Prawo autorskie a sztuka fotografii w filmie

Camerimage Forum 2007
Łódź, November 28, 2007
Prawo autorskie a sztuka fotografii w filmie.
Temat niniejszej prezentacji, a mianowicie „prawo autorskie a sztuka fotografii w filmie”,
stanowi zagadnienie na tyle szerokie, Ŝe nie będzie mógł zostać w tym miejscu omówiony
wyczerpująco. Istotne jest zatem, aby na początku określić główne wątki, które będą
poruszone. Celem prezentacji jest wskazanie prawnych moŜliwości wykorzystania fotografii
w produkcji filmowej, a zwłaszcza w produkcjach dokumentalnych. Zasady ogólne będą przy
tym dotyczyły takŜe innych materiałów niŜ zdjęcia.
Niniejsza praca będzie podzielona na trzy główne części. Na wstępie ukazana zostanie
pokrótce historia i rozwój prawnej koncepcji „utworu fotograficznego”. Druga część skupi się
na zasadach ochrony utworów fotograficznych w polskim prawie oraz na wskazaniu szeregu
prawnych moŜliwości uŜycia zdjęć w filmie. Ostatnia, ale nie mniej waŜna część, nakreśli
wpływ przedmiotu fotografowania na prawną ochronę fotografii, co ma decydujące znaczenie
dla moŜliwości umieszczenia zdjęć w filmie.
I. Wstęp.
Gdy fotografia została wynaleziona w pierwszej połowie XIX wieku, uchodziła ona bardziej za
rzemiosło niŜ sztukę. Fotografowie byli – szczególnie w oczach malarzy (uznawanych za
„prawdziwych artystów”) – osobami, które jedynie „rysowały za pomocą światła”1,
wykorzystując w tym celu procesy techniczne odzwierciedlające rzeczywistość i mające
niewiele wspólnego z twórczością. To światło wykonywało całą pracę, a nie fotograf –
twierdzili sceptycy. Rzekomy brak oryginalności, co było w zasadzie prawdą w trudnych
początkach fotografii, ewoluował ku bardziej artystycznemu podejściu w miarę rozwoju
moŜliwości technicznych aparatów w drugiej połowie XIX wieku.
Wreszcie w gronie zarówno artystów, jak i prawników rozpoczęły się dyskusje nad
moŜliwością prawnej ochrony fotografii. Ludzie dostrzegli elementy twórcze i artystyczne
w scenariuszu fotografii, moŜliwości wyboru kąta fotografowania, oświetlenia, obiektywu,
czasu ekspozycji, a następnie takŜe filtrów i sposobów edycji zdjęć, aŜ po pojawienie się
współczesnych cyfrowych narzędzi edycyjnych. Wszystkie te osiągnięcia technologiczne
dały fotografom nieograniczone moŜliwości twórcze i zapoczątkowały systematyczne
przesuwanie się fotografii z pozycji czystego rzemiosła na szczyty sztuk pięknych.
Wkrótce okazało się, Ŝe droga od obrazów nieruchomych do kinematografii jest krótsza niŜ
mogło się wydawać. Gdy film wkroczył na scenę stało się oczywistym, Ŝe połączenie
ruchomych obrazów ze zdjęciami będzie zawsze istniało. Istnieje ono do dnia dzisiejszego.
Odgrywa istotną rolę głównie w produkcji filmów dokumentalnych. Dlatego właśnie
zrozumienie praw autorskich do fotografii jest niezbędne dla legalnego łączenia zdjęć
z filmem.
Produkcje dokumentalne przewaŜnie wykorzystują połączenie zdjęć, filmów, muzyki i
narracji. UŜycie fotografii w filmie zdeterminowane jest istotnie przez sposób, w jaki
chronione są one przez prawo autorskie.
1
Od greckich słów “phıtόs” – światło i “gráphı” – pisać, rysować.
Strona 1 z 7
Prawo polskie chroni wprost utwory fotograficzne od czasu, gdy w roku 1926 została
uchwalona pierwsza polska ustawa o prawie autorskim. Zasadę tę powtórzyła ustawa z roku
1952. Oba akty prawne wymagały umieszczania na zdjęciach noty prawnoautorskiej, jako
warunku koniecznego dla przyznania im ochrony. Ten formalny wymóg zniesiono, gdy w
Ŝycie weszła obecnie obowiązująca ustawa o prawie autorskim z roku 1994.
II. Zasady ochrony i uzyskanie zgody.
1. Prawa wyłączne twórcy.
NiezaleŜnie od tego jaki utwór osoby trzeciej zechcecie Państwo wykorzystać,
podstawową zasadą jego legalnego wykorzystania jest konieczność zapytania o zgodę
i uzyskania jej. Fotografia nie stanowi tu wyjątku. Pewne zagadnienia czynią jednak
fotografię wyjątkową w porównaniu do innych sztuk. RóŜnice wynikają z faktu niemoŜności
poddania wszystkich zdjęć ochronie prawnoautorskiej – w myśl prawa autorskiego nie
kaŜde zdjęcie jest utworem fotograficznym. Podstawę takiego rozróŜnienia stanową nie
tylko przepisy ustawy o prawie autorskim, ale takŜe fakt, Ŝe fotografie zawierają więcej
”zapoŜyczeń” niŜ inne utwory, a mianowicie w miarę obiektywny obraz rzeczywistości
widoczny na zdjęciu.
W myśl polskiej ustawy o prawie autorskim z 1994 roku przedmiotem prawa autorskiego jest
kaŜdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek
postaci, niezaleŜnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyraŜenia (utwór). Czy zatem
wszystkie zdjęcia podlegają ochronie? Odpowiedź brzmi tak, ale tylko jeśli są twórcze,
nacechowane indywidualizmem oraz oryginalne. Te podstawowe kryteria decydują o
moŜliwości uznania rezultatu ludzkiej aktywności za utwór w rozumieniu prawa. RóŜnica
pomiędzy fotografiami a utworami fotograficznymi zostanie wyjaśniona w dalszej części
prezentacji na podstawie orzecznictwa polskiego Sądu NajwyŜszego.
Twórca korzysta z ochrony prawnoautorskiej niezaleŜnie od spełnienia jakichkolwiek
formalności. Polskie prawo chroni utwory od chwili ich ustalenia, chociaŜby miały postać
nieukończoną. Oznacza to, Ŝe twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i
rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie
z utworu.
2. Ustalanie statusu prawnego potrzebnego materiału.
Wykorzystanie fotografii w filmie wymaga podjęcia kilku kroków. Te podstawowe
zasady mają zastosowanie takŜe do innych materiałów niŜ zdjęcia. Aby umieścić fotografię w
filmie ustalić trzeba przede wszystkim czy potrzebne nam zdjęcie podlega ochronie, a
jak wspomniano większość z nich jej podlega. Jeśli uznajemy, Ŝe fotografia jest twórcza i
posiada indywidualny charakter, to wówczas naleŜy załoŜyć, Ŝe chroni ją prawo autorskie.
Nawet jeśli utwór spełnia te podstawowe kryteria i podlega ochronie, to istnieją pewne
wyjątki od zasady wyłącznych praw twórcy. Pierwszym z nich jest wyłączenie spod ochrony
dokumentów i materiałów urzędowych. Materiały te tworzone przez organy władzy i
rozpowszechniane często w Internecie nie są chronione nawet jeśli posiadają walory twórcze
i nacechowane są indywidualizmem. Drugi wyjątek to dozwolony uŜytek chronionych
utworów, który polega na dopuszczeniu przez samego ustawodawcę ograniczonych
moŜliwości uŜycia chronionych materiałów. Ten tak zwany „dozwolony uŜytek publiczny
chronionych utworów” obejmuje np. prawo do cytowania. Oznacza to, Ŝe nawet bez zgody
twórcy mogą Państwo przytaczać urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w
Strona 2 z 7
całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami
gatunku twórczości. Szczegółowy opis prawa cytatu wykracza poza zakres niniejszej
prezentacji.
Kolejną rzeczą, o której warto pamiętać sprawdzając status prawny utworu jest fakt
wygasania autorskich praw majątkowych po upływie siedemdziesięciu lat:
1) od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który przeŜył
pozostałych;
2) w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany - od daty pierwszego
rozpowszechnienia,
chyba Ŝe pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do toŜsamości autora lub jeŜeli autor
ujawnił swoją toŜsamość;
Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku,
w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów. Po wygaśnięciu
autorskich praw majątkowych chroniony materiał staje się częścią domeny publicznej i nie
podlega dalszej ochronie. Oznacza to, Ŝe moŜemy wykorzystywać go w filmie bez pytania
kogokolwiek o zgodę – taki uŜytek jest oczywiście legalny. W kontekście domeny publicznej
paradoksem jest, Ŝe pierwsze pytanie, jakie naleŜy sobie zadać przed uŜyciem zdjęcia brzmi
czy twórca zmarł – a jeśli tak – to kiedy?
Jedyną kwestią, o której naleŜy pamiętać korzystając ze zdjęć znajdujących się w domenie
publicznej jest poszanowanie autorskich praw osobistych twórcy, które chronią
osobistą więź twórcy z jego dziełem. Więź ta jest nieograniczona w czasie i wymaga
podania nazwiska lub pseudonimu twórcy przy kaŜdym wykorzystaniu jego utworu.
3. Uzyskanie zgody na uŜycie materiałów w filmie.
Jeśli materiał, którego chcemy uŜyć podlega ochronie prawa autorskiego (jest utworem), a
prawa majątkowe autorskie jeszcze nie wygasły albo niemoŜliwe jest skorzystanie z prawa
cytatu, wówczas potrzebna jest zgoda twórcy. Czas zatem na kolejny waŜny krok –
uzyskanie zgody. Od strony prawnej oznacza to zawarcie umowy licencyjnej albo – rzadziej
– umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych.
Zawarcie umowy moŜe nastąpić w sposób bardziej lub mniej sformalizowany. MoŜe ono
sprowadzać się do pobrania zdjęcia ze strony internetowej albo przeciwnie – zawarcia
umowy w formie pisemnej. W pierwszym przypadku postanowienia umowne są najczęściej
narzucone przez drugą stronę pod postacią ogólnych warunków umowy, na jakich moŜliwe
jest korzystanie z chronionych materiałów. W drugim przypadku mamy zazwyczaj moŜliwość
negocjacji, ale procedura ta bywa droŜsza i bardziej czasochłonna. Zarówno tradycyjne, jak i
elektroniczne kontrakty są skuteczne w polskim prawie, choć te pierwsze wciąŜ stanowić
będą lepszy dowód w postępowaniu sądowym.
Przed uzyskaniem zgody istotne jest ustalenie właściciela praw do utworu. Tylko podmiot
autorskich praw majątkowych władny jest skutecznie udzielić zgody na uŜycie chronionego
dzieła. Zasadą jest, Ŝe prawo autorskie przysługuje twórcy. JednakŜe muszą Państwo
pamiętać, Ŝe prawa mogły zostać przeniesione lub przejść na inne podmioty. Mogą to być
spadkobiercy zmarłego twórcy albo tzw. banki zdjęć. Proces poszukiwania uprawnionego
Strona 3 z 7
jest bardzo często czasochłonny, dlatego teŜ naleŜy z wyprzedzeniem planować pozyskanie
niezbędnych licencji.
Kolejną istotną kwestą jest zdefiniowanie potrzebnych praw. Oznacza to określenie
sposobu w jaki materiał będzie wykorzystany, czyli wskazanie tzw. pól eksploatacji dzieła.
Jest to waŜne, poniewaŜ przyznana licencja obejmuje tylko pola eksploatacji wyraźnie w niej
wymienione. W naszym przypadku powinna ona zawierać co najmniej uŜycie materiału w
filmie. Producenci utworów audiowizualnych (tu filmów) mogą takŜe skorzystać z
domniemania prawnego, w myśl którego nabywają oni na mocy umowy o stworzenie utworu
albo umowy o wykorzystanie juŜ istniejącego utworu wyłączne prawa majątkowe do
eksploatacji tych utworów w ramach utworu audiowizualnego jako całości (art. 70 polskiego
prawa autorskiego). W praktyce jednak znacznie lepiej nie opierać się na samym
domniemaniu, a zamiast tego umieścić stosowne postanowienia w umowie. Stanowi to dla
producenta dodatkowe zabezpieczenie na wypadek, gdyby autor dzieła stworzonego do
filmu podniósł kwestę praw autorskich.
Ostatnie – równie istotne – cztery zagadnienia, które trzeba rozstrzygnąć przed zawarciem
umowy licencyjnej są następujące:
a) wybór rodzaju wymaganej licencji – wyłączna albo niewyłączna – w zaleŜności od potrzeb,
b) oznaczenie okresu, na jaki umowa będzie zawarta,
c) oznaczenie terytorialnego zakresu wykorzystania utworu,
d) wynegocjowanie wynagrodzenia albo podjęcie próby uzyskania bezpłatnej licencji.
Niezwykle waŜne jest rozróŜnienie pomiędzy licencją wyłączną a niewyłączną. Pierwsza
uczyni Państwa jedynymi uprawnionymi do korzystania z dzieła. Twórca zobowiązuje się w
niej, ze nie będzie zezwalał innym osobom na uŜycie tego samego utworu. Sprawia to, Ŝe
uzyskuje się swoisty monopol na wykorzystywanie utworu. Wadą tego rodzaju licencji jest
często jej wysoka cena w porównaniu do ceny licencji niewyłącznej. Zaletą natomiast są
spodziewane przez wyłącznie uprawnionego większe przychody z eksploatacji utworu.
Licencja niewyłączna stanowi przeciwieństwo wyłącznej. W razie uzyskania takiej licencji
muszą się Państwo liczyć z tym, Ŝe autor moŜe swobodnie udzielić takiej samej licencji na
dany utwór innym podmiotom bez pytania Państwa o zgodę lub choćby informowania
Państwa o tym fakcie. NaleŜy się zatem spodziewać, Ŝe ten sam materiał będzie
prawdopodobnie legalnie wykorzystywany przez innych.
Decyzja co do właściwego rodzaju licencji zaleŜy od okoliczności danego przypadku.
NaleŜy pamiętać, Ŝe w myśl polskiego prawa umowa licencyjna wyłączna musi zostać
zawarta w formie pisemnej pod rygorem niewaŜności. Oznacza to, Ŝe licencji takiej nie
moŜna uzyskać wysyłając zwykły e-mail i otrzymując pozytywną odpowiedź, chyba Ŝe obie
strony korzystają z kwalifikowanych podpisów elektronicznych.
Kolejne istotne zagadnienia to zakres terytorialny i czasowy licencji. Zgodnie z regułą
wyraŜoną w art. 66 polskiego prawa autorskiego, umowa licencyjna uprawnia do korzystania
z utworu w okresie pięciu lat na terytorium państwa, w którym licencjobiorca ma swoją
siedzibę. Strony umowy mogą zmienić te regułę poprzez odmienne uregulowanie umowne.
Strona 4 z 7
Jest to szczególnie istotne jeśli zechcą Państwo korzystać ze zdjęć nie tylko w filmie jako
całości, ale takŜe np. na plakatach czy teŜ w jakichkolwiek innych materiałach promocyjnych.
Wówczas konieczne jest nabycie osobnych praw do takiego uŜytku wraz ze wskazaniem ich
czasowego i terytorialnego zakresu.
Wynagrodzenie twórcy musi być jednoznacznie określone w umowie, chyba Ŝe istnieje
moŜliwość uzyskania licencji bezpłatnie. Jeśli kontrakt nie wskazuje czy przejście praw lub
udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, to wówczas twórca ma prawo do wynagrodzenia.
Co więcej, jeŜeli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za
korzystanie z utworu na kaŜdym odrębnym polu eksploatacji. Czasem warto zapytać o
moŜliwość uzyskania licencji nieodpłatnie, szczególnie gdy produkcja ma charakter
edukacyjny. Firmy, instytucje publiczne i prywatne często chętnie uczestniczą w takich
projektach.
III. Które fotografie chronione są prawem autorskim ? (orzeczenia polskiego Sądu
NajwyŜszego).
Po opisie zasad ochrony fotografii oraz nakreśleniu zasad uzyskiwania zgody na
wykorzystanie materiałów w filmie, czas na opisanie sposobu, w jaki fotografie chronione są
w orzecznictwie polskiego Sądu NajwyŜszego. WskaŜe to nam sytuacje, w których zgoda
jest wymagana oraz te, w których moŜemy swobodnie wykorzystać fotografie w filmie.
Jak wspomniano na początku, nie wszystkie wytwory ludzkiego intelektu podlegaja ochronie
prawnoautorskiej. Utwór musi reprezentować choćby minimalny poziom twórczości i
oryginalności oraz stanowić emanację indywidualnych cech twórcy.
Zarówno nauka prawa, jak i orzecznictwo wciąŜ mają kłopot ze zdefiniowaniem poziomu
ochrony fotografii. Zasadę ogólną współczesnego ustawodawstwa stanowi przy tym objęcie
ochroną wszystkich fotografii. Są jednak pewne wyjątki.
Status prawny fotografii zaleŜy w duŜym stopniu od przedmiotu fotografowania
widocznego na zdjęciu. Główne problemy to wskazanie jak bardzo fotografia musi się
róŜnić od rzeczywistości, którą przedstawia, aby zasługiwała na prawnoautorską ochronę
oraz co dzieje się wówczas, gdy fotografowany przedmiot kontrolowany jest przez osobę
trzecią (np. fotografia rzeźby).
1. Fotografie obiektów dwu i trójwymiarowych.
Wymóg oryginalności i indywidualności powoduje, Ŝe fotografie dzieł sztuki są zwykle
dzielone na dwie grupy. Pierwszą stanowią fotografie tzw. obiektów dwuwymiarowych, takich
jak obrazy, rysunki, grafiki. Drugą tworzą fotografie obiektów trójwymiarowych (np. rzeźb,
obiektów architektonicznych itp.). Te ostatnie są zazwyczaj w pełni chronione, natomiast
fotografie obiektów 2-D mogą stanowić jedynie fotograficzne reprodukcje oryginałów. Jeśli
rzeczywiście brak im jakichkolwiek elementów twórczych dodanych przez fotografa, to
wówczas prawdopodobnie zostaną wyłączone z zakresu prawa autorskiego. Oznaczałoby to
całkowity brak ochrony prawnoautorskiej i moŜliwość korzystania ze zdjęć w filmie bez
pytania o zgodę. Zasada taka została takŜe przyjęta w orzecznictwie polskiego Sądu
NajwyŜszego.
Strona 5 z 7
W wyroku z dnia 26 czerwca 1998 roku2 Sąd NajwyŜszy zajął stanowisko, Ŝe fotograf
wykonujący zdjęcia eksponatów muzealnych dla celów dokumentacyjnych nie korzysta z
ochrony polskiego prawa autorskiego. Sąd przypomniał, Ŝe fotografia moŜe stanowić utwór
fotograficzny tylko, gdy jest przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze. W
tym konkretnym przypadku obowiązkiem fotografa było wykonanie profesjonalnych zdjęć
dokumentalnych na potrzeby stworzenia fotograficznej dokumentacji zbiorów muzealnych. W
rezultacie fotografie te były idealnymi reprodukcjami fotograficznymi dzieł sztuki.
Interesujące jest stanowisko pozwanego – Muzeum Narodowego – które przekonywało, Ŝe
zdjęcia wykonane przez powoda nie przejawiały Ŝadnych pierwiastków oryginalności, a
jedynie reprodukowały dzieła innych artystów (obrazów, rzeźb a nawet budynków). Z punktu
widzenia muzeum argument ten był niezbędny dla obrony jego praw w tym konkretnym
procesie. Jednocześnie jednak przyjęta linia obrony stanowiła działanie przeciwko interesom
muzeum, jako Ŝe muzea często same roszczą sobie prawa do fotograficznych reprodukcji
ich kolekcji. Niekiedy udzielają licencji na takie zdjęcia i proszą o wynagrodzenie za
przeniesienie praw. Dość często muzea „sprzedają” wysokiej rozdzielczości zdjęcia
dokumentacyjne malarstwa twierdząc, Ŝe przysługuje im wynagrodzenie za udzielenie
licencji. Jednocześnie wątpliwym jest czy prawa autorskie do takich zdjęć w ogóle istnieją.
Omawiane orzeczenie budzi liczne kontrowersje, szczególnie w części dotyczącej obiektów
trójwymiarowych, gdyŜ zdjęcia takich obiektów przewaŜnie korzystają z pełnej ochrony
prawa autorskiego.
W innym orzeczeniu z dnia 5 lipca 2002 roku3 Sąd NajwyŜszy zaprezentował bardziej
elastyczne podejście. Potwierdził, Ŝe fotograf moŜe być twórcą nowego utworu – utworu
fotograficznego, ale tylko jeśli zostanie dowiedzione, Ŝe jego indywidualny wkład twórczy
widoczny jest na zdjęciu.
Podobne orzeczenia spotkać moŜna w systemach prawa precedensowego. Sąd NajwyŜszy
w Stanach Zjednoczonych stwierdził, Ŝe warunkiem koniecznym ochrony prawnoautorskiej
jest oryginalność oznaczająca wymóg choćby minimalnego poziomu twórczości4. W sprawie
Bridgeman Art Library Ltd. v. Corel Corp. Sąd Federalny Południowego Dystryktu Nowego
Jorku uznał, Ŝe reprodukcje fotograficzne dzieł znajdujących się w domenie publicznej nie są
wystarczająco oryginalne dla uzyskania ochrony prawa autorskiego.5
W rezultacie tylko oryginalne zdjęcia podlegają ochronie prawa autorskiego.
Wykorzystanie fotograficznej reprodukcji w filmie nie wymaga ponoszenia kosztów z tytułu
nabycia praw własności intelektualnej, jako Ŝe w odniesieniu do takich zdjęć prawa te
zwyczajnie nie istnieją. Jest to szczególnie waŜne, poniewaŜ praktyka pokazuje, Ŝe wiele
podmiotów uzurpuje sobie prawa do cyfrowych zdjęć dzieł sztuki i sprzedaje je w Internecie.
IV. Wnioski.
Fotografie są chronione prawem autorskim a sytuacje, w których zdjęcie moŜemy uznać za
obiektywną reprodukcję rzeczywistości są stosunkowo rzadkie. Pomimo to, warto pamiętać,
2
I PKN 196/98 OSNP 1999, nr 14, poz. 454.
III CKN 1096/00, unpublished.
4
Feist Publications, Inc. v. Rural Telephone Service Co., Inc., 499 U.S. 340, 345, 111 S.Ct. 1282,
1287, 113 L.Ed.2d 358 (1991).
5
36 F.Supp. 2d 191 (S.D.N.Y. 1999).
3
Strona 6 z 7
Ŝe większość zdjęć dokumentacyjnych obiektów dwuwymiarowych, a w szczególności
malarstwa, nie podlega ochronie i moŜe zostać bez przeszkód wykorzystana w filmie.
Kolejnymi źródłami bezpłatnych zdjęć są domena publiczna, materiały urzędowe oraz prawo
cytatu.
W pozostałych przypadkach to podmiot praw autorskich jest wyłącznie uprawniony do
udzielenia zgody na uŜycie zdjęcia. Przed zawarciem umowy licencyjnej istotne jest
przemyślenie kilku kwestii, które zapewnią legalne korzystanie ze zdjęć w filmie. Są to
przede wszystkim: precyzyjne określenie potrzebnych praw (pól eksploatacji), rodzaj licencji,
jej zakres terytorialny i czasowy oraz oczywiście wynagrodzenia dla uprawnionego.
Łukasz Niedziela
Strona 7 z 7