzić do
wzrostu koniunktury, sztucznie podnosząc ceny, którzy tak samo
podkreślaliby, iż ustawowe ceny minimalne mogą być najbardziej
szkodliwe dla rozwoju przemysłu, będą się walczyć za wprowadzeniem płacy minimalnej i pryncypialnie potępiać jej przeciwników.52
Kwestie czysto emocjonalne czy polityczne (mające znaczenie dla
polityków i wybranych grup interesów) nie powinny jednak stanowić jednak podstawy rozwiązań normatywnych.
8. Konkluzje
Analizując ideę płacy minimalnej warto jednak na chwilę jeszcze
zatrzymać się na tym wątku „społecznym” rozważanej regulacji.
Jest bowiem faktem, iż idea jakiegoś minimum odnoszącego się do
wynagrodzenia pojawiała się nawet w pracach myślicieli bliższych
zdecydowanie światopoglądowi liberalnemu. Dla przykładu można tu wskazać, chociażby, A. Smitha i jego słynne Badania nad naturą
52 H.Hazlitt, op.cit., s. 115.
125
i przyczynami bogactwo narodów53. Wydaje się jednak, iż te rozważania takie trzeba analizować w kontekście jedynie historycznym.
A. Smith brał pod uwagę współczesne mu uwarunkowania, w tym
faktyczną asymetrię pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami
w dostępie do informacji. Przypuszczalnie prawdą jest, iż na przestrzeni wieków pracownicy otrzymywali płacę rzeczywiście niższą
od wartości rynkowej. Mogło to mieć miejsce w pewnych okolicznościach albo lokalnie, gdy siły konkurencji nie działały w sposób
swobodny czy odpowiedni. Trudno jednak do tych uwarunkowań
porównywać rozwój społeczny dziś. W każdym razie nie ulega wątpliwości, iż dzisiaj stoimy przed konkretnymi problemami związanymi przede wszystkim z bezrobociem, w szczególności wśród
osób młodych.54
Dobrą chyba syntezę doświadczeń historycznych i oceny uwarunkowań współczesnych odnośnie wynagrodzenia minimalnego
można znaleźć u H. Hazlitta: tymczasem powinno być jasne, że ustawodawstwo dotyczące płac minimalnych ma w najlepszym wypadku tylko
ograniczoną skuteczność w walce ze złem, jakim są niskie płace, i że dobro,
które można dzięki niemu osiągnąć, będzie przekraczać szkody tylko wtedy,
kiedy cele tego ustawodawstwa są umiarkowane. Im jest ono ambitniejsze,
im większą liczbę pracowników usiłuje objąć, im bardziej chce podnieść ich
płace, tym pewniejsze jest, że szkodliwe skutki przeważą nad dobrymi.55
Natomiast złagodzenia problemu bezrobocia, w tym tego spowodowanego przez płacę minimalną, można w racjonalny sposób
dokonać wyłącznie przez przywrócenie wolności na rynku pracy.
Pozwoli to na dostosowanie się kosztów pracy do produktywności
pracowników i w efekcie umożliwi zatrudnienie każdemu chętnemu do pracy. Wzrost gospodarczy z czasem podniesie płace na rynku w sposób naturalny, bez konieczności państwowej interwencji.
Produktywność pracowników szybko wzrośnie, czyniąc dzisiejszy problem płacy minimalnej zupełnie bezprzedmiotowym. Jak
53 C. F. Thies, The First Minimum Wage Laws, „Cato Journal” 1991, Vol. 10, nr 3,
s. 722
54 Por. uwagi R.V. Burkhauser, T.A. Finegan, The Economics of Minimum Wage
Legislation Revisited, „Cato Journal” 1993, Vol. 13, nr 1, s. 127.
55 H. Hazlitt, op. cit., s. 115.
126
twierdzi H.F. Sennholz, wolność ma wiele zalet – nawet na rynku
pracy56.
Bibliografia
W. Block, Hayek’s Road to Serfdom, „Journal of Libertarian Studies” 1996, Vol. 12.
W. Block, P. McCormick, The Minimum Wage: Does it Really Help
Workers?, „Southern Connecticut University Businness Journal”
2000, Vol. 15, nr 2.
J.M. Buchanan, Commentary on the Minimum Wage, “Wall Street
Journal” 1996, 26 kwietnia.
R.V. Burkhauser, T.A. Finegan, The Economics of Minimum Wage
Legislation Revisited, „Cato Journal” 1993, Vol. 13, nr 1
A. Carden, The Minimum Wage, Discrimination, and Inequality, Mises Daily, wpis z 19 stycznia 2009, www.mises.org
R. Gwiazdowski, Emerytalna katastrofa i jak się uchronić przed jej
skutkami, Wydawnictwo ZYSK, Warszawa 2012.
H. Hazlitt, Economics in One Lesson, The Ludwig von Mises Institute 2008.
Z. Jacukowicz, Analiza minimalnego wynagrodzenia za pracę, IPiSS,
Warszawa 2007.
W. Jarzyński, A. Rzońca, P. Stolarczyk, W. Wojciechowski, Płaca
minimalna zabija miejsca pracy, Analiza FOR 2011, Forum Obywatelskiego Rozwoju, nr 2.
A. Knott, A Praxeology of Coercion, www.adamknott.com
B. Kłos (red.), Minimalne wynagrodzenie za płacę, „Przed pierwszym czytaniem” 2012 nr 1, Biuro Analiz Sejmowych.
K.B. Leffler, Minimum Wages, Welfare, and Wealth Transfers to the
Poor, “Journal of Law and Economics” 1978, nr 21.
T. Liszcz, Prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2009.
56 H.F. Sennholz, Repeal the Minimum Wage, wpis z 27 grudnia 2005, www.mises.org
127
National Minimum Wage, „Law Pay Commission Raport 2012”,
Londyn 2012.
Rada Ministrów, Krajowa Strategia Zatrudnienia 2007-2013, wrzesień 2005.
D. Ricardo, Principles of Political Economy and Taxation, Batoche
Books 2001.
M. Seweryński, Minimalne wynagrodzenie za pracę – wybrane zagadnienia [w:] W. Sanetra (red.), Wynagrodzenie za pracę w warunkach
społecznej gospodarki rynkowej i demokracji, Wolters Kluwer, Warszawa 2009.
A. Smith, The Wealth of Nations, Penguin Books, 1999.
F. Thies, The First Minimum Wage Laws, „Cato Journal” 1991, Vol.
10, nr 3.
C. Virgo, Do We Really Need a Minimum Wage?, Mises Daily, wpis
z 24 maja 2011, www.mises.org
M. Wilson, The Negative Effects of Minimum Wage Laws, „Policy
Analysys” 2012, No. 701, Cato Institute.
J. Winiecki, Public Choice, czyli koniec „Romantyzmu Polityki”,
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2011, z. 2.
J. Wratny, Minimalne wynagrodzenie za pracę, PIZS 2003, nr 6.
128
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Andrzej Muczyński
SYSTEMY I FORMY ZARZĄDZANIA
ZASOBAMI MIESZKANIOWYMI
GMINY MIEJSKIEJ
Systems and forms of municipal
housing stock management
Streszczenie
W pracy przedstawiono analizę systemów i form organizacyjnoprawnych zarządzania zasobami mieszkaniowymi gminy miejskiej,
z uwzględnieniem obowiązujących regulacji prawnych i rozwiązań,
przyjmowanych w praktyce samorządowej. Wskazano wady i zalety poszczególnych form zarządzania mieniem komunalnym istotne
dla zachowania wysokiej efektywności i jakości świadczonych usług
zarządczych. W części empirycznej dokonano analizy systemu zarządzania zasobami mieszkaniowymi miasta Olsztyna z uwzględnieniem stanu zasobów, struktury podmiotów zarządzających oraz
roli i zadań jednostek Urzędu Miasta bezpośrednio związanych
z zarządzaniem gminnymi zasobami mieszkaniowymi.
Summary
The following paper presents the systems analysis as well as organizational and legal forms of municipal housing stock management in compliance with all applicable laws and regulations and
solutions in municipal housing practice. The paper also indicates
the drawbacks and advantages of individual forms of communal
housing stock management, which are crucial in order to remain
130
high level of effectiveness and quality of service management. In
the empirical part of the paper it is analyzed the particular system
of municipal housing stock management in Olsztyn in compliance
with the current state of resources, structure of managers and the
roles and responsibilities of the Local Government directly related
to the municipal housing stock.
Słowa kluczowe: gminne zasoby mieszkaniowe, formy zarządzania nieruchomościami, lokalny rynek nieruchomości
Keywords: municipal housing stock, forms of property management, local real estate market
1. Wstęp
Upodmiotowienie samorządów lokalnych i komunalizacja mienia komunalnego, a także istotne przewartościowania w polityce
mieszkaniowej, stworzyły nowe problemy w zakresie zarządzania
publicznymi zasobami mieszkaniowymi. Na przestrzeni lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, gminy przejęły na własność zasoby mieszkaniowe należące do Państwa ze wszystkimi problemami związanymi z ich utrzymaniem i zarządzaniem. Jednocześnie na
samorządy lokalne przeniesiono obowiązek tworzenia warunków
do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych ludności, w tym szczególnie dostarczania w określonych warunkach lokali socjalnych
i zamiennych osobom o niskich dochodach. Przemianom tym towarzyszyły nasilające się procesy prywatyzacji mieszkań komunalnych
prowadzące do rozpraszania własności komunalnej we wspólnotach mieszkaniowych oraz przekształcenia własnościowe podmiotów prowadzących działalność w obszarze gospodarki komunalnej.
Ponadto zaczęto wdrażanie nowego systemu zarządzania, który
przewidywał możliwość poszerzenia zakresu świadczonych usług
zarządczych i powierzenie ich wykonawstwa w ręce licencjonowanych zarządców nieruchomości prowadzących samodzielną działalność gospodarczą. Okoliczności te stworzyły jakościowo odmien-
Andrzej Muczyński – Systemy i formy zarządzania zasobami...
131
ne uwarunkowania, potrzeby i rozwiązania praktyczne w obszarze
zarządzania gminnymi zasobami mieszkaniowymi.
Celem głównym pracy jest dokonanie analizy systemów (modeli) i form zarządzania zasobami mieszkaniowymi gminy miejskiej
z uwzględnieniem obowiązujących regulacji prawnych i rozwiązań
przyjmowanych w praktyce samorządowej. W analizie starano się
wskazać wady i zalety poszczególnych form zarządzania mieniem
komunalnym istotne z punktu widzenia wysokiej efektywności
i skuteczności świadczonych usług zarządczych. W ramach badań
własnych przedstawiono analizę i charakterystykę systemu zarządzania zasobami mieszkaniowymi miasta Olsztyna, ze szczególnym uwzględnieniem stanu tych zasobów, struktury podmiotów
zarządzających oraz roli i zadań jednostek Urzędu Miasta Olsztyna bezpośrednio związanych z zarządzaniem gminnymi zasobami
mieszkaniowymi.
2. Systemy zarządzania gminnymi
zasobami mieszkaniowymi
Możliwe do zastosowania w praktyce systemy (modele) zarządzania gminnymi zasobami lokali mieszkalnych i użytkowych
zdeterminowane są przede wszystkim obowiązującymi przepisami prawa zawartymi w ustawach: o gospodarce nieruchomościami1, o samorządzie gminnym2, o finansach publicznych3, w tym
szczególnie zapisami w ustawie o gospodarce komunalnej4. Według
pierwszej z tych ustaw, zarządzanie nieruchomościami należącymi
do zasobów gminnych może być powierzone podmiotom tworzo1 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomościami (j.t. Dz. U.
2010r., Nr 102, poz. 651 ze zm.).
2 Ustawa z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym ( j.t. Dz. U. 2001r., Nr 142,
poz. 1591 ze zm.).
3 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz.
1240 i 1241 ze zm.).
4 Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (j.t. Dz. U. z 2011r.,
Nr 45, poz. 236 ze zm.).
132
nym w tym celu przez jednostki samorządu terytorialnego, jeżeli
czynności zarządzania będą wykonywane przez zarządców nieruchomości (art. 189). Ustawa stanowi, że gminnymi zasobami nieruchomości, a więc i zasobami lokalowymi, gospodaruje wójt, burmistrz albo prezydent miasta – jako organ wykonawczy. Regulacja
ta nie narusza kluczowych kompetencji rady gminy – jako organu
stanowiącego – w zakresie gospodarowania nieruchomościami komunalnymi. Zgodnie bowiem z ustawą o samorządzie gminnym
(art. 45), podmioty mienia komunalnego samodzielnie decydują
o przeznaczeniu i sposobie wykorzystania składników majątkowych przy zachowaniu wymogów zawartych w odrębnych przepisach. Do wyłącznej właściwości rady gminy należy podejmowanie
uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres
zwykłego zarządu, dotyczących określenia zasad nabycia, zbycia
i obciążania nieruchomości gruntowych oraz ich wydzierżawienia
lub najmu na okres dłuższy niż trzy lata. Ustawowym obowiązkiem osób uczestniczących w zarządzaniu mieniem komunalnym
jest zachowanie szczególnej staranności przy wykonywaniu zarządu zgodnie z przeznaczeniem tego mienia i jego ochrona. W procesie organizowania lokalnych systemów zarządzania gminnymi
zasobami lokalowymi należy wziąć ponadto pod uwagę istotne
przesłanki wynikające z ustaleń zawartych w ustawie o finansach
publicznych (art. 14), według których – zadania własne jednostki
samorządu terytorialnego w zakresie gospodarki mieszkaniowej
i gospodarowania lokalami użytkowymi mogą być wykonywane
przez samorządowe zakłady budżetowe. Kluczowym aktem prawnym konstytuującym możliwe systemy zarządzania gminnymi
zasobami lokalowymi jest ustawa o gospodarce komunalnej. Ustawa ta określa bowiem formy gospodarki komunalnej prowadzonej przez jednostki samorządu terytorialnego w celu zaspokojenia
zbiorowych potrzeb wspólnoty. Gospodarka komunalna może być
zatem prowadzona w szczególności w formach samorządowego
zakładu budżetowego lub spółek prawa handlowego. Ponadto,
zgodnie z art. 3 tej ustawy, jednostki samorządu terytorialnego
mogą w drodze umowy powierzać wykonywanie zadań z zakresu
gospodarki komunalnej (jak np. zarządzanie gminnymi zasobami
133
lokalowymi) osobom fizycznym, osobom prawnym lub jednostkom
organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, z uwzględnieniem obowiązujących przepisów albo na zasadach ogólnych.
Na tle powyższych uregulowań prawnych w teorii i praktyce
wyróżnia się trzy główne systemy (modele) organizacyjne zarządzania gminnymi zasobami lokalowymi, do których zaliczają się
takie, jak:
– system bezpośredni, w którym czynności zarządzania wykonuje
właściciel samodzielnie lub też przy pomocy pracowników u niego zatrudnionych, w układzie gminnym osobą odpowiedzialną za
zarządzanie zasobami komunalnymi jest wójt, burmistrz lub prezydent miasta, a czynności zarządcze realizowane są zwykle bezpośrednio przez upoważnionych pracowników, zatrudnionych w
specjalnie powołanej do tego celu jednostce organizacyjnej (wydziale lub referacie) urzędu miasta, w szczególnych przypadkach
organ wykonawczy gminy może rozdzielić zadania związane z zarządzaniem zasobami komunalnymi pomiędzy pracowników różnych wydziałów;
– system pośredni, w którym ogół funkcji zarządzania spełnia
spółka utworzona na zasadzie spin off, w rozpatrywanym obszarze zarządzania system ten polega w szczególności na powierzeniu
czynności zarządzania zasobem lokali mieszkalnych i użytkowych
gminnym jednostkom organizacyjnym (jednostkom budżetowym,
zakładom budżetowym) lub gminnym osobom prawnym (spółkom
z ograniczoną odpowiedzialnością czy też spółkom akcyjnym),
możliwe jest także powierzenie czynności zarządzania spółkom
i spółdzielniom utworzonym z udziałem gminy; system ten jest
obecnie najbardziej rozpowszechniony;
– system zleceniowy, w którym gmina powierza zarządzanie
profesjonalnemu zarządcy (zewnętrznemu), którym jest z reguły
podmiot prywatny, działający jako osoba fizyczna lub prawna; powierzenie to realizowane jest na podstawie umowy o zarządzanie
lub innych umów cywilnoprawnych (jak: np. zlecenie, agencja itp.),
możliwe jest także przekazanie – na podstawie umowy zlecenia –
zarządu budynkami mieszkalnymi stanowiącymi własność gminy
towarzystwu budownictwa społecznego.
134
W procesie zarządzania realizowanym w systemie bezpośrednim i pośrednim gmina realizuje funkcję zarówno decyzyjną i organizatorską, jak i wykonawczą [Nalepka, 2005]. Proces zarządzania
jest tutaj realizowany na dwóch poziomach hierarchicznych. Rada
gminy i prezydent (odpowiednio wójt lub burmistrz) formułują
strategię zarządzania oraz ustalają zasady i narzędzia jej realizacji, natomiast jednostka organizacyjna gminy (wydział, jednostka
lub zakład budżetowy albo spółka) organizuje proces zarządzania
zasobami lokalowymi oraz realizuje poszczególne zadania z tym
związane (sprawuje funkcje wykonawcze). Organizacja zarządzania nieruchomościami komunalnymi w tym systemie charakteryzuje się licznymi ograniczeniami prawnymi [Muczyński i Źróbek,
2006] i mankamentami [Tertelis, 2000] powstającymi w znacznej
mierze wskutek konfliktu interesów wywołanego nakładaniem się
funkcji właścicielskich i zarządczych w jednej jednostce organizacyjnej gminy, co może prowadzić szczególności do zawyżonych
kosztów gospodarowania zasobami komunalnymi i stabilizacji jakości świadczonych usług zarządczych na niskim poziomie jakościowym. W przypadku zarządzania nieruchomościami wspólnot
mieszkaniowych z udziałem gminy przez zakład budżetowy lub
spółkę komunalną dochodzi ponadto do konfliktu etycznego zarządcy nieruchomości, gdyż on reprezentuje on w tej sytuacji interesy tylko jednego ze współwłaścicieli – gminy, która jest jednocześnie właścicielem firmy zarządzającej [Mikołajewska, 2009].
W systemie zleceniowym z kolei procesy zarządzania gminnymi
zasobami lokalowymi realizowane są na trzech poziomach hierarchicznych [Nalepka, 2007]. Organy stanowiące i wykonawcze realizują zadania o charakterze strategicznym, jednostka organizacyjna
gminy (jednostka lub zakład budżetowy) organizuje proces zarządzania zasobami nieruchomości, a wybrany podmiot zewnętrzny
(prywatny) wykonuje poszczególne czynności zarządzania zasobami nieruchomości. Zaletą tego rozwiązania jest brak sprzeczności
celów i zasad realizacji funkcji przez gminę z dążeniem do wysokiej
efektywności podmiotów prywatnych działających w warunkach
konkurencji. Wadą zaś jest konieczność ustalenia przez gminę jasnych zasad realizacji zadań zarządczych i zastosowania skutecz-
135
nego mechanizmu kontroli działalności zarządców prywatnych
(nadzoru właścicielskiego).
3.Formy organizacyjno-prawne
zarządzania zasobami
gmin miejskich
3.1. Zarządzanie zasobami
komunalnymi przez wydział
(referat) urzędu miasta
Zarządzanie zasobami komunalnymi w systemie bezpośrednim
cechuje się skupieniem wszelkich funkcji decyzyjnych, organizatorskich i wykonawczych w gminie, która działa poprzez swoje
organy. Kluczową rolę w tym systemie spełnia rada gminy, która – jako organ stanowiący – uchwala główne (ramowe) zasady
gospodarowania komunalnymi zasobami nieruchomości, w tym
decyduje o przeznaczeniu i sposobie wykorzystania nieruchomości z tych zasobów, jak również określa zasady ich udostępniania
i rozporządzania nimi. Rada gminy podejmuje decyzje w formie
uchwał w sprawach przekraczających zakres zwykłego zarządu.
Z kolei, Prezydent, wójt lub burmistrz – wykonując uchwały rady
gminy – jest odpowiedzialny za organizację i realizację procesu
zarządzania przy pomocy posiadanych sił i środków. Organ wykonawczy gminy - podejmując samodzielnie decyzje w sprawach
nie przekraczających zakresu zwykłego zarządu – może do wykonywania czynności zarządczych powołać w urzędzie miasta referat
lub wydział, któremu nada odpowiednie kompetencje i strukturę
organizacyjną. Inną możliwością działania organu wykonawczego
jest powierzenie konkretnych zadań związanych z zarządzaniem
zasobami nieruchomości komunalnych pracownikom zatrudnionym w rożnych wydziałów urzędu gminy. Podkreślić należy, że
osoby zarządzające mieniem komunalnym są zobowiązane przede
wszystkim do zachowania szczególnej staranności podejmowanych
działań. Osoby te skupiają zatem swoją uwagę głównie na doku-
136
mentach, procedurach i faktach potwierdzających ich staranność,
a nie na podnoszeniu efektywności i skuteczności podejmowanych
działań [Nalepka, 2007].
System zarządzania bezpośredniego jest najrzadziej wybieranym modelem organizacji zarządzania gminnymi zasobami lokalowymi. Wynika to stąd, że system bezpośredni – jako najprostszy,
wręcz prymitywny – cechuje się relatywnie niską efektywnością
i skutecznością osiągania założonych celów zarządzania. Z tej racji
system ten występuje zwykle w gminach wiejskich, albo w takich,
które posiadają niewielkie zasoby mieszkań komunalnych. Gminy
posiadające większe zasoby lokali mieszkalnych i użytkowych nie
byłyby w stanie sprawnie i efektywnie gospodarować tym mieniem
przy pomocy własnego referatu lub wydziału. Konieczność właściwej koordynacji i profesjonalnego podejścia do zarządzania zasobami komunalnymi wymusza w tych gminach powierzenie czynności
zarządzania jednostkom gminnym (system pośredni) albo firmom
prywatnym (system zleceniowy). Na wyborze bardziej efektywnego modelu zarządzania zasobami komunalnymi zależy nie tylko
urzędowi gminy, ale leży on przede wszystkim w interesie ogółu
członków wspólnoty samorządowej.
3.2. Zarządzanie gminnymi
przez jednostkę budżetową
Zarządzanie zasobami komunalnymi może odbywać się przez
specjalnie powołane do tego celu gminne jednostki budżetowe.
Jednostkami budżetowymi gmin – w świetle ustawy o finansach
publicznych – są te jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych nieposiadające osobowości prawnej, które pokrywają
swoje wydatki bezpośrednio z budżetu gminy, a pobrane dochody
odprowadzają bezpośrednio na rachunek budżetu jednostki samorządu terytorialnego. Oznacza to, że jednostki budżetowe rozliczają się z budżetem metodą brutto. Podstawą gospodarki finansowej
jednostki budżetowej jest plan dochodów i wydatków, zwany jest
on powszechnie planem finansowym jednostki budżetowej. Ta for-
137
ma gospodarowania nieruchomościami komunalnymi nie posiada
osobowości prawnej, a majątek przekazywany jest jej w drodze
decyzji administracyjnej organu wykonawczego gminy w formie
trwałego zarządu. Gminne jednostki budżetowe tworzy, łączy i likwiduje rada gminy. Jest ona również odpowiedzialna za nadanie
jednostce statutu oraz określa mienie przekazywane tej jednostce
w trwały zarząd. Statut na podstawie, którego działa jednostka budżetowa, określa w szczególności jej nazwę, siedzibę oraz przedmiot działalności.
Zarządzanie gminnymi zasobami lokalowymi przez samorządowe jednostki budżetowe nie cieszy się popularnością i samorządy raczej niechętnie powierzają czynności zarządzania tym podmiotom. Dzieje się tak głównie ze względu na małą efektywność
funkcjonowania tego typu podmiotów, której powodem w znacznej mierze jest przyjęty sposób rozliczania jednostek budżetowych
z budżetem gminy. Stosowanie metody brutto skutkuje brakiem
możliwości wprowadzenia zasad racjonalnej gospodarki finansowej, gdyż nie istnieje bezpośredni związek pomiędzy dochodami
a wydatkami jednostki [Nalepka, 2008]. Dużym utrudnieniem
w zarządzaniu nieruchomościami jest również fakt, iż jednostka
budżetowa nie posiada osobowości prawnej, a brak zdolności do
czynności prawnych skutkuje przede wszystkim brakiem możności zawierania wszelkiego rodzaju umów. Jednostka budżetowa
może zatem zachować szczególną staranność przy wykonywaniu czynności zarządzania, lecz nie przyniosą one wymiernych
efektów, gdyż przeszkodą w efektywnym zarządzaniu są przede
wszystkim właściwości charakteryzujące tę formę organizacyjno-prawną.
przez zakład budżetowy
Ideą tworzenia zakładów budżetowych było wydzielenie takich zadań, które miały szanse chociażby częściowego samofinansowania się. Samorządowy zakład budżetowy, jako wyodrębniona
138
– komunalna – jednostka organizacyjna działa w imieniu i na rachunek gminy w zakresie posiadanych pełnomocnictw. Prowadzi
on działalność gospodarczą na zasadzie odpłatności – pokrywając
jej koszty z przychodów własnych. Podstawą gospodarki finansowej samorządowego zakładu budżetowego jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, w tym dotacje z budżetu gminy,
koszty i inne obciążenia, stan środków obrotowych, stan należności
i zobowiązań na początek i koniec okresu oraz rozliczenia z budżetem gminy. Samorządowy zakład budżetowy może otrzymywać
z budżetu gminy dotacje przedmiotowe oraz dotacje celowe, które
mogą być przeznaczane na zadania bieżące lub na dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji. W określonych przypadkach samorządowy zakład budżetowy może także otrzymywać dotację
podmiotową. Pomimo wyraźnie określonej samodzielności finansowej, zakład budżetowy jest silnie powiązany z budżetem gminy, ponieważ nadwyżki przychodów nad kosztami – ustalone na
koniec okresu sprawozdawczego – są odprowadzane do budżetu
odpowiedniej jednostki samorządu terytorialnego, zaś ewentualne
niedobory są pokrywane dotacjami. Oznacza to, że rozpatrywana
forma organizacyjna zarządzania nieruchomościami rozlicza się
z budżetem metodą netto.
Samorządowe zakłady budżetowe są tworzone, łączone przekształcane lub likwidowane przez radę gminy. Organ ten tworząc
gminny zakład budżetowy określa jego nazwę, siedzibę, przedmiot
działalności, źródła przychodów własnych i stan wyposażenia
w środki obrotowe oraz składniki majątkowe przekazane w użytkowanie, a także terminy i sposoby ustalania zaliczkowych wpłat
nadwyżki środków obrotowych dokonywanych przez zakład do
budżetu gminy oraz sposób i terminy rocznych rozliczeń i dokonywania wpłat do budżetu. Omawiane podmioty nie posiadają
osobowości prawnej, w związku z czym ich możliwości udziału
w obrocie gospodarczym są znacznym stopniu ograniczone. Cecha
ta jednocześnie umożliwia macierzystym gminom omijanie prawa zamówień publicznych przy udzielaniu zamówień zakładom
budżetowym. Ponadto, z uwagi na fakt, że właścicielem majątku
powierzonemu zakładowi jest gmina, podmioty te nie odpisują
139
amortyzacji w ciężar kosztów działalności, a zatem nie gromadzą
środków na odnowienie eksploatowanych środków trwałych. Zadania tego typu spadają na organy założycielskie. Rachunkowość
zakładów budżetowych – nie uwzględniając pełnych kosztów
świadczenia usług – pozwala zatem na sztuczne zaniżanie opłat (taryf) za świadczone usługi. W literaturze podkreśla się, że samorządowe zakłady budżetowe mają swoje uzasadnienie w dziedzinach
niekapitałochłonnych i przy małych rozmiarach działalności, natomiast w działach kapitałochłonnych gospodarki komunalnej (jak
np. wodociągi lub ciepłownictwo) ich funkcjonowanie budzi duże
wątpliwości. Ze względu na „urzędniczy” charakter i mechanizm
ekonomiczno-finansowy zakłady budżetowe w małym stopniu są
podatne nowe koncepcje zarządzania organizacjami. W szczególności z dużymi trudnościami przyswajają one instrumenty nowego
zarządzania publicznego (jak np.: outsourcing, contracting-out, benchmarking, reengineering czy też marketing). Ponadto w zakładach budżetowych mniejszą wagę przykłada się do zarządzania wiedzą,
a zarządzanie zasobami ludzkimi wyraźnie przegrywa w porównaniach z prawdziwymi przedsiębiorstwami.
Samorządowy zakład budżetowy jako podmiot zarządzający
nieruchomościami gminnymi ma ograniczone możliwości działania [Nalepka, 2008]. Brak osobowości prawnej utrudnia mu bowiem poważnie samodzielne funkcjonowanie na rynku, zaciąganie
kredytów, czy też występowanie przed sądami. Ścisłe powiązanie
zakładu z budżetem gminy sprawia, że nie może on gromadzić
środków finansowych na kontach bankowych dłużej niż rok budżetowy, co uniemożliwia w praktyce kumulowanie środków na
remonty i inwestycje w dłuższym okresie czasu. Ponadto, w świetle
prawa, samorządowe zakłady budżetowe nie powinny zarządzać
gminnymi zasobami mieszkaniowymi, gdyż wykonywanie usług
zarządczych nie zalicza się zadań własnych gmin i nie mieści się
w pojęciu usług użyteczności publicznej [Bończak–Kucharczyk,
2003]. W szczególności zakaz ten odnosi się to do nieruchomości
wspólnot mieszkaniowych. Forma organizacyjno-prawna zakładu
budżetowego stanowi niewątpliwie barierę w efektywnym zarządzaniu zasobami mieszkaniowymi, gdyż w żaden sposób nie dopa-
140
sowuje się do potrzeb ciągle zmieniającej się gospodarki mieszkaniowej oraz nie sprzyja innowacyjności i strategicznemu podejściu
do zarządzania nieruchomościami [Tertelis, 2000] i [Mikołajewska,
2009]. Popularność zakładu budżetowego jako podmiotu zarządzającego mieszkaniowym zasobem gmin bierze swój początek w
czasach transformacji ustrojowej. Przekształcenie większości przedsiębiorstw państwowych zarządzających tego typu mieniem komunalnym w zakłady budżetowe było wygodne dla gmin i bezpieczne
dla załóg pracowniczych. Dodatkowym atutem było zachowanie
przez gminy pełnej kontroli nad posiadanym mieniem i wykorzystanie zwolnień (ulg) podatkowych zakładów budżetowych w początkowym okresie. Z czasem zwolnienia te zostały jednak uchylone [Majchrzak, 2003]. Obecnie zakład budżetowy jako podmiot
zarządzający nieruchomościami komunalnymi stopniowo traci na
znaczeniu, jednakże w dalszym ciągu jeszcze wiele gmin zarządza
zasobami mieszkaniowymi w tej formie. Powodami zmniejszającej
się liczby zakładów budżetowych świadczących usługi zarządcze
jest prywatyzacja mieszkań komunalnych objawiająca się wzrostem
liczby wspólnot mieszkaniowych z udziałem gminy, a także rozwój
lokalnych rynków usług zarządzania nieruchomościami oraz konieczność restrukturyzacji i doprowadzenia organizacji zarządzania
zasobami gmin do zgodności z prawem. Pomimo jednoznacznych
regulacji prawnych dotyczących zarządzania mieniem gminy przez
zakłady budżetowe, część gmin z przyzwyczajenia do „starego porządku” na razie nie podejmuje żadnych działań zmierzających do
zmiany obecnego stanu rzeczy.
przez spółkę komunalną
W ramach systemu pośredniego czynności zarządzania komunalnymi zasobami mieszkaniowymi są często powierzane gminnym osobom prawnym, działającym w postaci spółek prawa handlowego, w tym spółek z o.o. lub spółek akcyjnych. Formy te mogą
występować jako organy z udziałem gmin lub jako spółki jednooso-
141
bowe. Jednoosobowe spółki mogą być tworzone przez gminę od
podstaw lub mogą powstać przez przebudowę innych jednostek organizacyjnych (głównie zakładów i jednostek budżetowych). Spółka charakteryzuje się posiadaniem osobowości prawnej i własnego
majątku, co powoduje, że sama odpowiada za zobowiązania. Rada
gminy powołuje spółki drodze uchwały, określając zakres działalności i majątek gminy, który zostaje wniesiony aportem rzeczowym.
Spółki z udziałem gminy powstają w wyniku przystąpienia gminy
do istniejącej spółki na podstawie umowy z innymi podmiotami.
Zasady działania spółek są określone w regulaminie, uchwalonym
przez gminę [Nalepka, 2006]. Kontrola wykonywana przez gminę
sprowadza się do sprawozdań z działalności spółki, składanych
przez nią co roku.
Spółki gminne posiadają pewne zalety, lecz nie wynikają one głównie z cech jakimi charakteryzuje się spółka komunalna, a raczej są wynikiem porównania z innymi podmiotami komunalnymi, takimi jak
jednostka czy zakład budżetowy. Spółka wypada korzystnie na tle innych podmiotów głównie ze względu na fakt, iż posiada osobowość
prawną, co ułatwia jej sprawniejsze funkcjonowanie jako zarządcy
gminnych zasobów mieszkaniowych. Formy te cechuje odrębność organizacyjna i majątkowa, co oznacza konieczność samodzielnego podejmowania decyzji w ramach uprawnień nadanych w regulaminie.
Spółki mogą zatem samodzielnie zaciągać kredyty na finansowanie
przedsięwzięć remontowych i innych prac związanych z poprawą
stanu technicznego zarządzanego zasobu gminy. W porównaniu do
jednostek i zakładów budżetowych postać spółki komunalnej w zarządzaniu zasobami komunalnymi lepiej wpisuje się we współczesne
realia rynkowe, jest bardziej racjonalna, a prowadzona działalność
w tej postaci winna przynosić z założenia lepsze efekty.
Forma spółki gminnej jest jednak podmiotem dalekim od doskonałości, a największe jej wady wynikają z faktu, że jest to podmiot
komunalny, w którym funkcje decyzyjne walnego zgromadzenia
wspólników pełnią organy wykonawcze gmin. Ze względu na fakt,
że usługi zarządzania nieruchomościami nie zaliczają się do zadań własnych gminy i nie stanowią usług z zakresu użyteczności
publicznej, legalność prowadzenia działalności spółek gminnych
142
w obszarze zarządzania nieruchomościami – tak wspólnot mieszkaniowych udziałem gminy, jak i zasobami stricte komunalnymi
jest często kwestionowana [Bończak-Kucharczyk, 2003], [Tertelis,
2008], [Mikołajewska, 2009] i inni. Rozwój lokalnych rynków zarządców nieruchomości w ostatnich latach coraz mocniej podważa zasadność powoływania spółek komunalnych do działalności
wykraczającej poza sferę użyteczności publicznej. Istotnym mankamentem spółek komunalnych jest pozorne oddzielenie funkcji
właścicielskiej od funkcji zarządczej (operacyjnej). Nakładanie się
tych funkcji w spółkach komunalnych prowadzi do konfliktu interesów, a przypadku zarządzania nieruchomościami wspólnot
mieszkaniowych z udziałem gminy przez te podmioty, także do
konfliktu etycznego [Tertelis, 2008]. W takiej sytuacji brak jest bowiem obiektywizmu relacjach pomiędzy gminą i spółką komunalną (jako zarządcą) co poważnie utrudnia podnoszenie jakości i obniżanie kosztów zarządzania majątkiem – zarówno komunalnym,
jak i wspólnotowym. Nadmierna ochrona własnych spółek – nawet
w sytuacji nieefektywnego zarządzania – może ponadto prowadzić
do „psucia rynku” usług zarządczych przez spółki komunalne [Mikołajewska, 2009]. Wady spółek komunalnych są poza tym związane ze sposobem obsadzania stanowisk, gdzie często nie liczy się
doświadczenie i kompetencje pracowników, a jedynie ważne są istniejące w danym momencie układy polityczne.
3.5. Zarządzanie zasobami gminy
przez Towarzystwo Budownictwa
Społecznego
Specyficznymi formami zarządzania zasobami mieszkaniowymi gminy są Towarzystwa Budownictwa Społecznego (TBS). Są
one samodzielnymi, posiadającymi osobowość prawną podmiotami, tworzonymi w formie spółek z o.o., spółek akcyjnych lub spółdzielni osób prawnych. Zgodnie z ustawą5, podstawowym przed5 Ustawa z dnia 26 października 1995 r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego (Dz. U. z 2000 nr 98, poz. 1070 ze zmianami).
143
miotem działania TBS-ów jest budowanie domów mieszkalnych
i ich eksploatacja na zasadach najmu. Specyfika TBS jako podmiotu
zarządzającego mieniem gminy wynika z faktu, że może być ono
podmiotem gminnym lub prywatnym albo też gmina może posiadać w nim jedynie część udziałów (akcji). Ustawa dopuszcza wykonywanie przez TBS-y usług zarządzania nieruchomościami nie
stanowiącymi ich własności na podstawie umowy zlecenia. Należy jednak zwrócić uwagę, że w takich przypadkach TBS [Tertelis,
2008]:
• powinno świadczyć usługę na podstawie umowy o zarządzanie,
• może zarządzać jedynie nieruchomościami mieszkalnymi
(w których co najmniej połowa powierzchni użytkowej jest wykorzystywana do celów mieszkalnych),
• w umowie spółki (statucie spółdzielni) działającej w formule TBS, musi być przewidziana możliwość świadczenia usługi
w zakresie zarządzania nieruchomościami na zlecenie,
• musi – obok zarządzania nieruchomościami na zlecenie – prowadzić działalność główną polegającą na budowie domów
mieszkalnych i ich eksploatacji na zasadach najmu; niedopuszczalna jest zatem sytuacja, w której zakład budżetowy zarządzający zasobami mieszkalnymi gminy zostaje przekształcony
w spółkę komunalną w formule TBS, która następnie przejmuje
wcześniejsze obowiązki zakładu budżetowego bez prowadzenia
typowej działalności, dla której prawo dopuszcza powoływanie
tych podmiotów.
W praktyce wiele towarzystw zarządza nie tylko nieruchomościami komunalnymi, ale także nieruchomościami należącymi do
innych właścicieli. Wyniki kontroli6 wyraźnie pokazują, że w większości przypadków działalność TBS-ów w zakresie zarządzania
gminnymi zasobami mieszkaniowymi przynosiła straty. Jednym
z powodów tego stanu rzeczy był fakt, że w wielu TBS-ach gminy
miały duży wpływ na sposób wykonywania czynności zarządczych.
Będąc udziałowcami w TBS-ach gminy często bowiem traktowały
6 Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania Towarzystw Budownictwa
Społecznego, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010.
144
podmioty te jako typowe spółki, które winny realizować zadania
własne samorządu – nie dbając o efektywność prowadzonej przez
nie działalności. Pokreślić należy, że poza funkcjami zarządczymi
TBS-y stanowią ważny element lokalnej polityki mieszkaniowej
w zakresie zaspokajania potrzeb ludności na mieszkania na wynajem o umiarkowanych czynszach.
3.6. Zarządzanie zasobami gminy
na podstawie umów z podmiotami
prywatnymi
Jednostki samorządu terytorialnego w drodze umowy mogą
powierzać wykonywanie zadań z zakresu gospodarki komunalnej
osobom fizycznym, prawnym lub jednostkom organizacyjnym nie
posiadającym osobowości prawnej. Gmina powierzając zarządzanie
nieruchomościami podmiotom prywatnym akceptuje jednocześnie
zarządzanie w systemie zleceniowym. Podmioty te prowadzą zwykle działalność w formie przedsiębiorstwa jednoosobowego właściciela, spółki cywilnej lub handlowej (najczęściej spółki z o.o.). Duża
popularność tych form wynika z ich prostoty i łatwości tworzenia
oraz niewielkiego kapitału niezbędnego do ich założenia. Firmy
zajmujące się zarządzaniem nieruchomościami winny odznaczać
się stosunkowo dużą elastycznością, aby mieć możliwość przyjmowania do zarządzania coraz to większej liczby obiektów. Struktura
takiej firmy winna być oparta na zespołach zarządzających. Każdy
zespół powinien składać się z 4 osób, których zadaniem jest wypełnianie funkcji zarządzania operacyjnego:
• Kierownik zespołu – zarządca licencjonowany (Z),
• Kontroler techniczny sprawujący nadzór nad technicznym
utrzymaniem (K),
• Administrator odpowiedzialny za obsługę klientów (A),
• Referent księgowo-finansowy (F).
Zespoły te powinny mieć wsparcie wśród specjalistów wchodzących w skład poszczególnych komórek organizacyjnych [Nalepka,
2006].
145
Podmiot prywatny, zajmujący się zarządzaniem zasobami mieszkaniowymi gminy, musi uwzględnić specyfikę i szczególną rolę
tych zasobów oraz to, że efekty jego działalności będą odczuwalne
nie tylko przez właściciela, ale przede wszystkim przez mieszkańców gminy będących najemcami lokali komunalnych. Podmiot ten
musi zatem godzić interes gminy i użytkowników mieszkań, a także dostawców usług, z których część również zalicza się do sektora
komunalnego (jak np. dostawy wody i odbiór ścieków). Główną
zaletą powierzania zarządzania nieruchomościami gminnymi podmiotom prywatnym jest rozdzielenie funkcji zarządcy i właściciela. Gmina będąc właścicielem może skupić się na kontroli jakości
zarządzania, a podmiot zarządzający wykonuje czynności zarządzania w oparciu o ustalone w umowie cele i standardy świadczenia tego typu usług. Prywatny zarządca – działając w warunkach
konkurencji – dąży do stałego podnoszenia jakości świadczonych
usług i jak najwyższej ich efektywności. Do zadań gminy w ramach
nadzoru właścicielskiego nad zarządcami prywatnymi zalicza się
[Tertelis i wsp., 2009]:
a) planowanie strategiczne i operacyjne w obszarze gospodarowania gminnymi zasobami lokalowymi,
b) kontraktowanie zarządców nieruchomości i dostawców mediów
do zasobów gminnych,
c) definiowanie zakresu i jakości usług świadczonych przez zarządców nieruchomości oraz standardów obsługi użytkowników lokali komunalnych,
d) nadzór nad realizacją umów o zarządzanie nieruchomościami
oraz planów zarządzania zatwierdzonych dla poszczególnych
nieruchomości komunalnych,
e) reprezentowanie interesów gminy jako członka wspólnot mieszkaniowych oraz
f) koordynacja innych działań w obszarze gospodarowania gminnym zasobem lokalowym.
Praktyka pokazuje, że gminy w dalszym ciągu niechętnie podchodzą do zleceniowego systemu zarządzania. Wiąże się to głównie
z obawą utraty kontroli nad posiadanym zasobem oraz zmniejsze-
146
niem ich wpływu na sposób zarządzania. Swoista niechęć gmin do
prywatnych zarządców wyraża się często w nadmiernym uprzywilejowaniu zarządców komunalnych, co wręcz dyskwalifikuje
podmioty prywatne – uniemożliwiając im uzyskanie kontraktu na
zarządzanie zasobem komunalnym.
4. Analiza systemu zarządzania
miasta Olsztyna – badania własne
4.1. Stan istniejący zasobów
i przewidywane zmiany
W skład zasobów mieszkaniowych miasta Olsztyna wchodzą lokale wynajmowane na czas nieoznaczony, lokale socjalne i zamienne. Na dzień 31 grudnia 2011r. komunalny zasób mieszkaniowy
– stanowiąc 9% wszystkich zasobów mieszkaniowych na terenie
miasta – i składał się z 5 566 lokali o łącznej powierzchni użytkowej
253 114 m2. Przedmiotem wyłącznej własności gminy były 164 budynki z 1 583 lokalami mieszkalnymi o łącznej powierzchni użytkowej 62 632 m2 (co stanowiło zaledwie 24,74% powierzchni całego
zasobu gminy). Większość mieszkań komunalnych – 3 972 lokale
(o łącznej powierzchni stanowiącej ponad 74% powierzchni całego
zasobu gminy) znajdowało się w 676 budynkach wspólnot mieszkaniowych. Ponadto 11 lokali komunalnych zlokalizowano budynkach spółdzielczych.
W zasobie mieszkaniowym miasta Olsztyna wydzielono ogółem 273 lokale socjalne, w tym 181 lokali w budynkach gminnych,
72 lokale w budynkach wspólnotowych oraz 12 lokali w budynkach
z lokalami najmowanymi przez gminę. Stan techniczny badanego
zasobu mieszkaniowego nie jest zadowalający, bowiem ponad 70%
budynków wymaga remontu. Większość budynków została zbudowana przed wojną, średnio co trzeci obiekt wytworzono w latach 1945–1970, a jedynie 8% budynków zostało wybudowanych
147
po 1970 roku. W latach 2000–2011 wybudowano zaledwie 8 budynków, w których wyodrębniono 154 lokale socjalne i 347 lokali komunalnych pełnowartościowych. W badanym zasobie wyróżniono
1480 mieszkań (w 115 budynkach), które formalnie wyłączono ze
sprzedaży. Pozostałe lokale komunalne gmina podlegają sukcesywnej sprzedaży (na planowanym poziomie 160 lokali rocznie).
Dodać należy, że w wyniku ruchów migracyjnych gmina rocznie
odzyskuje około 80 lokali, które cechują się obniżonym standardem
i wymagają remontów. W efekcie tych procesów prognozuje się do
2016 roku spadek ogólnej liczby mieszkań komunalnych i wzrost
liczby lokali socjalnych. Jest to związane ze stałym spadkiem stanu
technicznego lokali komunalnych, które ze względu na niespełnianie wymogów technicznych stają się lokalami socjalnymi. Dużym
problemem zarządzania badanym zasobem są ponadto znaczne zaległości płatnicze od najemców pomimo istotnych zmian w polityce
czynszowej.
4.2. Struktura podmiotów
zarządzających
miasta Olsztyna
W pierwszym okresie administrowaniem gminnymi zasobami
lokalowymi w Olsztynie zajmowały Zakłady Budynków Komunalnych działające w formie zakładów budżetowych. Wykonywały
one zarząd zwykły nieruchomościami należącymi do gminy i do
wspólnot mieszkaniowych. W maju 1997 roku utworzono Olsztyńskie Towarzystwo Budownictwa Społecznego sp. z o.o., które
najpierw koncentrowało się stricte na swojej działalności statutowej
(tzn. budowaniu i eksploatacji domów) i nie było zainteresowane zarządzaniem zewnętrznymi nieruchomościami na zasadzie zlecenia.
Wskutek sukcesywnego uszczuplania się zasobów komunalnych
władze zlikwidowały niebawem jeden z zakładów budżetowych,
a administrowane przez niego zasoby przejął OTBS sp. z o.o. Zmiana przepisów prawnych ograniczająca możliwości funkcjonowania
zakładów budżetowych, a także rosnąca liczba wspólnot mieszka-
148
niowych wymusiło likwidację zakładów budżetowych i powołanie
w ich miejsce spółek prawa handlowego. W styczniu 2001r. powstały zatem spółki gminne – Zakłady Budynków Komunalnych I, II, III
i IV Sp. z o.o. (w skr. ZBK), którym proceduralnie przekazano administrowanie gminnymi zasobami mieszkaniowymi na podstawie
umów cywilno-prawnych. W aktach założycielskich spółki uzyskały także prawo świadczenia usług zarządzania na rzecz wspólnot
mieszkaniowych i innych podmiotów (z czego zresztą skrzętnie
skorzystały). Umowy zostały zawarte na okres trzech lat, w tym
czasie podmioty te miały ustabilizować swoją sytuację finansową
i doprecyzować zakres działania. Założono ponadto, że okres trzyletni stworzy gminie możliwość przygotowania procedury pełnej
prywatyzacji usług w zakresie zarządzania zasobami lokalowymi.
Na początku 2004 roku dokonano kolejnej reorganizacji polegającej
na tym, że zlikwidowano ZBK III sp. z o.o., a w jej miejsce powołano zakład budżetowy gminy o nazwie Zakład Lokali i Budynków
Komunalnych (w skr. ZLiBK), któremu przekazano w zarząd gminne zasoby lokalowe w nieruchomościach stanowiących pełną własność komunalną. Pomimo upływu okresu przejściowego spółki
komunalne – po przejęciu mienia bez przetargu – w dalszym ciągu
zarządzają nieruchomościami wspólnot mieszkaniowych, a procesy prywatyzacji zarządzania dotychczas nie nastąpiły.
Aktualnie zarządzanie gminnymi zasobami mieszkaniowymi
miasta Olsztyna odbywa się w systemie pośrednim – jeśli chodzi
o budynki komunalne stanowiące pełną własność gminy, a także
w systemie zleceniowym i bezpośrednim – jeśli chodzi o lokale
gminne położone w budynkach wspólnot mieszkaniowych. Strukturę podmiotów zarządzających zasobami mieszkaniowymi miasta
Olsztyna przedstawiono w tabeli 1. Struktura ta ulegała zmianom
w następstwie zmian w strukturze własnościowej zasobu gminy
wywołanych postępującym procesem prywatyzacji mieszkań komunalnych. Szczególną rolę w badanym systemie odgrywa wspomniany zakład budżetowy ZLiBK, gdyż zarządza on wszystkimi budynkami mieszkalnymi, użytkowymi i garażowymi stanowiącymi
pełną własność gminy (łącznie 405 budynków, w tym 164 budynki
mieszkalne). Ponadto, zakład ten administruje lokalami komunal-
149
nymi w imieniu właściciela we wszystkich wspólnotach z udziałem
gminy (łącznie 3 972 lokale położone w 676 budynkach).
Tabela 1 Struktura podmiotów zarządzających gminnymi zasobami mieszkaniowymi miasta Olsztyna
1.
2.
3.
5.
4.
7.
6.
8.
9.
10.
ZLiBK
Zakład budżetowy
ZBK I Sp. z o.o.
Spółka komunalna
ZBK II Sp. z o.o.
Spółka komunalna
OTBS Sp. z o.o.
Spółka komunalna
ZBK IV Sp. z o.o.
Spółka komunalna
Jancewicz-Bielawska
Zarządca prywatny
Szeklicki
Zarządca prywatny
MÓJ DOM
Zarządca prywatny
ABN CZERNIAWSKI
Zarządca prywatny
DW DOM
Zarządca prywatny
Wspólnot
mieszkaniowych
udziałem gminy
Lp. Nazwa i rodzaj podmiotu
zarządzającego:
Stanowiących
pełną
własność gminy
Liczba
budynków
mieszkalnych
Łączna pow. uż.
lokali
mieszkalnych
Gminy w m2
164
-
63 230
-
190
52 266
-
170
44 217
-
111
24 348
-
58
23 629
-
54
14 800
-
52
15 056
-
12
5 830
-
8
2 401
-
6
3 449
150
11.
12.
13.
14.
WAM
Agencja państwowa
Zarząd Wspólnoty
Zarząd właścicielski
Michał Cygan
Zarządca prywatny
TAWKIN
Zarządca prywatny
RAZEM
-
5
1 230
-
5
1 052
-
3
614
-
2
993
164
676
253 114
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w ZLiBK w Olsztynie
Dodatkowo podmiot ten sprawuje tzw. zarząd zastępczy budynkami nie mającymi ustalonego właściciela i administruje kilkoma
budynkami Skarbu Państwa. Jeśli chodzi o zarządzanie gminnymi
zasobami lokalowymi znajdującymi się we wspólnotach mieszkaniowych, to na ogólną liczbę 676 budynków wspólnot z udziałem
gminy zdecydowanie największy udział przypada na spółki komunalne, które zarządzają łącznie 529 obiektami, co stanowi ponad 78%
rynku zarządzania nieruchomościami wspólnot mieszkaniowych
z udziałem gminy w Olsztynie. Specyficzna spółka komunalna, jaką
jest Olsztyńskie Towarzystwo Budownictwa Społecznego – w ramach działalności dodatkowej – zarządza obiektami 111 wspólnot
z udziałem gminy, co stanowi ponad 16% badanego rynku.
W systemie zarządzania zasobami mieszkaniowymi miasta Olsztyna należy odnotować znaczny udział dwóch większych zarządców
prywatnych – firm Jancewicz-Bielawska (54 wspólnoty) i Szeklicki
(52 wspólnoty), z których każda posiada w zarządzie po niespełna
8% analizowanych nieruchomości wspólnych. Udział innych podmiotów w strukturze zarządzania badanymi zasobami jest mało
znaczący. Warto podkreślić, że tylko pięć wspólnot mieszkaniowych
zdecydowało się na zarząd właścicielski, co świadczy o małej popularności zarządu właścicielskiego w badanej grupie obiektów.
Przedstawiona struktura - z jednej strony - jest efektem wysokiego tempa prywatyzacji rozproszonej lansowanej w gminie, a z dru-
151
giej - braku zdecydowanych działań władz miasta prowadzących
do prywatyzacji usług zarządzania gminnymi zasobami mieszkaniowymi. Biorąc pod uwagę obowiązujące regulacje prawne i rozwój firm prywatnych zarządzających nieruchomościami, należy
stwierdzić, że obecna struktura zarządzania zasobami gminnymi
w Olsztynie posiada charakter przejściowy i będzie podlegać dalszym przekształceniom.
4.3 Jednostki urzędu miasta
w systemie zarządzania
gminnym zasobem mieszkaniowym
Strategiczną rolę w zarządzaniu komunalnym zasobem mieszkaniowym w Olsztynie pełni Rada Gminy (organ stanowiący),
która ustala zasady i kierunki gospodarowania zasobem mieszkaniowym w formie uchwał, w tym szczególnie okresowo zatwierdza program wieloletni7 oraz zasady wynajmu i sprzedaży lokali
z zasobu gminnego. Uchwały Rady realizuje organ wykonawczy
gminy, jakim jest w Olsztynie Prezydent Miasta. Organ ten odpowiedzialny jest za odpowiednią organizację urzędu miasta, tak aby
sprawnie zarządzać wszystkimi sferami gospodarki komunalnej,
w tym również gospodarką mieszkaniową.
W zarządzaniu komunalnym zasobem mieszkaniowym uczestniczą zatem określone jednostki Urzędu Miasta Olsztyna. Głównym
zadaniem tych jednostek jest sprawowanie kontroli i nadzoru nad
gminnymi zarządcami oraz wykonywanie czynności przekraczających zwykły zarząd, których wykonywanie zarezerwowane jest dla
właściciela zasobu – Gminy Olsztyn. Do czynności wykonywanych
przez gminę przy pomocy jednostek organizacyjnych urzędu należy zaliczyć podejmowanie wszelkich decyzji dotyczących własności, inwestycji, czy też dysponowania zasobem mieszkaniowym.
W strukturze Urzędu Miasta Olsztyna można wyróżnić jednostki,
7 Uchwała Rady Miasta Olsztyna z dnia 25 stycznia 2012 r. w sprawie wieloletniego Programu Gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy Olsztyn na
lata 2012-2016.
152
które są bezpośrednio i pośrednio związane z zarządzaniem komunalnymi zasobami mieszkaniowymi. Do pierwszej grupy należy
Wydział Spraw Lokalowych i Zespół Nadzoru Właścicielskiego,
a do drugiej takie wydziały, jak: Geodezji i Gospodarki Nieruchomościami, Rozwoju Miasta, Inwestycji Miejskich, Budżetu i Finansów, Budżetu i Finansów, Architektury i Budownictwa i inne.
Wydział Spraw Lokalowych zajmuje się przede wszystkim prowadzeniem gospodarki mieszkaniowej miasta i utrzymywaniem
współpracy z podmiotami zarządzającymi gminnymi zasobami
mieszkaniowymi. Wydziałem kieruje dyrektor, który odpowiada
za realizację zadań powierzonych komórce, w tym organizację
pracy w wydziale oraz nadzór nad prawidłowym funkcjonowaniem podległej mu struktury. W skład wydziału wchodzą cztery
samodzielne funkcjonalnie stanowiska oraz trzy referaty. Wydział
ten odpowiedzialny jest za realizację m.in. takich zadań szczegółowych, jak:
• analizowanie i prognozowanie potrzeb mieszkaniowych gminy
w zakresie dostarczania lokali socjalnych i komunalnych,
• prowadzenie ewidencji komunalnych zasobów mieszkaniowych
i użytkowych,
• opracowywanie zasad wynajmowania lokali stanowiących własność gminy,
• przyjmowanie i rozpatrywanie wniosków o zawarcie umów najmu na komunalne lokale mieszkalne i lokale socjalne,
• opracowanie zasad działania oraz współpracy ze Społeczną Komisją ds. Mieszkań Komunalnych,
• reprezentowanie Gminy Olsztyn we wspólnotach mieszkaniowych z udziałem gminy,
• współpraca z zarządcami budynków wspólnot mieszkaniowych
z udziałem gminy,
• współpraca z spółkami komunalnymi zarządcami i zakładem
budżetowym ZLiBK,
• przyjmowanie i rozpatrywanie wniosków o przyznanie dodatków mieszkaniowych,
• opracowywanie planów finansowych do budżetu w części dotyczącej zadań wydziału,
153
• opiniowanie projektów planów finansowych przygotowanych
przez ZLiBK,
• opracowywanie zasad polityki czynszowej.
Kontrolę wewnętrzną pracy jednostki sprawuje dyrektor, jego
zastępca i kierownicy referatów. Zamiast wzmacniania roli nadzorczej tego wydziału planuje się jego likwidację i przeniesienie realizowanych w nim zadań do zakładu budżetowego ZLiBK.
Drugą jednostką powiązaną bezpośrednio z zarządzaniem zasobami mieszkaniowymi gminy jest Zespół Nadzoru Właścicielskiego, który jest odpowiedzialny przede wszystkim za nadzór nad
gminnymi podmiotami zarządzającymi. Do zadań tego zespołu należy w szczególności:
• sprawowanie nadzoru właścicielskiego nad spółkami komunalnymi i innymi podmiotami z udziałem miasta,
• opracowywanie i opiniowanie koncepcji tworzenia jednoosobowych spółek gminy lub spółek prawa handlowego z udziałem
gminy,
• inspirowanie i nadzór nad procesami restrukturyzacji i przekształceń organizacyjnych,
• monitoring spraw związanych z tworzeniem gminnych jednostek budżetowych,
• uczestnictwo w zgromadzeniach wspólników w jednoosobowych spółkach gminy,
• koordynacja działań związanych z planowanymi i bieżącymi
działaniami spółek w powiązaniu działaniami komórek organizacyjnych urzędu.
Osobą odpowiedzialną za sprawowanie wewnętrznej kontroli
w zespole jest koordynator, który czuwa nad sprawnym funkcjonowaniem komórki zgodnie z prawem i regulaminem organizacyjnym. Struktura organizacyjna tego zespołu jest dość skromna, gdyż
składa się jedynie z dwóch samodzielnych stanowisk pracy. Z pewnością struktura ta nie jest w stanie skutecznie realizować nadzoru
właścicielskiego nad wszystkimi zarządcami nieruchomości, w których znajdują się lokale komunalne.
Do utrzymania wysokiej efektywności zarządzania zasobami
mieszkaniowymi gminy wskazane jednostki Urzędu Miasta Olszty-
154
na winny rzetelnie wywiązywać się z powierzonych zadań. Jednakże, wydaje się, że funkcja kontroli i merytorycznego nadzoru nad
zarządcami zasobów mieszkaniowych gminnych jest realizowana
w praktyce sposób niedostateczny. Dotyczy to fachowego nadzoru nad mieniem zarządzanym – tak przez wskazane spółki komunalne, jak i przez zarządców zewnętrznych. Kluczowe znaczenie
w tym systemie zarządzania ma ponadto właściwa koordynacja
i współpraca pionowa pomiędzy wskazanymi jednostkami urzędu
miasta, a zakładem budżetowym ZLiBK, spółkami komunalnymi i
zarządcami prywatnymi.
5. Podsumowanie i wnioski
Realizacja zadań własnych gmin w zakresie lokalnej polityki
mieszkaniowej wymusza konieczność tworzenia, utrzymywania
i zarządzania komunalnymi zasobami mieszkaniowymi, z uwzględnieniem wymogów efektywności i skuteczności świadczonych
usług. Z formalnego punktu widzenia, głównym obowiązkiem
osób uczestniczących w zarządzaniu mieniem komunalnym jest
zachowanie szczególnej staranności przy wykonywaniu zarządu
zgodnie z przeznaczeniem tego mienia i jego ochrona. W procesie
organizowania lokalnych systemów zarządzania gminnymi zasobami lokalowymi – poza przesłankami prawnymi – należy wziąć
pod uwagę także odpowiednie formy i struktury organizacyjne
podmiotów zarządzających. Podkreślić należy, że właściwy dobór
form i struktur zarządzania do lokalnych uwarunkowań – wobec
znacznego rozproszenia własności gminnej w wielu wspólnotach
mieszkaniowych – jest zagadnieniem wielowątkowym i o złożonym charakterze. Organizacja tych procesów powinna być bowiem
adekwatna do zasad realizacji zadań własnych samorządów w zakresie mieszkalnictwa, lokalnych potrzeb i możliwości oraz wielkości zasobu mieszkaniowego i charakteru prowadzonej działalności, a także specyfiki gminy i priorytetów w polityce jej rozwoju.
Na wyborze bardziej efektywnego modelu zarządzania zasobami
komunalnymi zależy bowiem nie tylko władzom gminy, ale leży
155
on w interesie ogółu członków wspólnoty samorządowej, w tym
szczególnie najemców mieszkań komunalnych.
Konieczność właściwej organizacji i profesjonalnego podejścia
do zarządzania zasobami komunalnymi powoduje odchodzenie
w gminach miejskich od systemu bezpośredniego na rzecz powierzania czynności zarządzania jednostkom komunalnym (system
pośredni) albo firmom prywatnym (system zleceniowy). Praktyka
pokazuje, że gminy w dalszym ciągu niechętnie podchodzą do zleceniowego systemu zarządzania obawiając się utraty kontroli nad
posiadanym zasobem i zmniejszeniem wpływu na sposób zarządzania. Stąd też dominujące role w zarządzaniu zasobami mieszkaniowymi wielu gmin miejskich odgrywają protekcyjnie traktowane
podmioty komunalne. Główną zaletą powierzania zarządzania nieruchomościami gminnymi podmiotom prywatnym jest rozdzielenie funkcji zarządcy i właściciela. Gmina będąc właścicielem może
się wówczas skupić się na kontroli jakości zarządzania, a podmiot
zarządzający wykonuje czynności zarządzania w sposób możliwie
najbardziej efektywny w oparciu o ustalone w umowie cele i standardy świadczenia tego typu usług.
Badania własne umożliwiły sformułowanie następujących wniosków szczegółowych:
1. Zasoby mieszkaniowe miasta Olsztyna charakteryzują się
znacznie rozproszoną strukturą własnościową – o względnie dużej
liczbie wspólnot z udziałem gminy. Wywiera to wpływ na zmiany w strukturze organizacyjnej zarządzania tymi zasobami. Istotne
problemy wynikają ponadto ze złego stanu technicznego zasobów
i znacznych zaległości czynszowych.
2. Zarządzanie gminnymi zasobami mieszkaniowymi miasta
Olsztyna odbywa się w systemie pośrednim (budynki komunalne) oraz w systemie zleceniowym i bezpośrednim (lokale gminne
w budynkach wspólnot mieszkaniowych). Szczególną rolę w tym
systemie odgrywa zakład budżetowy, gdyż zarządza on wszystkimi budynkami mieszkalnymi, użytkowymi i garażowymi stanowiącymi pełną własność gminy oraz administruje lokalami
komunalnymi w imieniu właściciela we wszystkich wspólnotach
z udziałem gminy.
156
3. Struktura podmiotów zarządzających zasobami mieszkaniowymi miasta Olsztyna jest efektem prywatyzacji lansowanej w gminie przy braku zdecydowanych działań władz miasta prowadzących do prywatyzacji usług zarządzania tymi zasobami. Biorąc pod
uwagę regulacje prawne i rozwój firm prywatnych zarządzających
nieruchomościami, należy stwierdzić, że obecna struktura zarządzania zasobami gminnymi w Olsztynie posiada charakter przejściowy i będzie zapewne podlegać dalszym przekształceniom.
4. Jedną z głównych słabości systemu zarządzania zasobami
mieszkaniowymi miasta Olsztyna jest relatywnie słabo rozwinięty
nadzór właścicielski – zarówno nad zarządcami komunalnymi, jak
i prywatnymi we wspólnotach mieszkaniowych. Struktura organizacyjna zespołu nadzorującego jest na tyle skromna, że zespół ten
nie jest w stanie skutecznie realizować nadzoru merytorycznego
nad wszystkimi zarządcami nieruchomości, w których znajdują się
lokale komunalne.
5. Procesy restrukturyzacji zarządzania zasobami lokalowymi
miasta Olsztyna przebiegały poza działaniem praw rynku, miały
doraźny charakter i nie doprowadziły do powstania konkurencji
w sektorze usług zarządzania nieruchomościami komunalnymi.
Pomimo niskiej efektywności jednostek komunalnych gmina skutecznie je chroniła i faworyzowała, gdyż są to formy bezpieczne dla
pracowników i wygodne do bezpośredniego sterowania. Praktyki
te ograniczają rozwój rynku zarządców nieruchomości i poprawę
jakości świadczonych usług.
Bibliografia
Wydawnictwa zwarte
1. Majchrzak, M., 2003, Zarządzanie nieruchomościami komunalnymi.
W: Zarządzanie gospodarką i finansami gminy. Praca zbiorowa
pod redakcją Hanny Sochackiej-Krysiak. Oficyna Wydawnicza
Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Wydanie I, Warszawa.
2. Mikołajewska B., (red.), 2009, Zarządzanie nieruchomościami publicznymi. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
157
3. Muczyński A., R Źróbek, 2006, Restrukturyzacja zarządzania gminnymi zasobami lokalowymi. W: Restrukturyzacja i konkurencyjność
w warunkach procesów globalizacji. Monografia pod redakcją
naukową Ryszarda Borowieckiego i Tomasza Rojka, s. 185-196.
Oficyna Wydawnicza ABRYS, Kraków.
4. Nalepka, A., 2005, Zarządzanie zasobem nieruchomości mieszkaniowych aspekt organizacyjny. W: Kwartalnik Naukowy: Problemy
Rozwoju Miast. Zeszyt 1-2: 65-75. Wydawnictwo Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
5. Nalepka, A., 2006, Rozwój form instytucjonalnych zarządzania nieruchomościami w Polsce. W: Studia i Materiały Towarzystwa Naukowego Nieruchomości – vol. 14 nr 1. Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe Nieruchomości, Olsztyn.
6. Nalepka, A. (red.), Zarządzanie zasobami mieszkaniowymi w Polsce.
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków, 2007.
7. Nalepka, A., 2008, Modele zarządzania gminnym zasobem nieruchomości. W: Zeszyty Naukowe nr 792. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków.
8. Tertelis, M., Restrukturyzacja zarządzania nieruchomościami komunalnymi, Wydawnictwo MUNICIPIUM, Warszawa, 2000.
9. Tertelis, M., J. Karp, S. Vieyra, Zarządzanie wartością nieruchomości mieszkaniowych, Wydawnictwo C.H. BECK, Warszawa,
2009.
Artykuły prasowe i okolicznościowe
1. Bończak–Kucharczyk, E., 2003, Zarządzanie nieruchomościami przez
jednostki organizacyjne gminy. W: Nieruchomości C.H. BECK, Nr
9:10-13 i Nr 10:8-11.
2. Tertelis, M., 2008, Prowadzenie przez jednostki organizacyjne gminy
działalności gospodarczej w zakresie zarządzania nieruchomościami.
W: Nieruchomości C.H. BECK, Nr 1:39-43.
Dokumenty prawne
1. Ustawa z dnia 8 marca 1990r. o samorządzie gminnym (j.t. Dz. U.
2001r., Nr 142, poz. 1591 ze zm.).
158
2. Ustawa z dnia 26 października 1995 r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego (Dz. U. z 2000 nr 98, poz. 1070
ze zmianami).
3. Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o gospodarce komunalnej (j.t. Dz.
U. z 2011r., Nr 45, poz. 236 ze zm.)
4. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomościami
(j.t. Dz. U. 2010r., Nr 102, poz. 651 ze zm.),
5. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U.
Nr 157, poz. 1240 i 1241 ze zm.).
Inne źródła :
1. Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania Towarzystw Budownictwa Społecznego, Najwyższa Izba Kontroli, Delegatura w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2010.
2. Uchwała Rady Miasta Olsztyna z dnia 25 stycznia 2012 r. w sprawie wieloletniego Programu Gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy Olsztyn na lata 2012-2016.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Agnieszka Starzyk
PRZYJAZNA PRZESTRZEŃ PUBLICZNA.
STUDIUM CECH FIZYCZNYCH
I NIEFIZYCZNYCH,
W SZCZEGÓLNOŚCI Z MYŚLĄ
O UCZESTNIKU MAŁOLETNIM
FRIENDLY PUBLIC SPACE.
STUDY OF FEATURES OF INDIVIDUALS
AND NONPHYSICAL,
SPECIFICALLY TO ADDRESS
THE PARTICIPANT MINORS
Streszczenie
Praca badawcza została ukierunkowana na zdobywanie nowej
wiedzy w zakresie kształtowania współczesnych przestrzeni publicznych, ze szczególnym naciskiem na analizę potrzeb i ograniczeń małoletniego użytkownika. Efektem końcowym jest wskazanie
w części teoretycznej (Studium problemu) i praktycznej (Studium
przypadku) czynników dla prawidłowego kształtowania przestrzeni publicznych w skali mikro, przestrzeni w odczuciach dziecka
(ale i wszystkich jej użytkowników) bezpiecznej, stymulującej jego
rozwój, wyobraźnię, wrażliwość, budującej więzi międzyludzkie,
przekazującej szeroko rozumiane treści edukacyjne, w tym związane z historią i tożsamością.
Wyniki badań pozwolą na przyjazne kształtowanie środowiska
zbudowanego w strefach publicznych/ogólnodostępnych, jako
przeciwstawienie istniejącym założeniom nie respektujących zróżnicowanych potrzeb użytkowników.
160
SUMMARY
The philosophy of the attitude to architectural designing has
been changeable over time and depends on the development
of civilization. Nowadays, the real respect of individualization
of each man – an architecture user – seems very obvious. The
main goal is to enable each person to be as self-reliant as possible
in the environment built for them in the most natural and appropriate way.
Słowa klucze: interakcje międzyludzkie w przestrzeni, partycypacja społeczna, przestrzeń wspólna, przestrzeń dziecka, różnorodność przestrzeni dostępnej, jakość przestrzeni, kultura przestrzeni,
tożsamość przestrzeni.
Keywords: human interactions in space, social participation,
common space, child space, variety of available space, space quality, space culture, space identity.
WPROWADZENIE
Problem badawczy określony tematem dotyczy identyfikacji
fizycznych i niefizycznych cech współczesnych przestrzeni publicznych oraz czynników wpływających na ich postrzeganie przez
wszystkich użytkowników, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb i ograniczeń osób małoletnich. Sformułowano tezę, iż cechy
przestrzeni publicznych wskazywane w dotychczasowych badaniach, a następnie wdrażane w projektach i realizacjach, wymagają przewartościowania między innymi ze względu na zauważalne
zmiany stylu życia związane z rozwojem cywilizacyjnym, akcelerację rozwoju, starzenie się społeczeństwa (długotrwałe przebywanie
w ciągu doby w strefach publicznych osób w wieku poprodukcyjnym), zauważalnie większą aktywność osób niepełnosprawnych,
ale również ze względu na nasilające się zagrożenia środowiskowe
i zmiany klimatu (powodzie, miejska wyspa ciepła, deficyt wody,
Agnieszka Starzyk – Przyjazna przestrzeń publiczna...
161
deszcze nawalne i podtopienia)1, czy zagrożenia działaniami terrorystycznymi2. Sformułowano tezę, iż przestrzeń publiczna mająca
być postrzegana jako przyjazna człowiekowi powinna być przystosowana dla użytkowników o różnych potrzebach, różnych ograniczeniach i możliwościach fizycznych i psychicznych, oraz zróżnicowanych wiekowo.
Artykuł został podzielony na dwie podstawowe części:
– studium problemu –wskazanie cech fizycznych i niefizycznych
przestrzeni publicznych (wkluczających i wykluczających),
mających bezpośredni i pośredni wpływ na pozytywne relacje
społeczne, z wyszczególnieniem problemu relacji przestrzeń –
dziecko (minimalizację konfliktów przestrzeń – dziecko),
– studium przypadku – koncepcja przestrzeni publicznej wokół
Rotundy w Warszawie, część autorskiego opracowania konkursowego dotycząca tematu.
Zastosowano metody badań niezbędne do rozwiązania problemu naukowego, do oceny wyników tych działań oraz ich koncepcyjnego zastosowania/wdrożenia w projekcie otoczenia Rotundy:
– metoda analizy krytycznej – analiza i krytyka piśmiennictwa
posłużyła do opracowania wyników badań własnych w oparciu
o inne prace, projekty i badania,
– metoda obserwacji bez interwencji,
– metoda wywiadu/współpracy – identyfikacja potrzeb społecznych z uwzględnieniem zróżnicowania wiekowego oraz sprawnościowego; użytkownikom przestrzeni zostały postawione
pytania, których celem było uzyskanie i zinterpretowanie odpowiedzi, a przy okazji wzmocnienie więzi użytkownik-przestrzeń
poprzez włączenie mieszkańców w proces jej tworzenia,
– metoda intuicyjna – została zastosowana w celu analizy przestrzeni zastanej i projektowanej, a także koncepcyjnej/wizjo1 Szymon Tumielewicz, Krajowa Polityka Miejska. Ochrona środowiska i odpowiedź
na zmiany klimatu, Konferencja Prace nad Krajową Polityką Miejską – od założeń do realizacji, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13.06.2013.
2 Artur Jasiński, Architektura w czasach terroryzmu. Miasto – przestrzeń publiczna
– budynek, Warszawa 2013.
162
nerskiej, metoda oparta na osobistych doświadczeniach autorki;
metoda intuicyjna była podstawą do pracy naukowej nad problemem – sprawdzeniu i udowodnieniu bądź zaprzeczeniu stawianym tezom,
– metoda opracowania koncepcji zdefiniowanej przestrzeni publicznej:
– diagnoza prospektywna – identyfikacja najważniejszych uwarunkowań przestrzennych zarówno fizycznych jak i niefizycznych w zastanej tkance miejskiej, wskazanie kluczowych problemów wymagających rozwiązania,
– analiza SWOT – wyodrębnienie i analiza uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych, mocnych i słabych stron, możliwości i ograniczeń,
– analiza badanej struktury, zachodzących między nimi relacji,
występujących tendencji.
Podstawą wniosków były badania empiryczne. Zebrane informacje, po weryfikacji zostały poddane badaniu związku fizycznego
kształtowania przestrzeni publicznych z poziomem komfortu społecznego celem sformułowania wniosków teoretycznych przedstawionych w części Studium problemu. Pozyskany w efekcie badań teoretycznych materiał był wyjściowym dla dalszych opracowań – próby
wdrożenia opisanej problematyki w część Studium przypadku.
STUDIUM PROBLEMU
Problem kształtowania przestrzeni publicznych, w tym z myślą
o najmłodszych odbiorcach, nie należy do nowych kwestii podejmowanych we współczesnych badaniach. Niemniej kształtowanie/
badanie środowiska zbudowanego, jego cech fizycznych i niefizycznych (społecznych), nigdy nie będzie procesem skończonym. Jest to
zjawisko ciągłe, wymagające ciągłych badań stanu istniejącego i tendencji rozwojowych, analizy potrzeb doraźnych ale i przyszłych.
Tak określony problem badawczy nie ma definicji skończonej, cały
czas się rozszerza, podlega ciągłym przedefiniowaniom. Stąd potrzeba ciągłych/aktualnych badań. Nie oznacza to zmiany, okre-
163
ślonych w przeszłości, zasad kompozycji urbanistycznej, w swych
ogólnych założeniach są nadal (i prawdopodobnie będą) aktualne,
ale wymagają współczesnej interpretacji. Nie znaczy to również, że
zastane przestrzenie publiczne są lepiej czy gorzej zaprojektowane/zrealizowane, po prostu są inne – inaczej myśleli projektanci,
inne też były oczekiwania społeczne, inne zagrożenia. I nie chodzi
też o zmianę rzeczywistości wprost (odrzucenie stanu istniejącego),
ale badanie i ujawnianie potencjału przestrzeni zastanych oraz projektowanych/realizowanych współcześnie i w przyszłości.
Na podstawie przeprowadzonych analiz zostały sformułowane
problemy nie tylko w kategoriach architektonicznych i urbanistycznych, ale również socjologicznych, psychologicznych i pedagogicznych, co w ocenie autorki stanowi nierozerwalną całość. Wyniki
badań wstępnych wskazują, że można realizować przestrzeń przyjazną dla dziecka, a także innych użytkowników zróżnicowanych
wiekowo i sprawnościowo, poprzez kształtowanie odpowiednich
rozwiązań i powiązań przestrzennych.
O jakości/atrakcyjności przestrzeni decyduje czy jest ona zwrócona do odbiorcy (jest nastawiona na interakcję z odbiorcą), czy
funkcjonuje w oderwaniu od człowieka/ludzi. Zakłada się, że przestrzeń publiczna powinna oddziaływać zgodnie z potrzebą i funkcją. W przestrzeni publicznej, jak w każdym środowisku, występują
użytkownicy o różnych potrzebach, często przeciwstawnych – dobrze zaprojektowana minimalizuje konflikty międzyludzkie. Z badań
socjologicznych wynika wzrost zapotrzebowania na łatwo dostępne
formy aktywności poza domem dla wszystkich grup wiekowych.
Znaczenie i wpływ ładu przestrzennego, rozumianego jako
„przestrzeń z której nie chce się wychodzić”, na odczucia dziecka
są bardzo istotne – na jego poczucie bezpieczeństwa, kształtowanie wyobrażeń estetycznych, szeroko rozumianą kulturę/wszystko
co się dzieje w przestrzeni jest kulturą (kulturą przestrzeni), przekazywaniem informacji – przestrzeń jest komunikatorem. Jakość
przestrzeni publicznych, bardziej niż w przypadku osoby dorosłej,
ma wpływ na stan psychiczny dziecka – może dawać mu radość,
spokój, pobudzać jego rozwój lub wywoływać emocje negatywne –
strach, agresję, często przekładające się na płacz, krzyk, czy szeroko
164
rozumiane (ale różnie w różnych kulturach) złe zachowanie. Nie
bez znaczenia dla odbioru przestrzeni pozostają zmienne warunki
oświetlenia, różna pogoda, nastroje i psychiczne nastawienie.
Obserwacja/diagnoza przestrzeni publicznych była prowadzona
z punktu widzenia dziecka, to ono było ekspertem, z jego pomocą
zostały zdefiniowane potrzeby i ograniczenia. Dorosły, jak również
już nastolatek, charakteryzują się widzeniem spostrzeżeniowym,
analizując obraz przez doświadczenia życiowe, natomiast dziecko
odbiera przestrzeń taką jaką jest (wprost/prostolinijnie), zauważa
więcej szczegółów nie interpretując ich poprzez wiedzę.3 Przestrzeń
interesująca dla dziecka jest nasycona zdarzeniami (pobudzającymi
wyobraźnie, jest inspiracją dla wielu działań), a nie z nich wyczyszczona (higienizowana). W przyjaznej dla dziecka przestrzeni, to ono
jest miarą i skalą, a środowisko zbudowane przekazuje czytelną informację dotyczącą lokalizacji i orientacji. Ważnym problemem jest
również zmienność postrzeganie przestrzeni wraz z wiekiem – dla
dzieci najmłodszych najistotniejsza jest przestrzeń najbliższa, natomiast z wiekiem podlega procesowi rozszerzania się, starsze dzieci
potrzebują przestrzeni również do samodzielnego działania4, do
podejmowania ryzykownych decyzji, bardziej dynamicznej. W każdym okresie życia dziecka przestrzeń jest stymulatorem rozwoju.
Przestrzeń publiczna budzi u dzieci różne, często niezrozumiałe
dla dorosłych, lęki. Przestrzeń przyjazna dla osoby dorosłej, niekoniecznie w taki sposób jest odbierana przez dziecko. Należy jednak
zwrócić uwagę, że tzw. przestrzeń dorosłych również jest istotna
dla dziecka – wejście w przestrzeń dorosłych oznacza przekroczenie progu dorosłości, chociażby na chwilę.5
Współcześnie oczywistym wydaje się realne poszanowanie indywidualności każdego człowieka, w tym również małoletniego
użytkownika architektury. Filozofia oparta na powyższym założeniu, czy może bardziej proces myślenia o architekturze dostępnej
3 Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, Warszawa
1984/2008.
4 Kazimierz Wejchert, Przestrzeń wokół nas, Fibak Noma Press, Katowice 1993.
5 Ib.
165
dla wszystkich nie posiada jednego określenia i częściej w swych
rozważaniach nawiązuje do osób niepełnosprawnych, czy mówiąc
szerzej nie w pełni sprawnych, trwale bądź czasowo. Promowane
przez międzynarodową Unię Architektów i według autorki najbardziej czytelnie oddające problem określenie Design For All – projektowanie dla wszystkich, zakłada, że projektując przestrzeń z myślą o niepełnosprawnych, projektujemy przestrzeń przyjazną dla
wszystkich, w tym również jej małoletnich uczestników.
Dziś wydaje się oczywistym, że przestrzeń publiczna powinna
być dostępna dla wszystkich. Niemniej powyższy problem został
zauważony stosunkowo niedawno, bowiem dopiero w latach 80tych, a głownie w 90-tych XX wieku zaczęto mówić o prawach osób
niepełnosprawnych. W wyniku tych działań w 1993 roku zostały
przyjęte przez Organizację Narodów Zjednoczonych „Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych”6.
Celem Zasad jest zagwarantowanie osobom niepełnosprawnym,
jako członkom swoich społeczności, możliwości korzystania z tych
samych praw i obowiązków przysługujących pozostałym obywatelom. W Polsce wprowadzono szereg norm i aktów prawnych zawierających regulacje dotyczące osób niepełnosprawnych. Niewątpliwe są to słuszne i potrzebne działania. Niemniej żadna ustawa
czy rozporządzenie zawierające regulacje dotyczące likwidacji barier architektonicznych, bez pogłębienia wiedzy dotyczącej potrzeb
wszystkich użytkowników architektury, nie gwarantuje wykonania
dobrego z perspektywy tych osób projektu. Nowoczesne projektowanie, to działanie z pełną świadomością tych potrzeb.
Definicja osób niepełnosprawnych czy nie w pełni sprawnych
sformułowana przez Światową Organizację Zdrowia: „Osoba niepełnosprawna to osoba o naruszonej sprawności funkcjonalnej lub
aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie dla niej
właściwych ról społecznych.”7 Według powołanej definicji osoby
uznawane za niepełnosprawne, to nie tylko osoby poruszające się
6 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja
48/96, 48 sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 20.12.1993.
7 World Health Organization’s International Classification of Functioning,
Disability and Health, 2000.
166
na wózkach inwalidzkich, osoby mające trudności w samodzielnym
poruszaniu się bez urządzeń wspomagających (kula, laska, balkonik etc.) czy osoby z dysfunkcją wzroku lub/i słuchu, ale również:
osoby starsze (powyżej 65-tego roku życia), osoby małoletnie (poniżej 5-tego roku życia), kobiety w ciąży, osoby cierpiące na artretyzm,
astmę lub dolegliwości sercowe, osoby cierpiące na częściową lub
całkowitą utratę głosu, osoby z zaburzeniami osobowości, osoby łatwo wpadające w panikę, osoby niepełnosprawne w wyniku
nadużywania alkoholu i/lub innych używek, osoby współczesnej
generacji i potencjalnie przyszłe pokolenia narażone na niepełnosprawność z powodu zanieczyszczenia środowiska i/lub z powodu
nieodpowiedzialnych działań człowieka w odniesieniu do środowiska i społeczności.8 Należy również pamiętać o innych czasowych
niepełnosprawnościach o bardzo zróżnicowanym podłożu.
Stąd wniosek, że na przestrzeni życia człowieka pojawiają się
okresy mniejszych lub większych możliwości czy ograniczeń fizycznych. To, co w danym momencie wydaje się łatwo dostępne,
w innym może stać się barierą nie do pokonania. Wpływ na postrzeganie niepełnosprawności ma niewątpliwie środowisko, w którym
przebywamy, a w szczególności czynniki społeczne, kulturowe,
psychiczne, emocjonalne czy uwarunkowania etyczne.9
Celem nadrzędnym jest umożliwienie każdemu uczestnikowi
przestrzeni, również małoletniemu, maksymalnej samodzielności
w środowisku zbudowanym w najbardziej dla niego naturalny
i właściwy, czyli przyjazny sposób.10
STUDIUM PRZYPADKU
Badania przedprojektowe pozwalają na podjęcia prawidłowych
decyzji na etapie projektowania, dają możliwość realizacji dobrze
funkcjonujących przestrzeni publicznych. Niewystarczające jest ich
8 Jolanta Budny, Projektowanie dla wszystkich, SPI, Warszawa 2004, s. 8-9. Ib., s. 8.
10 Ewa Kuryłowicz, Projektowanie uniwersalne, SPI, Warszawa 2005, s. 42.
9 Agnieszka Starzyk – Przyjazna przestrzeń publiczna...
167
stworzenie i udostępnienie społeczności. Muszą również zaistnieć
odpowiednie warunki do uczestnictwa w aktywności społecznej
i rekreacyjnej.11„Jak często przestrzenie są użytkowane to jedno;
ważniejsze jest jednak to, w jaki sposób mogą być używane”.12
Wnioski z badań zostały przez autorkę wdrożone w projekcie
koncepcyjnym – pracy konkursowej siódmej edycji międzynarodowego konkursu architektonicznego CHANGING THE FACE, poświęconemu warszawskiej Rotundzie. Przedsięwzięcie zostało zorganizowane przez PKO Bank Polski we współpracy z firmą DuPont,
Warszawskim Oddziałem Stowarzyszenia Architektów Polskich,
Polish Green Building Council i portalem Architizer.com.13 Tematem konkursu była modernizacja budynku Rotundy oraz „stworzenie wokół budynku atrakcyjnego terenu publicznego, który stanie
się dynamicznym miejscem spotkań i soczewką ogniskującą życie
miasta”.14 Założeniem było przekształcenie konstrukcji budynku,
zachowując jego tradycyjny kształt i charakterystyczne cechy oraz
zintegrowanie obiektu z zastaną przestrzenią miejską.
Ideą autorskiego projektu była spójna estetyka wnętrza i zewnętrza. W niniejszym artykule omówiona zostanie część pracy dotyczącą
przestrzeni publicznej wokół obiektu, z pominięciem propozycji modernizacji budynku oraz jego układu funkcjonalno-przestrzennego.
Rotunda to istotny element kompozycji urbanistycznej tzw. ściany wschodniej ulicy Marszałkowskiej. Zespół architektoniczno-urbanistyczny został zaprojektowany przez Zbigniewa Karpińskiego z
zespołem, jako kontynuacja nagrodzonej pracy konkursowej w 1958
roku, i zrealizowany w latach 1960-1969. Sama Rotunda, południowe
zamknięcie Pasażu Wiecha (nazwa od 2006 roku), została zaprojektowana przez Jerzego Jakubowicza i oddana do użytkowania w 1966
roku. W wyniku wybuchu gazu w 1979 budynek został w 70% zniszczony, a odbudowa zmieniła na niekorzyść pierwotne istotne założenie projektowe – transparentność (poprzez przyciemnienie szklenia).
11 Jan Gehl, Życie między budynkami, RAM, Kraków 2009, s. 129-131.
Ib., s. 129.
13 http://architizer.com/blog/dupont-changing-the-face-polish/#.Ucmd15z4tMS
14 Ib.
12 168
W analizowanej pracy przestrzeń wokół Rotundy pełni funkcje
zarówno rekreacyjne jak i społeczne. Istotne dla odbioru zróżnicowanej przestrzeni jest przemieszczanie – zmienność doznań15, przy
pełnej dostępności dla osób zróżnicowanych wiekowo i sprawnościowo. W wyniku przeprowadzonej analizy (Rys.1) oraz mając na
uwadze cechy przyjaznej przestrzeni przyjęto rozwiązania, zdaniem autorki, odpowiadające współczesnym wymogom stawianym
przyjaznym przestrzeniom publicznym.
Rys.1 Studium przestrzeni – wnętrza sprzężone dominantą/wnętrza sprzężone przestrzenią, opracowanie autorskie: 1. A, B, C, D –
czytelne wnętrza sprzężone za pomocą Rotundy, ale też sprzężone
za pomocą przestrzeni, 2. A-B, B-C, C-D, D-A – przestrzenie wspólne dla obu wnętrz/elementy sprzężenia – napięcia ruchowe, punkty
widokowe, na terenie wspólnym widoczne oba wnętrza, 3. strumień
ruchu o największym natężeniu, 4. podkreślenie osi Pasażu Wiecha,
5. przestrzeń D-A – ze względów bezpieczeństwa w części konieczność wyłączenia, 6. przestrzeń A-B i C-D – ze względu na strumień
ruchu o największym natężeniu w części konieczność wyłączenia z
przestrzeni oczekiwania/spotkań, 7. przestrzeń oczekiwania/odpoczynku/rekreacji, 8. płynne przejścia zielenią i meblami miejskimi
pomiędzy przestrzeniami oczekiwania/odpoczynku/rekreacji.
15 Kazimierz Wejchert, Elementy … op. cit.
169
Proponowana przestrzeń jest otwarta (ale bezpieczna), dynamiczna,
pojemna/chłonna, dostępna dla wszystkich użytkowników, jest oazą
w centrum Warszawy – zieloną, z nawilżonym tryskającą wodą powietrzem. Przyjęte rozwiązania zapewniają wybór słońce/cień o każdej
porze dnia. Głębokie, miejscami do pięciu metrów, lekkie transparentne zadaszenie (nie konkurujące z dachem Rotundy)zaprojektowane od
wejścia od strony ulicy Marszałkowskiej do wejścia od strony ulicy Widok, zapewnia zewnętrzne schronienie przed deszczem i śniegiem.
Rys. 2 Wizualizacja przestrzeni publicznej Rotundy od strony
Pasażu Wiecha, autorka projektu: Agnieszka Starzyk (opracowanie:
Przemysław Łacek)
Rys. 3 Wizualizacja przestrzeni publicznej Rotundy od ulicy
Marszałkowskiej, autorka projektu: Agnieszka Starzyk (opracowanie: Przemysław Łacek)
170
Rys. 4 Wizualizacja wnętrza Rotundy, spójna estetyka wnętrza
i zewnętrza, autorka projektu: Agnieszka Starzyk (opracowanie:
Przemysław Łacek)
Istotne znaczenie ma również przeprowadzona analiza pod kątem prewencji i ochrony antyterrorystycznej – zabezpieczenie chronionej strefy Rotundy i jej otoczenia. W ty zakresie zaproponowano
rozwiązania kompleksowe i zintegrowane z kontekstem miejsca,
ale, co bardzo ważne, niewywołujące niepokoju u dzieci i dorosłych,
będące naturalną kompozycją przestrzeni (ukryte bezpieczeństwo)
– między innymi poprzez odpowiednie kształtowanie i lokalizowanie wzmocnionych elementów małej architektury i mebli miejskich,
zieleń, wzmocnione pachołki drogowe od strony al. Jerozolimskich
oraz ul. Marszałkowskiej.
BIBLOGRAFIA
Alexander Ch., Język wzorców. GWP, Gdańsk 2008.
Budny J., Projektowanie dla wszystkich. SPI, Warszawa 2004.
Duchowski M., Sekuła A. (red.), Street art. Między wolnością
a anarchią. ASP, Warszawa 2011.
Gehl J., Życie między budynkami: użytkowanie przestrzeni publicznych. RAM, Kraków 2009.
171
Jasiński A., Architektura w czasach terroryzmu. Miasto – przestrzeń
publiczna – budynek, Warszawa 2013.
Johnni P., Thuresso C., Sztokholm miasto dla wszystkich.SPI, Warszawa 2005.
Kuryłowicz E., Projektowanie uniwersalne, SPI, Warszawa 2005.
Landry Ch., Kreatywne miasto. Zestaw narzędzi dla miejskich innowatorów. Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013.
Lenartowicz J. K., Słownik psychologii architektury. Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej, Kraków 2010.
Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja 48/96, 48 sesja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych, 20.12.1993.
Trzeciak P., Historia, psychika, architektura. PIW, Warszawa 1988.
Tumielewicz Sz., Krajowa Polityka Miejska. Ochrona środowiska i
odpowiedź na zmiany klimatu, Konferencja Prace nad Krajową Polityką
Miejską – od założeń do realizacji, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 13.06.2013.
Wejchert K., Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, Warszawa 1984/2008.
Wejchert K., Przestrzeń wokół nas, Fibak Noma Press, Katowice
1993.
World Health Organization’s International Classification of
Functioning, Disability and Health, 2000.
172
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Nebras Al-Masny
Środowiskowy aspekt
polityki energetycznej UE
Environmental Aspect
of EU's Energy Policy
Streszczenie
Unia Europejska wprowadza coraz to nowsze instrumenty prawne mające zapewnić bezpieczeństwo energetyczne kontynentu. Regulacja prawna rynku energetycznego jest formą przeciwdziałania
negatywnym skutkom istnienia rynków silnie zdominowanych,
zaś jej podstawowymi celami – efektywność gospodarowania oraz
ochrona interesów odbiorców. UE przyjęła pakiet legislacyjny, który umożliwi osiągniecie ogólnych celów w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym. Przepisy polskiej ustawy – Prawo
energetyczne ukazują niejasność rozwiązań ustawodawczych oraz
konieczność ich dostosowania do dynamiki geopolitycznej. Celem
publikacji jest przedstawienie węzłowych problemów bezpieczeństwa energetycznego Europy w świetle zobowiązań wynikających
z pakietu klimatycznego. Niniejszy artykuł jest próbą pobieżnej
analizy nowelizacji prawa energetycznego, podyktowanych nowymi priorytetami energetycznymi UE oraz obecnej kondycji sektora
elektroenergetycznego naszego kraju na tle globalnych wydarzeń
geopolitycznych. Czy polskie prawo energetyczne stanowi barierę dla szybkiego rozwoju europejskiego rynku energii, czy nie jest
przeszkodą dla skutecznego rozwoju nowych technologii w tak
istotnym sektorze gospodarki?
174
Summary
European Union creates an integrated energy and environment
policy based on clear targets and timetables for moving to a lowcarbon economy and saving energy. The third legislative package
for an internal EU gas and electricity market implemented in 2011
has to be transposed into national law by Members States. The EU
is also keen to strengthen its energy networks – the power lines and
pipelines that bring electricity, gas and oil to homes and businesses
– and equip them to handle renewable sources of energy like wind.
EU energy strategy calls for continued efforts to boost energy efficiency – such as renovating residential and commercial buildings.
The aim of the paper is to examine the changes in the energy legislature in the light of the world global geopolitical challanges.
Słowa klucze: prawo europejskie, pakiet energetyczno-klimatyczny, gospodarka niskoemisyjna, odnawialne źródła energii, bezpieczeństwo energetyczne Europy.
Keywords: European law, energy-climat package, low-emissened
economy, renewable energy sources, European security.
Wprowadzenie
Kształtowana od kilkudziesięciu lat polityka energetyczna Unii
Europejskiej ma na celu zbudowanie wspólnego rynku w tym obszarze, zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego Wspólnoty
w warunkach globalnego rynku ropy i gazu, przy występujących
sprzecznościach interesów ekspertów i importerów tych surowców oraz ochronę środowiska, zwłaszcza przeciwdziałanie zmianom klimatycznym. Aspekt ochrony środowiska w celach polityki
energetycznej UE to m.in. wspieranie rozwoju odnawialnych źródeł
energii jako mniej zanieczyszczających środowisko. W odpowiedzi
na podpisany przez większość państw członkowskich UE protokół
z Kioto, Wspólnota stara się dość rygorystycznie egzekwować przyjęte zobowiązania od państw członkowskich, jak i UE jako całości.
Nebras Al-Masny – Środowiskowy aspekt polityki...
175
Dotyczy to szczególnie zmniejszania emisji gazów cieplarnianych,
ale także szkodliwości odpadów kopalnianych, elektrowni oraz zagrożeń w wyniku awarii sieci przesyłowych ropę i gaz, itp.
Środowiskowy aspekt polityki energetycznej UE, ogólnie biorąc,
spełniać powinien w gospodarce Wspólnoty następujące funkcje:
– funkcję użytkową, polegającą na dostarczaniu naturalnych bogactw, w tym przypadku surowców energetycznych,
– funkcję usługowa, rozumianą tutaj jako neutralizacja ubocznych
(szkodliwych) skutków różnorodnej działalności gospodarczej
człowieka, wykorzystującego różne źródła i rodzaje energii,
– funkcję pozytywnego wpływu na zdrowie fizyczne i psychiczne
ludzi.
Zrozumienie i odpowiednie potraktowanie prawne i celowościowe znaczenia powiązań polityki energetycznej z ochroną środowiska trwało w UE (Wspólnotach) ponad 30 lat. O wyraźnym postępie
w tym zakresie można zasadnie mówić dopiero od Traktatu z Maastricht o utworzeniu UE. Nie zmienia to jednak faktu, że właśnie
wspólna polityka energetyczna UE to wciąż problem dyskusyjny,
co w odpowiedni sposób wpływa również na stan i zakres realizacyjny jej powiązań z ochroną środowiska.
Rys historyczny
W literaturze poświęconej integracji europejskiej stwierdza się, że
początki polityki energetycznej UE sięgają traktatów założycielskich
pierwszych wspólnot: Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (Traktat Paryski z 1951 r.), Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (Traktaty Rzymskie 1957 r.).
Początki istnienia nazwanych wspólnot, wobec bezproblemowego dostępu i niskich cen ropy i gazu, nie stymulowały ich działań
w kierunku tworzenia wspólnej polityki energetycznej, tak jak to
było w przypadku polityki celnej, handlowej i transportowej.1
1 Patrz na ten temat: Z. M. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska, Białystok
1999; Unia Europejska: leksykon integracji (red.) W. Bokajły i K. Dzibki, Wrocław 2004;
176
Dopiero w 1964 r. państwa członkowskie wspólnot podpisały
protokół w sprawie podjęcia odpowiednich działań w celu wypracowania podstawowych założeń przyszłej wspólnej polityki energetycznej. Data ta jest ważna ze względu na kolejny etap integracji,
jaką wspólnoty chciały osiągnąć – przejście do budowy tzw. rynku
wewnętrznego. A także w związku z utworzeniem w tym czasie
OPEC – organizacji producentów i eksporterów ropy oraz narastającej sytuacji konfliktowej na Bliskim i Środkowym Wschodzie, co
mogły skomplikować handel surowcami energetycznymi.
Uwzględniając powyższe, na podstawie podpisanego protokołu,
Rada Ministrów trzech wspólnot dopiero w 1969 r. określiła wstępne zasady polityki energetycznej, a m.in. uzgadnianie interesów
państw członkowskich i współpracę w tym zakresie. Nie dokonano jednak w latach następnych jakichś ważniejszych przedsięwzięć
mających na celu sprecyzowanie i realizację założeń protokołu. Jedynie w styczniu 1971 r. Rada zobowiązała państwa członkowskie
do przedkładania Komisji Wspólnot planów inwestycyjnych w zakresie wydobycia i zużycia ropy naftowej i gazu oraz planów dotyczących bieżącego i perspektywicznego importu tych surowców.
Działania Rady Ministrów i Komisji Wspólnot w omawianym
obszarze uległy pewnemu przyspieszeniu dopiero w 1973 r. – początku kryzysu energetycznego na świecie w wyniku radykalnego
wzrostu cen ropy, wprowadzonego przez OPEC jako swoistego
„odwetu” na krajach Zachodu wobec kolejnego konfliktu IzraelskoArabskiego.2 W tym kontekście warto odnotować zaangażowanie
byłego ZSRR po stronie państw arabskich, co ma swoje pewne konsekwencje i kontynuację w odniesieniu do bezpieczeństwa energetycznego UE do dzisiaj.
Konkretnie biorąc, w wyniku kryzysu energetycznego w tamtym czasie, Rada w grudniu 1973 r. powołała do życia Komitet
Z. Ślusarczyk, Europejska Wspólnota Węgla i Stali (w:) „Commentationes”, Zeszyt
Naukowy WSM, nr 1 z 2005; tenże: Europejska Wspólnota Gospodarcza, tamże, Zeszyt
nr 2 z 2005.
2 Patrz na ten temat: Encyklopedia świata (roczniki 1957–1991), Warszawa 1992;
J. Stefanowicz, Ład międzynarodowy. Doświadczenia i przyszłość, Warszawa 2006;
Najnowsza historia świata 1900–2007, Warszawa 2008.
177
Energetyczny Wspólnot, którego głównym zadaniem miało być
przygotowanie dla Komisji materiałów i projektów uchwał w zakresie polityki energetycznej oraz koordynowanie wprowadzania
w życie przez państwa członkowskie polityki energetycznej. Następnie, w czerwcu 1974 r., Komisja przedstawiła Radzie raport na
temat działań zmierzających „Ku nowej strategii polityki energetycznej Wspólnot”, przyjęty przez Radę we wrześniu tego roku.
W raporcie tym akcentowano konieczność wypracowania długoterminowej wspólnej polityki energetycznej, zmniejszania zależności Wspólnot od dostaw ropy i gazu z państw trzecich, oraz opracowanie wspólnego stanowiska wobec państw eksporterów tych
surowców.
Ku nowej strategii
polityki energetycznej
Wagę opisanych decyzji i projektów podkreśla fakt, iż w 1974 r.
aż 80 proc. ropy i ponad 30 proc. gazu zużywanych w państwach
Wspólnot pochodziło z importu. W danej sytuacji Komisja konkretyzując zalecenia Rady opracowała dokument zatytułowany
„Polityka energetyczna Wspólnoty – cele na 1985 r.” Zobowiązano
w nim m.in. państwa członkowskie do gromadzenia i przechowywania zapasów paliw płynnych (benzyny, oleju napędowego i oleju
grzewczego), co najmniej na 90 dni. Obowiązek ten jest aktualny
i dzisiaj.
Dokument ten nie zawierał jeszcze generalnych zasad wspólnej
polityki energetycznej, a bardziej był planem wspólnych lub skoordynowanych działań państw członkowskich wobec ówczesnego
kryzysu energetycznego. Stanowił jednak istotny krok w kierunku
wypracowania takiej polityki w przyszłości. Znalazło to potwierdzenie w programie Rady z grudnia 1986 r. nazwanym znów „Ku
nowej strategii polityki energetycznej”, zawierającej zaktualizowane cele i wskaźniki, które powinny być osiągnięte przez państwa
członkowskie juz przyszłej UE w horyzoncie do 1995 r.
Przewidywano w nim, iż do tego roku powinno nastąpić:
178
– ograniczenie udziału ropy naftowej w ogólnym zużyciu energii
do 40 proc.,
– udoskonalenie wykorzystania źródeł energii o 20 proc.,
– zmniejszenie udziału ropy naftowej w produkcji energii elektrycznej do nie więcej niż 15 proc.,
– zwiększenie udziału energii słonecznej i wiatru (odnawialnych
źródeł energii) w bilansie energetycznym Wspólnoty.3
Obydwa wspomniane dokumenty zainicjowały m.in. harmonizację badań w dziedzinie energetyki i zwiększanie środków finansowych przeznaczonych na te badania z budżetu Wspólnoty
(EWG) i państw członkowskich. I tak w latach 1976–1979 zrealizowano pierwszy, a w latach 1980–1983 drugi czteroletnie programy
badawcze nad rozwojem nowych źródeł energii oraz sposobami
jej oszczędzania. Z kolei w programie badawczym z lat 1984–1987
podstawowymi problemami badawczymi były: zwiększenie efektywności wykorzystania źródeł energii w korelacji z ochroną środowiska. Podobne zagadnienia badawcze zawierał program z lat
1987–1991.
Zaś w 1991 r. rozpoczęto realizację pięcioletniego programu
„SAVE”, którego celem było poszukiwanie rozwiązań dla zmniejszenia wykorzystania energii na jednostkę produktu narodowego
brutto o 20 proc. w ciągu 5 lat. W 1996 r. rozpoczęto realizację drugiego analogicznego programu „SAVE II” z większym naciskiem
na korelację bezpieczeństwa energetycznego i ekologicznego. Opracowano również szereg programów cząstkowych, np.:
Energetyczny program cząstkowy (znany jako ENERGIE) w ramach Piątego Programu Ramowego na rzecz Badań, Rozwoju Technicznego i Prezentacji (1999–2002). Przedmiotowy Program cząstkowy stanowił część czwartego Programu Tematycznego „Energia,
Środowisko i Trwały Rozwój”. Realizacja tego Programu przebiegała zasadniczo wokół dwóch działań kluczowych – Czyste Systemy
Energetyczne, w tym Odnawialne Źródła Energii, oraz Ekonomicz3 Patrz na ten temat: Z. Ślusarczyk, Bezpieczeństwo energetyczne UE w warunkach
globalnego rynku ropy i gazu..., cyt. wyd.; tenże: Bezpieczeństwo energetyczne UE a alternatywne..., cyt. wyd.
179
na i Oszczędna Energia dla konkurencyjnej Europy, uzupełnianych
działaniami koordynacyjnymi oraz współpracą o charakterze branżowym. Przy uwzględnieniu celów Protokołu z Kioto oraz powiązanych z tym polityk. Zintegrowane działania ENERGIE koncentrowały się na stworzeniu i stosowaniu rozwiązań, które pozwalałyby
zachować równowagę w zakresie udoskonaleń energetycznych
w Europie, na poprawie działań w dziedzinie środowiska.
Celem badań i realizacji tego programu było ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko związanego z produkcją i zużyciem energii w Europie; podejmowane były wysiłki na rzecz poszukiwania czystych, w szczególności odnawialnych źródeł energii.
Prace dotyczyły:
– zwiększenia produkcji energii elektrycznej i/lub ciepła przy redukcji emisji CO2 pochodzącej z węgla, biomasy czy innych paliw,
– rozwoju i wdrażania nowych oraz odnawialnych źródeł energii
w szczególności biomasy, paliw rozszczepialnych, energii wiatrowej i słonecznej,
– włączenie energii z nowych odnawialnych źródeł energii do systemu energetycznego,
– racjonalizacji kosztów związanych z technologiami produkcji
energii.
Program ALTERNER II został ustanowiony w 1998 r. i zastąpił ALTERNER I (zakończony 31 grudnia 1997 r.). Polska jest jego
uczestnikiem od 2002 r. Cele programu to: pomoc w stworzeniu warunków prawnych, społeczno-ekonomicznych i administracyjnych
dla wdrażania wspólnotowego planu działań w dziedzinie odnawialnych źródeł energii, zachęcanie do inwestycji wspierających
wytwarzanie oraz umożliwiających korzystanie z energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych w sektorach prywatnych i publicznym. Priorytetami programu są: ograniczenie emisji dwutlenku węgla, osiągnięcie do 2010 r. 12 proc. udziału energii pochodzącej ze
źródeł odnawialnych (w całkowitym użyciu energii) w państwach
UE, zmniejszenie zależności od importowanej energii, zapewnienie
ochrony zasobów energetycznych, promocja zatrudnienia, wzrostu
gospodarczego, spójności społeczno-gospodarczej, jak również lo-
180
kalnego i regionalnego wzrostu gospodarczego. Akcje i działania
finansowane przez program:
– badania naukowe oraz inne inicjatywy na rzecz rozwoju potencjału odnawialnych źródeł energii,
– akcje pilotażowe na rzecz stworzenia i rozszerzenia struktur oraz
instrumentów dla rozwoju odnawialnych źródeł energii w planowaniu lokalnym i regionalnym,
– działania informacyjne, edukacyjne i szkoleniowe,
– akcje umożliwiające zaistnienie na rynku odnawialnych źródeł
energii, know-how.
Nowe propozycje – stare praktyki
Energetyczny Program Cząstkowy (znanego jako ENERGIE),
w ramach Piątego Programu Ramowego na rzecz Badań, Rozwoju Technicznego i Prezentacji (1999–2002). Przedmiotowy program cząstkowy stanowił część czwartego Programu Tematycznego „Energia, Środowisko i Trwały Rozwój”. Realizacja Programu
ENERGIE przebiegała zasadniczo wokół dwóch Działań Kluczowych – Czystsze Systemy Energetyczne, w tym Odnawialne Źródła Energii, oraz Ekonomiczna i Oszczędna Energia dla Konkurencyjnej Europy, uzupełnianych działaniami koordynacyjnymi
oraz współpracą o charakterze branżowym i międzybranżowym.
Przy uwzględnieniu celów z Protokołu z Kioto oraz powiązanych
polityk, zintegrowane działania ENERGIE koncentrowały się na
stworzeniu i stosowaniu nowych rozwiązań, które pozwalałyby
zachować równowagę w zakresie udoskonaleń energetycznych w
Europie, na poprawie działalności w dziedzinie środowiska i dokonań gospodarczych.
W sumie jednak programy te nie spełniły zakładanych celów,
a wypracowanie wspólnej polityki energetycznej wciąż pozostawało sprawą otwartą. Wpłynęły na to głównie różnice interesów
i podejść poszczególnych państw członkowskich, ale i ówczesna
sytuacja międzynarodowa (o czym piszemy w nazwanych dwóch
artykułach), a także rozpad ZSRR i rozszerzenie UE o nowe pań-
181
stwa oraz konieczność ich włączenia do wypracowania polityki
energetycznej.
Pewne istotne osiągnięcia odnotowano jednak w zakresie rozwiązań prawnych i realizacyjnych postanowień w zakresie wdrażania odnawialnych źródeł energii. A także, w ramach programu
„Sieci Transeuropejskie”, rozpoczęto budowę systemów przesyłania ropy i gazu miedzy państwami UE (do których Polska chce dołączyć). W grudniu 1995 r. Komisja Europejska przyjęła Białą Księgę
– „Wytyczne polityki energetycznej dla Unii Europejskiej”, ustalając w niej trzy podstawowe zasady tej polityki:
– konkurencyjność,
– bezpieczne przesyłanie energii,
– ochrona środowiska.4
Tak więc o pewnym wypracowaniu podstawowych zasad i celów wspólnej polityki energetycznej UE można mówić dopiero począwszy od drugiej połowy lat 90.
Ogólnie biorąc obejmować one miały:
– zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego,
– obniżenie cen energii dzięki liberalizacji rynku energii elektrycznej i gazu oraz wspieranie rozwoju konkurencji i poprawy efektywności gospodarowania na tym rynku,
– minimalizację szkodliwego wpływu sektora energetycznego na
środowisko naturalne.5
Zamierzenia te, zwłaszcza zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego UE, zbiegły się w tym czasie z szeregiem ważnych wydarzeń na arenie międzynarodowej, a m.in. nasileniem konfliktów na
Bliskim i Środkowym Wschodzie (Irak, Afganistan), szybkim roz4 Por. Z. M. Doliwa-Klepacki, Integracja europejska..., cyt. wyd., s. 257-259;
patrz także: Geopolityczny przewodnik po świecie ropy naftowej, „Wprost” z 7.10.2007;
A. Słojewska, Rozbijanie monopoli, „Rzeczpospolita” z 3.12.2007; Ł. Jaworski,
„Wspólnoty Europejskie” nr 1/188/2008; A. Budnikowski, Ochrona środowiska jako
problem globalny, Warszawa 1998.
5 Patrz na ten temat: Ł. Jaworski, Wspólnoty Europejskie..., cyt. wyd., s. 35; Unia
Europejska: Leksykon integracji (red.) W. Bokajły i K. Dziubki..., cyt. wyd.; J. Kowalski,
Z. Ślusarczyk, Unia Europejska. Proces integracji i zarys problematyki instytucjonalno-prawnej, Poznań 2006; A. Kublik, UE chce zacisnąć pasa w energetyce, „Gazeta
Wyborcza” z 20.10.200.
182
wojem gospodarczym Chin i Indii i wzrostem ich zapotrzebowania
na ropę i gaz (konkurenci UE i USA) oraz konsekwencjami rozpadu
ZSRR i poszerzenia UE o kraje Europy Środkowej i Wschodniej. Zaczęto także coraz wyraźniej prognozować stopniowe wyczerpywanie się znanych światowych zasobów tych surowców.
Wszystko to (i szereg innych jeszcze czynników) spowodowało,
że polityka energetyczna UE pod koniec lat 90. i na początku XXI
wieku poddana została kolejnej koniecznej weryfikacji i nowemu
podejściu, w tym i w aspekcie roli Rosji oraz byłych republik radzieckich (zwłaszcza Azerbejdżanu i Kazachstanu) w zapewnieniu
dostaw surowców energetycznych. Warto zauważyć i to, że o sprawach tych zaczęto od tego czasu coraz częściej rozmawiać na szczeblu dyplomatycznym, zwłaszcza zaś w mediach. Ostatnie wydarzenia na Kaukazie (konflikt: Rosja-Gruzja) nasiliły te rozmowy i różne
opinie.
Przykładem tych dyskusji i prób określenia obszaru, nowych
wyzwań dla polityki energetycznej UE, był szczyt UE w Hampton
Court w październiku 2005 r. Zaś znaczenie problematyki bezpieczeństwa energetycznego UE wzrosło jeszcze bardziej (w opinii ekspertów) po incydencie z „zakręceniem kurka gazowego” w 2006 r.
przez Rosję dla Ukrainy, a tym samym i dla wielu państw UE ze
względu na jedną sieć przesyłową.
Aktualne cele i zadania
Zawiera je przede wszystkim „Zielona Księga” w sprawie europejskiej polityki energetycznej, opracowana przez Komisję Europejską (1997 r.). Położono w niej nacisk na formułowanie wspólnych
stanowisk państw członkowskich w przedmiotowych sprawach na
forum międzynarodowym i, kolejny raz, na rozwój odnawialnych
źródeł energii. Treść Księgi przyczyniła się do pogłębienia debaty
w UE na temat bezpieczeństwa energetycznego i ekologicznego.
Zaproponowano w niej 6 głównych kierunków działania UE
w polityce energetycznej w korelacji z bezpieczeństwem ekologicznym.
183
Jedność
Unia Europejska musi prowadzić spójną politykę zewnętrzną
w dziedzinie energetyki, odzwierciedlająca rolę organizacji jako
wielkiego i stabilnego konsumenta surowców energetycznych. Powyższe działania umożliwią w dłuższej perspektywie stopniowe
wprowadzenie jednolitej polityki energetycznej przez wszystkich
członków UE m.in. wobec głównych producentów i konsumentów
energii (dzięki umiejętnemu wykorzystaniu możliwości europejskiego rynku wewnętrznego oraz posiadanych przez Wspólnotę
instrumentów).
Integracja
UE powinna dążyć do stworzenia jednolitego europejskiego
rynku energii elektrycznej i gazu, co przyczyni się do podniesienia bezpieczeństwa, konkurencyjności i równowagi energetycznej
wszystkich członków oraz przyniesie korzyści dla indywidualnych
odbiorców. Dzięki liberalizacji, prowadzącej do zwiększenia konkurencji na europejskim rynku energetycznym, możliwy będzie swobodny wybór dostawców energii elektrycznej i gazu przez klientów
indywidualnych. W planach jest zakończenie liberalizacji rynku
energetycznego przed 2008 rokiem oraz rozbudowa połączeń (tzw.
interkonektorów) między narodowymi sieciami gazowymi i elektroenergetycznymi.
Dodatkowo Komisja zaproponowała wprowadzenie od wiosny
2007 r. publikacji dorocznych przeglądów unijnej polityki energetycznej, które mają wytyczyć strategię działań w tej dziedzinie na
poziomie wspólnotowym i krajowym.
Solidarność
Integracji musi towarzyszyć solidarność, aby Unia mogła lepiej
reagować na wahania w popycie i podaży surowców energetycznych na rynkach międzynarodowych. Stąd wymóg gromadzenia
obowiązkowych rezerw gazu ziemnego (na wzór ropy naftowej)
przez członków Unii oraz wymiana informacji o posiadanych zapasach, co pozwoli na podjęcie skoordynowanych i skutecznych działań w przypadku kryzysu. KE proponuje też powołanie Europejskiego Obserwatorium Dostaw Energii, które będzie monitorować
sytuację na rynku energetycznym i określać potencjalne zagrożenia
184
występujące na tym rynku, oraz Europejskiego Centrum Sieci Energetycznych, zajmującego się koordynowaniem działań i rozwojem
energetycznych sieci transmisyjnych.
Zrównoważenie
Należy stworzyć gospodarkę przyjazną dla środowiska, opartą
m.in. na ograniczeniu emisji dwutlenku węgla, do czego niezbędne będzie wykorzystanie zarówno istniejących, jak i nowych źródeł
energii. Konieczne są działania na rzecz wprowadzenia rozwiązań
prawnych, sprzyjających wprowadzani różnorodnych technologii
energetycznych, dzięki którym zmniejszona zostanie emisja szkodliwych gazów do atmosfery (m.in. energia ze źródeł odnawialnych, energia jądrowa).
Oszczędność
Niezbędne są zdecydowane działania na rzecz bardziej oszczędnego wykorzystywania energii, co będzie miało pozytywne skutki
dla klimatu, konsumentów i bezpieczeństwa członków UE.
Innowacje
W gospodarce europejskiej niezbędne jest promowanie oszczędności i innowacyjności w dziedzinie energetyki, głównie w obliczu
rosnących wymogów, dotyczących ochrony środowiska naturalnego (m.in. obniżenie emisji dwutlenku węgla przez wprowadzenie
technologii tzw. czystego węgla). Działania KE powinny być nakierowane na zmniejszenie zużycia surowców energetycznych dzięki rozpowszechnieniu programów badawczo-rozwojowych oraz
zastosowaniu energooszczędnych i przyjaznych dla środowiska
technologii.
Zielona Księga jest wciąż jednak typowym przykładem kompromisowego dokumentu UE, w którym każde państwo może znaleźć odpowiadające mu rozwiązania. KE ograniczyła się jedynie do
sformułowania ogólnych propozycji bez zakreślania konkretnych
celów.6
6 A. Konarzewska, Zielona Księga a europejska polityka energetyczna, „Bezpieczeństwo Narodowe”, 1/2006.
185
Znaczenie Energy Package
10 stycznia 2007 r. Komisja Europejska przedstawiła liczący
około 1000 stron zestaw dokumentów dotyczących nowej polityki
energetycznej Unii Europejskiej. Dokumenty, podzielone na osiem
grup tematycznych, formułowały kierunki działań podejmowanych
w każdej z nich. Do wyszczególnionych obszarów należały:
1) polityka energetyczna dla Europy,
2) mapa drogowa dla źródeł odnawialnych,
3) postęp w rozwijaniu generacji opartych na odnawialnych źródłach energii,
4) postęp w wykorzystaniu biopaliw,
5) wewnętrzny rynek gazu i elektryczności,
6) infrastruktura gazowa, elektryczna, energetyka jądrowa,
7) zrównoważone wytwarzanie energii z paliw kopalnych,
8) strategiczny plan technologii energetycznych.
Zaprezentowany pakiet obejmował z jednej strony wyniki konsultacji Zielonej Księgi, z drugiej zaś uwzględniał wyniki przeprowadzonego wcześniej przez Komisję Europejską dochodzenia
sektorowego w całej unijnej energetyce. Pakiet formułował też podstawowe cele uwzględniające przede wszystkim aspekty ekologiczne. Konkretne ustalenia w zakresie nowej polityki energetycznej
zostały przyjęte już w marcu 2007 r. na szczycie Unii Europejskiej
w Brukseli. Uzgodniono, że UE stara się stawić czoła ogromnym
wyzwaniom, jakie stwarza globalne ocieplenie, konieczność zapewnienia bezpieczeństwa dostaw energii oraz potrzeba poprawienia
konkurencyjności przedsiębiorstw europejskich. Dla realizacji tych
celów postanowiono skupić się na dalszym otwieraniu rynku wewnętrznego gazu i energii elektrycznej oraz poprawianiu jego funkcjonowania.
Najbardziej znanym ustaleniem tego szczytu jest przyjęcie jako
wiążących głównych celów, czyli uzyskane przez Unię Europejską
do 2020 r. 20 proc. redukcji gazów cieplarnianych, 20 proc. udziału
energii ze źródeł odnawialnych oraz 20 proc. oszczędności w konsumpcji energii pierwotnej.
186
Modyfikacje traktatowe
Kolejny szczyt Unii Europejskiej, który odbył się w czerwcu 2007 r. w Brukseli, przyniósł zgodę na sporządzenie Traktatu
reformującego, zmianę zapisów w Traktacie o Unii Europejskiej
i przekształcenie Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
w Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Z punktu widzenia
sektora energetycznego niezmiernie istotne jest to, że wśród modyfikacji wchodzących w zakres ostatniego z wymienionych dokumentów włączono zapisy o potrzebie zwalczania zmian klimatu
poprzez promowanie na płaszczyźnie międzynarodowej środków
zmierzających do rozwiązywania regionalnych lub światowych
problemów środowiska naturalnego. Wprowadzono także odwołanie do ducha solidarności pomiędzy państwami członkowskimi
w przypadku trudności w zaopatrzeniu w energię oraz wspierania
powiązań między sieciami poszczególnych krajów.7
W traktacie lizbońskim podpisanym 13 grudnia 2007 r. znajduje się odrębny rozdział poświęcony energii (Tytuł XX Energetyka:
art. 17a). Po jego wejściu w życie Unia Europejska uzyska formalne
kompetencje do prowadzenia polityki energetycznej na szczeblu
wspólnotowym, która będzie miała na celu utworzenie wspólnego
rynku energii z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju
oraz z uwzględnieniem polityki krajowej.
Propozycje Traktatu Lizbońskiego:
Tytuł XX Energetyka
Artykuł 176a
1. W ramach ustanawiania lub funkcjonowania rynku wewnętrznego oraz z uwzględnieniem potrzeby zachowania i poprawy środowiska naturalnego, polityka Unii w dziedzinie energetyki ma na celu,
w duchu solidarności między Państwami Członkowskimi:
a) zapewnienie funkcjonowania rynku energii;
b) zapewnienie bezpieczeństwa dostaw energii w Unii;
7 http://www.pke.com.pl/dp/cms/koncern_doc.xml?d=&mp=mid78&mi=m
id78&Docid=1169&ny= 2007&nm=11
187
c) wspieranie efektywności energetycznej i oszczędności energii,
jak również rozwoju nowych i odnawialnych form energii;
d) wspieranie wzajemnych połączeń między sieciami energii.
2. Bez uszczerbku dla stosowania innych postanowień Traktatów,
Parlament Europejski i Rada, stanowiąc zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą, ustanawiają środki niezbędne do osiągnięcia celów,
o których mowa w ustępie ł. Środki te są przyjmowane po konsultacji
z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym i Komitetem Regionów. Nie
naruszają one prawa Państwa Członkowskiego do określania warunków wykorzystania jego zasobów energetycznych, wyboru między
różnymi źródłami energii i ogólnej struktury jego zaopatrzenia w energię, bez uszczerbku dla artykułu 175 ustęp 2 litera c.
3. Na zasadzie odstępstwa od ustępu 2, Rada, stanowiąc zgodnie
ze specjalną procedura prawodawczą, jednomyślnie i po konsultacji
z Parlamentem Europejskim, ustanawia środki, o których mowa w tym
ustępie, jeżeli mają one głównie charakter fiskalny.
Priorytety pakietu energetycznego
Natomiast wcześniej Komisja Europejska przedstawiła 10 stycznia 2007 r. tzw. pakiet energetyczny, zawierający cele polityki energetycznej Unii Europejskiej do roku 2020. Głównym celem pakietu
energetycznego jest ustanowienie nowej polityki energetycznej dla
Europy koncentrującej się wokół kwestii zapobiegania zmianom
klimatu oraz zwiększaniu bezpieczeństwa dostaw energii i konkurencyjności. Komisja proponuje, aby Unia Europejska zobowiązała
się do redukcji emisji gazów cieplarniach o co najmniej 20% do roku
2020.
Emisja dwutlenku węgla w wybranych krajach
Kraj
USA
Chiny i Tajwan
Rosja
W mln ton rocznie
6,049
5.010
1,524
Udział w emisji w %
22,2
18,4
5,6
188
Indie
Japonia
Niemcy
W. Brytania
Włochy
Francja
Hiszpania
Ukraina
Polska
Norwegia
1,324
1,257
0,860
0,587
0,449
0,373
0,330
0,330
0,307
0,043
4,9
4,6
3,1
2,2
1,7
1,4
1,2
1,2
1,1
0,2
Udział poszczególnych dziedzin gospodarki w emisji CO2
(w proc.)
Źródło: ONZ, IPCC.
Wielkość emisji dwutlenku siarki i tlenków azotu oraz udział
węgla w elektroenergetyce w nowych krajach UE w 2005 r.
Kraj
Czechy
Estonia
Emisja SO2
(2005)
w tys. ton
Emisja tlenków
azotu (2005)
w tys. ton
218,6
77,2
277,9
31,1
Udział węgla
w produkcji
energii
elektrycznej
59,2%
91,2%
„Uciążliwość”
dyrektywy
2001/80/WE
Bardzo duża
Bardzo duża
189
Łotwa
Litwa
Węgry
Polska
Słowenia
Słowacja
Bułgaria
Rumunia
Ogółem
UE-15
3,6
43,7
129,2
1221,9
41,8
89,0
900,3
727,2
3452,5
4771,4
41,5
57,6
203,1
810,9
57,7
98,0
233,5
311,2
2123,5
9141,0
0,0%
0,0%
19,6%
91,4%
34,9%
17,6%
40,6%
36,9%
56,9%
23,9%
Mała
Mała
Średnia
Bardzo duża
Duża
Średnia
Duża
Duża
Bardzo duża
Średnia
Źródło: Internetowa baza danych EUROSTAT; EUROSTAT,
Energy. Yearly Statistics 2005. 2007 Edition, European Communities.
W świetle prognoz obecna polityka w zakresie energii i transportu zamiast zmniejszać poziom emisji dwutlenku węgla w UE,
może doprowadzić do jego zwiększenia o około 5% do roku 2030.
Komisja przyznaje, że Unia Europejska nie jest w stanie sama osiągnąć swoich celów dotyczących energii i zmian klimatu. Musi ona
współpracować zarówno z krajami rozwiniętymi, jak i rozwijającymi się, z odbiorcami energii, jak i jej producentami. Unia Europejska
chce opracować skuteczne mechanizmy solidarnościowe, aby móc
sobie radzić z wszelkimi kryzysami w zakresie dostaw energii oraz
będzie aktywnie rozwijać wspólną zewnętrzną politykę energetyczną umożliwiająca w coraz większym stopniu wypracowywanie
wspólnego stanowiska z krajami trzecimi. Będzie także podejmować wysiłki na rzecz ustanowienia tzw. partnerstw energetycznych
opartych na zasadzie przejrzystości, przewidywalności i wzajemności.8 Unia Europejska ma więc istotny interes umieszczając cele
związane ze zmianami klimatycznymi w swojej polityce zagranicznej, m.in. ograniczenia emisji gazów cieplarnianych czy wzrost wydajności energetycznej na świecie.9
8 http://www.teberia.pl/news.php?id=6088
P. Świeboda, Strategiczne wyzwanie dla UE. Kształtowanie zewnętrznego wymiaru
polityki energetycznej, DEMOS EUROPA, Warszawa 2006.
9 190
Paliwa kopalne v. ochrona klimatu
Ochrona klimatu wiąże się z możliwie najbardziej wydajnym wykorzystywaniem dostępnych nam źródeł energii. Dlatego, zdaniem
KE, zarówno w Europie jak i na całym świecie należy prowadzić
badania nad możliwościami zwiększenia sprawności energetycznej
węgla przetwarzanego na elektryczność. Należy także doskonalić
i szerzej stosować technologie wychwytywania i stałego składowania dwutlenku węgla wytworzonego przez elektrownie.
Komisja zdaje sobie sprawę, że węgiel i gaz stanowią ponad 50%
całości dostaw surowców energetycznych w UE i pozostaną znaczącym jej źródłem. Jeżeli UE ma zrealizować swoje długoterminowe
cele związane ze zmianami klimatycznymi, konieczne jest wprowadzenie bardziej ekologicznych technologii spalania węgla oraz
znaczne ograniczenie emisji dwutlenku węgla. Ponadto na szczeblu
międzynarodowym zasadnicze znaczenie ma opracowanie ekologicznych technologii spalania węgla i wychwytywania oraz składowania dwutlenku węgla: przewiduje się, że do roku 2030 na całym
świecie produkować się będzie dwa razy tyle elektryczności z węgla,
co obecnie. Stworzy to również nowe możliwości dla europejskiego
eksportu.
Komisja przyznaje, że paliwa kopalne stanowią znaczący element struktury dostaw energii w Unii Europejskiej, a także w wielu
innych krajach. Jej zdaniem węgiel może przyczynić się do zapewnienia bezpieczeństwa dostaw energii ora rozwoju gospodarki UE
i świata wyłącznie pod warunkiem zastosowania technologii umożliwiających znaczne ograniczenie jego szkodliwego wpływu na środowisku naturalne.
Ekologiczne technologie spalania węgla, które zwiększają
sprawność i zmniejszają emisje zanieczyszczeń, są obecnie szeroko stosowane w sektorze energetycznym przez najbardziej rozwinięte państwa. Do roku 2020 przewiduje się dalszy postęp w
zakresie nowatorskich rozwiązań technologicznych, które obejma
również wychwytywanie i składowanie CO2 w produkcji energii
z węgla, w związku z czym od 2020 r. w UE i na całym świecie
191
możliwa będzie produkcja energii przy „poziomie emisji bliskim
zera”.10
„Węgiel i otwarty rynek to najlepsza gwarancja bezpieczeństwa
energetycznego” – twierdzi Martin Wolf z „Financial Times”.11 Pojawiają się także głosy za wykorzystaniem energii nuklearnej. Walka ze zmianami klimatycznymi została uznana za wysoki priorytet
polityczny Unii Europejskiej. Wpływa to bezpośrednio na politykę energetyczna i potrzebę zwiększenia wydajności energetycznej.
Znaczenie odnawialnych źródeł energii rośnie, ale pomimo postępu technologicznego nie będą one w stanie zastąpić paliw kopalnianych. Oczekuje się, że światowy popyt na energię wzrośnie o 50%
do 2030 r. i podwoi się do 2050 r. wraz z dalszym wzrostem gospodarczym państw rozwijających się, w szczególności Chin oraz Indii.
ponad 75% wzrostu zapotrzebowanie na energię będzie pochodzić
z państw rozwijających się. „Światowa gospodarka energetyczna
zmierza w kierunku, który w sposób oczywisty jest nie do utrzymania” – ostrzega Claude Mandil, dyrektor zarządzający Międzynarodowej Agencji Energii (IEA).12 Ta sytuacja ma bardzo praktyczne,
bezpośrednie implikacje dla nadawania priorytetów w ramach zewnętrznej polityki energetycznej Unii.
Łączne zużycie energii w UE wzrośnie o 25% w ciągu najbliższych 30 lat, jeśli nie zostaną poczynione dodatkowe wysiłki na
rzecz dywersyfikacji źródeł energii. To oznacza, że w 2030 r. Unia
Europejska będzie musiała importować 70% konsumowanej energii, podczas gdy obecnie wskaźnik ten wynosi 50%. Przyczyną tego
stanu będzie wzrastający popyt oraz malejące znaczenie rezerw
znajdujących się na dnie Morza Północnego. Według szacunków
Komisji Europejskiej, tamtejsze zasoby ropy i gazu ulegną wyczerpaniu za 25 lat.
10 http://www.teberia.pl/news.php?id=6088
M. Wolf, The best hope for energy security, “Financial Times”, 04.07.2006.
12 C. Hoys, An unsustainable Outlook, “Financial Times”, 20.11.2006.
11 192
Podsumowanie
Wypracowanie i praktyczne wdrożenie założeń, celów i zadań
polityki energetycznej w Unii Europejskiej to długi i skomplikowany proces. Wspólnota jest importerem większości surowców energetycznych, w niewielkim stopniu zaspokaja swoje potrzeby ze
źródeł rodzimych. To uzależnienie od zewnętrznych producentów
i eksporterów ropy i gazu, plus trudności z wypracowaniem wspólnego, jednolitego stanowiska państw członkowskich w przedmiotowej sprawie oraz, dodatkowo, konieczność skorelowania tej polityki
z ochroną środowiska, to główne czynniki przedłużające ten proces.
Znaczący postęp w tym obszarze działania UE osiągnęło dopiero po
1990 r., kiedy to sprawę polityki energetycznej i ochrony środowiska
podniesiono traktatowo do rangi spraw kluczowych dla Wspólnoty
i państw członkowskich. Zwłaszcza w dziedzinie ochrony środowiska, wobec przyjętych zobowiązań w protokole z Kioto, sprawa
ta jest w dość rygorystyczny sposób traktowania w odniesieniu do
państw członkowskich, jak i sektorowych i programowych zobowiązań, które UE obowiązują. Zagadnienia te są regulowane odpowiednim prawodawstwem i decyzjami instytucji UE.
Bibliografia
Bukowski Z.: Prawo ochrony środowiska Unii Europejskiej C.H. Beck,
Erechemla A.: Ocena szóstego wspólnotowego programu działań w zakresie ochrony środowiska „Prawo i Środowisko” nr 3/2011, s. 33–38.
IPCC 2007: Zmiana klimatu 2007: Raport syntetyczny. Wkład grup
roboczych I, II i III do czwartego raportu oceniającego Międzynarodowego
Zespołu ds. Zmian Klimatu [red.] Główny zespół autorski, Pachauri
R.U. i Reisinger A. I wyd. IOŚ, Warszawa 2009, s. 30.
Karski L.: Prawo ochrony klimatu – aspekt międzynarodowy, wspólnotowy i krajowy, [w:] Bar M., Jendrośka J. [red.]: Wspólnotowe prawo ochrony środowiska i jego implementacja w Polsce trzy lata po akcesji
Wyd. Centrum Prawa Ekologicznego Wrocław 2008, s. 308.
193
Kassenberg A.: Polska niskoemisyjna Mapa drogowa 2050 – wstępne założenia. 9 Dni oszczędzania energii efektywność energetyczna
w budownictwie i przemyśle, Konferencja 14–15 listopada 2012
Wrocław.
Kenig-Witkowska M.M. Prawo środowiska Unii Europejskiej Wybór i wprowadzenie Maria Magdalena Kenig-Witkowska LEX a WoltersKluwer Business Warszawa 2012, s. 597.
Kolarska-Bobińska L.: Energetyka to nie tylko CO2 Spór o prawo do
emisji dwutlenku węgla „Gazeta Wyborcza” z 22 lutego 2013 r., s. 17.
Pakiet klimatyczno-energetyczny, 2008: Pakiet klimatyczno-energetyczny. Analityczna ocena propozycji Komisji Europejskiej. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Departament Polityki Integracyjnej,
Pietraś M.: Międzynarodowy reżim zmian klimatu Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 486.
Piontek W.: Ewolucja europejskiej polityki klimatycznej w aspekcie
budowy gospodarki niskoemisyjnej. [w:] red. D. Kiełczewski: Implementacyjne aspekty wdrażania zrównoważonego rozwoju. Wyższa Szkoła
Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2011, s. 37–54.
Raport 2030..., 2008: Raport 2030. Wpływ proponowanych regulacji
unijnych w zakresie wprowadzenia europejskiej strategii rozwoju energetyki wolnej od emisji CO2 na bezpieczeństwo energetyczne Polski, a w
szczególności możliwości odbudowy mocy wytwórczych wykorzystujących
paliwa kopalne oraz poziom cen energii elektrycznej. Badania Systemowe „EnergSys” Sp. z o.o. 2008.
Serżysko A.: Zmiany klimatu: polityka i prawo Fundacja Centrum
Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2010, s. 50.
Sprawozdanie Komisji..., 2012: Sprawozdanie Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady Stan europejskiego rynku uprawnień do emisji
dwutlenku węgla w 2012 r. (tekst mający znaczenie dla EOG) Komisja
Europejska Bruksela, 14.11.2012 COM(2012)652 final.
Stanowisko Rządu 2012: Stanowisko Rządu do Komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu
Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Plan działania w
zakresie energii do roku 2050. Data przyjęcia stanowiska przez Komitet ds. Europejskich 10 lutego 2012 r.
194
Tarnawska K. [red.]: Ewolucja budżetu Unii Europejskiej w kontekście wyzwań klimatycznych polskich regionów Difin SA Warszawa
2012, s. 149.
Tokarski S., Janikowski J.: Komisja Europejska chce backloadingu
„Polska Energia”, luty 2013, s. 3.
Włodarczyk R.: Polityka klimatyczna Unii Europejskiej i jej wpływ
na gospodarki państw członkowskich Przegląd badań Komisji Europejskiej. [w:] K. Tarnawska [red.] Ewolucja budżetu Unii Europejskiej…,
Warszawa 2012, s. 31–51.
Zyśk J.: Kierunek – gospodarka niskoemisyjna „Środowisko” nr 13–
14/2012b, s. 9–12.
Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej C 306, 17.12.2007.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Cezary Tomasz Szyjko
Modern concepts of the energy
and environmental management
in the scope of the theme
of EXPO 2020 in Dubai
Nowoczesne koncepcje
zarządzania energią
i środowiskiem w kontekście
przesłania Światowej Wystawy
EXPO 2020 w Dubaju
Streszczenie
Zarządzanie energią i środowiskiem stanowi bardzo istotny obszar strategii organizacji wielkich imprez masowych jak Światowa
Wystawa EXPO, którego efektywna realizacja przynosi wymierne
efekty w postaci ograniczenia zużycia mediów i redukcji kosztów
z tego tytułu. Realizacja tego procesu stanowi jeden ze sposobów
ograniczenia konsumpcji energii i wody bez angażowania środków
finansowych organizatora przy zachowaniu prawidłowych warunków zrównoważonego rozwoju cywilizacyjnego miasta-gospodarza pod hasłem: „Łącząc umysły, tworząc przyszłość”. Organizacja
Expo jest także niekwestionowaną szansą promocji dla kraju, ale
również wielkim wyzwaniem logistycznym, które w dzisiejszych
realiach musi uwzględniać nowoczesne koncepcje energetycznoklimatyczne. Władze państwa szacują, że proekologiczne inwestycje związane z przygotowaniem kraju do Expo 2020 pochłoną łącznie około ośmiu miliardów dolarów.
196
Summary
The Expo Exhibitions of the past brought new concepts to the
world: objects, ideas and knowledge that have forever changed human perspective. The idea of monitoring and managing the environmental footprint of Expos may have been peripheral at one time.
That is no longer the case. With rising emissions in most sectors of
our economies, and the powerful ability of Expos to create awareness and innovate, Expos are fast becoming a beacon of hope in the
fight against climate change. The article reviews the effectiveness of
the environmental measures related to preparations for Expo 2020
and, in general, those that are being undertaken by Dubai to revamp the overall infrastructure of the city. The Author highlights
several accomplishments including the green transport vision of
Dubai. This plan involves the construction of a world-class rapid
transit network and experimenting with new energy-efficient vehicles such as the super capacitor, electric, hydrogen fuel-cell and
hybrid buses.
Słowa klucze: zarządzanie środowiskowe, zielone innowacje,
rozwój gospodarczy.
Keywords: environmental management, green innovations, economic development.
One’s mind, once stretched by a new idea,
never regains its original dimensions.
Oliver Wendell Holmes
Introduction
Every five years and for a period of six months, World Expos
attract millions of visitors. The World Expo has never been held in
the Middle East, Africa and South East Asia in the history of the
event. In line with Dubai’s reputation for ostentatious glitz, a spectacular firework display erupted around the 2,717ft Burj Khalifa, the
Cezary Tomasz Szyjko – modern concepts of the energy...
197
world’s tallest building, after the announcement of the bid’s success to host the 2020 World Exposition (Expo 2020)1 coincided this
year with the UAE’s 42nd unification anniversary. Dubai, one of the
seven emirates that make up the UAE, will become the first Middle
Eastern city to host World Expo 2020 in its 150-year history.2
Dubai’s political leaders think the event will draw more than
25 million visitors, 70 percent from outside the United Arab Emirates, that means over 17.5 million people are expected to come to
visit Expo site, or up to 300,000 every day. And, add to that, exhibitors from more than 180 nations and createation of 277,000 jobs. This
huge event, which will see new infrastructure spending estimated
at between $7 billion and $18 billion, comes on the back of several
ambitious projects - including the construction of a replica of the Taj
Mahal, a residential area with a giant pyramid, and an apartment
complex with penthouses worth $250 million each.
“The key challenge policymakers now face isn’t generating
growth but managing it, making sure it’s sustainable and ecologically well-balanced,” Minister of State, dr Anwar Mohammed Gargash, said3. The UAE was bidding to host the World Expo 2020 in
Dubai under the theme ‘Connecting Minds, Creating the Future’.4 It
will therefore provide a unique platform for the global community
to come together and explore creative and pioneering solutions to
the three subthemes which have been identified as key drivers of
global development:
1 World exposition or universal exposition (sometimes spelled expo for short) is
a large public exhibition. These exhibitions vary in character and are held in varying
parts of the world. The next World’s fair will be Expo 2015 in Milan, Italy.
2 All materials have been collected personaly by the Author during research
tour to UAE from 28th November till 2nd December 2013 sponsored by the National
Media Council directed by Mr Ibrahim Al Abed to celebrate 42nd anniversary
of UAE’s unification and coincided with EXPO 2020 winer anouncement. more:
http://www.biznesiekologia.pl/index.php?option=com_content&view=article&i
d=959:ekologia-na-bliskim-wschodzie&catid=42:ogolne (access on 10th December
2013).
3 Exclusive interview with the Author during the National Media Council
Conference, see footnote 1.
4 more: http://expo2020dubai.ae/en/ (access on 10th December 2013).
198
• Sustainability – lasting sources of energy and water,
• Mobility – smart systems of logistics and transportation,
• Opportunity – new paths to economic development.
The focus will be on exploring their interdependencies and identifying potential partnerships, ultimately resulting in a legacy of
green innovations.
The UAE’s commitment to a ‘Green Expo’ goes beyond the fair
itself. Since 2009, when preparations for Expo 2020 commenced, the
municipal government began upgrading the city’s infrastructure,
strengthened its pollution control measures and introduced more renewable and energy-efficient technologies. In other initiatives, the UAE
initiated Masdar City project – Arab first zero-emission urban project,
which is expected to be fully functional before the start of Expo 2020.5
The city pioneers the set up of the largest building-integrated solar
power PV plant in the UAE on the Expo site. Despite these achievements, though, the dependency on oil for electricity is still high and
the Dubai authorities need to seek ways of addressing this challenge.
Pic. 1: Visualisation of Expo site in Dubai
Source: http://gulfnews.com/in-focus/dubai-expo-2020 (access on 9 December 2013)
5 MASDAR City aims to be one of the world’s most sustainable cities. Currently
under construction in Abu Dhabi, the capital of the United Arab Emirates (UAE),
MASDAR City will feature all of the modern conveniences, services and benefits of
living in one of the great cities of the world. MASDAR City will become home to 40,000
residents and 50,000 daily commuters, and is being built around pedestrians, where
open public squares intersect with narrow shaded walkways and connect to homes,
schools, restaurants, theatres and shops. The architecture of the city is inspired by the
traditional medinas, souks and wind towers of the Arab world. MASDAR City is more
than a concept - it is happening. Phase One of MASDAR City has now begun. More:
C.T. Szyjko, Masdar – biznes czy ekolgiczna utopia?, pełny artykuł: http://logistykaodzysku.pl/masdar-biznes-czy-ekologiczna-utopia/ (access on 10th December 2013).
199
World Expos and the Environment
The history of World Expositions reflects the progress of how
human societies relate to nature. Since the inauguration of the first
Expo in London in 1851, more than 40 fairs have been organized.
Achievements of the industrial revolution were dominant themes
of the Expos in the 19th century, while those in the 20th century focused primarily on economic prosperity and technological progress
with occasional calls for a peaceful world.
Environmental concerns were first introduced to Expos, in 1974
in Spokane, United States, with the theme “Celebrating Tomorrow’s
Fresh New Environment”. Since then, the concept of sustainable
development has gradually become more prominent. The Expos in
the new millennium put even more emphasis on the environment.
The Hanover Expo 2000 took “Humankind-Nature-Technology –
a new world arising” as one of the major themes. The Aichi Expo
2005 in Aichi, Japan was organized around the theme of “Nature’s
Wisdom”, expressing ecological co-existence, renewable technology, and the wonders of nature. The Dubai Expo 2020 follows this
trend.
Expo 2020 will focus on the relationship between the city and
the environment. Exhibitions and events will be organized to explore the challenges faced by cities around the world and the need
to strike a balance between urban development and a sustainable
future. It represents the central concern of present times: the sustainability of urban living in a finite world.
The Minister of Public Works, Sheikh Hamdan bin Mubarak
Al Nahyan assures that ‘Dubai’s commitment to a Green Expo goes
beyond the fair itself’6. Since 2000, the municipal government has
scaled up and accelerated its environmental initiatives. The city infrastructure is being modernized to become a green example for urban development in the future. Extensive efforts have been initiated
to upgrade urban transport, strengthen pollution control measures,
6 Exclusive interview with the Author during the National Media Council
Conference, see footnote 1.
200
utilize cleaner and more energy-efficient technologies and promote
renewable energies. The idea of a Green Expo aims at not only benefiting the 25 million expected visitors, but also leaving a green legacy for the citizens of Dubai and contributing to worldwide initiatives of making cities more sustainable.
Pic. 2: Rank of the UAE
Source: The Global Enabling trade report 2009, 2012, WEF
www.opfblog.com (access on 9 December 2013)
Modern Transportation
Dubai is a sprawling metropolitan city. It seems that the city is
already “logistically ready to host a World Expo”. It is an ideal des-
201
tination of the global tourism where 80 percent of the world’s population could reach less than 8 hours. By 2015, Dubai International
Airport is expected to be the busiest in the world and the new Al
Maktoum Airport, next to the proposed Expo site, will be able to
handle 160 million passengers a year. According to official figures
it has approximately population of 2 million people. Dubai is the
financial hub of the UAE which attracts high ratios of foreign direct
investments. It is also hub of eco innovations, modern technologies
and tourism. It is known for signature building projects like Burj Al
Arab and the Palm Jumeirah Island, to Burj Khalifa, the world’s tallest building. Dubai is not just tallest buildings. It is more than that,
offering lots of amazing opportunities for all.
Highly urbanized and developed, Dubai is also a major aerial
transportation hub and one of the busiest ports in the Middle East.
Like many other metropolitan cities in the world, transportation has
been, and still is, one of the biggest challenges for the municipal
government. During the six month period, Dubai will be expecting
an average of 300,000 visitors a day, with 500,000 on peak days. This
cannot be achieved without an efficient and convenient system of
public transport. The structure of transportation in a city not only
affects the degree of accessibility and connectedness of its citizens,
but also has profound climate and environmental implications.
A city with a heavy reliance on expensive motor vehicles, which
constantly pump out air pollutants and greenhouse gases, will have
a much larger impact on the environment than one with cleaner
public transportation networks.
Dubai is one of the leading cities in the world in experimenting
low- or even zero- emission public buses for the future. Not only are
hydrogen fuel-cell buses being tested, innovative models have been
put into commercial operation for a few years now. The 2020 Expo
provided a golden opportunity for show-casing and perhaps popularizing these new energy buses for the world beyond the Expo. In
addition, a public transport system of electric buses, electric cars,
and other clean-energy vehicles will provide transport within the
city, while Abu Dhabi’s light rail and Metro lines will pass through
the centre of Masdar City, providing transport within the city and
202
serving as a link to the wider metropolitan area. Most private vehicles will be kept at the city’s edge in parking lots that will be linked
by public transportation to the rest of the city.
In the search for appropriate and sustainable transportation
solutions for Expo 2020, Masdar City is piloting a Personal Rapid
Transit (PRT) and Freight Rapid Transit (FRT) system of electricpowered, automated, single-cabin vehicles that offer the privacy,
comfort and non-stop travel of a taxi service, and the reliability and
sustainability of a public transport system. Masdar City also has initiated an electric car pilot with Mitsubishi Heavy Industries to test a
point-to-point transportation solution for the city that uses Mitsubishi Motor’s i-MiEV, five-door hatchbacks.
Pic. 3: The Author is refuelling a Personal Rapid Transit at Masdar Institute
Source: National Media Council of UAE.
203
Energy Monitoring and Governance
Energy is a key area for Dubai to modernize in its preparations
for the Expo. Dubai is predominately dependent on oil for generating electricity for its growing population and booming industrialization. Today the city puts in place a comprehensive programme
for improving the energy structure, reducing its reliance on oil,
improving energy efficiency and introducing renewable energy.
Although many of these measures were formulated with the objective of saving energy, reducing emissions and improving air quality, they also contributed to reducing greenhouse gas emission thus
helping to mitigate climate change.
An over-arching objective of Dubai’s energy strategy was to accomplish the “energy conservation and emission reduction” target
laid down in the piloting project realised at Masdar Institute. By
2020, Dubai will reduce energy intensity per GDP unit by 20 per
cent compared to 2005 levels, and its energy supply and consumption system should become “diverse, safe, clean and highly efficient”. The Minister of Energy, Mohammad bin Dha’en Al Hameli
stresses that: ‘as a rapidly developing city, Dubai experienced a high
growth demand for energy, especially electricity’7. With this trend
of soaring energy demands, it is a huge challenge for Dubai to reduce emissions and improve energy efficiency.
A 10 MW solar photovoltaic plant is already operational within
Masdar City, the largest such solar plant in the Middle East. It powers the first Masdar Institute buildings, the temporary Masdar administration buildings and many ongoing construction activities on
site. Built across 22 hectares by Abu Dhabi-based Enviromena, the
plant was connected to the Abu Dhabi power grid in April 2009 and
consists of 50% thin film photovoltaic modules and 50% polycrystalline photovoltaic modules. Onsite solar power also is provided
by a 1 MW solar photovoltaic plant located on the roofs of the first
Masdar Institute buildings and which is providing 30% of the buildings’ overall energy requirements.
7 interview with the Aurhot, see footnote 1 and 2.
204
The Expo will provide both a platform and a catalytic opportunity
for Dubai to accelerate the development of renewable energy. Faced
with the pressure to diversify energy mix and reduce energy intensity,
Dubai will take up the challenge and move quickly to boost renewable energy. All the main permanent buildings in the Expo site will be
demonstrating how renewable energy can be integrated and utilized
for future green buildings. Arrays of building-integrated photovoltaic
cells will be generating electricity with sizeable installed capacity in the
UAE Pavilion (0.3 MW), the Theme Pavilion (2.83 MW) and the Expo
Center (1 MW). The Expo site will be transformed into a renewable
energy exhibition centre installed with 0.5 MW solar PV panels. Altogether there will be 4.7 MW functioning solar PV at the Expo site.
Pic. 4: A 10 MW solar photovoltaic plant at Masdar City, the largest such solar plant in the Middle East
Source: http://www.masdar.ae/en/#energy/detail/masdar-city-solar-pv-plant
www.greenprophet.com (access on 9 December 2013)
Solid waste management
With rapid economic development and rising urban living standards, Dubai faces great pressure dealing with waste. One of the
205
most difficult challenges cities around the world are facing is the
ever-increasing amount of municipal solid waste. Dubai as a densely populated and rapidly growing city in UAE and is no exception.
It is particularly pertinent that the organizer of the Expo given that
the theme is ‘Connecting Minds, Creating the Future’ to be wellequipped to handle the waste generated by its citizens in a sound
and sustainable way. As Dubai has a rather underdeveloped infrastructure in this field it is not an easy task for the municipality to
cope with growing domestic solid waste and other hazardous waste
in such a short period until 2020. It is even more challenging for
Dubai to transform its waste strategy from one focusing on expanding treatment facilities to that of reducing waste at source and eventually moving towards a visionary zero-waste society.
A Resource Recovery Centre (RRC) in Masdar City will soon have
facilities to further sort dry recyclables before onward transport to
local or regional reprocessing facilities, compost wet recyclables for
use in city landscaping, and prepare the remaining non-recyclable
and special waste for offsite management. The Masdar’s piloting
solid waste is divided into three principle streams: dry recyclables
(cans, plastics, cardboard, papers, etc), wet recyclables (food and
other organic waste) and residuals (e.g. toothpaste tubes, empty
food containers and other common waste that is not clearly one of
the other two). A fourth stream, which represents a small percentage of the total, incldes bulky waste, hazardous wastes and other
special wastes, such as batteries. Buildings in the city have three
waste chutes to allow for easy separation into the three main waste
streams.
Dubai is committed to achieving a 100 per cent collection rate for
construction and domestic solid waste generated inside the Expo
site. It has also promised 50 per cent reuse rate of the waste. Wastes
are to be sorted, classified, and then transferred to the municipal
network of treatment facilities for utilization or safe disposal. An
advanced enclosed aero-dynamic waste collection and transfer system will also be constructed underground in the Expo site. It is not
clear what emergency plan has been formulated in case of system
failure or blockage, which did happen in similar systems elsewhere.
206
The Dubai organizer is developing measures on waste reduction
and management for Expo 2020. No detailed plan regarding waste
avoidance and reduction in the Expo Site was available while this
publication was being written.
The Dubai site: Trade Centre – Jebel Ali
The site for World Expo 2020 Dubai will be Dubai Trade Centre
– Jebel Ali, a 438 hectare site equidistant from the centres of Abu
Dhabi and Dubai, capable of producing enough solar power to cater for 50 per cent of its power needs. Dubai, as discussed in previous chapters, has taken the opportunity of preparing Expo 2020
to improve its municipal infrastructure, tighten pollution controls
and advance its environmental initiatives. Extending the municipality’s efforts in environmental protection, the organizer committed to organizing an environment-friendly Expo. Environmental
protection has been a prominent feature in the entire event cycle,
from the selection and planning of the Expo site, the eco-designs
and green technologies used for the new buildings, to the actual
management and exhibition contents during the Expo. Different
pavilions will be showcasing new concepts and latest technologies
for sustainable urban development through exhibitions and by the
architecture itself.
The theme ‘Connecting Minds, Creating the Future’ will be scrutinised by cities and countries around of the world. They will be
sharing various experiences and best practices on improving the
quality of urban living while lowering their environmental impacts
in the Expo’s Trade Centre – Jebel Ali Area as well as in national
pavilions. Providing a platform for demonstrating and exchanging
green ideas, the event and the pavilions themselves were designed
to inspire visions of a low carbon future. In choosing and planning
the site for the Expo 2020, the Dubai municipal government worked
on the concept of harmonious city development. It was expected
that the location could express the aspired harmony among the
human race, between humans and nature, history and the future.
207
Dubai intended to use the site construction and organization of the
Expo to accelerate the sustainable development of the city.
The area will be fundamentally created to meet with updated
socio-economic functions and environmental requirements. This
transformation in itself is a precise expression of the Expo theme
‘Connecting Minds, Creating the Future’. The post-Expo utilization
of these buildings and facilities is crucial to minimizing the environmental impacts of the event. The organizer takes this into account
in the planning stage. After the Expo, the site itself would be turned
into an area of modern service industries, meeting the needs of exhibitions and conferences, businesses, tourism, recreation, and accommodation. Old buildings would continue to be preserved while
new buildings would be created.
Pic. 5: A computer generated image of the proposed design for
the main venue for Expo 2020 in Dubai
Source: http://links-dar.org/2012/11/24/dubai-thinks-big-big-and-bigger/
(access on 9 December 2013)
208
Climate Neutrality v. Expo 2020
Climate change presents unprecedented challenges for the global community. The challenge for organizers of large international
events, including major sports events such as the Olympics and
FIFA World Cup as well as the World Expo, should measure, curtail
and offset the amount of carbon dioxide released to the atmosphere
directly or indirectly as a result of the event. According to science,
the world has entered an era of dangerous and destructive climate
change. The Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC),
recently completed COP19 in Warsaw, warned that global carbon
emissions have to be reduced by 50 to 80 per cent of 1990 levels
by 2050 to avoid runway climate change. Global temperatures have
to stay under a 2℃ increase by the end of the century. The World
Health Organization also warned that climate change is already
killing more then 150,000 people every year from diseases and extreme weather.
Any measurement of the climate impact of Expo 2020 should include both direct and indirect emissions. Direct emissions include
activities undertaken at all stages, from the planning phase, the
construction and renovation of venues, to the actual fair. Indirect
emissions are those by all other actors and would include especially
international flights of officials, visitors and the media, amongst
others. A comprehensive strategy to address climate neutrality at
the Expo should include actions to:
• Measure the carbon footprint of the Expo at all stages,
• Reduce energy demand,
• Increase energy efficiency,
• Scale up the utilization of renewable energy, and
• Compensate or offset the remaining unavoidable emissions after
the abovementioned efforts.
The priority of such a strategy should be avoiding and reducing carbon emissions at the source. Offsetting is only a second best
option to ensure the net balance of emissions. Carbon offsetting in
theory refers to initiatives aiming at balancing out the green house
gases emissions in one place by reducing them in another. A wide
209
range of activities can provide carbon offsets, such as projects on
energy saving and development of renewable energy. Projects such
as landfill gases for electricity, modern biomass facilities and community-based solar PV or the installation of solar coolers could be
considered.
The avoided emissions of carbon offset projects have to be quantifiable and verifiable. Binding and transparent procedures need to
be laid down for all projects to ensure that greenhouse gases are in
fact saved. Annual third party examination is necessary before such
savings are taken into account in the climate balance. Additionality
of the projects need to be proved and double counting prevented. If
the Expo 2020 organizer wants to develop offsets for its carbon emissions, best practice should be adopted. The experience of the Gold
Standard for carbon credits and the Clean Development Mechanism
under the Kyoto Protocol should be favoured.
The Dubai municipality is keen to minimize the carbon emissions of the event. They have been studying the experience of major international events attempting to achieve carbon neutrality. As
the Expo will last six months and is expecting 25 million visitors, it
would generate considerable carbon emissions if no environmental measures were to be developed to tackle it. In order to reduce
greenhouse gas emissions, Dubai has developed unique measures.
Studies are under way to explore the feasibility of encouraging visitors to purchase carbon credits to neutralize their carbon emissions
from travelling. Dubai has commissioned a study to look at the carbon footprint of the Expo, the emission reductions of the environmental measures and the net balance. The results will be useful in
the future for Dubai to design its carbon neutrality strategies.
Conclussion: Lessons for the Region
and World
With the theme: ‘Connecting Minds, Creating the Future’ the organizers are using Expo 2020 to promote the transition to a green
economy. The ‘Green Expo’ will not only provide a unique experi-
210
ence to its estimated 25 million visitors, but also leave a lasting environmental legacy for the residents of Dubai, a city of over 2 million
people. The selection of the Expo site and its creation of modern
green design buildings will be carried out with a clearly articulated
sustainability vision. The vast amount of green ideas and technologies that will be extensively demonstrated in and by the pavilions
will help to set new agendas for green architecture and urban environmental strategies. By ensuring the temporary structures do
not become wasteful debris after a few months, the Expo will also
qualify as a “green project”. This Expo will surely act as an inspiration for green urban development both in the UAE and many other
Arab countries.
Dubai has had already a progressive vision of urban planning
and citizen mobility centering on modern public transportation systems and the Expo is catalytic in accelerating the comprehensive
modernization of public transport. As a result, a network of rapid
transit gradually will come into shape. When the Expo starts in mid
2020, Dubai citizens and visitors will travel efficiently and comfortably in the transport web comprised of extensive subway lines and
less polluting buses and taxis. Dubai considers measures such as
special Expo pass, fee discounts, or even complimentary rides for
Expo ticket holders to encourage “green commuting” by public
transport. Practical travel information together with Dubai’s green
transport vision shall be made available for Expo visitors.
Dubai municipality’s continuous efforts to provide more urban
green areas for its citizens, increasing plants and palms coverage and
conserving ecologically sensitive and highly valuable natural areas
should be applauded. Between 2000 and 2013, in little more than
a decade, the city enjoyed three times more urban green areas per
capita and four times more total palm coverage. These were not easy
achievements given the climate conditions and the concurrent economic development of the city. As a result of these efforts in 2020, citizens of Dubai and visitors coming for the Expo will be able to benefit
from a greener city with more parks in the urban districts and more
flora coverage in the urban surroundings. The experience of Dubai
in raising the living standards of its people while also improving the
211
ecological robustness is of great value to other rapidly developing
cities around the world. It is also a simple message and complements
the Expo: a better city has to step up its conservation efforts in order
to provide better lives for its citizens and other living organisms.
World communities welcome the Dubai organizer’s efforts to
pay serious attention to the importance of minimizing the event’s
negative climate impact. It is believed that the integrated, multisector measures in energy-saving and emission-reduction the government set for the municipality at large and the Expo in particular
will provide a solid basis for Dubai to approach a low-carbon, or
even carbon-neutral, World Expo. It is acknowledged that efforts to
mitigate and offset emissions should be a collective responsibility of
the organizers, suppliers, sponsors, visitors, countries and international organizations participating in the Expo. Dubai is encouraged
to find effective and creative ways to engage these stakeholders to
minimize their climate impact.
The Milan experience on carbon neutrality at Expo 2015 in Italy
will provide a very valuable example for future major events organizers, Dubai Expo included. Attention should be paid both in the
prioritization of strategies (reduction before offsetting), the scope
of calculation (direct and indirect emissions of the event), as well as
the transparency of methodology and data-sharing. Climate activists would like to see Dubai’s success in achieving carbon neutrality
for the Expo. The municipality is advised to take note of the experience and lessons learned from Milan and other international events.
An early completion of a study would also provide a platform to
identify where improvements can be made on the mitigation and
offsetting strategies for approaching a carbon neutral world.
Bibliography
Cottrell, Alvin (ed.). The Persian Gulf States: A General Survey.
Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1980.
Graz, Liesl. The Turbulent Gulf. New York: St. Martin’s Press,
1990.
212
Great Power Interests in the Persian Gulf. New York: Council on
Foreign Relations, 1989.
Hopwood, Derek (ed.). The Arabian Peninsula: Society and Politics. Totowa, New Jersey: Rowman and Littlefield, 1972.
Kupchan, Charles. The Persian Gulf and the West: The Dilemmas of Security. Boston: Allen and Unwin, 1987.
Peck, Malcolm C. The United Arab Emirates: A Venture in Unity.
Boulder, Colorado: Westview Press, 1986.
Peterson, John E. The Arab Gulf States: Steps Toward Political
Participation. New York: Praeger, 1988.
Pridham, B.R. (ed.). The Arab Gulf and the Arab World. London:
Croom Helm, 1988.
Soffan, Lina U. The Women of the United Arab Emirates. London: Croom Helm, 1980.
Organization of the Petroleum Exporting Countries. Annual Statistical Bulletin, 2012. Vienna: 2013.
United Nations Development Programme. Human Development
Report, 2010. New York: Oxford University Press, 2010.
The Rise of a Nation, Gulf News Publication, 2013.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Krystyna Kimak
BÓLE GŁOWY INFORMACJĄ
O STANIE ZDROWIA
Headache as information
about health condition
Streszczenie
Bóle głowy to dolegliwość nieomal powszechna wśród ludzi.
Ludzie starają się radzić sobie sami z tą na pozór niegroźną dolegliwością, ale często są one sygnałem groźnego stanu zdrowia, stąd
nie wolno ich bagatelizować, a koniecznie dążyć do sprecyzowania
i wnikliwego rozpoznania przyczyny. Niekiedy wystarczy ułożenie
się do snu i próba zaśnięcia bądź chłodny okład na okolicę bólu.
Wyróżnia się ponad 90 różnych postaci bólów głowy, a dzieli
się je na samoistne i objawowe, bóle samoistne to: migrena, naczynioruchowy ból głowy, ból głowy klasterowy (Hortona), szyjnopochodny ból głowy i inne.
Leczenie migreny można podzielić na zwalczanie bólu o charakterze nagłego napadu i profilaktykę. Najczęściej osoby cierpiące na
ból głowy leczą się same, nie zgłaszają się do lekarza i nie zasięgają
porady. I często stają się lekomanami, a bóle głowy przybierają charakter bólów tzw. „ z odbicia”.
Przyjmowane są leki w dużej ilości, 30 i więcej tabletek dziennie,
które oprócz uzależnienia prowadzą do uszkodzeń różnych organów wewnętrznych. Najczęściej stosowanymi są leki przeciwbólowe jak: pyralgina, paracetamol, bądź najskuteczniejsze, tryptany,
pochodne ergotaminy (głównie w profilaktyce), β-blokery, a wśród
nich ważne miejsce zajmuje propanolol.
Ponadto w profilaktyce mają znaczenie trójcykliczne leki przeciwdepresyjne. Mechanizm ich działania polega na hamowaniu
214
zwrotnego wychwytu serotoniny i jest uzasadniony naukowo. Od
niedawna zalecane są pochodne kwasu walproinowego, które były
długo kontrowersyjne.
Niekiedy wyjątkowo trudno jest opanować ból głowy, a zwłaszcza klasterowy i pacjenci nie wytrzymują w trakcie napadu, zrywają
się z łóżka, biegają, krzyczą, machają rękami, popadają w konflikty
z pielęgniarkami.
Badania radiologiczne neuroobrazowe w bólach głowy mają
pewne ograniczenia. Cyfrowa angiografia subtrakcyjna (DSA)
wciąż wydaje się najlepszą spośród metod radiologicznych, ale jest
niezwykle ryzykowna, gdyż jest metodą inwazyjną z dużym odsetkiem powikłań, stąd najczęściej zastosowanie ma CT i MRI (badanie
komputerowe i rezonans magnetyczny). Badanie CT i MRI mogą
być przydatne w różnicowaniu między incydentami naczyniowymi, a przedłużającą się aurą migrenową podczas ataków migreny.
W badaniach prowadzonych wśród studentów stwierdzono, że
100 % miało wielokrotnie uciążliwe bóle głowy, które nie pozwalały
im prawidłowo funkcjonować, jakby wyłączały z życia, a przyczyną był stres, niedospanie, niedożywienie, zatrucie nikotyną.
Ważna rolę w zapobieganiu bólom głowy ma regularny tryb życia jak podkreślali, wypoczynek, unikanie stresu, używek (głównie
w klasterowym bólu głowy), prawidłowe i regularne odżywianie,
odpowiednio długi sen. Zapobieganie jest zawsze łatwiejsze niż leczenie skutków, nawet najbardziej „wyszukane” leki jakie stosowały u siebie studentki – pielęgniarki, nie pomagały.
SUMMARY
Headaches are a complaint almost common among people. People try to cope themselves with this seemingly unthreatening complaint but a headache is often a signal of serious health condition,
therefore it cannot be ignored but absolutely strive after specifying
and thorough diagnosis of a reason. Sometimes it is enough to go
to bed and to make an attempt to fall asleep or a cold compress on
the region of pain.
Krystyna Kimak – bóle głowy informacją o stanie zdrowia
215
It is distinguished among 90 different types of headaches but
they are divided into idiopathic and symptomatic headaches. Idiopathic headaches are as follow: migraine, cluster headache (Horton’s), cariogenic headache and others.
The treatment of migraine may be divided into eliminating the
pain of nature of a sudden attack and prevention. People suffering from headaches most often treat themselves, they do not see
the doctor and do not consult anybody about the problem. Furthermore, such people often become pill-poppers and headaches take
on type so-called „from reflection”.
Furthermore, a lot of pills are taken even 30 and more per day
which lead not only to addiction but also to a damage of different
internal organs. The most frequently painkillers used are: pyralgin,
paracetamol or the most effective: tryptans, derivates of ergotamins
(mostly in prevention), β-blockers, and among them an important
place belongs to propanol.
In addition, what makes a difference in a prevention it is trycyclic
antidepressant drugs. Their working mechanism consist in curbing
turning detection of sterotonin and it is scientifically proved. Newly recommended have been derivates of valproic acid which have
been controversial for a long time.
Sometimes it is unusually difficult to control a headache, especially cluster and patients cannot bear it during the attack. They
jump out of the bed, run, shout, wave their hands and come into
conflict with nurses.
Radiological neuroimaging research about headaches have some
restrictions. Digital subtraction angiography (DSA) still seems the
best method among radiological but it is really risky due to the fact
that it is an invasive method with a large percentage of complications. Thus the mostly used is CT and MRI (Computed Tomography and Magnetic Resonance Imaging). CT and MRI may be useful
in diversifying between vessels incidents and prolonging migraine
aura during migraine attacks.
Based on research conducted among students I state that 100% of
them have experienced bothersome headaches many times which
have not let them function normally. They behave as if they with-
216
draw from their life and the main reason was stress, not enough of
sleep, malnourishment, nicotine poisoning.
A crucial role in prevention of headaches is regular lifestyle as
it was emphasised, rest, avoiding stress and substances (especially
in cluster headaches), regular and well-balanced diet, appropriate
amount of sleep. Prevention is always easier than treatment of effects, even the most “elaborated” drugs used by students girls –
nurses, were not helpful at all.
Słowa klucze: bóle głowy, diagnostyka, profilaktyka, leczenie.
Keywords: headache, diagnostics, prevention, treatment.
Wstęp
Ból jest nieprzyjemnym doznaniem występującym pod wpływem bodźców potencjalnie uszkadzających tkanki. Mechanizm powstawania, przewodzenia i percepcji jest bardzo złożony i obejmuje
obwodowe i ośrodkowe struktury receptorowe, swoiste substancje
neuroprzekaźnikowe i szlaki przewodzące. Stopień akceptacji bólu
zależy zarówno od natężenia bodźca wywołującego jak i cech osobowych. Ból pierwotny, ostry wywołuje odruchową reakcję obronną, jest szybko przewodzony i mija, gdy ustaje czynnik wywołujący ból. Ból wtórny, prawdziwy ma charakter rozlany, jest wolno
przewodzony i trwa dłużej niż czynnik wywołujący. Leczenie bólu
wtórnego jest dużym problemem klinicznym i jest prowadzone
w poradniach specjalistycznych przeznaczonych do terapii bólu
bądź odbywa się w klinikach przeciwbólowych.1
Bóle głowy to jedna z najczęstszych dolegliwości, bo stanowi
i obejmuje około 10% całej populacji. Bóle głowy są następstwem
podrażnienia zakończeń bólowych usytuowanych w różnych tkankach głowy, takich jak mięśnie, naczynia, nerwy czaszkowe: V, IX,
X, rdzeniowe C1–C3, opony, okostna, zatoki żylne mózgu, tkanki
1 Widomska- Czekajska T., Górajek-Jóźwik J. – Encyklopedia dla pielęgniarek
i położnych, PZWL Warszawa, 2010.
217
oczodołu, nosa, zębów. Struktury te podlegają działaniu różnych
patomechanizmów.
Wyróżnia się:
1. ból „ z pociągania” np. ropnie,
2. naczyniowe typu migrena, choroby gorączkowe, nadciśnienie
3. nerwobóle w obrębie głowy tj. rwa twarzowa
4. mięśniowe, napięciowe
5. rzutowane jak jaskra, stany zapalne zatok, zębów
Przyczyny bólów głowy samoistne są następstwem zaburzeń
naczynioruchowych lub występują jako nerwobóle pierwotne, często neuralgia nerwu V. Objawowe bóle głowy występują w chorobach, w których dochodzi do podrażnienia zakończeń bólowych
znajdujących się w tkankach głowy. W diagnostyce bólów głowy
niezbędne jest wykonanie tomografii komputerowej i rezonansu
magnetycznego, aby rozpoznanie było szybkie i trafne a leczenie
energiczne i skuteczne. Bagatelizowanie bólów głowy a nawet nie
zauważanie ich może doprowadzić do groźnych dla życia konsekwencji.2 Wielu pacjentów różnych oddziałów uskarża się na mniej
lub bardziej nasilone bóle głowy, które są uważane przez lekarzyi
pielęgniarki za mało znaczące diagnostycznie i niegroźne dla zdrowia, stąd łatwo o przeoczenie tejbezcennej informacji o stanie zdrowia i jego zagrożeniach.
Mózg jest delikatną tkanką ustroju i bardzo wrażliwą na niedożywienie, niedotlenienie, niedocukrzenie, intoksykacje różnego pochodzenia(toksyny bakteryjne, zakażenia wirusowe, zaburzenia neurohormonalne, skażenia środowiskowe) stąd pierwszym symptomem,
że w ustroju człowieka zaczyna się „dziać” coś złego jest ból głowy.
Mózg koordynuje pracę wszystkich innych narządów ustroju. Istotny jest kształt głowy, jest on wyznacznikiem sił życiowych w wielu
przypadkach. I tak ludzie którzy mają płaską potylicę nie cieszą się
z reguły dobrym zdrowiem, mają ciągłe uczucie słabości, zakłócenia krążenia i migrenowe bóle głowy. W profilaktyce zdrowotnej
powinni ciągle troszczyć się o wzmocnienie swojej kondycji i zapobieganie migrenowym bólom głowy.
2 Bogusławski S., Bóle głowy PZWL Warszawa 1974.
218
Podobną informację, która powinna być pobudką do działań
prozdrowotnych stanowią zmarszczki tworzące się powyżej nasady nosa, a kształt ich jest krzyżujący się. A to jest informacją o możliwości zwyrodnienia kręgów szyjnych i skłonności do bólów migrenowych.
Posiadanie wiedzy na temat funkcjonowania mózgu, głowy,
roli i mechanizmu koordynatora jakim jest mózg, wpływa znacząco na kształtowanie zachowań prozdrowotnych. Pielęgniarki jako
osoby kompetentne, wykształcone i odpowiednio przygotowane
do promocji i edukacji społeczeństwa potrafią skutecznie przychodzić z pomocą pacjentom cierpiącym na często powtarzający się ból głowy. Ich podstawowym zadaniem zawodowym jest
wskazywanie czynników „spustowych” bólu głowy, uświadamianie i niwelowanie bólu głowy u pacjentów. Z jednej strony są
odpowiedzialne za profilaktykę, wczesne podejmowanie działań
a z drugiej nadanie ważności zgłaszanym przez chorych symptomom bólów głowy i wywieranie presji leczenia na samych chorych i lekarzach.3
Bóle głowy dotyczą też często pielęgniarek, które z racji swego
zawodu, pełnionych nocnych dyżurów nie mogą prowadzić racjonalnego trybu życia są niewyspane, przemęczone fizycznie, nieregularnie odżywiają się, a ponadto wiele pali papierosy i nadużywa
mocnej kawy naturalnej i herbaty.
Bóle głowy informacją o zdrowiu
Badania ankietowe, analiza, wyniki.
1. Na pytanie 1: „Czy bolała cię kiedyś głowa?” odpowiedziało
tak: 94 studentów, co stanowi 100% badanych a z tego 13 osób tj.
13,8% bardzo często, wykres nr 1.
3 Dowżenko A., Neurologia kliniczna, PZWW Warszawa 1980.
219
Wykres nr 1: Występowanie symptomu bólu głowy u studentów.
Bóle głowy miały najczęściej miejsce w wieku dojrzewania, tak
odpowiedziało 35 osób co stanowi 37,2%, 9 osób w wieku dziecięcym czyli 9,6%, 23 osoby w wieku 20-30 lat a więc 24,4%, 16 osób
w okresie 30-45 lat 17%, 2 osoby po 40 r. życia 2,1%, 1 osoba po 45 r.
życia 1%.
Wykres nr 2: Okres życia w którym u badanych występowały
bóle głowy najczęściej.
220
Bóle głowy miały związek ze stresem i trudnościami w nauce,
lub innymi kłopotami w szkole u 38 osób tj. u ok. 40% badanych,
rożne kłopoty, przemęczenie i brak snu były przyczyną bólów głowy u 15 osób tj. ponad 16% grupy ankietowanych.
Wykres nr 3: Ilościowy układ przyczyn bólów głowy u badanych.
Nadmierne przeciążenie pracą fizyczną o charakterze przemęczenia fizycznego i psychicznego spowodowało bóle głowy u 15 osób
ankietowanych, co stanowi 16% badanej grupy, niektóre osoby podkreśliły ból głowy związany z napięciem przedmiesiączkowym,
migreną, ściśle związany z menstruacją, inne – wahania ciśnienia
atmosferycznego, inne jeszcze bóle głowy związane z zapaleniem
bocznych zatok nosa, grypą, nadciśnieniem, występowaniem dyskopatii w odcinku szyjnym, narażeniem na ekspozycję dymu tytoniowego, hałasem, dużym nasłonecznieniem atmosferycznym, wypiciem kawy naturalnej, odchudzaniem, głodem, pośpiechem w życiu
codziennym, po urazie, kłopotami w pracy itp. wykres nr 3.
Utrzymywanie się bólów głowy było różne u różnych studentów,
a mianowicie u 14 osób to 14,9% były one krótkie, kilkuminutowe do
221
ok. 30 min., u 11 osób – 11,7% trwały 2,3 do 10 godz., u 15 osób czyli
16% trwały pół dnia, 1 dzień, 2 dni, 3 dni nawet do 1 tygodnia.
Złagodzenie dolegliwości bólowych następowało po zastosowaniu leków przeciwbólowych u 64 osób a więc u 68,0%. Z leków
najczęściej stosowano: ibuprom, paracetamol, pyralginę w pojedynczych przypadkach tramal, ketonal, etopirynę, cefalgin. Były
też osoby które z powodu bólu głowy zmuszone były skorzystać
z wizyty w pogotowiu ratunkowym u lekarza. Ale u większości
cierpiących z tego powodu udało się opanować ból samodzielnie,
w wyniku intensywnych zabiegów profilaktycznych i masażu leczniczego, gdyż badana grupa posiada wiedzę medyczną, są to pielęgniarki z dużym stażem zawodowym.4
Badane pielęgniarki charakteryzowały te bóle jako: skroniowe
jednostronne, ściskające, pulsujące obustronne ściskające, napięciowe, migrenowe. I tak 15 osób tj. 16% cierpi na migrenę, podobne
bóle głowy ma innych 15 pielęgniarek ale charakteryzuje je jako napięciowe bóle, 11 osób czyli 11,7% cierpi z powodu klasterowego
bólu głowy
Wykres nr 4: Sposoby likwidowania bólów głowy.
4 Gnat R., Masaż leczniczy. Bóle głowy i górnego odcinka kręgosłupa, Wrocław
2010.
222
Wykres nr 5: Charakter bólów głowy u badanych.
U 16 osób 17% ból ma charakter ściskający, pulsujący, nasilający
się przy zmianie pozycji, 13 osób 13,8% ma obustronne, 15 osób jednostronne, ostre, pulsujące nasilające się nawet przy wypowiadaniu słów, a tępy, uciskowy, niekiedy pulsujący w okolicy potylicy
dotyczy 5 osób 5,3%, 6 osób określa ten ból jako silny, rozrywający
ból głowy i oka, 5 osób 5,3% ma szyjne bóle głowy, pozostałe osoby
charakteryzują te bóle jako silne rozpierające, kłujące, piekące.
Bólom głowy towarzyszyły najczęściej takie objawy dodatkowe jak nudności, wymioty, mroczki przed oczami na co wskazują
24 osoby czyli 25,5% badanych, a także wstręt na światło, nadwrażliwość na hałas, zapachy 19 osób 20,2%, podenerwowanie, rozdrażnienie, bądź apatia. Z całej grupy badanej 27 studentów 28,7% nie
miało objawów poza bólami głowy.
Po zażyciu leków przeciwbólowych bóle głowy różnie długo
utrzymywały się i tak: u 30 osób 32 % po zażyciu leków ustępowały
w 30 minut, inne trwały do 1 godziny.
223
Wykres nr 6: Objawy dodatkowe towarzyszące bólom głowy.
Wykres nr 7: Ustąpienie bólów głowy w czasie.
224
U 22 osób, 23% ustępowały w 15 minut do 30 minut. Natomiast
u 12 pielęgniarek ok. 13% trwały dłużej pomimo przyjęcia leków,
jak podają ponad 3 godziny, a nawet 6, 8, 10 godzin. Inne są zdania,
że leki nie są skuteczne, kilka nie zażywało żadnych leków, a bóle
ustępowały samoistnie. Przyczyną pojawienia się bólów głowy
u badanych było przemęczenie, wysiłek fizyczny u 35 osób, 37,2%.
Wykres nr 8: Źródło występowania bólów głowy.
U 47 pielęgniarek, 50 % badanej grupy do bólów głowy doprowadzał stres w pracy, bądź napięcia emocjonalne w relacjach rodzinnych i społecznych. Duża część osób podkreśla w badaniach
ankietowych niedostatek snu, dyżury nocne, ciężką prace fizyczną
o charakterze nadmiernego przeciążenia.5
Ulgę w uciążliwych bólach głowy wielu badanym pielęgniarkom przynosi odpoczynek, sen które postanowiły nie przyjmować
leków a sięgać do sposobów prostych. I tak:
5 Jakimowicz W., Neurologia kliniczna w zarysie, PZWL, Warszawa 1997.
225
• zimne, uciskające okłady na głowę zastosowało ze skutkiem
27 osób, tj. 28,7 %,
• odizolowanie od zgiełku, hałasu, nadmiaru bodźców zewnętrznych u 16 osób, 17,1 %,
• próba snu w wyciszonym, zaciemnionym pomieszczeniu
u 51 osób, 54,2% wyeliminowało ból głowy.
Inne sposoby radzenia sobie z bólem głowy:
• ściskanie głowy
• okład z liści chrzanu
• ciepła herbata nie zapachowa
• ręcznik mokry na głowę
• okłady chłodne uciskowe z wody i octu
• przykładanie chłodnych przedmiotów do okolicy czołowej.
Wykres nr 9: Sposoby skutecznego radzenia sobie z bólem głowy w badanej grupie.
Badane pielęgniarki w profilaktyce bólów głowy u siebie będą
eliminowały z diety: czekoladę, niektóre sery, kawę naturalną, kakao, mocną herbata, nikotynę które mogą być czynnikami „spustowymi” bólów głowy. Wskazują na konieczność zastosowania tech-
226
nik relaksacyjnych, odreagowujących nadmierny stres, racjonalny
odpoczynek, unikały wyczerpujących, nadmiernych wysiłków fizycznych prowadzących do przemęczenia i wyczerpania odporności organizmu, a nade wszystko starały się prawidłowo odżywiać.
W przypadkach bólów głowy z aurą profilaktycznie przyjąć lek,
bądź na początku pojawienia się bólu głowy.6
Na pytanie ankietowe „czy często w oddziale zdarzają się pacjenci z bólami głowy?” odpowiedzi były następujące:
– 44 pielęgniarkiczyli prawie 47% odpowiedziało że często, głównie w oddziałach neurologicznych, psychiatrycznych, internistycznych, rzadziej na innych. Dużo też trafia do placówek
ambulatoryjnych. Ja sama często znajduję się na SORZE pod
kroplówką bo nic mi nie pomaga i nie mogę pracować z powodu
bólu głowy, jak podkreśla 1 ze studentek pielęgniarek.
Wykres nr 10: Częstość hospitalizacji pacjentów z bólami głowy
w oddziałach szpitalnych w opinii grupy badanej.
6 Prusiński A., Neurologia praktyczna, PZWL Warszawa 1998, 2001, 2003, 2005,
2007.
227
Pielęgniarki podkreślają, że bóle głowy których nie leczy się i nie
zapobiega się im, mogą doprowadzić do groźnych następstw, m.in.
do udaru mózgu, tak podaje 31 osób badanych, 32,9%, bądź są informacją o tętniaku mózgu. W opinii studentów, którzy mieli napadowe uciążliwe bóle głowy w różnym okresie życia powodują one
dezorganizację psychofizyczną pod postacią:
– trudności w codziennym funkcjonowaniu,
– są męczące, wyniszczające, odwadniające w sytuacji objawów
dodatkowo występujących nudności i wymiotów,
– mogą doprowadzić do:nerwicy, kłótni domowych, do groźnych
schorzeń, wyłączenie z życia, do licznych powikłań, do upośledzenia życia codziennego, trudno z nimi żyć, dezorganizują
pracę
Wykres nr 11: Konsekwencje utrzymujących się bólów głowy.
Odpowiedzi badanych są niezwykle zróżnicowane i tak niektóre są zdania, że mogą doprowadzić do nerwicy i depresji, a często
kłótni w domu, dezorganizacji pracy, wyłączenia z życia, licznych
powikłań somatycznych, trudności w codziennym funkcjonowaniu,
228
konieczności położenia się do łóżka i walki z bólem, trudno z nimi
żyć, są one oznaką, że coś niedobrego dzieje się w ustroju.7
„Czy lekarze przywiązują należytą wagę do bólów głowy i ich
leczenia, jako do ważnych informacji o zdrowiu pacjenta?”, badane
osoby odpowiadają następująco:
– bagatelizują te objawy w opinii 30 pielęgniarek pracujących
w różnych oddziałach, co stanowi 31,9 % badanej grupy.
Wykres nr 12: Bóle głowy informacją dla lekarzy o stanie zdrowia.
W praktyce klinicznej leczono młodą studentkę I roku Akademii
Medycznej w Lublinie, która miała niezwykle silne bóle głowy, aż
straciła przytomność i oczekiwała 3 godziny zanim dotarła karetka w
związku z tym, że zbagatelizowano bóle głowy u 21-letniej studentki.
Po badaniach neuroobrazowych okazało się, że przyczyną jest
tętniak. Studentka nie może kontynuować studiów, ma niedowłady
i trudności w funkcjonowaniu w życiu codziennym, oraz zaburzenia świadomości, gdyż jest to tętniak zakwalifikowany do IV grupy
tętniaków.
7 Prusiński A., Ostre bóle głowy, PZWL Warszawa 1992.
229
W opinii 35,1%badanych pielęgniarek zatrudnionych w oddziałach szpitalnych i praktyce lekarza rodzinnego, lekarze starają się
precyzyjnie diagnozować bóle głowy a dotyczy to bólów głowy
u dzieci, gdzie w tych przypadkach wykonuje się CT, MRI i inne
badania. Podobnie diagnozuje się tego typu przypadki u dorosłych
pacjentów oddziałów neurologicznych i internistycznych. Wykonując komputerowe badanie głowy CT i rezonans magnetyczny MRI.
Pielęgniarki w swojej pracy zawodowej spotykają często pacjentów leczonych z powodu długotrwałych i uporczywych bólów głowy,
i tak: 33 osoby 35,1% twierdziła, że większość pacjentów leczonych
jest ambulatoryjnie, duża też część stara się leczyć sama bez pomocy
lekarza a tylko ok. 10% pacjentów jak wynika z badań ankietowych
jest leczonych szpitalnie. Pojedyncze odpowiedzi są następujące:
– jedna osoba ankietowana podkreśla, że w oddziale w którym
pracujeprzebywała jedna pacjentka która była bardzo długo
leczona z powodu bólu głowy. A leczenie było nieskuteczne
i zakończyło się niepomyślnie. W 29 rok życia nastąpiło zejście
śmiertelne. Jedna z pielęgniarek podkreśla, że sama leczy się od
19 lat na migrenę i nic jej nie pomaga. Mama jednej ze studentek
jest już w podeszłym wieku i od młodości leczy się na ból głowy
sama. A żadne zabiegi medyczne i leki jej nie pomagają. Dwie
koleżanki jednej z osób ankietowanych cierpi na długotrwałą
migrenę i pomimo systematycznego leczenia ambulatoryjnego
trudno jest uzyskać poprawy. Pielęgniarka przełożona uczestnicząca w badaniach ankietowych wspomina, że jedna z jej pielęgniarek pracujących w szpitalu otrzymuje częste zwolnienia
z pracy z tego powodu. Reasumując na 94 badane pielęgniarki, dwie spotkały się z groźnymi bólami głowy pacjentek gdzie
przyczyną był tętniak mózgu.
Na pytanie: „na co zwrócisz uwagę w profilaktyce bólów głowy?” pielęgniarki odpowiedziały, że zwrócą uwagę przede wszystkim na:
– pomiar ciśnienia tętniczego krwi,
– usystematyzowanie pracy,
– unikanie tytoniu,
– unikanie przegrzania organizmu,
230
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
unikanie wychłodzenia organizmu, przeziębień,
unikanie infekcji,
unikanie używek,
unikanie czynników ryzyka,
poznanie objawów dodatkowych,
dozowanie wysiłku fizycznego i psychicznego,
nie przemęczanie się,
higieniczne warunki życia,
unikanie czynników prowokujących,
ciszę, spokój, prawidłowy sen
wietrzenie pomieszczeń
unikanie stresujących sytuacji
Wykres nr 13: Czynniki istotne w profilaktyce bólów głowy
w opinii badanej grupy.
231
Według ankietowanych studentów w zapobieganiu bólom głowy trzeba edukować pacjentów wieloaspektowo z ukierunkowaniem na: 1)poznanie przyczyny bólu i unikanie czynników prowokujących, 16 osób czyli 17% 2) na konieczność prawidłowego,
regularnego odżywiania tak odpowiada 15 ankietowanych co stanowi 16%. A 23 osoby ankietowane – 24,5% w edukacji pacjentów
będzie mówił o konieczności prawidłowego, regularnego, pełnowartościowego odżywiania, co jest gwarantem dobrego funkcjonowania mózgu.
Podobna ilość osób badanych doceniła rolę wystarczającej ilości
snu i odpoczynku w regeneracji sił witalnych organizmu, podkreśla
w ankietach rekreację, przebywanie na świeżym powietrzu z dala
od zanieczyszczeń środowiskowych. W edukacji chorych, cierpiących i leczących się bądź leczonych w szpitalach i ambulatoriach,
z powodu bólów głowy wskazywać będzie i informować te osoby
o konieczności przyjmowania leków już podczas symptomów aury
i na początku pojawienia się bólu co jest naukowo uzasadnione.
Nie należy zwlekać z przyjęciem leku przeciwbólowego, ponieważ
bóle mogą samoistnie ustąpić, ale często jest tak, że są przewlekłe
i utrzymują się długo a cierpienie jest trudne do zniesienia.
Duża ilość badanych studentów, pielęgniarek podkreśla w badaniach ankietowych, że ważne jest w profilaktyce bólów głowy
unikanie stresów, przemęczenia fizycznego, intelektualnego, niepalenie papierosów, nie picie mocnej herbaty i kawy naturalnej, nie
przebywanie w zadymionych skupiskach ludzkichwyeliminowanie z diety niektórych pokarmów, które mogą te bóle powodować,
pozbycie się drażniących bodźców, ukierunkowanie na samoprofilaktykę i samoobserwację przyczyn bólów głowy.
Bibliografia
Bogusławski S., Bóle głowy PZWL Warszawa 1974.
Dowżenko A., Neurologia kliniczna, PZWW Warszawa 1980.
Gnat R., Masaż leczniczy. Bóle głowy i górnego odcinka kręgosłupa, Wrocław 2010.
232
Jakimowicz W., Neurologia kliniczna w zarysie, PZWL, Warszawa 1997.
Prusiński A., Neurologia praktyczna, PZWL Warszawa 1998,
2001, 2003, 2005, 2007.
Prusiński A., Ostre bóle głowy, PZWL Warszawa 1992.
Stępień A., Bóle głowy, diagnostyka i leczenie, Lublin „Czelej”
2004r.
Widomska-Czekajska T., Górajek-Jóźwik J., Encyklopedia dla
pielęgniarek i położnych, PZWL Warszawa, 2010.
Spis wykresów:
Wykres nr 1: Występowanie symptomu bólu głowy u studentów.
Wykres nr 2: Okres życia w którym u badanych występowały
bóle głowy najczęściej.
Wykres nr 3: Ilościowy układ przyczyn bólów głowy u badanych.
Wykres nr 4: Sposoby likwidowania bólów głowy.
Wykres nr 5: Charakter bólów głowy u badanych.
Wykres nr 6: Objawy dodatkowe towarzyszące bólom głowy.
Wykres nr 7: Ustąpienie bólów głowy w czasie.
Wykres nr 8 : Źródło występowania bólów głowy.
Wykres nr 9: Sposoby skutecznego radzenia sobie z bólem głowy w badanej grupie.
Wykres nr 10: Częstość hospitalizacji pacjentów z bólami głowy
w oddziałach szpitalnych w opinii grupy badanej.
Wykres nr 11: Konsekwencje utrzymujących się bólów głowy.
Wykres nr 12: Bóle głowy informacją dla lekarzy o stanie zdrowia.
Wykres nr 13: Czynniki istotne w profilaktyce bólów głowy
w opinii badanej grupy.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Patryk Rzońca, Mariusz Goniewicz
Grzegorz Nowicki, Katarzyna Zielonka
Metody przyrządowego
udrażniania dróg oddechowych
u dzieci
Making patent of the respiratory
by means of instruments in children
Streszczenie
Udrożnienie dróg oddechowych jest jedną z najważniejszych
procedur w medycynie ratunkowej. Zabezpieczenie wentylacji płuc
pacjenta i właściwa oksygenacja są niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania organizmu i podtrzymywania funkcji życiowych.
Utrzymywanie drożności dróg oddechowych przez dłuższy czas
jest trudne. Dotyczy to zwłaszcza noworodków i niemowląt, co
wynika z budowy anatomicznej dróg oddechowych oraz proporcji
rozmiarów języka i gardła. W pracy przedstawiono przyrządowe
metody udrażniania dróg oddechowych, omówiono wskazania,
przeciwwskazania na podstawie rekomendacji Polskiej Rady Resuscytacji.
Summary
Airway access is one of the most important procedures in emergency medicine. Protection of lung ventilation and proper oxygenation of the patient is essential for the proper functioning of the body
and life support. Maintaining an adequate airway ventilation for
a long time is difficult. This applies particularly to newborns and
234
infants, because of the anatomy of respiratory tract. This is mainly
due to the proportions of sizes of the tongue and throat.
The article presents the ventilations methods of airway. discusses the indications, contraindications based on the recommendation
Polish Resuscitation Council.
Słowa klucze: przyrządowe metody udrażniania dróg oddechowych, dzieci, zaawansowane zabiegi resuscytacyjne.
Keywords: instrumented method airway, children, advanced
life support.
Wstęp
Udrażnianie dróg oddechowych jest jedyną z najważniejszych
czynności w stanach nagłego zagrożenia życia u dzieci. Większość
przypadków nagłego zatrzymania krążenia (NZK) występujących u
dzieci wynika raczej z asfiksji niż pierwotnego zatrzymania krążenia
spowodowanego zaburzeniami rytmu dlatego u dzieci w pierwszej
kolejności należy ocenić drogi oddechowe i czynność układu oddechowego.1 Wiele czynników usposabia dzieci do występowania niedrożności górnych dróg oddechowych. Najczęściej dochodzi do niej
na skutek zmniejszenia napięcia mięśni, w wyniku którego dochodzi
do zapadnięcia się języka i nagłośni, zamykających drogi oddechowe na poziomie gardła i krtani. Stosunkowo duża w porównaniu
z resztą ciała głowa dziecka sprzyja zgięciu szyi, co również wpływa
niekorzystnie na drożności dróg oddechowych. Język dziecka jest
duży w stosunku do jamy ustnej i łatwo zapada się do gardła. Bez
względu na przyczynę niedrożności dróg oddechowych (stan astmatyczny, uraz, ciało obce) zarówno postępowanie resuscytacyjne,
jak i leczenie choroby podstawowej może okazać się będzie nieskuteczne, jeżeli udrożnienie dróg oddechowych oraz próba przywrócenia odpowiedniej wentylacji i natlenowania krwi będą opóźnione
1 Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Wytyczne resuscytacji 2010,
Kraków 2010.
P. Rzońca, M. Goniewicz, G. Nowicki, K. Zielonka – metody...
235
lub niewystarczające.2, 3 Osoba udzielająca pomocy dziecku w stanie nagłego zagrożenia życia może napotkać wiele przeszkód podczas udrażniania dróg oddechowych. Wybór odpowiedniej techniki
udrażniania dróg oddechowych (bezprzyrządowa – podstawowa
lub przyrządowa – zaawansowana) oraz posiadanie odpowiedniej
wiedzy i umiejętności osoby udzielającej pomocy w znacznym stopniu ułatwi zabezpieczenie drożności dróg oddechowych i zapewnienie prawidłowej wentylacji dziecku znajdującemu się w stanie
nagłym.W artykule omówiono metody udrażniania dróg oddechowych w stanach bezpośredniego zagrożenia życia u dzieci.
Ocena prawidłowego funkcjonowania
układu oddechowego u dzieci
Prawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego polega na
transporcie gazów w drogach oddechowych z i do płuc oraz wymianie tlenu i dwutlenku węgla przez barierę pęcherzykowo – włośniczkową. Głównym czynnikiem determinującym usuwanie dwutlenku węgla jest wentylacja minutowa, która zależy od objętości
oddechowej (ilości powietrza jaka dostarczana jest z każdym wdechem do płuc) oraz częstości oddechu. Częstość oddechów u dzieci zmienia się wraz z wiekiem, zależy również od pobudzenia,
niepokoju lub gorączki. Dlatego bardzo ważne u dzieci jest ciągłe
monitorowanie częstości oddechu oraz obserwowanie jej zmienności w czasie. Objętość oddechu jest wartością stałą przez całe życie
i wynosi 7–9 mililitrów na kilogram masy ciała.4
Ostra niewydolność oddechowa może wystąpić w każdej chorobie,
która zaburza przepływ powietrza przez drogi oddechowe, wymianę
tlenu i dwutlenku węgla przez barierę pęcherzykowo-włośniczkową.
2 Tobias J.T.: Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. PediatricAnnals,
1996.
3 Czukowska L.: Udrażnianie dróg oddechowych. W: Stany zagrożenia życia
w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008.
4 Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Polska Rada Resuscytacji.
Kraków 2005.
236
Niewydolność wentylacji minutowej zwanej również hipowentylacją
pęcherzykową związana jest ze zwiększeniem ciśnienia parcjalnego
dwutlenku węgla (paCO2). Może być spowodowana zmniejszeniem
objętości oddechowej (niedrożność dróg oddechowych) lub zmniejszeniem częstości oddechu (przedawkowanie opioidów). Zaburzenie
wymiany pęcherzykowo-włośniczkowej może być związane z nagromadzeniem płynu w pęcherzykach płucnych, w wyniku czego
obniża się prężność tlenu w płucach oraz wzrasta sztywność tkanki
płucnej. Spadek prężności tlenu poniżej 80% powoduje pojawienie się
sinicy centralnej. Zaburzenia czynności oddechowej można podzielić
na zbyt szybkie (tachypnoe) oraz zbyt wolne (bradypnoe). Tachypnoe i bradypnoe może być związane ze stanem klinicznym będącym
odzwierciedleniem zwiększonego wysiłku oddechowego, będącego
skutkiem zaburzeń wymiany pęcherzykowo-włośniczkowej.
Niewydolność oddechowa w początkowym etapie może być
kompensowana przez organizm. Ale jeśli nie zostaną wdrożone
właściwe procedury medyczne w krótkim czasie dojdzie do dekompensacji. Nieleczona zdekomensowana niewydolność oddechowa
u dzieci prowadzi do zatrzymania oddechu i krążenia. Do mechanizmów kompensacyjnych zalicza się zwiększenie częstości oddechu
przy zmniejszonej objętości oddechowej lub próby zwiększenia objętości oddechu w sytuacji zmniejszenia częstości oddechu.5
Niewydolność oddechowa z fizjologicznego punktu widzenia
jest definiowana, jako niezdolność układu oddechowego do utrzymania prężności tlenu powyżej 60% przy 21% stężeniu tlenu, co daje
saturację na poziomie 90% lub prężności dwutlenku węgla poniżej
60%. Ocena tych parametrów wymaga badania gazometrycznego
krwi, co u dzieci może być trudne i niemiarodajne. Ponadto dzieci
z niewydolnością oddechową są w stanie utrzymać wartości gazometryczne krwi na poziomie normy, poprzez zwiększenie wysiłku
oddechowego. Dlatego tak ważna jest ocena czy dziecko jest stabilne
czy też bliskie jest stanu dekompensajcii oddechowej. Ocena stanu
dziecka wymaga znajomości charakterystycznych objawów wska5 Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Wytyczne resuscytacji 2010,
Kraków 2010.
237
zujących na niewydolność oddechową. Do takich objawów zalicza
się: obniżony stan świadomości, hipotonię, zmniejszenie wysiłku
oddechowego, sinicę lub bladość powłok mimo prowadzenia tlenoterapii, spoconą skórę i bradykardię. Zignorowanie powyższych
objawów lub brak ich znajomości uniemożliwia prawidłową ocenę
dziecka z niewydolnością oddechową, co może skutkować pogorszeniem się stanu i zatrzymaniem krążenia i oddychania.6
Przyrządowe techniki udrażniania
dróg oddechowych
Udrożnienie dróg oddechowych dziecka nie zawsze jest możliwe
za pomocą technik bezprzyrzadowych, w takich sytuacjach konieczne jest zastosowanie przyrządowych metod utrzymywania drożności
dróg oddechowych. Działania te bez względu na okoliczności mają na
celu usunięcie przeszkód anatomicznych, zapobieganie zachłyśnięciu się treścią żołądka oraz ułatwieniu utrzymania drożności dróg
oddechowych i prawidłowej wentylacji. Intubacja dotchawicza jest
uważana za najlepszą metodę udrażniającą i zabezpieczającą drożność dróg oddechowych, wymaga ona jednak odpowiedniej wiedzy
i umiejętności osoby wykonującej.7 W sytuacji braku umiejętności
intubacji alternatywnymi metodami udrożnienia dróg oddechowych
jest między innymi użycie: rurki ustno-gardłowej, rurki nosowo-gardłowej, maski I-gel, maski krtaniowej lub rurki intubacyjnej.
Rurka ustno-gargłowa (Guedela)
Technika stosowana u pacjentów głęboko nieprzytomnych, bez
odruchu wymiotnego. Zastosowanie jej u pozostałych pacjentów
Kraków 2005.
7 Tobias J.T.: Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. PediatricAnnals,
1996; 25.
238
grozi wymiotami i zachłyśnięciem na skutek podrażnienia tylnej
ściany gardła. Rurka ustno-gardłowa to plastikowa rurka w kształcie litery S, zakończona z jednej strony kołnierzem, który umożliwia umocowanie rurki przed zębami poszkodowanego. Rurki te
udrażniają drogi oddechowe podnoszą nasadę języka, odsuwając
język oraz zabezpieczając go przed przemieszczaniem się ku tyłowi
do tylnej ściany gardła. Rurka ustno-gardłowa umożliwia nie tylko utrzymanie drożności dróg oddechowych ale także odsysanie
płynnej zawartości jamy ustnej. Ponadto może być stosowana u pacjentów zaintubowanych stanowiąc zabezpieczenie przed przegryzieniem rurki intubacyjnej. Rurki ustno-gardłowe produkowane
są w różnych rozmiarach odpowiednich dla pacjentów w różnym
wieku. By rurka spełniała swoje zadnie ważne jest dobranie odpowiedniego rozmiaru. Zbyt długa rurka przygina nagłośnię do
krtani, powodując drażnienie, w następstwie czego może dojść do
wymiotów, skurczu krtani oraz całkowitej niedrożności dróg oddechowych. Zbyt krótka rurka niewystarczająco odsuwa język od
tylnej ściany gardła i nie udrażnia dróg oddechowych. W celu dobrania odpowiedniego rozmiaru rurki należy ułożyć pionowo do
podłoża jej kołnierz, który powinien znajdować się trochę powyżej
wysokości siekaczy, a drugi koniec na wysokości kąta żuchwy. Inny
sposób dobierania rozmiaru rurki polega na przyłożeniu jej do kącika ust i płatka usznego. Zalecane rozmiary rurek ustno gardłowych
przedstawiono w tabeli I.
U dzieci rurkę ustno-gardłową należy wprowadzać zgodnie
z krzywizną jamy ustnej, używając szpatułki lub łyżki laryngoskopu, aby przycisnąć język do dna jamy ustnej. Manewr ten
umożliwia wprowadzenie rurki poprzez uwidocznienie części
ustnej gardła oraz częściową kontrolę przy wprowadzaniu rurki.
Jest to metoda polecana szczególnie u małych dzieci, gdyż rzadziej powoduje urazy jamy ustnej u dziecka. U starszych dzieci
można zastosować taką technikę jak u dorosłych. Polega ona na
wprowadzeniu rurki w pozycji odwrotnej do ostatecznej, aż do
osiągnięcia podniebienia miękkiego a następnie obróceniu o 180°,
tak aby wypukłością skierowana była do podniebienia i wprowa-
239
dzeniu głębiej pod język, do momentu oparcia się kołnierza rurki
o przednie zęby.8, 9, 10
Przeciwwskazaniem do zastosowania rurki Guedela są:
• szczękościsk,
• zachowany odruch z tylnej ściany gardła,
• krwawienie z dolnej części gardła,
• zagrażające niebezpieczeństwo regurgitacji lub wymiotów treścią żołądkową,
• ruszające się zęby.
Rurka nosowo-gardłowa
Rurka nosowo-gardłowa podobnie jak ustno-gardłowa udrażnia
drogi oddechowe odsuwając język od tylnej ściany gardła wytwarzając połączenie między nozdrzem a nosową częścią gardła. Jest
techniką dobrze tolerowaną przez poszkodowanych, którzy nie są
głęboko nieprzytomni. Może być stosowana u poszkodowanych, u
których nie można założyć rurki ustno-gardłowej ze względu na
silny odruch wymiotny bądź niemożności otwarcia ust poszkodowanego (uraz twarzoczaszki, szczękościsk). Rurka nosowo-gardłowa zbudowana jest z miękkiego plastiku lub gumy, zakończona jest
z jednej strony kołnierzem (kryzą), który zapobiega całkowitemu
przesunięciu się jej do nozdrzy poszkodowanego. Rozmiar rurki nosowo-gardłowej podaje się w milimetrach odpowiadających średnicy wewnętrznej. Długość rurki dobierana jest porównując długość
rurki z odległością od końca nosa do płatka usznego. Wielkości te
powinny być równe. Można dobierać rozmiar rurki porównując jej
średnicę z wielkością nozdrzy dziecka bądź średnicą piątego palca
w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008. 9 Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Polska Rada Resuscytacji.
Kraków 2005.
10 Żaba Z., Grześkowiak M. Zaawansowane metody udrożnienia dróg oddechowych i prowadzenia wentylacji. Przew. Lek 2002; 3.
240
ręki dziecka. Pediatryczne rozmiary rurek nosowo-gardłowych nie
są często spotykane. Jeśli nie dysponuje się odpowiednim dla poszkodowanego rozmiarem rurki nosowo-gardłowej, według Europejskiej Rady Resuscytacji zaleca się wykonanie takiej rurki z rurki
intubacyjnej o odpowiednim rozmiarze. Drogi oddechowe przed
wprowadzeniem rurki muszą być nawilżone. Założenie rurki nosowo– gardłowej polega na delikatnym wprowadzeniu uprzednio
posmarowaną środkiem nawilżającym bądź żelem znieczulającym
rurki po dnie jamy nosowej w kierunku podstawy nosa. Przechodząc przez kąt zawarty między jamą nosową a gardłem można natrafić na niewielki opór, który należy pokonać poprzez wykonywanie rurką niewielkich ruchów rotacyjnych. Rurkę wprowadza się
do końca tak, aby jej dystalna część znajdowała się pomiędzy językiem a tylną ścianą gardła. Koniec rurki powinien znajdować się
tuż powyżej nagłośni. Ograniczenia zastosowania rurki nosowogardłowej związane są z trudnością założenia zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci (małe przewody nosowe) oraz występowaniem
krwawienia z nosa. Przeciwwskazaniem zakładania rurek nosowo-gardłowych jest złamanie podstawy czaszki.11, 12
Intubacja
Jest metodą najbardziej polecaną w postępowaniu resuscytacyjnym u dorosłych i dzieci, gdyż jest to najbardziej bezpieczny i
najskuteczniejszy sposób zabezpieczenia drożności dróg oddechowych. Ponadto umożliwia optymalną kontrolę ciśnienia podczas wentylacji, zapobiega rozdęciu żołądka, w dużym stopniu
zabezpiecza przed aspiracją treści żołądka do dróg oddechowych
oraz ułatwia wentylację w trakcje uciskania klatki piersiowej. Dodatkowo umożliwia odsysanie dróg oddechowych oraz stanowi
Kraków 2005.
241
alternatywną drogę podawania leków (w sytuacji gdy inne drogi
zawodzą). Polega na wprowadzeniu rurki intubacyjnej do tchawicy
pod kontrolą wzroku. Może być wykonywana przez usta lub przez
nos.13, 14, 15
Intubacja dotchawicza jest umiejętnością trudną do nauczenia
i wykonania szczególnie u dzieci. Niektóre sytuacje takich jak urazy głowy lub urazy kręgosłupa szyjnego stanowią dodatkowy problem, a wielokrotne powtarzanie prób intubacji może prowadzić do
pogorszenia się stanu dziecka. Dlatego w takich sytuacjach wentylacja za pomocą worka samorozprężalnego i maski twarzowej jest
bardziej odpowiednia, aby utrzymać prawidłową wentylację do momentu przybycia osoby z odpowiednim doświadczeniem. Wskazaniem do wykonania intubacji są sytuacje w których nie ma możliwości utrzymać prawidłowej wentylacji za pomocą innych technik lub
przewiduje się przedłużającą się wentylację wspomaganą. Do najczęstszych wskazań wykonania intubacji dotchawiczej zalicza się:
• przedłużoną wentylację wspomaganą,
• konieczność stosowania wysokiego ciśnienia w celu zapewnienia prawidłowej wentylacji,
• konieczność zabezpieczenia dróg oddechowych przed aspiracją
treści żołądkowych,
• wystąpienie poważnej anatomicznej lub funkcjonalnej przeszkody w utrzymaniu drożności dróg oddechowych,
• potrzebą odsysania drzewa oskrzelowego,
• nadmierny wysiłek oddechowy mogący prowadzić do wyczerpania.16
Wykonanie intubacji dotchawiczej wymaga uprzedniego przygotowania wymaganego sprzętu. Wyposażenie powinno obejmo13 Tobias J.T.: Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. PediatricAnnals,
1996; 25.
Kraków 2005.
16 Rawicz M.: Wskazania do intubacji dotchawiczej. Medycyna Wieku Rozwojowego, 2008, XII, 4.
242
wać: worek samorozprężalny z maską twarzową (Ambu), źródło
tlenu, laryngoskop z odpowiednim rozmiarem łyżek, rurki intubacyjne (jedna należnego rozmiaru oraz pół numeru większa i pół
numeru mniejsza), prowadnica, ssak, kleszczyki Magilla, strzykawka do uszczelnienia mankietu, bandaż lub plaster do umocowania
rurki oraz leki. Laryngoskop to instrument za pomocą którego możliwe jest uwidocznienie wejścia do krtani w czasie wykonywania
intubacji. Laryngoskop składa się z rękojeści, źródła światła oraz
łyżki. Istnieją dwa rodzaje łyżek: prosta (Millera) i zakrzywiona
(Macintosha). Rola obu łyżek jest taka sama: przytrzymać język i tak
przesunąć nagłośnię aby uwidocznić struny głosowe. Przy zastosowaniu laryngoskopu z prostą łyżką unosi się nagłośnię, umieszczając łyżkę od strony krtaniowej nagłośni, z zakrzywioną natomiast
wprowadza się łyżkę do dołu nagłośniowego. Z powodu ułożenia
bardziej ku przodowi krtani i zwisającej ku dołowi nagłośni zaleca
się u dzieci poniżej 2 roku życia stosować proste łyżki (Millera), natomiast u dzieci starszych i osób dorosłych łyżki zakrzywione (Macintosha). Oba typy łyżek dostępne są w kilku rozmiarach. Wyboru
odpowiedniego rozmiaru dokonuje się na podstawie masy ciała
dziecka lub odległości między kącikiem ust, a chrząstką tarczowatą.
W razie wątpliwości należy pamiętać, iż możliwa jest intubacja łyżką, która jest za długa, a nie jest to możliwe gdy jest zbyt krótka.17, 18
Zalecany rozmiar i rodzaj łyżki przedstawiono w tabeli II.
Wybór właściwego rozmiaru rurki intubacyjnej jest również
ważnym elementem przygotowania do wykonania intubacji dotchawiczej. Wybór niewłaściwego rozmiaru może spowodować
przeciek powietrza, zagrożenie zachłyśnięciem (za mała), obrażenia i obrzęk strun głosowych (za duża). Ogólne zasady doboru prawidłowego rozmiaru rurek intubacyjnych w zależności od wieku
zostały przedstawione w tabeli III. Zastosowanie taśmy Broselov
w celu ustalenia rozmiaru rurki intubacyjnej dla dziecka w zależno17 Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Polska Rada Resuscytacji.
Kraków 2005.
243
ści od długości ciała jest zdecydowanie najskuteczniejszym sposobem wyboru rozmiaru rurek.19, 20
Ady określić głębokość, na jaką należy wprowadzić rurkę,
by umieścić ją w prawidłowym miejscu w tchawicy, można użyć
wzorów uwzględniających wiek dziecka: dla rurki wprowadzanej
przez usta: (wiek w latach/2) +12, dla rurki wprowadzanej przez
nos: (wiek w latach/2) + 15.
Przed rozpoczęciem intubacji należy zastosować wentylację 100%
tlenem za pomocą worka samorozprężalnego i maski twarzowej. Jeśli podczas intubacji pojawi się bradykardia lub hipoksja, intubację
należy przerwać i ponownie rozpocząć wentylację 100%.Dlatego
bardzo ważne jest ciągłe monitorowanie akcji serca i saturacji za pomocą pulsoksymetru w czasie intubacji. Umożliwia to szybkie reagowanie w przypadku wystąpienia bradykardii lub hipoksji.
Technika wykonania intubacji dotchawiczej polega na wykonaniu następujących czynności. Ułożeniu głowy poszkodowanego
w tak zwanej pozycji węszącej, tak aby dolny odcinek kręgosłupa
szyjnego był zajęty w stawie szczytowo-potylicznym, a to zapewnia
ułożenie jamy ustnej, gardła, krtani i tchawicy w jednej linii. Intubacja przez usta jest preferowana w czasie resuscytacji, ponieważ
jest łatwiejsza i szybsza do wykonania w porównaniu do intubacji
przez nos. Laryngoskop należy trzymać w lewej ręce. Łyżkę wprowadza się do ust zaczynając od prawego kącika ust, a następnie
przesuwa się ją do linii środkowej. Następnie łyżka przesuwana jest
w stronę nasady języka (w dołek nagłośniowy, między nagłośnię
a nasadę języka, co umożliwia uniesienie nagłośni) równocześnie
przemieszczając język na lewą stronę. Rękojeść laryngoskopu unoszona jest ku górze zgodnie z jej długą osią bez wykonywania rotacji. Na skutek tego ruchu, czyli uniesienia nasady języka i nagłośni,
możliwe jest uwidocznienie miejsca wprowadzenia rurki intubacyjnej. Następnie pod kontrolą wzroku należy wprowadzić między
Kraków 2010.
Kraków 2005.
244
struny głosowe odpowiednio dobraną rurkę intubacyjną, po czym
delikatnie usunąć laryngoskop cały czas stabilizując rurkę, aby się
nie wysunęła. Jeśli intubacji dokonano rurką z mankietem uszczelniającym, to należy go uszczelnić i niezwłocznie po potwierdzeniu
prawidłowego umiejscowienia rurki rozpocząć wentylację.21, 22
Intubacja przez nos wymaga zastosowania kleszczyków Magilla, aby wprowadzić rurkę intubacyjną między struny głosowe. Intubacja tą techniką zajmuje więcej czasu. Nigdy nie używa się prowadnicy w czasie intubacji przez nos.
Przemieszczenie, złe umiejscowienie lub zatkanie rurki często
występuje u zaintubowanych dzieci i związane jest ze zwiększonym ryzykiem zgonu. Nie ma w 100% niezawodnej metody w różnicowaniu intubacji do przełyku od intubacji dotchawiczej. Ocena
prawidłowego umiejscowienia rurki intubacyjnej opiera się na:
• obserwacji w laryngoskopii bezpośredniej przejścia rurki przez
struny głosowe,
• wykryciu końcowo-wydechowego dwutlenku węgla (kapnometria/kanografia),
• kontroli systematycznych ruchów klatki piersiowej,
• spostrzeżeniu skraplającej się pary wodnej w rurce intubacyjnej,
• stwierdzeniu braku rozdęcia żołądka,
• wysłuchaniu symetrycznie słyszalnych szmerach oddechowych przy
obustronnym osłuchiwaniu w liniach pachowych i szczytach płuc,
• stwierdzeniu braku odgłosów obecności powietrza przy osłuchiwaniu żołądka,
• obserwacji normalizacji częstości akcji serca do wartości należnej
dla wieku.23, 24, 25
Kraków 2005.
Kraków 2010.
Kraków 2005.
25 Żaba Z., Grześkowiak M. Zaawansowane metody udrożnienia dróg oddechowych i prowadzenia wentylacji. Przew. Lek 2002: 3.
245
Przy podejrzeniu intubacji do przełyku należy usunąć rurkę
i kontynuować wentylację za pomocą maski i worka samorozprężalnego lub dokonać oceny położenia położenie rurki w laryngoskopii bezpośredniej. Jeśli podczas osłuchiwania występuje asymetria, szczególnie gdy ściszenie jest obecne po lewej stronie, należy
ostrożnie wycofywać rurkę co ok. 0.5 cm, aż do momentu usłyszenia
symetrycznych szmerów oddechowych. Taka sytuacja wskazuje na
uprzednie wprowadzenie rurki intubacyjnej do prawego oskrzela
głównego. W sytuacji gwałtownego pogorszenia się stanu zaintubowanego dziecka, należy rozważyć kilka przyczyn takiego zachowania. DOPES jest użytecznym angielskim akronimem obejmującym
przyczyny nagłego pogorszenia się stanu zaintubowanego dziecka:
D (Displacement) – przemieszczenie się rurki intubacyjnej,
O (Obstruction) – zatkanie się rurki intubacyjnej lub układu nawilżacza,
P (Pneumothorax) – odma prężna,
E (Equipment) – problem ze sprzętem (źródłem tlenu, respiratorem),
S (Stomach) – rozdęcie żołądka, które może utrudniać wentylację.26, 27
Maska krtaniowa (LMA)
Maska krtaniowa LMA – (ang. laryngealmaskairways) jest alternatywą dla intubacji dotchawiczej, nie zabezpiecza jednak tak
skutecznie jak intubacja dróg oddechowych przed aspiracją treści
pokarmowej z żołądka. Maska krtaniowa to rurka zakończona mankietem, który jest wypełniany powietrzem i powinien znajdować
się nad wejściem do krtani, uszczelniając je. Maska krtaniowa jest
przyrządem zakładanym na ślepo, jej wprowadzenie jest łatwe i nie
wymaga użycia laryngoskopu. Ponieważ podczas zakładania maski
Kraków 2010.
Kraków 2005.
246
krtaniowej nie wykonuje się żadnych ruchów głowy ani kręgosłupa,
jest to preferowany sposób udrażniania dróg oddechowych w stanach nagłych u poszkodowanych z urazami kręgosłupa szyjnego.
Maski krtaniowe występują w 6 rozmiarach dzięki czemu możliwe
jest ich zastosowanie u poszkodowanych w każdym wieku, od niemowląt do osób dorosłych. Rozmiary masek krtaniowych i należną
objętość wypełnienia mankietu przedstawiono w tabeli IV.
Technika zakładania masek krtaniowych polega na wprowadzeniu ich po uprzednim odessaniu mankietu po tylnej ścianie gardła,
aż do momentu napotkania oporu. Następnie należy uszczelnić
mankiet odpowiednią objętością powietrza i sprawdzić za pomocą worka samorozprążalnego skuteczność prowadzonej wentylacji.
Przeciwwskazaniem do zastosowania maski krtaniowej jest wysokie ciśnienie w drogach oddechowych lub mała podatność płuc
(obrzęk płuc, skurcz oskrzeli, POCHP), płytko nieprzytomny pacjent( (może reagować kaszlem, wymiotami, skurczem krtani), ciężkie uszkodzenie ustnej części krtani, patologiczne zmiany w obrębie gardła (ropień).28, 29, 30, 31, 32, 33
Maska nadkrtaniowa I-Gel
Maska nadkrtaniowa I-Gel jest nowym i innowacyjnym urządzeniem służącym do zabezpieczenia i podtrzymywania drożno28 Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Wytyczne resuscytacji 2010,
Kraków 2010.
w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008.
Kraków 2005.
32 Bailey A.R., Hett D.A.: The laryngeal mask airway in resuscitation. Resuscitation 1994; 28, (2).
33 Samarkandi A.H., Seraj M.A., El Dawlatly A., Mastan M., Bakhamees H.B.:
The role of laryngeal mask airway in cardiopulmonaryresuscitation. Resuscitation
1994; 28, (2).
247
ści dróg oddechowych u pacjentów w stanach nagłych jak również
przygotowywanych do planowych zabiegów operacyjnych. I-gel
wykonany jest z termoplastycznego materiału, który jest miękki
jak żel. Umożliwia on utworzenie szczelnego połączenia z drogami
oddechowymi bez konieczności uszczelniania mankietów, co minimalizuje obrażenia powstające przy użyciu innych nadgłośniowych
metod. Maska I-gel na rynku pojawiła się w 2007 roku, początkowo
tylko w trzech rozmiarach (3, 4, 5) przeznaczonych do zastosowania
u osób dorosłych. W 2010 roku pojawiły się rozmiary pediatryczne
(1; 1,5; 2; 2,5). Odpowiedni rozmiar maski I-gel można wybrać na
podstawie masy ciała pacjenta. Przy doborze rozmiaru należy rozważyć indywidualne odchylenia w budowie anatomicznej dróg oddechowych pacjenta. Zalecane rozmiary maski I-gel przedstawiono
w tabeli V.
Zastosowanie maski I-gel jest proste i nie wymaga dodatkowych
kwalifikacji, doświadczony użytkownik może założyć urządzenie
w czasie krótszym niż 5 sekund. Przed wprowadzeniem maski
należy nanieść niewielką warstwę środka poślizgowego (na bazie
wody, nie wolno używać środków na bazie silikonu) na przednią,
boczną i tylną powierzchnię żelowego mankietu uszczelniającego.
Tak przygotowana maska jest gotowa do zastosowania. Technika
założenia maski I-gel polega na wykonaniu następujących czynności:
• trzymaniu posmarowane urządzenie I-gel za zintegrowane zabezpieczenie przed przygryzieniem w takiej pozycji, aby wylot
mankietu był skierowany w stronę podbródka pacjenta;
• ułożeniu pacjenta w pozycji „wąchania kwiatka” z odgiętą głową
i zgiętą szyją (wyjątkiem są pacjenci z podejrzeniem uszkodzenia
kręgosłupa szyjnego). Przed założeniem urządzenia I-gel osoba
asystująca powinna delikatnie nacisnąć podbródek pacjenta;
• umieszczeniu miękkiej końcówki prowadzącej w ustach pacjenta i skierowaniu jej na podniebienie twarde;
• delikatnym przesunięciu urządzenie wzdłuż podniebienia twardego w dół i w tył do momentu wystąpienia trwałego oporu;
• przymocowaniu urządzenie I-gel plastrem po obu stronach twarzy na wysokości kości szczękowej.
248
Przeciwskazaniem do użycia nadkrtaniowej maski I-gel są następujące sytuacje:
• znieczulenie do zabiegu planowego lub w trybie nagłym u pacjentów z pełnym żołądkiem;
• zakwalifikowanie pacjenta do grupy III lub wyższej w skali ASA
lub Mallampati;
• szczękościsk, ograniczenie możliwości otwarcia ust, ropień, uraz
lub guz gardłowo-okołokrtaniowy;
• stany zwiększające ryzyko zachłyśnięcia się treścią żołądkową,
takie jak: przepuklina rozworu przełykowego, posocznica, chorobliwa otyłość, ciąża lub przebyte zabiegi chirurgiczne na górnej części przewodu pokarmowego itp.34, 35
Konikopunkcja
Konikopunkcja jest zabiegiem stosowanym, w sytuacjach, kiedy
intubacja lub inne przyrządowe sposoby udrażniania dróg oddechowych są nieskuteczne (np. z powodu obrzęk krtani, niedrożność
spowodowana ciałem obcym, masywny uraz twarzy). Konikopunkcję należy wykonać grubym wenflonem (G12 lub G14). Cewnikiem połączonym ze strzykawką nakłuwa się błonę perścienno
– tarczową (tuż poniżej chrząstki tarczowatej u niemowląt) pod
kątem 45º od strony głowy. Tchawica jest położona tuż pod skórą,
aspiracja powietrza potwierdza prawidłowe umiejscowienie cewnika. Po usunięciu igły cewnik wenflonu łączy się przez łącznik od
rurki intubacyjnej w rozmiarze 3.0 lub 3.5 z workiem samorozprężalnym. Tlen jest podawany w czasie 1 sekundy (wdech) i usuwany
jest w czasie 4 sekund (wydech). Objętość oddechowa uzyskana za
pomocą tej techniki jest niewielka, nie rozwiązuje problemu prawidłowej wentylacji, zapewnia tylko chwilową wentylację do czasu
34 I-GelInstructions for use (Paediatric sizes only) .http://media.intersurgical.
com/igel.com/assets/Paediatric_IFU.pdf
35 I-Gel User Guide. http://media.intersurgical.com/igel.com/assets/userguide.pdf
249
prawidłowego zaopatrzenia dróg oddechowych i wdrożenia odpowiedniej wentylacji.36
Podsumowanie
Udrożnienie dróg oddechowych u dzieci znajdujących się w stanach nagłych bezpośrednio zagrażających życiu musi zostać wykonana natychmiast. Wczesne zapewnienie drożności dróg oddechowych ma podstawowe znaczenie w dalszym postępowaniu
i poprawie rokowania. Wiele czynników powoduje, że właściwe
udrożnienie dróg oddechowych i prawidłowa wentylacja u dzieci
jest trudne. Wybór odpowiedniego sposobu udrożnienia dróg oddechowych zależy w dużej mierze od znajomości technik udrażniania dróg oddechowych u dzieci oraz posiadanych praktycznych
umiejętności osoby udzielającej pomocy. U dzieci przytomnych
z zachowanymi odruchami obronnymi oraz właściwą wydolnością
układu oddechowego udrożnienie dróg oddechowych polega na
odgięciu głowy i wysunięciu żuchwy do przodu. U dzieci nieprzytomnych ze zniesionymi odruchami obronnymi najlepszym sposobem udrażniania dróg oddechowych jest intubacja dotchawicza.
Intubacja powinna być wykonywana tylko przez osoby posiadające
odpowiednie umiejętności. W sytuacji napotkania przeszkód uniemożliwiających intubację dotchawiczą bądź braku odpowiednich
umiejętności alternatywą intubacji jest zastosowanie innych technik
umożliwiających udrożnienie dróg oddechowych (maska krtaniowa, rurka-ustno gardłowa, rurka nosowo-gardłowa, I-Gel), których
założenie jest zdecydowanie łatwiejsze oraz obciążone mniejszą
liczbą powikłań. Bez względu na przyczyny niedrożności dróg oddechowych u dzieci priorytetem w postępowaniu jest jak najszybsze
rozpoznanie niedrożności oraz wdrożenie odpowiednich technik
umożliwiających udrożnienie dróg oddechowych oraz prawidłową
wentylację.
Kraków 2005.
250
Bibliografia
Bailey A. R.,HettD. A.: The laryngeal mask airway in resuscitation. Resuscitation 1994; 28, (2): 107–110.
Czukowska L.: Udrażnianie dróg oddechowych. W: Stany zagrożenia życia w warunkach podstawowej opieki zdrowotnej. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008: 15–25.
I-Gel Instructions for use (Paediatric sizes only). http://media.
intersurgical.com/igel.com/assets/Paediatric_IFU.pdf
I-Gel User Guide. http://media.intersurgical.com/igel.com/assets/userguide.pdf
Rawicz M.: Wskazania do intubacji dotchawiczej. Medycyna
Wieku Rozwojowego, 2008,XII,4: 851–856.
http://medycynawiekurozwojowego.pl/pl/articles/item/18561/wskazania_do_intubacji_dotchawiczej1
Samarkandi A.H., Seraj M.A., El Dawlatly A., Mastan M., Bakhamees H.B.: The role of laryngeal mask airway in cardiopulmonaryresuscitation. Resuscitation 1994; 28, (2): 103–106.
Szreter T.: ABC zabiegów diagnostycznych i leczniczych w pediatrii. Odcinek 4: Zaawansowane metody utrzymywania drożności dróg oddechowych. Medycyna Praktyczna Pediatria, Kraków
1999: 127–139.
Tobias J.T.: Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. PediatricAnnals, 1996; 25: 317–328.
Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Polska Rada Resuscytacji. Kraków 2005.
Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Wytyczne resuscytacji 2010, Kraków 2010.
Żaba Z., Grześkowiak M. Zaawansowane metody udrożnienia dróg
oddechowych i prowadzenia wentylacji. Przew. Lek 2002;3:90-98.
251
Tabela I. Rozmiar rurek ustno - gardłowych w zależności od
wieku dziecka.
Wiek
Wcześniak (0–1 m.ż.)
Noworodek (0–1 m.ż.)
Niemowlę (1–12 m.ż.)
Dziecko w wieku 1–3 lat
Rozmiar (długość w cm)
000 lub 00
00
0 (4 cm)
1 (5 cm)
2 (7 cm)
3 (8 cm)
Źródło: Czukowska L.: Udrażnianie dróg oddechowych. W: Stany zagrożenia życia w warunkach
podstawowej opieki zdrowotnej. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008
Tabela II. Rodzaje i rozmiary łyżek laryngoskopu proponowane
dla dzieci o różnej masie ciała.
Masz ciała (kg)
0–3
3–5
5–12
12–20
20–30
>30
Łyżka laryngoskopu
Millera 0
Millera 0 lub 1
Millera 1
Macintosha 2
Macintosha 2, Millera 2
Macintosha 3, Millera 2
Tabela III. Ogólne zasady doboru rozmiaru rurek intubacyjnych
w zależności od wieku dziecka.
Wiek
Noworodki
– Wcześniaki
Noworodki urodzone
o czasie
Bez mankietu
Czas trwania ciąży
[tygodnie]/10
3.5
Z mankietem
Nie stosuje się
Zazwyczaj się
nie stosuje
252
Niemowlęta
Dzieci 1–2 r. ż.
Dzieci > 2 r. ż.
3.5–4.0
3.0–3.5
4.0–4.5
3.5–4.0
Wiek w latach/4 + 4 Wiek w latach/2 + 3.5
Źródło: Zaawansowane zabiegi resuscytacyjne u dzieci. Wytyczne resuscytacji 2010,
Kraków 2010
Tabela IV. Rozmiary masek krtaniowych i należna objętość wypełniania mankietu.
Rozmiar
Pacjent
Masa ciała (kg)
1
2
2,5
Niemowlę
Dziecko
Dziecko
<6,5 kg
6,5 – 20 kg
20 – 30 kg
Objętość mankietu
uszczelniającego
2 – 4 ml
do 10 ml
do 15 ml
Tabela V. Rozmiar maski I-Gel w zależności od masy ciała dziecka [11].
Rozmiar maski I-Gel
1
1,5
2
2,5
Masa ciała pacjenta
(kg)
2 – 5 kg
5 – 12 kg
10 – 25 kg
25 – 35 kg
Wielkość pacjenta
Noworodek
Niemowlę
Małe dziecko
Duże dziecko
Źródło: I-Gel User Guide. http://media.intersurgical.com/igel.com/assets/userguide.pdf
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Zbigniew Prusiński
Przymus i bojaźń w kontekście
zgody małżeńskiej
The compulsion and the fear
in the context of matrimonial
consent
Streszczenie
W związku z różnymi sytuacjami i doświadczeniami, związanymi z problemem wady zgody małżeńskiej, pojawia się często
pytanie o to, co może być przyczyną nieważnego zawarcia małżeństwa. Przyczyny te kwalifikowane są w trzech dziedzinach: formy
zawarcia małżeństwa, przeszkód małżeńskich oraz wady zgody
małżeńskiej.
Artykuł stanowi kontynuację publikacji drukowanych wcześniej
na łamach Zarządzania i Edukacji (Nr 85) – przedstawia jeden z trudniejszych aspektów, jakim jest wada zgody małżeńskiej dotycząca
przymusu i bojaźni: nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem
lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo1.
Odnosząc się do dwóch rodzajów przymusu: fizycznego i moralnego, oraz wskazując na istotę związanej z przymusem moralnym
bojaźni, autor tłumaczy sytuacje, w których wybór małżeństwa nie
jest wolny i dlatego małżeństwo jest nieważne.
1 Kan. 1103 KPK.
254
Summary
Due to different situations and experiences related to the issue of
marital consent disadvantages, there is often the question of what
may be the cause of an invalid marriage. These reasons are classified in three areas: the forms of marriage, marital obstacles and
disadvantages of marital consent.
The article is a continuation of earlier publications printed in the
pages of Management and Education (No. 85) – represents one of the
most difficult aspects, which is a disadvantage of marital consent on
coercion and fear: marriage is invalid concluded under the compulsion or
influenced by of grave fear from the outside, even if unintentionally induced from which if want to be free, you forced to choose a marriage.
Referring to the two types of constraint: the physical and moral,
and indicating the nature of moral coercion associated with fear, the
author explains the situations in which the choice of a marriage is
not free, and therefore the marriage is null and void.
Słowa klucze: nieważne zawarcie małżeństwa, zgoda małżeńska, wada zgody małżeńskiej, przymus fizyczny i moralny, bojaźń.
Keywords: invalid marriage, marital harmony, marital consent
defect, physical or moral coercion, fear.
Wstęp
Doniosłość decyzji związanej z powzięciem zgody małżeńskiej
wymaga szczególnej ochrony prawnej między innymi przed wpływem różnych form przymusu2.
W dziedzinie kanonicznego prawa małżeńskiego, obecność
wady zgody małżeńskiej spowodowanej przez przymuszanie kogoś
w celu wyrażenia przez niego zgody na zawarcie małżeństwa, znajduje uzasadnienie swego istnienia z różnych przyczyn. Nieważność
małżeństwa z powodu przymusu i bojaźni stwierdzano w Kościele
2 Por. W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s. 210.
Zbigniew Prusiński – przymus i bojaźń w kontekście zgody...
255
już od bardzo wczesnego okresu – Prawo Dekretałów – jak Jus Tridentinum czy następnie kodeksowe, zarówno to z 1917 r., czy też
z 1983 r., z całą stanowczością stwierdzały, że z woli przymuszonej
nie może powstać ważna zgoda małżeńska, w konsekwencji której
będzie mogło zaistnieć ważne małżeństwo3.
Doktryna kanoniczna w tym zakresie podlegała ciągłemu rozwojowi – w ciągu wieków próbowano zgłębić i przedstawić konieczne
elementy, jakie w tym konkretnym przypadku powinny wystąpić,
aby można było mówić o nieważności małżeństwa. Jednocześnie
z ustaleniem niezbędnych elementów koniecznych do określenia
nieważności, kanonistyka szukała i zakreślała granice ich wpływu. Stąd też, każda epoka wraz ze swoimi kanonistami wydaje
się wprowadzać szczególne spojrzenie na to zagadnienie. Każdorazowe przeanalizowanie zagadnienia prowadzi do jego zgłębienia,
a nie do odkrywczych ustaleń, które w sposób nowatorski przedstawiłyby spojrzenie na tę kwestię4. Doprecyzowanie w kwestii
wpływu przymusu na ważność umowy małżeńskiej, pochodzące
od kanonistów kolejnych stuleci, dotrwało do Soboru Trydenckiego
i, w zasadzie – w sprawach istotnych – nie ulegało zmianie aż do
CIC z 1917 r5.
Zapis normy kodeksowej, zawarty w kodyfikacji Pio – Benedyktyńskiej stwierdzał, że nieważne jest małżeństwo zawarte pod
wpływem przymusu lub ciężkiej, zewnętrznej i niesprawiedliwej
bojaźni, od której jedynym sposobem uwolnienia się było zawarcie
małżeństwa6.
3 Por. A.M. PunziNicolò, La volontàconiugaleviziata da visvelmetus, in:
Dirittomatrimonialecanonico, vol. II, Il consenso, a cura di: P.A. Bonnet e C. Gullo, LEV,
Città del Vaticano 2003, pag. 485; L. Chiappetta, Il matrimonionellanuovalegislazionecanonica e concordataria. Manualegiuridico – pastrorale, Roma 1990, pag. 246–255.
4 Por. A.M. PunziNicolò, La volontàconiugaleviziata da visvelmetus, dz. cyt.,
s. 485–488.
5 Por. A. Sobczak, Stwierdzenie nieważności małżeństwa i inne małżeńskie procesy
kościelne, Poznań 2010, s. 52.
6 Can. 1087 CIC § 1: Internus animi consensus semper praesumiturconformisverbisvelsignis in celebrandomatrimonioadhibitis. § 2. At sialterutravelutraque pars
positivovoluntatisactuexcludantmatrimoniumipsum, automneiusadconiugalemactum, velessentialemaliquammatrimoniiproprietatem, invalidecontrahit.
256
W wyniku prac Papieskiej Komisji do Rewizji Kodeksu Prawa
Kanonicznego obowiązujące ujęcie zawartej w can. 1087 normy kodeksowej uległo modyfikacji, dlatego też kodeks Jana Pawła II stanowi, że nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub
pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby wywołanej nieumyślnie.
Wymienione powyżej zapisy norm kodeksowych stanowią jakby rozszerzenie zapisów kodeksowych zawartych w can. 103 CIC7
i kan. 125 KPK8, które to przepisy regulują ważność aktów prawnych
w ogólności dokonanych pod wpływem przymusu lub bojaźni9.
Swoboda w zawieraniu małżeństwa jest tak znaczącą sprawą, że
w tym wypadku prawodawca kościelny żąda wolności kwalifikowanej, czyli wolnej od wszelkiego zewnętrznego wpływu lęku, zastraszenia, szantażu czy przymusu moralnego, a nie tylko wolności
od przymusu fizycznego10. Stąd też wolność związana z sakramentem małżeństwa była zawsze w Kościele broniona w każdej epoce
historycznej i na przestrzeni dziejów11.
Czym jest przymus i bojaźń?
7 § 1. Actus, quo persona sivephysicasivemoralisponit ex vi extrinseca, ciursisti
non possit, pro infectishabentur. § 2. Actus posit ex metugravi et iniusteincussovel
ex dolo, valent, ninsialiudiurecaveatur; sedpossuntadnormam can. 1684–1689 per
iudicissententiamrescindi, siveadpetitionempartislaesaesive ex officio.
8 § 1. Akt dokonany na skutek zewnętrznego przymusu wywartego na osobę,
któremu nie mogła się ona w żaden sposób oprzeć, należy uważać za niedokonany.
§ 2. Akt dokonany pod wpływem ciężkiej, niesprawiedliwej bojaźni albo na skutek
podstępu jest ważny, chyba że prawo inaczej zastrzega; może być jednak rozwiązany wyrokiem sędziego bądź na wniosek strony poszkodowanej, bądź jej prawnych
spadkobierców, bądź też z urzędu.
9 Por. F. Bączkowicz, Prawo Kanoniczne, Kraków 1932, wyd. II, t. I, s. 202–204;
T. Pawluk, Prawo Kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II, Zagadnienia wstępne i normy ogólne, Olsztyn 2002, t. I, s. 264–265.
10 W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 211–212.
11 Por. O. FumagalliCarulli, Il matrimoniocanonicotraprincipiastratti e casipratici,
Milano 2008, pag. 177; G. Dosetti, La violenzanelmatrimonio in dirittocanonico, Milano
1942, pag. 37; M.F. Pompeda, Studi di dirittomatrimonialecanonico, vol. II, Milano
2002, pag. 251–276.
257
Przymus, vis, czyli skrępowanie czyjejś swobody w działaniu,
może być fizyczny (vis absolutaseuphysica), jeżeli jest spowodowany przemocą zewnętrzną, której nie można się oprzeć lub moralny, vis psychica, wywołany przez przyczyny zewnętrzne lub wewnętrzne, a wywierający większy lub mniejszy wpływ na wolę
działającego12.
Przymus fizyczny, któremu nie można się oprzeć, powoduje nieważność wszelkich aktów prawnych, dokonanych pod jego wpływem, a więc i małżeństwa13.
Ponieważ przymus moralny u osoby działającej pod jego wpływem wywołuje bojaźń, z tego też powodu ocenia się go według
zasad odnoszących się do bojaźni14, a sprawy o nieważność małżeństwa z tytułu przymusu moralnego określane są jako ob. vim vel
metum albo obmetum15.
Praktyka procesowa wskazuje na dwojakiego rodzaju bojaźń:
zwyczajną oraz z szacunku16.
Bojaźń zwyczajna to wstrząs duchowy pod wpływem jakiegoś
niebezpieczeństwa zagrażającego aktualnie lub w przyszłości. Składa się więc z dwóch elementów: grożącego zła oraz wstrząsu umysłu, który ogranicza działalność woli17.
Bojaźń z szacunku posiada charakterystykę szczególną w odniesieniu do bojaźni powszechnej, gdyż opiera się na relacji
zwierzchnictwa, jakie zachodzi między osobą wywierającą przymus i tą, na którą jest on wywierany, a jednocześnie na szczególnym szacunku i posłuszeństwie tego drugiego względem swojego
rodzica czy też przełożonego. W przypadku bojaźni z szacunku
konieczne jest, aby sprawca był rzeczywiście w pozycji zwierzch12 Por. F. Bączkowicz, PrawoKanoniczne, dz. cyt., s. 123; L. Chiappetta: Violenza, in:
Dizionario del nuovocodice di dirittocanonico, II edizione, Napoli 1985, pag. 1247–1248.
13 Por.can. 103 § 1 CIC oraz kan. 125 § 1 KPK.
14 Por. F. Bączkowicz, Prawo Kanoniczne, dz. cyt., s. 124.
15 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II ,Prawo małżeńskie, Olsztyn 1996, t. III, s. 167.
16 Szerzej na ten temat zobacz: Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz., Kraków
2011, s. 827–830.
17 Por. W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 213.
258
nictwa, która niesie z sobą przewagę, autorytet, a więc realną dominację nad ofiarą18.
Bojaźń z szacunku we właściwym znaczeniu rodzi się z obawy
przed gniewem lub niezadowoleniem rodziców lub innych osób,
którym ktoś podlega. Zależność osób musi tu być nie tylko obiektywna, ale i subiektywna. Przy ustalaniu stopnia zależności należy wziąć pod uwagę takie okoliczności, jak atmosfera wychowania
osoby doznającej bojaźni, wiek, płeć, charakter i usposobienie rodziców lub przełożonych19.
Mając na uwadze wielkość grożącego zła, czyli stopień gniewu
lub niezadowolenia rodziców czy przełożonych, jurysprudencja rotalna rozróżnia trzy postacie bojaźni szacunkowej:
1. Zwykłą bojaźń szacunkową, która ma miejsce wtedy, gdy rodzice dzieciom lub przełożeni swoim podwładnym okazują swoje niezadowolenie w sposób zwyczajny, np. gniew, używając
przykrych słów; tego rodzaju niezadowolenie nie może stanowić
wielkiego zła dla osób zobowiązanych do uległości, a tym samym wywołać bojaźni powodującej nieważność małżeństwa;
2. Kwalifikowaną bojaźń z szacunku, która się rodzi wtedy, gdy
rodzice lub inne osoby, którym dana osoba podlega, usiłują skłonić do spełnienia narzuconej woli poprzez natarczywe
prośby, namowy, bezwzględne rozkazy bądź też niewielkie
groźby, świadczące o nieuchronnym, wielkim i długotrwałym
ich niezadowoleniu w przypadku sprzeciwu; wymienione środki nacisku mogą spowodować bojaźń powodującą nieważność
małżeństwa;
3. Mieszaną bojaźń z szacunku, która powstaje wtedy, gdy komuś
zagraża nie tylko wielkie i długotrwałe niezadowolenie ze strony osób, którym należy się szacunek, ale i niebezpieczeństwo innego jeszcze wielkiego zła, np. wypędzenie z domu, wydziedziczenie, pozostawienie bez środków do życia czy groźby śmierci,
w takich przypadkach uwzględnienie relacji zależności pozwala
18 Por. P. J., Viladrich, Konsens małżeński, Warszawa 2002, s. 437.
Por. T. Pawluk, Kanoniczna praktyka procesowa w sprawach małżeńskich,
Warszawa 1975, s. 47–48.
19 Zbigniew Prusiński – przymus i bojaźń w kontekście zgody...
259
z większą pewnością przyjąć ciężkość bojaźni czyniącej małżeństwo nieważnym20.
Bojaźń zarówno zwyczajna jak i szacunkowa, według can. 1087
CIC, powodowała nieważność umowy małżeńskiej, jeżeli zachodziły określone warunki:
1. Bojaźń musi być ciężka bezwzględnie lub przynajmniej
względnie;
2. Bojaźń musi być spowodowana przez przyczynę zewnętrzną,
czyli wynikać ze świadomego i dobrowolnego działania drugiego człowieka;
3. Bojaźń musi być wywołana niesłusznie i niesprawiedliwie;
4. Musi istnieć przyczynowy związek między wywołaną bojaźnią
a wyrażoną zgodą małżeńską.
Aktualny kanon znosi wymóg, by bojaźń była wywołana niesprawiedliwie, a także to, że sprawca, wywołując ją, musiał kierować się chęcią uzyskania zgody21. Obecna redakcja kan. 1103 KPK,
skoncentrowała się na trzech warunkach obecnych w tradycji kanonistycznej, które oddają minimum wymagane przez prawo naturalne:
1. Bojaźń powinna być ciężka,
2. Zewnętrzna,
3. Powinna stanowić przyczynę zawartego małżeństwa22.
Bojaźń, powoduje również nieważność małżeństwa także wówczas, gdy została wywołana nieumyślnie23. Wprowadzając do kano20 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, t. III, dz. cyt., s. 168–169.
Por. J. Hendricks, Dirittomatrimoniale. Commentoaicanoni 1055–1165 del Codice
di dirittocanonico, Milano 2001, pag. 217.
22 Por. P. Viladrich, Konsens małżeński, dz. cyt., s. 420.
23 Por. W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 215: Należy zwrócić
uwagę nie tyle na intencję sprawcy bojaźni, która może leżeć poza sferą matrymonialną, ile raczej na odczucie osoby szantażowanej. Ważne jest, jak ona zrozumiała
i oceniła działanie osoby stosującej presję moralną,choćby było to rozumienie subiektywne i nieprawdziwe. Więcej o tym zagadnieniu: W. Góralski, Dowód pośredni w sprawach o nieważność małżeństwa z tytułu przymusu i bojaźni w wyrokach Roty
Rzymskiej z lat 1958–1962, PK 16 (1973) nr 3–4, s. 285–296; J. Krukowski, Kierunek
rozwoju współczesnej jurysprudencji Roty Rzymskiej w sprawach małżeńskich z tytułu
przymusu i bojaźni, PK (14) 1971, nr 1–2, s. 205–224.
21 260
nu zwrot o bojaźni „nieumyślnie wywołanej”, prawodawca położył
tym samym kres istniejącej wśród autorów kontrowersji na temat
wpływu intencji osoby wywierającej przymus na wartość umowy
małżeńskiej zawartej przez osobę doznającą przymusu24.
Według praktyki procesowej, bojaźń która nie posiada wyżej
wymienionych cech, nie unieważnia umowy małżeńskiej, chociażby dawała powód do jej zawarcia25.
Co stanowi przedmiot
przymusu i bojaźni?
Odnosząc zagadnienie przedmiotu do przymusu i bojaźni jako
wady zgody, w pierwszej kolejności przedstawione zostanie zagadnienie przymusu fizycznego, gdyż zarówno aktualny KPK z 1983 r.,
jak i CIC z 1917 r. zanim przejdą do omówienia bojaźni, w pierwszej
części zapisów kodeksowych odnoszą się do tego zagadnienia.
Kan. 125 KPK stwierdza: actuspositus ex vi abextrinsecopersoneillata, cui ipsanequaquamresisterepotuit, pro infectohabetur. Can. 103 CIC,
odpowiadającyaktualnemukan. 125, w 1 § stwierdzał: actus, quos
persona sivephysicasivemoralisponit ex vi extrinseca, cui resisti non possit, pro infectishabentur.
Wobec powyżej przedstawionych zapisów kodeksowych można
stwierdzić, że dla nieważności aktu prawnego z tytułu przymusu
fizycznego wymaga się, żeby był on wywierany z zewnątrz oraz,
aby osoba, na którą jest on wywierany, nie mogła się w żaden sposób od tego przymus uwolnić. Tedwaelementyokreślonejużzostałyprzezśw. AlfonsaMarię De’ Liguori: duo requiruntur: 1. quod sit
a principio extrinseco; 2. quod patiensresistat pro viribus, etiam positive et
contrarie, agentiextrinseco26.
24 Por. W. Góralski, Małżeństwo kanoniczne, Warszawa 2011, s. 237.
Por. W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, dz. cyt., s. 216.
26 Alfonso Maria De’ Liguori, Theologiamoralis, Libro V, De actibushumanis, art. II,
De voluntario et involuntario, pag. 692; Alfonso Maria De’ Liguori, TheologiaMoralis,
4 voll., Editio Nova, a cura di L Gaude, Romae 1905.
261
Na podstawie tego, co zostało przedstawione powyżej, przymus
fizyczny można zdefiniować jako nacisk zewnętrzny, wywierany
na osobę w celu wykonania lub zaniechania przez nią konkretnej
czynności lub postępowania, przed którym to naciskiem osoba nie
może w żaden sposób się uchronić27.
Stąd czynności dokonane lub zaniechane przez osobę działającą pod wpływem przymusu fizycznego uznaje się nie tylko za
nieważne, ale i nieistniejące poza ich wymiarem materialnym i zewnętrznym28 – negotiaiuridica ex vi extrinsecacuiresistinequitposita pro
infectishabentur, seu non suntconsiderandautveranegotia, nisi in speciemereexterna29.
Interpretując poniżej zagadnienie przymusu moralnego, zwanego także bojaźnią ciężką, należy stwierdzić, że ma on miejsce i powstaje w przypadku wywierania presji psychologicznej czy stosowania groźby nieuniknionego zła, ciężkiego i niesprawiedliwego,
w następstwie czego, w świadomości podmiotu pasywnego, czyli
osoby, na którą są wywierane, wywołują one uczucie lęku, opresji
czy takiej bojaźni, z powodu której decyduje się uczynić to, czego
w rzeczywistości nie chciałby zrobić, ale czyni to tylko dlatego, aby
uwolnić się od grożącego zła.
W celu sprecyzowania terminologii należy rozróżnić przymus
moralny – zwany również metusactivesumptusseu causa obiectiva –
stanowiący groźby, które składa jedna osoba wobec drugiej, od bojaźni, która jest stanem lęku czy opresji – metuspassivesumptus – wywołanego w świadomości podmiotu pasywnego, w skutek którego
27 Obszerniej na temat tego zagadnienia: V. De Paolis, Il primo libro del codice:
Norme Generali, w: Praca zbiorowa: Il dirittonelmisterodellaChiesa, vol. I, ed. III, Roma
1995, pag. 410; L. Vela Sanchez, hasło: Attogiuridico, w: Praca zbiorowa pod red.:
C. Corral Salvador, V. De Paolis, G. Girlanda, NuovoDizionario di DirittoCanonico,
CiniselloBalsamo 1993, pag. 66–70; L. Chiappetta, Prontuario di dirittocanonico e concordatario, Roma 1994, pag. 1305; Praca zbiorowa pod red. P.V. Pinto, Commento al
Codice di DirittoCanonico, ed. II, LEV Città del Vaticano 2001, pag. 75–76.
28 M. Theriault, Commento al can. 125, in: ComentarioExegetico al. Codigo de
DerechoCanonico, a cura di: A. Marzoa, J. Miras, R. Rodrigeuez – Ocana, vol. I,
Nawarra 1996, pag. 826.
29 M. Conte a Coronata, InstitutionesIurisCanonici, vol. I, Torino 1950, pag. 176.
262
to lęku, osoba ta działa w konkretny sposób, aby uniknąć zagrażającego jej nieuniknionego zła30.
Jakie są najczęstsze powody
przymusu i przyczyny bojaźni?
Po przedstawieniu zagadnienia przymusu ciężkiego i bojaźni
w ogólności, czyli w oparciu o kan. 125 KPK i 103 CIC stwierdzić
należy, że powyższe zapisy kodeksowe odnoszą się również do
prawa małżeńskiego, jakkolwiek przymus fizyczny w nowym kodeksie nie jest dosłownie wzmiankowany przez kan. 1103 KPK, który stwierdza: Invalidumestmatrimoniuminitumobvim vel metumgravem
ab extrinseco, etiamhaudconsultoincussum, a quo utquisseliberet, eligerecogaturmatrimonium.
Odnośnie przymusu ciężkiego can. 1087 CIC zawierał następujący zapis:
§ 1. Invalidumquoqueestmatrimoniuminitumob vim velmetumgravemab extrinseco et iniusteincussum, a quo utquis se liberet, eligerecogaturmatrimonium.
§ 2. Nullusaliusmetus, etiamsidetcausamcontractui, matrimoniinullitatemsecumfert.
Należy zauważyć, że zgodnie z prawem naturalnym, małżeństwo zawierane pod przymusem fizycznym jest nieważne, ponieważ brakuje w nim czynnika, którym jest akt ludzki31: de vi absoluta
et physica vel de ea trepidationeanimi, quae usum rationispenitustollis, hic
non est multum disserendum. Nam aut consensus deest, aut vices perfecti
30 Por. G. Michiels, Principia generalia de personis in Ecclesia, Lublin – Brasschaat
1932, pag. 504.
31 Por. F.M. Cappello, Tractatuscanonico – moralis. De Sacramentis, vol. V, De
matrimonio, CasalMonferrato 1961, pag. 544: Actuspositus sub vi physicaseuabsoluta non estactushumanus, sed mere externus, contradicenteomninovoluntate,
ideoque consensus plane deest. Quarenullumhabetmoralem et iuridicum valorem
nullumqueeffectumreipsaproducit. Deficienteconsensu, palamestmatrimoniumessenullum ipso iurenaturae.
263
consensus tenet plenusdissensus; at matrimonium sine ullopositivoconsensuvoluntatisvalidecelebrarinequit32.
Abymożnabyłomówić o przymusiefizycznym w odniesieniu
do małżeństwa, musząwystąpićnastępująceelementy: triaigiturtantumsuntattendenda in vi absolutaseuphysica: 1. qous sit coactiocorporiillata; 2. quod nequeatrepelli; 3. quod plenusvoluntatisdissensus in actumexternumadsit33.
Kanoniści zgodnie uważają, że przez przymus fizyczny nie rozumie się tylko i wyłącznie nacisków dokonanych przy użyciu przemocy fizycznej wywartej z zewnątrz, które to działanie byłoby przy
zachowaniu formy kanonicznej celebracji sakramentu małżeństwa
zauważone34. Ale należy pamiętać, że sięgniecie po jakiekolwiek
środki, tj. hipnoza, alkohol, narkotyki czy inne środki o podobnym
działaniu, które zostały zastosowane w sposób świadomy w intencji osiągnięcia zamierzonego celu i pod działaniem których podmiot
czyni coś, czego nie chciałby wykonać, jest równoznaczne w swoich efektach do wywierania przymusu w postaci przemocy fizycznej, dlatego też czynności wykonane w takim stanie należy uważać
za nieważne35. Podobnie również bardzo ciężka groźba psychologiczna może być porównana do przymusu fizycznego, ilekroć pozbawia ona aspektu wolitywnego akt ludzki u osoby, na którą jest
wywierana36.
Rozpatrując następnie kwestię bojaźni ciężkiej – metusgravis –
jako wadę zgody w małżeństwie, należy podkreślić, że norma kodeksowa odnosząca się do bojaźni ciężkiej w odniesieniu do małżeństwa stanowi inaczej niż w zapisie odnoszącym się do przymusu
i bojaźni w ogólności. Otóż prawodawca stwierdza, że małżeństwo
32 F.J. Wernz – P. Vidal, Iuscanonicum, Tomus V, IusMatrimoniale, dz. cyt., pag. 581.
F.M. Cappello, De matrimonio, dz. cyt, pag. 542.
34 Por. F.J. Wernz – P. Vidal, IusMatrimoniale, dz. cyt., pag. 581: Quae visabsolutadifficulter locum haberepotest in celebrationematrimoniiChristianii, saltemsiservetur forma ecclesiastica et ritusconsuetus Ecclesiae, quo consensus regulariterexprimitur per verba de presentiextrinsecaeextorsioni non obnoxia; P. Gasparri,
TractatusCanonicus de Matrimonio, vol. II, Città del Vaticano 1932, pag. 49.
35 Por. F.M. Cappello, De matrimonio, dz. cyt., pag. 542.
36 Por. M. Conte a Coronata, Compendium IurisCanonici, vol. III, De sacramentis,
Taurini – Romae 1944, pag. 620.
33 264
zawierane ex metu jest nieważne37 a nie, jak inne akty dokonane
pod wpływem bojaźni, mogą być rozwiązane wyrokiem sądu38.
Spowodowane jest to tym, że kwestie związane z małżeństwem
należą do maksymalnie delikatnych, gdyż w tym sakramencie człowiek dysponuje swoimi najbardziej osobistymi prawami. Jednocześnie zagadnienia matrymonialne – będąc połączone z aspektem
powołaniowym odnoszącym się do konkretnego sposobu życia –
wymagają szczególnej ochrony wolności i swobody wyboru u osób
mających podjąć decyzję o wyjątkowym znaczeniu, która odnosi
się przecież do całego życia tych ludzi. Poza tym już samo prawo
stanowi, że ustawodawca kodeksowy w niektórych przypadkach
może różnie regulować kwestię bojaźni, inaczej niż zawarta jest
w przepisie ogólnym, gdyż zapewnia to zawarty zapis kodeksowy:
nisialiud iure caveatur39.
Według kanonistyki zauważa się możliwość wystąpienia bojaźni ciężkiej również wtedy, gdy pogróżki skierowane nie są bezpośrednio do osoby mającej zawrzeć małżeństwo, ale do kogoś
z bliskich tej osoby – malum, quodcausatmetum, potestimminere aut
illiipsi, qui timet, aut eiusconiunctis: quodenimsibievenit, id propriumcensetur40.
Ilekroć doktryna kanoniczna mówi o bojaźni ciężkiej w dziedzinie małżeńskiej, wówczas wyraźnie podkreśla się, że tylko ten
rodzaj bojaźni powoduje nieważność małżeństwa. Kanonistyka nigdy nie wskazywała bojaźni lekkiej, jako przyczyny nieważności.
Z jednej strony dlatego, że istnienie tego rodzaju bojaźni nie jest
istotne na formowanie się procesu decyzyjnego i podjęty akt woli,
jak również dlatego, że uznanie metuslevis za wadę zgody małżeńskiej spowodowałoby otwarcie drogi do bezgranicznego zaskarżania ważności małżeństw, wprowadzając tym samym możliwość
faktycznych rozwodów w Kościele41.
37 Por. can. 1087 CIC i kan. 1103 KPK.
Por. can. 103 CIC i kan. 125 KPK.
39 Por.kan. 125 § 2 KPK.
40 F.M. Cappello, De matrimonio, dz. cyt., pag. 542
41 Por. F.J. Wernz – P. Vidal, Iusmatrimoniale, dz. cyt., pag. 585.
265
Procedura rozstrzygania spraw
o nieważność małżeństwa
z tych tytułów
Biorąc pod uwagę fakt, iż wykrycie prawdy obiektywnej w sprawach o nieważność małżeństwa z tytułu przymusu i bojaźni jest
trudne, gdyż zachodzi tu konieczność dotarcia do psychiki osoby
przymuszanej do małżeństwa, w praktyce procesowej, w tego rodzaju sprawach stosuje się nie tylko dowodzenie bezpośrednie, ale
i pośrednie42.
Dowodzenie bezpośrednie zmierza wprost do wykazania faktu wywierania przymusu na jednego lub obydwu kontrahentów,
dowodzenie zaś pośrednie do tego samego celu zmierza drogą pośrednią, poprzez wykazanie wielkiej niechęci, wstrętu czy odrazy
jednej strony w stosunku do drugiej43.
Zwyczajne wyniki dowodzenia pośredniego wzmacniają dowód
bezpośredni. Gdyby jednak dowód bezpośredni był niemożliwy do
zdobycia, stwierdzenie wielkiej awersji44 jednej strony do drugiej
stwarza domniemanie za istnieniem bojaźni przy zawieraniu umowy małżeńskiej. Tego rodzaju domniemanie sędziowskie nie może
mieć pierwszeństwa przed domniemaniem prawnym, wynikającym z przepisu can. 1014 CIC oraz kan. 1060 KPK. Domniemanie
sędziego mogłoby jednak przerodzić się w pewność, gdyby można
było wykazać, iż dana osoba nie zdecydowałaby się na małżeństwo
z osobą, do której czuła awersję, gdyby nie doznała ciężkiej bojaźni.
Najczęstszymi środkami dowodowymi w sprawach o nieważność małżeństwa z tytułu przymusu i bojaźni są oświadczenia stron
oraz zeznania świadków.
Małżeństwo stwarza zgoda stron między osobami prawnie do
tego zdolnymi, wyrażona zgodnie z prawem45. Zgodne oświadczenie sądowe stron, przemawiające za ważnością zawartego przez nie
42 Por. J. Hendricks, Dirittomatrimoniale, dz. cyt., por. 218–219.
Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne, t. III, dz. cyt., s. 169.
44 Por. P. Bianchi, Quandoilmatrimonio è nullo?, Milano 2007, pag. 26.
45 Por. kan. 1057 § 1 KPK i can. 1081 CIC.
43 266
małżeństwa stanowią wystarczający środek dowodowy. Nie mają
natomiast znaczenia dowodowego oświadczenia stron, co do istnienia przymusu i bojaźni przy zawieraniu małżeństwa, a więc przemawiające za nieważnością małżeństwa, albowiem małżeństwo
cieszy się przychylnością prawa46. Tego rodzaju oświadczenia mogłyby mieć charakter pomocniczego środka dowodowego, gdyby
fakt istnienia przymusu wynikał z innych środków dowodowych,
a zwłaszcza z zeznań świadków. Charakter pomocniczego środka
dowodowego może mieć przyznanie się sądowe strony przymuszanej47, gdyby chodziło o określenie stopnia ciężkości bojaźni, o której
zeznali świadkowie48.
Praktyka procesowa wskazuje, że bardziej należy wierzyć dwom
lub trzem świadkom, którzy o istnieniu przymusu zeznają w oparciu o własną wiedzę, aniżeli wielu innym świadkom utrzymującym,
że małżeństwo zostało zawarte bez przymusu. O wartości dowodowej zeznań świadków nie decyduje ich ilość, ale ciężar gatunkowy
zeznań49. W wyjątkowej sytuacji wystarczającym środkiem dowodowym może być także zeznanie jednego świadka, o ile świadek
ten zasługuje na wiarę w najwyższym stopniu, zeznawał w oparciu
o wiedzę własną, zeznania jego znajdują potwierdzenie w faktach
pewnych i są zgodne z zeznaniami świadków pośrednich. Wyjątkowa sytuacja zachodzi wtedy, gdy nie można powołać większej
ilości świadków bezpośrednich. Bardzo małe znaczenie dowodowe posiadają zeznania świadków, którzy o przymusie dowiedzieli
się z relacji innych osób50.
46 Por. kan. 1060 KPK i can. 1014 CIC.
Por.kan. 1536 § 2. KPK i can. 1751 CIC.
48 Por. M.J. Arroba Conde, Prova e difesanelprocesso di nullitàdelmatrimoniocanonico. Temicontroversi. Lugano 2008, pag. 94.
49 Por. Bianchi P., Kiedy małżeństwo jest nieważne?, Kraków 2010, s. 32.
50 Por. T. Pawluk, Kanoniczna praktyka, dz. cyt., s. 50; J. Krukowski, Wpływ bojaźni z szacunku na wartość umowy małżeńskiej w prawie kanonicznym, Lublin 1970.
267
Jak przymus fizyczny i bojaźń
wpływają na wolę zawarcia
małżeństwa?
Przyjmuje się powszechnie, że człowiek czyni to, co pragnie
uczynić, a okazane na zewnątrz zachowania czy wykonane czynności, stanowią uzewnętrznienie jego woli czy powziętych wewnętrznych decyzji. Dlatego też można uważać, że akt ludzki jest wolny
i niczym nieograniczony o ile moment decyzyjny aktu ludzkiego
w podmiocie go dokonującym istniał bądź też nie został w jakikolwiek sposób ograniczony. Zarówno w przypadku zaistnienia przymusu fizycznego wywartego na podmiot, jak i przymusu moralnego
zwanego bojaźnią, proces decyzyjny u osoby, na którą wywierane
są naciski w jakiejkolwiek formie, może zostać zupełnie ograniczony, bądź ograniczony częściowo. W pierwszym przypadku, przymus fizyczny niszczy w sposób całkowity mechanizmy zachodzące
podczas procesu decyzyjnego, dlatego też osoba, na którą jest on
wywierany, nie czyni tego, co chce i w przypadku uzewnętrznienia
aktu woli nie zachodzi zgodność pomiędzy intencją wewnętrzną
a tym, co dana osoba czyni51. Dlatego akt dokonany pod wpływem
przymusu fizycznego jest nieważny z tego powodu, że całkowicie
brakuje w nim momentu wolitywnego aktu ludzkiego, który, według zasad metafizycznych teologii moralnej, powinien i musi być
dokonany per rationem et voluntatemzgodnie z zasadą, że: Nimisevidensestactusquoslibet et negotia per vimsivecoactionemabsolutamgesta ex
ipso iure natureessenulla et irrita52. Za takie zachowanie zarówno od
strony psychologicznej, jak również moralnej i prawnej nie może
być odpowiedzialna osoba, która wykonała pewne działania pod
wpływem przymusu fizycznego, ponieważ wykonała je jakby tylko
w sposób materialny i dlatego nie jest odpowiedzialna za to, czego
51 Por. N. Hilling, Die fehlerhaftenRechtshandlungen und ihreHeilung, in: ArchivfürKatolischesKirchenrecht, 1927, s. 13; L. Sabbarese, Il matrimoniocanoniconell’ordinedellanatura e dellagrazia. Commento al. Codice di DirittoCanonico, Libro IV, Parte I, Titolo VII,
Roma 2006, pag. 280–283.
52 F.J. Wernz, P. Vidal, Iuscanonicum, Tomus II, De personis, Roma 1928, pag. 38.
268
dokonała53. Można w tym przypadku mówić o odpowiedzialności
osoby - chociażby moralnej, ale przymuszającej, gdyż to ona jest
dominus dokonanych działań, których osoba przymuszona stanowi
jakby tylko narzędzie – ratio est, quiaactus ex vi absolutapositus stricte
dici debet actusvimincutientis, non veroagentis54.
Z prawnego punktu widzenia przymus fizyczny, aby powodował nieważność aktu i uwalniał osobę od odpowiedzialności za
czyny, zgodnie z wymogami prawa musi być zastosowany w takim
wymiarze i nasileniu, żeby osoba, na którą był wywarty, nie mogła
mu się w żaden sposób oprzeć – cuiipsanequaquamresisterepotuit55,
lub cuiresisti non possit56.
Odnosząc się do powyższego, należy podkreślić różnicę zachodzącą pomiędzy przymusem fizycznym a przymusem moralnym.
Pierwszy z nich ma miejsce wówczas, gdy naciski zewnętrzne występują z taką siłą, że wyeliminowane zostają w sposób całkowity
jakiekolwiek zdolności wyboru u podmiotu działającego, czyli na
który są wywierane. W drugim przypadku, podmiot znajduje się
pod wpływem zwykłych gróźb czy presji psychologicznej, dlatego
też akt lub czynność przez niego wykonana jest – jak to zostanie
przedstawione w dalszej części – zarówno od strony psychicznej jak
i prawnej jemu przypisana. Z powodu istnienia tak ważnej różnicy,
doktryna kanoniczna uznaje przymus fizyczny jako – vis absoluta,
w przypadku zaś występowania przymusu moralnego określa go
mianem – vis relativa.57
Powód takiego traktowania i rozróżnienia przymusu fizycznego
i moralnego jest jeden. Otóż, kiedy w sposób całkowity wykluczony jest akt woli z działania, tym samym akt lub czynność są uznawane za niebyłe i niezaistniałe. W przypadku jednak gdy akt woli
53 F.J. Wernz, P. Vidal, Iuscanonicum, dz. cyt., pag. 38: Nam huiusmodivisabsoluta in eo, qui illampatitur, ipsamsubstantiamproprii et liberi consensus, sine quo
actusvertehumanus et legitimusexisterenequit, omninotollit, ideoqueeampatiensetiamabomni culpa et poenaexcusatu.
54 G. Michiels, Principia generalia de personis in Ecclesia, dz. cyt., pag. 503.
55 Kan. 125 KPK.
56 Can. 103 CIC.
57 Por. M. Conte a Coronata, InstitutionesIurisCanonici, dz. cyt., pag. 175.
269
pozostaje podjęty czy dokonany, to chociaż jest on ograniczony
przez istnienie czynników w formie nacisku, to jednak pozostajemy
w sferze działania – chociaż ograniczonego przez przymus moralny
czy psychologiczny, dlatego akty i czynności można uznawać za
ważne. Jednakże, jeśli presja psychologiczna czy naciski moralne
są tak silne, że pozbawiają osobę, na którą są wywierane możliwości dokonania wyboru, wówczas akt lub czynności przez nią podjęte i dokonane należy uznać za niezaistniałe, ponieważ jeśli nawet
w tym przypadku nie mamy do czynienia z przymusem fizycznym,
ale moralnym, to jednak przymus moralny może być zrównany
z przymusem fizycznym, co do skutków, o ile – si tamen vis causativa tanta sit quae usum rationisprorsusauferat, vi absolutaeaequivalet et
eaquae de vi absolutadiciuntureidemapplicandasunt58.
Kanonistyka rozróżnia timor – bojaźń, który działa bezpośrednio
na intelekt od metus – trwoga, który oddziaływuje na wolę59.
W przypadku timormówi się o bojaźni, która wpływa bezpośrednio na system psycho-wolitywny podmiotu i na organy poznawcze.
Albowiem zakłócając pamięć i wyobraźnie dochodzi się do pośredniego zakłócenia świadomości, a w konsekwencji w sposób bardziej
ogólny do zakłócenia zdolności rozumowania. W konsekwencji
takiego działania, również aspekt wolitywny aktu ludzkiego jest
ograniczony, a nawet może być całkowicie pozbawiony tego elementu60.
Metuspozostawia nienaruszoną zdolność poznawczą podmiotu,
czyli osoba jest w stanie dokonywać osądu sytuacji i jej oceny, nie
działając na zdolność poznawczą podmiotu, wpływa bezpośrednio
na wolę. W takiej sytuacji pozostaje zdolność dokonania osądu sytuacji a także jej oceny, jednak okoliczności oraz strach tak wpływają na wolę działającego, że postępuje wbrew własnej woli, czyli jest
jak gdyby ubezwłasnowolniony61.
58 Por. M. Conte a Coronata, InstitutionesIurisCanonici, dz. cyt., pag. 175.
Por. G. Michiels, Principia generalia de personis in Ecclesia, dz. cyt., pag. 505.
60 Por. G. Michiels, Principia generalia de personis in Ecclesia, dz. cyt., pag. 505–506.
61 Por. G. Michiels, Principia generalia de personis in Ecclesia, dz. cyt., pag. 505.
59 270
Bibliografia
Bączkowicz F., Prawo Kanoniczne, Kraków 1932.
Bianchi P., Kiedy małżeństwo jest nieważne? Kraków 2010.
Bianchi P., Quandoilmatrimonio è nullo? Milano 2007.
Cappello F.M., Tractatuscanonico – moralis. De Sacramentis,
vol. V, De matrimonio, CasalMonferrato 1961.
Chiappetta L., Il matrimonionellanuovalegislazionecanonica
e concordataria. Manualegiuridico – pastrorale, Roma 1990.
Chiappetta L., Prontuario di dirittocanonico e concordatario,
Roma 1994.
Arroba Conde M.J., Prova e difesanelprocesso di nullità del matrimoniocanonico. Temicontroversi. Lugano 2008.
Conte a Coronata M., InstitutionesIurisCanonici, vol. 1, Torino
1950.
Conte aCoronata M., Compendium IurisCanonici, vol. III, De sacramentis, Taurini – Romae 1944.
De’ Liguori A.M., Theologiamoralis, Libro V, De actibushumanis, art. II, De voluntario et involuntario; Alfonso Maria De’ Liguori,
TheologiaMoralis, 4 vol., Editio Nova, a cura di L Gaude, Romae
1905.
De Paolis V., Il primo libro del codice: NormeGenerali, w: Pracazbiorowa: Il dirittonelmisterodellaChiesa, vol. I, ed. III, Roma 1995.
Dosetti G., La violenzanelmatrimonio in dirittocanonico, Milano
1942.
FumagalliCarulli O., Il matrimoniocanonicotraprincipiastratti
e casipratici, Milano 2008.
Góralski W., Dowód pośredni w sprawach o nieważność małżeństwa z tytułu przymusu i bojaźni w wyrokach Roty Rzymskiej
z lat 1958–1962, PK 16 (1973) nr 3–4, s. 285–296.
Góralski W., Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006.
Góralski W., Małżeństwo kanoniczne, LexisNexis, Warszawa 2011.
Hendricks J., Dirittomatrimoniale. Commentoaicanoni 1055–1165
del Codice di dirittocanonico, Milano 2001.
Hilling N., Die fehlerhaftenRechtshandlungen und ihreHeilung,
in: ArchivfürKatolischesKirchenrecht, 1927.
271
Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz., WoltersKluwer, Kraków 2011.
Krukowski J., Kierunek rozwoju współczesnej jurysprudencji
Roty Rzymskiej w sprawach małżeńskich z tytułu przymusu i bojaźni, PK (14) 1971, nr 1–2, s. 205–224.
Michiels G., Principia generalia de personis in Ecclesia, Lublin –
Brasschaat 1932.
NuovoDizionario di DirittoCanonico, pracazbiorowa pod red.:
C. Corral Salvador, V. De Paolis, G. Girlanda, Cinisello Balsamo
1993.
Pawluk T., Kanoniczna praktyka procesowa w sprawach małżeńskich, Warszawa 1975.
Pawluk T., Prawo Kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II,
Prawo małżeńskie, Olsztyn 1996.
Pawluk T., Prawo Kanoniczne według kodeksu Jana Pawła II,
Zagadnienia wstępne i normy ogólne, Olsztyn 2002.
Pompeda M.F., Studi di dirittomatrimonialecanonico, vol. II, Milano 2002.
PunziNicolò A.M., La volontàconiugaleviziata da visvelmetus, in: Dirittomatrimonialecanonico, vol. II, Il consenso, a cura di:
P.A. Bonnet e C. Gullo, LEV, Città del Vaticano 2003.
Sabbarese L., Il matrimoniocanoniconell’ordinedellanatura e dellagrazia. Commento al. Codice di DirittoCanonico, Libro IV, Parte I,
Titolo VII, Roma 2006.
Sobczak A., Stwierdzenienieważnościmałżeństwa I innemałżeńskieprocesykościelne, Poznań 2011.
Theriault M., Commento al can. 125, in: ComentarioExegetico
al. Codigo de DerechoCanonico, a cura di: A. Marzoa, J. Miras, R.
Rodrigeuez – Ocana, vol. I, Nawarra 1996.
Wernz F.J., Vidal P., Iuscanonicum, Tomus II, De personis, Roma
1928.
272
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Marcin A. Stradowski
PATOLOGIE SPOŁECZNE XXI WIEKU
SOCIAL PATHOLOGIES OF XXI CENTURY)
Streszczenie
Przedmiotem artykułu są patologie społeczne występujące we
współczesnym świecie. Wśród nich znajdują się dewiacje społeczne, które mają długą tradycję i wciąż są przyczyną dezintegracji życia społecznego. W XXI wieku mamy do czynienia ze zjawiskami
nowymi, często powiązanymi z rozwojem technologicznym, stanowiącymi zagrożenia dla jednostek, ale ze względu na ich masowy
charakter zostały uznane za patologie społeczne. Autor prezentuje
różne patologie społeczne oraz podaje przyczyny ich zaistnienia,
odwołując się do przemian cywilizacyjnych współczesnego świata i zagrożeń wynikających z gwałtownego rozwoju. Wychowanie
i resocjalizacja są metodami przeciwdziałania patologiom społecznym. Autor prezentuje metody resocjalizacyjne, uwzględniając najnowsze osiągnięcia w tej dziedzinie.
SUMMARY
This article presents social pathologies occurring in the world
today. These include social deviance that have a long tradition of
being the cause of disintegration of social life. In the twenty-first
century, we are dealing with new phenomena, often associated with
technological developments, which constitute threats to individuals, but because of their mass character were considered social pathologies. The author presents various social pathologies and gives
reasons for their existence, referring to the transformation of civili-
274
zation of the modern world and the dangers of rapid development.
Education and rehabilitation are methods to prevent social pathologies. Author presents a method of social integration, taking into account the latest developments in that field.
Słowa klucze: patologie społeczne, dewiacja, wychowanie, resocjalizacja, cywilizacja, diagnoza, terapia.
Keywords: social pathologies, deviance, education, rehabilitation, civilization, diagnosis, therapy
WSTĘP
Na wychowanie człowieka wpływa rodzina, środowisko lokalne,
a także społeczeństwo. Cokolwiek dzieje się w społeczeństwie, jest
jego chorobą, jednocześnie staje się zagrożeniem dla każdej osoby. Patologie społeczne są wypaczeniem celowości działalności człowieka,
skutkującym cierpieniem tego człowieka, a także wszystkich znajdujących się wokół niego. Dewiacyjne zachowania jednego człowieka
powodują zmiany w całym społeczeństwie. Patologie społeczne mają
długą tradycję. Uzależnienia są przekazywane z pokolenia na pokolenie poprzez przykład zachowań dorosłych, które przejmują młodzi
ludzie. Dzieci uczą się zachowań od dorosłych, nie tylko zachowań
zgodnych z normami i wartościami przyjętymi przez społeczeństwo,
ale także zachowań dewiacyjnych i niosących ze sobą negatywne
skutki. Cywilizacja niesie ze sobą nowe rozwiązania i zagrożenia
dla człowieka. Ludzkość dąży do postępu, który nie zawsze oznacza
udoskonalenie i poprawę życia człowieka. Efektami rozwoju cywilizacyjnego są także nowe i dotąd nie znane patologie społeczne. Omówienie ich jest przedmiotem rozważań tego artykułu.
CZYM SĄ PATOLOGIE?
Patologia jest formą działalności człowieka nie znajdującą szerszej akceptacji społecznej. Etymologicznie patologię można zde-
Marcin A. Stradowski – patologie społeczne XXI wieku
275
finiować jako naukę o cierpieniu (gr. páthos – choroba, cierpienie,
lógos – nauka)1. Pojęcie cierpienia wskazuje na ścisły związek tej
dziedziny nauki z medycyną. Natomiast gdy bierzemy pod uwagę,
że przedmiotem badań są patologie społeczne, można wyciągnąć
wniosek, że przedmiotem zainteresowania są te patologie, które
mają charakter masowy, oddziaływają na całe społeczeństwo i zaburzają jego funkcjonowanie. Termin patologia zaczęto odnosić do
zjawisk społecznych dopiero pod koniec XIX wieku2. Termin patologia społeczna stał się nazwą dyscypliny naukowej zajmującej się
zjawiskami społecznie patologicznymi3.
Patologiczne zachowania (inaczej dewiacyjne) występują we
wszystkich grupach społecznych bez względu na wykształcenie,
pochodzenie oraz zajmowaną pozycję społeczną czy pełnione role
społeczne. Człowiek, gdy doznaje braku i odczuwa cierpienie może
przyjąć postawę obronną i wtedy poprzez patologiczne zachowania
stara się ograniczyć doznawane cierpienie (skutkiem jest powiększenie cierpienia). Patologiczne zachowania są próbą zwrócenia na
siebie uwagi innych, także oczekiwaniem na pomoc z ich strony.
Twórcą i popularyzatorem polskiej szkoły patologii społecznej
jest współtwórca Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji
Uniwersytetu Warszawskiego prof. Adam Podgórecki (1925-1998),
który patologią społeczną określa „ten rodzaj zachowania, ten typ
instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego
czy ten rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej, niedającej
się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane”4.
W kontekście zmian cywilizacyjnych należy uznać, że definicja
Adama Podgóreckiego odnosi się do wartości, które były akceptowane w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Relatywizm
moralny prowadzi do sytuacji, gdy wszelkie wartości mogą zostać
1 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 11.
I. Wiciak, M. Baranowska, Wybrane patologie społeczne. Uwarunkowania, przejawy, profilaktyka, Wyd. WSP, Szczytno 2011, s. 11.
3 A. Gaberle, Patologia społeczna, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1993, s. 18.
4 A. Podgórecki, Patologia życia społecznego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa
1969, s. 24.
2 276
zakwestionowane i podlegają negocjacjom. Definiowanie patologii
społecznych jedynie przez odniesienie do akceptowanego przez
społeczeństwo systemu wartości jest niewystarczające.
Relatywizm może prowadzić do stanu, gdy wszelkie normy
stracą regulacyjne znaczenie dla zachowań jednostki. Ten stan
określa się terminem anomia. Według teorii opracowanej przez socjologa Émile Durkheima (1858-1917) do anomii dochodzi w wyniku rozpadu więzi międzyludzkich, nieprzewidywalność procesów
społecznych, braku oczekiwanych nagród za wypełnianie norm
społecznych. Dewianci stają się kozłami ofiarnymi wadliwego systemu, choć należy pamiętać, że dewiant jest współtwórcą swej roli5.
Durkheim uważa, że pełnią oni rolę regulacyjną, a nawet stabilizacyjno-innowacyjną gdyż tworzą perspektywę rozwoju systemu
normatywnego6. Socjolog Richard Merton anomię nazywa patologią strukturalną, na którą jednostka może odpowiedzieć zerwaniem więzi ze społeczeństwem, niepodporządkowaniem normom
społecznym lub stworzeniem własnego systemu wartości i norm.
Każde z tych zachowań prowadzi jednostkę do zachowań patologicznych7.
Istotą rolę przy określaniu zachowań jako dewiacyjnych powinno
spełniać kryterium szkodliwości społecznej. Nie wszystkie dewiacje
są szkodliwe społecznie. Patologie (dewiacje) pozytywne, choć nie
zyskują akceptacji społecznej, mogą być przyczynkiem do korzystnych dla społeczeństwa zmian. Protest małej grupy bądź jednostki
w konkretnej sprawie może nie zyskiwać zrozumienia i akceptacji
społecznej, może proponować innowacje, które zmienią stosunki
społeczne, wpłyną na rozwiązania prawne, zaburzą istniejący ład.
50 lat później ten protest może być zupełnie inaczej odbierany, jako
protest wobec patologicznym rozwiązaniom społecznym. Sprzeci5 A. Siemaszko, Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych, Wyd. PWN
1993, s. 384
6 I. Pospiszyl, tamże, s. 28-29. Szerzej na ten temat: E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, Wyd. PWN 1999.
7 Szerzej na ten temat R. K. Merton, Anomie. Anomia and social interaction.
Contexts to dewiant behavior, w: M. B. Clinard i in., Anomie and deviant behavior, Free
Press, New York 1963 oraz I. Pospiszyl, tamże, s. 29-32.
277
wu wobec niewolnictwa nie dopuszczał grecki filozof Arystoteles,
który w swoich pismach (m.in. Polityka) uznawał niewolnictwo za
całkowicie prawomocne i korzystne dla wszystkich rozwiązanie
wpisujące się w ład społeczny, którego nie należy zmieniać i przeciw któremu nie należy protestować8. Patologie pozytywne, pomimo braku powszechnej akceptacji, występują przeciw cierpieniu,
niedoskonałości systemu, natomiast same nie niosą cierpienia.
Przedmiotem zainteresowania i badań w nauce o patologiach społecznych są patologie negatywne, czy te, które są szkodliwe dla społeczeństwa, niosą ze sobą cierpienie, które można zdefiniować i opisać. Skala cierpienia i szkodliwości jest uznana za ponadprzeciętną,
choć nie każde zachowanie dewiacyjne jest bezpośrednio szkodliwe
dla wielu osób. Dewiacje samotnicze (przykładem jest samobójstwo),
mogą jedynie pośrednio być szkodliwe dla innych osób.
Najbardziej znanymi i szkodliwymi patologiami społecznymi
są przestępstwa, które zdaniem prof. Czesława Cekiery są „coraz
szerszym, patologicznym marginesem życia wielu krajów”9. O skali przestępstw informują przede wszystkim organy ścigania. Podstawowym źródłem informacji o przestępczości w Polsce jest statystyka policyjna. Podawana liczba przestępstw obejmuje jedynie
te, które zostały wykryte, natomiast zakres występowania patologii
społecznej, której dotyczy statystyka, jest dużo większy10.
WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA CYWILIZACYJNE
We współczesnym świecie zmiany przebiegają dość gwałtownie. Na początku XXI wieku w kontekście rozwoju technologicznego oraz konsumpcyjnego stylu życia cywilizacji Zachodu należy
8 Arystoteles, Polityka, k. I, 1,9, tłum. L. Piotrowicz, Wyd. De Agostini,
Warszawa 2002, ks. I 2, 8-13, s. 22.
9 Cyt. C. Cekiera, Reedukacja przestępców w zakładach karnych w USA na podstawie
obserwacji w więzieniach, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych
w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 32.
10 A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce,
Instytut Wymiaru Sprawiedliwości i Oficyna Naukowa, Warszawa 2009, s. 11.
278
odnotować dynamiczny rozwój zjawisk patologii społecznej11. Ku
patologiom prowadzi nie tylko destrukcyjny wpływ środowiska,
w którym patologie są normą. Cywilizacja, w której żyjemy, przez
Jana Pawła II nazywana cywilizacją śmierci, odbiera człowiekowi
prawo do przeżywania życia bez stresu, nadmiernych obciążeń,
wolności wewnętrznej i zewnętrznej. Człowiek nie potrafi bronić
się przed oczekiwaniami wobec niego, bo wie, że gdy ich nie spełni, może stracić wszystko. Cywilizacja XXI wieku jest cywilizacją
„wszystko albo nic”.
Życie w XXI wieku cechuje pęd ku karierze zawodowej, wymuszony rozwojem firm i przedsiębiorstw, które aby przetrwać na
rynku, muszą proponować nowe produkty, prowadzić skuteczną
reklamę oraz marketing, obniżać koszty pracy i zwiększać wymagania odnośnie kwalifikacji pracowników obciążanych nowymi,
dodatkowymi obowiązkami. Człowiek XXI wieku żyje pod presją
czasu, niezapłaconych rachunków, nowych wyzwań dotyczących
umiejętności, które w krótkim czasie powinien posiąść, wiedzy,
którą powinien zdobyć. Rozmiary dzisiejszych patologii są pochodną wielorakich napięć występujących w człowieku i współczesnych
społeczeństwach12.
Socjolog Max Weber przewidywał, że zracjonalizowaniu podlegać będą coraz rozleglejsze sfery życia ludzi a Makdonaldyzacja (termin ukuty przez Georgera Ritzera w 1983 roku) jest uwspółcześnioną terminologicznie i znaczeniowo racjonalizacją13. Do czynników
stanowiących o makdonaldyzacji zalicza się: sprawność, wymierność, przewidywalność i możliwość sterowania. Nieracjonalność
racjonalności uważana jest paradoksalnie za piąty aspekt makdonaldyzacji.14.
11 J. Bylica, Harmonizując napięcie. Nowe spojrzenie w profilaktyce uzależnień, Wyd.
UJ, Kraków 2010, s. 11 oraz C. Cekiera, Przejawy agresji i przemocy w środowisku wychowawczym, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie
penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 105.
12 Tamże.
13 M. Chodzik, Zjawisko makdonaldyzacji według Georgera Ritzera, „Wiedza
i Edukacja”, http://wiedzaiedukacja.eu/archives/31200 (05.04.2013).
14 Tamże.
279
Macdonaldyzacja, w istocie będąca chłodną kalkulacją, ostatecznie prowadzi do nieefektywności, nieprzewidywalności, nieopłacalności i stracenia kontroli nad sytuacją15. Społeczeństwo się
dehumanizuje, człowiek staje się przedmiotem, a nie podmiotem,
wykonuje zlecenia, stara się upodobać przełożonym, spełnia normy
i odpowiada na oczekiwania, ale własnych talentów nie rozwija
i nie wykorzystuje. To sprawia, człowiek zagubiony w świecie
oczekiwań i fikcji, zatraca samego siebie i szuka ucieczki np. w uzależnieniach należących do patologii społecznych.
Materializm zagraża człowiekowi XXI wieku. Wolny czas ludzie
spędzają w domach handlowych, już nie dom rodzinny jest miejscem spełnienia ludzkich potrzeb, ale centrum, gdzie można
zaspokoić wszelkie materialne potrzeby ludzkie, nawet, gdy one
znacznie wybiegają poza realne potrzeby człowieka w danej chwili
i sytuacji życiowej. Ludzie udają się do domów handlowych, aby w
świątyniach konsumpcji świętować swoją konsumencką religię16.
Filozofia współczesnego człowieka, kreowana przez modę i styl
życia, narzucają człowiekowi styl bycia polegający na nieustannym
zdobywaniu, osiąganiu wyznaczonych celów przy najmniejszym
nakładzie pracy, aby móc spełniać swoje pragnienia, które nie są
duchowe i ponadczasowe, ale materialne. Celem człowieka staje się
zaspokajanie podtrzymywanie różnego rodzaju podniet, poszukiwanie przyjemności, mylnie rozumianych w kategoriach szczęścia
i spełnienia17.
Kolejną cechą współczesności jest anonimowość, która prowadzi człowieka do wyobcowania. Ludzie nie są przygotowywani
do dojrzałych relacji interpersonalnych, nie są zdolni do słuchania,
brakuje im zdolności zrozumienia drugiego człowieka oraz bezinteresownego zaangażowania w życie innych ludzi. Odpowiedzią
15 G. Ritzer, Macdonaldyzacja społeczeństwa, Warszawskie Wyd. Literackie
MUZA, Warszawa 1997, s. 207-241.
16 G. Ritzer, Makdonaldyzacja społeczeństwa, w: Antropoogia kultury. Zagadnienia
i wybór tekstów, opr. G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Wyd.
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 564-565.
17 A. Jaworska, Leksykon resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków
2012, s. 27 i 215.
280
na taki stan człowieka powinno być zwiększenie zdolności empatycznych18, skutkujące wyjściem człowieka poza egoizm własny.
Wyobcowanie będące pogłębiającą się samotnością prowadzi
człowieka na margines życia. Utrata pracy, brak perspektyw, niezdolność do przyjaźni są przyczyną szukania ratunku w zachowaniach patologicznych. Poszukiwanie ludzi o podobnych doświadczeniach prowadzi do środowisk, gdzie zachowania patologiczne
są sposobem na życie i odpowiedzią na negatywne zjawiska współczesnej cywilizacji. Odpowiedź poprzez dewiację jedynie pogłębia
kryzys człowieka i społeczeństwa. Ratunkiem dla ludzi trwających
w poczuciu bezsensu może być powrót do świata prawdziwych
wartości19.
Ludzkość w XXI wieku jest szczególnie narażona na zagrożenia
asymetryczne do których zaliczają się: transnarodowa przestępczość
zorganizowana oraz terroryzm międzynarodowy, będący działalnością ukrytą, ukierunkowaną na pozbawianie ludzi życia i na destabilizację państw, przeciw którym te działania są skierowane20.
CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH
PATOLOGII SPOŁECZNYCH XXI WIEKU
Wśród patologii społecznych współczesnego świata znajdują
się patologie, które mają długą historię oraz takie, które pojawiły
się stosunkowo niedawno, niektóre z nich są związane z rozwojem
technologicznym. Szczególnie dotyczy to uzależnień.
Do patologii społecznych szczególnie dotkliwych dla społeczeństwa należą przestępstwa. Wykrywalność ich jest niższa niż
ich występowanie i tylko w Japonii wykrywalność zbrodni wy-
18 Tamże, s. 10.
J. Tischner, Myślenie według wartości, Wyd. Znak, Kraków 1998, s. 408-410.
20 M. Madej, Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego
pojmowania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego – próba teoretycznej konceptualizacji, w: R. Kuźniar (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, Wyd.
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 491.
19 Marcin A. Stradowski – patologie społeczne XXI wieku
281
nosi 99%21. Przyczyn popełniania przestępstw jest wiele. Mają
one podłoże rabunkowe, wynikają z porachunków czy zemsty,
częstą przyczyną jest także wykluczenie społeczne, bezrobocie,
osłabienie kontroli społecznej, rozwarstwienie społeczeństwa,
chaos normatywny22. Przestępczość przestała być czymś nienaturalnym czy domeną ludzi z marginesu społecznego, stała się
„chlebem powszednim naszego życia codziennego”23. W Polsce
od 2000 roku odnotowuje się spadek ogólnej liczby dokonywanych przestępstw24. Niepokojącym faktem jest obniżanie się
wieku osób popełniających przestępstwa. Zwiększa się liczba
przestępstw dokonywanych przez kobiety, które stosują coraz
bardziej brutalne metody zadawania bólu czy śmierci25. Domeną
kobiet są przestępstwa przeciw nowo narodzonym dzieciom, w
tym dzieciobójstwa i porzucenia dziecka26. W latach 1995-2010
nastąpił wzrost udziału osób nieletnich w dokonanych czynach
karalnych i przestępstwach. W 1995 roku czyny karalne popełnione przez nieletnich stanowiły 8,2% wszystkich popełnionych
czynów karalnych i przestępstw w liczbie 80 tysięcy. W 2010
roku ta liczba wzrosła do 100 tysięcy, a przestępstwa dokonane
przez nieletnich stanowiły 8,7% wszystkich popełnionych czynów karalnych. W roku 2011 doszło do znacznego wzrostu prze-
21 K. Pierzchała, Metody zwalczania patologii społecznych w systemie penitencjarnym
Polski i USA, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie
penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 17.
22 C. Cekiera, Przestępczość, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008,
s. 133.
23 J. Young, The Exclusive Society, Sage Publications, London 1999, s. 30.
24 A. Kossowska, Współczesna przestępczość – uwarunkowania i konsekwencje.
Dylematy reakcji społecznej, w: B. Urban, J. M. Stanik (red.), Resocjalizacja. Tom 2, Wyd.
PWN, Warszawa 2008, s. 74.
25 B. Hołyst, Kryminologia, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2004, s. 517
oraz C. Cekiera, Reedukacja przestępców…, dz. cyt., s. 32.
26 A. Jaworska, dz. cyt. s. 214-215. W Stanach Zjednoczonych liczba kobiet przebywających w więzieniach na przestrzeni 15 lat (statystyka do 2002 roku) wzrosła
o 49%. Sześciokrotnie zwiększyła się liczba kobiet skazanych na więcej niż 10 lat
pozbawienia wolności.
282
stępstw dokonywanych przez nieletnich, które stanowiły 9,9%
wszystkich czynów karalnych27.
Terroryzm zaliczany do zagrożeń asymetrycznych28 jest jedną z najtrudniejszych w zwalczaniu patologią społeczną. Motywy
działań terrorystycznych mogą być polityczne, ekonomiczne, ideologiczne czy moralne. Terroryzm może być formą protestu wobec
biedy, nierówności społecznych, sprzeciwem wobec kultury np. Zachodu. Terroryści często działają z pobudek religijnych, choć trzeba zwrócić uwagę, że jest to wypaczeniem religii. Terroryzm jest
niebezpieczny, gdyż przygotowania do działań terrorystycznych są
trudne do wykrycia, natomiast skutkiem ataków jest zabijanie ludzi,
choć nie jest to celem terrorystów, ale środkiem do celu. Ataki na
World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon w Waszyngtonie
dokonane 11 września 2001 roku otworzyły nowy rozdział w dziejach ludzkości i terroryzmu. Nie ma państwa, które jest w stanie
skutecznie bronić się przed terroryzmem, a najczęściej stosowaną
metodą walki z terrorystami jest ich likwidowanie. Mniej uwagi
rządy państw poświęcają poznaniu motywów działań terrorystycznych, co uniemożliwiłoby skuteczne im przeciwdziałanie. Jedną
z przyczyn działań terrorystycznych mogą być patologie instytucjonalne takie jak korupcja29, dyskryminacja, mobbing czy system polityczny i władza, ustanowione wbrew woli większości obywateli.
Nowym zjawiskiem jest cyberterroryzm, który Dorothee Denning,
profesor uniwersytetu w Georgetown, amerykańska specjalistka od
cyberterroryzmu trafnie określa jako bezprawne zamachy lub ich
groźby na sieci i systemy komputerowe oraz informacyjne30. Wśród
patologii społecznych XXI wieku znajduje się zjawisko bezdomności, które obejmuje coraz więcej ludzi. W Polsce 80% bezdomnych
27 I. Wiciak, M. Baranowska, dz. cyt., s. 39-40.
M. Madej, dz. cyt., s. 486.
29 W Polsce około półtora miliona Polaków padło ofiarą korupcji. W Polsce zjawisko korupcji najczęściej występuje w urzędach celnych oraz w wymiarze sprawiedliwości. I. Pospiszyl, dz. cyt., s. 329.
30 D. E. Denning, Activism, haktivism and cyberterrorism. The Internet as a tool for
influencing foreign Policy, w: J. Arquilla, D. Ronfeldt, Networks and Netwars, RAND,
Santa Monica 2001, s. 239-262.
283
stanowią mężczyźni. Najwięcej bezdomnych to osoby w wieku
30-60 lat (82% wszystkich bezdomnych w Polsce). Bezdomni przeważnie mają podstawowe i zawodowe wykształcenie (79%). Wśród
bezdomnych przeważają osoby samotne, najczęściej kawalerowie
(46%) i rozwodnicy (35%). Wśród bezdomnych przeważają osoby
karane (57%), a uzależnienie od alkoholu dotyczy wszystkich bezdomnych (100%)31.
Bezdomni są osobami wykluczonymi ze społeczeństwa. Przywrócenie ich do społeczeństwa wymaga zapewnienia im miejsca
noclegowego, powrotu do zdrowia fizycznego i psychicznego, rozpoczęcia pracy i samodzielności. Brakuje zainteresowania losem
bezdomnych i skutecznych działań pomocowych. Najczęstszą formą pomocy jest umożliwienie im noclegu podczas zimy i ciepły posiłek, co jest działaniem doraźnym, natomiast, aby uporać się z tym
problemem społecznym niezbędne są działania długofalowe. Patologie rodzinne są przyczyną wielu innych negatywnych zjawisk, takich jak dzieci ulicy. Wśród dzieci ulicy można wymienić galerianki, czyli dziewczęta w wieku 12-18 lat, spędzające czas w domach
handlowych i często trudniące się prostytucją. Zaniedbania wychowania w domu rodzinnym, doświadczenie przez dzieci przemocy czy kontakt z uzależnieniami, mają wpływ na ich dalsze życie.
Ucieczka z domu często kończy się popadnięciem w środowisko
patologiczne. Dzieci ulicy często stają się ofiarami pedofilii. Przemoc w rodzinie w krajach europejskich dotyczy przede wszystkim
kobiet (20-50% wszystkich przypadków). W grupie wiekowej 15-44
lat przemoc domowa jest najczęstszą przyczyną śmierci (przed chorobami nowotworowymi, wypadkami drogowymi i wojną). Sprawcami przemocy w rodzinie są przede wszystkim mężczyźni (95%).
Z badań TNS OBOP z 2007 roku wynika, że 64% Polaków zna rodziny w których dochodzi do przemocy. Z badań przeprowadzonych
przez Beatę Gruszczyńską w 2004 roku (cześć Międzynarodowych
Badań nad Przemocą Wobec Kobiet wynika, że w Polsce niemal co
trzecia kobieta w swoim dorosłym życiu doznała przemocy fizycz31 C. Cekiera, Bezdomność, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 58.
284
nej, co szósta – przemocy seksualnej, a 18% kobiet doznało przemocy seksualnej lub fizycznej w dzieciństwie. Jedynie 59% kobiet nie
doznało przemocy ze strony mężczyzn32.
Do kategorii patologii samotniczych należy samobójstwo, które jest najradykalniejszym rozwiązaniem problemów ludzkich czy
odpowiedzią na doznawany ból. Codziennie na świecie 1500 osób
odbiera sobie życie, a samo zjawisko w państwach uprzemysłowionych znajduje się w pierwszej dziesiątce przyczyn śmierci człowieka33. Skala samobójstw świadczy o doznawanym stresie i bezradności współczesnego człowieka wobec trudności życia codziennego.
W Polsce pięć razy częściej życie odbierają sobie mężczyźni (w 2010
roku 3517 mężczyzn). Coraz częściej dochodzi do samobójstw dzieci i młodzieży34. Do kategorii patologii seksualnych należą: prostytucja kobiet, prostytucja homoseksualna (najczęściej dotyczy mężczyzn – 70-90% w wieku 17-25 lat), ), pedofilia (ze statystyk wynika,
że co czwarta kobieta i co dziesiąty mężczyzna byli wykorzystywani seksualnie przed 16 rokiem życia, z tego 30-35% w związkach kazirodczych), kazirodztwo35. Patologią społeczną na skalę światową
jest handel ludźmi, choć prawdziwej skali tego zjawiska nie oddają
statystyki kryminalne. Kobiety są sprzedawane do domów publicznych, dzieci do nielegalnej adopcji, dziecięcej prostytucji i pornografii, niewolniczej pracy (także mężczyźni).
Ostatnią omawianą kategorią patologii społecznych są uzależnienia. Człowiek może uzależnić się od wszystkiego, od drugiego
człowieka, czynności, rzeczy materialnych, wszelkiego rodzaju używek. Najczęściej omawianymi uzależnieniami są uzależnienia od
alkoholu, nikotyny, narkotyków. Ludzie uzależniają się także m.in.
od kofeiny, leków, napojów energetyzujących i innych „dopalaczy”,
hazardu, kupowania, jedzenia, odchudzania, seksu, pracy, a nawet
więzi emocjonalnych. Wśród młodych uzależnień znajdują się uza32 M. Baranowska, Przemoc w rodzinie, w: I. Wiciak, M. Baranowska, Wybrane
patologie społeczne. Uwarunkowania, przejawy, profilaktyka, Wyd. WSP, Szczytno 2011,
s. 21-23.
33 B. Hołyst, Suicydologia, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2002, s. 26.
34 Źródło: www.policja.pl
35 I. Pospiszyl, dz. cyt., s. 237.
285
leżnienia od komputera (gry komputerowe, Internet), czy ogólnie –
od elektronicznych środków przekazu. Skalę tego zjawiska pokazują wyniki badań przeprowadzonych w Nowym Jorku przez Forinto
Group na próbie 6000 dzieci w wieku szkolnym. Oszacowano, że
dzieci spędzają przeciętnie 23 lata swego życia w Internecie36.
Uzależnienia odbierają człowiekowi wolność, a także sprawiają, że osoba uzależniona nie jest dyspozycyjna dla innych ludzi
i nie pełni swoich obowiązków oraz ról społecznych. Uzależnienia
są najczęstszą przyczyną rozpadu rodzin i utraty pracy. Niebezpieczeństwo uzależnień polega na niezauważalnym procesie uzależniania się oraz na długim procesie wychodzenia z uzależnienia,
które przez całe życie może powrócić, gdyż w człowieku wytworzyła się silna skłonność ku temu, co było przedmiotem uzależnienia.
WYCHOWANIE I RESOCJALIZACJA
JAKO METODY PRZECIWDZIAŁANIA
ZACHOWANIOM DEWIACYJNYM
Dewiacje można podzielić na pierwotne i wtórne. Zdaniem
Edwina McCarthy Lemerta są one wynikiem reakcji społecznej37.
Badacz przypisuje społeczeństwu i jego postępowaniu niejednokrotnie stygmatyzującemu członków społeczeństwa winę za zaistnienie zachowań dewiacyjnych. Inność jednostki, odróżniająca ją
od większości, jest powodem jej wyróżnienia i zastosowania wobec
niej reakcji karzących. Na tym etapie mamy do czynienia z dewiacją pierwotną. Społeczeństwo przeważnie nie ustaje w piętnowaniu
i izolowaniu jednostki, co prowadzi do dewiacji wtórnej, będącej
reakcją obronną wobec działań większości. Jednostka reaguje zastosowaniem nowych form zachowań dewiacyjnych.
36 I. Pospiszyl, dz. cyt., s. 187.
Szerzej na ten temat: E. M. Lemert, Social Pathology, New York 1951 oraz
G. Ritzer and J. M. Ryan (ed.), The Concise Encyclopedia of Sociology, Wiley-Blackwell,
Oxford 2011, s. 144.
37 286
Społeczeństwo powinno przewidywać skutki działań piętnujących i stygmatyzujących. W tym celu niezbędne jest wychowywanie do postaw nieakceptujących zachowania dewiacyjne, ale też
dających możliwość resocjalizacji i powrotu do społeczeństwa.
Współczesne wychowanie – według Stefana Kunowskiego – jest
całokształtem oddziaływań wychowawczych instytucji organizowanych przez społeczeństwo38. Lesław Pytka wychowanie zdefiniował jako proces celowego i świadomego kształtowania ludzkich zachowań, postaw i ról społecznych czy osobowości zgodnie
z wcześniej przyjętym ideałem pedagogicznym39. Zdaniem Jacka
Woronieckiego OP „centralnym problemem wychowania” jest
„usprawnienie do czynu”40. W przypadku dewiantów podstawowym celem wychowania organizowanego przez społeczeństwo powinno być przygotowanie ich do pełnienia ról społecznych i prowadzenia życia zgodnego z normami społecznymi i wartościami.
Wychowanie jest procesem powolnym, rozwój człowieka przebiega ewolucyjnie. Celem wychowania jest doprowadzenie człowieka do pełni człowieczeństwa, nie na zasadzie przymusu, ale
wolnego jego wyboru, któremu wychowawca pomaga i dla którego
jest oparciem i wzorem41. Wychowanie jest „całokształtem sposobów i procesów pomagających istocie ludzkiej, zwłaszcza przez interakcję, urzeczywistnić i rozwijać swoje człowieczeństwo”42. Ten
proces trwa przez całe życie, ale w przypadku dewianta, konieczne
jest udzielenie mu wsparcia, aby dostrzegł i zrozumiał szkodliwość
swojego postępowania dla ofiar, a także całego społeczeństwa.
Dewianci są osobami ukształtowanymi przez środowiska patologiczne. Odwołują się do norm przyjętych we własnym środowisku,
podzielają z nimi system wartości, który jest sprzeczny z powszech38 S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wyd. Salezjańskie, Warszawa
2001, s. 19.
39 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wyd. APS, Warszawa 2000, s. 9.
40 J. Woroniecki, Nawyk czy sprawność, w: tenże, Wychowanie człowieka. Pisma wybrane, Znak, Kraków 1961, s. 33-58.
41 S. Kunowski, dz. cyt., s. 182.
42 J. Tarnowski, Jak wychowywać?, ATK, Warszawa 1993, s. 61.
287
nie obowiązującymi normami społecznymi. Konieczne staje się ponowna socjalizacja, którą rozpoczyna odwracanie tego, co zostało
przyjęte przez dewianta. Przyjmuje się, że na etapie przechodzenia
z dewiacji pierwotnej w dewiację wtórną dochodzi do zmiany tożsamości z normalnej w dewiacyjną43. Analogicznie do tego procesu
konieczne jest w procesie resocjalizacji dewianta przywrócenie mu
tożsamości normalnej. Resocjalizacja – tłumacząc słowo correctional
treatment jako postępowanie wyrównawcze, leczenie – ma na celu
doprowadzenie dewianta do zdrowia psychicznego, duchowego
i fizycznego, aby mógł funkcjonować jak człowiek nieobciążony
skłonnościami, które są destrukcyjne dla niego samego i otoczenia,
a z których to skłonności samodzielnie on sam nie potrafi się wyzwolić.
Pedagogika resocjalizacyjna służy eliminowaniu patologii społecznej oraz dostarcza zasad skutecznej readaptacji44. W procesie
resocjalizacji dochodzi do modyfikacji zachowań, rekonstrukcji tożsamości, zmiany społecznej przynależności (rezygnacja z antyspołecznych motywacji i zachowań na rzecz społecznie akceptowanej
tożsamości), przebudowy emocjonalnej, ukształtowania prawidłowych postaw społecznych, zmiany potrzeb (z tych niższego rzędu
do potrzeb wyższego rzędu), przekształcenia systemu wartości, akceptacji norm społecznych i przyjęcia ról społecznych, zdolności do
samowychowywania i kontrolowania własnych zachowań45.
Przyjście z pomocą dewiantowi wymaga przeprowadzenia diagnozy, którą rozumiemy jako „wieloaspektowe poznanie jakiegoś
stanu rzeczy (przejawy, mechanizmy warunkujące ich pojawienie
się, poziom rozwoju, konsekwencje rozwojowe) i przewidywanie
jego tendencji rozwojowych (prognozowanie), dokonane na podstawie znajomości ogólnych prawidłowości metodologicznych
43 B. Urban, Kognitywno-interakcyjne podstawy współczesnej resocjalizacji, w:
M. Konopczyński, B.M. Nowak (red.), Resocjalizacja. Ciągłość i zmiana, Wyd.
PEDAGOGIUM, Warszawa 2008, s. 36 oraz A. Podgórecki, Zagadnienia patologii społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1976, s. 113.
44 M. Kuć, Prawne podstawy resocjalizacji, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 2.
45 L. Pytka, Różne ujęcia definicji resocjalizacji, w: B. Urban, J.M. Stanik (red.),
Resocjalizacja. Tom 1, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 74.
288
i teoretycznych”46. W przypadku osób wykazujących skłonności
patologiczne ważna jest analiza wczesnych czynników ryzyka wystąpienia zachowań antyspołecznych oraz determinantów ciągłości
zaburzeń antyspołecznych47. W analizie przyczyn zachowań dewiacyjnych bierze się pod uwagę czynniki genetyczne oraz środowiskowe. Przywrócenie jednostki społeczeństwu może nastąpić, gdy
jednostka jest w zgodzie z samym sobą i światem zewnętrznym48.
Ku temu powinna prowadzić terapia resocjalizacyjna.
Jedną z technik resocjalizacyjnych jest milieu therapy, rozumiana
jako terapia otoczeniem, terapia środowiskiem społecznym bądź terapia przez otoczenie społeczne. Metoda powstała pod koniec XiX
wieku w USA, a wśród prekursorów metody wymienia się Augusta Aichorna, Bruna Bettelheima, Fritza Redla, Davida Winemana.
Metoda polega na poddaniu wychowanka naporowi pozytywnych
oddziaływań w celu zmiany jego zachowania. Poddanie dewianta
wzmożonej dyscyplinie jest możliwe jedynie w ośrodkach dziennego pobytu lub w instytucjach opieki całkowitej o charakterze otwartym i zamkniętym49. W tradycyjnej resocjalizacji nacisk kładzie się
na wykluczeniu patologicznych zachowań oraz związanych z nimi
motywacji. Celem jest wyeliminowanie antyspołecznego nastawienia dewianta. Do tego niezbędna jest korekta osobowa. Coraz częściej tradycyjne metody resocjalizacyjne uzupełniają nowatorskie
metody wydobywania z dewiantów pozytywnego w nich potencjału w postaci talentów i predyspozycji w kontekście pełnienia przez
nich ról społecznych w przyszłości, po zakończonym procesie resocjalizacji, czyli procesie przywracania ich społeczeństwu.
46 E. Wysocka, Diagnoza w resocjalizacji, Wyd. PWN, Warszawa 2013, s. 7.
Tamże, s. 34 oraz M. Radochoński, Osobowość antyspołeczna. Geneza, rozwój
i obraz kliniczny, Wyd. WSP, Rzeszów 2000, s. 58-89, 91-97.
48 E. Wysocka, dz. cyt., s. 38.
49 A. Szecówka, Milieu therapy w resocjalizacji nieletnich, w: A. Rejzner,
P. Szczepaniak, Terapia w resocjalizacji. Cz. II. Ujęcie praktyczne, Wyd. Akademickie
Żak, Warszawa 2009, s. 15-16.
289
NOWE METODY RESOCJALIZACYJNE
Jedną z propozycji współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej50
jest nowatorska metoda zwana „twórczą resocjalizacją”, opracowana przez profesora Marka Konopczyńskiego, a nawiązująca do
„teatru życia codziennego” Ervinga Goffmana51. W resocjalizacji
twórczej dochodzi do wykreowania alternatywnej tożsamości (prospołecznej) oraz nabycie umiejętności, dzięki którym człowiek podejmie twórcze działania pozwalające mu pełnić role społeczne.
W porównaniu do tradycyjnych metod resocjalizacyjnych (które
przede wszystkim polegają na zmianie parametrów osobowościowych i społecznych jednostki) istotą twórczej resocjalizacji jest kreowanie i rozwijanie potencjałów człowieka, Proces niedostosowania
społecznego jest traktowany jako wadliwie ukształtowana tożsamość. Niedostosowanie społeczne nie jest już traktowane jako system wadliwych zachowań (w tym patologicznych) i niepoprawnie
ukształtowana osobowość, nieprzestrzeganie norm i wartości akceptowanych i narzucanych przez społeczeństwo zaburzenie relacji
interpersonalnych i niezdolność do pełnienia ról społecznych52.
Celem nowej resocjalizacji jest wykreowanie nowych, alternatywnych cech tożsamościowych człowieka, natomiast nie dąży się
do zmian postaw, systemu wartości, norm i ról społecznych. Jednostka zmieniając swoją tożsamość sama dokonuje korekty własnych zachowań, reakcji i ról, które pełni wobec społeczeństwa.
W procesie resocjalizacji twórczej do zmiany człowieka dochodzi
w procesie twórczym dewianta. Inicjatorem i prowadzącym w tym
procesie jest opiekun, a dewiant realizując się poprzez twórczość
sam decyduje się na zmiany w swoim postępowaniu. Nie ma nasta50 Termin pedagogika resocjalizacyjna został wprowadzony wraz z publikacją w 1971 roku podręcznika akademickiego Czesława Czapówa i Stanisława
Jedlewskiego o tym samym tytule.
51 Szerzej na temat koncepcji teatru życia codziennego zobacz: E Goffman,
Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. Datner-Śpiewak, P. Śpiewak, Wyd.
Aletheia, Warszawa 2008.
52 M. Daszkiewicz-Konopczyńska, M. Konopczyński, Resocjalizacja twórcza
(kreowanie alternatywnej tożsamości nieletnich), w: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, Wyd. Żak, Warszawa 2006, s. 274.
290
wienia na korektę w celu eliminacji zaburzeń, ale dochodzi się do
tego za pomocą takich metod jak: trening wizualnych autoprezentacji cech tożsamościowych. W resocjalizacji twórczej najważniejsze
staje się wydobywanie potencjałów rozwojowych jednostki, czyli
autokreacji53. W twórczej resocjalizacji wychowanie polega na stymulowaniu rozwoju struktur poznawczych i twórczych oraz wyposażanie dewiantów w nowe indywidualne i społeczne kompetencje.
Odmienne parametry osobowe człowieka kreuje się poprzez pracę
teatralną, sportową, doświadczenia dramowe, plastyczne czy muzyczne. Zmiany nie są wynikiem korekty, ale rozwoju człowieka54.
Pierwszym etapem zmiany dewianta jest „proces pożegnania
przestępcy”55. O tego momentu formują się indywidualne i społeczne parametry „nowego człowieka”. Rozwijanie potencjału człowieka dokonuje się także w kulturze, która jako nowa przestrzeń
została włączona do resocjalizacji twórczej56.
Spośród wątków pozytywnych wprowadzanych do działania
resocjalizacyjnego warto wymienić starsze koncepcje m.in. koncepcję „twórczej adaptacji”, opracowanej przez Kazimierza Obuchowskiego, której efektem jest usamodzielnienie się dewianta w zakresie podejmowania decyzji57. Natomiast Czesław Czapów w 1978
roku większy akcent położył na rozwój talentów i wykorzystanie
ich w procesie socjalizacji bądź resocjalizacji dewianta. Koncepcję
„kreatywnej profilaktyki społecznej” przedstawił Jerzy Kwaśniewski, której głównym postulatem jest wykorzystanie naturalnej odporności i potencjałów ludzkich oraz pozytywnych środków zapobiegających dewiacjom58.
Do alternatywnych podejść w resocjalizacji należy także edukacja inkluzyjna, w której dewianta traktuje się nie jak przestępcę, ale
53 54 s. 13.
55 Tamże oraz E. Wysocka, dz. cyt., s. 40.
M. Konopczyński, Metody twórczej resocjalizacji, Wyd. PWN, Warszawa 2006,
Tamże, s. 14.
Tamże, s. 15.
57 Szerzej na ten temat: K. Obuchowski, Adaptacja twórcza, KiW, Warszawa 1985.
58 L. Pytka, Autonomia i uwikłanie transdyscyplinowe pedagogiki resocjalizacyjnej,
w: A. Rejzner, P. Szczepaniak, Terapia w resocjalizacji. Cz. I. Ujęcie teoretyczne, Wyd.
Akademickie Żak, Warszawa 2009, s. 20-21.
291
jak człowieka. Celem tej edukacji jest stworzenie warunków środowiskowych dostosowanych do potrzeb osób zmarginalizowanych
i niedostosowanych społecznie, aby nabyli nowych umiejętności
i wyzbyli tych, które pozostają w sprzeczności z normami społecznymi. Nauczyciele, kuratorzy, wychowawcy, pracownicy socjalni
powinni dostosować się do ich podopiecznych, a nie odwrotnie59.
PODSUMOWANIE
Zagrożenia współczesnej cywilizacji generują nowe patologie
społeczne bądź przyczyniają się do niespotykanej skali występowania „starych” patologii społecznych. Obniża się wiek dewiantów,
a patologie społeczne dotykają w podobnym stopniu mężczyzn
i kobiety. Rozwój metod resocjalizacyjnych nie jest proporcjonalny
do liczby i zakresu występowania zagrożeń. Przeciwdziałanie stygmatyzacji oraz preferowanie metod twórczej resocjalizacji wydaje
się być skutecznym sposobem przeciwdziałania patologiom społecznym. Wychowywanie i resocjalizacja poprzez rozwijanie talentów i potencjału człowieka ma szerszą perspektywę i rodzi nadzieje
na trwałą resocjalizację człowieka oraz skuteczne pełnienie przez
niego ról społecznych odpowiadających jego predyspozycjom
i umiejętnościom.
BIBLIOGRAFIA
Arquilla J., Ronfeldt D., Networks and Netwars, RAND, Santa Monica 2001.
Bylica J., Harmonizując napięcie. Nowe spojrzenie w profilaktyce uzależnień, Wyd. UJ, Kraków 2010.
Cekiera C., Bezdomność, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie
patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd.
Adam Marszałek, Toruń 2008.
59 Tamże, s. 22.
292
Cekiera C., Przejawy agresji i przemocy w środowisku wychowawczym, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w
systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń
2008.
Cekiera C., Przestępczość, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd.
Cekiera C., Reedukacja przestępców w zakładach karnych w USA na
podstawie obserwacji w więzieniach, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA,
Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008.
Clinard M.B. i in., Anomie and deviant behavior, Free Press, New
York 1963.
M. Daszkiewicz-Konopczyńska, M. Konopczyński, Resocjalizacja twórcza (kreowanie alternatywnej tożsamości nieletnich), w: T. Pilch
(red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, Wyd. Żak, Warszawa 2006.
Denning D.E., Activism, haktivism and cyberterrorism. The Internet
as a tool for influencing foreign Policy, w: J. Arquilla, D. Ronfeldt, Networks and Netwars, RAND, Santa Monica 2001.
Durkheim E., O podziale pracy społecznej, Wyd. PWN 1999.
Gaberle A., Patologia społeczna, Wyd. Prawnicze, Warszawa
1993.
Godlewski G., Kolankiewicz L., Mencwel A., Rodak P., Antropoogia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. H. DatnerŚpiewak, P. Śpiewak, Wyd. Aletheia, Warszawa 2008.
Hołyst B., Kryminologia, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa
2004.
Hołyst B., Suicydologia, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa
2002.
Jaworska A., Leksykon resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza Impuls,
Kraków 2012.
Konopczyński M., Metody twórczej resocjalizacji, Wyd. PWN,
Warszawa 2006.
293
Konopczyński M., Nowak B.M. (red.), Resocjalizacja. Ciągłość
i zmiana, Wyd. PEDAGOGIUM, Warszawa 2008.
Kossowska A., Współczesna przestępczość – uwarunkowania i konsekwencje. Dylematy reakcji społecznej, w: B. Urban, J.M. Stanik (red.),
Resocjalizacja. Tom 2, Wyd. PWN, Warszawa 2008.
Kuć M., Prawne podstawy resocjalizacji, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2011.
Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Wyd. Salezjańskie, Warszawa 2001.
Kuźniar R. (red.), Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku,
Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
Lemert E.M., Social Pathology, New York 1951.
Madej M., Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego pojmowania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego
– próba teoretycznej konceptualizacji, w: R. Kuźniar (red.), Porządek
międzynarodowy u progu XXI wieku, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005.
Merton R.K., Anomie. Anomia and social interaction. Contexts to dewiant behavior, w: M.B. Clinard i in., Anomie and deviant behavior, Free
Press, New York 1963.
Obuchowski K., Adaptacja twórcza, KiW, Warszawa 1985.
Pierzchała K., Metody zwalczania patologii społecznych w systemie
penitencjarnym Polski i USA, w: K. Pierzchała, C. Cekiera, Zwalczanie patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd.
Pierzchała K., Cekiera C., Zwalczanie patologii społecznych w systemie penitencjarnym Polski i USA, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008.
Pilch T. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, Wyd.
Żak, Warszawa 2006.
Podgórecki A., Patologia życia społecznego, Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa 1969.
Podgórecki A., Zagadnienia patologii społecznej, Wyd. PWN, Warszawa 1976.
Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wyd. PWN, Warszawa 2010.
Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Wyd. APS, Warszawa 2000.
294
Pytka L., Różne ujęcia definicji resocjalizacji, w: B. Urban, J.M. Stanik (red.), Resocjalizacja. Tom 1, Wyd. PWN, Warszawa 2008.
Pytka L., Autonomia i uwikłanie transdyscyplinowe pedagogiki resocjalizacyjnej, w: A. Rejzner, P. Szczepaniak, Terapia w resocjalizacji. Cz. I. Ujęcie teoretyczne, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa
2009.
Rejzner A., Szczepaniak P., Terapia w resocjalizacji. Cz. I. Ujęcie
teoretyczne, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2009.
Rejzner A., Szczepaniak P., Terapia w resocjalizacji. Cz. II. Ujęcie
praktyczne, Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2009.
Radochoński M., Osobowość antyspołeczna. Geneza, rozwój i obraz
kliniczny, Wyd. WSP, Rzeszów 2000.
Ritzer G., Macdonaldyzacja społeczeństwa, Warszawskie Wyd. Literackie MUZA, Warszawa 1997.
Ritzer G., Makdonaldyzacja społeczeństwa, w: G. Godlewski, L. Kolankiewicz, A. Mencwel, P. Rodak, Antropoogia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa
2005.
Ritzer G. and Ryan J. M. (ed.), The Concise Encyclopedia of Sociology, Wiley-Blackwell, Oxford 2011.
Siemaszko A., Gruszczyńska B., Marczewski M., Atlas przestępczości w Polsce, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości i Oficyna Naukowa, Warszawa 2009.
Szecówka A., Milieu therapy w resocjalizacji nieletnich, w: A. Rejzner, P. Szczepaniak, Terapia w resocjalizacji. Cz. II. Ujęcie praktyczne,
Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2009.
Tarnowski J., Jak wychowywać?, ATK, Warszawa 1993.
Tischner J., Myślenie według wartości, Wyd. Znak, Kraków 1998.
Urban B., Kognitywno-interakcyjne podstawy współczesnej resocjalizacji, w: M. Konopczyński, B. M. Nowak (red.), Resocjalizacja. Ciągłość i zmiana, Wyd. PEDAGOGIUM, Warszawa 2008.
Wiciak I., Baranowska M., Wybrane patologie społeczne. Uwarunkowania, przejawy, profilaktyka, Wyd. WSP, Szczytno 2011.
Woroniecki J., Nawyk czy sprawność, w: tenże, Wychowanie człowieka. Pisma wybrane, Znak, Kraków 1961.
295
Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, Wyd. PWN, Warszawa
2013.
Young J., The Exclusive Society, Sage Publications, London 1999.
Internet
Chodzik M., Zjawisko makdonaldyzacji według Georgera Ritzera,
„Wiedza i Edukacja”, http://wiedzaiedukacja.eu/archives/31200
(05.04.2013).
www.policja.pl
296
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Tomasz Kozłowski
Analfabetyzm medialny
O wybranych problemach edukacji
w kulturze konsumpcji
The literacy rate Media
About some problems of education
in the culture of consumption
Streszczenie
Punktem wyjścia autora jest niepokojąco niski stan wiedzy polskich gimnazjalistów. Autor nie analizuje jednak porażek czy niedociągnięć reformy edukacji. Stawia natomiast tezę, że owa niewiedza
jest rezultatem sposobu funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego, rządzącego się prawami etyki konsumpcyjnej. Produktem takiego społeczeństwa jest – zdaniem wielu badaczy – jaźń post-modernistyczna. Zdaniem autora, jej istnienie przejawia się również
pod postacią stanu świadomości polskich gimnazjalistów. Zwieńczeniem tekstu jest kilka sugestii zmian w systemie edukacyjnym,
które mogłyby wyjść naprzeciw omawianym wcześniej brakom
i potrzebom.
Summary
At the beginning the author presents disturbingly low level of
knowledge of Polish pupils. The author does not, however, analyze
the failures of the education reform in Poland. He puts the idea that
this ignorance is the result of the functioning of information society,
which is governed by consumer ethics. The product of such society
298
is – according to many researchers – a post-modern self. The author
claims, that its existence is manifested also in the form of awareness
of Polish pupils. At the ending of the text, the author makes some
suggestions of changes in the education system that would meet the
previously discussed deficiencies and needs.
Słowa klucze: analfabetyzm medialny, edukacja medialna, etyka konsumencka, społeczeństwo konsumpcyjne, popkultura, jaźń
post-modernistyczna
Keywords: media illiteracy, media education, consumer ethics,
consumer society, popculture, post-modern self
Dopóki nie skorzystałem z internetu,
nie wiedziałem, że na świecie jest tylu idiotów.
Stanisław Lem
Nietrudno spostrzec, że z polskimi gimnazjami dzieje się coś niedobrego. O problemie tym dyskutuje się nie tylko w środowisku
naukowym, jest on obecny w dyskusjach polityków, usłyszeć o nim
można za pośrednictwem wszelakich środków masowego przekazu: od debat roztaczających się w telewizyjnych programach publicystycznych, poprzez artykuły prasowe, aż po przerażające (czy też
gorszące) newsy serwisów informacyjnych. Wydaje się, że reforma
edukacji albo nie zdała egzaminu, albo nie przewidziała wszystkich
skutków – takie przynajmniej konkluzje pojawiają się, gdy słyszymy o kolejnych znieważonych nauczycielach, suto zakrapianych
uczniowskich imprezach, handlu narkotykami, seksie w toaletach,
rozbojach czy nawet gwałtach. W ogólnym przekonaniu winę za
ten stan rzeczy ponosi cały szereg czynników: od domu rodzinnego, poprzez wadliwy system edukacyjny, z trudem „obsługujący”
masy młodych ludzi, ze słabo (czy wręcz nijako) motywowanymi
pedagogami, dalej przez medialne rozpasanie, zanik więzi rodzinnych i tradycyjnych aż po wszechdostępną pornografię i niepohamowaną konsumpcję, stanowiącą aksjomat dzisiejszej kultury.
Tomasz Kozłowski – Analfabetyzm medialny. o wybranych...
299
Przykładem społecznej dyskusji o niepokojącej kondycji gimnazjów jest choćby tekst, jeszcze z 2008 roku z tygodnika „Przekrój”,
którego autorka stwierdza: „Do gimnazjów trafi w tym roku ponad
400 tys. uczniów. Prawie połowa z nich nie dowie się, skąd wziął się
renesans. Dowie się, co to wyścig szczurów, przemoc i berek cwelowy [korytarzowy obyczaj polegający na zaczajaniu się na kolegę,
następnie przyciskaniu go do ściany i symulowaniu stosunku seksualnego – T.K.]. (…) [Przeciętny gimnazjalista] myli też średnicę
figury geometrycznej z jej obwodem i nie potrafi obliczyć procentu
z liczby. Połowa (!) gimnazjalistów nie ma bladego pojęcia o tym, że
matematyka może przydać się w życiu. (…) Co trzeci uczeń nie kojarzy czasów króla Stanisława Augusta z rozbiorami, a połowa nie
potrafi obliczyć zużycia paliwa w samochodzie i odczytać zwykłej
mapy. (…) Egzamin gimnazjalny z ubiegłego roku ujawnił, że z co
10. polskiego gimnazjum nastolatek nie wyniesie nic. Może poza
siniakami”1. Przedstawiane przez autorkę dane są bardzo niepokojące: aż w 10% szkół gimnazjalnych uczniowie nie zdobyli żadnych
punktów. Nasuwają się zupełnie naturalne pytania: gdzie więc leży
problem? Czy reforma edukacji jest w jakimś stopniu niedokończona? Co dalej?
W swoim tekście zamierzam zwrócić uwagę czytelnika na rolę
czynników, które zdają się być niedostrzegane w toczącej się debacie w takiej mierze jak inne. Również w przytaczanym powyżej tekście zespół tych czynników został całkowicie pominięty. Mam tutaj
na myśli specyfikę mediów, które dominują w społeczeństwach
późnego kapitalizmu, czy mówiąc bardziej ogólnie – w kulturze
Zachodu. Nie oznacza to, że odmawiam wagi innym czynnikom,
sądzę jedynie, że warto zastanowić się nad samą naturą przekazu
medialnego, który – a kwestia ta wydaje się niedoceniana – w dużej mierze może wpływać na procesy myślowe młodych ludzi, czego jedną z konsekwencji może być właśnie obserwowalny kryzys
w szkolnictwie podstawowym i gimnazjalnym przejawiający się
zarówno niebywałym wręcz stopniem niewiedzy, jak i problematycznych postaw społecznych. Wpływ ten postaram się pokrótce
1 A. Szulc, Syndrom gimnazjum, w: „Przekrój”, nr 15 (3277), 2008, str. 24.
300
scharakteryzować, następnie zaś – wskazać na możliwości istnienia
pewnych rozwiązań.
Powszechność niewiedzy
Kryzys, na jaki zwracają uwagę polskie media nie jest jedynie
lokalną przypadłością, niepożądanym rezultatem niewłaściwych
posunięć, który nie miał prawa się przytrafić. Polscy gimnazjaliści mogą nie wiedzieć czym był renesans, jednak – dla przykładu
– młodzi Amerykanie nie wydają się pod tym względem wyraźnie
lepsi. Co czwarty amerykański uczeń między 16 a 18 rokiem życia twierdzi, że okres prezydentury Roosevelta przypadał w czasie wojny w Wietnamie, 66% nie wie, w jakim wieku miała miejsce
wojna secesyjna, aż połowa przyznaje z kolei, że nigdy nie słyszała
o Stalinie, 30% nie wie kim byli naziści, 40% nie potrafiłoby wskazać
poprawnej daty urodzenia Jezusa Chrystusa, 54% nie rozpoznaje
na zdjęciach Alberta Einsteina2 (choć ten od dawna jest jedną z ikon
popkultury). A w Europie? Socjolog i politolog, Giovanni Satori
w pracy Homo videns. Telewizja i postmyślenie wskazuje na wyniki
badańpłynące z włoskich szkół: „527 studentom z czterech uniwersytetów, zapisanym na kursy historii współczesnej, rozdano ankietę
sprawdzającą, co osiemnastolatki wiedzą o dziejach XX w. Wynikało z nich, że większość ankietowanych studentów pierwszego roku
nie wie, co to był New Deal ani plan Marshalla, myli się masowo na
temat zimnej wojny i Włoskiej Republiki Socjalnej”3.
Sartori w swych spostrzeżeniach zbliża się do jednego z najznamienitszych krytyków kultury konsumpcyjnej, Neila Postmana (na
prace którego zresztą również się powołuje), który w swych pracach4 w bardzo podobny sposób zwraca uwagę na zataczającą coraz
2 G. Sartori, Homo videns. Telewizja i postmyślenie, tłum. Jerzy Uszyński,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2007, str. 104.
3 G. Sartori, Homo videns, op. cit. str. 104.
4 Por. N. Postman, Neil, Technopol. Triumf techniki nad kulturą, tłum. Anna
Tanalska-Dulęba, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1995, str. 70-86;
N. Postman, W stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może doskonalić naszą przyszłość,
301
szersze kręgi epidemię niewiedzy i de facto wtórnego analfabetyzmu.
Analfabetyzm ten jest jednak szczególnego rodzaju – jest to analfabetyzm medialny, albowiem przez media, przynajmniej zdaniem
Postmana, w głównej mierze warunkowany i podtrzymywany.
Początków takiej refleksji nad naturą funkcjonowania mediów
dopatrywać możemy się już u Marshalla McLuhana, który jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na problematykę, którą określić
możemy mianem „epistemologii mediów”. Jest on twórcą słynnego
sloganu medium is a message, przekaźnik jest przekazem, a zatem
niesie, czy też, poprzez samą swa specyfikę, określa i przemyca
znacznie więcej aniżeli treść, którą właśnie komunikuje5. Medium
determinuje charakter całego przekazu, wpływa na jego formę (na
przykład przekaz telegraficzny w odróżnieniu od źródeł drukowanych przyczynił się do znacznego skrócenia informacji, spłycenia
i skupienia na jej najbardziej wyrazistych elementach), wpływa na
zakres tematyczny (informacja nie może być nudna, musi przykuwać uwagę), określa również definicje prawdy jako takiej (np.
rzeczy widziane w telewizji mogą zdawać się prawdziwsze niż te,
o których zwykło się jedynie czytać, wedle zasady „wiem, bo widziałem na własne oczy, a więc to musi być prawda”, co ma zresztą
uzasadnienie w psychicznej konstrukcji człowieka – Homo sapiens s.
jest wszak typowym przykładem ssaka-wzrokowca).
Kontynuując ten wywód, sama czysto fizyczna natura przekaźnika, np. papieru, z góry determinuje zakres treści, które mogą
być za jego pośrednictwem przekazane. W skrócie, w czasach, gdy
głównym medium pozostawał zadrukowany papier, zaś prędkość
rozchodzenia się danego komunikatu determinowana była siłą mięśni koni ciągnących dyliżans, ewentualnie tłoków lokomotywy parowej, informacja była bardzo droga. Każdy, kto chciał cokolwiek
tłum. Rafał Frąc, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 2000, str.167-187;
N. Postman, Zabawić się na śmierć. Dyskurs publiczny w epoce show-businessu, tłum.
Lech Niedzielski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa,
2005, str. 145-163.
5 M. McLuhan, Środek jest przekazem, w: McLuhan, Eric, Frank Zingrone (red.),
Wybór tekstów, tłum. Ewa Różalska, Jacek M. Stokłosa, Zysk i S-ka Wydawnictwo,
Poznań, 2001, str. 212-228.
302
rozpowszechnić musiał uwzględnić istotność komunikatu, nikogo
bowiem nie stać było na upowszechnianie wielu niepraktycznych
wieści, w kwestiach tym podobnych dominowało podejście utylitarne. Również charakter spotkań odbiorcy z takim medium określał stopień jego zrozumienia treści, zaangażowania w jej odczytanie. Skupienie towarzyszące obcowaniu ze słowem pisanym, które
należało odpowiednio zdekodować, zinterpretować itd., biegunowo odległe były od obserwowanego dziś mimowolnego zanurzenia
indywiduum w medialnej czasoprzestrzeni. Czytanie było i jest wyrazem zamierzonej intencji, rzeczywistej decyzji, poświęcenia swojego czasu i energii wynikającego z autentycznej chęci rozumienia,
ciekawości świata, pragnienia ogarnięcia i uwewnętrznienia jakiegoś fragmentu otaczającej rzeczywistości. Innymi słowy – potrzeby
jakim naprzeciw wychodziło słowo drukowane inne są aniżeli potrzeby, które zaspokajać ma masowa telewizja czy internet.
Wraz z pojawieniem się telegrafu rola informacji uległa przedefiniowaniu. Henry David Thoreau trend ten dostrzegł bardzo szybki:
„bardzo nam spieszno skonstruować telegraf magnetyczny z Maine do Teksasu, mimo że atoli Maine i Teksas nie mają sobie nic
ważnego do przekazania. (…) Pragniemy przekopać tunel pod
Atlantykiem i przybliżyć Stary Świat do Nowego o kilka tygodni
podróży, niewykluczone jednak, że pierwsza wiadomość, która
dotrze do wielkiego złaknionego nowin amerykańskiego ucha, będzie dotyczyła kokluszu księżniczki Adelajdy”6. Wiadomość stała
się wówczas niebywale tania, dzięki czemu przy niewielkim nakładzie środków dosłownie wszystko mogło zostać zakomunikowane każdemu. Rola nadawcy i odbiorcy straciła na znaczeniu. Skutkiem czego w dzisiejszych czasach zdaje się dominować tendencja,
zgodnie z którą pragnieniem ludzi nie jest być poinformowanym
w ważących kwestiach, nie jest przyswojenie gruntownej wiedzy
osadzonej w danym kontekście, nie jest merytoryczny wywód i
racjonalna argumentacja typowa dla oświeceniowej umysłowości,
ale raczej pragnienie uzyskania informacji jakiejkolwiek, kierowa6 H.D. Thoreau, Walden, czyli życie w lesie, tłum. Halina Cieplińska, Poznań,
Rebis, 2010, str. 78-79
303
nie się emocją, nastawienie na tzw. newsa, impulsywność, powierzchowność, wyrwanie z kontekstu, dające złudne poczucie bycia na
czasie, w samym centrum wydarzeń.
Zgodnie z tym wywodem, W społeczeństwie informacyjnym
o wartości informacji decyduje rynek, niekoniecznie zaś jej wartości
poznawcze. Konkurencja na rynku wolnych mediów powodują, że
typ idealny dobrego serwisu informacyjnego, zaczyna upowszechniać standardy typowe dla tzw. infotainment, infozrywki, której
priorytetem jest nie rzetelnie informować, a przyciągać uwagę i bawić7. Być może nie byłoby w tym nic niepokojącego, gdyby nie fakt,
że forma owej infotainment, która staje się niekwestionowanym dogmatem współczesnych środków przekazu, w istotny sposób determinować może procesy poznawcze jednostki, jej obraz otaczającego
świata i w dalszej perspektywie jej sposób funkcjonowania w społecznym otoczeniu8. Rezultat oddziaływania takich czynników,
a dokładniej zestaw przekonań nt. rzeczywistości, przez niektórych badaczy określany jest mianem „hipotezy spodlonego świata”
(ang. mean world hypothesis – dalej MWH). Codzienna ekspozycja
agresji, jak również reakcji na nią, które dominują w mediach, zdaniem piewców MWH9, istotnie wpływają na postrzeganie przez
jednostkę rzeczywistego otoczenia, w głównej mierze ludzi oraz ich
intencji. Przekaz tego rodzaju sprzyja podtrzymywaniu atmosfery
nadciągającego niebezpieczeństwa, ale także bezradności i cemen7 P. Legutko, D. Rodziewicz, Gra w media. Między informacją a deformacją, Stentor,
Warszawa, 2007, str. 58-72.
8 por. np. N. Postman, Zabawić się na śmierć. Op. cit: 145-163; J. Rifkin, Wiek dostępu. Nowa kultura kapitalizmu, w której płaci się za każdą chwilę życia, tłum. Ewa Kania,
Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 2003, str. 212-215; U. Eco, Rakiem. Gorąca wojna
i populizm mediów, tłum. Joanna Gniewska, Krzysztof Żaboklicki, Anna Wasilewska,
Wydawnictwo W.A.B., Warszawa, 2006, str. 89-94; K. T. Toeplitz, Dokąd prowadzą
nas media, Wydawnictwo Iskry, Warszaw, 2006, str. 179-220; J. Bobryk, Spadkobiercy
Teuta. Ludzie i media, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2001,
str. 68-72; J. Bobryk, Świadomość człowieka w epoce mediów elektronicznych, Znak-JęzykRzeczywistość. Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa, 2004, str. 77-80.
9 E.M. Uslaner, Social capital, television, and the ‘mean world’: Trust, optimism, and
civic participation, w: „Political Psychology”, 1998, nr 3, str. 441-467; G. Gerbner,
L. Gross, Living with television. The violence profile, w: „Journal of Communication”,
1976, nr 2, str. 172-199.
304
towania wzajemnej nieufności, ponieważ „skoro taki jest świat, cóż
innego można pozostaje?”. Badanych pod kątem podatności na
MWH pyta się o nastawienie do otoczenia, np: „Czy zgadzasz się,
że ludzie zazwyczaj troszczą się tylko o siebie?”, „Czy większość ludzi bez wahania wykorzystałaby cię dla swoich celów, gdyby mieli
taką okazję?”. Z obserwacji wynika, że w znacznej mierze to osoby
częściej oglądające telewizję (w zestawieniu choćby z czytelnikami
prasy) mają tendencję, by świat widzieć wrogim i bardziej niebezpiecznym. Skutkować to może również większym przygnębieniem
i wyobcowaniem. I odwrotnie, ci, którzy poświęcają mniej czasu telewizji, częściej okazują się większymi optymistami, mają też postawy prospołeczne. Pokrewnym do MWH symptomem jest znieczulica, czyli postawa zobojętnienia w sytuacjach, w których głównym
elementem jest przemoc i cierpienie. Zdaniem niektórych (Kodaira
1998, Durkin, Low 1998) jej występowanie mocno skorelowane
bywa z oglądaniem telewizji. Badani pod tym kątem uczniowie potrafią np. śmiać się w czasie oglądania scen, w których dochodzi do
przemocy, gdzie eksponowane jest czyjeś cierpienie etc.
Sytuacja w polskich gimnazjach – moim zdaniem – w dużym
stopniu wynikać może właśnie z przemian na rynku medialnym typowych dla społeczeństw późno-kapitalistycznych. (Pragnę jeszcze
raz zaznaczyć, że czynników tych nie uważam za fundamentalne.
Stanowią jeden z wielu istotnych determinantów). Ażeby jednak
lepiej zrozumieć ten proces, warto spytać się o zjawisko jaźni postmodernistycznej (post-modern self) i jej charakterystycznych cech.
A zatem, kim jest i jak myśli współczesny konsument?
Nowe media, nowa osobowość
Psychologia społeczna wskazuje na prawidłowość, że określone społeczeństwa, kultury, grupy preferują, czy też wykształcają
szczególny typ osobowości, charakterystyczny dla ich członków.
Jest on wynikiem przyjętych przez daną zbiorowość norm i reguł,
jak również rezultatem stosowanych praktyk socjalizacyjnych.
Równie logiczne na tym tle wydają się przemiany, jakim ulegała
305
osobowość, czy nawet głębiej – jaźń, na przestrzeni historii. O naturze tych procesów opowiadają m.in. Igor S. Kon oraz Roy F. Baumeister10. W swej psycho-społeczno-historycznych analizach starali
się oni ukazać procesy, które doprowadziły do wyłonienia się jaźni
zachodniej w obecnym kształcie, od filozofii starożytnej, poprzez
dogmaty chrześcijaństwa, etykę protestancką, wiktoriańską aż do
XX w. Wnioski płynące z tych rozważań są o tyle cenne, że stanowią
dobitne potwierdzenie dla tezy, że ludzkie „ja” i sposób jego rozumienia, jak również indywidualnej siły sprawczej, pojęcia woli itd.
w dużym stopniu zależą od kultury i jej wytworów (a dokładniej że
procesy te mogą się wzajemnie warunkować).
Swoistą kontynuację tych rozważań przedstawił na kartach
„Wieku dostępu” politolog i ekonomista, Jeremy Rifkin powołując się na prace takich psychologów społecznych jak Ralph Lifton
czy Michael Wood i Louis Zurcher11. Wskazywali oni kolejno na
wykształcenie się w obecnych czasach struktury, którą określali mianem jaźni postmodernistycznej (post-modern self), względnie
tzw. jaźni proteusza (protean self). Charakteryzować ma się owa
struktura brakiem przywiązania do tradycji, ma być zdecydowanie
bardziej elastyczna, stanowić rezultat wzrastania w anonimowej
wspólnocie. Ponadto osobowość taka ma również być bardziej zorientowana na teraźniejszość, mniej przewidująca i sentymentalna,
mniej racjonalna, za to bardziej emocjonalna, nastawiona na ciągłą
ekstazę, stymulację, doświadczenie, słowem – przystosowana do
życia w szybkim tempie, gdzie nie ma miejsca na zbyt dużą dozę
namysłu nad problemem, jest za to wymóg szybkiego przystosowania się do wiecznie zmieniających się warunków. Jak pisze Leszek
Bugajski nawiązując do Zygmunta Baumana: „Nic więc dziwnego,
że jednym z głównych haseł nowoczesności [ściślej – późnej nowoczesności – T.K.] jest nie przywiązywać się do niczego, nie wiązać
10 I. S. Kon, Odkrycie „ja”, tłum. Larysa Siniugina, Państwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa, 1987, str. 114-128, R. F. Baumeister, How the self became a
problem: a psychological review of historical research, „Journal of Personality and Social
Psychology”, 1987, nr 52, str. 174.
11 M. R. Wood, L. A. Zurcher, The development of a post modern self: a computerassisted comparative analysis of personal documents, Greenwood Press, Westport, CT,
1988.
306
z niczym. Powstaje kultura, która nie szuka oparcia w przeszłości,
jak wszystkie znane nam dotąd jej formy, ale ‘kultura niezaangażowania, nieciągłości i zapomnienia’. Kultura, w której nie ma miejsca
na doskonałość, nie ma miejsca na ideały”12.
Brak nastawienia na samodoskonalenie i słabe zorientowanie na
ideały to hasła, które w dyskusji nad problemem gimnazjalistów
wydają się nabierać szczególnego znaczenia. Członkowie takiej
kultury – zdaniem wyżej wspomnianych badaczy – charakteryzować się mają prócz tego mniejszym nastawieniem na rozumienie,
dostrzeganie i ogarnianie szerszego kontekstu, znakomicie są za
to przystosowani do wyłapywania strzępów informacji, czy, jak to
nazywa James Gleick, „kęsów” posiadających znikomą wartość poznawczą.13
Z tych rozważań wyłania się krytyczny obraz osobowości utkanej ze sloganów reklamowych, odpadków niesionych siłą powodzi
informacyjnej, strzępów opinii, emocji i bodźców płynących z niepohamowanej konsumpcji, obraz człowieka bez przeszłości, bez charakteru, zewnątrz-sterownego, przed oczami którego roztacza się
nie pejzaż kultury, w której wyrastali jego poprzednicy, a chaotyczna kalejdoskopowa feeria barw14. W wizji tej ludzie nie stanowią
razem materiału, z którego powstać może spójna grupa społeczna
postępująca zgodnie z uwewnętrznionym systemem wartości. Są
raczej bezładną masą, która „jest w wymiarze historycznym tym samym, czym tłum jest w wymiarze przestrzennym: ogromną ilością
ludzi niezdolnych do tego, aby wyrazić siebie jako istoty ludzkie,
ponieważ ich wzajemny związek nie jest ani związkiem indywidualności, ani związkiem uczestników określonej wspólnoty – w istocie nie są oni w ogóle związani ze sobą wzajemnie, lecz przywiązani
12 L. Bugajski, Seks, druk i rock and roll. Zapiski z epoki recyklingu, Warszawskie
Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa, 2006, str. 155-156.
13 J. Gleick, Szybciej! Przyspieszenie niemal wszystkiego, tłum. Jacek Biedroń, Zysk
i S-ka Wydawnictwo, Poznań, 2003, str. 179-186).
14 zob. też J. Beaudrillard, Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity i struktury,
tłum. Sławomir Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa, 2006, str. 157-168; B. Barber,
Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, tłum.
Hanna Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa,
2008, str.: 157-175.
307
są do czegoś odległego, abstrakcyjnego i nieludzkiego: gry w futbol
lub wyprzedaży domu towarowym w wypadku tłumu, lub systemu produkcji przemysłowej, partii lub państwa w wypadku masy.
Człowiek masy jest samotnym atomem, zuniformizowanym i niedającym się odróżnić od tysięcy i milionów innych atomów, które
razem tworzą ‘samotny tłum’, jak David Riesman określił społeczeństwo amerykańskie”15.
Natura społeczeństwa konsumpcyjnego, ekstaza informacyjnej
i nieustający medialny spektakl w bardzo istotny sposób zubażać
mogą tym samym fundamentalne procesy percepcyjne. Komunikowane treści i formy pozbawione bowiem zostały w ostatnich latach
elementów, które stanowiły oświeceniowe dziedzictwo i wyznaczały kanony myślenia typowe dla umysłowości zachodniej. Dyskurs
zatraca w ostatnich latach swój linearny charakter, cechę typową
dla umierającej, jak argumentuje Postman, „epoki opisu” (wchodząc jednocześnie w „epokę show-businessu”).
Idąc dalej tym tropem, uwaga mediów i społeczeństwa nie kieruje się ku wszystkim aspektom obserwowanego zjawiska, nie stara
się już ich ująć, opisać i zrozumieć, albowiem w atmosferze wszechogarniającej wojny medialnej, w której stawką jest widz i oglądalność, którą generuje, a która przekłada się na realny zysk, nie ma
na to czasu. Wiedza, czy może raczej informacja, pozbawiona jest
szerszego kontekstu a nawet wymiernego znaczenia w naszym życiu. Nie wpływa ona na nasze działania, nie inspiruje, nie wzbogaca
(programy informacyjne roją się od wieści o zjazdach sobowtórów,
największym lizaku świata, najdłuższym pocałunku, nowej maskotce gwiazdy filmowej itd.). Jedynym jej zadaniem jest zaciekawić,
przyciągnąć uwagę. Korzyść widza, czy też osławiona „misja” mediów (przynajmniej) publicznych wydają się schodzić tym samym
na dalszy plan.
Jak stwierdza Sartori, w ten sposób społeczeństwa wykształcają
nowy rodzaj człowieka: wideodziecko niezdolne do namysłu nad
15 D. MacDonald, A Theory of Mass Culture, w: Mass Culture: The Popular Arts in
America, Rosenberg Bernard, David M. White (red.), Free Press, New York, 1964, za:
K. T. Toeplitz, Dokąd prowadzą nas media, Op. cit., str.: 143-144.
308
własną kulturą, pozbawione dziedzictwa swoich przodków, podatne na wpływ, nieracjonalne. Zdaniem Sartoriego jest to bezpośrednie następstwo kultury video, która umniejszyła sens słowa drukowanego, zdewaluowała linearną narrację – bardziej wymagającą,
ale i pełniejszą formę komunikowania się. Owocem takich praktyk
jest nie tyle świadomy uczestnik kultury, ile konsument, miejsce aktywnej internalizacji norm zajmuje proces biernego przyzwyczajania do oferty. Świadomość pewnych wymogów, które stawia przed
jednostką społeczeństwo zastępowana jest powoli postawą roszczeniową, oczekiwaniami stawianymi przez jednostkę jej otoczeniu.
Rozważania psychologów społecznych przytaczanych na kartach
Rifkinowskiego „Wieku dostępu” oscylują wokół tezy, że w dzisiejszych czasach mamy do czynienia ze swoistym regresem tego, co
zwykło określać się mianem „charakteru”. Pod pojęciem charakteru
należy uwzględnić przede wszystkim osobiste, niezmienne cechy
danej jednostki, jej przekonania, silnie zinternalizowane, ogólne
normy, których przestrzega, indywidualne poglądy, system wartości, którym hołduje16 itd. A zatem wszystko to, co w istotny sposób determinuje jej wizję świata, sytuacji, w których się znajduje, co
determinuje jej ocenę wydarzeń, z którymi się styka, ludzi, których
poznaje, zachowania, na które zmuszona jest reagować itd. Innymi
słowy charakter to zarówno zdolność, jak i potrzeba postępowania
w pewien określony, spójny sposób, przenikająca życie jednostki,
skłaniająca do refleksji nad danym stanem czy działaniami.
Zdaniem przytaczanych przeze mnie myślicieli i badaczy, w dzisiejszych czasach siła i znaczenie charakteru ulega zmniejszeniu.
Jego poczesne miejsce zdecydowanie zajmuje za to osobowość. To
ona nadaje koloryt i znaczenie wszystkim interakcjom. Osobowość,
w odróżnieniu od charakteru, skupia się głównie na tych cechach,
które determinują kształt zachowań społecznych z naszym udziałem. I to właśnie ona, a dokładniej, jej bardzo konkretna, postmodernistyczna odmiana, zyskuje obecnie olbrzymie znaczenie.
W dzisiejszych czasach warto więc być elastycznym i otwartym,
16 Zob. też D. Riesman, Samotny tłum, Jan Strzelecki, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN, 1971
309
serdecznie usposobionym, jednak bez konieczności wchodzenia w
pogłębione relacje, skupionym na budowaniu określonego wrażenia, w zależności od osoby, z którą człowiek się spotyka.
Od japiszona do gimnazjalisty,
czyli rozpasanie jest cool
Tego rodzaju postawa, a więc zorientowana na nieograniczoną
konsumpcję post-modern self przejawiać się może – jak sądzę – w bardzo wielu formach. W jej obrębie znaleźć możemy zarówno te, których symptomy wydają się w miarę łagodne, jak również i te, które
napełniają niepokojem. Pierwsza z nich (pragnę w tym momencie
zaznaczyć, że wyliczane tutaj przykłady nie mają stanowić pełnej
typologii, mają raczej charakter przykładów, których listę można
z powodzeniem uzupełniać) to yuppie, potocznie zwany „japiszonem”, a zatem młody, wysoce wykwalifikowany, świetnie zarabiający specjalista, często pracoholik, który ustawiczny brak czasu
nadrabia szalonymi, suto zakrapianymi alkoholem lub narkotykami
weekendowymi imprezami. Człowiek ten nastawiony jest przede
wszystkim na rozwój swojej kariery, wyszukaną konsumpcję itd.
Inny typ, skrajnie odmienny, to couch potato, lub bardziej swojsko – ziemniak kanapowy, osoba, która większość wolnego czasu
skłonna jest spędzać na oglądaniu telewizji. Ich dobitną charakterystykę jako potencjalnej siły nabywczej przedstawił m.in. Adam
Bodziak na łamach „Gazety Wyborczej”, nazywając ich przy okazji
„kanapowymi przeżuwaczami reklam”: „Lifestyle á la Ferdynand
Kiepski może służyć marketingowym zakusom. Konsumenci spędzający wolny czas z pilotem w dłoni są bierni, ale chłonni reklam.
Couch potato normalnie jedzą, piją, kopulują. Biorą leki w dużych
ilościach, bo zwykle niezdrowo się prowadzą. A już na pewno chcą
mieć dobry telewizor, wygodną kanapę i coś do palenia”17.
17 A. Bodziak, Kanapowi przeżuwacze reklam, 2008 Tekst dostępny na stronie internetowej http://wiadomosci.nf.pl/News/9648/Kanapowi-przezuwacze-reklam
/Couch-potato-lifestyle-reklama/ (data dostępu:12 sierpnia 2013).
310
Choć ich konsumpcja drastycznie różni się od tej preferowanej
przez pokolenie yuppie, ich nastawienie na efektowną stymulację jest
równie duże (a zakres i siła tej autostymulacji wyznaczona jest jedynie poprzez zasobność portfela). Ich wspólną cechą jest podobna
powierzchowność kontaktów społecznych, w które wchodzą, słabe
utożsamienie z jakąkolwiek wspólnotą, niewielka świadomość tradycji, znikoma wiedza o świecie (w przypadku yuppie mamy najczęściej do czynienia z bardzo wąską specjalizacją), zapotrzebowanie na strzępy informacji, albo raczej na infotainment itd.
Inną formą jaźni post-modernistycznej może być również internauta, osoba, której środowiskiem działania jest hipertekst18.
Internauta porusza się pośród informacji, z których przytłaczająca
większość to treści bardzo powierzchowne, bezustannie odsyłające
(przy pomocy nieograniczonej ilości linków) do innych treści, skutkiem czego wiedza, jaką taka osoba przyswaja w dużym stopniu
jest bezużyteczna (pomijając aspekt jej niesprawdzalności oraz braku profesjonalizmu19). W odróżnieniu od yuppie oraz kanapowych
ziemniaków, internauta postrzegany jest mimo wszystko jako dalece bardziej aktywny konsument, a niejako również jako twórca
kultury konsumpcyjnej, przynajmniej w jej wirtualnym wymiarze.
Andrew Keen przekonuje jednak, że aktywność internauty jest
w gruncie rzeczy bardzo pozorna. Osoba ta co prawda często zabiera głos na forach internetowych, wdaje się w dyskusje, jednak sam
fakt anonimowości tego rodzaju interakcji sprawia, że stają się one
nieautentyczne, wypowiedzi przesadzone, niezaangażowane i nieszczere, a przez to przez nikogo nie traktowane z należytą powagą.
Nikt bowiem nie utożsamia się z nimi w takim stopniu, jak skłonny
byłby to czynić podczas rzeczywistej konfrontacji face-to-face.
18 por. J. Bobryk, Świadomość człowieka w epoce mediów elektronicznych, Op. cit.,
str. 109-120
19 A. Keen, Kult amatora. Jak Internet niszczy kulturę, tłum. Małgorzata Bernatowicz, Katarzyna Topolska-Ghariani, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa: 136-154; Szubrycht, Jarek, 2007a, Stuknij się w Web 2.0, czyli garstka cwaniaków kontra milion naiwniaków, w: „Przekrój”, 2007, nr 48 (3258). Tekst dostępny
również w archiwum internetowym: http://www.przekroj.pl/cywilizacja_spoleczenstwo_ artykul,1596.html
311
W analizie dyskursu internetowego na pierwszy plan wyłania
się kryterium przywoływane już wcześniej przez Postmana – brak
poszanowania dla słowa pisanego. Praktyczny brak ograniczeń
w zamieszczeniu swoich opinii sprawia, że obok wartościowych
spostrzeżeń figurują treści takich walorów pozbawione. Dyskurs
oparty o takie kryteria (a właściwie o brak kryteriów) z trudnością
przyczynia się do wzbogacania wiedzy jednostki. Andrew Keen
określa ten trend bezpardonowo, stwierdzając, że oto stoimy u progu epoki „kultu amatora”. Według Keena szczególnie niebezpieczne jest to, że każdy uważa się za istotny głos w temacie, że jego
opinia w danej sprawie powinna być traktowana na równi ze zdaniem eksperta. Prowadzić to może do rozwoju narcyzmu (tendencja
szczególnie dobrze zauważalna w portalach społecznościowych20),
silnego przekonania o byciu kimś wyjątkowym, niepowtarzalnym,
a także silne pragnienie bycia dostrzeżonym przez innych.
Te same cechy powielają również – jak sądzę – gimnazjaliści,
którzy być może są najlepszym przykładem zorientowania „na zewnątrz”, nie zaś do wewnątrz. Podatność na opinię środowiskową
jest w tej grupie rzecz jasna olbrzymia, a prestiż zdobywa się m.in.
dzięki wyznacznikom statusu takim jak możliwość konsumowania
i zorientowanie w pop-kulturowych nowinkach. Do wszystkich
wymienionych powyżej grup skierowana jest oferta pop-kulturowa
i opiera się ona na takich samych zasadach, tzn. abstrahując od możliwości materialnych, członek każdej z tych grup oczekuje rozrywki, oferty, która zapodana mu zostanie w sposób natychmiastowy
i bezwarunkowy. Każdy z nich zorientowany jest na nieograniczoną zabawę, która nie wymagać będzie dużej dozy namysłu. Każdy
z nich nastawiony jest na odbiór przyjemnych bodźców a wszystko
to, co broni im do tego dostępu jest niepożądane.
Nie byłoby w tym nic szczególnie niepokojącego, gdyby nie fakt,
że takie cechy jak nastawienie na rozrywkę, analfabetyzm medialny oraz znikoma wiedza stanowią dziś duży potencjał społeczny.
Masa, tłum, gawiedź w historii ludzkości były zawsze obecne i za20 S. Mehdizadeh, Self-presentation 2.0: narcissism and self-esteem on Facebook,
2010, „Cyberpsychology, Behavior and Social Networking”, nr 4.
312
wsze stanowiły większość. Jednak analfabeci XXI wieku różnią się
od swoich poprzedników tym, że we współczesnych społeczeństwach zachodnich, to właśnie do nich należy władza. Masy sprzed
epoki społeczeństwa medialnego były masami milczącymi, dziś potrafią się doskonale komunikować. Są siłą, z którą trzeba się liczyć.
To oni potrafią przemówić donośnym głosem, to oni wpływają na
kształt przyszłości każdego z nas.
Myślenie ikoniczne (obrazkowe), zdaniem wcześniej wspomnianego psychologa Jerzego Bobryka, które faworyzowane jest dzięki
internetowi i telewizji charakteryzuje się większą niestabilnością,
alinearnością i brakiem wewnętrznej struktury. Nie oznacza to, że
jest ono z gruntu „złe” czy „niewłaściwe”. Jest ono bardziej twórcze, ale również mniej racjonalne i wyważone, charakteryzuje się
większą emocjonalnością i żywiołowością. Jest ono typowe dla wynalazców i artystów. Problem w tym, na ile pożądane jest, by było
ono typowe dla większości społeczeństwa.
W stronę edukacji medialnej?
Gimnazjalista lub przynajmniej pewien idealny obraz zawarty
w wizji przedstawionej w poprzednich częściach mojego artykułu,
może być dobrą egzemplifikacją istoty kierującej się myśleniem ikonicznym scharakteryzowanym wcześniej przez Bobryka. Uważam,
że jest to wniosek uprawniony choćby z tego względu, że często
uczniowie tacy mają problemy z rozumieniem dłuższej wypowiedzi, stronią od pracy z tekstem jako wyjątkowo żmudnej, znacznie
lepiej funkcjonują w przekazie obrazkowym, typowym dla tele- i cyber-przestrzeni. Ich wiedza wydaje się niewielka. Dominuje wśród
nich mniejszy szacunek do autorytetów, ich zdolności poznawcze
mogą być również upośledzone. Z tych powodów tak ważne wydaje się uczulenie młodego pokolenia na zagrożenia płynące z braku
koniecznej refleksji nad przekazem medialnym. „Edukacja to podstawa. My wiemy, na czym polega różnica pomiędzy Wikipedią
a Britannicą, pomiędzy blogiem a poważną gazetą. My wiemy, że
do wielu treści w internecie należy podchodzić z dystansem. My,
313
cyfrowa inteligencja. Problemem jest nowa generacja, dzieci on-line. (…) To medialni analfabeci, zupełnie pozbawieni dystansu do
tego, co czytają”21 – jak stwierdza w jednym z wywiadów z Andrew
Keen.
Celem edukacji medialnej, zawartej w twierdzeniach Andrew
Keena, jest uświadomienie pokoleniu młodych potencjalne zagrożenia, jakie związane są z użytkowaniem internetu i telewizji.
Według autora „Kultu amatora” odbiorców należy uwrażliwiać
na fakt, że treści te są w olbrzymiej większości tworem koncernów
medialnych, ewentualnie producentów konkretnych dóbr, tak czy
inaczej podmiotów rynkowych, których celem jest wymierny zysk.
Jego miarą zaś jest jak największa liczba odbiorców i tym samym
dochody z reklam. Zrozumiałe więc, że merytoryczność i rzetelność wywodu stają się mniej istotne, przekaz ma być po prostu
atrakcyjny, łatwy do skonsumowania, co odbija się na jego jakości.
Nieumiejętność dostrzeżenia tych mankamentów skutkować może
– w wizji Keena i podobnych jemu krytyków – medialnym analfabetyzmem, zwiększoną podatnością na manipulację, nastawieniem
na nieograniczoną konsumpcję, a przez to zdumiewająco szybkim
znudzeniem czymkolwiek, co wymaga choćby odrobiny skupienia
(a z taką przecież ustawiczną „niewygodą” młodzi ludzie zmuszeni
są konfrontować się w szkołach).
Z tego też względu nowy, wzbogacony program edukacji winien
zwracać uwagę na istnienie problemu medialnego analfabetyzmu.
Zgodnie z tym tokiem rozumowania, program nauczania powinien
wprowadzać takie zagadnienia jak wpływ reklamy, techniki manipulacji i wywierania wpływu na ludzi i grupy, przezroczystość
medium i kryteria obiektywnej treści, zasadnicze różnice różnic pomiędzy opinią a faktem itd. Tym samym, wiedza o społeczeństwie
mogłaby zamienić się w wiedzę o społeczeństwie informacyjnym.
Ten zasób niezbędnych informacji mógłby stanowić dla młodego
pokolenia pakiet niezbędnych wiadomości na temat sposobów funkcjonowania mediów oraz w swoisty sposób oswajać ich z McLuhanowskim prawidłem, że przekaźnik sam w sobie stanowi przekaz.
21 J. Szubrycht, Zdejmijmy maski, w: „Przekrój”, 2007, nr 15 (3277).
314
Tak rozumiana reforma edukacji przeocza jednak bardzo istotny –
jak mniemam – aspekt, na który wskazują wcześniej wspomniane pojęcia, takie jak post-modern self czy osobowość proteusza. Problemem,
który w równej mierze należy starać się rozwiązać jest umiejętność
funkcjonowania w szerszym kontekście. Odnosi się to zarówno do
dostrzeżenia szerszej ciągłości historyczno-kulturowej w środowisku,
w którym się funkcjonuje, jak również wypracowywania krytycznych
narzędzi oceny przydatności informacji, która w dzisiejszych czasach
również często wyrywana jest z kontekstu. Skutkiem rosnącej przewagi infotainmentu może okazać się brak dystansu względem treści,
które – jak wskazuje Postman – nie są nam do niczego potrzebne, nie
przyczyniając się do zwiększenia zasobów wiedzy. Umiejętność rozróżnienia papki od wartościowej informacji nie opiera się jedynie –
przynajmniej taki wniosek wypływa z prac Postmana i Rifkina – ze
zdolności dostrzegania prób manipulacji czy wyczulenia na najdrobniejsze przejawy dziennikarskiej nierzetelności. Tendencja ta może
brać bowiem swój początek w nieumiejętności odróżnienia tego co
ważne od tego, co nieistotne, a ta bierze swój początek w niezdolności
do myślenia kontekstowego, takiego, dzięki któremu można włączać
dany przekaz do posiadanych już zasobów wiedzy.
Wyzwanie, jakie w tym momencie stoi przed w praktyce może jednak okazać się ono bardzo trudne do realizacji. Postman snuje wizję
instytucji edukacyjnej, która nie tyle uczy „typowych” przedmiotów
takich jak fizyka, biologia, chemia czy matematyka. W szkole Postmana przedmioty te ukazane są z perspektywy ich historii. Dotychczasowe miejsce fizyki czy biologii zajmuje historia fizyki, historia biologii
itd. Posunięcie to prawdopodobnie bardziej skutecznie uzmysławiałoby ludziom, że wiedza, z którą się spotykają, jest konstruktem częściowo zależnym od społeczeństwa. W dalszej perspektywie, czyniłoby to bardziej prawdopodobnym zrozumienie podstawowej różnicy
pomiędzy obiektywną prawdą a zdaniem na jej temat. A stąd już zaledwie krok do osiągnięcia celów edukacji medialnej.
Projekty te mogą wydawać się bardzo trudne do zrealizowania.
Łączą się z nimi znaczne zmiany utrwalonego porządku i bardzo
szeroko zakrojona przebudowa programu. Naturalnym wyjściem
wydają się – przynajmniej w najbliższym czasie – rozwiązania
315
znacznie mniej radykale. Sądzę, że dobrym rozwiązaniem, a przynajmniej wyjściem, które spójne byłoby z duchem wywodów Postmana, Sartoriego i im podobnych, byłoby wprowadzenie zajęć,
których ważną składową byłyby podstawy retoryki oraz kaligrafii.
Chodziłoby w nich niekoniecznie o wykształcenie świetnych retorów potrafiących złożyć efektowny autograf, a raczej o wpojenie
przekonania, że słowo, czy to słowo mówione, czy pisane, ma moc
i wagę, że złożenie wypowiedzi wymaga znacznego wysiłku, że jej
sens jest ogromną wartością oraz że moc ta w znacznym stopniu
zależna jest od świadomej refleksji. Uzupełnieniem takich zajęć mogłyby być również elementy erystyki, dzięki czemu młode pokolenie otrzymywałoby zestaw kompetencji istotnych choćby z punktu
widzenia odporności na manipulację.
Po części uzyskujemy zatem odpowiedź na pytanie, z jakich
powodów w dobie popkultury zdobywanie wiedzy staje się tak
istotnym i trudnym jednocześnie wyzwaniem: zanik bloku edukacyjnego w telewizji publicznej jest dowodem na to, że treści edukacyjne po prostu – z racji swej niemedialności – nie są faworyzowane.
Z tego również powodu poznawcze oprzyrządowanie przeciętnego odbiorcy-konsumenta tych treści może być w znacznym stopniu umniejszone, co umacniać może problematyczne, zinfantylizowane sposoby funkcjonowania. Szczegółowy opis owego ideału
zdziecinnienia ukazał Benjamin Barber. Wymienia on podstawowe
różnice między – jego zdaniem – typem dominującym, zdziecinniałym konsumentem, a modelem zepchniętym do defensywy, czyli
odpowiedzialnym obywatelem. Są to: impuls vs rozwaga, uczucie
vs rozum, pewność vs niepewność, dogmatyzm vs wątpliwość, zabawa vs praca, obrazy vs słowa, wyobrażenia vs idee, przyjemność
vs szczęście, natychmiastowa gratyfikacja vs długoterminowa satysfakcja, egoizm vs altruizm, prywatne vs publiczne, narcyzm vs
uspołecznienie, uprawnienie vs obowiązek, wieczna teraźniejszość
vs poczucie czasu, bliskie vs dalekie, natychmiastowe vs trwałe, fizyczna seksualność vs miłość erotyczna, indywidualizm vs wspólnota, ignorancja vs wiedza22. Cechy wymienione przez Barbera po
22 por. B. Barber, Skonsumowani, Op. cit., str.: 131.
316
stronie konsumenta skutecznie negują możliwość pełnego, zaangażowanego uczestniczenia w kulturze. Ich fundamentem nie jest bowiem intencjonalny namysł, a odruch skojarzony z daną emocją. Do
zespołu tych cech można by również dodać, jak sądzę, m.in. ‘świadomość vs samoświadomość’ oraz ‘chcę vs powinienem’.
***
Mój artykuł nie miał na celu wskazania remedium na niski poziom wiedzy ogólnej w młodym pokoleniu. Pragnę jedynie zasugerować, że jednym z wyróżników społeczeństwa medialnego, które
w znacznej mierze opiera się na konsumpcji popkultury, jest proces
regresu postaw obywatelskich i kapitału społecznego, dewaluacji
wartości inteligenckich, na korzyść cech dziecięcych. W takim środowisku znacznie trudniej o wskazanie czynników, które mogłyby posłużyć za bezdyskusyjny wzorzec. Konsumeryzm ze swoim
systemem wartości obecnym czy to w kinie, w centrum handlowym, restauracji, telewizji czy wreszcie w cyberprzestrzeni, każdego człowieka – jako konsumenta – stawia w samym centrum.
W tym rozumieniu każdy jest najważniejszy, wyjątkowy i każdy
ma prawo wymagać. Autorytetem, według etyki mechanizmów
konsumpcji, jesteśmy sami dla siebie, nikt inny, to przecież nasze zdanie liczy się najbardziej. Trudno się dziwić mechanizmom
popkultury, które dla swojego zysku rozpieszczają konsumentów
stawiając ich w centrum swoich reklamowych oddziaływań. Żyjemy w czasach, w których otaczająca nas kultura nagminnie stara
się nam schlebiać i hołubić nas. Trudno dziwić się, że młodzi ludzie są na jej wpływy podatni. Może zatem w tym punkcie należy
szukać wytłumaczenia dla zataczającej coraz szersze kręgi „epidemii narcyzmu”? Jakakolwiek podjęta na tym polu zmiana może
okazać się porażką, jeżeli w programach nauczania nie postawi się
większego akcentu na problem analfabetyzmu medialnego oraz
wybranych aspektów działania społeczeństwa informacyjnego
i konsumeryzmu.
317
Bibliografia
Barber, Benjamin, 2008, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, tłum. Hanna Jankowska, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa.
Baumeister Roy F., 1987, How the self became a problem: a psychological review of historical research, „Journal of Personality and Social
Psychology”, nr 52.
Beaudrillard, Jean, 2006, Społeczeństwo konsumpcyjne. Jego mity
i struktury, tłum. Sławomir Królak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa.
Bobryk, Jerzy, 2001, Spadkobiercy Teuta. Ludzie i media, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Bobryk, Jerzy, 2004, Świadomość człowieka w epoce mediów elektronicznych, Znak-Język-Rzeczywistość. Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa.
Bodziak, Adam, 2008, Kanapowi przeżuwacze reklam. Tekst dostępny na stronie internetowej „Gazety Wyborczej” pod adresem:
http://gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,86007,4804021.
html
Bugajski, Leszek, 2006, Seks, druk i rock and roll. Zapiski z epoki
recyklingu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa.
Eco, Umberto, 2006, Rakiem. Gorąca wojna i populizm mediów,
tłum. Joanna Gniewska, Krzysztof Żaboklicki, Anna Wasilewska,
Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Gerbner, George, Gross, Larry, 1976, Living with television. The
violence profile, w: „Journal of Communication”, nr 2, str. 172-199.
Gleick, James, 2003, Szybciej! Przyspieszenie niemal wszystkiego,
tłum. Jacek Biedroń, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań.
Keen, Andrew, 2007, Kult amatora. Jak Internet niszczy kulturę,
tłum. Małgorzata Bernatowicz, Katarzyna Topolska-Ghariani, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
Kon, Igor S., 1987, Odkrycie „ja”, tłum. Larysa Siniugina, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Legutko, Piotr, Rodziewicz, Dobrosław, 2007, Gra w media. Między informacją a deformacją, Stentor, Warszawa.
318
MacDonald, Dwight, 1964, A Theory of Mass Culture, w: Mass Culture: The Popular Arts in America, Rosenberg Bernard, David M. White (red.), Free Press, New York.
McLuhan, Marshall, Środek jest przekazem, w: McLuhan, Eric,
Frank Zingrone (red.), Wybór tekstów, tłum. Ewa Różalska, Jacek
M. Stokłosa, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań.
Mehdizadeh, Soraya, 2010, Self-presentation 2.0: narcissism and
self-esteem on Facebook, „Cyberpsychology, Behavior and Social Networking”, nr 4.
Postman, Neil, 1995, Technopol. Triumf techniki nad kulturą, tłum.
Anna Tanalska-Dulęba, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Postman, Neil, 2000, W stronę XVIII stulecia. Jak przeszłość może
doskonalić naszą przyszłość, tłum. Rafał Frąc, Państwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa.
Postman, Neil, 2005, Zabawić się na śmierć. Dyskurs publiczny
w epoce show-businessu, tłum. Lech Niedzielski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, Warszawa.
Riesman, David, 1971, Samotny tłum, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe PWN
Rifkin, Jeremy, 2003, Wiek dostępu. Nowa kultura kapitalizmu,
w której płaci się za każdą chwilę życia, tłum. Ewa Kania, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Sartori, Giovanni, 2007, Homo videns. Telewizja i postmyślenie,
tłum. Jerzy Uszyński, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Szubrycht, Jarek, 2007, Stuknij się w Web 2.0, czyli garstka cwaniaków kontra milion naiwniaków, w: „Przekrój”, nr 48 (3258).
Szubrycht, Jarek, 2007, Zdejmijmy maski, w: „Przekrój”, nr 15
(3277).
Szulc, Anna, 2008, Syndrom gimnazjum, w: „Przekrój”, nr 15
(3277).
Thoreau, Henry D., 2010, Walden, czyli życie w lesie, tłum. Halina
Cieplińska, Poznań, Rebis.
Toeplitz Krzysztof T., 2006, Dokąd prowadzą nas media, Wydawnictwo Iskry, Warszawa.
319
Uslaner Eric M., 1998, Social capital, television, and the ‘mean world’:
Trust, optimism, and civic participation, w: „Political Psychology”,
nr 3, str. 441-467.
Wood, Michael R., Louis A. Zurcher, 1988, The development of
a post modern self: a computer-assisted comparative analysis of personal
documents, Greenwood Press, Westport, CT.
320
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Andrzej Sawicki
Przyszłość mediów publicznych
w Japonii
The future of public mass media
in Japan
Streszczenie
W 2004 roku media publiczne w Japonii przeżyły największy
kryzys od momentu swojego powstania. Doszło do defraudacji
środków, które były przeznaczone na działalność programową
NHK (Nihon Hōsō Kyōkai – Japońskie Stowarzyszenie Nadawcze).
Ujawniono również naciski świata polityki na treści programowe
publicznego radia i telewizji. Widzowie bardzo ostro zareagowali
na tego typu wydarzenia. Wielu z nich zapowiedziało, że przestanie
płacić abonament. Trzeba podkreślić, że opłaty abonamentowe stanowią aż 95% dochodów NHK. Japońskie Stowarzyszenie Nadawcze powstało na wzór brytyjskiej BBC i nie jest subsydiowane przez
rząd. Wyjątek stanowi pomoc finansowa państwa przy nadawaniu
programów dla zagranicy.
Ramy prawne dotyczące mediów publicznych nakładają obowiązek opłaty abonamentowej za każdy posiadany odbiornik radiowy
i telewizyjny. Prawo nie przewiduje jednak sankcji za uchylanie się
od tego obowiązku. Wysoki wskaźnik „ściągalności” abonamentu
jest ewenementem wśród mediów publicznych na świecie. Wynika
to z wielkiego zaufania, jakim japońskie społeczeństwo obdarzyło
NHK.
Stowarzyszenie wyznacza standardy w zakresie technologicznym i programowym wśród japońskich mass mediów.
322
Summary
In 2004, the public media in Japan survived the biggest crisis its
conception. There was a misappropriation of funds that were allocated to the program activities NHK (Nihon Hoso Kyokai) – Japan
Broadcasting Association. Also discloses the pressures of politics
curriculum of public radio and television. The audience reacted
very strongly to that kind of event. Many of them said that they no
longer have to pay a subscription. It should be emphasized that the
license fees are as much as 95% of the income NHK. Japanese Broadcasting Association was found on the model of British BBC, and
is not anyway subsidized by the government.
Słowa kluczowe: Japonia, media, nadawca publiczny, abonament, przyszłość.
Keywords: Japan, media, Public Service Broadcasting, Receiving
Fee System, future.
The legal framework for public media are required subscription
fee for each owned a radio and television set. However, the law does
not provide penalties for evasion of the obligation. The high rate of
“collection” is unique among the subscription of the public media
in the world. This is due to the great trust bestowed NHK Japanese
society. The Association sets standards in terms of technology and
software among Japanese mass media.
Media publiczne kontra komercyjne
W dobie globalizacji rozpoczęła się ostra rywalizacja między mediami publicznymi a sektorem mediów komercyjnych. Te ostatnie
zarzucają nadawcom publicznym uprzywilejowaną pozycję. Sektor
mediów prywatnych doskonale zdaje sobie sprawę, o co toczy się
spór, i próbuje wymusić prywatyzację sektora instytucji publicznego nadawcy. Eliminacja publicznych mediów dałaby prywatnym
nadawcom możliwość powiększenia wpływów z reklam.
Andrzej Sawicki – przyszłość mediów publicznych w Japonii
323
Pojawienie się komercyjnych stacji radiowych i telewizyjnych
nadających programy poprzez systemy naziemne, kablowe i satelitarne zmieniło współczesny pejzaż masowej komunikacji. Najlepszym rozwiązaniem trudnej sytuacji mediów publicznych byłoby
uzyskanie stabilizacji finansowej. Dlatego też nadawcy publiczni
tak bardzo zabiegają o wsparcie ze strony państwa lub utrzymanie opłat abonamentowych. Przykładami są tutaj BBC w Wielkiej
Brytanii, NHK w Japonii i ARD oraz ZDF w Niemczech1. Z powodów ekonomicznych wiele instytucji sektora mediów publicznych
uzupełnia swój budżet dochodami z reklam. Niestety, nadawcy komercyjni wykorzystują tę sytuację do krytyki swoich konkurentów
i zarzucają im łamanie realizacji misji społecznej oraz samej istoty
funkcjonowania tego sektora.
Głównym zadaniem mediów publicznych, w tym japońskiej NHK
(Nihon Hōsō Kyōkai), jest wypracowanie skutecznej strategii działania
w dobie totalnej globalizacji. Oto kilka problemów, którym nadawcy publiczni muszą stawić czoła. Pierwszy z nich dotyczy zagadnień
związanych z finansowaniem instytucji mediów publicznych. Kolejny
wynika z konieczności pokrycia rosnących kosztów rozwoju techniki
i technologii nadawczej. Nie mniej ważną kwestią jest wypracowanie
strategii dotyczącej relacji między nadawcą publicznym a jego odbiorcami. Jak przekonać obywateli do płacenia abonamentu? Jak postępować z widzami, którzy coraz więcej czasu spędzają przed odbiornikami,
oglądając łatwe w odbiorze programy rozrywkowe stacji komercyjnych? W jaki sposób ułożyć relacje na płaszczyźnie widz – nadawca
oraz słuchacz – nadawca w kontaktach z mediami publicznymi? Być
może widownię należy postrzegać bardziej podmiotowo niż jedynie
jako konsumentów. Według badań z listopada 2006 roku, japońską telewizję publiczną wyprzedzają pod względem czasu oglądalności prywatne stacje telewizyjne. Mieszkańcy Kraju Kwitnącej Wiśni każdego
dnia spędzają przed telewizorem średnio 3 godziny 58 minut2, w tym
1 I. Banerjee, K. Seneviratne, Public Service Broadcasting in the Age of Globalization,
Nanyang Technological University, Singapore 2006, p. 3.
2 Y. Nakamura, R. Yonekura, Public Broadcasting and Channging Audiences in the
Digital Era: Services and Social Mission, NHK Broadcasting Studies, 2008, No 6, p. 111.
324
na programy stacji komercyjnych poświęcają aż 2 godziny 54 minuty,
a publicznego nadawcę oglądają przez 1 godzinę i 4 minuty. Niestety,
każdego roku wskaźniki oglądalności zmieniają się na niekorzyść publicznego nadawcy. Zasygnalizowane problemy to bolączki nie tylko
japońskiego nadawcy – NHK, lecz również podobnych instytucji publicznych mediów na świecie.
Historia NHK
Japoński publiczny nadawca radiowo-telewizyjny rozpoczął
swoją działalność w roku 1926. Było to możliwe dzięki połączeniu kilku stacji radiowych, które częściowo kontrolował ówczesny
rząd. Rozgłośnie znajdowały się w Tokio, Osace i Nagoi. Łącząc
się, utworzyły one Japońskie Stowarzyszenie Nadawcze NHK (日
本放送協会). Już w 1925 roku z rozgłośni radiowej w Tokio nadano
pierwszy sygnał. Japończycy stworzyli podwaliny radiofonii w całej ówczesnej Azji. Wydarzenie to miało wielką wagę dla ówczesnej
Japonii ze względu na okres dynamicznego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Rozwojowi radiofonii towarzyszył obowiązek
powszechnego nauczania. Japonia jako jedyny kraj w Azji podjęła
walkę z analfabetyzmem. Świadomość społeczna i szybki rozwój
edukacji wpłynęły pozytywnie na rozwój mediów. Radio stało się
także elementem sprzyjającym tworzeniu nowoczesnego społeczeństwa.
Kolejny etap budowania instytucji sektora japońskich mediów
publicznych rozpoczął się w roku 1930. Powstała wówczas druga
stacja radiowa NHK. Kanał ten przeznaczono do celów edukacyjno-oświatowych. Stacja radiowa z roku 1926 pełniła głównie funkcją informacyjną. W następnych latach japońska radiofonia uległa
wpływom prawicowych rządów. Narzuciły one społeczeństwu
surowe reguły polityki ekspansjonizmu i militaryzmu. Radio stało
się narzędziem wojskowej propagandy grupy fanatycznych twórców koncepcji „Wielkiej Japonii”. NHK wypełniło również smutny
obowiązek powiadomienia obywateli o kapitulacji kraju w sierpniu
1945 roku. Boski cesarz Hirohito ogłosił kapitulację Japonii poprzez
stację radiową NHK. Zgodnie z tradycją nikt, poza rodziną i dworem, nie widział cesarza ani nie słyszał jego „boskiego” głosu. Do-
325
wództwo wojsk okupacyjnych upokorzyło Hirohito, zmuszając go
do osobistego odczytania treści aktu kapitulacji.
W roku 1953, po zakończeniu amerykańskiej okupacji, rozpoczęła swoją działalność telewizja publiczna NHK. W tym samym czasie powstała komercyjna stacja telewizyjna pod nazwą NTV (Nihon
Terebi, Japońska Telewizja). Rozwój telewizji zarówno komercyjnej,
jak i publicznej przyczynił się do drastycznego spadku słuchalności
radia. W latach 50. ubiegłego wieku przeciętny Japończyk spędzał
przy odbiorniku radiowym około 3,5 godziny dziennie, natomiast
w latach 60. i późniejszych już tylko 30 minut3. Obecnie radio jest
najbardziej popularne wśród japońskich taksówkarzy, którzy godzinami stoją w miejskich korkach. Odgrywa ono jednak bardzo
ważną rolę w czasie klęsk żywiołowych. Japonia leży w rejonie bardzo aktywnym sejsmicznie. W związku z tym Japońskie Stowarzyszenie Nadawców Publicznych uruchomiło specjalny program radiowy, którego zadaniem jest błyskawiczna reakcja na wszelkiego
rodzaju wstrząsy i związane z tym katastrofy. W razie braku energii
elektrycznej przenośne radioodbiorniki pozwalają śledzić komunikaty o ewentualnych zagrożeniach. W tym okresie stacje radiowe
publiczne oraz komercyjne cieszą się ogromnym uznaniem wśród
mieszkańców całego kraju.
Regulacje prawne a NHK
Współczesne media – zarówno publiczne, jak i komercyjne – działają na podstawie ustawodawstwa sprzed sześćdziesięciu laty. Zostało ono narzucone Japończykom przez amerykańskie władze okupacyjne. Okupacja rozpoczęła się tuż po kapitulacji w sierpniu 1945
i trwała aż do kwietnia 1952 roku. Amerykanie wprowadzili nowe
prawo w zakresie systemu medialnego. Władze okupacyjne narzuciły Japończykom również nową konstytucję, która weszła w życie
w roku 1947. Japońskie prasa, radio i telewizja zostały podane ścisłej
kontroli. Szalejąca cenzura zabraniała przede wszystkim publika3 J. Tubielewicz, Historia Japonii, Warszawa 1984, s. 397.
326
cji o trudnej dla Japończyków tematyce amerykańskiej okupacji i o
problemach związanych z kwestiami rasowymi4. Narzucona przez
amerykańskie władze okupacyjne w 1950 roku nowa ustawa medialna była bardzo podobna do tych, które obowiązywały w Europie i
USA. Amerykanie wzorowali się na klasycznym, liberalnym modelu
komunikowania masowego z jego głównymi zasadami dotyczącymi
pluralizmu medialnego oraz poszanowania wolności słowa. Ustawa
miała zapobiegać praktykom monopolistycznym oraz uniemożliwić
powrót struktur medialnych sprzed 1945 roku. Z niewielkimi zmianami ustawa funkcjonuje do dnia dzisiejszego.
Regulacje mediów dotyczą dwóch aktów prawnych. Są to Ustawa o falach radiowych oraz Ustawa o nadawaniu. Oba akty określają zasady dostępu do mediów. Chodzi o zniesienie barier w procedurach odnoszących się do rynku medialnego. Prawne regulacje
określają jedynie ogólne ramy funkcjonowania systemu. Szczegółowymi procedurami zajmuje się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
i Telekomunikacji. Do jego obowiązków należy przygotowanie
praktycznych przepisów wykonawczych.
Ustawa o falach radiowych precyzuje procedurę przyznawania
koncesji mediom elektronicznym, głównie stacjom radiowym. Z kolei Ustawa o nadawaniu dotyczy uregulowań w dziedzinie związanej z działalnością stacji telewizyjnych. Jej przepisy nakreślają zasady prawne systemu medialnego w zakresie rynku telewizyjnego.
System telewizji japońskiej na pozór nie różni się niczym nadzwyczajnym od struktury mediów elektronicznych w innych krajach.
Oprócz telewizji NHK, która reprezentuje publicznego nadawcę,
istnieją również liczne sieci telewizji komercyjnej. Sektor prywatny
jest niezwykle rozwinięty, a koncentracja kapitału doprowadzona
do niespotykanego poziomu.
Ustawa o nadawaniu sprecyzowała również sposoby finansowania Japońskiego Stowarzyszenia Nadawców Publicznych. NHK posiada specjalny status – osoba prawna powołana na podstawie specjalnej ustawy. Instytucja publiczna, w myśl obowiązującego prawa,
4 A. Cooper-Chen, Mass Communication in Japan, Ames: Iowa State University
Press, 1997, p. 126.
327
funkcjonuje dzięki opłatom abonamentowym. Osoby posiadające
odbiornik radiowy lub telewizyjny mają obowiązek płacenia abonamentu (na podstawie umowy z NHK). Opłaty nie są wymuszone
żadnymi sankcjami prawnymi. NHK nie jest telewizją ani radiem
państwowym. Prawo zakazuje NHK korzystania z jakichkolwiek
form dofinansowania przez rząd japoński. Wyjątek stanowi pomoc
w nadawaniu programów informacyjnych NHK dla zagranicy.
Do roku 2004 Japońskie Stowarzyszenie Nadawców Publicznych miało ogromny autorytet. Cieszyło się większym zaufaniem
niż jakakolwiek inna instytucja5. NHK i tradycyjne media drukowane miały 70% zaufanie społeczne. Nadawcom komercyjnym ufało
jedynie 40% społeczeństwa. Rząd mógł się „pochwalić” tylko 28%
poparciem społecznym, a polityków zasiadających w parlamencie
30% Japończyków postrzegało pozytywnie. Podobny wskaźnik zaufania do NHK miały jedynie japońskie sądy – 61%.
W przepisach regulujących kwestie nadawania znalazły się zapisy o bezstronności politycznej. W latach 80. pragmatyka rozwoju
rynku medialnego przyczyniła się do kolejnych poprawek w ustawodawstwie. Dynamiczny rozwój telewizji spowodował konieczność przydzielania koncesji na nadawanie telewizjom kablowym.
W roku 1988 uregulowano także system przydzielania koncesji dla
lokalnych i regionalnych stacji telewizyjnych. W każdej prefekturze (jednostka administracyjna) mogą od tego czasu funkcjonować
cztery stacje telewizyjne.
Po opuszczeniu Japonii przez okupacyjne władze amerykańskie
media elektroniczne znalazły się w jurysdykcji Ministerstwa Poczty
i Telekomunikacji. To właśnie ono przydzielało koncesje (licencje).
Taki stan rzeczy trwał do roku 2000. Sytuacja uległa nieznacznej
zmianie po reformie administracyjnej rządu. w 2001 roku reorganizacji uległy główne urzędy, ministerstwa i ich agendy. Powstałe
po zmianach Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Telekomunikacji przejęło wszystkie uprawnienia dawnego Ministerstwa Poczty
i Telekomunikacji.
5 www: Hatamoto, Japonia po II wojnie światowej, http://www.konnichiwa.pl/
japonia-po-ii-wojnie-swiatowej,2,198.html [odczyt: 17.01.2013].
328
Wejście na prywatny rynek medialny kolejnego tytułu prasowego, nowej stacji radiowej lub telewizyjnej (naziemnej, kablowej
bądź satelitarnej) jest uzależniony od spółek kontrolujących media
komercyjne (konglomeraty medialne keiretsu). Japończycy bardzo
zazdrośnie strzegą swój rynek medialny. Ustawa o falach radiowych zabrania cudzoziemcom zakładania stacji radiowych i telewizyjnych. Zagranicznym inwestorom nie wolno posiadać pakietów
kontrolnych mediów elektronicznych. Cudzoziemcy pozbawieni są
możliwości zajmowania stanowisk kierowniczych we wszelkiego
typu przedsiębiorstwach związanych z mass mediami. Rynek medialny Japonii jest chroniony przez restrykcyjne prawo oraz barierę
kulturową-językową.
Przyszłość rynku medialnego w Japonii rozegra się wewnątrz
istniejącego systemu. Los publicznego nadawcy będzie zależał od
sytuacji polityczno-gospodarczej na wyspach japońskich. Coraz
częściej i głośniej dyskutuje się na temat prywatyzacji sektora publicznego. Przedstawiciele „Wielkiej Piątki” próbują zdeprecjonować mocną pozycję NHK. Wysokie zaufanie społeczne oraz autorytet Stowarzyszenia Nadawców Publicznych zdeprecjonowały afery,
które dotknęły nadawcę w latach 2004 i 2006.
NHK dzisiaj
Publiczny nadawca jest potężną instytucją zaufania społecznego
o charakterze kulturalnym i edukacyjnym. W swojej strukturze posiada dwa instytuty naukowe oraz własne wydawnictwo. Pierwszy
z nich prowadzi badania związane z technologią nadawczą radiową i telewizyjną (Science and Technical Research Laboratories). Drugi
zajmuje się szeroko pojętą kulturą (Broadcasting Culture Research Institute). Badania dotyczą problematyki socjologiczno-kulturoznawczej. Instytut badań nad technologią promuje działalność, która jest
ściśle powiązana z postępem w dziedzinie techniki radiowo-telewizyjnej. Wkład Japońskiego Stowarzyszenia Nadawców w rozwój technologii był i jest ogromny. NHK jako pierwsze na świe-
329
cie dokonało transmisji satelitarnej (DBS) w 1984 roku6. Wdrożona
technologia pozwoliła skutecznie dostarczać sygnał telewizyjny do
obszarów górskich i odległych wysp. Postęp techniczny wymusza
na NHK troskę o zaspokojenie zróżnicowanych potrzeb widzów
i słuchaczy. Obecnie NHK posiada szeroką ofertę programową dla
odbiorców w kraju i poza jego granicami7. Media publiczne emitują
programy poprzez dwa kanały telewizyjne:
• NHK General TV
• NHK Educational TV
Ponadto NHK posiada dwa kanały radiowe NHK Radio 1 i NHK
Radio 2 oraz jeden w NHK FM. Warto wspomnieć o czterech kanałach telewizji satelitarnej: NHK World, NHK BS – 1 i BS – 2 oraz
NHK Hi – Vision. Publiczny nadawca oferuje również szeroką gamę
usług wykorzystujących Internet i telefonię komórkową.
Największa i najbardziej prestiżowa agencja informacyjna w Japonii – Kyodo Tsushin (Wspólne Wiadomości) – tworzy spółkę,
której udziałowcami są telewizja NHK (główny) oraz 60 japońskich
gazet. Do agencji nie weszli reprezentanci „Wielkiej Piątki” (najbardziej wpływowych ogólnokrajowych dzienników). Kyodo Tsushin
ma swoich korespondentów w kraju i poza jego granicami. Zatrudnia około 1000 dziennikarzy oraz ponad 70 korespondentów w różnych częściach świata.
6 J. Legewie, J. Nashihata, A. Seidler, Japan`s Media: Inside and Outside
Powerbrokers, CNC Japan K.K, Tokyo 2010, p. 8.
7 WWW: http://www.ieee.org/about/news/2011/21nov_2011.html [dostęp:
11.02. 2013].
330
Fotografia nr 1. Budynek NHK w Osace8.
Specyfiką programów informacyjnych Stowarzyszenia Nadawców Publicznych jest bardzo duży udział materiałów dotyczących
spraw polityki wewnętrznej kraju. W przeliczeniu na czas antenowy jest to około 45%. Dziwić może w programach informacyjnych
mniej niż 20% treści związanych z problematyką zagraniczną i międzynarodową�, gdyż Japończycy zawsze byli i są ciekawi problemów współczesnego świata. Programy informacyjne telewizji publicznej różnią się zdecydowanie od tych w Europie lub USA. Nie
znajdziemy w nich sensacji, dynamiki, sporów lub zaciekłych debat
politycznych. Wyróżniają się poprawnością połączoną ze sztywnym, akademickim podejściem do komunikowania się z widzem.
Informacje nacechowane są sprawami dotyczącymi funkcjonowania struktur państwa. Japonia to kraj o patriarchalnej strukturze
w każdej dziedzinie życia. Polityka i media nie odstają od tego modelu. Wiadomości nie koncentrują się na poszczególnych osobach
i tym bardziej na nazwiskach. Ważniejszym elementem jest ocena
8 WWW: http://www.nhk.or.jp/pr/english/operation/index.html [odczyt:
11.04.2013].
331
wykonywania zadań niż wyróżnianie konkretnych reprezentantów
aparatu państwa lub administracji. Takie podejście do polityki programowej nadawcy publicznego wykorzystują elity polityczne.
Cechą charakterystyczną działalności programowej NHK jest
jakość programów dokumentalnych i kulturalnych. Warto wspomnieć o istnieniu wielu programów, które propagują rodzimą
kulturę. Trzeba również podkreślić, że w latach 80. telewizja publiczna jako jedyna nadawała regularne programy informacyjne.
Nadal wskaźniki oglądalności dzienników informacyjnych NHK są
najwyższe spośród wszystkich nadawców. Należy w tym miejscu
przypomnieć, że NHK ma status organizacji edukacyjnej i kulturalnej. Do tej pory, mimo spadku zaufania i erozji systemu nadawcy
publicznego, z tego zadania wywiązuje się należycie. Przykładem
wypełniania misji nadawcy świadczy to, że właśnie NHK wyznacza i ustala standardy poprawności języka japońskiego.
Analogowa telewizja naziemna zakończyła swoją działalność
24 lipca 2011 roku9. Coraz głośniej mówi się o zmianie ram prawnych
nadawania programów radiowych i telewizyjnych. Przypomnijmy,
że Ustawa o nadawaniu i Ustawa o falach radiowych funkcjonują,
z niewielkimi poprawkami, ponad 60 lat. Regulacje uważane są za
niezbędne ze względu na coraz większą konwergencję emisji programów medialnych z systemami telekomunikacyjnymi. Znaczący
spadek oglądalności programów NHK nastąpił w latach 80. na skutek dynamicznego rozwoju telewizji komercyjnej. Trzeba podkreślić wyjątkowo dużą aktywność sektora mediów prywatnych.
Do głównych konkurentów Japońskiego Stowarzyszenia
Nadawców Publicznych należy zaliczyć stacje komercyjne: Tokyo
Broadcasting System (TBS), Nippon Television (NTV), Fuji Television (CX), TV Asahi (ANN) oraz lokalnych nadawców TV Tokyo
(TN). Wymienione podmioty medialne korzystają ze wsparcia kapitałowego i programowego pięciu największych firm na rynku
medialnym. Ich właścicielami są najbardziej wpływowe ogólnokrajowe dzienniki („Wielka Piątka”). Trzeba jednak podkreślić, że
NHK stanowi większą grupą medialną niż wszystkie podmioty ko9 www: 2005 http://www.webes.laohost.net/-tgs-NHK [odczyt: 11.04.2013].
332
mercyjne razem wzięte. Chodzi tutaj o budżet i liczbę osób, które
są zatrudnione przez publicznego nadawcę. Ogółem zespół NHK
liczy ponad 17 tysięcy pracowników.
Kryzys publicznego nadawcy
Kryzys NHK rozpoczął się w momencie tworzenia nowej ustawy
medialnej po zakończeniu wojny. Kilka miesięcy przed opuszczeniem Japonii przez amerykańskie wojska okupacyjne gen. Douglas
MacArthur zaproponował ówczesnemu premierowi utworzenie
japońskiego odpowiednika amerykańskiej Federalnej Komisji Łączności. Komisja miała być niezależna od rządu, mieć uprawnienia
do wyznaczania przewodniczącego NHK i przydzielania koncesji
radiowo-telewizyjnych. Shigeru Yoshida nie popierał entuzjazmu
generała. Oficjalnie wyraził zgodę na kontynuowanie prac komisji,
ale potajemnie kwestionował koncepcję MacArthura. Dwa miesiące
później wojska amerykańskie opuściły terytorium Japonii. Premier
Shigeru Yoshida rozwiązał wówczas komisję, a jej kompetencje
przekazał Ministerstwu Poczty i Telekomunikacji. W ten sposób
media publiczne zostały ponownie oddane pod kontrolę i jurysdykcję państwa.
Wydarzenia te miały i wciąż mają ogromny wpływ przyszłość
i niezależność mediów publicznych w Japonii. W praktyce oznaczało to i nadal oznacza, że przywódcy partii rządzącej wybierają
prezydenta NHK i zarząd mediów publicznych. Proces obsadzania
stanowisk kadry kierowniczej niższych szczebli jest również upolityczniony poprzez instytucjonalne powiązania partii rządzącej
z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych i Telekomunikacji10.
Japońskie media to przede wszystkim silna telewizja publiczna.
Konkurentem nadawcy publicznego jest sektor mediów komercyjnych. Główną rolę odgrywają tutaj grupy medialne „Wielkiej
Piątki”, którą tworzą przedstawiciele największych dzienników.
Funkcjonują one na wzór korporacji przemysłowo-gospodarczych.
10 Tamże, p. 24.
333
Lokalne stacje radiowe i telewizyjne są powiązane kapitałowo oraz
programowo z sieciami ogólnokrajowymi.
Należy również zwrócić uwagę na powiązania mediów z polityką. W sektorze komercyjnym są one naturalną konsekwencją
kontaktów przedstawicieli biznesu z reprezentantami partii politycznych. Media publiczne powinny natomiast być wolne od jakichkolwiek wpływów i nacisków. Nadawcy publiczni powinni
być odpowiedzialni bezpośrednio przed osobami płacącymi abonament. Przez 60 lat Japońskie Stowarzyszenie Nadawców wydawało
się oazą spokoju na tle burzliwych dyskusji nad mediami publicznymi w Europie. Sytuację tę zmieniła seria skandali w 2004 roku,
która wstrząsnęła japońską opinią publiczną. Dopiero one spowodowały radykalne próby zmian w postępowaniu publicznego
nadawcy. Skandale dotyczyły między innymi defraudacji środków
finansowych przeznaczonych na realizację programów NHK11.
Warto przypomnieć szefa produkcji sekcji sportowej w Sapporo,
który sprzeniewierzył około 150 tys. dolarów na fikcyjne podróże
służbowe, zakup odzieży oraz wystawne przyjęcia w ekskluzywnych restauracjach. Tetsushi Oshita wyłudzał pieniądze od firmy
przez cztery lata i nikt nie dopatrzył się defraudacji tak ogromnych
sum z publicznej kasy. W latach 2001–2006 wykryto 242 przypadki
malwersacji finansowych dokonanych przez pracowników NHK.
Afera szefa produkcji programów sportowych ujrzała światło
dzienne w najgorszym momencie dla mediów publicznych. W tym
czasie rząd rozważał bowiem wprowadzenie obowiązkowej opłaty abonamentowej. Afera spowodowała wzrost liczby osób, które
nie uiszczały opłaty za odbiór programów telewizji publicznej, do
1 mln 300 tys.
Najpoważniejsze zarzuty dotyczyły podejrzeń o naciski członków partii rządzącej na audycje emitowane w publicznej telewizji12. Po serii artykułów w prestiżowym dzienniku „Asahi Shim11 I. Motozawa, Comparative Analysis of Public Broadcasting: NHK, PBS, AND THE
BBC, USJP Occasional Paper 08-09, Harvard University, Cambridge 2008, p. 30.
12 E.S. Krauss, Broadcasting Politics in Japan: NHK and Television News, Ithaca,
NY: Cornell University Press, 2000, p. 123-24.
334
bun” prezes NHK został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska.
Zarzucono mu uległość wobec ekipy rządowej premiera Junichiro
Koizumi, która usiłowała zmienić treść kontrowersyjnego filmu
dokumentalnego z okresu ostatniej wojny. Dotyczył on wykorzystywania seksualnego kobiet i zbrodni wojennych w okupowanych
krajach dokonanych przez żołnierzy armii japońskiej. Z dokumentu
celowo usunięto relację wykorzystywanych seksualnie kobiet, które
przeżyły koszmar wojny. W miejsce wypowiedzi poszkodowanych
osób zamieszczono wyjaśnienie naukowca. Twierdził on, że większość z nich była prostytutkami. W ten sposób zarabiały one na życie podczas japońskiej okupacji.
Profesor Keiichi Katsura z Taisho University powiedział, że naciski polityków w treści programowe są przykładem zobowiązań
mediów wobec partii rządzącej, a nie względem widzów. Reakcja
odbiorców była bardzo ostra i doprowadziła do bojkotu płacenia
abonamentu. Deklarację taką złożyło ponad 100 tys. widzów. Trzy
miesiące po odwołaniu prezesa liczba osób, które przestały uiszczać opłatę abonamentową, wzrosła do 500 tys. Afery i skandale
wywołały dyskusję na temat prywatyzacji medialnego imperium
NHK. Najgłośniej zmianę układu sił deklarowali reprezentanci mediów komercyjnych. Prywatyzacja sektora publicznego dałaby im
ogromne korzyści finansowe z powodu zwiększonych dochodów
z reklam. Od pewnego czasu sektor prywatny usiłuje zdeprecjonować silną pozycję NHK. Media komercyjne w sposób widoczny
odczuwają światowy kryzys gospodarczy. Zmniejszone dochody
z reklam zmuszają do poszukiwań nowych źródeł finansowania.
Przyszłość NHK
System medialny Japonii nie zmienił się od 1953 roku. Powiązania polityczno-finansowe zastąpiły wolną konkurencję. Podobne problemy dotyczą również japońskiej gospodarki. Przez ponad
50 lat nie było upadłości, wykupu lub wrogiego przejęcia w branży
medialnej. Między mediami komercyjnymi, „Wielką Piątką” i publicznym nadawcą zbudowano polityczny układ zapewniający
335
korzyści wszystkim stronom. W ostatnich latach system ten został
naruszony przez afery wewnątrz NHK, wzrost świadomości społecznej oraz zmianę struktury demograficznej japońskiego społeczeństwa.
Tabela 1. Sondaż wśród widzów o potrzebie funkcjonowania
nadawcy publicznego13.
Obecnie NHK jest zmuszony do działań, które zapewnią wizję
rozwoju na najbliższe lata. Pierwsze podjęto jeszcze w roku 2005.
Rok później w kilku państwach świata przeprowadzono sondaż
zrealizowany przez NHK Broadcasting Culture Research Institute.
Należy pamiętać, że był to okres największej medialnej nagonki na
NHK.
Badanie należy uznać za bardzo cenne ze względu na możliwość
porównania podejścia widzów do problematyki konieczności ist13 www: Source: Kyodo News Service, Japan: NHK badly shaken by new scandal http://blogs.rnw.nl/medianetwork/japan-nhk-badly-shaken-by-new-scandal
[odczyt: 11.06.2013].
336
nienia mediów publicznych. Okazało się, że widzowie w krajach
o odmiennych systemach społeczno-kulturowych pozytywnie opowiedzieli się za ich funkcjonowaniem. Wyniki sondy były korzystne
również dla Japońskiego Stowarzyszenia Nadawców. Ponad 80%
widzów mimo skandali i afer wokół publicznych mediów nadal
wyrażało aprobatę dla NHK. Kierownictwo organizacji odebrało to
jako sygnał do podjęcia działań. Należało więc opracować główne
założenia wyjścia z impasu. Najtrudniejszymi zadaniami okazały
się głęboka reforma oraz wyjaśnienie roli NHK jako nadawcy publicznego i jego zdefiniowanie w erze cyfrowej globalizacji. Problem
polegał na potwierdzeniu jego funkcjonowania w dotychczasowej
formie lub próbie budowy nowej struktury. Nie zabrakło również
głosów podważających sens istnienia sektora publicznego. Kryzys
zaufania do mediów publicznych spowodował, że część polityków
rządzącej partii LDP usiłowało doprowadzić do ich prywatyzacji.
Heizo Takenaka, ówczesny minister spraw wewnętrznych i telekomunikacji w rządzie Koizumiego, zapowiedział działania zmierzające do deregulacji systemu prawnego na wzór modelu amerykańskiego. Nowatorską wizję ministra zablokował premier.
Dużym wyzwaniem stojącym przed mediami publicznymi w Japonii jest zatrzymanie spadku opłat abonamentowych. Największą
stratę odnotowano w latach 2001–2005 (z 79 do 69%). Kierownictwo organizacji postanowiło również dokonać redefinicji zasady
jawności oraz zmienić nazwę z publicznego nadawcy na „MEDIA
PUBLICZNE”. Usiłowano w ten sposób pokazać społeczeństwu,
że NHK jest własnością wszystkich obywateli. Redefinicja jawności stanowi kolejny kompleks działań o długofalowym charakterze.
NHK sformułowało zasadę działalności programowej, zgodnie
z którą widzowie stanowią centralną pozycję. Wszystkie wysiłki
są skierowane na odbiorców. Po raz pierwszy nadawca musi wsłuchiwać się w potrzeby środowisk, które odbierają jego program.
Kierownictwo NHK zgodnie z zasadą jawności wyjaśnia strukturę
kosztów poniesionych na całokształt działań. Roczny budżet i podwyżki opłat podlegają zatwierdzeniu przez Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Telekomunikacji oraz obie izby parlamentu. Sprawozdania te są dostępne dla każdego zainteresowanego obywate-
337
la. Warto wiedzieć, jakimi środkami dysponuje NHK. W 2011 roku
przychody z tytułu opłat abonamentowych wyniosły ponad 7 mld
dolarów. Za roczny abonament cyfrowej telewizji naziemnej (kontrakt z NHK) należało zapłacić 168,29 dolarów. Z kolei abonament
za usługę satelitarną kosztował niemalże 290 dolarów. Statystyki
pokazują, że 72% gospodarstw domowych uiszcza ww. opłaty.
Należy podkreślić także problem związany ze spadkiem oglądalności. Według badań, średni czas oglądania telewizji w 2010
roku wynosił 3 godziny 35 minut (w tym 56 minut NHK i 2 godziny
i 39 minut telewizji komercyjnej). Programy NHK są niechętnie oglądane przez młodzież, która woli korzystać z Internetu i telewizji komercyjnej, gdzie znajduje programy rozrywkowe, filmy fabularne,
popularne seriale, talk-show i teleturnieje. Wskaźniki oglądalności
wzrastają natomiast wśród osób starszych. To poważne zadanie dla
nadawcy. Osoby młode, pomiędzy 13 a 20 rokiem życia, każdego
dnia średnio poświęcają tylko 10 minut na oglądanie programu
NHK. Wkrótce może się więc okazać, że telewizję publiczną będę
oglądać jedynie osoby powyżej 60 roku życia. Dzisiaj jest to poważna część widowni publicznego nadawcy. Zmiany demograficzne
w Japonii nie są optymistyczne dla mediów publicznych. Spadek
oglądalności należy tłumaczyć wspomnianym wcześniej charakterem emitowanych programów. Ich drastyczna zmiana może być
postrzegana jako upodabnianie się do telewizji komercyjnej. Już
obecnie słychać słowa krytyki wobec produkcji NHK, które trudno
odróżnić od komercyjnych programów telewizyjnych.
Istnieje pewna sprzeczność w dążeniu do uzyskania zadowalających wyników zarządzania i jakości oferowanych programów.
Mówiąc o zarządzaniu, należy wspomnieć o odpowiednich wskaźnikach finansowych. Przy ich realizacji trzeba jeszcze pamiętać, że
NHK musi utrzymać swoją tożsamość publicznego nadawcy. Ocena działalności NHK od strony odbiorcy jest włączona do systemu
nowego stylu zarządzania organizacją nadawcy. System ten wzorowany na BBC został zaadaptowany do warunków japońskich.
Mierzy on ogólną wartość działalności publicznego nadawcy, która
jest tworzona z myślą o odbiorcy. Specjaliści zajmujący się mediami
twierdzą, że w ten sposób nie można zbudować przyszłości NHK.
338
Plany restrukturyzacji na lata 2009–2011 i 2012–2014 zawierają zbyt
wiele zasad wolnego rynku. W trosce o przyszłość publicznego
nadawcy popełniono błąd, stosując logikę neoliberalną, która może
podważyć samą zasadę publicznych wartości14.
Internet
Według danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Telekomunikacji 93% mieszkańców Japonii na co dzień ma do czynienia z Internetem. Odsetek osób, które korzystają z propozycji programowych
NHK przez Internet, jest jednak zdecydowanie za niski. Działalność
oferująca treści online rozpoczęła się w 2000 roku. Została niestety
ograniczona ze względu na koszty. System NOD (NHK on Demand)
jest usługą płatną. Użytkownicy muszą dodatkowo płacić za korzystanie z tej funkcji, mimo że opłacili abonament. W większości krajów
nie pobiera się opłat za korzystanie z tej usługi w ramach działalności publicznego nadawcy. NHK tłumaczy użytkownikom, że nie jest
to działalność nadawcza, lecz telekomunikacyjna. Trzeba więc dodatkowo za nią zapłacić. Treści nadawcy publicznego umieszczane
w Internecie stanowią jedynie 4,7% oferty programowej. Wiele osób
nie może jednak odbierać tych programów ze względu na brak dostępu do szerokopasmowego Internetu. Kolejna przeszkoda to struktura demograficzna. Ludzie młodzi nie są zainteresowani produkcją
publicznego nadawcy i korzystają z innych stacji, natomiast osoby
starsze należą do pokolenia wykluczonego z sieci.
***
Obecnie NHK realizuje przygotowane plany mające na celu
wprowadzenie nadawcy w XXI wiek. Problemy, z którymi boryka się Japońskie Stowarzyszenie Nadawców, dotknęły nadawców
europejskich w latach 90. Zmiany zostały wymuszone przez afery
w latach 2004–2006. Po raz pierwszy zarząd musi się zmierzyć z wy14 A. Faiola, Scandals Force out Japanese TV Chief, Washington Post Foreign
Service, January 26, 2005, p. A15.
339
zwaniami, które będę stanowiły o przyszłości mediów publicznych.
Ocena specjalistów jest jednoznaczna. NHK wymaga mądrej polityki rozwoju i refom na najbliższe lata. Bez zdecydowanych działań
japoński nadawca może mieć w najbliższych latach poważne kłopoty finansowe. Realizacja ambitnych planów restrukturyzacji na lata
2009–2014, bez reform ustrojowych, może być poważnie zagrożona.
Specjaliści sugerują podstawową reformę ustrojową NHK – utworzenie agencji na wzór amerykańskiej FCC. Wówczas nie będzie
problemów z wiarygodnością organizacji w odbiorze społecznym,
zwłaszcza u osób płacących abonament. W ten sposób media zostaną uwolnione od zależności politycznej. Nowy system prawny
i deregulacja są niezbędne. Rola NHK powinna być szczegółowo
omówiona w debacie publicznej. Działania te wymusza budowa
nowoczesnego społeczeństwa informacyjnego, które powinno służyć interesowi publicznemu i demokracji.
NHK posiada doskonałe narzędzia potrzebne do produkcji programów w postaci wysokiej jakości sprzętu. Jakość ta nie przekłada
się niestety na wielkość widowni oraz wzrost ściągalności abonamentu. W związku tym w najbliższej przyszłości należy zmniejszyć
liczbę emitowanych programów i liczbę kanałów dystrybucji. W zamian za to widz powinien otrzymać lepszą jakość tego, co ogląda
w telewizji. Należy pamiętać, że NHK nie powinna w tym względzie naśladować nadawcy komercyjnego.
Poważne wyzwanie, które stoi przed nadawcą publicznym,
wiąże się z problemem rozdziału działalności nadawczej od telekomunikacyjnej. Te kwestie muszą zostać uregulowane w ustawie
medialnej. Programy NHK powinny być dostępne bezpłatnie w Internecie i sieciach telefonii komórkowej. Nie mniej ważnym zagadnieniem jest wyjaśnienie widzom struktury opłaty abonamentowej.
Obecnie odbiorca płaci za programy cyfrowej telewizji naziemnej
i satelitarnej, mimo że ogląda tylko jedną z nich. Stanowi to pewnego rodzaju formę wymuszenia. Być może należy wprowadzić
jedną, wspólną opłatę, która będzie uśrednioną wartością odbioru
telewizji naziemnej i satelitarnej.
Nie ma gotowych rozwiązań dla żadnej propozycji, która zapewniłaby dynamiczny rozwój NHK w najbliższych latach. Waż-
340
ne jest jednak to, że Japończycy postanowili zmierzyć się z tymi
wyzwaniami. W końcu podjęli działania, które przybliżą japońską
NHK do rozwiązań dyskutowanych i realizowanych w Europie od
końca lat 90.
BIBLIOGRAFIA
Publikacje książkowe
A. Cooper-Chen, Mass Communication in Japan, Ames: Iowa State
University Press, 1997.
E.S. Krauss. Broadcasting Politics in Japan: NHK and Television
News, Ithaca, NY: Cornell University Press, 2000.
I. Banerjee, K. Seneviratne, Public Service Broadcasting in the Age of
Globalization, Nanyang Technological University, Singapore 2006.
J. Legewie, J. Nashihata, A. Seidler, Japan`s Media: Inside and Outside Powerbrokers, CNC Japan K.K, Tokyo 2010.
J. Tubielewicz, Historia Japonii, Warszawa 1984.
Artykuły w czasopismach
A. Faiola, Scandals Force out Japanese TV Chief, Washington Post
Foreign Service, January 26, 2005.
H.A. Giroux, The Crisis of Public Values in the Age of the New Media, Critical Studies in Media Communication, 2011, Vol. 28, No. 1.
I. Motozawa, Comparative Analysis of Public Broadcasting:
NHK, PBS, AND THE BBC, USJP Occasional Paper 08-09, Harvard
University, Cambridge 2008.
R. Benson, M. Powers, PUBLIC MEDIA AND POLITICAL INDEPENDENS: Lesson for the Future of Journalism from Around the
World, New York University, FEBRUARY 2011.
Y. Nakamura, R. Yonekura, S. Yokohama, Popular Views on Public
Sernice Broadcasting: A Report of an NHK Survey in Seven Countries,
NHK Broadcasting Culture Research Institute 2006.
Y. Nakamura, R. Yonekura, Public Broadcasting and Channging
Audiences in the Digital Era: Services and Social Mission, NHK Broadcasting Studies, 2008.
341
Źródła internetowe (w kolejności dat odczytu)
www: Hatamoto, Japonia po II wojnie światowej, http://www.
konnichiwa.pl/japonia-po-ii-wojnie-swiatowej,2,198.html [odczyt:
17.01.2013].
www: http://www.ieee.org/about/news/2011/21nov_2011.
html [odczyt: 11.02. 2013].
www: http://www.nhk.or.jp/pr/english/operation/index.html
[odczyt: 11.04.2013].
www: 2005 http://www.webes.laohost.net/-tgs-NHK [odczyt:
11.04.2013].
www: Source: Kyodo News Service, Japan: NHK badly shaken by
new scandalhttp://blogs.rnw.nl/medianetwork/japan-nhk-badlyshaken-by-new-scandal [odczyt: 11.06.2013].
INDEKS OSÓB
Anne Cooper-Chen 4
Andres Seidler 6
Anthony Faiola 11
Douglas MacArthur 10
Ellis S. Krauss 10
Hatamoto 5
Henry Armand Giroux 15
Heizo Takenaka 13
Hirohito 4
Ichiro Motozawa 9
Indrajit Banerjee 2
Jochen Legewie 6
Jolanta Tubielewicz 3
Junichiro Koizumi 11, 13
Junji Nashihata 6
Kalinga Seneviratne 2
Keiichi Katsura 11
Matthew Powers 14
Nakamura Yoshiko 3, 12
Rodney Benson 14
Shigeru Yokohama 3, 12
Shigeru Yoshida 10
Tetsushi Oshita 11
Yonekura Ritsu 3, 12
NOTY O AUTORACH
Al-Masny Nebras – analityk ekonomiczny, Ambasada Zjednoczonych
Emiratów Arabskich w Polsce
Andruczyk Barbara – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Budrowski Dariusz – mgr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Goniewicz Mariusz – płk dr n. med., Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Chełmie
Jabłońska Żaneta – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział
Zamiejscowy w Elblągu
Kimak Krystyna – dr n. med.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego,
Wydział Zamiejscowy w Chełmie
Kozłowski Tomasz – dr; Wyższa Szkoła Nauk Humanistycznych
i Dziennikarstwa, Poznań
Łodziana-Grabowska Joanna – dr; Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej
Machelski Tomasz – dr; Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego w Łomży
Muczyński Andrzej – dr inż.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Muczyński Andrzej – dr inż.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego,
Wydział Zamiejscowy w Elblągu
Nowicki Grzegorz – mgr, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Chełmie
Prusiński Zbigniew – ks. dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Rzońca Patryk – mgr, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział
Zamiejscowy w Chełmie
Samp Bartosz – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział
Zamiejscowy w Elblągu
Spodarczyk Edyta – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego, Wydział Zamiejscowy w Elblągu
Starzyk Agnieszka – dr inż. arch.; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego w Warszawie
Stradowski Marcin A. – dr; Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie
Szyjko Cezary Tomasz – dr; Akademia Obrony Narodowej
Zielonka Katarzyna – mgr, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego,
Wydział Zamiejscowy w Chełmie

Czasopismo jest dostępne w całości w wersji

Transkrypt

Podobne dokumenty

Tu do pobrania!

wrzesień - Fundacja im. Królowej Polski św. Jadwigi

Reklama i seRwowanie alkoholu EkstrEmalnE przeżycia Szymon Biel

Błogosławiony Jan Paweł II - the Polish Ex

październik

Pobierz - e

LIRIOPE BIG BLUE szafirkowe SADZONKI

Wrzesień 2008 - Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z

Co dalej z niedoborem talentów?

Październik 2015 - Oborniki Śląskie

Zarządzanie zasobami ludzkimi w oparciu o kompetencje

Newsletter The Global Player 01/20165095.11 kB