Pobierz - Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
Transkrypt
Pobierz - Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego
INSTYTUT MEDYCYNY PRACY I ZDROWIA ŚRODOWISKOWEGO WYTYCZNE DO OCENY NARAśENIA I PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ PRACOWNIKÓW PRZY UKŁADANIU MAS BITUMICZNYCH NA DROGACH Sosnowiec, 2007 WYTYCZNE DO OCENY NARAśENIA I PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ PRACOWNIKÓW PRZY UKŁADANIU MAS BITUMICZNYCH NA DROGACH Jolanta Kurek Stanisław Marzec Wojciech Mniszek Barbara Pypno Ewa Smolik Piotr Szłapa Opracowano i wydano ze środków Ministerstwa Zdrowia w ramach usługi badawczej z zakresu medycyny pracy Nr 68/MP/2007/86/3738 Sosnowiec, 2007 AUTORZY: Jolanta Kurek Stanisław Marzec Wojciech Mniszek Barbara Pypno Ewa Smolik Piotr Szłapa DRUKARNIA: GOLDPRESS 41-200 Sosnowiec ul. Plonów 24 [email protected] NAKŁAD: 150 sztuk ISBN 978-83-924-626-2-0 Copyright by Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego Sosnowiec 2007 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego ul. Kościelna 13 41-200 Sosnowiec Tel.: 032 266 08 85 www.imp.sosnowiec.pl SPIS TREŚCI WPROWADZENIE 5 Określenia podstawowe 8 Materiał budowlany – charakterystyka składników 9 Produkcja i transport mieszanek mineralno – asfaltowych 12 Wbudowywanie mieszanek mineralno – asfaltowych 13 ZAGROśENIA CHEMICZNE 15 Dymy asfaltu 16 Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne 16 ZAGROśENIA FIZYCZNE 20 Hałas 20 Drgania mechaniczne 25 Mikroklimat 30 Naturalne promieniowanie UV 33 WYTYCZNE DO OCENY NARAśENIA 34 Czynniki chemiczne 34 Czynniki fizyczne 44 PROFILAKTYKA ZDROWOTNA 50 Akty prawne 51 Zalecenia do profilaktyki 54 PIŚMIENNICTWO 66 WPROWADZENIE W ostatnich latach w Polsce w sektorze budownictwa lądowego w największym stopniu rozwija się budownictwo drogowe. W związku z tym moŜna spodziewać się wzrostu zatrudnienia przy pracach związanych z infrastrukturą transportu, szczególnie na stanowiskach związanych bezpośrednio z pracami budowlanymi, takimi jak wykonanie robót ziemnych, podbudów i układanie nawierzchni bitumicznych. Prace te wykonywane są w specyficznych, a zarazem trudnych warunkach ze względu na to, Ŝe prowadzone na otwartej przestrzeni, najczęściej w sezonie wiosennym i letnim (w okresie zimowym tylko sporadycznie), a więc często w wysokiej temperaturze powietrza i przy duŜym nasłonecznieniu. Masy bitumiczne wykorzystywane do układania nawierzchni dróg mają wysoką temperaturę co powoduje, Ŝe wiele ich składników podlega parowaniu i substancje te łatwo przedostają się do układu oddechowego osób, pracujących bezpośrednio przy obsłudze maszyn i wykonywaniu ręcznych prac przy układaniu mas bitumicznych. Prócz zagroŜeń chemicznych istotne znaczenie ma hałas, jako czynnik zagroŜenia zdrowia, wibracje pochodzące od stosowanych maszyn, mikroklimat gorący, naturalne promieniowanie nadfioletowe, monotonność pracy oraz stres związany z pracą w bliskim sąsiedztwie maszyn będących w ruchu i niejednokrotnie, czynnego pasa drogi. Ocena naraŜenia pracowników musi uwzględniać czynniki zagroŜenia występujące jednocześnie. Prawidłowo wykonana 5 ocena naraŜenia pracowników zatrudnionych w budownictwie drogowym powinna stanowić podstawę do podjęcia takich środków technicznych i organizacyjnych, które poprawią komfort pracy i zmniejszenie wypadkowości w pracy, w tym dziale budownictwa. Istotna jest właściwa profilaktyka zdrowotna, uwzględniająca łączne oddziaływanie czynników zagraŜających zdrowiu i specyficzne warunki pracy. Wykonywanie prac na otwartej przestrzeni wymaga odmiennego podejścia do oceny naraŜenia pracownika, zastosowania np. innej strategii pobierania próbek powietrza dla wykonania oznaczeń stęŜeń substancji chemicznych w powietrzu, niŜ w przypadku oceny naraŜenia w hali produkcyjnej, gdzie warunki pracy są ustalone na mniej więcej stałym poziomie. Warunki pogodowe, zmienne kierunki wiatru, temperatury, opady atmosferyczne, zmienna wilgotność mogą zafałszować wyniki pomiarów rzeczywistego naraŜenia i działania takie będą mało skuteczne dla ochrony zdrowia pracowników. Informacje zawarte w broszurze przeznaczone są dla pracowników kierownictwa firm realizujących prace z masami bitumicznymi na drogach, dla lekarzy medycyny pracy prowadzących profilaktykę zdrowotną i dla słuŜb kontrolujących przestrzeganie stosowania przepisów BHP przy tego rodzaju pracach. Opracowanie nie ma charakteru aktu prawnego, stanowi jedynie wytyczne, których stosowanie umoŜliwi wykonanie rzetelnych ocen naraŜenia pracowników na zagroŜenia przy nakładaniu mas bitumicznych i realizowanie profilaktyki zdrowotnej przez lekarzy medycyny pracy. 6 Celem tego opracowania jest: opis typowych technologii i maszyn przy nakładaniu mas bitumicznych na drogach scharakteryzowanie zagroŜeń pracowników przy układaniu mas bitumicznych na drogach wraz z opisem oddziaływania na zdrowie opracowanie wytycznych do oceny naraŜenia pracowników przy nakładaniu mas bitumicznych na drogi w warunkach pracy na otwartej przestrzeni przy współdziałaniu kilku czynników zagroŜenia opracowanie zasad profilaktyki zdrowotnej 7 TECHNOLOGIA UKŁADANIA NAWIERZCHNI ASFALTOWYCH Określenia podstawowe Asfalt mieszanina węglowodorów wielkocząsteczkowych pochodzenia naturalnego lub otrzymywana z przeróbki ropy naftowej Mieszanka mineralna mieszanka kruszywa i wypełniacza mineralnego o określonym składzie i uziarnieniu Mieszanka mineralno-asfaltowa mieszanka mineralna z odpowiednia ilością asfaltu lub polimeroasfaltu, wytworzona w określony sposób, spełniająca określone wymagania Beton asfaltowy ułoŜona i zagęszczona mieszanka mineralno-asfaltowa o równomiernie stopniowanym uziarnieniu, PodłoŜe pod warstwę asfaltową powierzchnia przygotowana do ułoŜenia warstwy z mieszanki mineralno-asfaltowej Otaczarka (wytwórnia mas bitumicznych) zespół maszyn i urządzeń do dozowania, podgrzewania mieszania składników oraz do przechowywania mieszanki 8 Materiał budowlany – charakterystyka składników Materiałem budowlanym wykorzystywanym do formowania poszczególnych warstw nawierzchni drogowej są mieszanki mineralno-asfaltowe. Podstawowymi składnikami mieszanek mineralno-asfaltowych są: • asfalt drogowy, • kruszywo, • wypełniacz. Asfalty drogowe posiadają właściwości wiąŜące, spełniają w masach bitumicznych rolę lepiszcza. Charakteryzują się barwą brązową do czarnej, stałą lub półstałą konsystencją. Obecnie jako lepiszcza wykorzystuje się niemal wyłącznie asfalty otrzymywane w wyniku przeróbki ropy naftowej (asfalty naftowe). Najbardziej odpowiednim surowcem do ich wytwarzania są ropy naftenowe i ropy parafinowo-naftenowe o małej zawartości parafiny. Metody produkcji asfaltów drogowych dostosowuje się do rodzaju surowca oraz wymaganych właściwości produktu, polegają one na skoncentrowaniu cięŜkich składników ropy w procesie destylacji bądź na zwiększeniu ilości tych składników poprzez utlenienie pozostałości po destylacji ropy Asfalty to mieszaniny wielkocząsteczkowych węglowodorów. Ich skład zaleŜy od rodzaju ropy, z której zostały wyprodukowane oraz od procesów zastosowanych podczas produkcji. Dokładna budowa chemiczna asfaltów jest trudna do określenia. Ogólnie związki chemiczne występujące w asfaltach moŜna podzielić na cztery podstawowe grupy o podobnej naturze chemicznej: 9 asfalteny - czarne, twarde, amorficzne, kruche i połyskliwe, nietopliwe materiały, które oprócz węgla i wodoru zawierają azot, siarkę i tlen oraz śladowe ilości niklu i wanadu. Łatwo rozpuszczają się w chloroformie, tetrai dichlorku węgla. Są to mieszaniny związków wielopierścieniowych o masie cząsteczkowej 2000 - 5000. Stanowią ok. 5 - 20% masy asfaltu; Ŝywice asfaltowe - o masie cząsteczkowej 800 - 2000 stanowią do 25% masy asfaltu. Ze względu na swoją konsystencję, od ciągliwej lepkiej masy do twardej, kruchej, brunatnej substancji, mają największy wpływ na ciągliwość asfaltów; związki pierścieniowe - stanowią główną część dyspersyjnego medium zmiękczającego. Są to związki aromatyczne lub nafteno-aromatyczne z bocznym łańcuchem, o masie cząsteczkowej 500 + 900. Stanowią około 45 - 60% masy asfaltowej; związki nasycone - są to przewaŜnie węglowodory alifatyczne o prostych i rozgałęzionych łańcuchach, łącznie z alkilonaftenami i alkiloaromatami. Ich masa cząsteczkowa jest podobna do masy cząsteczkowej związków pierścieniowych nasyconych i nienasyconych. Frakcja ta stanowi 5 - 20% masy asfaltu. Asfalteny obecne w asfalcie wpływają na podwyŜszenie jego lepkości i sztywności. śywice i składniki aromatyczne poprawiają adhezję lepiszcza do materiału mineralnego. Zawartość składników nasyconych, szczególnie tych o prostych, długich łańcuchach, decyduje o właściwościach reologicznych asfaltu w niskich temperaturach. 10 Właściwości lepiszcza wpływają na właściwości uŜytkowe mieszanek mineralno-asfaltowych i decydują o trwałości nawierzchni. Aby poprawić odporność nawierzchni na odkształcenia, pękanie, starzenie itp., dodaje się do asfaltów substancje modyfikujące, takie jak: • polimery, • miał gumowy pochodzący z rozdrobnionych opon samochodowych, • sole organometaliczne, • asfalty naturalne, • Ŝywice syntetyczne. Kruszywa drogowe tworzą tzw. „szkielet” mieszanki mineralnoasfaltowej. Jego zadaniem jest przenoszenie obciąŜeń. Wykorzystywane do budowy dróg kruszywa dzielą się na: • kruszywa mineralne, powstałe w wyniku naturalnego rozdrobnienia skał litych (piaski, Ŝwiry i pospółki) lub otrzymywane po przekruszeniu skał; • kruszywa sztuczne, wytworzone przez człowieka (kruszywa z tworzyw sztucznych) lub będące produktami ubocznymi podczas wytwarzania innych wyrobów (ŜuŜle wielkopiecowe, pomiedziowe, paleniskowy, popioły lotne). W celu zwiększenia adhezji ziaren kruszywa do asfaltu, zwilŜa się je środkami powierzchniowo czynnymi jak np. sole sodowe lub potasowe kwasów tłuszczowych (mydła) czy aminy tłuszczowe. Wypełniaczami dodawanymi do w mieszanek mineralnoasfaltowych są drobno zmielone skały. Stosuje się dwa rodzaje wypełniaczy: • podstawowy, otrzymywany ze skał osadowych o zawartości węglanu wapnia powyŜej 90%, stosowany powszechnie, 11 • zastępczy z innych skał, stosowany w ilości do 20% całej potrzebnej ilości wypełniacza. Najczęściej stosowanymi wypełniaczami są: • mączka wapienna — materiał mineralny ziarnisty pochodzący z przemiału (rozdrobnienia) skał wapiennych, charakteryzujący się rozdrobnieniem odpowiadającym wymaganiom. • wypełniacz wapienny — część mączki wapiennej przechodząca podczas oznaczania składu ziarnowego przez sito kontrolne o nominalnym wymiarze oczka # 0,075 mm. Produkcja i transport mieszanek mineralno – asfaltowych Mieszanki wytwarzane są na gorąco w otaczarkach. Ich skład jakościowy i ilościowy, zaleŜy od rodzaju i projektowanych właściwości układanej warstwy i jest ściśle określony w recepturach sporządzonych zgodnie z przepisami szczegółowymi i dokumentacją projektową. Osuszone i podgrzane do odpowiedniej temperatury (150-170oC) kruszywo oraz wypełniacz są odwaŜane i podawane do mieszalnika. Jednocześnie do mieszalnika jest doprowadzany, za pomocą urządzeń dozujących, asfalt równieŜ podgrzany do wymaganej w recepcie temperatury (ok. 180oC). Po wymieszaniu, gotowa masa jest magazynowana w zbiorniku gotowej masy (nie dłuŜej niŜ kilka godzin), skąd jest załadowywana na odpowiednie samochody cięŜarowe i odwoŜona do miejsca wbudowania. Wyprodukowana w wytwórni, gorąca masa (130-180oC) dowoŜona jest na budowę samochodami samowyładowczymi, 12 pod przykryciem, w sposób zapewniający zachowanie jej właściwości i wymaganej przy wbudowywaniu temperatury. Wbudowywanie mieszanek mineralno – asfaltowych Dostarczona mieszanka mineralno-asfaltowa jest rozkładana na odpowiednio przygotowanym podłoŜu lub warstwie podbudowy, przy uŜyciu rozkładarki mas bitumicznych, wyposaŜonej w: automatyczne sterowanie pozwalające na ułoŜenie warstwy zgodnie z załoŜoną grubością i szerokością oraz podgrzewaną (instalacją gazową) płytę wibracyjną do wstępnego zagęszczania masy. Temperatura rozkładanej masy jest ściśle określona w szczegółowej specyfikacji technicznej (130oC -170oC). W związku z tym konieczne jest wykonywanie pomiarów temperatury mieszanki mineralnoasfaltowej w czasie jej wbudowywania. Rozkładarka powinna być systematycznie zasilana w mieszankę, aby jej układanie mogło odbywać się w sposób ciągły, bez przestoju, z jednostajną prędkością. Bezzwłocznie po rozłoŜeniu mieszanki mineralno-asfaltowej zagęszcza się ją przy pomocy róŜnego rodzaju walców drogowych ogumionych lub stalowych. W miejscach trudnodostępnych lub w pobliŜu istniejących urządzeń technicznych (włazy kanalizacyjne, kratki ściekowe itp.), gdy niemoŜliwe jest uŜycie cięŜkiego sprzętu rozkłada się mieszankę ręcznie i zagęszcza płytami wibracyjnymi. Układanie nawierzchni asfaltowych moŜliwe jest w określonych przez odpowiednie normy i wytyczne warunkach pogodowych. Nie dopuszcza się wykonywania warstwy asfaltowej podczas opadów atmosferycznych oraz gdy prędkość wiatru przekracza 16m/s. Wykonywanie warstw o grubości ≥ 8cm z mieszanki 13 zagęszczanej nie powinno odbywać się w temperaturze poniŜej +5oC, natomiast warstw o grubości ≤ 8cm w temperaturze niŜszej niŜ +10oC. W procesie wykonania warstw nawierzchni asfaltowych wykorzystywane są m.in., następujące maszyny: • wytwórnia mas bitumicznych (otaczarka) o mieszaniu cyklicznym lub ciągłym do wytwarzania mieszanek mineralno-asfaltowych, • rozkładarka mas bitumicznych do układania mieszanek mineralno-asfaltowych typu zagęszczanego z elektronicznym sterowaniem, podgrzewaną płytą wibracyjną do wstępnego zagęszczania, • walce lekkie, średnie i cięŜkie stalowe, gładkie, • walce ogumione, • samochody samowyładowcze z przykryciem brezentowym, • skrapiarka. Dobór zestawu maszyn uzaleŜniony jest od przyjętej technologii i organizacji robót. Bezpośrednio z procesem układania nawierzchni związani są pracownicy zatrudnieni na stanowiskach: • operator rozkładarki - za pomocą cięŜkiego sprzętu rozkłada na przygotowanym podłoŜu poszczególne warstwy mieszanek mineralno-asfaltowych na gorąco, steruje pracą rozkładarki, uruchamia i obsługuje jej mechanizmy w tym podgrzewanie stołu rozkładającego mieszanki; • operator walca steruje pracą walca zagęszczającego ułoŜoną mieszankę, dba o równe jej rozłoŜenie i prawidłowe zagęszczenie, co wpływa na trwałość i cechy eksploatacyjne przyszłej nawierzchni, 14 • robotnicy drogowi/układacze nawierzchni asfaltowych - w czasie układania nawierzchni monitorują jakość pracy rozkładarki, kontrolują temperaturę świeŜych dostaw masy mineralno asfaltowej tuŜ przed załadowaniem do rozkładarki, nadzorują załadunek masy do kosza rozkładarki, usuwają rozsypaną masę, w przypadkach koniecznych wykonują ręczne układanie mieszanki mineralno – asfaltowej itp., • kierowca cięŜarówki – transportuje mieszanki bitumiczne z wytwórni na miejsce budowy. ZAGROśENIA CHEMICZNE Szkodliwe substancje chemiczne stwarzają 2 rodzaje zagroŜeń: zatrucia ostre, o bezpośrednim gwałtownym przebiegu oraz ryzyko powstania zatruć przewlekłych, o znacznie odległych w czasie skutkach. Działanie przewlekłe rozwija się na skutek kumulacji trucizny w organizmie lub jest ono wynikiem uszkodzeń np. morfologicznych w obrębie narządów. Potencjalną zdolność indukowania skutków odległych ma większość ksenobiotyków w warunkach przedłuŜonego działania nawet małych dawek. Dlatego istotna jest identyfikacja potencjalnych zagroŜeń i podjęcie działań minimalizujących ich skutki. Analiza składu mas bitumicznych i przebiegu procesu technologicznego układania nawierzchni asfaltowych, pozwala stwierdzić, Ŝe potencjalnymi czynnikami chemicznymi zagraŜającymi zdrowiu pracowników zatrudnionych bezpośrednio przy wbudowywaniu mas bitumicznych, są: dymy asfaltu, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne 15 Dymy asfaltu Powstają w czasie produkcji i rozkładania gorących mieszanek mineralno-asfaltowych. Są to złoŜonymi mieszaniny substancji szkodliwych o róŜnym charakterze chemicznym i róŜnym stopniu toksyczności. Badania składu par i lotnych cząstek stałych emitowanych podczas ogrzewania asfaltów w temperaturze 160°C, pozwoliły zidentyfikować ponad 200 związków. Grupę główną związków w oparach asfaltu drogowego stanowią węglowodory alifatyczne. Wśród pozostałych składników stwierdzono obecność aldehydów i węglowodorów aromatycznych. Dymy asfaltu, występujące w powietrzu stanowisk pracy w stęŜeniach przekraczających ustalone normatywy higieniczne mogą powodować podraŜnienie oczu oraz układu oddechowego. PowaŜniejsze skutki zdrowotne mogą wystąpić wówczas, gdy w ich składzie wystąpią wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), związki o silnych właściwościach toksycznych. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne Klasyfikowane są jako substancje szkodliwe, wykazujące prawdopodobne działanie rakotwórcze oraz mutagenne. Głównym źródłem emisji wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, w procesie układania nawierzchni drogowych są asfalty, wykorzystywane jako lepiszcza w mieszankach mineralno-asfaltowych. Na wielkość emisji WWA ma wpływ pochodzenie i rodzaj asfaltu. Stwierdzono, Ŝe asfalty modyfikowane polimerami emitują więcej WWA niŜ asfalty nie modyfikowane. Największe naraŜenie na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne stwarza praca z materiałami 16 zawierającymi lepiszcza pochodzenia węglowego. Wykazano, Ŝe w substancji lotnej emitowanej przez pak ze smoły węglowej znajduje się 1000 razy więcej WWA niŜ w odpowiedniej substancji pochodzenia asfaltowego. Obecnie lepiszcza pochodzenia węglowego nie są stosowane, jednak robotnicy drogowi mogą mieć z nim kontakt podczas odnawiania starych nawierzchni. Dodatkowym źródłem wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych są spaliny z silników maszyn wykorzystywanych do budowy dróg oraz w przypadku, gdy roboty drogowe wykonywane są w pobliŜu czynnego pasa drogi, o znacznym natęŜeniu ruchu, z silników przejeŜdŜających pojazdów. WWA stanowią grupę ponad stu związków zbudowanych z dwóch lub większej ilości pierścieni aromatycznych charakteryzujących się zbliŜonymi właściwościami fizykochemicznymi. Związki te występują zawsze w mieszaninie. Wykrycie w próbce środowiskowej jednego ze związków z grupy WWA, świadczy o obecności innych związków z tej grupy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, w powietrzu stanowisk pracy oznacza się 9 związków z grupy WWA: dibenzo(a,h)antracen, benzo(a)piren, benzo(a)antracen, benzo(b)fluoranten, benzo(k)fluoranten, benzo(g,h,i)perylen, indeno(1,2,3-c,d)piren, chryzen, antracen. Za wskaźnik całej grupy WWA ze względu na siłę działania rakotwórczego oraz powszechność występowania w środowisku został uznany benzo/a/piren. RóŜnice w masach cząsteczkowych poszczególnych węglowodorów i w ich podstawowych właściwościach powodują, Ŝe: • w powietrzu w fazie gazowej występują najczęściej związki takie jak: acenaften, antracen, acenaftylen, 17 fluoren i fenantren, które charakteryzują się niskim cięŜarem cząsteczkowym (152-178 g/mol) i pręŜnością par powyŜej 10-4 mmHg , • w fazie gazowej oraz stałej mogą występować fluoranten i piren tj. związki o średnim cięŜarze cząsteczkowym (np. 202 g/mol) i o pręŜności par pomiędzy 10-4 a 10-8 mmHg, • w postaci zaadsorbowanej na cząsteczkach pyłu (najczęściej o średnicy około 3 µm) występują związki charakteryzujące się duŜym cięŜarem cząsteczkowym (228-278 g/mol) i pręŜnością pary poniŜej 10-8 mmHg, tj.: benzo/a/antracen benzo/a/piren, benzo/b/fluoranten, benzo/k/fluoranten, benzo/g,h,i/perylen, chryzen,, dibenz/a,h/antracen, indeno/1,2,3-cd/piren. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne mogą być wchłaniane do organizmu trzema drogami: • przez układ oddechowy, do którego wnikają w postaci par, aerozoli lub zaadsorbowane na cząstkach pyłu. Wchłaniane tą drogą mogą osadzać się w róŜnych odcinkach dróg oddechowych (w zaleŜności od rozmiarów cząstek, na których są zaadsorbowane), skąd mogą być usuwane transportem rzęskowo-śluzowym i trafiać do przewodu pokarmowego. • przez układ pokarmowy, poprzez który dostają się do organizmu wraz z zanieczyszczoną Ŝywnością lub wodą. • przez skórę. NaraŜenie na WWA tą drogą ma miejsce głównie w warunkach ekspozycji zawodowej poprzez bezpośredni kontakt. NaleŜy podkreślić, Ŝe przy naraŜeniu zawodowym główną drogą wchłaniania WWA do organizmu ludzkiego jest układ oddechowy. 18 NiezaleŜnie od drogi wchłaniania WWA są szybko przenoszone przez krwioobieg do tkanek i narządów. Dzięki dobrej rozpuszczalności w lipidach łatwo przenikają przez białkowolipidowe błony komórkowe na zasadzie dyfuzji biernej. Są one zatrzymywane głównie w nerkach i wątrobie, w mniejszych ilościach w śledzionie, nadnerczach i w jajnikach. Wchłonięte do organizmu WWA włączają się następnie do procesów metabolicznych co prowadzi do mutacji, a dalej do choroby nowotworowej, bowiem WWA wykazują silne działanie mutagenne i kancerogenne. Prowadzone od wielu lat badania wskazywały na nierozerwalny związek pomiędzy emisją WWA, a wzmoŜonym występowaniem nowotworów. Właściwości rakotwórcze WWA związane są z obecnością charakterystycznych ugrupowań – centrów aktywności powodujących powstanie aktywnych rakotwórczo pochodnych. Nie same WWA są mutagenne ale pewne ich pochodne tlenowe będące efektem przemian metabolicznych organizmu. WWA naleŜą do kancerogenów genotoksycznych tj. posiadających zdolność do trwałego wiązania się z DNA komórki, naruszania jego struktury i funkcji (lub systemów naprawy DNA) i w ten sposób inicjujących proces nowotworowy. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne wykazują równieŜ toksyczność układową, powodując uszkodzenia nadnerczy, układu chłonnego, krwiotwórczego i oddechowego. Z uwagi na potencjalny charakter rakotwórczy, WWA stanowią powaŜny problem zdrowotny w przypadku naraŜenia zawodowego. 19 ZAGROśENIA FIZYCZNE NajwaŜniejszymi szkodliwymi czynnikami fizycznymi, na jakie mogą być naraŜeni pracownicy podczas układania mas bitumicznych to hałas słyszalny oraz drgania mechaniczne (wibracja). Źródłem tych czynników jest sprzęt stosowany w technologii procesu budowy dróg, a niekiedy równieŜ w pracach pobocznych. Poza tym, w okresie letnim moŜe dojść do nadmiernego obciąŜenia termicznego pracowników oraz do naraŜenia na intensywne naturalne promieniowanie nadfioletowe. PoniŜej przedstawiono źródła i charakterystykę wymienionych czynników oraz najwaŜniejsze skutki zdrowotne naraŜenia na nie. Hałas Skutki działania hałasu moŜna podzielić na słuchowe i pozasłuchowe, specyficzne i niespecyficzne, bezpośrednie i pośrednie. Szkodliwe działanie hałasu na narząd słuchu uwarunkowane jest poziomem dźwięku powyŜej 80 dB, obecnością wysokich częstotliwości oraz impulsów akustycznych, długim czasem działania, współwystępowaniem naraŜenia na niektóre związki chemiczne, np. rozpuszczalniki, metale cięŜkie. Szczególnie niebezpieczne są skrajnie wysokie poziomu dźwięku, tzw. poziomy niszczące, przekraczające 130 dB, mogące spowodować trwałe uszkodzenie słuchu po jednorazowym, krótkotrwałym działaniu. NaleŜy pamiętać, Ŝe ubytków słuchu spowodowanych hałasem nie moŜna wyleczyć, ale moŜna im całkowicie zapobiec. Hałas wpływa na układ hormonalny człowieka, zmienia się przemiana materii oraz biochemizm krwi, tkanek i narządów, innymi słowami, hałas jest stresorem. 20 Reakcją organizmu na stres powodowany przez hałas jest zwiększone ryzyko szeregu chorób, głównie nadciśnienia, zawałów serca, wrzodowych, nerwicowych. Poza tym hałas utrudnia zrozumiałość mowy, rozpoznawanie sygnałów, w tym ostrzegawczych, co przyspiesza zmęczenie, wyzwala agresję, zwiększa prawdopodobieństwo wypadku. NaraŜenie zawodowe na hałas ocenia się pod kątem ochrony narządu słuchu. Ocena naraŜenia zawodowego na hałas polega na porównaniu zmierzonych lub wyznaczonych poziomów dźwięku oraz poziomu ekspozycji, z trzema wartościami progów działania hałasu i wartościami maksymalnie dozwolonymi (NDN). Progami działania, charakteryzującymi hałas w środowisku pracy są: poziom ekspozycji ośmiogodzinnej (LEX8h) lub poziom ekspozycji tygodniowej (LEXW), równy 80 dB, szczytowy poziom dźwięku C (LCpeak), równy 135 dB. NajwyŜszymi dopuszczalnymi poziomami (NDN) hałasu w środowisku pracy są następujące wielkości, obowiązujące jednocześnie: równowaŜny poziom dźwięku, waŜony według charakterystyki A, odniesiony do 8-godzinnego dobowego (lub niekiedy do tygodniowego) wymiaru czasu pracy, czyli poziom ośmiogodzinnej lub tygodniowej ekspozycji na hałas LEX8h (lub Lexw), wynoszący 85 dB, maksymalny poziom dźwięku LAmax, charakterystyki A, wynoszący 115 dB, waŜony według szczytowy poziom dźwięku LCpeak, charakterystyki C, wynoszący 135 dB. waŜony według 21 Dwa ostatnie parametry słuŜą do oceny hałasów krótkotrwałych i impulsowych. Wartość poziomu LEX8h odzwierciedla wielkość łącznej dawki energii akustycznej- EA8h (zwanej równieŜ ekspozycją akustyczną) transmitowanej do ucha pracownika w ciągu 8 godzin pracy. Wielkość łącznej dawki energii akustycznej określa następujący wzór: EA 8h = E1*t1 + E2*t2 +…….+ En*tn Symbol En oznacza wielkości energii akustycznej docierających do ucha pracownika w trakcie wykonywania konkretnych czynności np. w czasie zgęszczania gruntu, podczas pracy przecinarką itp. Symbol tn oznacza czas transmitowania energii En do ucha pracownika. Suma t1 + t2 + …+ tn wynosi 8 godzin. Wielkość En*tn nosi nazwę ekspozycji (dawki ) cząstkowej. Wielkość łącznej dawki energetycznej decyduje o stopniu ryzyka wystąpienia u pracownika postępującego ubytku słuchu w przypadku długotrwałej, zawodowej ekspozycji na hałas. Wartość poziomu LAmax określa maksymalny chwilowy poziom hałasu jaki wystąpił w trakcie pracy na danym stanowisku. Wartość LCpeak odzwierciedla poziom dźwięku impulsów akustycznych, czyli dźwięków trwających krócej niŜ 1 sekunda, występujących w ogólnym hałasie działającym na pracownika. Przekroczenie wartości progu działania hałasu oznacza Ŝe praca na danym stanowisku obciąŜona jest ryzykiem wystąpienia u pracownika przewlekłego uszkodzenia słuchu, jakkolwiek niekoniecznie ryzykiem niedopuszczalnym. Znacznie bardziej niebezpieczne jest przekroczenie wartości NDN. Przekroczenie wielkości dopuszczalnej LEX8h jest 22 równoznaczne z zaistnieniem wysokiego ryzyka wystąpienia u pracownika postępującego uszkodzenia słuchu. Przekroczenie dopuszczalnych wartości LAmax i LCpeak oznacza, Ŝe hałas w którym pracuje pracownik stwarza wysokie ryzyko wystąpienia nagłego uszkodzenia słuchu . Poziom ekspozycji tygodniowej LEXW, jest średnią (logarytmiczną) wartością poziomu ekspozycji 8 godzinnej określonej na podstawie pomiarów poziomów LEX8h wykonanych w ciągu pięciu kolejnych dni tygodnia pracy. Wielkość LEXW jest szczególnie uŜyteczna w przypadku pracy na stanowisku charakteryzującym się duŜą zmiennością ekspozycji na hałas w róŜnych dniach tygodnia, jakie zwykle występują podczas kładzenia nawierzchni bitumicznych. Ilustruje to zamieszczony rysunek nr 1. Ocena w ekspozycji tygodniowej Rysunek 1. Porównanie dziennych i tygodniowych ekspozycji na hałas pracowników zatrudnionych na stanowiskach charakteryzujących się róŜną zmiennością oddziaływania hałasu. 23 Słupki obrazują wielkości ekspozycji 8 godzinnych występujących na stanowiskach pracowników A i B w ciągu kolejnych dni tygodnia. Ocena higieniczna hałasu wykonana np. czwartego dnia, wykazałaby zdecydowanie większe ryzyko wystąpienia przewlekłego uszkodzenia słuchu pracownika A niŜ pracownika B. Tymczasem w rzeczywistości w obu przypadkach ryzyko to jest takie samo, poniewaŜ wielkości łącznych dawek energii akustycznej transmitowanej do uszu obu pracowników w ciągu tygodnia pracy są sobie równe. Miarą ryzyka wystąpienia u pracownika przewlekłego uszkodzenia słuchu jest krotność NDN oznaczana symbolem kNDN. Wartość kNDN oblicza się wg następującego wzoru: kNDN = 10 (0.1* L Ex8h – 85) W przypadku kNDN większego od 1, ryzyko przewlekłego uszkodzenia słuchu klasyfikuje się do grupy ryzyka wysokiego – niedopuszczalnego. Źródłami hałasu działającego na pracowników podczas układania mas bitumicznych są przede wszystkim urządzenia specjalistyczne, takie jak rozściełacze mas bitumicznych, równiarki, walce (stalowe, gumowe, stalowo-gumowe), ładowarki, koparki, koparko-ładowarki, frezarki, a takŜe sprzęt pomocniczy, jak młoty pneumatyczne, ubijaki, zagęszczarki, piły do asfaltu, piły do betonu. Poza tym pracownicy mogą być naraŜeni na hałas sprzętu transportowego (wywrotki, ciągniki). Wszyscy pracownicy bezpośrednio zatrudnieniu przy układaniu mas bitumicznych (robotnicy drogowi, układacze nawierzchni drogowych, operatorzy sprzętu drogowego: walców, ładowarek, rozściełaczy mas bitumicznych), są naraŜeni na hałas. 24 Z analizy dostępnych danych pomiarowych wynika, Ŝe równowaŜny poziom dźwięku działającego na robotnika drogowego, obsługującego zagęszczarkę wynosi ponad 94 dB, podczas cięcia piłą nawierzchni asfaltowej – 96,5 dB. Operator walca stalowo-gumowego, podczas zagęszczania gruntu przy załączonej wibracji, naraŜony jest na hałas o poziomie ponad 86 dB. Operator rozściełacza podczas rozściełania masy mineralno-bitumicznej naraŜony jest na hałas około 87 dB, natomiast operator koparko-ładowarki jedynie na hałas o poziomie równowaŜnym prawie 76 dB, a maksymalnym 78 dB. Stosunkowo niski poziom naraŜenia na hałas występuje równieŜ podczas obsługi ładowarki – równowaŜny około 81 dB, maksymalny 86 dB. Przytoczone powyŜej poziomy hałasu mają charakter orientacyjny, odpowiadają typowym warunkom pracy i mogą ulegać zmianom w zaleŜności od warunków pracy i stanu technicznego urządzeń. Szczególnie duŜe znaczenie ma ostatni czynnik, poniewaŜ pogorszenie się stanu technicznego urządzeń moŜe znacznie zwiększyć poziom wytwarzanego hałasu. Drgania mechaniczne Ekspozycja na drgania mechaniczne, zwane teŜ wibracjami, występuje podczas kontaktu określonych części ciała z drgającym przedmiotem. W zaleŜności od części ciała kontaktujących się z drgającym przedmiotem, czyli miejsca wnikania drgań do organizmu, rozróŜnia się dwa rodzaje oddziaływania drgań: • ogólne, gdy wnikanie następuje przez nogi, plecy, miednicę lub boki ciała; • miejscowe, gdy wnikanie następuje przez ręce. 25 Długotrwałe naraŜenie na drgania moŜe wywołać zaburzenia funkcjonowania organizmu i doprowadzić do trwałych zmian chorobowych. Rodzaj tych zmian zaleŜy od natęŜenia drgań, czasu ich działania (czasu kontaktu ze źródłem drgań) oraz miejsca wnikania drgań do organizmu. W przypadku nadmiernego naraŜenia na drgania ogólne moŜe dojść do uszkodzenia układu kostnego oraz narządów wewnętrznych człowieka. Uszkodzenia układu kostnego obejmują najczęściej odcinek lędźwiowy kręgosłupa, niekiedy – odcinek szyjny. W przypadku narządów wewnętrznych, najczęściej dochodzi do niekorzystnych zmian w czynnościach układu pokarmowego, głównie Ŝołądka i przełyku. Stwierdzono równieŜ zaburzenia w układzie krąŜenia, przedsionkowo-ślimakowym, narządach rozrodczych kobiet. Narządy wewnętrzne są najbardziej wraŜliwe na drgania o częstotliwości z zakresu 2-18 Hz. Nadmierne naraŜenie na drgania miejscowe moŜe spowodować przede wszystkim zmiany chorobowe w układach krąŜenia, nerwowym i kostno-stawowym. Zespół zmian chorobowych w wymienionych układach, spowodowany naraŜeniem na drgania, został nazwany zespołem wibracyjnym i uznany za chorobę zawodową. Zespół wibracyjny wywołany działaniem miejscowym drgań mechanicznych moŜe mieć postać naczyniową, naczyniowo-nerwową, kostną, kostno-stawową, mieszaną. Najczęściej rejestrowaną postacią zespołu wibracyjnego są napadowe skurcze naczyń krwionośnych, objawiające się zblednięciem opuszki palców. Zmiany w układzie nerwowym spowodowane działaniem drgań miejscowych, objawiają się głównie zaburzeniami czucia dotyku, wibracji, temperatury, a takŜe pojawianiem się drętwienia lub mrowienia palców i rąk. Powstanie zespołu wibracyjnego zaleŜy od pochłoniętej przez organizm energii wibracyjnej, częstotliwości drgań i wielu 26 innych czynników, takich jak wiek pracownika, stan zdrowia, wydatek energetyczny, mikroklimat (wpływający na temperaturę i wilgotność rąk), sposób wykonywania pracy i wielu innych. Dlatego określenie zagroŜenia zdrowia w wyniku naraŜenia na drgania mechaniczne jest bardzo trudne. Wielkością charakteryzująca drgania jest przyśpieszenie drgań, wyraŜone w m/s2. PoniewaŜ skutki działania drgań zaleŜą od kierunku ich propagacji w organizmie, a przyśpieszenia są wielkościami wektorowymi, wartości przyśpieszeń drgań wyznacza się w trzech, prostopadłych do siebie kierunkach, oznaczanych symbolami x, y oraz z. Na rysunku nr 2 przedstawiono stosowane w badaniach drgań oddziaływujących na ludzi układy odniesień: b. Drgania ogólne a. Drgania miejscowe Rysunek 2. Układy osi odniesienia określające wektory przyspieszeń drgań oddziaływujących na organizm człowieka. 27 Dla kaŜdego kierunku uwzględnia się skutek biologiczny określonej częstotliwości, czyli wyznacza się tzw. wartość skuteczną przyśpieszenia, zwaną wartością waŜoną przyśpieszenia. W przypadku drgań miejscowych wielkość łącznej dawki energii (ekspozycji dziennej) wyraŜana jest wielkością równowaŜnej energetycznie dla 8 godzin, działania sumy wektorowej przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech osi układu odniesienia przedstawionego na rysunku 2a – awseq8h. Dodatkowo w przypadkach, gdy łączny czas działania drgań miejscowych w ciągu dnia pracy nie przekracza 30 minut, wielkość dawki energii wyraŜana jest poprzez wielkość sumy wektorowej przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech osi opisanego wyŜej układu odniesienia - aws. Niestety, definicja tej wielkości nie precyzuje czy wielkość ta jest równowaŜna energetycznie dla czasu działania czy teŜ jest to maksymalna wielkość chwilowa. W przypadku drgań ogólnych wielkość łącznej dawki energii (ekspozycji dziennej) wyraŜana jest poprzez wielkość równowaŜnego energetycznie dla 8 godzin, działania przyspieszenia dominującego wśród przyspieszeń wyznaczonych dla osi układu odniesienia przedstawionego na rysunku 2b. Sumowanie wykonuje się z uwzględnieniem następujących współczynników: 1,4 dla kierunków x oraz y, 1 – dla kierunku z. Gdy łączny czas ekspozycji dziennej na drgania ogólne nie przekracza 30 minut wartość dawki energii wyraŜana jest wielkością przyspieszenia dominującego wśród przyspieszeń wyznaczonych dla osi odniesienia. Określono następujące wielkości progów działania mechanicznych występujących na stanowiskach pracy: 28 drgań w przypadku drgań ogólnych wartość progu działania wynosi 0,5 m/s2 dla ekspozycji dziennej, wyraŜonej w postaci równowaŜnego energetycznie dla 8 godzin działania skutecznego, waŜonego częstotliwościowo przyśpieszenia drgań, dominującego wśród przyśpieszeń drgań, wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych x, y, z, po uwzględnieniu właściwych współczynników (1,4 dla kierunków x i y oraz 1 dla kierunku z), w przypadku drgań miejscowych wartość progu działania wynosi 2,5 m/s2, dla ekspozycji dziennej wyraŜonej w postaci równowaŜnej energetycznie dla 8 godzin działania, sumy wektorowej skutecznych, waŜonych częstotliwościowo, przyśpieszeń drgań, wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych x, y i z, Obecnie obowiązują następujące dopuszczalnych natęŜeń (NDN) w środowisku pracy: wielkości najwyŜszych drgań mechanicznych dla drgań ogólnych równowaŜne energetycznie dla 8 godzin działania przyspieszenie dominujące wśród przyspieszeń wyznaczonych dla osi układu odniesienia wynosi 0.8 m/s2 ,a dla ekspozycjach nie przekraczających 30 minut, przyspieszenie dominujące wśród przyspieszeń wyznaczonych dla osi odniesienia wynosi 3,2 m/s2, dla drgań miejscowych awseq8h wynosi 2,8 m/s2, natomiast dla ekspozycji nie przekraczających 30 minut aws wynosi 11,2 m/s2. Analogicznie jak w przypadku oceny hałasu, miarę wielkości ryzyka upośledzenia zdrowia jakie moŜe wyniknąć z naraŜenia na drgania mechaniczne stanowi krotność NDN definiowana dla drgań mechanicznych jako stosunek zmierzonej wielkości dawki energii drgań do wielkości dopuszczalnej. 29 Klasyfikacja ryzyka odbywa się na tej samej zasadzie jak klasyfikacja ryzyka wynikającego z naraŜenia na hałas. NaraŜenie na drgania ogólne w procesie wbudowywania mieszanek mineralno-asfaltowych moŜe występować u operatorów sprzętu drogowego. Z dostępnych danych wynika, Ŝe operator walca stalowo-gumowego naraŜony jest na drgania ogólne o przyśpieszeniu do 0,81 m/s2 podczas zagęszczania gruntu przy włączonej wibracji oraz do 0,41 m/s2 podczas zagęszczania gruntu podczas wyłączonej wibracji. Natomiast operator koparko-ładowarki kołowej podczas prac ziemnych naraŜony jest na drgania ogólne o przyśpieszeniu do 0,83 m/s2. NaraŜenie na drgania miejscowe w procesie wbudowywania mieszanek mineralno-asfaltowych moŜe wystąpić u pracowników uŜywających ręcznych narzędzi wibracyjnych, np. zagęszczarek, skoczków, pił spalinowych. Suma wektora przyspieszenia drgań podczas zagęszczania podłoŜa wynosi około 7,9–12,7 m/s2, a podczas cięcia nawierzchni asfaltowej – maksymalnie 10,9 m/s2. Natomiast przeciętna wielkość sumy wektorowej przyśpieszeń drgań miejscowych w trakcie cięcia nawierzchni asfaltowej przecinarką spalinową wynosi 5 m/s2, co pozwala na jej uŜywanie do 150 minut w ciągu zmiany roboczej. Mikroklimat Człowiek moŜe pracować w dość szerokim, choć ograniczonym zakresie temperatur otoczenia. Praca wykonywana w warunkach mikroklimatu przekraczającego określony zakres wartości wiąŜe się z ryzykiem uszkodzenia zdrowia, obniŜeniem wydolności fizycznej, psychicznej i wydajności pracy. PoniewaŜ proces wbudowywania mieszanek mineralnoasfaltowych wykonywany jest w temperaturach dodatnich oraz 30 przy słabym wietrze lub pogodzie bezwietrznej, dlatego u pracowników zatrudnionych przy budowie dróg moŜe dojść do nadmiernego obciąŜenia termicznego, gdy prace wykonywane będą w wysokich temperaturach powietrza, przy jednoczesnym naraŜeniu na bezpośrednie promieniowanie słoneczne i promieniowanie gorącej masy asfaltowej. Organizm ludzki jest stałocieplny, jego wewnętrzna temperatura wynosi około 37oC i utrzymanie jej jest bardzo waŜne dla prawidłowego przebiegu procesów fizjologicznych organizmu. Za utrzymanie stałej temperatury wnętrza organizmu odpowiada układ termoregulacji. JeŜeli temperatura wnętrza organizmu przekroczy 42oC moŜe dojść do uszkodzenia struktur białkowych i śmierci. W gorącym mikroklimacie znacznie trudniej organizm moŜe tracić ciepło powstałe w jego wnętrzu w wyniku przemiany materii, które znacznie wzrasta podczas intensywnej pracy fizycznej. Do bezpośrednich skutków pracy w gorącym mikroklimacie naleŜą: • udar cieplny, inaczej zwany poraŜeniem cieplnym, spowodowany poraŜeniem ośrodka termoregulacji i przekroczeniem moŜliwości termoregulacyjnych organizmu. Jest on groźny dla Ŝycia, w jego wyniku wzrasta temperatura wewnętrzna ciała powyŜej 41oC, • wyczerpanie cieplne spowodowane utratą wody i soli w wyniku pocenia się. Towarzyszy temu ogólne osłabienie, zawroty i bóle głowy, nudności, zaburzenia układu krąŜenia, niekiedy omdlenie, • bolesne skurcze mięśni spowodowane zaburzeniem równowagi wodno-elektrolitowej, • odwodnienie spowodowane niedostatecznym uzupełnieniem wody utraconej przez pocenie. ObniŜa ono zdolność do pracy, przyspiesza częstotliwość tętna 31 i upośledza termoregulację. Poza tym intensywne pocenie się moŜe spowodować zmiany skórne, tzw. potówki, upośledzenie funkcji wydzielania gruczołów potowych oraz odczyny zapalne skóry. Do oceny obciąŜenia pracownika mikroklimatem gorącym stosuje się wskaźnik WBGT, który wyznacza się w oC, według wzorów: a) wewnątrz budynków i na zewnątrz, gdy brak bezpośredniego promieniowania słonecznego WBGT = 0,7 tnw + 0,3 tg b) na zewnątrz budynków, gdy występuje bezpośrednie promieniowanie słoneczne WBGT = 0,7 tnw + 0,2 tg + 0,1 ts gdzie: tnw, tg oraz ts oznaczają temperatury odpowiednio naturalną wilgotną, poczernionej kuli i powietrza w oC. Wartości dopuszczalne WBGT (zwane wartościami odniesienia) zapewniają takie warunki mikroklimatu, w których mogą pracować bez uszczerbku dla zdrowia, pracownicy zaaklimatyzowani do pracy w gorącu, ubrani w lekką koszulę i spodnie, właściwie nawodnieni i z prawidłowym poziomem soli mineralnych. Temperatura wnętrza ich ciała nie przekroczy 38oC. Wartości odniesienia WBGT zaleŜą od metabolizmu wykonywanej pracy, rodzaju noszonej odzieŜy, stopnia zaaklimatyzowania, a niekiedy równieŜ od ruchu powietrza (przy duŜym metabolizmie). W przypadku robotników 32 drogowych, zaaklimatyzowanych do gorąca wartość odniesienia WBGT wynosi 28oC. Tabela 1. Wartości odniesienia WBGT Bardzo rzadko wykonuje się pomiary warunków mikroklimatu Bardzo rzadko wykonuje się pomiary warunków mikroklimatu na stanowiskach pracowników drogowych. Z nielicznych danych na ten temat wynika, Ŝe wyznaczone wartości WBGT nie przekraczają wartości odniesienia, lecz były one wyznaczane dla stosunkowo umiarkowanej temperatury suchej powietrza, wynoszącej około 25-26oC. Naturalne promieniowanie UV Promieniowanie słoneczne korzystnie wpływa na zdrowie człowieka, jednak w przypadku zbyt intensywnego jego natęŜenia staje się szkodliwe. Szczególnie niebezpieczne moŜe być promieniowanie nadfioletowe (UV), wchodzące w skład widma promieniowania słonecznego. Promieniowanie nadfioletowe działa na zewnętrzne części ciała, na skórę i oczy. 33 Nadmiar UV prowadzi do przedwczesnego starzenia się skóry, powstania zmian przednowotworowych i nowotworowych w skórze, stanów zapalnych rogówki i spojówki oka, zmętnienia soczewki (zaćmy) oraz upośledzenia układu immunologicznego (odporności organizmu), co skutkuje większą skłonnością do zachorowań. Stopień naraŜenia na naturalne promieniowanie UV określa się wielkością dawki otrzymaną w ciągu całego dnia, wyraŜoną w MED, czyli minimalnej dawki powodującej rumień skóry. W celu ostrzeŜenia ludności przed moŜliwością nadmiernego naraŜenia na nadfiolet, słuŜby meteorologiczne podają tzw. indeks UV, zdefiniowany jako iloczyn efektywnego natęŜenia napromienienia w W/m2, wyznaczonego według krzywej skuteczności rumieniowej UV, pomnoŜonego przez 40. Gdy warunki pracy łączą się z koniecznością naraŜenia na promieniowanie słoneczne, dla którego indeks UV przekracza 6 jednostek, naleŜy stosować ochrony skóry i oczu. Największe natęŜenie słonecznego UV występuje w Polsce w miesiącach maj-sierpień. Średnia wartość indeksu UV w tym okresie w południe wynosi około 4,5 – 5 jednostek, natomiast maksymalnie moŜe przekraczać 10 jednostek. WYTYCZNE DO OCENY NARAśENIA Czynniki chemiczne Substancje chemiczne występujące na stanowiskach pracy stanowią grupę czynników szkodliwych, z którymi zawsze wiąŜe się określone ryzyko zawodowe. 34 Zgodnie z 226 artykułem znowelizowanego Kodeksu pracy pracodawca zobowiązany jest do informowania pracowników o ryzyku zawodowym związanym z obsługą jego stanowiska pracy oraz z występującymi w środowisku pracy szkodliwymi czynnikami chemicznymi, z którymi związane jest ryzyko wystąpienia szkodliwych skutków zdrowotnych. Z analizy procesu technologicznego oraz specyfiki technologii układania mas bitumicznych na drogach wynika, Ŝe największym zagroŜeniem dla układającej nawierzchnię brygady jak równieŜ dla kierowców samochodów dowoŜących masę asfaltową z wytwórni są dymy asfaltu oraz wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Źródłem emisji dymów asfaltu jest gorąca masa asfaltowa (temp. około 180° C). Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne mogą pochodzić z masy nawierzchniowej – szczególnie, gdy wśród komponentów masy są produkty karbochemiczne oraz ze spalin z silników maszyn i urządzeń pracujących na budowie drogi jak i ze spalin z silników samochodowych uczestniczących w ruchu drogowym na nie remontowanych odcinkach dróg W celu wykonania oceny naraŜenia pracowników na szkodliwe substancje chemiczne, przeprowadza się pomiary stęŜeń tych substancji w powietrzu stanowisk pracy. Na podstawie uzyskanych wyników oblicza się wskaźniki naraŜenia, a następnie porównuje je do wartości odpowiednich najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń (NDS), najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń chwilowych (NDSCh) lub najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń pułapowych (NDSP) określonych w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r., (Dz. U. nr 217, poz. 1833 z późniejszymi zmianami). 35 Tabela 2. NajwyŜsze dopuszczalne stęŜenia dla dymów asfaltu i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych Substancja chemiczna NDS [mg/m3] NDSCh [mg/m3] NDSP [mg/m3] Dymy asfaltu 5 10 - Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne 0.002* - - * jako suma iloczynów stęŜeń 9 WWA i ich względnych współczynników rakotwórczości obliczona według wzoru: WWWA = k1 C1 + k2 C2 + ... + k9 C9 gdzie: WWWA - wskaźnik naraŜenia dla 9 WWA C1 do C9 k1 do k9 wartości stęŜeń poszczególnych WWA uzyskane z pomiarów, względne współczynniki rakotwórczości przedstawione w tabeli 3 Względne współczynniki rakotwórczości dla poszczególnych WWA zostały opublikowane przez Nisbet’a i LaGoy’a w 1992 r. Koncepcja autorów opiera się na załoŜeniu, Ŝe benzo(a)piren jest związkiem wskaźnikowym, a siła działania kancerogennego innych związków obliczana jest w stosunku do BaP. Wartości względnych współczynników 9 WWA przedstawiono w tabeli 3. 36 rakotwórczości dla Tabela 3. Wartości względnych współczynników rakotwórczości (k) dla 9 WWA Lp 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. StęŜenie mg/m3 Nazwa związku Dibenzo(a,h)antracen Benzo(a)piren Benzo(a)antracen Benzo(b)fluoranten Benzo(k)fluoranten Indeno(1,2,3-c,d)piren Antracen Chryzen Benzo(g,h,i)perylen C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 Względny współczynnik rakotwórczości k 5 1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,01 0,01 0,01 Podstawowymi elementami kaŜdej procedury pomiarowej w higienie pracy stosowanej do oceny naraŜenia są: pobieranie próbek powietrza ilościowa analiza, zawartych substancji szkodliwych. w pobranych Pobieranie próbek powietrza ma zasadniczy wpływ pomiarów i ocenę naraŜenia na substancje występujące w środowisku pracy. Powinno być bardzo precyzyjnie, tak aby zapewnić pobranie ściśle objętości powietrza i ilościowe wyodrębnienie substancji. próbkach, na wyniki szkodliwe wykonane określonej badanych Przed przystąpieniem do pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy naleŜy przygotować odpowiednią 37 strategię pomiarową, która powinna uwzględniać specyfikę procesu wbudowywania masy bitumicznej na drodze oraz: • rodzaj i przebieg procesu technologicznego stosowanego na danym odcinku drogi, • substancje chemiczne występujące w określonych sytuacjach technologicznych, stwarzające zagroŜenia dla zdrowia zatrudnionych osób, • charakter działania biologicznego i właściwości fizykochemicznych występujących substancji, • ilość stanowisk pracy związanych z naraŜeniem na działanie substancji szkodliwych dla zdrowia, • chronometraŜ pracy poszczególnych pracowników, • liczbę pracowników zatrudnionych na poszczególnych stanowiskach pracy lub przy wykonywaniu poszczególnych czynności zawodowych, • stosowane środki ochrony osobistej, • wyniki pomiarów substancji szkodliwych w środowisku pracy prowadzonych poprzednio. Ze względu na fakt, Ŝe proces ten prowadzony jest na wolnym powietrzu, duŜy wpływ na przeprowadzane badania mają panujące w dniu pomiarów warunki atmosferyczne takie jak: nasłonecznienie, wysokie temperatury w lecie, niskie temperatury wiosną i jesienią, siła i kierunek wiatru. Nie bez znaczenia, dla wyników pomiarów, pozostaje wpływ spalin pochodzących od pracujących przy wbudowywaniu masy asfaltowej maszyn i urządzeń (samochodów cięŜarowych, rozściełaczy, koparko-ładowarek, itp.) oraz spalin pochodzących od środków transportu w przypadku gdy prace drogowe prowadzone są na otwartej dla ruchu samochodowego drodze. Próbki powietrza powinny być pobierane w strefie oddychania kaŜdego pracownika przez cały okres jego przebywania 38 na stanowisku pracy. Największe moŜliwości w tym zakresie stwarza dozymetria indywidualna, która w przypadku pracowników zatrudnionych w budownictwie drogowym powinna być wyłącznie stosowana. Polska Norma PN-Z-04008-7:2002 „Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników” określa, Ŝe czas pobierania próbki powietrza w przypadku stosowania dozymetrii indywidualnej powinien wynosić co najmniej 75% zmiany roboczej. W przypadku gdy pomiarami objęte jest 75 % czasu zmiany roboczej (6 godzin) dla typowego, zgodnego z Kodeksem Pracy, 8 godzinnego dnia pracy oraz brak jest informacji, jakie było stęŜenie w okresie nie objętym pomiarami, wskaźnik naraŜenia, którym jest stęŜenie średnie waŜone naleŜy obliczyć ze wzoru (PN-Z-04008-7:2002): Cw = C1 × t1 + C2 × t2 + ...+ Cn × tn t1 + t2 + ...+ tn gdzie: C1, C2....Cn – stęŜenia w poszczególnych próbkach mg/m3 t 1, t2....tn – czas pobierania w godzinach poszczególnych próbek n – liczba próbek Z obserwacji przeprowadzonych na budowach dróg prowadzonych w róŜnych obszarach województwa śląskiego wynika, Ŝe prace drogowe wykonywane są praktycznie od świtu do zmroku, a więc w ponadnormatywnym czasie (ponad 8 godzin). Dlatego, teŜ do wydłuŜonego czasu pracy powinien 39 być dostosowany czas pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy przy wbudowywaniu mas asfaltowych, czyli w przypadku 12 godzinnego czasu pracy pomiar naleŜy wykonywać co najmniej przez 9 godzin. Jeśli chodzi o budownictwo drogowe czas ten powinien obejmować czas przebywania pracownika drogowego na swoim stanowisku pracy i w ocenie naraŜenia powinien zostać odzwierciedlony we wskaźniku naraŜenia, który w przypadku naraŜenia dłuŜszego lub krótszego od 8 godzinnego dnia pracy naleŜy obliczyć zgodnie ze wzorem (PN-EN 689:2002): CW = c1 ×t1 + c2 ×t2 +...+ cn1 ×tn1 8 gdzie: ci stęŜenie naraŜenia zawodowego ti czas naraŜenia w godzinach Przeliczenie średniego waŜonego stęŜenia substancji na 8 godzin umoŜliwia interpretację wyników pomiarów w odniesieniu do normatywu higienicznego. W przypadku innego niŜ zgodnego z Kodeksem Pracy typowego 40 godzinnego tygodniowego czasu pracy, naleŜy stęŜenie średnie waŜone obliczyć dla tygodnia pracy według wzoru: CWt = C w ⋅ t 40 w którym: CW – stęŜenie średnie waŜone, obliczone według wzoru (PN-Z-04008-7:2002) t – rzeczywisty czas pracy w ciągu tygodnia, h 40 lub dla miesiąca pracy według wzoru CWm = C w ⋅ t 170 t – rzeczywisty czas pracy w ciągu miesiąca, h Pobieranie próbek metodą aktywnej dozymetrii indywidualnej, wymaga stosowania odpowiedniego sprzętu, tzn. przenośnej aparatury pomiarowej, którą zamocowuje się na pracowniku. Aparatura ta powinna składać się z próbnika (filtr umieszczony w oprawce, rurka z sorbentem lub jedno i drugie w zaleŜności od tego, na które substancje chemiczne wykonujemy ocenę naraŜenia), pompki indywidualnej czyli małego urządzenia zasysającego powietrze oraz miernika przepływu powietrza. Pomiary stacjonarne w przypadku oceny naraŜenia pracowników budownictwa drogowego nie sprawdzają się, z uwagi na utrudnione usytuowanie aspiratora do pobierania próbek powietrza w pobliŜu stanowisk pracy oraz na liczne czynniki zakłócające taki pomiar na wolnym powietrzu. Przeprowadzone przez IMPiZŚ badania oraz piśmiennictwo wskazują, Ŝe poziomy stęŜeń WWA oznaczanych na badanych stanowiskach pracy z biegiem lat wykazują tendencję spadkową, a nawet stwierdzana jest jedynie obecność WWA w stęŜeniach poniŜej oznaczalności metody analitycznej. Tak niskie stęŜenia WWA występujące na stanowiskach pracy związane są z wprowadzeniem mas asfaltowych pochodzenia petrochemicznego do technologii budowania dróg, jako jednego ze składników mas drogowych w miejsce stosowanego wcześniej smołoasfaltu i pakosmoły pochodzenia karbochemicznego. Z uwagi na niskie stęŜenia WWA na stanowiskach pracy próbki powietrza powinny być pobierane 41 przez całą zmianę roboczą na jeden filtr (dozymetria indywidualna), aby móc oznaczyć je metodą zalecaną w Polskiej Normie (PN-Z-04240-5:2006). NaleŜy pamiętać, Ŝe na zafałszowanie wyników pomiarów moŜe wpływać przeprowadzenie ich w nieodpowiednich warunkach. Kiedy i w jakich okolicznościach nie powinno się więc przeprowadzać pomiarów dla oceny naraŜenia? OtóŜ bardzo waŜnym kryterium są warunki atmosferyczne. Pomiarów czynników chemicznych nie naleŜy przeprowadzać w dni, w których występują opady atmosferyczne (deszcz, śnieg, mŜawka), bo one dezaktywują filtry lub złoŜe adsorbujące substancje chemiczne w rurce pomiarowej oraz kiedy wieje silny wiatr, który zwiewa lub nawiewa pył na filtr. Dyskusyjne jest równieŜ pobieranie próbek powietrza w przypadku, gdy pracownicy drogowi wykonują jedynie drobne roboty naprawcze nawierzchni na krótkim odcinku drogi. Nie są to standardowe warunki ich pracy, roboty trwają krótko, a ilość wbudowywanej masy jest niewielka. W pobranych, w takich warunkach, próbkach powietrza oznaczane substancje chemiczne mogą zostać niewykryte lub będą występowały w stęŜeniach poniŜej oznaczalności metody analitycznej albo w stęŜeniach poniŜej 0,1 krotności NDS. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 roku w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 73 poz. 645, 2005r) podaje, Ŝe jeŜeli w dwóch kolejnych pomiarach stwierdza się stęŜenie substancji chemicznej poniŜej 0.1 krotności NDS to moŜna odstąpić od pomiarów danej substancji chemicznej. Zapis ten nie powinien dotyczyć pracowników drogownictwa, z tytułu naraŜenia na WWA, gdyŜ jak wspomniano wcześniej, WWA na ich stanowiskach pracy pochodzą z kilku róŜnych źródeł 42 i poziomy stęŜeń tych związków w powietrzu są uzaleŜnione od stosowanych materiałów, procesu technologicznego, warunków atmosferycznych, obecności spalin z silników samochodowych w miejscu prowadzenia prac budowlanych. Z tego względu istnieje uzasadniona konieczność prowadzenia regularnych badań poziomów stęŜeń WWA na omawianych stanowiskach pracy. Ilościowo zawartość szkodliwych substancji chemicznych w próbkach powietrza, pobranych w czasie układania nawierzchni asfaltowych, oznacza się: dymy asfaltu metodą grawimetryczną, zgodnie z Polską Normą PN-91-Z-04030/05 „Ochrona czystości powietrza. Badanie zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu całkowitego na stanowiskach pracy metodą filtracyjno-wagową” wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne zgodnie metodą zgodną z Polską Normą PN-Z-04240-5:2006 „Ochrona czystości powietrza - Badania zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych - Część 5: Oznaczanie antracenu, benzo/a/antracenu, chryzenu, benzo/b/fluorantenu, benzo/k/fluorantenu, benzo/a/pirenu, dibenzo/ah/antracenu, benzo/ghi/perylenu i indeno/123 cd/pirenu na stanowiskach pracy metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej” lub dowolną zwalidowaną metodą równowaŜną. Ocenę naraŜenia powinno się przeprowadzić w sposób rzetelny, uwzględniając rzeczywiste warunki pracy i zagroŜenia. Pomimo, niestwierdzenia przekroczeń dopuszczalnych wartości dla sumy 9 WWA na stanowiskach pracy podczas wykonywania nawierzchni dróg, nie moŜna warunków uznać za bezpieczne, ze względu na prawdopodobnie rakotwórcze działanie WWA. 43 WWA, nawet w bardzo niskich stęŜeniach, nie pozostają bez znaczenia dla zdrowia o czym naleŜy poinformować pracowników i zwrócić im uwagę na konieczność przestrzegania przepisów BHP uwzględniających zachowania prozdrowotne. Czynniki fizyczne Hałas Wartości poziomów dźwięku LEx8h , LAmax i LCpeak określane są na podstawie wyników przeprowadzanych pomiarów. Pomiary hałasu na stanowiskach pracy mogą być wykonywane metodą dozymetryczną i metodą pomiarowo- obliczeniową. W przypadku metody dozymetrycznej czas pomiaru obejmuje cały okres dziennej pracy pracownika. W praktyce pomiar dozymetryczny polega na zamocowaniu na ubraniu roboczym pracownika odpowiednio zaprogramowanego miernika – dozymetru wykonującego automatycznie pomiary i obliczenia poziomów hałasu w trakcie wykonywanej pracy. Po zakończeniu pracy dokonuje się odczytów wartości LEx8h , LAmax i LCpeak. Metoda dozymetryczna jest szczególnie zalecana w przypadku gdy praca na danym stanowisku charakteryzuje się duŜą zmiennością ekspozycji na hałas. Metoda pomiarowo – obliczeniowa polega na dokonywaniu pomiarów poziomów hałasu w wyodrębnionych przedziałach czasowych dnia pracy. Następnie na podstawie uzyskanych wyników oraz oszacowanych wartości czasów ekspozycji cząstkowych oblicza się wartość L EX 8h oraz określa się wartości LAmax i LCpeak. Wyniki uzyskane przy zastosowaniu tej metody charakteryzują się duŜą niepewnością związaną z trudnością doboru właściwych czasów pomiaru oraz trudnością szacowania 44 czasów ekspozycji cząstkowych. Szacowania tego najczęściej dokonują przedstawiciele pracodawcy nadzorujący wykonywane pomiary. Wyniki uzyskiwane tą metodą są obciąŜone szczególnie duŜą niepewnością w przypadku stanowisk na których obserwuje się duŜą zmienność w zakresie ekspozycji na hałas (np. stanowiska remontowe). Doświadczenia uzyskane w badaniach naraŜenia na hałas pracowników budownictwa drogowego i branŜ pokrewnych pozwalają sformułować następujące zalecania dotyczące przeprowadzania ocen naraŜenia na hałas pracowników drogowych zatrudnianych przy kładzeniu nawierzchni bitumicznych: oceną naraŜenia na hałas naleŜy objąć przede wszystkim robotników drogowych, układaczy nawierzchni drogowych i operatorów maszyn drogowych (walców, rozkladarek). o ile to moŜliwe pomiary poziomów hałasu powinny być przeprowadzane metodą dozymetryczną, w przypadku gdy ocenę naraŜenia na hałas przeprowadza się na podstawie wyników pomiarów wykonanych metodą pomiarowo – obliczeniową, osoby dokonujące szacowania czasów ekspozycji cząstkowych winny mieć świadomość, Ŝe wyniki szacowania stanowią istotny element oceny. Przeszacowanie lub niedoszacowanie czasu ekspozycji cząstkowej moŜe istotnie pogorszyć jakość dokonanej oceny, ze względu na zmienność ekspozycji akustycznej występującej w poszczególnych dniach tygodnia pracy, zaleca się dokonywania ocen w odniesieniu do wartości ekspozycji tygodniowej LEXW . 45 Ocena naraŜenia na hałas powinna uwzględniać zwiększenie ryzyka uszkodzenia słuchu jakie moŜe wystąpić w wyniku interakcji zachodzącej pomiędzy hałasem, ototoksycznymi (szkodliwymi dla słuchu) substancjami chemicznymi i drganiami mechanicznymi, działającymi na pracownika w trakcie wykonywanej pracy. Oceny takiej nie moŜna przeprowadzać na podstawie przekazanych przez producenta danych dotyczących wielkości poziomów hałasu wytwarzanego przez dane narzędzie, pojazd lub instalację. Postawą dla przeprowadzenia oceny mogą być jedynie wyniki pomiarów poziomów hałasu wykonanych w realnych warunkach pracy. Wspomniane wyŜej dane producenta mogą stanowić materiał pomocniczy przydatny do opracowania strategii przeprowadzania ocen poszczególnych stanowisk. W przypadku podjęcia decyzji o wyposaŜeniu pracownika w indywidualne środki ochronny słuchu konieczne jest przeprowadzenie pomiarów wielkości potrzebnych dla prawidłowej oceny czy zastosowany ochronnik skutecznie ochroni słuch pracownika w danym hałasie. Częstotliwość wykonywania na danym stanowisku ocen higienicznych hałasu uzaleŜniona jest od wartości współczynnika kNDN (krotności przekroczenia NDN). W przypadku gdy: kNDN > 0,5 ocenę naleŜy przeprowadzać przynajmniej raz w roku, 0,1 > kNDN = 0,5 ocenę naleŜy przeprowadzać przynajmniej raz na dwa lata, wyniki dwóch kolejnych ocen wykaŜą, Ŝe 0,1 ≤ kNDN, pracodawca moŜe zaniechać dokonywania następnych ocen higienicznych hałasu na danym stanowisku, pod warunkiem Ŝe na stanowisku tym nie zajdą zmiany mogące wpłynąć na wysokość natęŜenia hałasu 46 (np. pogorszenie narzędzi itp.). się stanu technicznego uŜywanych Drgania mechaniczne Ocenę naraŜenia na drgania dokonuje się w oparciu o wyniki pomiarów wykonywanych zgodnie z zaleceniami norm i wytycznymi metody pomiarowo – obliczeniowej. Ze względów technicznych w badaniach naraŜenia na drgania nie stosuje się metody dozymetrycznej. Istotną rolę odgrywa szacowanie czasów ekspozycji na drgania konkretnych źródeł. Błędy szacowania mogą istotnie wpłynąć na wiarygodność uzyskiwanych wyników ocen. Dopuszcza się obecnie moŜliwość wykonywania pomiarów drgań ogólnych w osi z przy zastosowaniu dwóch roŜnych filtrów korekcji częstotliwościowej (filtr WBz i filtr Wk), których charakterystyki przedstawiono na rysunku 3: Porównanie charakterystyk filtrów WBz i Wk Współczynnik korelacji W sp 1,2 ółc zy 1 nn ik ko 0,8 re kcj 0,6 i WBz Wk 0,4 0,2 0 1 1, 1, 2 2 6 2, 3, 4 5 1 5 6, 8 3 10 12 16 20 25 31 40 50 63 80 , , Pasma tercjowe [Hz] Rysunek 3.Charakterystyki filtrów korekcji WBz i Wk 47 Z analizy przedstawionych charakterystyk wynika, Ŝe pomiar drgań wykonywany dla kierunku z przy uŜyciu filtru WBz, moŜe wykazać niŜszą wartość przyspieszenia w porównaniu z wynikiem pomiarów wykonanych z uŜyciem filtru Wk. Doświadczenia uzyskane w badaniach naraŜenia pracowników budownictwa drogowego i branŜ pokrewnych na drgania mechaniczne, pozwalają sformułować następujące zalecania dotyczące przeprowadzania ocen naraŜenia na drgania mechaniczne pracowników drogowych zatrudnianych przy kładzeniu nawierzchni bitumicznych: pomiarami naleŜy objąć pracowników mających kontakt na przedmiotami drgającymi, zarówno wytwarzającymi drgania miejscowe (trzymanymi w rękach), np. zagęszczarki, piły, jak i wytwarzającymi drgania ogólne, np. maszyny drogowe. szacowanie czasu ekspozycji cząstkowych tzn. ekspozycji na drgania transmitowane przez konkretne źródła wymagają szczególnej staranności gdyŜ decydująco wpływają na wyniki oceny higienicznej. pomiary wykonywane miernikami wyposaŜonymi w róŜne filtry korekcji częstotliwościowej drgań ogólnych na tym samym stanowisku mogą się róŜnić. W przypadku stosowania korekcji WBz wartość wyniku pomiaru moŜe być niŜsza niŜ w przypadku stosowania korekcji Wk, co w konsekwencji moŜe skutkować zaniŜeniem wyniku oceny higienicznej. Ocena ryzyka upośledzenia zdrowia powinna uwzględniać zagadnienie wpływu temperatury i wilgotności rąk pracownika na ryzyko wywołania choroby wibracyjnej. 48 W przypadku konieczności wyposaŜenia pracownika w rękawice antywibracyjne, stanowiące formę indywidualnego ochronnika, koniecznym jest wykonanie badań widma drgań oddziaływujących na ręce pracownika. Stosując rękawice antywibracyjne jako formę ochrony osobistej, naleŜy mieć świadomość ograniczonej skuteczności tych ochron. Mikroklimat Pomiary obciąŜenia termicznego naleŜy przeprowadzać na stanowiskach, na których występu-je naraŜenie na silne promieniowanie podczerwone oraz wykonywana jest praca fizyczna, wymagająca duŜego wydatku energetycznego, czyli np. pracowników drogowych – układaczy nawierzchni. MoŜna przyjąć za wytycznymi GUS, Ŝe mikroklimat gorący występuje wtedy, gdy temperatura sucha powietrza przekracza 30oC, a wilgotność względna powietrza 65%. Pomiary parametrów mikroklimatu naleŜy wykonywać w godzinach południowych, w gorącym dniu, postępując zgodnie z normą PN-85/N-08011. NaleŜy wyznaczyć wartości temperatury wilgotnej i suchej naturalnej, poczernionej kuli powietrza, a następnie obliczyć współczynnik WBGT. Podstawą czasu do obliczenia wskaźnika WBGT jest jedna godzina, w której występuje największe obciąŜenie termiczne pracownika. JeŜeli najdłuŜszy czas obciąŜenia cieplnego trwa bez przerwy krócej niŜ 60 minut, wówczas pomiarami obejmujemy równieŜ pozostałe czynności wykonywane w okresie jednej godziny i wyznaczamy wartość średnią waŜoną współczynnika WBGT dla okresu jednej godziny. 49 PROFILAKTYKA ZDROWOTNA Zdrowie, według współczesnej definicji, to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. Zdrowie to takŜe zdolność i umiejętność pełnienia ról społecznych, adaptacji do zmian środowiska i radzenia sobie z tymi zmianami Zdrowie jest: • wartością, dzięki której jednostka moŜe realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim, • zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny, • środkiem do osiągnięcia lepszej jakości Ŝycia. Zdrowie nie jest stanem statycznym. We wszystkich okresach Ŝycia naleŜy: • chronić je - czyli zapobiegać chorobom, urazom i zatruciom (profilaktyka), • doskonalić je, pomnaŜać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia), • przywracać je gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja). Budownictwo drogowe jest szczególnym rodzajem budownictwa ogólnego. RóŜnorodność terenu, w którym prowadzone są prace, róŜnorodność wykonywanych robót, specyfika wykorzystywanych technologii sprawia, Ŝe pracownicy są naraŜeni na wiele czynników szkodliwych i uciąŜliwych, które stwarzają znaczne ryzyko wystąpienia licznych, niekorzystnych skutków zdrowotnych. 50 Akty prawne Profilaktyka zdrowotna osób zatrudnionych jest od lat przedmiotem zainteresowania polskiego ustawodawstwa. Kolejne akty prawne słuŜyć mają poprawie opieki medycznej i socjalnej pracowników, dąŜą do ustalania szacowania ryzyka zdrowotnego i zarządzania tym ryzykiem w celu prewencji występowania chorób lub zaburzeń zdrowotnych. Zgodnie z polskim ustawodawstwem kaŜdy pracownik podlega badaniom profilaktycznym. Konieczność przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników wynika z Kodeksu Pracy. Art. 229 § 4 Kodeksu Pracy określa, Ŝe „pracodawca nie moŜe dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku”. Obowiązkiem pracownika, zgodnie z art. 211 pkt 5 Kodeksu Pracy jest poddawanie się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim oraz innym zaleconym przez lekarza badaniom i stosowanie się do zaleceń lekarskich. Aktem wykonawczym w/w przepisów Kodeksu Pracy jest Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie Pracy (Dz. U. Nr 69, poz. 332, z późniejszymi zmianami) określające zakres i częstotliwość badań profilaktycznych. Wskazówki metodyczne stanowiące Załącznik Nr 1 do w/w Rozporządzenia, określają zakres badań koniecznych do wykonania, w celu wykrycia skutków zdrowotnych będących następstwem działania danego czynnika szkodliwego 51 lub uciąŜliwego. Określają zatem rodzaj badań wstępnych i okresowych wraz z częstotliwością ich wykonywania oraz rodzaj badań końcowych. Lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne moŜe poszerzyć ich zakres o dodatkowe specjalistyczne badania konsultacyjne oraz badania dodatkowe (§ 2 ust. 2 i 3 w/w Rozporządzenia MZ i OS), jeśli stwierdzi, Ŝe jest to niezbędne dla prawidłowej oceny stanu zdrowia osoby przyjmowanej do pracy lub pracownika. Wyniki przeprowadzonych specjalistycznych badań konsultacyjnych oraz badań dodatkowych stanowią tzw. dokumentację wewnętrzną stanowiącą część badania profilaktycznego. W razie stwierdzenia odchylenia w stanie zdrowia lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne moŜe wyznaczyć krótszy termin następnego badania, niŜ ten, który wynika z zaleceń w Załączniku Nr 1 do Rozporządzenia. Nie moŜe jednak wydać orzeczenia z terminem badań okresowych dłuŜszym niŜ wymieniony w Załączniku nr 1. Lekarz orzecznik w swoim postępowaniu opiera się na ocenie zagroŜeń zdrowia i Ŝycia pracownika, związanych z warunkami pracy. Z tego względu bardzo istotne znaczenie mają informacje o występujących na stanowiskach pracy czynnikach szkodliwych i uciąŜliwych zawarte w skierowaniu na badanie profilaktyczne wystawianym przez pracodawcę. Zgodnie z obowiązującymi przepisami skierowanie takie powinno zawierać (zgodnie z § 4 Rozporządzenia MZ i OS z dnia 30 maja 1996 roku): • określenie rodzaju badania profilaktycznego, • stanowisko, na którym pracownik jest lub ma być zatrudniony, z moŜliwością podania kilku wariantów stanowisk, 52 • informację o występowaniu na stanowisku lub stanowiskach pracy czynników szkodliwych dla zdrowia lub warunków uciąŜliwych oraz aktualne wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, wykonanych na tych stanowiskach. Druk skierowania wypełnia pracodawca lub jego przedstawiciel. NaleŜy dąŜyć do tego by dane o naraŜeniu na stanowiskach pracy zostały szczegółowo określone przez dział BHP zakładu pracy. Problem jednak stanowi fakt, Ŝe w budownictwie drogowym trudno w większości przypadków określić faktyczne naraŜenie pracownika. W niektórych sytuacjach wskazane jest więc, aby lekarz profilaktyk uzupełnił te informacje własnymi spostrzeŜeniami z dokonanej wizytacji stanowisk pracy (§ 3 ust. 2 Rozporządzenia MZ i OS z dnia 30 maja 1996 roku), jak równieŜ oparł swoje postępowanie na ogólnej wiedzy medycznej na temat wpływu czynników szkodliwych i uciąŜliwych na pracownika. Lekarz medycyny pracy posiada wiedzę potrzebną do określenia skutków przeciąŜenia organizmu i narastania cech uszkodzenia zdrowia w trakcie naraŜenia na dany czynnik szkodliwy. W dniu 27 czerwca 1997 r. uchwalona została Ustawa o SłuŜbie Medycyny Pracy (Dz. U. Nr 96, poz. 593, z późniejszymi zmianami). Z art. 12 Ustawy, wynika, Ŝe kaŜdy pracodawca jest obowiązany zawrzeć umowę z podstawową jednostką medycyny pracy, w celu sprawowania przez nią profilaktycznej opieki zdrowotnej nad zatrudnionymi pracownikami, wykonywania badań wstępnych, okresowych i kontrolnych pracowników oraz innych świadczeń zdrowotnych. Aktualnym orzeczeniem lekarskim w rozumieniu art. 229 § 4 Kodeksu Pracy jest orzeczenie stwierdzające stan zdrowia pracownika zgodnie od dnia, od którego pracownik ma być 53 dopuszczony do pracy. Zachowuje ono aktualność w okresie w nim wymienionym, jednak staje się nieaktualne w przypadku wystąpienia w tym okresie zdarzeń, które mogą wskazywać na zmianę stanu zdrowia pracownika (choroba, wypadek). NaleŜy pamiętać, Ŝe dopuszczenie do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonych stanowiskach w rozumieniu art. 229 § 4 K.P., moŜe stanowić przyczynę zewnętrzną wypadku przy pracy w rozumieniu ustawy wypadkowej. Zadaniem lekarza medycyny pracy jest zatem określenie 1/ czy cechy fizyczne i psychiczne kandydata lub pracownika pozwalają na wykonywanie pracy w warunkach jakie panują na stanowisku zatrudnienia (określonych przez pracodawcę), 2/ czy stan zdrowia nie stanowi zagroŜenia dla innych pracowników, 3/ czy przebieg choroby, które stwierdza się u pacjenta mogą ulec nasileniu w związku z wykonywaniem pracy, a w przypadku pogorszenia uniemoŜliwić ją. Badania te mają na celu monitorowanie stanu zdrowia pacjenta w związku z pracą. Natomiast na pracodawcy spoczywa obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz obowiązek dostarczenia ochron indywidualnych i zabezpieczeń technicznych na danym stanowisku pracy. Zalecenia do profilaktyki Pracownik w środowisku pracy jest naraŜony na oddziaływanie róŜnorodnych czynników mogących zagraŜać jego zdrowiu i Ŝyciu. 54 Ogólnie czynniki te dzieli się na: chemiczne, fizyczne, biologiczne oraz psychospołeczne. W/g innych kryteriów moŜna je podzielić na niebezpieczne, szkodliwe lub uciąŜliwe tj. takie które mają wpływ na organizm ludzki zaleŜny od dawki, stęŜenia lub natęŜenia. Skutkiem działania tych czynników mogą być choroby pracowników, wypadki, a w ich następstwie inwalidztwo pracowników lub nawet śmierć. Czynniki chemiczne Najgroźniejszymi substancjami chemicznymi zagraŜającymi zdrowiu pracowników w czasie układania mas bitumicznych są wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, związki o prawdopodobnym działaniu rakotwórczym i mutagennym. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004r w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. Nr 280, poz. 2771 z późniejszymi zmianami) określa sposób rejestracji i warunki sprawowania nadzoru nad stanem zdrowia pracowników zawodowo naraŜonych na działanie czynników rakotwórczych lub mutagennych, Ogólne zasady postępowania i działań prewencyjnych zawarte w tym Rozporządzeniu naleŜy stosować w celu zabezpieczenia osób pracujących z asfaltami, przed szkodliwym działaniem WWA. Pracodawca powinien: stosować wszelkie moŜliwe zabezpieczenia i środki techniczne mające na celu zapobieŜenie lub ograniczenie do minimum emisji WWA do środowiska pracy; w przypadku budowy dróg działania te powinny polegać głównie na przestrzeganiu zalecanej temperatury podczas wszystkich operacji z asfaltem na gorąco, stosowaniu 55 dodatków pozwalających na obniŜenie temperatury wbudowywanych mas, informować pracowników, którzy mieli, mają lub prawdopodobnie będą mieli kontakt z czynnikami rakotwórczymi lub mutagennymi o zagroŜeniach ich zdrowia i bezpieczeństwa spowodowanych przez te czynniki. ograniczyć liczby pracowników mających kontakt oraz prawdopodobnie mających kontakt z czynnikami rakotwórczymi lub mutagennymi do najmniejszej moŜliwej liczby; zaopatrzyć pracowników w stosowane środki ochrony indywidualnej: ubrania robocze, maski, rękawice, sporządzić instrukcje postępowania na wypadek awarii lub innych zakłóceń procesów technologicznych, prowadzić dokumentację prac wykonywanych w naraŜeniu na WWA oraz pracowników wykonujących te prace i udostępniać ją lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną , kontrolować stan zdrowia pracowników poprzez: - prowadzanie lekarskich badań profilaktycznych pracowników, - wprowadzanie biologicznego monitorowania naraŜenia, lub wykonania dodatkowych badań jeŜeli z takim wnioskiem wystąpi lekarz profilaktyk, - szacowanie wielkości ryzyka zawodowego związanego z naraŜeniem na czynniki rakotwórcze lub mutagenne. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 (Dz. U. Nr 69, poz. 332 z późniejszymi zmianami) określa zakres badań profilaktycznych pracowników naraŜonych na benzo(a)piren. Czynnik ten oznaczany w powietrzu jest najlepszym markerem naraŜenia na WWA. 56 W praktyce jest moŜliwość oznaczenia metabolitu tego związku 1-hydoksypirenu wydalanego w moczu po zakończeniu dniówki. 1-hydroksypiren moŜe być wykorzystywany w praktyce jako biologiczny marker bieŜącego naraŜenia pracowników na WWA. Wyznaczone DSB wynosi 2,3 µmol/g kreatyniny. Tabela 4. Zakres badań profilaktycznych pracowników naraŜonych na benzo(a)piren. Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy Benzo(a)piren lekarskie Badania wstępne pomocnicze lekarskie Badania okresowe pomocnicze lekarskie Ostatnie badanie okresowe pomocnicze Narządy (układy) krytyczne Uwagi ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ oddechowy i skórę morfologia krwi z rozmazem; badanie ogólne moczu; zdjęcie rtg klatki piersiowej ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ oddechowy i skórę morfologia krwi z rozmazem; badanie ogólne moczu; zdjęcie rtg klatki piersiowej ogólne, ze zwróceniem uwagi na układ oddechowy i skórę morfologia krwi z rozmazem; badanie ogólne moczu; zdjęcie rtg klatki piersiowej Częstotliwość badań co 1-2 lata - układ oddechowy; skóra; pęcherz moczowy R2 - czynnik o wysoce prawdopodobnym działaniu rakotwórczym 57 Czynniki fizyczne Hałas Pośród wszystkich czynników szkodliwych, pracownicy drogowi najczęściej naraŜeni są na hałas. JuŜ równowaŜny poziom dźwięku dla 8 godzinnego czasu pracy przekraczający 80 dB-A stanowi zagroŜenie dla narządu słuchu i wymaga przeprowadzania szczegółowych badań zgodnie z obowiązującymi przepisami. Oszacowanie ryzyka związanego z działaniem hałasu, podczas pracy przy budowie dróg wymaga ustalenia faktycznych parametrów wielkości naraŜenia w kolejnych dniówkach. PoniewaŜ praca w hałasie zaliczana jest do prac szkodliwych lub uciąŜliwych, wymaga zapobiegania rozwojowi uszkodzeń pohałasowych narządu słuchu, poprzez ograniczenie naraŜenia pracowników na ten czynnik. Ograniczenie takie moŜna uzyskać: metodami technicznymi, np. ekranowaniem dźwięku, wymianą uszkodzonych elementów, źródeł metodami organizacyjnymi poprzez zalecenie skrócenia czasu pracy w naraŜeniu na hałas, wprowadzania przerw w czasie pracy ograniczających to naraŜenie, odpoczynku w rejonie o niskim poziomie hałasu, stosowanie zasad profilaktyki zdrowotnej (bania okresowe), wyposaŜenie pracowników w ochronniki słuchu. We wszystkich tych działaniach w tym zakresie powinien współuczestniczyć lekarz profilaktyk i słuŜby BHP. Wytyczne zawarte w Załączniku 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie badań profilaktycznych wyznaczają rodzaj i zakres koniecznych badań pracowników naraŜonych na hałas. 58 Tabela 5. Zakres badań profilaktycznych pracowników naraŜonych na hałas Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy Częstotliwość badań HAŁAS ogólne; otolaryngolekarskie logiczne ogólne co 4 audiometryczne tonalne lata; Badania w zakresie 125-8000 Hz otolaryngowstępne (przewodnictwo logiczne pomocnicze powietrzne i kostne); i audiometryinne w zaleŜności od czne przez wskazań pierwsze 3 lata ogólne; otolaryngopracy w lekarskie logiczne hałasie - co Badania audiometryczne tonalne rok, następnie okresowe w zakresie 125-8000 Hz co 3 lata pomocnicze (przewodnictwo powietrzne i kostne) ogólne; otolaryngolekarskie logiczne Ostatnie audiometryczne tonalne badanie w zakresie 125-8000 Hz okresowe pomocnicze (przewodnictwo powietrzne i kostne) Narządy (układy) narząd słuchu krytyczne 1. W razie ujawnienia w okresowym badaniu audiometrycznym ubytków słuchu charakteryzujących się znaczną dynamiką rozwoju, częstotliwość badań audiometrycznych naleŜy zwiększyć, skracając przerwę Uwagi między kolejnymi testami do 1 roku lub 6 miesięcy. 2. W razie naraŜenia na hałas impulsowy albo na hałas, którego równowaŜny poziom dźwięku przekracza stale lub często 110 dB (A), badanie audiometryczne naleŜy przeprowadzać nie rzadziej niŜ raz w roku Mikroklimat gorący W przypadku naraŜenia pracownika na mikroklimat gorący, dla lekarza profilaktyka, niezbędna jest w szczególności znajomość wydolności układów oddechowego, krąŜenia, nerwowego oraz skóry. Rozporządzenie o badaniach profilaktycznych określa 59 konieczność przeprowadzenia badań osób zatrudnionych w warunkach mikroklimatu gorącego w przedstawionych w tabeli 6 okresach. Tabela 6. Zakres badań profilaktycznych pracowników naraŜonych na mikroklimat gorący Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy MIKROKLIMAT GORĄCY Badania wstępne Badania okresowe Ostatnie badanie okresowe Narządy (układy) krytyczne Uwagi lekarskie pomocnicze lekarskie pomocnicze lekarskie pomocnicze ogólne EKG ogólne EKG ogólne EKG Częstotliwość badań co 3 lata; powyŜej 45 roku Ŝycia - co 2 lata - układ krąŜenia Badania profilaktyczne osób zatrudnionych w klimacie tropikalnym są uregulowane odrębnymi przepisami Profilaktyka pracowników naraŜonych na gorący mikroklimat powinna obejmować aklimatyzację do gorącego środowiska, poprzez wykonywanie prac początkowo w skróconych okresach (pierwsze 2 dni 35% czasu zmiany roboczej, kolejne 2 dni 50% czasu zmiany roboczej, kolejne 2 dni 65 % zmiany roboczej, po tygodniu praca w wymiarze 100% dniówki roboczej). Po przerwaniu pracy na kilka dni pracownik powinien przejść ponowną aklimatyzację; częste odpoczynki; stosowanie ochronnej, „oddychającej” odzieŜy roboczej; moŜliwość uzupełniania utraconej wody poprzez dostęp do napojów w pracy. 60 Atr. 227 kodeksu pracy zobowiązuje pracodawcę do zapewnienia odpowiednich posiłków regencyjnych i napojów jeśli jest to niezbędne ze względów profilaktycznych, pracownikom zatrudnionym w szczególnie uciąŜliwych warunkach. Zgodnie z § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz. U. Nr 60, poz. 279), pracodawca ma obowiązek zapewnić napoje pracownikom zatrudnionym: 1) w warunkach gorącego mikroklimatu, charakteryzującego się wartością wskaźnika obciąŜenia termicznego (WBGT) powyŜej 25 C, 2) przy pracach na otwartej przestrzeni przy temperaturze otoczenia powyŜej 25 C, 3) na stanowiskach pracy, na których temperatura spowodowana warunkami atmosferycznymi przekracza 28oC. Pracodawca zapewnia pracownikom zimne napoje w ilości zaspokajającej potrzeby pracowników, a w przypadku wskazanym w ww. pkt 1 – napoje wzbogacone w sole mineralne i witaminy. Napoje powinny być dostępne w ciągu całej zmiany roboczej, a pracownikom nie przysługuje zamiast nich ekwiwalent pienięŜny. Promieniowanie UV W przypadku konieczności pracy w naraŜeniu na intensywne promieniowanie słoneczne w miesiącach maj - sierpień, konieczne jest stosowanie ochron osobistych w postaci koszul z długim rękawem, wykonanych z tkanin o odpowiednim współczynniku barierowości (UPF powyŜej 40), nakryć głowy oraz kremów pochłaniających UV, o współczynniku SPF co najmniej 40, stosowanych na skórę naraŜoną na bezpośrednie promieniowanie słoneczne. 61 Drgania mechaniczne SłuŜby medycyny pracy mają za zadanie określić skutki zdrowotne będące następstwem naraŜenia na drgania, wyeliminować z dalszego naraŜenia osoby, u których pojawiają się objawy odpowiadające skutkom działania wibracji, zanim objawy spowodują trwałe następstwa. Kierując się oceną higieniczną stanowiska pracy, lekarz wyznacza częstotliwość badań okresowych określoną w wykazie. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe częstotliwość ta obowiązuje jedynie w przypadku braku objawów odpowiadających ewentualnym następstwom naraŜenia na działanie drgań mechanicznych. Patogeneza rozwoju choroby wibracyjnej określa przeciwwskazania do pracy w naraŜeniu na drgania. Są to m.in. choroby naczyniowe, z kręgu chorób tkanki łącznej (kolagenozy), choroby nerwów obwodowych, cukrzyca. Profilaktyka techniczna osób naraŜonych na drgania, polega na dostosowaniu konstrukcji i sposobu obsługi maszyn i narzędzi do wymogów zgodnych z normami ergonomii, częste kontrole poziomów drgań narzędzi i urządzeń wibrujących, instalowaniu wibroizolatorów, stosowaniu rękawic wibroizolacyjnych, skracaniu ekspozycji na wibracje, wykorzystywaniu przerw w pracy, stworzeniu warunków komfortu cieplnego np. przez stosowanie ciepłych rękawic i odzieŜy w zimnym mikroklimacie, zmniejszanie naraŜenia na hałas. 62 Tabela 7. Zakres badań profilaktycznych pracowników naraŜonych na drgania mechaniczne przekazywane na kończyny górne Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy DRGANIA MECHANICZNE (WIBRACJA) PRZEKAZYWANE NA KOŃCZYNY GÓRNE lekarskie Badania wstępne pomocnicze lekarskie Badania okresowe pomocnicze lekarskie Ostatnie badanie okresowe pomocnicze ogólne, ze zwróceniem uwagi na układy: naczyniowy, nerwowy i kostny w zakresie kończyn górnych próba oziębiania z termometrią skórną i próbą uciskową; ocena czucia wibracji metodą palestezjometryczną; zdjęcia rtg rąk i stawów łokciowych ogólne, ze zwróceniem uwagi na układy: naczyniowy, nerwowy i kostny w zakresie kończyn górnych próba oziębiania z termometrią skórną i próbą uciskową; ocena czucia wibracji metodą palestezjometryczną; w zaleŜności od wskazań zdjęcia rtg rąk i stawów łokciowych ogólne, ze zwróceniem uwagi na układy: naczyniowy, nerwowy i kostny w zakresie kończyn górnych próba oziębiania z termometrią skórną i próbą uciskową; ocena uczucia wibracji metodą palestezjometryczną Częstotliwość badań pierwsze badanie okresowe po roku pracy, następne co 3 lata - Narządy krytyczne układ nerwowy i kostny w zakresie kończyn górnych Uwagi Gdy okres pracy w naraŜeniu na drgania mechaniczne, trwa krócej niŜ 5 lat i ostatnie badanie okresowe nie ujawniło zmian wskazujących na rozwój choroby wibracyjnej - nie ma potrzeby powtórnego wykonywania zdjęć rtg kości rąk i stawów łokciowych 63 Tabela 8. Zakres badań profilaktycznych pracowników naraŜonych na drgania mechaniczne przekazywane na całe ciało Czynnik szkodliwy lub uciąŜliwy DRGANIA MECHANICZNE PRZEKAZYWANE NA CAŁE CIAŁO (WIBRACJA OGÓLNA) lekarskie Badania wstępne pomocnicze lekarskie Badania okresowe Ostatnie badanie okresowe Narządy (układy) krytyczne Uwagi pomocnicze lekarskie pomocnicze ogólne; neurologiczne w zaleŜności od wskazań zdjęcia rtg kręgosłupa lędźwiowo-krzyŜowego ogólne; w zaleŜności od wskazań - neurologiczne w zaleŜności od wskazań zdjęcia rtg kręgosłupa lędźwiowo-krzyŜowego ogólne; neurologiczne w zaleŜności od wskazań zdjęcia rtg kręgosłupa lędźwiowo-krzyŜowego Częstotliwość badań co 4 lata - kręgosłup; układ nerwowy W przypadku skarg na zawroty głowy - badane błędnika Roboty drogowe prowadzone są w specyficznych warunkach: na wolnej przestrzeni, na wielokilometrowych odcinkach, często w terenach niezurbanizowanych. W trakcie wykonywania robót prowadzone są prace ziemne, zbrojarskie, instalacyjne, prace związane z budową mostów i tuneli (praca poniŜej poziomu ziemi oraz prace na wysokości), prace energetyczne i inne. Często zdarza się, Ŝe robotnicy dogowi są jednocześnie naraŜeni na szkodliwe czynniki chemiczne i fizyczne. Nie bez znaczenia dla zdrowia są czynniki psychospołeczne: stres związany z harmonogramem wykonywania pracy, obowiązującymi terminami zakończenia robót, pracą w bezpośrednim sąsiedztwie czynnego pasa drogi, przy maszynach w ruchu. Niejednokrotnie duŜy poziom stresu, 64 zmęczenie, monotonia wykonywanych czynności wpływają na obniŜenie koncentracji i sprawności ruchowej pracowników co skutkuje zwiększeniem wypadkowości. SłuŜby medycyny pracy powinny dokonywać globalnej oceny zdrowia pracownika, biorąc pod uwagę róŜne formy zagroŜenia mogące występować na stanowisku pracy. Konieczne jest prowadzenie programów profilaktycznych dotyczących promocji zdrowia oraz szkoleń z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. Bezpieczne warunki pracy w duŜej mierze są uzaleŜnione od świadomości zatrudnionych osób, stopnia posiadanej wiedzy technicznej i informacji na temat naraŜenia na czynniki szkodliwe, które występują w miejscu zatrudnienia. Utrzymujący się od lat wysoki poziom wypadkowości i zagroŜeń zawodowych w budownictwie oraz brak w wielu przypadkach podstawowych środków bezpieczeństwa, zmuszają do rozwinięcia na szerszą skalę działań prewencyjnych. Wskazane jest dąŜenie wszystkich słuŜb do stworzenia takiej sytuacji, kiedy określenie „zdrowy pracownik” będzie znaczyło „zysk firmy”. JuŜ obecnie w krajach Unii Europejskiej firma budowlana, która nie gwarantuje bezpiecznej pracy i notorycznie narusza przepisy prawa pracy, nie ma szans utrzymania się na rynku pracy i zdobywania nowych zleceń. NaleŜy zatem dąŜyć do zmiany mentalności zarówno pracodawców jak i pracowników, co przyczyni się do zwiększenia zaangaŜowania obu stron w sprawy bezpieczeństwa pracy, współdziałania ze słuŜbami medycyny pracy, BHP, PIS, PIP, czego efektem będzie poprawa zdrowia pracowników i zmniejszenie stwierdzanych w tej dziedzinie nieprawidłowości. 65 PIŚMIENNICTWO Adamiak-Zięba J., Ciosek A., Grochulska J., Krysiak B., Substancje rakotwórcze w środowisku pracy. Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne., tom II, wyd. IMP, Łódź, 1987 BłaŜejowski K., Styk S., Nawierzchnie drogowe. Poradnik. Technologia mas bitumicznych., wyd. WKiŁ, Warszawa 2000 Brzeźnicki S., „Wielopierścieniowe Węglowodory Aromatyczne. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy”, zeszyt nr 3 (25)/2000 Burstyn I., at all: „Bitumen, Polycyclic Aromatic Hydrocarbons and Vehicle Exhaust: Exposure Levels and Controls among Norwegian Asphalt Workers”; Ann. Occup. Hyg., Vol. 46, No 1, 79-87, 2002 Burstyn I., at all: „Mortality from Obstructive Lung Diseases and Exposure to Polycyclic Aromatic Hydrocarbons among Asphalt Workers”;Am. J. Epidemiol., Vol. 158, No 5, 468-478, 2003 „Czynniki Szkodliwe w środowisku pracy” pod red. D. Augustyńskiej, M.Pośniak, CIOP, Warszawa 2005 Dębowski M.T.,. Spioch F. M, Kułagowska E., Marzec S.: Metody oceny środowisk cieplnych i wydatku energetycznego na stanowiskach pracy. IMPiZŚ Sosnowiec, 1996 Gaweł I., Kalabińska M., Piłat J., Asfalty drogowe., wyd. WKiŁ, Warszawa 2001 Harazin B. „ZagroŜenie zdrowia wywołane działaniem drgań mechanicznych” Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego 2000 Higiena Pracy pod red. J.A.Indulskiego; IMP, Łódź, 1999 Indeks UV a człowiek. IMiGW, Warszawa 2001 Kodeks pracy; Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy; Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz.94, z późn. zm.) Karta charakterystyki preparatu niebezpiecznego: Asfalty drogowe; ORLEN Asfalt Karta charakterystyki preparatu niebezpiecznego: Asfalty drogowe zwykłe; BP Polska Sp. z o o Kowalski P. „Pomiar i ocena drgań mechanicznych w środowisku pracy według nowych przepisów prawnych” Bezpieczeństwo Pracy 9 /2006 Materiały źródłowe: Instrukcje technologiczne mieszanek mineralno-asfaltowych procesu produkcji Materiały źródłowe: Ocena ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy w Przedsiębiorstwie Robót Drogowych 66 Materiały źródłowe: Recepta mieszanki mineralno-asfaltowej Materiały źródłowe: Sprawozdania z badań środowiskowych przeprowadzonych w Przedsiębiorstwach Robót Drogowych Materiały źródłowe: Świadectwa jakości asfaltu drogowego; ORLEN Mcclean M.D., Rinehart R.D., at all: „Urinary 1-hydroxypyrene and Polycyclic Aromatic Hydrocarbons Exposure Among Asphalt Paving Workers”; Ann. Occup. Hyg., Vol. 48, No6, 565-578,2004 Obwieszczenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; Dz.U. 2003 nr 169 poz. 1650 Ochrona zdrowia, środowiska i bezpieczeństwo pracy [w:] Bezpieczeństwo pracy z asfaltami. Praktyczny przewodnik., http://www.nynas.com/documents/bitumen/Safety_material_2006_Ny nas_booklet_POLISH.pdf Piłat J., Radziszewski Warszawa 2004 P., Nawierzchnie asfaltowe., wyd. WkiŁ, Polska Norma. Drogi samochodowe i lotniskowe. Nawierzchnie asfaltowe. Wymagania., wyd. Polski Komitet Normalizacyjny, 2000 Polska Norma PN-Z-04008-7:2002 Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników Polska Norma PN-91-Z-04030/05 „Ochrona czystości powietrza. Badanie zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu całkowitego na stanowiskach pracy metodą filtracyjno-wagową” natomiast wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne moŜna oznaczać równieŜ zgodnie z Polską Polska Norma PN-Z-04240-5:2006 Ochrona czystości powietrza Badania zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych - Część 5: Oznaczanie antracenu, benzo/a/antracenu, chryzenu, benzo/b/fluorantenu, benzo/k/fluorantenu, benzo/a/pirenu, dibenzo/ah/antracenu, benzo/ghi/perylenu i indeno/123 cd/pirenu na stanowiskach pracy metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej Polska Norma PN – EN 458 Ochronniki słuchu. Zasady dotyczące doboru, uŜytkowania, konserwacji codziennej i okresowej Polska Norma PN-EN 689:2002 Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny naraŜenia inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez 67 porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa IDT EN 689:1995 Polska Norma PN – EN ISO 5249 –1 Drgania mechaniczne. Pomiar i ocena ekspozycji człowieka na drgania przenoszone przez rękę. Część 1 : Wymagania ogólne Polska Norma PN – EN ISO 5249 –2 Drgania mechaniczne. Pomiar i ocena ekspozycji człowieka na drgania przenoszone przez rękę. Część 2 : Praktyczny przewodnik dotyczący pomiaru na stanowiskach pracy Polska Norma PN - ISO 9612:2004 Akustyka. Wytyczne do pomiarów i oceny ekspozycji na hałas w środowisku pracy Polska Norma PN-EN 12591 Asfalty i produkty asfaltowe. Wymagania dla asfaltów drogowych., wyd. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2005 Polska Norma PN-EN 14253:2005 Drgania mechaniczne. Pomiar i obliczanie zawodowej ekspozycji na drgania o ogólnym działaniu na organizm człowieka dla potrzeb ochrony zdrowia. Wytyczne praktyczne Polska Norma PN-EN 27243 Środowiska gorące. Wyznaczanie obciąŜenia termicznego działającego na człowieka podczas pracy, oparte na wskaźniku WBGT Pośniak M., Makhniashvili I., Kowalska J., Substancje chemiczne w procesach przetwórstwa mas bitumicznych – pomiar, ocena i ograniczenie naraŜenia zawodowego., wyd. CIOP, Warszawa 2001 Pośniak M., [red.] ZagroŜenia chemiczne w wybranych procesach technologicznych., cz. II, wyd. CIOP, Warszawa 2001 Prawo o miarach” z 11.05.2001 r. (Dz. U. Nr 63, poz. 636) Promieniowanie nadfioletowe, Kryteria Zdrowotne Środowiska, 160, IMP Łódź, 1997 Ring E., Hancyk B., Asfalty drogowe. Karta charakterystyki preparatu niebezpiecznego wg rozp. MZ z 14 grudnia 2004r., Dz. U. 05. 2. 8., wyd. Orlen Asfalt, 2005 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów; Dz.U. 1996 nr 60 poz. 279 Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy; Dz.U. nr 69 poz. 332 z późn. zm. Rozporządzenie Rady ministrów z dnia 30.07.2002 zmieniające rozporządzenie w sprawie prac wzbronionych. Młodocianym; Dz. U. z dnia 10.09.2002, poz.1091 68 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyŜszych dopuszczalnych stęŜeń i natęŜeń czynników szkodliwych dla zdrowia i środowiska pracy; Dz. U. 2002, nr 217, poz. 1833Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn. 02.09.2003 r. Kryteria i sposób klasyfikacji substancji rakotwórczych; DzU nr 171, poz. 1666 Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 marca 2004 r. w sprawie wymagań metrologicznych, którym powinny odpowiadać mierniki drgań mechanicznych oddziałujących na człowieka; Dz. U. Nr 49, poz. 472 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dn.20.kwietnia 2005 w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; Dz.U. Nr 73, poz.645 Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia sierpnia 2005 w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z naraŜeniem na hałas lub drgania mechaniczne; Dz. U. nr 157, poz. 1317 Seńczuk W., Toksykologia, [red.] Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1994 Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o słuŜbie medycyny pracy; Dz. U. nr 96 poz. 593 69 ISBN 978-83-924-626-2-0