1 HISTORIA FILOZOFII STAROśYTNEJ I ŚREDNIOWIECZNEJ

1 HISTORIA FILOZOFII STAROśYTNEJ I ŚREDNIOWIECZNEJ

HISTORIA FILOZOFII STAROśYTNEJ I ŚREDNIOWIECZNEJ
– wykład kursoryczny
Prof. dr hab. Agnieszka Kijewska
Katedra Historii Filozofii StaroŜytnej i Średniowiecznej
Celem wykładu jest zapoznanie się z najwaŜniejszymi tendencjami, problemami i postaciami
filozofii staroŜytnej i średniowiecznej. W sposób szczególny zostanie zaakcentowana
staroŜytna i średniowieczna koncepcja człowieka (jego struktury bytowej), ludzkiego
poznania oraz istotnych relacji określających sposób ludzkiego Ŝycia (Bóg, społeczeństwo).
Literatura przedmiotu:
F. Copleston, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 1998; t.2, Warszawa 2000.
E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, Warszawa 1987.
R. Heinzmann, Filozofia średniowiecza, Kęty 1999.
W. Jaeger, Paideia, Aletheia, Warszawa 2001.
Podsiad, Więckowski, Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 1983.
R. Popkin (red.), Historia filozofii zachodniej, Poznań 2003 (staroŜytność i średniowiecze).
G. Reale, Historia filozofii staroŜytnej, t. 1-5, tłum. E. Zieliński, Lublin1993-2002.
G. Reale, Myśl staroŜytna, tłum. E. Zieliński, Lublin 2003.
W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001.
S. SwieŜawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000.
W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, (róŜne wydania).
F. Van Steenberghen, Filozofia w wieku XIII, tłum. E. Zieliński, Lublin 2005.
Lektury (róŜne wydania):
Platon, Obrona Sokratesa, Eutyfron, Uczta, Fajdros, Timajos.
Arystoteles, O duszy, Etyka Nikomachejska.
Seneka, O Ŝyciu szczęśliwym, O gniewie, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1963.
Plotyn, Enneady (1 traktat), tłum. A. Krokiewicz.
Marek Aureliusz, Rozmyślania.
Augustyn¸ Dialogi filozoficzne: O Ŝyciu szczęśliwym, Solilokwia, Przeciw akademikom, O
Nauczycielu;
- Wyznania.
Boecjusz, O pocieszeniu, jakie daje filozofia.
Anzelm z Canterbury, Monologion. Proslogion.
Abelard, Etyka, czyli poznaj samego siebie, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1969.
Tomasz z Akwinu, Traktat o człowieku (kwestie 7-76), tłum. S. SwieŜawski.
1
PROBLEMATYKA WSTĘPNA:
1. FILOZOFIA – jest dziełem Greków.
- Etymologicznie termin ten wywodzi się od dwóch greckich słów: phileo – kocham,
lubię oraz sophia- mądrość, wiedza. W tym właśnie znaczeniu jako pierwszy miał
uŜyć terminu „filozofia” Pitagoras. StaroŜytny historyk Diogenes Laertios tak pisze o
tym w śywotach i poglądach słynnych filozofów I, 12: Terminu filozofia (philosophia)
pierwszy uŜył Pitagoras i on teŜ pierwszy sam siebie nazwał filozofem (philosophos), a
mianowicie w Sikionie, w rozmowie z Leonem, władcą Sikionu czy teŜ Flintu. Wtedy to
[…] Pitagoras powiedział, Ŝe Ŝaden człowiek nie jest mądry, mądry jest tylko bóg.
Przedtem filozofię nazywano mądrością (sophia), a człowieka uprawiającego filozofię
i juŜ w niej wydoskonalonego – mędrcem (sophos); natomiast filozofem (philosophos)
tego, który mądrość miłuje1.
- W staroŜytności filozofia była rozumiana bardzo szeroko, jako wszelka wiedza.
Dlatego mówiąc o początkach filozofii, mówi się równocześnie o początkach nauki.
Natomiast dzisiejsze rozumienie filozofii jest uzaleŜnione od tego, jaką koncepcję
filozofii się przyjmuje. W myśl klasycznej koncepcji filozofii (tomizm,
fenomenologia) filozofia jest nauką, która posiada własny przedmiot badań, aspekt, cel
oraz metodę. W innych koncepcjach filozofii pojmowana jest ona jako uogólnienie
wyników nauk szczegółowych (koncepcja pozytywistyczna), bądź jako analiza języka
filozoficznego (koncepcja lingwistyczna) lub sposób Ŝycia i ekspresja osobowości
(koncepcja irracjonalna)2.
2. PODSTAWOWE DZIAŁY FILOZOFII:
- W szkołach platońskich filozofię dzielono na: fizykę (najwcześniej uprawiana), logikę/
dialektykę i etykę.
- Arystoteles dzielił filozofię ze względu na cel dociekań na: filozofię teoretyczną
(uprawianą po to, aby wiedzieć), która obejmowała fizykę, matematykę i teologię/
filozofię pierwszą; filozofię praktyczną (dąŜącą do poznania po to, aby skutecznie działać)
1
2
Diogenes Laertios, śywoty i poglądy słynnych filozofów I, 12, tłum. I. Krońska, Warszawa 1982, s. 13.
Por. A. B. Stępień, Elementy filozofii, Lublin 1986, ss. 45-50.
2
obejmującą etykę, ekonomikę i politykę oraz filozofię pojetyczną – wytwórczą, uprawianą
po to, aby tworzyć rzeczy piękne.
- Dzisiaj wyróŜnia się następujące działy filozofii:
- TEORIA BYTU – która zajmuje się wszystkim, co istnieje (byt), szukając jego
przyczyn oraz warunków bycia bytem. Inne nazwy (ich uŜycie jest uzaleŜnione od
koncepcji filozofii i nurtu filozoficznego) to:
- ontologia – termin pochodzi od słowa: ontos – byt, bytujący oraz logos –
rozum, wiedza, teoria;
- metafizyka – termin pochodzący najprawdopodobniej od staroŜytnego
„wydawcy” pism Arystotelesa, Andronikosa z Rodos, który umieścił pisma dotyczące
teorii bytu po pismach o naturze (fizyka): meta ta physika.
- TEORIA POZNANIA – badająca źródła, prawdziwość i prawomocność ludzkiego
poznania; zwana takŜe: epistemologią (episteme –wiedza prawdziwa) lub gnozeologią
(gnosis – wiedza).
- FILOZOFIA PRZYRODY – kosmologia (kosmos – ozdoba, porządek, ład);
przedmiotem jej dociekań jest natura – przyroda;
- FILOZOFIA CZŁOWIEKA – antropologia (anthropos – człowiek), zwana takŜe
psychologią racjonalną lub spekulatywną; przedmiotem jej dociekań jest struktura bytu
ludzkiego.
- FILOZOFIA BOGA – teologia naturalna albo racjonalna, gdyŜ prowadzi dyskurs o
Bogu w oparciu o rozum człowieka, nie korzystając z objawienia.
- ETYKA – (ethos- obyczaj) albo filozofia moralna jest nauką o tym, co przystoi, a
co nie (postępowanie moralne), jakie czyny ludzkie określamy jako moralnie dobre a jakie
nie (wartościowanie w aspekcie dobra i zła moralnego).
- ESTETYKA – (aisthesis – spostrzeŜenie zmysłowe, wraŜenie) – to nauka o pięknie i
tym, co się z pięknem wiąŜe (przeŜycie estetyczne, koncepcja sztuki, etc)3.
3. PERIODYZACJA FILOZOFII STAROśYTNEJ:
- VII/VI wiek przed Chr. – powstanie filozofii;
- 529 r. – koniec filozofii. W tym roku cesarz Justynian zamknął Akademię Platońską w
Atenach, która była instytucjonalną ostoją myśli pogańskiej. Z tego względu rok ten
uwaŜa się za koniec filozofii pogańskiej.
3
Por. tamŜe, s. 55-93.
3
Okresy:
I.
Powstania filozofii albo okres naturalistyczny – VII/VI w. przed Chr.- dominują tutaj zainteresowania przyrodą (kosmosem);
- przedstawiciele: szkoła milezyjska, Ksenofanes, Heraklit z Efezu, Parmenides z Elei,
pitagorejczycy, Empedokles, Anaksagoras, Demokryt.
II. Okres oświecenia staroŜytnego albo humanistyczny – V w. przed Chr.
- dominują zainteresowania człowiekiem;
- przedstawiciele: sofiści, Sokrates.
III. Okres wielkich systemów staroŜytnych – IV w. przed Chr.
- Platon, Arystoteles.
IV. Okres hellenistycznych szkół etycznych – III w. przed Chr. – II w. po Chr.
- podstawową problematyką jest problematyka etyczna; myśliciele tego okresu
poszukują odpowiedzi na pytanie: jak być wolnym i szczęśliwym;
- przedstawiciele: stoicy, epikurejczycy, sceptycy.
V. Okres synkretyczny- Iw. po Chr. – 529 r.
- dominują tutaj zainteresowania religijne: podstawowym pytaniem jest pytanie o to,
jak być zbawionym i osiągnąć podobieństwo do boga;
- przedstawiciele: Filon z Aleksandrii, Plotyn i neoplatonicy.
VI. Patrystyka – staroŜytność chrześcijańska – do 749 r. (śmierć Jana z Damaszku,
ostatniego Ojca Kościoła Wschodniego).
4
I OKRES FILOZOFII STAROśYTNEJ – okres zainteresowań kosmologicznych.
1. Zainteresowania tego okresu oscylują wokół wyjaśnienia natury (physis) jako
całości. Pierwszym filozoficznym pytaniem, jakie filozofowie tego okresu stawiają
jest pytanie o ARCHE: 1/ o początkową postać świata; 2/ postać najistotniejszą, 3/
taką, która jest istotą-naturą rzeczy będącą źródłem jej stałego działania.
2. Szkoła milezyjska to: Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes. Wszyscy
ci myśliciele działali w Milecie (Jonia, Azja Mn.), łączył ich stosunek mistrzuczeń oraz zajmowali się podobną problematyką, tj. problematyką arche. Tales
twierdził, Ŝe arche jest woda, Anaksymander, Ŝe bezkres (apeiron), a
Anaksymenes – powietrze. Przyjmowali oni stanowisko monizmu – tj. starali się
wyjaśnić rzeczywistość przy pomocy jednego elementu, jednej zasady. Był to
jednak monizm hilozoistyczny.
3. HILOZOIZM jest to pogląd, który głosi, Ŝe z materią (hyle) nierozdzielnie
związany jest ruch, siła, Ŝycie (zoe), dusza (jako zasada Ŝycia).
4. Przedstawicieli szkoły milezyjskiej Arystoteles nazywał „pierwszymi
filozofującymi” albo „fizjologami”. U nich bowiem dokonało się przejście ku
wyjaśnianiu filozoficznemu czyli naukowemu, gdyŜ: 1/ prowadzili oni swoje
dociekania za pomocą naturalnych zdolności poznawczych człowieka (obserwacja,
wnioskowanie); 2/ uzasadniali swoje stanowisko; 3/ szukali wyjaśnienia
najprostszego (monizm), najbardziej zrozumiałego.
5. PITAGOREJCZYCY przyjęli, Ŝe arche świata jest liczba, która składa się z
dwóch elementów: granicy i bezkresu (dualizm). Badania naukowe prowadzili
oni w tym celu, aby poznając strukturę kosmosu wprowadzać porządek i ład do
własnego wnętrza (por. 15b).
6. Następnym pytaniem było pytanie o to, czy rzeczywistość jest stała, czy się
zmienia. Pytanie to wyrosło poniekąd z pytania o arche, gdyŜ Tales i jego szkoła
pojęli ową zasadę (arche) w sposób dynamiczny (hilozoizm).
7. HERAKLIT z Efezu zaakcentował radykalną zmienność rzeczywistości, której
obrazem jest rzeka (nie moŜna wejść dwa razy do tej samej rzeki, bo wciąŜ toczy
nowe wody). Stanowisko Heraklita głoszące powszechną zmienność
rzeczywistości nazywamy heraklityzmem lub wariabilizmem. Według Heraklita
5
owa zmienność jest radykalna, ale nie chaotyczna: zmianą od wewnątrz kieruje
prawo, rozum, Logos. Rzeczywistość jest zatem racjonalna, a jej obrazem jest łuk i
lira. Logos jest światu immanentny (tj. kieruje nim od wewnątrz), a rozum ludzki
jest zakorzeniony w tym światowym Logosie („Granic duszy nie znajdziesz, tak
głęboki jest jej logos”), co człowiek moŜe odkryć w introspekcji.
8. Heraklit dawał takŜe odpowiedź na pytanie o arche, a mianowicie, Ŝe jest nią
ogień. UwaŜał, Ŝe świat rozwija się cyklicznie: co pewien czas następuje powrót
świata do pierwotnego ognia (tj. zognienie świata), a następnie świat się znowu
odradza. Ogień to przejaw działania Logosu, który kieruje wszelką zmianą.
9. Stałość i niezmienność rzeczywistości zaakcentował PARMENIDES z Elei. Jego
zdaniem istnieje jeden, wieczny, niezmienny byt, który jest przedmiotem naszej
myśli. Skoro nie moŜna myśleć o tym, co nie istnieje, dlatego Parmenides
stwierdził, Ŝe „byt jest, niebytu nie ma” (zasada niesprzeczności) oraz Ŝe „byt jest
bytem” (zasada ontologicznej toŜsamości). Z tych zasad Parmenides wysnuł
własności bytu: byt nie powstaje i nie ginie; nie ma przeszłości, ani przyszłości,
lecz jest teraźniejszością; jest niezmienny i nieruchomy, jest jednorodny i jeden;
jest zamknięty w okowach granicy, zakończony, podobny do kuli (inaczej byłby
niepoznawalny, a więc, niedoskonały). System Parmenidesa określamy jako
monizm statyczny.
10. Parmenides oddzielił wyraźnie przedmiot poznania naukowego (wiedza
prawdziwa), którym jest byt, od naszego poznania potocznego, które dotyczy
zmiennej rzeczywistości, a które jest niepewne (doksa – mniemanie). Jego
zdaniem wszelka zmiana - „powstawanie i zanikanie, zmiana miejsca i zmiana
jasnej barwy” – to tylko „pusta nazwa”, gdyŜ naprawdę istnieje tylko jeden,
wieczny i niezmienny byt.
11. Filozofowie, których określa się mianem pluralistów (Empedokles,
Anaksagoras, Demokryt), pragnęli pogodzić naukowe wyjaśnianie
rzeczywistości z potocznym, stałość ze zmiennością. Przyjęli zatem, Ŝe
rzeczywistość naleŜy wyjaśniać przy pomocy kilku zasad, a były nimi elementy,
które miały własności Parmenidejskiego bytu (nie powstawały, nie ginęły, były
niezmienne, jednorodne) oraz siły, które wprawiały owe elementy w ruch.
12. EMPEDOKLES z Agrygentu twierdził, Ŝe naleŜy przyjąć 4 elementy: ziemię,
powietrze, wodę i ogień, oraz 2 siły: Miłości (siła przyciągania) oraz Niezgody
6
(siła odpychania). Pod działaniem tych sił niezmienne elementy tworzą zmienne
układy.
13. ANAKSAGORAS z Kladzomeny przyjął nieskończenie wiele elementów, które
reprezentowały róŜne jakości. Elementy te zostały nazwane homoiomerami. W
kaŜdej rzeczy znajduje się nieskończenie wiele tych jakości, ale w róŜnym
„stęŜeniu”, które decyduje o specyfice danej rzeczy (np. w chlebie dominują
jakości „chleba”). Owe homoiomerie wprawił w ruch Nous/ Duch/ Umysł, który
jest transcendentny wobec tych jakości i oddziałuje na nie z zewnątrz.
14. DEMOKRYT z Abdery był twórcą teorii atomistycznej. UwaŜał, Ŝe świat składa
się z niepodzielnych cząstek zwanych atomami. Atomy mają własności tylko
ilościowe (kształt, wielkość, połoŜenie) i poruszają się wiecznym ruchem w
próŜni, zwanej przez Demokryta niebytem. Wszystkie wydarzenia w świecie są
zdeterminowane przez naturę atomów i ich ruch.
15. W omawianym okresie zostały sformułowane dwie koncepcje człowieka i
ludzkiej duszy. a/ W nurcie jońskim traktowano duszę w sensie biologicznym,
jako zasadę ruchu, a więc i Ŝycia. Wraz ze śmiercią istoty Ŝywej, ginie tak pojęta
dusza. Kulminacją tego rozumienia duszy była materialistyczna koncepcja
człowieka Demokryta. UwaŜał on, Ŝe dusza człowieka, podobnie jak ciało, składa
się z atomów. Atomy duszy są lŜejsze, bardziej ruchliwe, podobne do atomów
ognia, dlatego mogą być równomiernie rozłoŜone po ciele. Odnawiają się w
procesie oddychania; sen – to częściowe rozproszenie atomów duszy, a śmierć – to
całkowite ich rozproszenie.
b/ orficko-pitagorejska koncepcja duszy pojmowała duszę, jako boską cząstkę w
człowieku, dusza to wcielone bóstwo (daimon), dla którego ciało jest grobem
(soma-sema). Celem Ŝycia człowieka jest uwolnienie się z ciała (przez praktyki
religijne i naukę) i połączenie z bóstwem. Jeśli człowiek nie dokona tego w tym
konkretnym wcieleniu, będzie przechodził kołowrót wcieleń (metempsychoza –
wędrówka dusz; palingeneza – powtórne narodziny). Taką koncepcję duszy głosili
pitagorejczycy i Empedokles.
7
8
II - OKRES OŚWIECENIA STAROśYTNEGO: SOFIŚCI I SOKRATES
1. 1. Zainteresowania myślicieli tego okresu koncentrują się na problematyce
antropologicznej: centrum dociekań jest człowiek i to człowiek pojęty jako jednostka
w relacji do innych ludzi. Tutaj właśnie będzie się mieścił cały obszar problematyki
moralnej oraz refleksji politycznej. W obszar filozoficznych dociekań zostaną
włączone takŜe wszystkie dziedziny związane w jakiś sposób z człowiekiem, jak
język, kultura, sztuka czy religia.
1. 2. Ruch sofistyczny:
- Termin sofista pochodzi od greckiego terminu sophos określającego mędrca, potem
nauczyciela; z czasem termin ten nabrał negatywnego odcienia znaczeniowego, zaczął
określać mędrka prezentującego pseudo-mądrość.
- Sofiści uczyli w małych grupach, zatrzymując się w domach bogatych Ateńczyków, ale i
w czasie wielkich uroczystości o charakterze państwowym. Byli zawodowymi
nauczycielami, którzy odpowiedzieli na określone wyzwania tamtego czasu: wraz z
rozwojem demokracji wzrosło zapotrzebowanie na wiedzę oraz umiejętność
przemawiania zarówno publicznie, jak i w sądzie. Głównym przedmiotem ich nauczania
była zatem retoryka, tj. sztuka i teoria wymowy.
- Ateńczycy korzystali z usług sofistów, ale mimo tego nie darzyli ich szacunkiem, gdyŜ:
1/ sofiści prezentowali mądrość pozorną a niekiedy przewrotną, 2/ nauczali dla zysku.
- Nurt sofistyczny jest niejednolity; moŜna tutaj wyróŜnić grupy: 1/ wielkich mistrzów
sofistyki pierwszego pokolenia, jak: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoi,
Prodikos z Keos; 2/ eryści, którzy byli zainteresowani jedynie – erystyką, czyli sztuką
prowadzenia dyskusji i sporów, której celem było jedynie przekonanie i pokonanie w
dyskusji przeciwnika bez względu na to, gdzie leŜy prawda; 3/ sofiści-politycy, którzy
wykorzystywali swoje umiejętności dla zdobycia władzy politycznej (Kritiasz, Trazymach
z Chalcedonu, Kalikles).
1. 3. PROTAGORAS z Abdery (ok. 481-410 przed Chr.)
- Ucząc retoryki starał się wykształcić w uczniach określone formalne sprawności, dlatego
uczył, jak tę samą rzecz chwalić i ganić i jak „słabszy pogląd uczynić mocniejszym”;
Klemens z Aleksandrii (Kobierce VI, 65) twierdzi, Ŝe Hellenowie za Protagorasem
utrzymują, Ŝe „na kaŜdy argument istnieje kontrargument”.
9
- Ta postawa Protagorasa była wyrazem sceptycyzmu, tj. przekonania, Ŝe nie moŜna
osiągnąć pewności w dziedzinie poznania teoretycznego i praktycznego.
- Protagoras głosił zasadę homo-mensura (człowiek-miarą): „Człowiek jest miarą
wszystkich rzeczy, istniejących, Ŝe istnieją, i nieistniejących, Ŝe nie istnieją” (DK 80b 1).
Znaczy to, Ŝe jedynie człowiek jako jednostka rozstrzyga o tym, czy coś istnieje i jakie to
jest, nie ma natomiast Ŝadnego „obiektywnego” kryterium. Prowadziło to do relatywizmu
głoszącego, Ŝe wartość poznania jest względna, zaleŜna od czasu, osoby, warunków itd.
oraz do subiektywizmu, zgodnie z którym prawdą jest to, cokolwiek ktoś sobie wyobraŜa
lub myśli.
- Podstawą tych przekonań był sensualizm, czyli pogląd głoszący, Ŝe jedynym i
wystarczającym warunkiem wszelkiego poznania jest doświadczenie zmysłowe. PoniewaŜ
człowiek nie posiada Ŝadnego doświadczenia zmysłowego, którego przedmiotem byliby
bogowie, to w kwestiach religijnych Protagoras głosił agnostycyzm (tj. stanowisko, które
głosi, Ŝe problem ten jest nierozstrzygalny), co doprowadziło do oskarŜenia go przez
Ateńczyków o bezboŜność.
- Ten epistemologiczny minimalizm (subiektywizm, sensualizm, relatywizm, sceptycyzm)
opierał się na przekonaniu, Ŝe nie ma Ŝadnej trwałej natury rzeczy, do której odnosiłoby
się nasze poznanie. Znalazło to swój wyraz w konwencjonalizmie, tj. przekonaniu, Ŝe o
tym, co jest dobre, a co złe, a nawet o tym, jaka jest natura rzeczy, decyduje umowa
(konwencja). Dla Protagorasa umowa była środkiem cywilizacyjnego postępu, który
wyniósł ludzi ponad poziom zwierząt.
- Skoro nie ma Ŝadnych tez, które byłyby prawdziwe, bo nie ma Ŝadnej, obiektywnie
istniejącej natury rzeczy, naleŜy wybrać te twierdzenia, które są bardziej poŜyteczne. Było
to stanowisko utylitaryzmu.
- Sofiści uwaŜali, Ŝe cnota (arete) jest wiedzą, toteŜ cnoty-wiedzy moŜna się uczyć i
nauczać innych. Takie stanowisko nazywa się intelektualizmem etycznym. RóŜnice
między poszczególnymi sofistami wynikały ze sposobu rozumienia owej wiedzy. Dla
Protagorasa wiedzą była to zręczność, biegłość (euboulia). Hippiasz z Elidy głosił takŜe
intelektualizm etyczny, ale dla niego cnotą była wiedza o charakterze encyklopedycznym.
1. 4. GORGIASZ Z LEONTINOI (485-380przed Chrystusem) sformułował doktrynę
nihilizmu, która wyraŜała się w tezach przeciwstawionych nauce eleatów: 1/ nic nie
istnieje (nie ma bytu), gdyŜ to, o czym do tej pory mówili filozofowie przeczy sobie
wzajemnie; 2/ gdyby nawet byt istniał, nie byłby poznawalny – w ten sposób Gorgiasz
10
zerwał związek myślenia i jego przedmiotu – bytu; 3/ nawet gdyby moŜna było poznać
byt, nie moŜna by go wyrazić, bo słowo nie oznacza niczego poza sobą.
- Gorgiasz zwrócił uwagę na autonomię słowa: jest ono narzędziem perswazji,
przekonywania, moŜe niszczyć i kreować; zwłaszcza słowo poetyckie jest źródłem iluzji.
1. 5. PRODIKOS Z Keos (470-404 przed Chrystusem) był autorem mitu „Herakles na
rozdroŜu”: Herakles osiągnąwszy wiek młodzieńczy postanowił udać się na miejsce
odludne, aby zastanowić się, jaką drogę w Ŝyciu wybrać. Stanąwszy na rozstaju dróg
spotkał dwie kobiety: Arete (Cnotę) oraz Kakię (występek), która zaproponowała mu
Ŝycie oddane przyjemności. Herakles wybiera jednak drogę Cnoty, gdyŜ tylko na tej
drodze moŜna uzyskać trwałą i nie przemijającą korzyść (utylitaryzm).
2. 1. SOKRATES (399-470 przed Chrystusem) był tak waŜnym filozofem w dziejach
myśli staroŜytnej, Ŝe filozofów, którzy działali przed nim albo równolegle z nim, ale nie
pozostawali pod jego wpływem, nazywamy presokratykami.
-Kwestia sokratyczna: Sokrates niczego nie pisał, a wiadomości o jego Ŝyciu i poglądach
czerpiemy przede wszystkim od jego uczniów: Ksenofonta oraz Platona. Sokratesa
przedstawił takŜe w swojej komedii Chmury komediopisarz, Arystofanes.
- Sokrates został oskarŜony przez trzech Ateńczyków: Anytosa, Meletosa i Likona o
bezboŜność, psucie młodzieŜy i o to, Ŝe bada tajniki przyrody oraz „ze słabszego zdania
robi mocniejsze”. W wyniku procesu skazano Sokratesa na śmierć, ale nie wykonano
wyroku od razu. Sokrates spędza ok. 30 dni w więzieniu, rozmawiając ze swoimi
uczniami i oczekując na powrót okrętu z wyspy Delos, gdzie, jak co roku, wyruszyła
procesja do świątyni Apollona. Kiedy statek powraca – straŜnik przynosi Sokratesowi
kielich z cykutą.
2. 2. Zainteresowania Sokratesa:
- Zarówno Ksenofont, jak i Platon podają, Ŝe Sokrates nie interesował się problematyką
związaną z filozofią przyrody. Zajmowała go przede wszystkim problematyka etyczna:
„troska o duszę”. Sokrates zachęcał Ateńczyków, aby troszczyli się przede wszystkim o
duszę, aby była jak najlepsza i tę swoją działalność traktował jako „słuŜbę BoŜą”.
2. 3. Nowa koncepcja człowieka:
11
- Człowiekiem dla Sokratesa była dusza pojęta jako podmiot poznania oraz podmiot
wszelkich ludzkich decyzji i wypływających stąd moralnych działań. Taki podmiot
cechuje się wolnością/autonomią i niezaleŜnością (autarkia, enkrateia) od czegokolwiek,
dlatego w Platońskim dialogu Obrona Sokratesa (30c-d) Sokrates mówi do swoich
sędziów: „Bądźcie przekonani, Ŝe jeŜeli skaŜecie na śmierć mnie, takiego człowieka, jak
mówię, nie zaszkodzicie więcej mnie, niŜ sobie samym. PrzecieŜ mnie nie moŜe w
niczym zaszkodzić ani Meletos, ani Anytos. Nawet by nie potrafili! Bo mnie się zdaje, Ŝe
gorszy człowiek nie ma prawa zaszkodzić lepszemu. Pewnie, moŜe go zabić, skazać na
wygnanie, pozbawić czci i praw. Tylko Ŝe te rzeczy on pewnie uwaŜa, i ktoś inny moŜe,
za wielkie nieszczęścia, a ja zgoła nie uwaŜam; znacznie większe nieszczęście robić to, co
on teraz robi: niesprawiedliwie nastawać na Ŝycie człowieka” (tłum. W. Witwicki).
- Tak pojęta dusza jest bezpośrednio odniesiona do boga – ma się do boga upodabniać;
Sokrates zwykł był mawiać, Ŝe w jego wnętrzu odzywa się głos boŜy (daimonion), który
zakazuje mu podejmowania złych działań.
2. 4. Koncepcja cnoty:
- Troska o duszę wyraŜała się w tym, aby dusza była „jak najlepsza”, czyli aby posiadała
cnotę (arete);
- Cnota jest dobrem duchowym i w hierarchii dóbr stoi najwyŜej, wyŜej nawet od dóbr
witalnych, nie mówiąc o dobrach materialnych. Takie przekonanie, Ŝe dobra moralne są
najwyŜszymi dobrami, nazywa się MORALIZMEM.
- Konsekwencją cnoty jest poŜytek i szczęście. Sokrates uwaŜa, Ŝe szczęście jest celem
ludzkiego Ŝycia (EUDAJMONIZM), ale Ŝe to szczęście jest związane z cnotąnajwyŜszym dobrem.
- Cnota jest dla Sokratesa wiedzą, ale wiedzą o dobru i złu moralnym
(INTELEKTUALIZM ETYCZNY). Jego zdaniem wystarczy wiedzieć, co jest dobre,
aby dobro czynić; człowiek postępuje źle z niewiedzy.
2. 5. Sokratejska metoda nauczania:
- Wyrocznia Apollona w Delfach powiedziała, Ŝe to Sokrates jest najmędrszy z ludzi.
Sokrates najpierw chciał pokazać, Ŝe ten i ów jest o wiele od niego mądrzejszy i dlatego
zaczepiał na ulicy tych, którzy uchodzili za mądrych i podejmował z nimi dialog.
Rozmowa ta przebiegała w kilku etapach:
12
1/ etap elenktyczny (negatywny): Sokrates rozpoczynał rozmowę w sposób ironiczny
(ironia Sokratejska), tj. przyjmował postawę tego, kto mniej wie i pragnie być
pouczonym.
- Następnie prosił rozmówcę o podanie definicji jakiegoś pojęcia etycznego (poboŜność,
dzielność, cnota).Sokrates był przekonany, Ŝe wiedza prawdziwa ma charakter pojęciowy;
znać coś znaczy odpowiedzieć na pytanie o to, czym to coś jest.
- Kiedy rozmówca podał jakąś definicję, Sokrates wspólnie z nimi, pytaniami, wyciągał z
przyjętej tezy konsekwencje, które okazywały się sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem albo
prowadzące do błędnego koła.
- Celem tego etapu było doprowadzenie rozmówcy do ujawnienia własnej niewiedzy, co
miało prowadzić do oczyszczenia umysłu z fałszywych przekonań ale takŜe pozbawić go
pychy i otworzyć na przyjęcie prawdy.
2/ etap majeutyczny (pozytywny, połoŜniczy) – Sokrates za pomocą odpowiednich
pytań wydobywał z rozmówcy wiedzę, którą on posiadał. Był przekonany, Ŝe jego
rozmówca ma prawdziwe mniemanie o sprawach, których rzekomo nie znał i naleŜy to z
niego wydobyć.
3. UCZNIOWIE SOKRATESA I SOFISTÓW:
- ANTYSTENES z Aten (440-366 przed Chr.) i SZKOŁA CYNICKA przejął od
Sokratesa przekonanie, Ŝe najwaŜniejsza jest troska o duszę, troska o zdobycie cnoty, ale
wiedza jest do tego nie potrzebna.
- Aby osiągnąć cnotę naleŜy podjąć wysiłek, trud i wyrzec się wszelkich przyjemności.
- ARYSTYP z Cyreny (V/IV w. przed Chr.) i CYRENAICY głosił, Ŝe najwyŜszym
dobrem jest przyjemność. Był zwolennikiem HEDONIZMU (hedone- przyjemność),
czyli poglądu, zgodnie z którym najwyŜszym dobrem jest przyjemność i to przyjemność
zmysłowa, jak najbardziej intensywna.
13
III - OKRES WIELKICH SYSTEMÓW STAROśYTNYCH:
PLATON (427-347)
1. śycie:
- Był synem Aristona i Periktione, a po dziadku nosił imię Aristokles. Miano Platona
nadał mu podobno jego nauczyciel gimnastyki. Diogenes Laertios pisze o tym tak:
- „Ćwiczenia gimnastyczne odbywał pod kierunkiem Aristona z Argos i u niego nadano
mu imię Platon [Szeroki] z powodu masywnej budowy ciała (…). Inni zaś twierdzą, Ŝe
imię Platon wywodzi się z obfitującego w słowa stylu filozofa, albo teŜ …z szerokości
jego czoła.” (Diogenes Laertios, śywoty i poglądy słynnych filozofów III, 4, tłum. W.
Olszewski, Warszawa 1982, s. 64; dalej DL III, 4).
- Początkowo Platon uczył się u heraklitejczyka Kratylosa, a później w wieku 20 lat został
uczniem Sokratesa: „powiadają, Ŝe Sokratesowi przyśniło się raz, iŜ trzymał na kolanach
młodego łabędzia, któremu natychmiast wyrosły skrzydła i który z prześlicznym śpiewem
wzbił się w powietrze. Nazajutrz przedstawiono mu Platona. Wtedy Sokrates miał
powiedzieć, Ŝe tym ptakiem jest właśnie Platon” (DL III, 5).
- W 399 r. w chwili procesu Sokratesa, Platon przebywał wraz z innymi uczniami
Sokratesa u Euklidesa w Megarze, potem wyruszył do Cyreny, być moŜe do Egiptu, do
Italii, gdzie słuchał pitagorejczyków.
- W 388 r. odbył pierwszą podróŜ na Sycylię, gdzie panował tyran Dionizjos I. Platon
być moŜe miał nadzieję, Ŝe uczyni z Dionizjosa idealnego władcę. Na dworze Dionizjosa
zaprzyjaźnił się z krewnym tyrana, Dionem, który był rozmiłowany w jego pismach i
przebywał z nim bardzo często dyskutując. Dionizjos, którego Platon chciał uczyć
filozofii i geometrii, zirytował się, oskarŜył go o spiskowanie z Dionem i kazał go
sprzedać na statek niewolników jadący do Eginy, gdzie miał zostać skazany na śmierć.
Wykupił go jeden z jego uczniów – Annikeris z Cyreny.
Druga podróŜ sycylijska 367:
- Po śmierci Dionizjosa rządy objął jego syn, który – według zapewnień Diona – bardziej
nadawał się na idealnego władcę. „Drugą podróŜ Platon odbył do Dionizjosa Młodszego,
prosząc go o ziemię i ludzi, którzy by Ŝyli wedle opracowanego przez niego modelu
ustroju politycznego: Dionizjos przyrzekł spełnić tę prośbę, ale nie dotrzymał słowa.
Niektórzy powiadają, Ŝe takŜe tym razem Platon znajdował się w wielkim
niebezpieczeństwie, poniewaŜ nakłaniał Diona i Teodotasa do wyzwolenia całej wyspy”
(DL III, 20).
14
- Trzecia podróŜ sycylijska w r. 361 miała na wyłącznie na celu pojednanie Diona z
Dionizjosem II Młodszym.
- W roku 387/8, po powrocie z pierwszej podróŜy sycylijskiej Platon załoŜył w
gimnazjonie połoŜonym w gaju poświęconym herosowi Akademosowi swoją własną
szkołę, która nazywała się Akademią. Pierwszym utworem pochodzącym z tego okresu
miał być dialog Menon. Platon kierował szkołą do swej śmierci w 347 roku, gromadząc
wokół siebie wielu wybitnych uczonych, zwłaszcza matematyków, jak Eudoksos z
Knidos.
2. Twórczość Platona:
- Spuścizna pisana Platona obejmuje około 36 dialogów oraz 12 listów. W I wieku po
Chrystusie gramatyk Trazyllos ułoŜył utwory Platona w 9 tetralogii (grupy 4 utworów), np.
Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon.
- Kwestię chronologii dialogów platońskich podjął polski uczony, Wincenty Lutosławski w
swoich artykułach oraz w dziele The Origin and Growth of Plato’s Logic with an Account of
Plato’s Style and of the Chronology of his Writings (Londyn 1897), proponując do ustalenia
chronologii dialogów tzw. metodę stylometryczną. Lutosławski wyodrębnił szereg róŜnych
właściwości stylu Platona - istotnych i nieistotnych, powtarzających się i występujących
sporadycznie i na tej podstawie ustalił odległość kaŜdego dialogu od Praw, które uchodziło za
ostatnie dzieło filozofa. W ten sposób powstał układ 4 grup Platońskich dialogów.
- W 1574 r. Henryk Stephanus wydał Platońskie dialogi, dzieląc kaŜdą stronę na określone
partie: a, b, c, d, e. W dzisiejszych wydaniach i cytowaniach dialogów Platona pozostawia się
paginację Stephanusa. Np.: Obrona Sokratesa 28 a-d.
Współczesna chronologia:
1. Okres młodzieńczy
- Dialogi tego okresu elenktyczne w swojej metodzie, zajmują się definicją pojęć
etycznych, występuje w nich Sokrates, który wyraŜa swoje własne nauczanie. Do tego
okresu naleŜą m. in. dialogi: Obrona Sokratesa, Eutyfron (dialog o poboŜności),
Charmides (o roztropności), Kriton (o obywatelu i prawach), Hippiasz Mniejszy, Ion (o
poezji i wiedzy), Laches ( odwadze), Lizys (o przyjaźni)
2. Okres przejściowy:
- W dialogach tego okresu zarysowują się centralne tematy platonizmu, np. teoria idei.
15
Do tego okresu naleŜy: Gorgiasz (o retoryce), Menon (o cnocie), Kratyl (o języku),
Hippiasz Większy (o pięknie i stosowności), I ks. Państwa ( o tym, czym jest
sprawiedliwość), Protagoras (o wiedzy i cnocie).
2. Okres dojrzały- konstrukcyjny:
- Doktrynalną podstawą dialogów tego okresu jest teoria idei, a występujący w nich
Sokrates jest wyrazicielem poglądów Platona. NaleŜą tu takie dialogi jak: Państwo
(konstrukcja idealnego państwa, trójpodział duszy, teoria wychowania), Fedon (dialog o
nieśmiertelności duszy), Uczta/Sympozjon/Biesiada (dialog o miłości, o pięknie, o
filozofii), Fajdros (o nieśmiertelności duszy), Teajtet (o wiedzy).
3. Okres późny:
- Zwany jest okresem dialektyczno-mistycznym, a Sokrates nie jest przewaŜnie
wyrazicielem poglądów Platona, lecz jakiś inny rozmówca, np. Timajos z Lokri w
Timajosie. Do tej grupy naleŜy: Parmenides (o formach i ćwiczeniu się w filozofii),
Sofista (o fałszu i o nie-bycie), Polityk, Fileb (o dobru i o przyjemności), Timajos ( o
powstaniu świata), Krycjasz (o walce Aten i Atlantydy), Prawa.
3. NOWA INTERPRETACJA PLATONA
- Ten nurt interpretacyjny narodził się w latach 60-tych w Tybindze, a jego głównymi
przedstawicielami są: Konrad Gaiser, Hans Kraemer, późny H.-G. Gadamer, a we
Włoszech – Giovanni Reale;
- W myśl tego ujęcia Platon filozof jest kimś więcej niŜ Platon-pisarz, toteŜ aby odczytać
pełną myśl Platona naleŜy odwołać się do nauczania niepisanego, ustnego, które Platon
przekazał uczniom w Akademii. Początek nauk niepisanych sięga roku załoŜenia
Akademii.
- Argumenty przemawiające za tym, Ŝe dialogi nie są jedynym źródłem wiedzy na temat
Platonizmu:
a/ kultura owego czasu jest przede wszystkim kulturą mówioną (oralną). Sokrates
jeszcze niczego nie pisał, a tym, kto w pełni wyrazi swoje nauczanie przez słowo pisane
będzie Arystoteles;
b/ autoświadectwa Platona, w których wyraŜa on:
- dystans wobec pisma, które nie moŜe uczyć, a jedynie przypomnieć zdobytą juŜ
wiedzę (por. Fajdros – opowieść egipska);
- potrzebę treningu i długiego „obcowania z przedmiotem” dla pełnego zrozumienia;
16
- stwierdzenie, Ŝe sam nie wyraził tego nauczania na piśmie: List VII: „Nie ma teŜ
Ŝadnej mojej rozprawy omawiającej te zagadnienia i z pewnością nigdy nie będzie. Nie są
to bowiem rzeczy dające się ująć w słowa…Istnieje bowiem rozumowanie oparte na
prawdziwych przesłankach zwalczające kaŜdego, kto by się waŜył poruszać w piśmie
choćby najdrobniejsze zagadnienie z zakresu tych spraw” (341c-342a);
c/ świadectwa uczniów Platona:
- Arystoksenos mówił o tzw. „skandal wykładu Platona o Dobru”, podczas którego
nauka Platońska została wyśmiana;
- uczniowie relacjonują treść tego ustnego nauczania tak, Ŝe moŜna mówić o 2
tradycjach: tradycji Akademickiej i Arystotelesowskiej;
- fakt istnienia „niepisanej nauki” Platona, zwanej często ezoteryczną, tj. wewnątrz akademicką, był od dawna znany uczniom Platona (np. Arystoteles pisze o Platońskich
agrapha dogmata – Fizyka 209b).
- Nowa interpretacja Platona zwraca uwagę, Ŝe ta nauka ezoteryczna zawiera najwaŜniejszą
część nauczania Platona, która wyznacza nową perspektywę widzenia jego twórczości. Nie
neguje przez to wartości nauczania zawartego w dialogach, ale nadaje temu nauczaniu nowy
wymiar. Zniesiona zostaje jedynie autarkiczność (samowystarczalność) dialogów, gdyŜ
kontekstem ich odczytania powinno być nauczanie ustne.
4. TEORIA IDEI:
- Poszukiwanie prawdziwej przyczyny rzeczywistości nie dokonuje się na drodze poznania
zmysłowego, ale za sprawą poznania umysłowego. W ten sposób dochodzi się do przyczyny,
która jest inteligibilna, tj. dostępna jedynie poznaniu umysłowemu. Tą prawdziwą przyczyną
jest idea.
- IDEA – jest odpowiednikiem greckiego eidos oraz idea; jest to forma rozumiana jako
specyficzny przedmiot myśli, który ta myśl ujmuje. Idea jest bytem prawdziwym, jest
rzeczywista, gdyŜ mamy o niej wiedzę, która jest konieczna, niezmienna i wieczna.
- To stanowisko Platona nazywa się IDEALIZMEM OBIEKTYWISTYCZNYM. Jest
to przekonanie, Ŝe jedyną, prawdziwą, obiektywnie istniejącą rzeczywistością jest idea.
- Cechy idei:
a/ inteligibilność – Idea jest przedmiotem prawdziwej wiedzy i jest dostępna jedynie w
poznaniu umysłowym/intelektualnym.
b/ niecielesność – Idee nie mają Ŝadnej materialnej postaci.
17
c/ bytowość - Idee nie powstają ani nie giną i dlatego przysługuje im byt w sensie pełnym.
Parmenides uwaŜał, Ŝe bytem jest to, co nie moŜe przestać być; takim niezmiennym
bytem jest właśnie idea.
d/ niezmienność - Idee konstytuują odrębną sferę przedmiotową, która istnieje na swoich
własnych prawach. Idee nie powstają i nie giną, nie zmieniają się, dlatego są tym
przedmiotem, o którym moŜemy mieć wiedzę, gdyŜ poznanie prawdziwe nie podlega
zmianie. Idee stanowią obiektywnie istniejący przedmiot poznania naukowego. Idee są
zatem prawdziwą przyczyną wyjaśniającą zmienność;
e/ samoistność – Idee są bytami samoistnymi, tj. istnieją w sposób autonomiczny i
odrębny, nie wymagają niczego innego do swego istnienia. Ideą jest Piękno samo w sobie,
a nie piękno jako własność jakiegoś przedmiotu.
e/ jedność. Idea jest jednością tłumaczącą i zbierającą wielość rzeczy zmysłowych, które
w niej uczestniczą: idea Piękna jest jednością, która wyjaśnia istnienie wielu przedmiotów
pięknych. Idea sprowadza wielość do jedności i dlatego jest przyczyną wyjaśniającą
wielość rzeczy;
g/ idee tworzą HIERARCHIĘ. Na szczycie tej hierarchii stoi idea najwyŜsza,
transcendująca obszar pozostałych idei.
1/ - w Fajdrosie owa idea najwyŜsza będzie przedstawiona jako najwyŜsza
rzeczywistość. Platon odwoła się tutaj do mitu o „zaprzęgu duszy”. Dusza przyrównana
została do uskrzydlonej pary koni i woźnicy, ogląda świat prawdziwego bytu, tj. „miejsce
nad-niebne” (hyper ouranios topos):
„Przestrzeni zaś, która jest poza niebookręgiem, Ŝaden jeszcze pieśniarz ani nie opiewał,
ani nigdy nie opisze w pieśni, jak naleŜy. Rzecz zaś ma się tak. Bo trzeba zaiste mieć
odwagę powiedzieć prawdę, zwłaszcza gdy się rozprawia o prawdzie. Istnieje bowiem
rzeczywiście Istota (ousia ontos ousa) pozbawiona barw (achromatos) i kształtów
(aschematistos), nieuchwytna dająca się oglądać za przewodem umysłu jedynie duszy.
Ona to jest przedmiotem prawdziwej wiedzy. Umysł ten …gdy od długiego czasu
wpatruje się w Byt, raduje się, a oglądając prawdę rozrasta się i napełnia szczęściem,
dopóki po obiegu koła ruch okręŜny nie doprowadzi jej do niego. W czasie zaś drogi
okręŜnej ogląda Sprawiedliwość samą, ogląda Rozwagę, ogląda Wiedzę, i to nie tę, która
zaleŜy od powstawania i która jest u kaŜdego inna, mająca za przedmiot te rzeczy, które
my nazywamy bytami, lecz wiedzę obecną w tym, który jest bytem rzeczywiście”.
(Fajdros 247c-e, tłum. L. Regner, Warszawa 1993, s. 31).
18
2/ W Państwie – VI 508, owa najwyŜsza idea jest nazwana Dobrem, najwyŜszą
przyczyną, która jest źródłem bytu i poznawalności wszystkich rzeczy:
„Więc to, co nadaje prawdę przedmiotom poznania a poznającemu daje moc
poznawania nazywaj ideą Dobra i myśl sobie, Ŝe jest ona przyczyną wiedzy i prawdy,
gdy się staje przedmiotem poznania i chociaŜ to jedno i drugie jest piękne – i poznanie i
prawda – to jeśli Dobro będziesz uwaŜał za coś innego i jeszcze piękniejszego od nich,
będziesz uwaŜał słusznie” (Państwo 508e, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958, s. 351352).
3/ W Uczcie owa idea jest charakteryzowana jako najwyŜsza wartość, która zostaje
określona mianem idei Piękna ucieleśniającej w sobie wszystko, co wartościowe:
- Etapy odkrywania owej idei Piękna:
I. Piękno zmysłowe – estetyczne: wyraŜone jest ono w „pięknym ciele” (por, Uczta
210a-c). Na tym etapie człowiek jest zafascynowany konkretnym, indywidualnym
przejawem piękna, ale z czasem dostrzega jego niewystarczalność i ograniczoność - to
piękno tkwi takŜe w innych rzeczach pięknych. Człowiek zwraca się zatem ku temu, co
powszechne, co unifikuje wielość.
Etap II: piękno duchowe: Pięknem duchowym jest dobro w sensie moralnym.
Etap III: piękno praw i czynów: Piękno na tym poziomie jest odindywidualizowane.
Mówimy o prawach i czynach, Ŝe są piękne, kiedy są słuszne, sprawiedliwe.
Etap IV: piękno nauk: Nauka jest wówczas piękna, kiedy odkrywa prawdę, a prawda
istnieje obiektywnie. Przejście tych 4 etapów kończy drogę miłości:
„Ten kto aŜ dotąd zaszedł w szkole Erosa, kolejne stopnie piękna prawdziwie
oglądając, ten juŜ do końca drogi miłości dobiega. I nagle mu się cud odsłania: piękno
samo w sobie, ono samo w swojej istocie. Otwiera się przed nim to, do czego szły
wszystkie jego trudy poprzednie; on ogląda piękno wieczne, które nie powstaje i nie ginie,
i nie rozwija się ani nie więdnie, ani nie jest z jednej strony piękne, a z drugiej szpetne, ani
raz tylko takie, a drugi raz odmienne, ani takie w porównaniu z czymkolwiek a z czym
innym – inne. I nie ukaŜe mu się to piękno niby twarz albo ręce jakieś lub jakaś cząstka
cielesna, ani jako słowo, ani wiedza ani cecha jakiegoś stworzenia, tylko piękno samo w
sobie niezmienne i wieczne, a wszystkie inne przedmioty piękne uczestniczą w nim jakoś
w ten sposób, Ŝe podczas gdy one powstają i giną, ono ani się pełniejszym nie staje, ani
uboŜszym, ani go w ogóle Ŝadna zmiana nie dotyka” (Uczta 210e-211b, tłum. W.
Witwicki, Warszawa 1989, s. 114-115).
19
- Piękno samo w sobie jest wartością najwyŜszą, gdyŜ skupia w sobie wszystkie
pozostałe: piękno w sensie estetycznym, dobro, sprawiedliwość, prawdę oraz szereg
innych wartości. To piękno jest charakteryzowane negatywnie („nie powstaje, nie
więdnie”), nie ma ono postaci zmysłowej, jednostkowej, ale jest powszechne, nie jest
cechą, właściwością, lecz jest substancją.
5. RELACJA RZECZY DO IDEI:
- Relację rzeczy do idei Platon opisuje w za pomocą następujących terminów: a/ mimesis
– naśladownictwo; b/ methexis – partycypacja, uczestnictwo; c/ koinonia – wspólnota; d/
parousia – obecność;
- Rzeczy naśladują idee, pragną bowiem dorównać swemu inteligibilnemu modelowi.
To, co zmysłowe uczestniczy-partycypuje w tym, co inteligibilne, które jest prawdziwą
przyczyną bytu tego, co podpada pod zmysły i nadaje mu jedność. Rzecz ma styczność,
wspólnotę z tym, co inteligibilne, które jest ono przyczyną i fundamentem tego, co
zmysłowego. To, co inteligibilne jest obecne w rzeczy tak, jak przyczyna jest obecna w
skutku.
- Tę relację idei do rzeczy opisuje mit jaskini/ mit o kajdaniarzach z VII ks. Państwa:
„Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do
groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini.
W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, Ŝe
trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z
góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy
ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieŜka, wzdłuŜ której widzisz murek
zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi
przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki.
- Widzę – powiada.
- Więc zobacz, jak wzdłuŜ tego murku ludzie noszą róŜnorodne wytwory, które sterczą
ponad murek; i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i drzewa…jedni z tych, co je noszą
wydają głosy a drudzy milczą.
- Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych.
– Podobnych do nas - powiedziałem. - Bo przede wszystkim, czy myślisz, Ŝe tacy ludzie
mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni,
które ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini?
20
- JakimŜe sposobem? – powiada - Gdyby całe Ŝycie nie mógł Ŝaden głową poruszyć”
(Państwo 514a-515b, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958, s. 358-360).
- Rzeczy podpadające pod zmysły tak się mają do idei, jak cienie na ścianie jaskini do
rzeczywistości na zewnątrz niej. Przebywając w świecie jesteśmy podobni kajdaniarzom
w jaskini: świat, który oglądamy jest światem kopii, odbitek a nie bytu prawdziwego, ale
nam się on wydaje jedyną prawdziwą rzeczywistością, gdyŜ nie pamiętamy innego świata.
Przyczyną powstawania owych „odbitek” jest idea Dobra, która jest racją bytu i
poznawalności wszystkich rzeczy.
„A rozpatrz sobie – dodałem - ich wyzwolenie z kajdan i uleczenie z nieświadomości.
Jak by to było, gdyby im naturalny bieg rzeczy coś takiego przyniósł; ile razy by ktoś
został wyzwolony i musiałby zaraz wstać i obrócić szyję, i iść i patrzeć w światło,
cierpiałby robiąc to wszystko, a tak by mu w oczach migotało, Ŝe nie mógłby patrzeć na te
rzeczy, których cienie poprzednio oglądał. Jak myślisz, co on by powiedział, gdyby mu
ktoś mówił, Ŝe przedtem oglądał ni to ni owo a teraz coś bliŜszego bytu, Ŝe zwrócił się do
czegoś, co bardziej istnieje niŜ tamto, więc teraz widzi słuszniej; i gdyby mu ktoś teraz
pokazywał kaŜdego z przechodzących i pytaniami go zmuszał, niech powie, co to jest.
Czy nie myślisz, Ŝe ten by moŜe był w kłopocie i myślałby, Ŝe to, co przedtem widział,
prawdziwsze jest od tego, co mu teraz pokazują?” (Państwo 515c-d, s. 360-361).
- Gdyby człowiek mógł zobaczyć świat idei, to oślepiłby go jego blask – w ten sposób
Platon mówi o epistemologicznej transcendencji idei, które przekracza nasz model
racjonalności.
6.TEORIA ZASAD:
- Idee pełniły w systemie Platona funkcję unifikującą: wielość rzeczy pięknych sprowadzała
się do jednej idei piękna, wielość ludzi – do idei człowieka. Mimo tego, Ŝe rozwiązuje to
problem tego, jak moŜe istnieć wielość rzeczy a jedna idea, to nie rozwiązuje to jednak
zagadnienia wielości samych idei. Platon uwaŜał, Ŝe istnieją idee zarówno bytów samoistnych
– substancji, jak i jakości oraz relacji. Dlatego, zdaniem zwolenników tzw. nowej
interpretacji, idee nie mogą stanowić zatem ostatecznego poziomu wyjaśniania, ale naleŜy
odwołać się do następnego poziomu uzasadnienia, tj. teorii pryncypiów – zasad.
- WIELOŚĆ Platon wyjaśnia poprzez odwołanie się do ostatecznego uzasadnienia, do
dwubiegunowej struktury pryncypiów: JEDNI –DIADY.
21
- DIADA zwana diadą nieskończoną, nieokreśloną, diadą tego, co wielkie i małe
(stopniowanie) jest zasadą i źródłem wielości bytów; jest ukierunkowana na to, co
nieskończenie wielkie i nieskończenie małe; to ona powoduje róŜnicowanie się bytów, tj.
gradację. JEDNIA natomiast jest zasadą jedności, określoności (istoty), miary, dobra.
Działanie tych zasad jest łączne, tylko razem tworzą one „jedność-w-wielości”, tj. byt.
7. PLATOŃSKA KOSMOLOGIA:
Platon wyłoŜył ją w swoim dialogu pt. Timajos
- Jego zdaniem, poniewaŜ świat jest widzialny i dotykalny, nie moŜe być absolutnym niebytem, musiał być zrodzony. Skoro tak, potrzeba było odkryć przyczynę sprawczą jego
powstania. Jest nią Demiurg, boski Budowniczy świata, Umysł, Twórca i Ojciec
wszechświata.
- Demiurg był przyczyną sprawczą powstania świata, a budując świat patrzył na wzór, na
„model wieczny”, tj. na świat idei. Właśnie piękno tego świata świadczy o tym, Ŝe
Demiurg wpatrywał się w rzeczywistość uchwytną tylko intelektem i tworzył „obraz” tej
właśnie rzeczywistości.
- Demiurg jest najlepszym rzemieślnikiem, który w swoim działaniu kieruje się dobrem,
dlatego świat jest moŜliwie najlepszy. Ale Demiurg tworzy swoje dzieło w czymś, w
jakimś miejscu. Dla wyjaśnienia świata potrzeba więc zasady materialnej. Jest nią
chora – przestrzenność, miejsce, w którym świat powstaje, pojemnik będący
rzeczywistością wieczną i bez kształtu, bo przyjmuje wszystkie kształty, substrat, który
przyjmuje „odbitki”. Rzeczywistość chory jest źródłem powstawania, burzy się i porusza
się chaotycznym, nieuporządkowanym ruchem. Zasada materialna jest poddana
„konieczności” rozumianej jako przeciwieństwo celowości, jest zatem „przyczyną
błądzącą”, tj. taką, która działa przypadkowo i nieprawidłowo.
- Demiurg jest dobry, czyli działa tak, aby wszystko było jak najlepsze, dlatego
wprowadza on w chorę jedność przy pomocy relacji liczbowych i geometrii. W formie
nieuporządkowanej w chorze zawierały się w śladowej postaci 4 elementy (ziemia, woda,
powietrze i ogień), ale Demiurg uporządkował je przy pomocy trójkątów
równoramiennych oraz pitagorejskich. Na bazie tych figur geometrycznych Demiurg
buduje:
- czworościan (ostrosłup foremny o podstawie trójkąta), który jest podstawą
elementu ognia; - sześcian, który odpowiada ziemi; ośmiościan – powietrzu;
dwudziestościan – wodzie.
22
- Tak zbudowany kosmos jest ładem, porządkiem i harmonią dającą się matematycznie
ująć i wyrazić. Cały kosmos ma kształt kulisty, który jest kształtem najdoskonalszym, a
wokół ciała świata Demiurg oplótł Duszę świata. Dusza świata równieŜ ma strukturę
matematyczną. Powstanie Duszy świata daje początek czasowi.
8. NAUKA O POZNANIU – GNOZEOLOGIA:
1/ Anamneza:
- Mit jaskini pokazuje, Ŝe ludzie sami z siebie nie byliby w stanie posiadać wiedzy o tym,
co dzieje się na zewnątrz jaskini, to znaczy, Ŝe na podstawie znajomości rzeczy – odbitek
nie moŜna posiąść wiedzy o ideach – pierwowzorach. Platon wyraźnie zatem sygnalizuje,
Ŝe nie ma przejścia od poznania zmysłowego do uchwycenia rzeczywistości idei. Skąd
zatem czerpiemy naszą wiedzę?
- Platon staje na stanowisku natywizmu (inneizmu), który głosi, Ŝe nasze poznanie jest
wrodzone, istnieje we wnętrzu naszej duszy. Percepcja przedmiotów podpadających pod
zmysły nie dostarcza nam wiedzy, ale jest jedynie okazją do uświadomienia sobie tego, co
człowiek wiedział, ale zapomniał. Proces uczenia się jest zatem anamnezą –
przypominaniem sobie, ponownym ujawnianiem tego, co dusza posiada w swoim
wnętrzu. Wiedzę tę dusza posiadła przed wcieleniem.
2/ Nauka o stopniach poznania:
- Doktryna anamnezy wyraźnie róŜnicuje stopnie poznania ze względu na przedmiot i typ
uzyskiwanej wiedzy.
ODBICIA (eikones) PRZEDMIOTY FIZYCZNE
PRZEDMIOTY MATEM.
IDEE
EIKASIA
DIANOIA
NOESIS
DOKSA – MNIEMANIE
PISTIS
MYTHOS
EPISTEME
EIKASIA – to poznanie, którego istotą jest porównywanie, zestawianie jednego elementu
z drugim. Ten typ poznania odnosi się do wytworów sztuki, które naśladują naturę, toteŜ
aby je poznać naleŜy je odnieść do pierwowzoru.
23
PISTIS – to zaufanie, przekonanie czyli poznanie dokonywane w nastawieniu
naturalnym. Wierzymy, Ŝe świat jest nam dany tak, jak go postrzegamy.
- Oba powyŜsze typy poznania tworzą razem DOKSA – mniemanie, poznanie zmysłowoprobabilistyczne: dotyczy ono przedmiotu zmiennego i jest zatem poznaniem
prawdopodobnym, a nie pewnym.
DIANOIA – to właściwy sposób ujmowania przedmiotów matematyki. Jest to poznanie
dyskursywne, rozumowe, które wychodzi od tego, co podpada pod zmysły, ale nie
koncentruje się na konkretach, lecz przechodzi do ogólnych praw. Od przesłanek
przechodzi do wniosku, od ujęcia części do całości, a funkcję pośrednika pełnią tutaj
obrazy zmysłowe oraz hipotezy matematyczne.
NOESIS – jest dialektycznym ujęciem idei. Jest to poznanie bezpośrednie, oglądowe,
dotyczące najwyŜszych zasad oraz koniecznych związków między nimi.
- Te dwa typy poznania to EPISTEME- czyli wiedza prawdziwa i pewna: niezmienna,
jeśli chodzi o przedmiot i podmiotowo – pewna;
- MYTHOS jest obok doksa oraz episteme trzecim rodzajem poznania, dotyczącym
niezmiennego przedmiotu, ale poznaniem prawdopodobnym. Ten typ poznania nie
przeciwstawia się rozumowi, ale go inspiruje do coraz to bardziej pogłębionych dociekań.
Ma ponadto funkcje pedagogiczną, perswazyjną i jest to metoda poznania dostosowana do
ludzkiego sposobu poznania, bo najczęściej myślimy obrazami.
9. ANTROPOLOGIA PLATOŃSKA
- ANTROPOLOGIA Platona jest dualistyczna i spirytualistyczna: człowiek sprowadza się
do duszy, która jest najistotniejszą częścią człowieka.
- Alcybiades: „Skoro więc ani ciało, ani to, co złoŜone z obojga, nie jest człowiekiem,
pozostaje - jak sądzę - Ŝe albo człowiek jest wręcz niczym, albo jeŜeli jest czymś, to człowiek
nie jest niczym więcej, jak duszą (130c).
- DUSZA spełnia zdaniem Platona następujące funkcje: 1/ biologiczną – jest zasadą Ŝycia
(presokratycy); 2/ poznawczą – jest podmiotem poznania oraz chcenia (por. Sokrates); 3/
religijną (pitagorejczycy).
- Platon twierdzi, Ŝe dusza jest nieśmiertelna oraz przytacza filozoficzne argumenty na rzecz
jej nieśmiertelności.
- Argumenty za nieśmiertelnością duszy:
1/ Z funkcji biologicznej: Fajdros 245c-246a: Ruch jest wyrazem Ŝycia. Rzeczy się
poruszają, bo są poruszone przez coś innego lub dlatego, Ŝe same się poruszają. To, co
24
poruszane jest przez coś innego zaprzestanie ruchu. To, co porusza się samo przez się nie
ustaje w ruchu, bo jego źródło ma w sobie. Dusza jest samopourszająca się, a zatem jej ruch
nie ustaje.
2/ Z „Ŝycia”: Rzeczy uczestniczą w ideach, są ich odzwierciedleniem. Rzeczy nie mogą
uczestniczyć w ideach przeciwstawnych: ogień nie przyjmuje zimna. Istotną cechę duszy jest
Ŝycie, dusza zatem nie przyjmuje idei śmierci, bo się one wykluszają.
3/ z funkcji poznawczej duszy: Fedon: 79a-80b: Dusza jest zdolna do poznania rzeczy
wiecznych i niezmiennych. Musi mieć zatem naturę pokrewną ideom, musi być podobna
rzeczywistości, którą poznaje. Ta rzeczywistość idei jest wieczna, dusza musi być zatem
nieśmiertelna.
4/”Z właściwego rzeczy zła”: Państwo 610-11: KaŜda rzecz ma właściwe sobie dobro i zło.
KaŜda rzecz niszczeje od właściwego sobie zła, a gdyby właściwe jej zło nie było w stanie jej
zniszczyć, to z natury byłaby nieśmiertelna. Złem duszy jest wada, niewiedza, a poniewaŜ
dusza od tego nie ginie, to nic nie jest w stanie jej zniszczyć.
- Platon w formie mitu kreśli przyszłe losy duszy (ESCHATOLOGIA). Platon jest
przekonany, Ŝe człowiek na ziemi jest przejściowo, a Ŝycie ludzkie jest próbą, prawdziwe
Ŝycie rozpoczyna się po śmierci. Dusza zostaje wtedy osądzona na podstawie sprawiedliwości
i niesprawiedliwości, cnoty i wady. Los takiej duszy moŜe być trojaki:
1/ jeśli człowiek Ŝył sprawiedliwie otrzyma nagrodę w postaci egzystencji na Wyspach
Szczęśliwych;
2/ jeśli Ŝył niesprawiedliwie – zostanie strącony do Tartaru;
3/ jeśli był nadmiernie przywiązany do ciała i nie potrafił się przed śmiercią z niego
wyzwolić, to wciela się w te charaktery, które były mu najbliŜsze za Ŝycia. Pełne wyzwolenie
z kołowrotu wcieleń osiąga filozof (por. Fedon 82)
- Z tą koncepcją człowieka i jego przeznaczenia wiąŜe się nowa, ascetyczna moralność
przeciwstawiająca ostro duszę ciału. Utrwalona zostaje nowa hierarchia wartości, która na
szczyt wszystkich dóbr wynosi dobra religijne i duchowe.
10. NAUKA O PAŃSTWIE:
- Dla Platona polityka jest nadrzędną nauką, a narzędziem jej realizacji jest filozofia. Celem
polityki i państwa jest dobro człowieka, a poniewaŜ człowiek utoŜsamia się z duszą, to
25
celem polityki jest troska o duszę. Państwo ma zatem zapewnić człowiekowi nie dobrobyt, ale
zbawienie. Źródłem państwa jest potrzeba, fakt, Ŝe nikt z ludzi nie jest samowystarczalny.
Dobro państwa jako całości jest waŜniejsze niŜ szczęście poszczególnej warstwy czy
pojedynczego człowieka. Tak pojęte państwo realizuje sprawiedliwość.
- Państwo idealne powinno odpowiadać ludzkiej naturze i być w niej zakorzenione. KaŜdy
człowiek rodzi się z określonym usposobieniem i to jest podstawą podziału państwa na klasy.
DUSZA
CIAŁO
KOSMOS
STAN
CNOTA
ROZUMNA
GŁOWA
Zjawiska
ASTRON.
WŁADCY
MĄDROŚĆ
ODWAGA
GNIEWLIWA
SERCE
Z.METOROL.
STRAśNICY
POPĘD
LĘDŹWIE
Z.CHTONICZ.
ROLNICY
RZEMIEŚLNICY
UMIARKOWANIE
- Klasowy podział państwa jest dostosowany do charakteru człowieka. KaŜda klasa powinna
podlegać określonemu stylowi wychowania. Warstwa rolników, rzemieślników i kupców
moŜe posiadać dobra materialne, a ich zadaniem jest dostarczanie środków do Ŝycia
pozostałym warstwom. StraŜnicy nie posiadają własności prywatnej, a za ich działalność inni
dostarczają im środków do Ŝycia. Gimnastyka i muzyka kształtuje ich charakter, aby byli
odwaŜni. Panuje tutaj pełna wspólnota: kobiety i męŜczyźni podlegają takiemu samemu
sposobowi wychowania. W określonym wieku najlepsi przedstawiciele tej warstwy łączą się z
najlepszymi i wydają potomstwo, które jest wychowywane przez wszystkich. Rodzice nie
powinni nawet znać swoich dzieci. Państwo jest jedną wielką rodziną. Filozofowie –władcy
równieŜ nie mają własności prywatnej, podlegają kształceniu, którego podstawą jest
gimnastyka i muzyka, a potem dialektyka dostarczająca poznania prawdziwego bytu i dobra.
- Państwo w ten sposób urządzone jest mądre, czyli dobrze sobie radzi, bo władcy znają
prawdziwe dobro. Jest ono odwaŜne tj. cechuje je stałość, wytrwałość, odporność na
przyjemność i ból. Jest umiarkowane tj. zdyscyplinowane w czerpaniu przyjemności. W ten
sposób realizuje sprawiedliwość, tj. kaŜdy robi te rzeczy, do których został wyznaczony
przez naturę, a co usankcjonowało prawo. Państwa zdeprawowane to państwa wbrew
naturze i jej porządkowi. Takie zdeprawowane formy rządzenia to timokracja, którą kieruje
26
Ŝądza zaszczytów, oligarchia, która realizuje się kiedy państwem rządzi mała grupa
poŜądająca bogactw, demokracja, która jest rządami demagogów i przygotowuje tyranię.
Najlepszą formą państwa jest ustrój arystokratyczny, tj. oparty na cnocie.
27
ARYSTOTELES (384 PRZED CHR.-322)
1. śYCIE I DZIEŁA:
28
2. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MYŚLI ARYSTOTELESA:
- Diogenes Laertios nazywa Arystotelesa prawowitym uczniem Platona;
- Arystoteles w wielu wypadkach nie odrzuca nauki Platońskiej, ale ją uzupełnia.
- Jego myśl przenika duch empiryczny: nie traktuje on rzeczy zmysłowych jako iluzji,
toteŜ inne będzie jego podejście do wyjaśniania świata, a mianowicie empiryczne i
naturalistyczne;
- Mimo tego, Ŝe Arystoteles odrzuca Platońską teorię idei, nie odrzuca efektów drugiego
Ŝeglowania, które głosi, Ŝe prawdziwą przyczyną rzeczywistości podpadającej pod zmysły
jest rzeczywistość nie podpadająca pod zmysły. Dla Arystotelesa to prawdziwą przyczyną
nie są jednak idee, tylko Pierwszy Nieruchomy Poruszyciel.
3. ARYSTOTELESOWY PODZIAŁ NAUK I MIEJSCE W NIM LOGIKI:
- Arystoteles podzielił filozofię (tj. wszelką naukę) na 3 części:
FILOZOFIA
TEORETYCZNA
PRAKTYCZNA
WYTWÓRCZA
- cel: teoretyczny-prawda
- cel praktyczny-dobro
- cel: piękno
(poznanie dla poznania)
(poznać, aby działać)
(poznać, aby tworzyć rzeczy piękne)
FIZYKA
ETYKA
ARCHITEKTURA
MATEMATYKA
EKONOMIKA
RETORYKA
FILOZOFIA I/TEOLOGIA
POLITYKA
DRAMAT
- LOGIKA –nie ma miejsca w tym podziale, nie jest bowiem częścią filozofii, ale
narzędziem filozofowania. Następcy Arystotelesa nazwali logikę organom (t. narzędzie).
Logika pokazuje bowiem, jaka powinna być struktura naszego rozumowania, aby było
ono poprawne i prawdziwe.
4. METAFIZYKA:
29
- Filozofia pierwsza albo teologia – jest najwaŜniejszą i najogólniejszą spośród nauk
teoretycznych. Następcy Arystotelesa, najprawdopodobniej jego uczeń Eudemos lub
„wydawca” pism Arystotelesa, Andronikos z Rodos, nazwali ją metafizyką;
4.1 Filozofia pierwsza jest to nauka najwyŜsza, gdyŜ:
- nie słuŜy Ŝadnym materialnym potrzebom;
- ma cel w sobie samej: wiedzieć, aby wiedzieć;
- rodzi się z zachwytu i zdziwienia;
- jest wiedzą boską, uprawiając ją człowiek zbliŜa się do boga i osiąga szczęście;
- doskonale realizuje naturę i istotę człowieka.
4.2.- Arystoteles podaje 4 definicje metafizyki:
a/ nauka o pierwszych przyczynach i najwyŜszych zasadach – aitiologia
(nauka o przyczynach; aitia – gr. przyczyna);
b/ nauka o bycie jako bycie; zapoczątkował ją Parmenides – jest to ontologia
c/ nauka o substancji- , czyli o tym, co jest bytem w prawdziwym i pełnym
tego słowa znaczeniu – ousiologia (ousia –gr. Substancja);
d/ nauka o Bogu i substancji ponadzmysłowej – teologia (theos- gr. Bóg).
- Te wszystkie określenia są wzajemnie powiązane, a jedno prowadzi do drugiego.
4. 3. Nauka o przyczynach:
- Zdaniem Arystotelesa rzeczywistość musi mieć skończoną ilość przyczyn. Analizując
koncepcje swoich poprzedników Arystoteles wyróŜnił 4 przyczyny:
- 2 przyczyny wewnętrzne ujmujące byt statycznie:
- przyczynę formalną (jest nią forma, istota rzeczy);
- przyczynę materialną (czyli to, z czego rzecz jest zrobiona) oraz
2 przyczyny zewnętrzne ujmujące byt w aspekcie dynamicznym:
- przyczynę sprawczą – (tj. przyczynę poruszającą, tę, która wprowadza
zmianę);
- przyczynę celową- (tj. cel, do którego zmierza kaŜde działanie, a jest nim
dobro).
4.4. Nauka o bycie jako bycie:
30
- Bytem w sensie najszerszym jest to, co w prawdziwym zdaniu orzecznikowym jest
podmiotem, występuje przed „jest” np. Sokrates jest filozofem, Bucefał jest koniem
Aleksandra, Marmur Karraryjski jest materiałem rzeźbiarskim.
- W tych zdaniach podmiotami są: Sokrates, Bucefał, marmur – róŜne „byty”.
- Termin „byt” orzeka się – według Arystotelesa - róŜnorodnie, nie jest to termin
jednoznaczny, ale nie jest to teŜ termin wieloznaczny.
- W Metafizyce czytamy (Met. 1003a-b, tłum. T.śeleźnik): Byt pojmuje się róŜnorodnie, w
relacji wszakŜe do czegoś jednego, ze względu na jakąś jedną naturę, a nie całkiem
róŜnoznacznie. To tak, jak cokolwiek zdrowego jest w relacji do zdrowia, o ile mianowicie je
konserwuje, sprawia je lub jest jego oznaką, albo teŜ jest zdolne do posiadania go; tak
równieŜ w relacji do medycyny pozostaje wszystko lekarskie ¸bo charakteryzuje kogoś w
związku z posiadaną przezeń sztuką leczenia lub naturalnym uzdolnieniem w tym kierunku,
bądź stanowi to, czego w zakresie tej sztuki się dokonuje. MoŜna teŜ podać inne przykłady
takiego jak tu rozumienia. Tak właśnie i byt pojmuje się wprawdzie róŜnorodnie, ale zawsze w
relacji do jednej zasady.
- Tym podstawowym rozumieniem bytu, do którego odnoszą się wszystkie pozostałe
znaczenia jest substancja: „Tak i właśnie byt pojmuje się wprawdzie róŜnorodnie, ale zawsze
w relacji do jednej zasady. Jedne mianowicie rzeczy nazywają się bytami, gdyŜ są to
substancje, a wszystkie inne dlatego, Ŝe są to determinacje substancji, przyczyny
wytwarzające czy sprawiające ją względnie coś pojętego w relacji do niej, a wreszcie negacje
czegoś z nich lub samej substancji (Met. 1003b)
- Bytem nazywamy zatem wszystko, co jest w jakiejś relacji do podstawowego i naczelnego
rozumienia bytu, jakim jest substancja. Bytami są zatem substancje oraz wszystko, co się do
substancji odnosi lub pozostaje w związku z nią. Ontologia (tj. nauka o bycie) Arystotelesa
jest więc usiologią.
- Arystoteles wymienia 10 kategorii, które oddają pierwsze i podstawowe sensy słowa „być”.
Są one najwyŜszymi „rodzajami” bytu; klasyfikują pierwotne znaczenia bytu.
- Naczelną kategorią jest kategoria substancji, wszystkie zaś pozostałe kategorie określają
byt ze względu na odniesienie do kategorii substancji.
- Kategorie:
[1] substancja
31
[2] jakość
[3] ilość
[4] relacja
[5] działanie
[6] doznawanie
[7] gdzie? Miejsce
[8] kiedy? Czas
[9] posiadanie
[10] połoŜenie
- Np. Ten tu to Sokrates [1]. Sokrates waŜy 70 kilogramów [2]; Sokrates ma 176 centymetrów
wzrostu [3] i jest synem Sofroniska i Fajnarete [4].
- Kategorie określają podstawowe sposoby bytowania: naczelny i samodzielny byt
przysługuje substancji, pozostałe to przypadłości.
- Przypadłością bytu jest to, co przy zachowaniu toŜsamości i niezmienności danego bytu
jest w nim zmienne, przemijające, niesamodzielne bytowo, czemu przysługuje istnienie w
czymś innym. Ta sama rzecz w róŜnym miejscu albo czasie moŜe przyjmować nawet
sprzeczne przypadłości.
- Substancja jest podmiotem, w którym tkwią przypadłości. Jest ona racją toŜsamości
bytowej, trwałości tej oto rzeczy. Przypadłości wskazują na rozwój bytu, na jego dynamizm:
przypadłość jest przygodną cechą bytu lub przygodnym zdarzeniem, które się urzeczywistnia
stosownie do róŜnych (koniecznych) kategorii. Anna Kowalska jako noworodek miała 52 cm,
a po kilkunastu0osiąga wzrost 1, 76 m, ale jest to ten sam osobnik i konieczne jest, aby miał
wielkość.
- Arystoteles chciał w ten sposób wyjaśnić, jak dany byt moŜe się rozwijać i zmieniać
pozostając wciąŜ tym samym, konkretnym bytem.
5. HYLEMORFICZNA STRUKTURA BYTU:
- Czym jest substancja? Dla presokratyków – substancją była materia, a dla Platona – świat
form.
- Tymczasem dla Arystotelesa substancją jest synolon /Tode Ti – tj. to oto konkretne
indywiduum złoŜone z materii i formy.
- Materią jest pierwotne tworzywo, substrat kaŜdej rzeczy, który decyduje o indywidualnych
jej własnościach. Materia jest tą „stroną” rzeczy, która jest określana, determinowana przez
formę.
- Forma jest tym, co doskonali materię, tym, co sprawia, Ŝe rzecz jest tym, czym jest, Ŝe jest
czymś określonym. Forma zatem nadaje materii jedność oraz przyporządkowuje daną rzecz
do określonego rodzaju i gatunku. Forma zatem jest racją poznawalności rzeczy i podstawą
32
wszelkich ujęć ogólnych (nie znaczy to, Ŝe forma w konkretnym bycie jest ogólna: Sokrates
nie ma formy człowieczeństwa, ale formę człowieka –Sokratesa).
- Z empirycznego punktu widzenia substancją w sensie zasadniczym jest konkret,
indywiduum; z metafizycznego, tj. poznawczego punktu widzenia substancją jest forma,
gdyŜ jest przyczyną bytu, jego racją oraz zasadą jego poznawalności. Ponadto moŜna wskazać
teŜ byty, które są czystą formą bez materii.
- Arystotelesowski hylemorfizm jest to pogląd, wg którego samodzielnie istnieją jedynie
konkretne rzeczy, które są zespołami materii i formy.
- Rozpad związku materii i formy – to ginięcie, połączenie materii i formy to – powstawanie.
Hylemorfizm jest stanowiskiem, które wyjaśnia fakt przemian substancjalnych.
6. ZŁOśENIE Z AKTU I MOśNOŚCI:
-Według Arystotelesa moŜna wskazać następujące typy zmian (ruchu):
a/ zmiana substancjalna – powstawanie i ginięcie;
b/ zmiana ilościowa, c/ jakościowa, d/ przemieszczanie się – ruch lokalny.
- Jak pokazać realność ruchu i zmiany nie niszcząc przy tym bytu?
- Arystoteles w tym celu wskazał na dwie „strony” kaŜdej rzeczy, a mianowicie na: akt –
(energeia) oraz moŜność/ potencję (dynamis). Te dwa pojęcia są ze sobą ściśle skorelowane
i tylko razem wyjaśniają fakt zmiany.
- Materia bytu jest moŜnością, gdyŜ ma zdolność otrzymywania formy, natomiast forma
jest aktualizacją tej moŜności. Wszystkie rzeczy materialne są mieszaniną moŜności i aktu.
Akt ma jednak pierwszeństwo przed moŜnością, jest doskonalszy od niej. MoŜność moŜna
poznać tylko i wyłącznie poprzez akt. Akt ponadto jest warunkiem i celem moŜności.
Warunki bycia substancją (por. G. Reale, Historia filozofii staroŜytnej, t. II, Lublin 1996, s.
418):
1. Substancją jest to, co nie tkwi w czymś innym oraz nie jest orzekane o czymś innym,
ale jest podłoŜem, w którym tkwią przypadłości i podmiotem, o którym orzekane są
róŜne orzeczniki (Substancją jest np. Sokrates, a nie „biały”).
2. Substancją jest byt, który istnieje sam przez się, oddzielnie od reszty (choristón) –
Substancją jest Sokrates, nie jego ręka.
3. Substancją jest to, co jest czymś określonym, a nie abstraktem (Substancją jest
Sokrates – człowiek a nie człowieczeństwo).
33
4. Substancją jest to, co jest wewnętrznie jednolite, nie jest jakimś zbiorem części
(Substancją jest dom, a nie sterta materiałów budowlanych).
5. Substancja jest czymś w akcie.
8. TYPY SUBSTANCJI:
- Arystoteles wyróŜnił:
1. `substancje podpadające pod zmysły, zniszczalne:
- powstają i giną;
- w aspekcie metafizycznym składają się z materii i formy;
- w aspekcie fizycznym składają się z 4 elementów (ziemi, powietrza, wody i ognia),
które poruszają się ruchem prostoliniowym w kierunku właściwego sobie miejsca;
- zajmuje się nimi fizyka;
- znajdują się w sferze podksięŜycowej.
2. Substancje podpadające pod zmysły, niezniszczalne:
- niebo, planety, gwiazdy; bada je astronomia;
- składają się z materii i formy;
- materia, z której się składają jest niezniszczalna i niezmienna; jest to eter- piąta
esencja;
- poruszają się ruchem jednostajnym po okręgu;
- znajdują się w sferze naksięŜycowej.
3. Substancje nie podpadające pod zmysły, transcendentne, wieczne, nieruchome:
- Bóg, tj. Pierwszy Nieruchomy Poruszycie i poruszyciele sfer niebieskich;
- są przedmiotem teologii, tj. filozofii pierwszej.
9. PIERWSZY NIERUCHOMY PORUSZYCIEL:
Argumenty przemawiające za istnieniem substancji nad-zmysłowej:
- wszystkie sposoby bytowania odnoszą się do substancji;
- gdyby istniała tylko substancja podpadająca pod zmysły zniszczalna, nie byłoby w świecie
niczego, co moŜna by nazwać niezniszczalnym;
- tymczasem są przynajmniej dwie rzeczy niezniszczalne, a mianowicie czas i ruch.
34
- Czas, zdaniem Arystotelesa, nie ma początku, ani końca, gdyŜ przed jego powstaniem
musiałoby być jakieś „przedtem”, a po jego końcu jakieś „potem”. Ale „przedtem” odniesione
do „potem” to właśnie czas, który jest miarą ruchu. Dlatego, jeśli czas jest wieczny, to
wieczny jest takŜe ruch.
- Kiedy ruch moŜe być wieczny?
- kiedy jego zasada , która jest jego przyczyną jest wieczna;
- jego zasada jest nieruchoma (szukając przyczyn ruchu nie moŜna iść w
nieskończoność i naleŜy zatrzymać się na pierwszej, nieruchomej przyczynie);
- jego przyczyna jest czystym aktem- bo gdyby miała przymieszkę moŜności, to nie
byłaby nieruchoma, ale poruszałaby się, aby zaktualizować tę moŜność;
- jest przyczyną, która nie działa jak przyczyna sprawcza, bo to sugerowałoby zmianę,
ale jak przyczyna celowa: tak jak przedmiot miłości porusza kochającego, przedmiot
poznania – poznającego, a sam pozostaje nieruchomy.
- Musi zatem istnieć Pierwszy Nieruchomy Poruszycie, który jest substancją nadzmysłową,
źródłem ruchu w świecie.
Natura Pierwszego Nieruchomego Poruszyciela:
- Jego naturę stanowi taka forma Ŝycia, które jest najdoskonalsze, dla nas moŜliwe tylko przez
chwilę, tj. Ŝycie czystej kontemplacji, czystej myśli. Przedmiotem tego myślenia jest on sam,
gdyŜ myśląc o czymś poza sobą – potrzebowałby tego. Jest on zatem Samomyślącą się myślą,
która ujmuje najdoskonalszy przedmiot – jego samego.
Poruszyciele sfer niebieskich:
- Zdaniem Arystotelesa jeden poruszyciel nie wystarcza do wytłumaczenia ruchów
wszystkich sfer niebieskich, z których kaŜda porusza się w sposób odmienny. Dlatego
opierając się na wyliczeniach współczesnego mu astronomia Kallipposa z Kyzikos przyjął,
Ŝe jest 55 sfer niebieskich. Bóg porusza bezpośrednio tylko I sferę, a pozostałych 55
poruszycieli porusza pozostałe sfery nieba.
9. KONCEPCJA CZŁOWIEKA:
- Arystotelesowska psychologia zajmuje się szczególnego rodzaju bytami, tj. bytami
oŜywionymi. Byty oŜywione wyróŜniają się tym, Ŝe posiadają zasadę, która udziela im Ŝycia,
a jest nią dusza.
35
- Relację ciała do duszy w bytach oŜywionych Arystoteles tłumaczy odwołując się do
hylemorficznej struktury bytów:
- ciało jest materią, moŜnością;
- dusza jest formą, aktem, entelechią: Dusza jest pierwszym aktem ciała naturalnego,
które ma w moŜności Ŝycie ( O duszy 412a).
- Arystoteles zajmuje zatem stanowisko pośrednie pomiędzy presokratykami, dla których
dusza była elementem fizycznym, a Platonem, dla którego była czynnikiem idealnym. Jego
koncepcja jest koncepcją organiczną: ciało i dusza składają się na jedność bytu ludzkiego, ale
to dusza jest tym elementem, który czyni ciało tym, czym być powinno, bo jest aktem.
- Dusza spełnia róŜne funkcje Ŝyciowe. Jest za ciało odpowiedzialna i reguluje jego
funkcjonowanie. Te funkcje, które spełnia dusza moŜna ułoŜyć w 3 grupy, wyróŜniając 3 typy
dusz:
a/ DUSZA WEGETATYWNA / roślinna– odpowiada za czynności związane z
odŜywianiem się, wzrostem oraz rozmnaŜaniem się;
b/ DUSZA ZMYSŁOWA/ zwierzęca – oprócz funkcji wegetatywnych spełnia funkcje
zmysłowo-motoryczne: poznawanie zmysłowe-poŜądanie-ruch.
- Poznanie zmysłowe – Arystoteles wyjaśnia odwołując się do hylemorficznej struktury bytu
oraz do nauki o akcie i moŜności:
- władze zmysłowe są w moŜności do poznania: tj. są zdolne do odbierania wraŜeń;
- władze zmysłowe „mobilizują się” do poznania, kiedy zadziała czynnik w akcie – tj.
przedmiot podpadający pod zmysły;
- władza zmysłowa stara się upodobnić do przedmiotu przejmując podobieństwo jego
formy- tj. wraŜenie;
- kaŜda władza zmysłowa ma właściwy sobie przedmiot;
- ruch, spoczynek, kształt i wielkość jest postrzegane przez kilka zmysłów;
- wraŜenia są zatem syntetyzowane w zmyśle wspólnym, tworzy się – wyobraŜenie,
które wytwarza wyobraźnia a pamięć przechowuje;
- z nagromadzenia przechowywanych w pamięci faktów bierze się doświadczenie.
- Według Arystotelesa wszelka ludzka wiedza pochodzi z doświadczenia – to
stanowisko nazywa się EMPIRYZMEM GENETYCZNYM.
- Jego zdaniem człowiek nie posiada Ŝadnej wiedzy wrodzonej, ale rodzi się jako nie
zapisana tablica (tabula rasa), na której doświadczenie zapisuje swoje znaki.
36
C/ DUSZA ROZUMNA/ludzka oprócz funkcji wegetatywnych i zmysłowo-motorycznych
spełnia funkcje poznania intelektualnego i wyboru.
- Akt poznania intelektualnego róŜni się istotnie od postrzeŜenia, bo nie ma związku z
organami cielesnymi, ale podobnie jak postrzeŜenie zmysłowe poznanie intelektualne polega
na przyswojeniu formy przedmiotu intelektualnie poznawanej.
- Władzą, która dokonuje aktu poznania intelektualnego jest intelekt, który jest w moŜności
do przyjęcia intelektualnie poznawalnej formy. Zmysły dostarczają wyobraŜeń, ale
wyobraŜenie, które ma cechy konkretne, jednostkowe nie jest w stanie zmobilizować intelektu
do poznania. Z tego względu Arystoteles wyróŜnił intelekt czynny, którego funkcja podobna
jest do działania światła: jakby oświetlając wyobraŜenie wydobywa on z niego znajdującą się
tam w moŜności strukturę ogólną.
- Intelekt bierny ujmuje tę strukturę – jest on intelektem poznającym, co zapewnia naszemu
poznaniu realizm.
- Intelekt czynny Arystoteles opisuje jako „boski, przychodzący z zewnątrz” (O rodzeniu się
zwierząt II, 3). Reale wyjaśnia te słowa w ten sposób, Ŝe Arystoteles wskazać na fakt
transcendencji tej władzy wobec tego, co zmysłowe. Intelektu nie da się zredukować do ciała.
Intelekt z całą pewnością jest w duszy, ale nie jest pewne, czy jest władzą indywidualną.
Intelekt czynny mógłby być fundamentem nieśmiertelności w bycie ludzkim, ale Arystotelesa
nie zajmowały kwestie eschatologicznie. Na gruncie konsekwentnego hylemorfizmu, gdy
rozpada się związek duszy i ciała, ginie dusza.
- Te niejasne kwestie stały się inspiracją do rozbieŜnych interpretacji komentatorów
Arystotelesa. Np. Aleksander z Afrodyzji (III w. po Chr.) zinterpretował intelekt czynny
jako boski, oddzielony, a zatem ponadindywidualny.
- NaleŜy zwrócić uwagę na to, Ŝe owe 3 typy dusz nie są 3 częściami czy poziomami duszy.
W kaŜdej istocie oŜywionej jest tylko jedna dusza, jako forma tej oto materii. Dusza z
wyŜszego porządku pełni funkcje dusz niŜszych oraz swoje własne funkcje.
10. FILOZOFIA PRAKTYCZNA:
-Spośród nauk praktycznych funkcję podstawową, architektoniczną pełni polityka.
Arystoteles przyporządkowuje zatem etykę polityce.
37
-Filozofia praktyczna zajmuje się sferą ludzkich działań, a kaŜde ludzkie działanie zmierza
ku jakiemuś celowi, który jawi się jako dobro, słusznie zatem moŜna określić dobro jako cel
wszelkiego dąŜenia (Etyka Nikomachejska 1094a, tłum. D. Gromska).
- Arystoteles stwierdza, Ŝe pewnych dóbr pragniemy jako środków do celów, innych
pragniemy jako celów. NaleŜy zatem odróŜnić dobra względne (środki) od dobra
ostatecznego, najwyŜszego celu, który jest przedmiotem dąŜeń wszystkich ludzi.
- Tym ostatecznym celem i najwyŜszym dobrem jest szczęście – eudajmonia . Do tego celu
zmierzają świadome wysiłki wszystkich ludzi.
- Na czym jednak polega do szczęście? Arystoteles wychodzi od obserwacji tego, co ludzie
biorą za szczęście:
- jedni za szczęście uwaŜają przyjemność i rozkosz; ale takie Ŝycie jest odpowiednie
dla bydła, a nie dla człowieka;
- drudzy widzą szczęście w zaszczytach, ale jest to coś zewnętrznego dla człowieka.
- bogactwo – to równieŜ coś zewnętrznego, coś co jest środkiem do szczęścia a nie
szczęściem;
- Idea Dobra, którą proponował Platon takŜe jest nie do zaakceptowania; w
poszukiwaniu szczęścia chodzi bowiem o dobro, które byłoby moŜliwe do osiągnięcia dla
człowieka.
- Obserwacja tego, co ludzie uwaŜają za szczęście pozwala jednak na sformułowanie
warunków szczęścia. Warunki: szczęście powinno się realizować w najdoskonalszym
działaniu, najdoskonalszej ludzkiej władzy, a to działanie powinno być takie, które moŜna
określić jako specyficznie ludzkie. Takie warunki spełnia jedynie działanie duszy i rozumu,
który duszą kieruje. Właściwe człowiekowi szczęście leŜy zatem w działaniu duszy i jej
kierowniczego pierwiastka;
- Dobra duchowe stoją zatem najwyŜej w hierarchii dóbr takŜe i u Arystotelesa; są
ponadto dobrami w pełnym tego słowa znaczeniu. Niemniej człowiek nie moŜe się obejść bez
dóbr zewnętrznych. Majątek, zdrowie, zaszczyty nie są źródłem szczęścia, ale w wielu
wypadkach ich brak moŜe uniemoŜliwić jego realizację.
Okazuje się jednak, Ŝe szczęście (…) nie moŜe się obejść bez dóbr zewnętrznych; wszak
niemoŜliwą, a przynajmniej niełatwą jest rzeczą dokonywać czynów moralnie pięknych będąc
pozbawionym odpowiednich środków. Wiele bowiem rzeczy uskutecznia się – jak gdyby za
pomocą narzędzi – dzięki przyjaciołom, bogactwu czy wpływom politycznym; brak natomiast
pewnych dóbr, jak np. dobrego urodzenia, udanych dzieci lub urody, mąci szczęście…Zdaje
38
się więc, Ŝe i tego rodzaju pomyślność jest potrzebna do szczęścia (Etyka Nikomachejska
1099a).
-ZAGADNIENIE CNOTY:
- Postępując w sposób cnotliwy człowiek osiąga szczęście, a zatem w kaŜdej typowo
ludzkiej cnocie ma udział rozum.
- CNOTA powinna kierować spełnianiem poszczególnych funkcji duszy: funkcje
wegetatywne nie mają udziału w rozumie, ale funkcje zmysłowo-poŜądawcze (właściwe tzw.
duszy zwierzęcej) juŜ mają. Tym róŜnym funkcjom duszy właściwe są cnoty etyczne. Dusza,
o ile jest podmiotem aktów poznania intelektualnego odznacza się cnotami dianoetycznymi.
- Cnotę etyczną nabywa się tak jak inne sprawności, czyli poprzez ćwiczenie i wyrabianie
odpowiednich przyzwyczajeń i nawyków. Przyzwyczajenie jest w nas pewną
potencjalnością, która poprzez ćwiczenie się przechodzi w stan trwałej dyspozycji – habitus –
która pozwala, aby następne działania wykonać bez większego trudu.
NATURA CNOTY ETYCZNEJ .
– Cnotą nazywamy słuszną miarę, jaką rozum nakłada uczuciom, działaniom bądź
postawom, które bez kontroli rozumu dąŜyłyby do jednej lub drugiej skrajnej przesady. Cnota
jest zatem drogą środka. Przy czym chodzi tutaj o słuszny środek, a nie środek arytmetyczny,
chodzi o środek „ze względu na nas”: I tak obawiać się, być odwaŜnym, poŜądać, gniewać się,
litować się i w ogóle radować się i smucić moŜna i zbytnio i za mało, a w obu tych
wypadkach niewłaściwie; doznawać zaś tych namiętności we właściwym czasie, z właściwych
przyczyn, wobec właściwych osób, we właściwym celu i we właściwy sposób – to właśnie jest
drogą zarówno środkową, jak i najlepszą, i to teŜ jest istotną cechą dzielności etycznej (Etyka
Nikomachejska 1106b).
- Cnota etyczna jest zatem środkiem pomiędzy wadami, z których jedna grzeszy
nadmiarem a druga brakiem. Na te skrajności rozum nakłada słuszną miarę panując w ten
sposób nad tym, co irracjonalne. I tak np.umiarkowanie to środek między rozwiązłością a
niewraŜliwością; hojność – między rozrzutnością a skąpstwem; męstwo – między
tchórzostwem a zuchwałością; godność - między słuŜalczością a zarozumiałością;
wielkoduszność – między próŜnością a małodusznością; sprawiedliwość – 1/ to słuszna
miara przy podziale dóbr, korzyści, zysków; 2/ przestrzeganie prawa państwowego.
CNOTY DIANOETYCZNE – związane są z działalnością duszy rozumnej. Cnoty
dianoetyczne kształtują się poprzez uczenie się.
39
Te funkcje poznania intelektualnego mają dwie podstawowe formy: rozum
praktyczny i teoretyczny. Cnotą właściwą rozumowi praktycznemu jest rozsądek
(phronesis), mądrość praktyczna: jest to umiejętność poprawnego, tj. dobrego kierowania
własnym Ŝyciem. Mądrość praktyczna wskazuje teŜ środki słuŜące do osiągnięcia
określonego celu. Natomiast cnotą właściwą rozumowi teoretycznemu jest mądrość
(Sophia), która polega na ujęciu przez intelekt pierwszych zasad i na dyskursywnym
wyprowadzaniu z nich wniosków. Mądrość pokrywa się z obszarem nauk teoretycznych, a
zwłaszcza z filozofią pierwszą. Jest to cnota, która upodabnia człowieka do Boga.
Kontemplowanie Boga to realizacja ludzkiej rozumności oraz najwyŜsze szczęście dostępne
człowiekowi.
POLITYKA:
- Według Arystotelesa dobro jednostki i dobro państwa nie róŜnią się co do natury, ale
dobro państwa jest większe, doskonalsze, bardziej boskie. To właśnie natura ludzka jest
racją istnienia państwa: człowiek jest „zwierzęciem politycznym”, które nie moŜe Ŝyć w
izolacji. Do realizacji podstawowych potrzeb Ŝyciowych wystarczy człowiekowi mała
wspólnota, ale do spełnienia się doskonałego Ŝycia potrzebne jest państwo z jego
instytucjami, urzędami i organizacją. Poza państwem Ŝyje tylko zwierzę albo Bóg.
- Państwo pochodzi zatem z natury i ugruntowanie w naturze ma takŜe struktura państwa, w
tym niewolnictwo, które Arystoteles uwaŜa za stan naturalny: tak jak dusza panuje nad
ciałem, a intelekt nad duszą tak ludzie, w których dominuje dusza, a w niej intelekt powinni
panować nad innymi: męŜczyźni nad kobietami, wolni nad niewolnikami.
- Obywatelem państwa jest ten, kto bezpośrednio uczestniczy w kierowaniu sprawami
publicznymi: w sądach, zgromadzeniu ludowym, w ustanawianiu praw, dlatego liczba
obywateli jest ograniczona.
- Ustrój państwowy – stanowi ujęcie w pewien porządek władz w ogóle, a przede wszystkim
naczelnej z nich wszystkich (Polityka 1278b, tłum. L. Piotrowicz).
- Ustroje państwowe moŜna pogrupować zaleŜnie od sposobu realizacji tej najwyŜszej
władzy. Władzę moŜe sprawować: 1/ jeden człowiek, 2/ grupa ludzi, 3/ większa część ludzi.
Tę władzę moŜna sprawować: prawidłowo lub nieprawidłowo. Zwyrodniałe formy
sprawowania władzy to: tyrania, oligarchia, demokracja. Właściwe formy rządów to:
monarchia, arystokracja, politeja.
40
41
IV - OKRES SZKÓŁ HELLENISTYCZNYCH
Podstawowe cechy myśli hellenistycznej:
1. Nowa sytuacja polityczna:
- Podboje Aleksandra Wielkiego (334-323 przed Chr.) doprowadziły do istotnych zmian
politycznych, które pociągnęły za sobą określone konsekwencje w obszarze Ŝycia
społecznego i kulturalnego.
- W wyniku podbojów Filipa i Aleksandra Macedońskiego nastąpił upadek greckich
miast-państw (polis). Utraciły one swoją wolność i autonomię i miały stanowić element
powszechnej, wielkiej monarchii. Na miejsce miast-państw zaczną powstawać królestwa
w Egipcie, Syrii, Mezopotamii, Pergamonie.
- W 146 r. przed Chr. Grecja zostanie podbita przez Rzym i stanie się jedną z prowincji
rzymskich.
- Człowiek nie będzie juŜ traktowany przede wszystkim jako obywatel miasta-państwa, a
zatem stracą nieco na znaczeniu cnoty obywatelskie. Coraz większego znaczenia
natomiast zaczną nabierać wiedza i umiejętności.
- Ideały polityczne – obywatelskie zostaną zastąpione przez ideały kosmopolityczne
– człowiek nie mogąc czuć się obywatelem polis zacznie czuć się obywatelem świata.
Podstawowe znaczenie zacznie mieć wspólnota ogólnoludzka.
2. Odkrycie jednostki:
- Człowiek, który nie jest juŜ ujmowany przede wszystkim w relacji do państwa, jako
obywatel, ukaŜe swoją indywidualną, jednostkową twarz. Człowiek jest bowiem
indywiduum, jednostką. Taka postawa moŜe w skrajnej postaci prowadzić do
indywidualizmu i egoizmu.
- Zwrócenie się ku jednostce prowadzi takŜe do odkrycia „jaźni” – „ja” –
indywidualnego, niepowtarzalnego podmiotu róŜnorodnych działań i decyzji.
Konsekwencją tego jest zwrócenie większej uwagi na relacje, w jakie człowiek jest
uwikłany, jak relacje małŜeńskie, rodzicielskie oraz na związaną z tym sferę powinności.
- Powoli zaczyna zanikać poczucie wyŜszości Greków względem barbarzyńców; nie
uwaŜają siebie juŜ za wyŜszych, wolnych „z natury”. Jest to takŜe efekt podejścia
kosmopolitycznego, które kładło akcent na wspólnotę losu ludzkiego.
42
3.
Kultura hellenistyczna:
- Od czasu podbojów Aleksandra Macedońskiego kulturę grecką określa się mianem
kultury hellenistycznej. Jest to kultura, która świadomie przejmuje wpływy Wschodu,
łącznie z jego wierzeniami, obyczajami, filozofią i sztuką. Kultura ta dowartościowuje
elementy nie-greckie.
- Centrum Ŝycia kulturalnego zostanie przeniesione poza Ateny – np. do Aleksandrii z jej
biblioteką i muzeum wybudowanym przez Ptolemeuszy, a filozofię w Atenach będą
tworzyli nie-Ateńczycy: Epikur z Samos, Pirron z Elidy.
4. Odrzucenie efektów II Ŝeglowania:
-W tym okresie zaniknie wyczucie dla problematyki metafizycznej, a myśl filozofów tego
okresu będzie się obracać prawie wyłącznie wokół rzeczywistości fizykalnej.
- Punktem wyjścia refleksji jest bezpośrednie wyczucie Ŝycia i jego problemów, dlatego
myśliciele tego okresu nie będą się odwoływać do mądrości, która jest formą
intelektualnej kontemplacji (por. Arystoteles), ale do phronesis – mądrości praktycznej,
Ŝyciowej.
5. Powrót do Sokratesa:
- Postacią uprzywilejowaną w tym okresie będzie postać Sokratesa. Powodów takiego
podejścia jest wiele, ale najwaŜniejszym jest niewątpliwie fakt, Ŝe Sokrates osiągnął
niezwykłą harmonię między tym, co głosił, a tym, jak Ŝył. Myśliciele tego okresu,
podobnie jak Sokrates, koncentrują się na problematyce etycznej, traktują filozofię w
kategoriach terapeutycznych – jako formę leczenia duszy, a ostatecznie jako sztukę
umierania. WaŜny był takŜe element sceptycyzmu wynikający z Sokratejskiej koncepcji
„wiedzy niewiedzy”.
6.Ideały Ŝyciowe:
- Wśród ideałów Ŝyciowych na czoło wysuwa się ideał autarkii – wystarczania samemu
sobie, niezaleŜności od tego, co zewnętrzne, autonomii i wolności. Miało to doprowadzić
do szczęścia (eudajmonia).
- Ściśle powiązany z tym był ideał ataraksji – niezmąconego niczym pokoju
wewnętrznego i spokoju.
43
- Ten, kto to osiągnie jest mędrcem, pozostali – to głupcy, szaleńcy. Mędrzec cieszy się
Ŝyciem, które jakościowo nie róŜni się od Ŝycia bogów.
STOICY
1. Koncepcja filozofii:
- W tym okresie przejęto podział filozofii stosowany powszechnie w szkołach
platońskich, a mianowicie na: logikę (teoria poznania), fizykę (teoria rzeczywistości),
etykę.
- Najbardziej istotną częścią filozofii oraz celem wszelkich analiz była etyka, gdyŜ ona
wskazywała drogę do prawdziwego szczęścia.
- W sposób obrazowy przyrównywano filozofię do sadu, w którym murem była logika,
drzewami – fizyka a owocami – etyka. Inni twierdzili, Ŝe filozofia podobna jest do jajka,
w którym skorupą jest logika, białkiem – fizyka, a Ŝółtkiem – etyka. Posejdonios
natomiast pokazywał, Ŝe części filozofii są jak Ŝywy organizm: kości i ścięgna – to logika,
ciało i krew – to fizyka, a etyka jest duszą.
2. Teoria poznania:
- Stoicy głosili sensualizm, tj. przekonanie, Ŝe jedynym i wystarczającym źródłem wiedzy
jest doświadczenie zmysłowe. Umysł człowieka nie ma Ŝadnej wiedzy wrodzonej i jest
„nie zapisaną tablicą” dopóki doświadczenie nie odciśnie tam swoich znaków.
- W samym doświadczeniu znajduje się kryterium prawdy. Jest nim spostrzeŜenie
kataleptyczne: tj. takie, które odznacza się jasnością i wyrazistością, Ŝe nie sposób
odmówić mu przyzwolenia; pochodzi ono bowiem od przedmiotu rzeczywiście
istniejącego.
3. Stoicka fizyka:
3. 1. Materializm:
- Zdaniem stoików istnieje jedynie to, co jest materialne, cielesne. Materia ma jednak 2
podstawowe formy: postać bierną , która podlega formowaniu i kształtowaniu, oraz
postać czynną, która jest czynnikiem kształtującym, formującym, aktywnym. Owa
44
materia czynna – to pneuma, ogień twórczy. RóŜnice między rzeczami spowodowane są
róŜnym napięciem owej pneumy i jest to tzw. ruch toniczny (tonos).
- Najmniejsze napięcie pneumy (tonos) znajduje się w bytach postrzeganych jako
nieoŜywione; pneuma jest tam zasadą spójności oraz trwania. W niŜszych organizmach
Ŝywych (rośliny) przejawia się ona jako physis – czyli zasada odpowiedzialna za
odŜywianie, rozmnaŜanie i wzrost. W zwierzętach jest to psyche – zasada Ŝycia
zmysłowego. Największe napięcie pneumy jest w bycie ludzkim, a dokładniej w umyśle
człowieka i tę część nazywano hegemonikon.
3. 2. Witalizm:
- Pneuma jest równieŜ zasadą Ŝycia. Dzięki niej wszechświat jest materialny, róŜnorodny
i oŜywiony.
3. 3. Celowość:
- Pneuma kieruje światem od wewnątrz, jest zasadą immanentną światu i dlatego moŜna
ją nazwać naturą, która kształtuje od wewnątrz wszystkie rzeczy. Natura jest zasadą
działającą rozmyślnie i celowo, a to dowodzi, Ŝe pneuma jest rozumem. Świat
przeniknięty pneumą jest zatem racjonalny.
- Rozum kierujący światem jest boski, jest bogiem. Stoicy uwaŜali, Ŝe świat jest
przeniknięty bogiem. Takie stanowisko nazywa się panteizmem.
Determinizm:
- Bóg, który przenika świat opiekuje się nim (opatrzność), ale zarazem jego wyroki są
nieugięte. MoŜna zatem powiedzieć, Ŝe owa boŜa opatrzność to takŜe fatum, które jest
nieuchronną koniecznością, nieodwracalnym ciągiem przyczyn. Wszystkie wydarzenia w
świecie są powiązane i określone(determinizm).
3.5. Cykliczność świata:
- Obecna postać świata musi przeminąć: co jakiś czas ma miejsce poŜar świata – czyli
powrót wszystkich rzeczy do pierwotnej pneumy, która jest takŜe ogniem.
- Z owego poŜaru ocaleją nasiona/zarodki rzeczy zwane przez stoików logoi
gennetikoi/spermatikoi . Z nich, po poŜarze rozwinie się świat w dokładnie takiej samej
postaci.
3.6. Człowiek:
- Dusza ludzka jest tym elementem, w którym napięcie pneumy jest największe, ale nie
jest ona nieśmiertelna. Odradzać się najwyŜej będzie w kolejnym świecie.
45
4. Stoicka etyka:
- Człowiek powinien kierować się w swoim Ŝyciu tym, aby Ŝyć zgodnie ze wskazaniami
najlepszej swojej cząstki, a jest nią niewątpliwie rozum. śycie najlepsze, to zatem Ŝycie
zgodne z rozumem, Ŝycie zgodne z naturą albo wolą boga (rozum=bóg=natura).
- To, co pomnaŜa i zachowuje nasz byt jest –dobrem, a to, co go pomniejsza i mu szkodzi
– jest złem. Dobrem jest zatem cnota, występek – złem; wszystkie pozostałe rzeczy są –
obojętne. Wśród rzeczy obojętnych jedne (jak zdrowie, bogactwo) – choć od nas nie
zaleŜą, to są jednak godne wyboru, a inne (jak choroba, ubóstwo)- są godne odrzucenia.
- Uczucia (pathe) są tym czynnikiem, który utrudnia podporządkowanie się rozumowi i
podąŜanie drogą cnoty. Mędrzec powinien zatem podporządkować uczucia rozumowi i w
ten sposób przywrócić równowagę swemu wnętrzu. Mędrzec jest zatem apathes. Stoicki
ideał apatii - w swojej słabszej wersji to postulat podporządkowania uczuć rozumowi, a
w wersji mocniejszej – wykorzenienia uczuć.
STOICYZM- materializm, dynamizm, panteizm, determinizm, apatia
46
EPIKUREIZM:
1. Fizyka:
- W swojej wizji rzeczywistości Epikur odwołał się do Demokrytejskiego atomizmu.
Główną tezą atomistyczną było przekonanie, Ŝe istnieją jedynie atomy, które poruszają się
w próŜni (niebyt). Atomy mają własności matematyczne: kształt, wielkość i połoŜenie, a
Epikur dodał tu jeszcze cięŜar. Pod wpływem cięŜaru atomy poruszają się z góry na dół.
Nie poruszają się jednak one idealnie pionowo w dół, gdyŜ na skutek zderzeń z innymi
atomami, ich ruch odchyla się od kierunku pionowego. To odchylenie od pionu, nazywane
klinamen, wprowadza do mechanicystycznej, atomistycznej wizji Demokryta element
niezdeterminowania, wolności.
2. Teoria poznania:
- Epikur głosił sensualizm – czyli przekonanie, Ŝe jedynym i wystarczającym źródłem
naszej wiedzy jest doświadczenie zmysłowe.
- WraŜenia zmysłowe, które tworzą się w naszych organach zmysłowych za
pośrednictwem podobizn, które docierają do nas od rzeczy, są wiarogodnym źródłem
poznania, gdyŜ: odtwarzają rzeczywistość taką, jaka ona jest; są jasne; oczywiste; są
miarą wszelkiego poznania.
- Błąd pojawia się na płaszczyźnie sądu, tj. wtedy, gdy na podstawie podobizn wydajemy
sąd o rzeczywistości.
3. Etyka:
- Wszelkie ludzkie postawy czy pragnienia obok elementu emocjonalnego zawierają
element racjonalny, tj. jakieś przekonanie. Fałszywe przekonanie jest źródłem choroby
duszy. W pewnym sensie wszyscy jesteśmy chorzy, gdyŜ w procesie wychowania
wszczepiono nam, obok prawdziwych przekonań, takŜe przekonania fałszywe. Jedyną
drogą jest podjęcie próby zmiany tych szkodliwych przekonań na drodze rozumowania.
To terapeutyczne zadanie naleŜy do filozofii.
- Tym, co przeszkadza nam najbardziej jest lęk. Epikur wyróŜnił 4 typy lęków i chciał je
usunąć, zmieniając fałszywe przekonania, które legły u podstaw tych lęków.
1/ Lęk przed bogami – opiera się na fałszywym przekonaniu, Ŝe bogowie ingerują w
jakiś sposób w świat. Świat tłumaczy się sam, jak pokazuje to teoria atomistyczna.
Bogowie wprawdzie istnieją, ale nie interesują się światem.
47
2/ Lęk przed śmiercią. Epikur mawiał, Ŝe gdy jest śmierć, to nie ma nas, a dopóki my
jesteśmy – nie ma śmierci. Podstawą tego przekonania jest fakt, Ŝe ludzka dusza,
podobnie jak ciało, składa się z atomów i ginie wraz ze śmiercią ciała.
3/ Lęk przed cierpieniem. Cierpienie, gdy jest intensywne – to jest krótkie, a gdy długie
– to lekkie i moŜna się do niego przyzwyczaić. Cierpienie moŜna usunąć poprzez
ograniczanie pragnień.
4/ Lęk przed niemoŜnością osiągnięcia szczęścia – na to daje receptę cała filozofia
Epikura.
- Cierpienie i lęk moŜna zminimalizować ograniczając swoje pragnienia do pragnień
naturalnych i koniecznych. Wśród ludzkich pragnień Epikur wyróŜnił: a/pragnienia
próŜne/ nienaturalne – czyli takie, których nie da się zaspokoić; te pragnienia są
nienaturalne, gdyŜ natura nie daje nam pragnień, które są nie do zaspokojenia; b/
pragnienia naturalne, tj, takie, które moŜna zaspokoić. Wśród pragnień naturalnych
moŜna wyróŜnić: pragnienia naturalne i niekonieczne – np. pragnienie wykwintnego
posiłku – oraz pragnienia naturalne konieczne. Pragnienia naturalne osiągają spełnienie,
realizują swój cel, którym jest zdrowe, ciągłe i niezakłócone funkcjonowanie organizmu.
Te pragnienia mogą być zaspokojone skromnymi środkami.
- Ograniczenie się do tego typu pragnień (naturalnych, koniecznych) to forma realizacji
przyjemności negatywnej. Epikur głosił hedonizm. Doktrynę tę głosił takŜe Arystyp z
Cyreny, który uwaŜał, Ŝe źródłem szczęścia jest przyjemność (hedone –gr.) , ale
pozytywna, zmysłowa, jak najbardziej intensywna. Tymczasem hedonizm Epikura opierał
się na przyjemności negatywnej, która polega na braku cierpienia.
Epikureizm: atomistyczny materializm, klinamen, sensualizm, hedonizm.
48
SCEPTYCYZM:
1. Krytyka poglądów fizykalnych:
- Tymon z Flintu pokazywał rozbieŜności w poglądach filozofów na rzeczywistość. Chciał
pokazać, Ŝe filozofowie nie są w stanie poznać natury świata, Ŝe fizyka, która mówi o świecie
materialnym, jest mądrością pozorną.
- Wobec prawdy moŜna zająć następującą postawę:
1/ dogmatycy głoszą, Ŝe poznali prawdę, tj. uzyskali pewne poznanie rzeczywistości.
2/ agnostycy twierdzą, Ŝe nie moŜna niczego poznać i w ten sposób równieŜ zamykają drogę
badania.
3/ sceptycy utrzymują, Ŝe nie moŜna uzyskać pewnego poznania, dlatego naleŜy powstrzymać
się od wypowiadania sądu o naturze rzeczywistości i kontynuować badanie.
- Nie wiemy bowiem, jaka jest natura rzeczywistości, a wiemy jedynie, jak nam się świat
jawi. Mamy wiedzę o naszych doznaniach, o tym, co się nam jawi (phainomena) – jest to
stanowisko fenomenalizmu.
- Opierając się na naszych doznaniach, nie moŜemy wyrokować o naturze rzeczy, dlatego
naleŜy powstrzymać się od sądu (epoche); nie wypowiadać Ŝadnych tez na temat natury
rzeczywistości.
2. Logika:
- Sceptycy, a zwłaszcza akademicy polemizowali ze stoikami, z ich koncepcją kryterium
prawdy. Wysuwali szereg argumentów przeciwko moŜliwości znalezienia kryterium prawdy.
Ta krytyka miała doprowadzić do przekonania, Ŝe niemoŜliwe jest pewne poznanie
czegokolwiek.
- Z tego jednak względu, Ŝe choć prawdy nie da się poznać, to niejednokrotnie konieczne jest
przyjęcie w praktyce jakiejś postawy, Karneades zaproponował teorię probabilistyczną.
ChociaŜ nie wiemy, w jakiej relacji do rzeczywistości jest to, co nam się jawi, to jednak
przedstawia się to nam jako prawdziwe. Jeśli ponadto takie przedstawienie występuje w
zespole przedstawień, który jest dostatecznie spójny, to takie przedstawienie jest
prawdopodobne. MoŜe być ono zatem podstawą wytworzenia w nas przekonania, na
podstawie którego podejmiemy działanie.
3. Konsekwencje etyczne:
- Taka postawa niewyrokowania miała przynieść niezmącony spokój – ataraksję, wyzbyć
niepokojów i wzburzenia, aby „Ŝycie było jak najbardziej równe”.
49
- Sekstus Empiryk głosił ideał metriopathei – tj. umiarkowanego odczuwania. NaleŜy iść za
wskazaniami natury, za impulsami doznań, ale nie naleŜy do tego dodawać Ŝadnych
dodatkowych przekonań, które intensyfikują te doznania, np. takich, Ŝe to, co teraz
odczuwamy jest złe, niewłaściwe etc.
Sceptycy: fenomenalizm, epoche, krytyka kryterium prawdy, prawdopodobieństwo,
metriopatheia.
V - OKRES SYNKRETYCZNY: PLOTYN (204-270) I NEOPLATONICY:
Materiał na ten temat: wykład oraz hasło:
Plotyn, w: Religia. Encyklopedia PWN, t. 8, PWN, Warszawa 2003, s. 156-161.
50
51
ŚW. AUGUSTYN
WAśNIEJSZE DATY Z śYCIA ŚW. AUGUSTYNA
13 XI 354 W Tagaście (Souk Ahras), mieście afrykańskiej prowincji
Numidii urodził się Augustyn, syn Patrycjusza i Moniki.
361
Augustyn rozpoczyna naukę w szkole w Tagaście.
366-369
Augustyn wyjeŜdŜa do Madaury, aby uczyć się tam gramatyki i retoryki.
369-370
Przerywa naukę i wraca do rodzinnego miasta.
370
Augustyn rozpoczyna studia w Kartaginie.
Poznaje Bezimienną, która urodzi mu syna, Adeodata.
Umiera ojciec Augustyna, Patrycjusz.
372-373
Augustyn czyta Hortensjusza Cycerona.
Przystaje do sekty manichejskiej.
373
Augustyn uczy retoryki w rodzinnej Tagaście.
376
Przenosi się do Kartaginy.
Czyta Kategorie Arystotelesa.
Pisze dzieło O pięknie i stosowności.
383
Augustyn spotyka się w Kartaginie z biskupem manichejskim Faustusem z
Mileve.
384
Wyrusza do Rzymu.
Symmachus, prefekt Rzymu, daje Augustynowi posadę retora w Mediolanie.
385
Monika przybywa do Mediolanu.
386
Augustyn czyta „księgi platoników” oraz Listy św. Pawła.
Nawraca się na chrześcijaństwo („scena w ogrodzie w Mediolanie”).
WyjeŜdŜa z matką, synem i przyjaciółmi do Cassiciacum.
24 IV 387
Augustyn przyjmuje chrzest z rąk biskupa AmbroŜego.
Augustyn z matką, synem, bratem i Alipiuszem powraca do Rzymu, aby
Wyruszyć do Afryki.
„Widzenie” z Ostii.
Umiera Monika.
388
Augustyn powraca do Afryki, do Tagasty.
Zakłada w Tagaście wspólnotę „sług BoŜych”.
391
Augustyn zostaje wyświęcony na kapłana przez biskupa Hippony, Waleriusza.
392
Augustyn przeprowadza w Hipponie debatę z Fortunatem.
52
395
Zostaje wyświęcony na biskupa Hippony.
397
Augustyn uczestniczy w soborze w Kartaginie i wygłasza tam kazania.
Najprawdopodobniej rozpoczyna pisanie Wyznań.
411
Bierze udział w debacie (collatio) z donatystami, która kończy się potępieniem
donatystów.
412
Rozpoczyna prace nad dziełem O Państwie BoŜym.
Występuje przeciwko egzekucji Flawiusza Marcelina.
416
Augustyn bierze udział w soborze w Mileve, na którym zostaje potępiona
nauka Pelagiusza i Celestiusza.
419
Początek dyskusji z Julianem z Eklanum.
421
Augustyn rozpoczyna działania przeciwko Antoniuszowi z Fussali.
426
Augustyn opuszcza Hipponę dla podreperowania zdrowia.
Rozpoczyna pisanie Sprostowań.
28 VIII 430
Śmierć i pogrzeb Augustyna.
CHRONOLOGIA NAJWAśNIEJSZYCH PISM ŚW. AUGUSTYNA:
381-382
O pięknie i stosowności
386-387
Dialogi filozoficzne: Przeciw Akademikom, O Ŝyciu szczęśliwym, O porządku,
Solilokwia
387-388
O nieśmiertelności duszy, O wielkości duszy, Obyczaje kościoła
Katolickiego i obyczaje manichejczyków, O wolnej woli (ks. I), O muzyce.
388
O nauczycielu, O księdze Rodzaju przeciwko manichejczykom.
396
O nauce chrześcijańskiej
396-401
Wyznania
399
O naturze dobra.
399-422
O Trójcy Świętej
400
Komentarz dosłowny do Księgi Rodzaju
413-427
O Państwie BoŜym
415
O naturze i łasce,
386-430
Listy
426
Sprostowania
POGLĄDY:
53
- Przez blisko 10 lat Augustyn naleŜał do sekty manichejczyków. W owym czasie
manicheizm był jedną z podstawowych form gnostycyzmu. Głosił dualizm ontologiczny i
aksjologiczny, tzn. uwaŜali, Ŝe w świecie istnieją dwa elementy: dobre Królestwo Światłości
oraz złe Królestwo Ciemności, które toczą ze sobą walkę. Walka ta obejmuje takŜe człowieka
i angaŜuje go (dualizm antropologiczny). Obie sfery rzeczywistości manichejczycy w istocie
pojmowali materialistycznie.
1. Logika:
1. 1. Argumenty przeciwko sceptycyzmowi:
- Augustyn podejmując dyskusję ze sceptykami analizuje ich argumenty przeciwko
moŜliwości pewnego poznania czegokolwiek. Pokazuje, Ŝe gdy ograniczymy się do
wraŜeń zmysłowych, to nasze poznanie jest pewne: mogę się mylić, gdy twierdzę, Ŝe w tej
sali jest -14 stopni C, ale nie mylę się, gdy mówię, Ŝe jest mi zimno.
- Pewne jest takŜe nasze poznanie prawd matematycznych: 2x2 jest zawsze 4.
- Ponadto Augustyn pokazuje nieskuteczność doktryny probabilizmu na płaszczyźnie
etycznej: niejednokrotnie, gdy trzeba wyrokować o czyjeś winie czy niewinności,
prawdopodobieństwo nie wystarcza.
- Decydujący argument przeciwko sceptycyzmowi moŜna nazwać „Augustyńskim cogito”
(jest to aluzja do powiedzenia Kartezjusza). Nawet jeśli moje poznanie byłoby błędne, to
faktem jest, Ŝe się mylę, Ŝe wątpię, a jeśli wątpię, to myślę, a więc – jestem (Si fallor –
sum).
1. 2. Rozum a wiara:
- Augustyn pokazuje, Ŝe wiara nie jest czymś nieracjonalnym. W znacznej części tzw.
„wiedza” opiera się na autorytecie, tj. na wierze: wierzę, Ŝe nauczyciel, który mnie uczy
nie wprowadza mnie w błąd.
- Akt wiary wymaga racjonalnego rozstrzygnięcia pomiędzy róŜnymi autorytetami. Wiara
wyprzedza rozum czasowo, ale logicznie, to rozum jest na pierwszym miejscu. Akt wiary
to „myśl, której towarzyszy przyzwolenie”.
1. 3. Nauka o poznaniu:
- Kiedy wydajemy sąd o rzeczach, to oceniamy je w świetle wiecznych i niezmiennych
zasad, które same nie podlegają juŜ osądowi. Te wieczne i niezmienne zasady nie mogą
„naleŜeć” do ludzkiego umysłu, gdyŜ nie jest on niezmienny, bo wątpi. Jedynym
rozwiązaniem jest to, Ŝe prawdy te odsłonił przed ludzkim umysłem sam Bóg. Jest to tzw.
54
doktryna iluminacji: tj. przekonanie, Ŝe Bóg udziela człowiekowi światła, dzięki czemu
człowiek moŜe bezpośrednio oglądać wieczną i niezmienną prawdę.
2. Nauka o Bogu:
- Bóg jest najwyŜszym Bytem, Jednością i Trójcą. Jest substancją duchową, której
podstawowym atrybutem jest niezmienność oraz wieczność.
- Augustyn formułuje tzw. noologiczny argument za istnieniem Boga.
- Rzeczy w świecie tworzą hierarchię, którą moŜna uporządkować ze względu na
stosunek 3 terminów: byt-Ŝycie-myśl. Doskonalsze od rzeczy, które istnieją są te, które
istnieją i Ŝyją, a od nich doskonalsze są te, które oprócz bytu i Ŝycia posiadają rozum
(myślenie). Te trzy elementy spotykają się w ludzkim duchu, czy jednak istnieje coś, co
przewyŜszałoby ludzki rozum? To, co byłoby wyŜsze od ludzkiego rozumu i nad czym
nic górować nie moŜe – jest Bogiem. Bóg jest wieczną i niezmienną prawdą, która
warunkuje wszelkie ludzkie poznanie (iluminacja). Owa prawda istnieje ponad ludzkim
umysłem, człowiek nie jest jej „właścicielem”, bo człowiek myli się i wątpi. Ta prawda
jest najwyŜszym Bytem, a zarazem Bogiem.
3. Nauka o stworzeniu:
Creatio ex nihilo:
- Bóg stworzył świat z miłości do stworzeń, aktem swojej wolnej woli, dlatego świat nie
jest tworem koniecznym.
- Bóg stworzył świat „z niczego” (ex nihilo), bez Ŝadnego istniejącego uprzednio
tworzywa (materii). Jest On takŜe autorem materii. Aby podkreślić ten fakt Augustyn
wyróŜnia w akcie stwórczym dwa momenty:
a/ creatio- tj. stworzenie bezkształtnej materii, która jest podłoŜem wszelkich zmian;
b/ formatio (nadanie formy)/ ornatio (przyozdobienie)/ ordinatio (uporządkowanie),
które jest efektem nałoŜenia formy na bezkształtną materię.
- Owe etapy dzieła stwórczego róŜnią się logicznie, nie czasowo. Akt stwórczy był
bowiem jednym, momentalnym aktem – Bóg stworzył wszystkie rzeczy od razu. Nie
znaczy to jednak, Ŝe w świecie nie pojawia się nic nowego: pewne rzeczy zostały
wówczas stworzone w formie bytów aktualnie istniejących, a pewne w postaci nasion
(rationes seminales), z których rozwiną się przyszłe stany świata.
- Forma rzeczy decyduje o istocie i dziejach kaŜdego bytu. Te formy rzeczy są
odwzorowaniem/ partycypacją BoŜych idei. BoŜe Idee, które zawierają się w BoŜej
55
Mądrości, czyli w drugiej Osobie Trójcy Świętej (w Chrystusie) – stanowią wzory
wszystkich rzeczy. Jest to tzw. doktryna EGZEMPLARYZMU (od exemplum –wzór) –
czyli stanowisko, które głosi, Ŝe w Chrystusie-Logosie zawierają się wzory wszystkich
rzeczy stworzonych.
- W ten sposób porządek rzeczy (ordo) odzwierciedla porządek BoŜych Idei; ten
porządek jest wyznaczony stopniem, w jaki dana rzecz odzwierciedla doskonałość
Przyczyny. W efekcie rzeczy stworzone tworzą hierarchię: a/ vestigium – ślad BoŜy;
kaŜda rzecz stworzona nosi na sobie ślad Stwórcy; b/ imago Dei – tylko człowiek nosi w
sobie BoŜy obraz, a o ile jest on ubogacony łaską, człowiek osiąga similitudo (c) podobieństwo.
Nauka o człowieku:
- Człowiek składa się z ciała i duszy, która jest doskonalsza od ciała, niecielesna,
aktywna, bezpośrednio ujmuje samą siebie w akcie samowiedzy (cogito)- dualizm
antropologiczny.
- Dusza ludzka jest duchową substancją, w której odciśnięty został obraz całej Trójcy
Świętej. Ten obraz daje się zauwaŜyć w triadzie władz duszy, jakie stanowi: pamięć
(Ojciec) – inteligencja (Syn) – wola (Duch Św.).
- Dusza ludzka – została stworzona przez Boga, ale Augustyn nie był do końca
przekonany, w jaki sposób się to dokonało. Wahał się pomiędzy róŜnymi hipotezami na
temat powstania duszy (por. dialog O wolnej woli). Jedna z nich głosiła, Ŝe Bóg stworzył
wszystkie dusze na początku, a teraz posyłane są one w ciało – jest to zmodyfikowana
hipoteza preegzystencji duszy. Inny wariant tej hipotezy głosił, Ŝe wszystkie dusze zostały
stworzone w pierwszym człowieku, Adamie. Trzecia hipoteza głosiła, Ŝe dusze, podobnie
jak ciało, są przekazywane w procesie rodzenia. Ten pogląd nazywa się traducjanizmem
(traduco – przeprowadzam, przekazuję) i zdaniem Augustyna miał on tę zaletę, Ŝe dobrze
tłumaczył fakt dziedziczenia grzechu pierworodnego przez wszystkich ludzi. Czwarta
hipoteza głosi, Ŝe Bóg bezpośrednio stwarza duszę kaŜdego człowieka (kreacjonizm).
4. Etyka:
- Augustyn był przekonany, Ŝe wszyscy ludzie dąŜą do szczęścia (eudajmonizm). KaŜda
rzecz osiągnie szczęście, gdy znajdzie się w miejscu, do którego dąŜy, które jest jej
przeznaczone. Dla człowieka tym „miejscem” jest Bóg.
56
- Człowiek w swoim Ŝyciu wybiera pewne dobra, aby ich uŜywać (uti), a z pewnych dóbr
korzysta, raduje się nimi (frui): tym ostatecznym dobrem, które jest dla człowieka
źródłem radości, jest Bóg.
- Ludzka wola, osłabiona grzechem pierworodnym, niejednokrotnie, nie potrafi dobrze
wybrać. Natura ludzka (w tym wola człowieka) jest dobra, bo stworzona przez Boga, ale
jest jednocześnie słaba, bo została stworzona z niczego, toteŜ ma w sobie jakąś skłonność
ku nieistnieniu. Jeśli człowiek dokonuje złych wyborów, to ta tendencja zmienia się w
przyzwyczajenie, a z przyzwyczajeń tworzy się jakby „druga natura”, oblepiająca naturę
ludzką. Z tej „skorupy” złych przyzwyczajeń moŜe człowieka wyzwolić jedynie łaska.
To, Ŝe człowiek skierowuje się ku Bogu jest dziełem BoŜej łaski (Augustyn dyskutował
tutaj z Pelagiuszem, który twierdził, Ŝe człowiek sam o własnych siłach moŜe wypełniać
BoŜe nakazy).
Podsumowanie: sceptycyzm, manicheizm, iluminizm, egzemplaryzm, kreacjonizm.
57
58
BOECJUSZ (480-525)
- Boecjusz był pośrednikiem pomiędzy staroŜytnością i średniowieczem. Przekazał
wiekom średnim wiele doktryn staroŜytności, wypracował filozoficzną i teologiczną
terminologię łacińską oraz wypracował schemat sztuk wyzwolonych, które dopracował
później jego następca, Kasjodor.
- Boecjusz zamierzał przełoŜyć na łacinę wszystkie dzieła Arystotelesa i Platona. Udało
mu się przełoŜyć jedynie niektóre pisma logiczne Arystotelesa i zaopatrzyć je
komentarzami: Kategorie, Hermeneutykę, Isagogę (czyli wstęp do Arystotelesowskich
Kategorii napisany przez ucznia Plotyna, Porfiriusza), O dowodach sofistycznych, Topiki.
- Swoistą syntezę doktryny platońskiej Boecjusz przedstawił w ostatnim swoim dziele: O
pocieszeniu, jakie daje filozofia. W dziele tym prezentuje wiele problemów wziętych z
filozofii platońskiej, arystotelesowskiej, stoickiej i neoplatońskiej: jak relacja Opatrzności
do Fatum, koncepcja zmiennego Losu-Fortuny, relacja wolnej woli do BoŜej
przedwiedzy. Pieśń 9 z III księgi tego dzieła została nazwana „streszczeniem Platońskiego
Timajosa”.
- Boecjusz był równieŜ autorem 5 krótkich traktatów teologicznych, które miały ogromny
wpływ na język średniowiecznej teologii. W traktacie pt. Przeciw Eutychesowi i
Nestoriuszowi Boecjusz podejmuje problematykę chrystologiczną: jak rozumieć jedność
natury ludzkiej i boskiej w osobie Chrystusa. W kontekście tych rozwaŜań podaje
definicję osoby, która stała się klasyczną w dziejach myśli filozoficznej:
Osoba jest indywidualną/niepodzielną substancją rozumnej natury (Persona est
rationalis naturae individua substantia).
59
FILOZOFIA WIEKU XI I XII: DIALEKTYCY I ANTYDIALEKTYCY, ŚW.
ANZELM Z CANTERBURY I PIOTR ABELARD
1. Spór dialektyków z antydialektykami:
- Dialektyka – w sensie wąskim to logika, w przeciwieństwie do retoryki; natomiast
pojęta szeroko była niejednokrotnie utoŜsamiana z filozofią w ogóle.
- W wiekach średnich utrwalił się program sztuk wyzwolonych oparty o trivium oraz
quadrivium, co miało stanowić przygotowanie do studium Pisma św. Nowy typ podejścia
do problematyki teologicznej zapoczątkował Boecjusz: pokazał, w jaki sposób naleŜy
rozwiązywać problemy teologiczne uściślając i precyzując język teologicznej debaty. To
podejście było rozwijane w wiekach średnich, ale przy okazji pojawił się nowy problem, a
mianowicie problem prawomocności i zakresu stosowania reguł dialektyki, albo reguł
wiedzy świeckiej w ogóle, do problematyki teologicznej.
- Ten problem przybrał formę sporu/kontrowersji w chwili, gdy pojawiły się stanowiska
skrajne. Takim stanowiskiem skrajnym, dialektycznym była postawa
BERENGARIUSZA z Tours (zm. 1086), który stosując reguły arystotelesowskiej logiki
zanegował realizm przemiany chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa, stając na
stanowisku symbolizmu eucharystycznego. Berengariuszowi odpowiedział
LANFRANC z Bec, który głosił realizm w tej kwestii. W ten sposób narodziła się
kontrowersja eucharystyczna.
- Kontrowersja eucharystyczna była jedną z form sporu dialektyków z
antydialektykami. Spór ten dotyczył tego, czy moŜna stosować zasady logiki, czy
filozofii w ogóle do kwestii teologicznych; czy filozofia moŜe mieć głos rozstrzygający w
sprawach wiary.
- Inną formą tego sporu była dyskusja na temat BoŜej wszechmocy, którą zainicjował
PIOTR DAMIANI (zm. 1072). Damiani twierdził, Ŝe skoro Bóg wszystko moŜe, to
moŜe sprawić takŜe, aby nie było tego, co juŜ miało miejsce, czyli moŜe zanegować prawa
natury. Bóg jest bowiem autorem praw natury i one go nie obowiązują. Jeśli chodzi o
wzajemną relację filozofii i teologii, to Damiani uwaŜał, Ŝe filozofia powinna słuŜyć
teologii tak, jak słuŜebnica słuŜy swej pani (Philosophia ancilla theologiae).
- Próbę pogodzenia skrajnych stanowisk dialektyków i antydialektyków podjął ANZELM
z Canterbury.
1. ŚW. ANZELM Z CANTERBURY (1033-1109).
60
2.1. śycie i dzieło:
- Urodził się w Aoście, w rodzinie rycerskiej.
- W 1056 r. opuścił dom rodzinny i udał się do Normandii, do opactwa Le Bec,
przyciągnięty tam sławą Lanfranca. Wstępuje do zakonu benedyktynów, kontynuując
wciąŜ naukę pod kierunkiem Lanfranca. W roku 1070 Lanfranc zostaje biskupem
Canterbury, a Anzelm przejmuje kierownictwo szkoły klasztornej, by w roku 1078 zostać
opatem Le Bec.
- W 1093 r. po śmierci Lanfranca Anzelm obejmuje biskupstwo Canterbury. Umiera 21
IV. 1109 r. Tradycja średniowieczna nadała mu tytuł doctor magnificus oraz alter
Augustinus (drugi Augustyn) ze względu na dominujący wpływ myśli Augustyna.
Dzieła:
1076 – Monologion;
1077-8 – Proslogion;
- O gramatyku, O prawdzie, O wolnej woli;
- O upadku diabła, O wcieleniu Słowa;
- 1094-98 - Dlaczego Bóg człowiekiem? (Cur Deus homo?).
Relacja wiary i rozumu:
- W dobie chrześcijaństwa punktem wyjścia wszelkich analiz oraz normą uznawania
wszelkich prawd powinna być wiara. Wiara czerpie swoją pewność z zaufania
autorytetowi Boga. Natomiast rozum daje pewność, jaką niesie ze sobą oczywistość
intelektualna. Po grzechu pierworodnym człowiek nie jest w stanie poznać prawdy na
drodze racjonalnej, dlatego rozum ludzki zostaje przez wiarę oczyszczony i oświecony.
Jest jednak wielkim zaniedbaniem poprzestanie na samej wierze i zaniechanie wysiłku
zrozumienia. Współistnienie wiary i rozumu jest charakterystyczne dla ludzkiego Ŝycia
tutaj, na ziemi, zanim człowiek dojdzie do pełnej kontemplacji prawdy.
- Przyjąwszy prawdy chrześcijańskie na drodze wiary, naleŜy podjąć wysiłek ich
zrozumienia. Anzelm sformułował hasło: Fides quaerens intellectum („Wiara poszukująca
zrozumienia”). UwaŜał bowiem, Ŝe „o znacznej większości prawd, w które wierzymy
moŜemy się przekonać na podstawie samego tylko rozumu”.
- Rozum ludzki nie jest jednak w stanie zamienić wiary w wiedzę, ale powinien zatrzymać
się na progu tajemnicy wiary. Tutaj jednak rozum moŜe wykazać, Ŝe stojąc w obliczu
tajemnicy wiary najbardziej racjonalnym wyjściem jest przyjąć tajemnicę. W ten sposób
61
rozum sam zakreśla granice własnego działania i pokazuje, Ŝe wiara jest „ponadracjonalna” a nie: nieracjonalna.
Argumenty za istnieniem Boga:
- Jedną z tych prawd, o której moŜemy się przekonać na drodze racjonalnej, jest istnienie
Boga.
- Anzelm podjął ten problem w dwóch swoich dziełach: Monologionie oraz Proslogionie.
- Argumenty z Monologionu:
- Anzelm proponuje tutaj argumentację, która wychodzi z analizy własności bytów
stworzonych i wskazuje na Boga jako pierwszą Przyczynę i Zasadę występowania tych
własności w rzeczach stworzonych.
- Dowodzi tego w 3 porządkach:
a/ dobra: „Skoro jest tak nieprzeliczona liczba rzeczy dobrych, których tak wielkiej
róŜnorodności doświadczamy (…), to czy naleŜy wierzyć, Ŝe jest coś jednego i przez to
jedno wszystkie te rzeczy dobre są dobre, czy teŜ moŜe są inne rzeczy, dobre przez coś
innego?” (Mon. I).
- Jeśli istnieje wielość rzeczy dobrych, które w róŜnym stopniu realizują dobro, to
jedynym wytłumaczeniem tego faktu jest przyjęcie samego, najwyŜszego Dobra, dzięki
któremu wszystkie rzeczy dobre są takimi.
b/ bytu. Fakt istnienia róŜnych rzeczy naleŜy odnieść do tego, co „jest najbardziej z
wszystkich rzeczy” (Mon. 3).
c/ „wielkości”, tj. stopni doskonałości. Wychodząc z analizy rzeczy stworzonych, które
w róŜnym stopniu realizują „wielkość”, tj. mają róŜne doskonałości, Anzelm wskazuje, iŜ
jedynym wytłumaczeniem tego faktu, jest przyjęcie istnienia Istoty/Natury/Bytu, który
jest „największy”: „Jest przeto pewna natura lub substancja, lub istota, która sama przez
się jest dobra i wielka i sama przez się jest tym, czym jest, a przez którą jest wszystko,
cokolwiek jest naprawdę czy to dobre, czy wielkie, czy teŜ jest czymkolwiek, i która jest
najwyŜszym dobrem, najwyŜszą wielkością, najwyŜszym bytem, czyli czymś istniejącym,
to znaczy czymś najwyŜszym ze wszystkiego, cokolwiek jest” (Mon. IV).
- Pod koniec swoich rozwaŜań w Monologionie Anzelm dochodzi do wniosku, Ŝe ta
Natura, która jest najwyŜszym Dobrem, Bytem, Wielkością jest tym, kogo w religii
nazywamy Bogiem.
62
Argument z Proslogionu:
- Anzelm poszukiwał jednego i prostego argumentu za istnieniem Boga (unum
argumentum), chciał bowiem pokazać, Ŝe centralna prawda wiary, a mianowicie ta
prawda, Ŝe Bóg istnieje, jest niezaleŜna od autorytetu i oczywista sama z siebie.
- Punktem wyjścia tego argumentu jest pojęcie Boga, jako tego, „od którego nic
większego (tj. doskonalszego) nie da się pomyśleć”. PoniewaŜ argument ten wychodzi z
analizy pojęcia Boga, dlatego nazywa się argumentem apriorycznym.
- Jeśli Bóg jest tym, od którego nic większego nie da się pomyśleć, to nie moŜe istnieć
jedynie w intelekcie, a musi istnieć takŜe rzeczywiście. Gdyby bowiem istniał jedynie w
intelekcie, to zaszłaby sprzeczność: Ten, od którego nic większego nie da się pomyśleć,
byłby tym, od którego coś większego moŜna pomyśleć: tj. Boga istniejącego
rzeczywiście.
- Jeśli Bóg jest absolutnie doskonały (ten, od którego nic większego nie da się pomyśleć),
to musi istnieć zarówno w intelekcie, jak i w rzeczywistości, gdyŜ realne istnienie jest
jedną z podstawowych doskonałości.
- JuŜ w czasach Anzelma argument ten poddał krytyce mnich Gaunilon. Anzelm jednak
twierdził, Ŝe argument ten stosuje się tylko do Boga: podstawą wszelkich BoŜych
doskonałości jest Jego realne istnienie.
Człowiek:
- Zdaniem Anzelma człowiek, a zwłaszcza jego umysł jest zwierciadłem, w którym
odkrywamy Trójcę Świętą, niedostępną w sobie samej. Pamięć, poznanie i miłość stanowią
odzwierciedlenie Ojca, Syna i Ducha św.
Podsumowanie: relacja rozumu do wiary – racjonalizm (większość prawd wiary moŜna
zrozumieć), argumenty za istnieniem Boga.
63
PIOTR ABELARD I SPÓR O POWSZECHNIKI”
1. ABELARD (1079-1142) – Ŝycie i dzieło:
- Urodził się w 1079 r. w Le Pallet, niedaleko Nantes, w rodzinie rycerskiej.
- 1090 – pobiera naukę u Roscelina z Campiegne, od 1094 u Wilhelma z Champeaux w
ParyŜu.
- Od r. 1108 uczy się teologii u Anzelma z Laon.
- w r. 1113 zostaje kierownikiem szkoły katedralnej Notre Dame w ParyŜu i odnosi wielki
sukces. Po skandalu z Heloizą przebywa w klasztorze Saint Denis.
- W r. 1121 z inspiracji św. Bernarda z Clairvaux zostaje potępione jego dzieło De unitate
et trinitate divina.
- W r. 1123 zakłada własną wspólnotę pod wezwaniem Ducha Świętego Pocieszyciela
(Paraklet).
- W latach 1136-1140 znowu naucza w ParyŜu na Wzgórzu św. Genowefy, gdzie jego
uczniem jest Jan z Salisbury („historyk” sporu o powszechniki).
- W r. 1141 zbiera się synod w Sens, aby potępić naukę Abelarda. PapieŜ Innocenty II
nakazuje mu milczenie.
- 21 IV 1142 r. umiera w klasztorze Saint Marcel.
Dzieła:
a/ komentarze logiczne:
- Abelard komentował tzw. Logikę starą (logica vetus) – tj. Kategorie, Isagogę i
Hermeneutykę z komentarzami Boecjusza.
b/ pisma teologiczne:
De unitate et trinitate divina, Theologia christiana, Sic et Non (Tak i nie).
c/ inne :
Etyka, czyli poznaj samego siebie, Rozmowa pomiędzy Filozofem, śydem i
Chrześcijaninem, Historia moich niedoli.
2. SPÓR O POWSZECHNIKI:
- Spór ten został zainicjowany przez Wstęp (Isagogę) neoplatonika Porfiriusza do dzieła
Arystotelesa pt. Kategorie. Porfiriusz tam pisał: „Co się tyczy rodzajów i gatunków aŜeby najpierw od tego zacząć – czy są czymś rzeczywistym, czy tylko zwykłymi
pojęciami umysłu, a jeŜeli czymś rzeczywistym, to czy są cielesne, czy niecielesne, czy w
końcu występują oddzielnie, czy w rzeczach zmysłowych – wstrzymuję się od zabierania
64
głosu na ten temat, jest to bowiem problem zbyt trudny i wymagający rozległych badań”
(Isagoga I, tłum. K. Leśniak).
- Spór ten przekazał średniowieczu przez swoje tłumaczenia i komentarze – Boecjusz.
Spór ten dotyczy tego, jak istnieją nazwy ogólne (rodzaje i gatunki)? Czy są to tylko
nazwy? Czy teŜ odpowiada im coś w myśli, np. pojęcie? Czy te pojęcia uformowane są na
podstawie jakichś przedmiotów ogólnych, np. ogólnego elementu w rzeczy, idei, czy
myśli BoŜych.
- Roscelin z Campiegne, nauczyciel Abelarda przyjmował skrajny nominalizm
zwany wokalizmem. Twierdził, Ŝe nie ma ogólnych rzeczy ani pojęć, istnieją tylko byty
indywidualne. Powszechność/ogół moŜemy przypisać tylko nazwom, a raczej ruchowi
wydychanego powietrza, gdy wypowiada się daną nazwę (flatus vocis).
- Abelard poddał krytyce to stanowisko: ruch powietrza (flatus vocis) jest czymś
jednostkowym, naleŜy bowiem do świata fizykalnego i nie moŜe mu przysługiwać
powszechność.
- Wilhelm z Champeaux zajmował stanowisko skrajnego realizmu pojęciowego,
które to stanowisko modyfikował pod wpływem krytyki Abelarda. Głosił, Ŝe w rzeczach
naleŜących do tego samego rodzaju, ich natura nie róŜni się. O niej to orzekamy
powszechnik.
- Krytyka Abelarda: 1. Pojedyncza istota rzeczy nie moŜe równocześnie istnieć w wielu
rzeczach, a tak by było, gdyby Sokrates i Platon mieli taką samą naturę, tj.
człowieczeństwo. Czy kawałek człowieczeństwa istniałby w Sokratesie a kawałek w
Platonie?
2. Ta sama natura musiałaby przyjmować sprzeczne cechy. Np. Zwierzęcość w człowieku
jest rozumna, a w ośle nierozumna. Sprzeczność dyskwalifikuje to stanowisko.
3. Powszechnik to jest to, co moŜna orzekać o wielu rzeczach. Nie da się orzekać
„rzeczy”, a jedynie słowo.
- Stanowisko Abelarda –sermonizm:
Powszechnik naleŜy do języka, jest to „słowo posiadające znaczenie”, tj. sermo.
Powszechność moŜna zatem przypisać znaczeniu słowa – takie stanowisko nazywa się
sermonizmem. W rzeczy odpowiada temu słowu odpowiedni status rzeczy (natura
wspólna). To, Ŝe o Sokratesie i Platonie orzekamy „Człowieczeństwo” ma swoją
65
podstawę w statusie bycia człowiekiem. Stanowisko Abelarda jest najbliŜsze
umiarkowanemu realizmowi pojęciowemu.
3. RELACJA WIARY DO ROZUMU:
- W dziejach ludzkości moŜna wyróŜnić 3 podstawowe etapy:
1. Okres prawa naturalnego. W tym okresie człowiek dla ustalenia prawa moralnego
posługiwał się jedynie rozumem. Jest to rodzaj „naturalnego objawienia”, którego
dostąpili filozofowie pogańscy.
2. Okres prawa pisanego – danego przez MojŜesza.
3. Okres łaski, który zapoczątkował Chrystus. Te dwa ostatnie okresy stanowią
dopełnienie i uzupełnienie prawa naturalnego, a nie jego zmianę.
- Istnieje zatem harmonia między nauczaniem Biblii a nauczaniem filozofii, naleŜy tylko
te wypowiedzi naleŜycie odczytać. Filozofowie staroŜytni niejednokrotnie pod zasłoną
(involucrum) wyraŜali prawdę wiary chrześcijańskiej (np. Platon w nauce o Duszy świata
wyraził nauczanie o Duchu Świętym).
- Najdoskonalszą częścią filozofii jest etyka, gdyŜ ona najlepiej przysposabia człowieka
do poznania Boga, który jest NajwyŜszym Dobrem i prowadzi do zjednoczenia z Nim.
- W etyce Abelard podkreślił znaczenie intencji dla określenia moralnej wartości czynu.
Jeśli intencja jest zgodna z prawem BoŜym, to ten czyn jest dobry, jeśli natomiast intencja
jest wbrew prawu BoŜemu, to czyn jest zły.
4.WZÓR METODY SCHOLASTYCZNEJ;- Dzieło Abelarda pt. Tak i nie podejmowało 158 doniosłych kwestii związanych z wiarą.
Powołując się na wypowiedzi autorów cieszących się uznaniem oraz na Pismo św., Abelard
pokazywał jak te autorytety przeczą sobie wzajemnie (mówią zarazem „tak” i „nie”).
- W Przedmowie do tego dzieła Abelard pokazał, jak moŜna się uporać z tymi trudnościami.
W tym celu naleŜy:
1. Ustalić, czy tekst jest autentyczny.
2. Ustalić znaczenie słowa (często autorzy posługiwali się językiem zrozumiałym dla
odbiorcy i dostosowanym do jego poziomu).
3. Uwzględnić moŜliwość błędu kopisty (tj. tego, kto przepisywał tekst).
4. OdróŜnić miejsca, w których autor mówi od siebie od tych, w których referuje myśl cudzą.
5. W kwestiach prawnych naleŜy rozwaŜyć, co jest ogólną tendencją prawa, a co przepisem
szczegółowym.
66
6. „Ale jeŜeli sprzeczność jest tak oczywista, Ŝe nie da się rozwiązać Ŝadnym z metodycznych
sposobów, wtedy nie ma innej rady, ale trzeba porównać ze sobą róŜne autorytety i
pierwszeństwo dać temu, który cieszy się większym uznaniem i jest oparty na silniejszych
dowodach”.
- Abelard odwołuje się zatem do rozumu, jako ostatecznego kryterium rozstrzygającego
pomiędzy konkurującymi twierdzeniami.
Podsumowanie: spór o powszechniki, sermonizm, involucrum, intencja czynu, rozum jako
kryterium rozstrzygające sprzeczności.
NURT MISTYCZNY:
- W wieku XII istniał takŜe silny nurt mistyczny, którego przedstawicielem był oponent
Abelarda św. BERNARD z Clairvaux (1090-1153). Był on benedyktynem, ale nie
odpowiadała mu złagodzona reguła benedyktyńska, dlatego w r. 1115 załoŜył własne opactwo
w Clairvaux.
- Bernard był mistykiem, który połoŜył silny akcent na dwa tematy: pokory i
przebóstwienia.
- Pokora jest cnotą, w której spełnia się mądrość filozoficzna i chrześcijańska. Wzorem
pokory jest Maryja.
- Bernard zapoczątkował nurt tzw. mistyki cysterskiej.
67
RUCH DOKTRYNALNY W WIEKU XIII
I.
1. Czynniki ekspansji naukowej w wieku XIII:
- Kontakty ze światem arabskim oraz zajęcie Konstantynopola przez krzyŜowców
ułatwiają przenikanie arabskiej, Ŝydowskiej i greckiej myśli naukowej i filozoficznej na
Zachód.
- Wprowadzenie nowej literatury arabskiej, Ŝydowskiej i greckiej (tłumaczenia i
syntezy).
- Powstanie uniwersytetów.
- Powstanie zakonów Ŝebraczych (1217 – dominikanów, 1219 – franciszkanów).
2. Wprowadzenie nowej literatury:
- W wiekach średnich teksty filozofów staroŜytnych są znane wyrywkowo.
- Do roku 1120 podstawą nauczania jest tzw. logica vetus, tj. tłumaczenia
Arystotelesowskich Kategorii (z Isagogą Porfiriusza) i Hermeneutyki wraz z
komentarzami Boecjusza.
- Po r. 1120 zostaje wprowadzona tzw. logica nova, tj. Analityki pierwszeI oraz wtóre (te
ostatnie w tłumaczeniu Jakuba z Wenecji), Topiki i O dowodach sofistycznych. W tym teŜ
czasie Jakub z Wenecji tłumaczy takŜe fragmenty Metafizyki Arystotelesa, jest to tzw.
Metaphysica vetus.
- Z dorobku Platona znane są tylko fragmenty jego dialogu Timajos w tłumaczeniu i z
komentarzem Kalcydiusza. Te fragmenty były podstawą tworzenia XII wiecznej wizji
świata przez uczonych ze szkoły w Chartres (Teodoryk z Chartres, Wilhelm z Conches).
W XII wieku zostały przełoŜone fragmenty Fedona i Menona.
- W II połowie wieku XII powstaje w Toledo (Hiszpania) ośrodek tłumaczeń, w którym
uczeni dokonują przekładów tekstów filozofów arabskich, Ŝydowskich oraz pism
Arystotelesa. Te tłumaczenia dokonywane są przewaŜnie z języka arabskiego. Filozofia
arabska juŜ od IX w. zaczęła przyjmować myśl Arystotelesa, ale połączyła ją z silnymi
wpływami neoplatońskimi. Częściowo było to skutkiem pomyłki. Do kanonu pism
Arystotelesa dołączono bowiem pisma, które były pismami neoplatońskimi. Była to tzw.
Teologia Arystotelesa (w rzeczywistości wyciąg z Ennead Plotyna)oraz Księga o
przyczynach (Liber de causis), która była streszczeniem Elementów teologii neoplatonika
68
Proklosa. Dzieła te dołączone do kanonu pism Arystotelesa dały w efekcie arystotelizm w
formie mocno zneoplatonizowanej.
- Dopiero Wilhelm z Moerbeke (fl. 1260-85) zrewiduje poprzednie tłumaczenia dzieł
Arystotelesa i dokona nowych przekładów. PrzełoŜy takŜe pisma neoplatoników, np.
Proklosa, co pozwoli oddzielić elementy neoplatońskie od arystotelesowskich.
- Po roku 1230 Michał Szkot, działający na dworze Fryderyka II w Neapolu, rozpocznie
prace nad tłumaczeniem pism Awerroesa, filozofa arabskiego, którego tradycja
średniowieczna nazwie „Komentatorem” ze względu na jego wierność nauce
Arystotelesa, którego pisma wielokrotnie komentował.
3. Ośrodki naukowe:
- 1200 r. moŜna uznać za datę powstania Uniwersytetu Paryskiego. Powstał on w
wyniku połączenia istniejących juŜ szkół katedralnych, a tej nowej instytucji w roku 1200
król Filip August nadał specjalną autonomię i przywileje: wyjął spod swojej władzy i
przekazał jurysdykcji biskupa i kanclerza.
- Uniwersytet był strukturą korporacyjną: wspólnotą nauczających i nauczanych
(universitas magistrorum et solarium). Był instytucją międzynarodową: Uniwersytet
Paryski obejmował 4 nacje: francuską, pikardyjską, normandzką i angielską, natomiast
studenci Uniwersytetu Bolońskiego dzielili się na „transmontanów” (ci, z tamtej strony
gór) oraz „cismontanów”(ci, z tej strony).
- Uniwersytet dzielił się na 4 wydziały. Wydziałem początkowym był wydział Sztuk
Wyzwolonych (Facultas atrium), który bezpośrednio przejął tradycje szkół
dialektycznych wieku XII. Kiedy w połowie XIII wieku na uniwersytecie przejmie się
spuściznę Arystotelesa, studiowana ona będzie przede wszystkim na Wydziale Sztuk i
wtedy moŜna powiedzieć, Ŝe wydział ten ma charakter wydziału filozoficznego.
- Po skończonej edukacji na Wydziale Sztuk moŜna było podjąć studia na wydziale
Teologii. Studia te trwały kilka lat i obejmowały: komentowanie Pisma św. (uwieńczone
stopniem „bakałarza biblijnego”), komentowanie Sentencji Piotra Lombarda (uwieńczone
tytułem „sentencjariusza”) oraz wygłaszanie kazań, konferencji i udział w dysputach
(„bakałarz uformowany”).
- Formy nauczania na obu wydziałach są podobne. Obejmują one:
- Lectio/ lectura – tj. wykład będący formą komentarza do „klasycznego tekstu”.
Początkowo na Uniwersytecie Paryskim zakazywano „wykładania” Arystotelesowskiej
69
nauki o świecie, tzw. libri naturales. Dopiero statut z r. 1255 nakaŜe studiowanie całego
Arystotelesa.
- Disputatio – dysputy były drugą podstawową formą nauczania. Były dysputy
zwykłe, odbywane regularnie, oraz dysputy specjalne (disputatio de quodlibet a
quodlibet), na dowolny temat, odbywane dwa razy do roku, które były wydarzeniami
ogólnouniwersyteckimi.
- Z tymi formami nauczania związany był specyficzny gatunek literatury naukowej, a
mianowicie kwestia. Kwestia miała określoną strukturę. Zaczynała się od sformułowania
głównego problemu, rozpoczynając często słowami utrum…czy..? W pierwszej części
zawierała sformułowanie trudności, które mogła rodzić odpowiedź na ten problem. W tej
części nie naleŜy szukać stanowiska autora, ale jest to raczej sformułowanie zarzutów ze
strony przeciwnej. Potem autor odpierał te zarzuty i na końcu formułował własne
stanowisko (determinatio magistralis.) Kwestie były łączone w większe całości zwane
summami (summa).
- Obok Uniwersytetu Paryskiego waŜnymi ośrodkami naukowymi było załoŜone w r.
1224 przez cesarza Fryderyka II studium generale w Neapolu. Na początku wieku XIII
(ok. 1210) powstał uniwersytet w Oxfordzie. WaŜnymi ośrodkami studiów medycznych
było Salerno i Montpellier.
4. Nurty wieku XIII:
- Do połowy wieku XIII generalna orientacja filozoficzno-teologiczna jest augustyńska.
Cały wysiłek naukowy znajduje spełnienie w studiowaniu i komentowaniu Pisma Św.
Dominuje zatem wciąŜ sformułowany przez św. Augustyna ideał „mądrości
chrześcijańskiej”.
- Wraz z pierwszą recepcją arystotelizmu, która dokonuje się za pośrednictwem myśli
arabskiej, kształtuje się nurt arystotelizmu eklektycznego, który zwany jest tak z powodu
łączenia nauki Arystotelesa z innymi elementami doktrynalnymi, np. z nauczaniem
neoplatoników czy Awicenny (filozof arabski). Arystotelizm eklektyczny zwany jest
takŜe arystotelizmem neoplatonizującym albo awicennizującym, a jego głównym
przedstawicielem był św. Bonawentura.
- Ok. połowy wieku XIII kształtuje się nurt arystotelizmu umiarkowanego
(ortodoksyjnego). Ten nurt pojawia się wraz z recepcją myśli Arystotelesa
70
„oczyszczonego” z wpływów neoplatońskich. Głównym reprezentantem tego nurtu jest
św. Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu.
- W latach 60-tych XIII wieku pojawi się nurt arystotelizmu radykalnego
(heterodoksalnego), który będzie reprezentowany przez Sigera z Brabancji i Boecjusza
z Dacji. Myśliciele ci uznają Arystotelesa za najwyŜszy naukowy autorytet. Będą starali
się wyraźnie oddzielić dziedzinę filozofii i teologii, porządek nauki i porządek wiary. W
ten sposób na terenie filozofii (nauki) będą mogli głosić tezy bliskie Arystotelesowi,
chociaŜ niezgodne z prawdami wiary (jak np. teza o wieczności świata, czy jedności
intelektu czynnego, który pojmować będą jako wspólny dla wszystkich ludzi). Z ich
stanowiskiem będzie polemizował zarówno św. Tomasz, jak i św. Bonawentura.
- Polemikę z arystotelizmem radykalnym zakończą potępienia dokonane w r. 1277. W
tym roku biskup ParyŜa Stefan Tempier dokonał potępienia 217 tzw. „tez
awerroistycznych”. Były to w większości twierdzenia zwolenników arystotelizmu
radykalnego. Te potępienia spowodowały największy kryzys w dziejach myśli
średniowiecznej. Wydawało się, Ŝe arystotelizm jest trudny do pogodzenia z myślą
chrześcijańską, niesie bowiem ze sobą nadmierny racjonalizm i naturalizm.
- Jako reakcja na róŜne typy arystotelizmu pojawiła się w II połowie wieku XIII
filozoficzna szkoła augustyńska. Jej przedstawicielami byli np. Jan Peckham czy Piotr
Olivi.
5. Św. BONAWENTURA (1217-1274)
- Właściwie nazywał się Jan Fidanza. Początkowo studiował w ParyŜu sztuki wyzwolone,
a później teologię. W r. 1243 wstąpił do zakonu franciszkanów. W roku 1253 ukończył
studia na Uniwersytecie Paryskim uzyskując tzw. licentia docendi (prawo nauczania) i
rozpoczął kierowanie szkołą franciszkańską. W r. 1257 został generałem zakonu
franciszkanów, nie mógł zatem stale przebywać w ParyŜu, ale angaŜował się w polemikę
z arystotelizmem radykalnym poprzez swoje konferencje. W r. 1273 został kardynałem.
- Do jego najwaŜniejszych dzieł naleŜą: Komentarz do „Sentencji”, Breviloquium
(streszczenie komentarza do Sentencji), Droga duszy do Boga (Itinerarium), O
sprowadzaniu się sztuk do teologii.
- Bonawentura uwaŜał, Ŝe filozofia i teologią są odrębnymi dyscyplinami, które róŜnią się
metodą. JednakŜe wiedza filozoficzna jest etapem, a nie celem na drodze ku całościowej
„mądrości chrześcijańskiej”. Filozofia nie jest pełną mądrością, ale narzędziem syntezy
teologicznej.
71
- Świat stanowi hierarchicznie uporządkowaną drabinę śladów i znaków BoŜych.
Poznając te BoŜe ślady od razu „współ- ujmujemy” (contuitio) Boga, jako ich przyczynę,
tak jak widząc strumień – współ- ujmujemy jego źródło, choć go bezpośrednio nie
dostrzegamy. Świat jest więc księgą, która mówi o Bogu, wskazuje na Boga. Piękno,
porządek, harmonia rzeczy stworzonych są wskazówkami (indicia) mówiącymi o Bogu,
dlatego nie są potrzebne dowody istnienia Boga.
- Istnienie Boga jest bezpośrednio oczywiste. Bonawentura przytacza swoistą
„modyfikację” dowodu św. Anzelma. Mówi: Si Deus est Deus, Deus est („Jeśli Bóg jest
Bogiem, Bóg istnieje”).
- Człowiek odkrywa Boga zastanawiając się nad przebiegiem swojego poznania. Ludzkie
poznanie ma początek w zmysłach (empiryzm genetyczny), ale nie wyjaśnia to faktu,
skąd nasze poznanie czerpie swoją pewność. Zdaniem Bonawentury, aby ocenić piękno
jakichś dwóch rzeczy pięknych, czy sprawiedliwość dwóch czynów sprawiedliwych
musimy się posłuŜyć ideą piękna, sprawiedliwości, która nie pochodzi przecieŜ z
doświadczenia. Te i inne idee zostały udzielone człowiekowi przez Boga w akcie
iluminacji (oświecenia). Rzeczy piękne, zanim ocenimy jako piękne, muszą najpierw
istnieć. Byt jest podstawową własnością wszystkich rzeczy. W ludzkim umyśle jest zatem
wpisana idea bytu absolutnego, nieograniczonego, bezwzględnego – to jest Byt BoŜy.
Dlatego Bonawentura twierdzi, Ŝe istnienie Boga jest oczywiste.
- Świat rzeczy stworzonych ma jego zdaniem strukturę hylemorficzną. Ale
Bonawentura głosi tzw. powszechny hylemorfizm, tj. wszystkie byty – poza Bogiem –
składają się z materii i formy. Byty duchowe składają się z materii i formy duchowej, a
byty cielesne z formy i materii cielesnej. W bytach stworzonych materia jest zasadą
jednostkowienia, indywiduacji, dlatego np. aniołowie, którzy składają się z materii
duchowej zorganizowanej przez formę duchową, są bytami jednostkowymi. Z tego teŜ
powodu dusza ludzka jest dla ciała formą, ale w sobie samej jest substancją, która
składa się z materii i formy. Dusza moŜe zatem istnieć po śmierci ciała.
- Bonawentura przyjmował takŜe, Ŝe w kaŜdym bycie moŜe być wiele form ułoŜonych
hierarchicznie. Najbardziej podstawową formą jest forma światła oraz forma zarodkowa
(rationes seminales), która określa przyszłe stany danej rzeczy.
Podsumowanie: empiryzm genetyczny, iluminacja, powszechny hylemorfizm.
72
II.
ŚW. TOMASZ Z AKWINU (1224-1274):
1. śycie i dzieło:
- Urodził się w Roccasecca koło Neapolu, pierwszą naukę pobierał w opactwie
benedyktyńskim na Monte Cassino oraz na Uniwersytecie w Neapolu.
- W r. 1244 postanawia – wbrew woli rodziny – wstąpić do zakonu dominikanów. W latach
1245-48 odbywa nowicjat i studia w ParyŜu, a potem (1248-52) w Kolonii, studiując pod
kierunkiem Alberta Wielkiego.
- W latach 1252-56 dopełnia studia teologiczne w ParyŜu, a w latach 1256-59 kieruje na
Uniwersytecie katedrą teologii.
- W latach 1259-1268 przebywa we Włoszech (Neapol, Orvieto, Rzym, Witerbo), a latach
1269-72 w okresie sporów doktrynalnych, znowu kieruje katedrą teologii na Uniwersytecie
Paryskim.
- W r. 1272 zostaje przeniesiony do Neapolu. 6 grudnia 1273 zarzuca pracę naukową. Na
początku roku 1274 wyrusza na Sobór Lyoński. Umiera w drodze na Sobór, 7 marca 1274 r.
- Pisma:
a/ Okres paryski: 1252-59:
- Komentarz do Sentencji, Kwestie dyskutowane o prawdzie, Komentarz do „De Trinitate”, O
bycie i istocie.
b/ okres włoski 1260-69:
Summa przeciwko poganom (Summa contra Gentiles), I cz. Summy teologii, Kwestie
dyskutowane o duszy, o mocy, komentarze literalne do dzieł Arystotelesa: Fizyki, Metafizyki,
o duszy, Komentarz do „O imionach BoŜych” Dionizego.
c/ okres końcowy: 1269-1274:
- O wieczności świata, O jedności intelektu przeciw awerroistom, II i III cz. Summy teologii,
Kwestie dyskutowane o złu.
2. Nauka o relacji filozofii i teologii:
- Tomasz uwaŜał, Ŝe pragnienie poznania jest ludziom naturalne. KaŜdy byt dąŜy do
doskonałości, którą jest spełnienie jego potencjalności, a człowiek spełnia się w poznawaniu.
Ale ostatecznym celem ludzkiego Ŝycia jest nie tylko poznanie najwyŜszej przyczyny
rzeczywistości, ale zjednoczenie z nią. Pierwszą przyczyną wszystkich rzeczy jest Bóg, co
wykazuje filozofia. Ale kontemplacja BoŜej Istoty przekracza naturalne zdolności człowieka.
73
To właśnie obiecuje teologia i do tego człowieka przygotowuje. Wiara nie niszczy naszej
racjonalnej natury, ale ją udoskonala wzmacniając naturalne siły umysłu poprzez światło
wiary.
- Konieczność teologii wynika zatem z tego, Ŝe Bóg jako cel ludzkich dąŜeń
przekracza naturalne moŜliwości ludzkiego umysłu, ponadto pewne prawdy o Bogu mogą być
poznane tylko na drodze objawienia. Nawet te prawdy, które mogą być poznane na drodze
racjonalnych dociekań musiały zostać objawione, bo inaczej byłyby dostępne tylko niektórym
(np. filozofom).
3. Metafizyka:
- Metafizyka jest najbardziej ogólną nauką filozoficzną, która bada byt jako byt.
- W metafizyce pośrednio bada się teŜ istnienie Boga: Bóg nie jest przedmiotem metafizyki,
ale nauka ta wskazuje na Boga jako na ostateczną przyczynę istnienia rzeczy.
- Skoro przedmiotem metafizyki jest byt jako byt znaczy to, Ŝe człowiek moŜe poznać
rzeczywistość, Ŝe byt jest racjonalny.
- Tomasz mówi o dwóch podstawowych ujęciach bytu:
a/ pierwotne pojęcie bytu zakładane jest w kaŜdym kontakcie z rzeczywistością; poznanie
czegokolwiek domaga się ujęcia tej rzeczy w kategoriach bytu.
b/ metafizyczne pojęcie bytu formowane jest w procesie abstrakcji, która przebiega przez
trzy etapy: 1. Abstrakcja fizyczna – pomija materię w jej konkretności i indywidualności. 2.
Abstrakcja matematyczna – bada jedynie ilościowy aspekt rzeczy. 3. Abstrakcja
metafizyczna – ujmuje formę rzeczy, czyli wskazuje na konieczne elementy bycia tego
rodzaju bytem.
- Hylemorficzna struktura bytu:
- Według Tomasza wszystkie byty materialne składają się z materii i formy.
-Materia jest ostatecznym podłoŜem form, ale sama nie ma Ŝadnej formy czy aktualności.
Materia pierwsza jest czystą abstrakcją, gdyŜ w rzeczywistości spotykamy jedynie byty
złoŜone z materii i formy.
- Forma jest „pierwszym aktem fizycznego ciała”. W kaŜdej rzeczy istnieje tylko jedna forma
substancjalna, która udziela rzeczy istnienia.
- Tomasz odrzuca powszechny hylemorfizm św. Bonawentury, ale wprowadził nowe
„złoŜenie” bytowe, a mianowicie:
74
-ZłoŜenie z istoty i istnienia:
-Tomasz wskazywał, Ŝe w kaŜdej rzeczy występuje realna róŜnica pomiędzy tym, czym dana
rzecz jest (istota), a tym, Ŝe jest (istnienie).
-Istnienie kaŜdej rzeczy jest realnie róŜne od jej istoty. Istnienie danej rzeczy nie zawiera się
w jej definicji (np. do definicji Pegaza nie naleŜy to, Ŝe istnieje), dlatego naleŜy przyjąć, Ŝe
istnienie dochodzi do istoty z zewnątrz i wchodzi z nią w złoŜenie. Istota nie jest przyczyną
swojego istnienia, dlatego naleŜy przyjąć, Ŝe istnienie przychodzi z zewnątrz, jest rzeczy
udzielone.
- Istnienie jest względem istoty aktem. Istota przyjmując istnienie jest moŜnością i ta moŜność
ogranicza istnienie. Istnienie jest zatem ostatecznym aktem konstytuującym i doskonalącym
byt, który to akt jest ograniczany moŜnością (istotą).
- We wszystkich bytach stworzonych ich istnienie realnie róŜni się od ich istoty. Istnienie jest
tym bytom udzielone przez Tego, który istnieje na mocy swojej Istoty, którego Istotą jest
istnieć (Bóg).
- Aniołowie, będąc bytami duchowymi, nie mają w sobie przymieszki materii, są czystą
formą bez materii. Ale jako byty stworzone zawierają w sobie element potencjalności. W ich
bycie występuje realna róŜnica pomiędzy istotą a istnieniem, które im zostało udzielone przez
Boga.
4. Argumenty za istnieniem Boga:
- Zdaniem Tomasza istnienie Boga nie jest dla człowieka oczywiste, przynajmniej w tym
Ŝyciu, toteŜ naleŜy filozoficznie dowodzić istnienia Boga. Argumenty za istnieniem Boga
wychodzą z analizy skutków, dla których poszukuje się przyczyny. Te „dowody”, które
Tomasz nazywał „drogami”, za punkt wyjścia biorą jakiś, dający się zaobserwować fakt.
Dlatego argumentacja ta ma charakter aposterioryczny.
a/ Argument z ruchu:
Dostrzegamy w świecie rzeczy, które się poruszają. Wszystko, co się porusza, czyni to dzięki
czemuś innemu, dzięki jakiemuś „poruszycielowi”. Poruszać coś znaczy przeprowadzać z
moŜności do aktu (patrz – Arystoteles), a tego moŜe dokonać tylko to, co samo jest w akcie.
Nic zatem nie moŜe zarazem poruszać i być poruszanym, dlatego musi być poruszane przez
coś innego. W poszukiwaniu kolejnych czynników poruszających nie moŜna iść w
nieskończoność, dlatego naleŜy przyjąć istnienie pierwszego poruszyciela, który nie jest przez
nic w ruch wprawiany, a którego w religii nazywamy Bogiem.
b/ Argument z przyczynowości sprawczej:
75
W świecie dostrzegamy określony porządek przyczyn sprawczych. Nic jednak nie moŜe być
swoją własną przyczyną sprawczą, gdyŜ wtedy – przynajmniej w porządku natury –
musiałoby być wcześniejsze względem siebie samego. Poszukując kolejnych przyczyn
sprawczych nie moŜna iść w nieskończoność, toteŜ naleŜy przyjąć istnienie Pierwszej
nieuprzyczynowanej przyczyny sprawczej.
c/ Argument z tego, co konieczne i moŜliwe:
Rzeczy stworzone są bytami przygodnymi (moŜliwymi), czyli takimi, które nie istniały i nie
będą istniały, których istnienie jest utracalne. W bytach tych występuje realna róŜnica
pomiędzy ich istotą a istnieniem. Istnienie przychodzi do bytów stworzonych z zewnątrz jest
im udzielone. Byty te nie mogą same udzielić sobie istnienia, dlatego musi istnieć Byt
konieczny, który nie zaleŜy w swoim istnieniu od czegoś innego, którego Istotą jest Istnienie.
Ten Byt konieczny jest jedynym niesprzecznym wyjaśnieniem istnienia bytów moŜliwych
(przygodnych).
d/ Argument ze stopni doskonałości:
Stwierdzamy, Ŝe pewne rzeczy są mniej, inne bardziej dobre, szlachetne, sprawiedliwe,
piękne. Stopień doskonałości rzeczy określamy względem pewnego maksimum. Aby
stwierdzić, Ŝe ta rzecz jest piękniejsza od innej, musi istnieć coś najpiękniejszego,
najszlachetniejszego itp., co jest przyczyną piękna, dobra, prawdy w innych bytach. Tym
bytem, który realizuje w stopni najwyŜszym wszystkie te doskonałości jest Bóg.
e/ Argument z zarządzania rzeczami/ z celowości:
Wszystko, co działa, czyni to dla jakiegoś celu. MoŜna zaobserwować, Ŝe nawet w bytach
pozbawionych wiedzy ich działanie zmierza do zrealizowania tego, co jest dla nich najlepsze.
Nie dzieje się tak przypadkowo. Byty nie posiadające rozumu nie mogą dąŜyć do celów
rozmyślnie, ale skierowała je tam jakaś inteligentna istota. Jest zatem Istota rozumna, która
skierowuje wszystkie byty ku ich celom, a którą nazywamy Bogiem.
- Zdaniem Tomasza moŜemy jedynie poznać, Ŝe Bóg istnieje, ale nie wiemy kim On jest:
wiedza o BoŜej istocie jest dla człowieka niedostępna. Tomasz usiłuje powiedzieć jednak coś
o Bogu wychodząc z analizy Bytu koniecznego.
- Bóg jest niezmienny, gdyŜ jest czystym Aktem i nie ma w nim Ŝadnej
potencjalności. Jest nieskończony, gdyŜ jest samym istnieniem, które nie jest ograniczone.
BoŜa Istota utoŜsamia się z Jego istnieniem.
- Bóg jest Stwórcą, ale stwarzanie nie naleŜy do BoŜej Istoty. Bóg nie stworzył rzeczy
z konieczności, ale dlatego, Ŝe chciał je stworzyć. Rzeczy są zatem przyporządkowane do
76
BoŜej Woli – Bóg je chciał. Dlatego kaŜda rzecz, o ile istnieje, jest dobra, bo jest chciana
przez Boga.
- Porządek świata świadczy o tym, Ŝe jest on racjonalny, tj. przyporządkowany do BoŜego
Intelektu. Wszystkie rzeczy istnieją uprzednio w BoŜym Intelekcie i jako przyporządkowane
do BoŜego Intelektu są prawdziwe.
5. Koncepcja człowieka:
- Tomaszowa koncepcja człowieka przyjmuje wiele elementów od Arystotelesa:
- Dusza – według Arystotelesa i Tomasza – jest pierwszą zasadą Ŝycia. Te byty, które
posiadają duszę nazywamy istotami Ŝyjącymi.
- Istoty Ŝywe przejawiają określone aktywności Ŝyciowe i właśnie za tę aktywność
odpowiedzialna jest dusza. W roślinach dusza odpowiada za odŜywianie, rozmnaŜanie i
wzrost (dusza wegetatywna), w zwierzętach do funkcji wegetatywnych dochodzą funkcje
zmysłowo-motoryczne (dusza zwierzęca), a w człowieku dochodzi funkcja intelektualnego
poznania i chcenia (dusza rozumna).
- Dusza ludzka jest formą ciała, ale zarazem jest niecielesna, samoistniejąca. O tym, Ŝe
dusza jest niecielesna, przekonują czynności, które dusza wykonuje bez udziału ciała. Taką
czynnością jest intelektualne poznanie. Dzięki intelektowi dusza moŜe poznać wszystkie
rzeczy, a nie tylko jakąś ich część. Gdyby intelekt miał naturę jakiegoś konkretnego ciała, to
nie mógłby poznawać innych ciał, dlatego intelekt jest niecielesny. Gdyby intelekt był ciałem
nie mógłby poznawać siebie samego, a tymczasem poznanie intelektualne jest samo-zwrotne.
Intelekt nie tylko nie jest ciałem, ale nie uŜywa bezpośrednio Ŝadnego organu cielesnego dla
wypełnienia swojej aktywności.
- Skoro aktywność intelektualna nie wymaga bezpośrednio organów cielesnych, to i w swoim
istnieniu intelekt jest od ciała niezaleŜny. Z tego względu intelekt nie musi ginąć wraz ze
śmiercią ciała. Jeśli zatem intelekt, który stanowi zasadniczą władzę ludzkiej duszy, jest od
ciała niezaleŜny, to i dusza jest samoistna.
- Dusza ludzka względem ciała pełni funkcje formy, ale jednocześnie w sobie samej jest
substancją. Dzieje się tak dlatego, Ŝe akt istnienia przysługuje całemu człowiekowi za
pośrednictwem duszy-formy. Akt istnienia jest jak gdyby „własnością” duszy, a ona udziela
go ciału.
- Mimo tego, Ŝe moŜliwe jest, aby dusza istniała bez ciała, to jednak jako forma organizująca
to oto konkretne ciało, jest ona do tego ciała przyporządkowana i dostosowana. Istnienie
duszy po śmierci ciała jest zatem moŜliwe, ale jest to istnienie niepełne. Dusza bez ciała jest
77
bowiem niezupełna i dopiero wraz z ciałem tworzy „pełny” ludzki byt. Na tej podstawie
Tomasz postulował konieczność zmartwychwstania ciał (przyszłe istnienie człowieka nie
moŜe być istnieniem niepełnym).
- Działanie ludzkiego intelektu ma swój początek w zmysłach. Tomasz przyjmował
empiryzm genetyczny: nie ma niczego w umyśle, czego wcześniej nie byłoby w zmysłach.
- Na bazie materiału dostarczonego przez zmysły, umysł - w procesie abstrakcji- tworzy sobie
pojęcie rzeczy.
- Inną z władz ludzkiej duszy jest wola, która jest wyŜszą formą tzw. poŜądania naturalnego,
które jest rodzajem inklinacji występującej w kaŜdej rzeczy w kierunku właściwego jej dobra.
- Wola z konieczności nastawiona jest na poszukiwanie szczęścia, to jest bowiem cel jej
działania. W akcie wolnego wyboru wola wybiera środki słuŜące realizacji tego nadrzędnego
celu, jakim jest szczęście. Wola wybiera te środki spośród tego, co przedstawia jej intelekt.
Akt wolnego wyboru jest zatem wspólnym dziełem woli (wybór) i intelektu (prezentacja
moŜliwości).
Podsumowanie: arystotelizm i chrześcijaństwo, „złoŜenia bytowe”: hylemorfizm, istota i
istnienie, argumenty za istnieniem Boga, koncepcja człowieka.
78
FILOZOFIA KOŃCA ŚREDNIOWIECZA
I.
JAN DUNS SZKOT (ok. 1266-1308):
1. śycie i dzieło:
- Studiuje najpierw w Oksfordzie a potem w ParyŜu, a po ukończeniu studiów, prowadzi
tam wykłady. W roku 1303 wraz z innymi franciszkanami zostaje wygnany z Francji
przez Filipa Pięknego za wierność papieŜowi Bonifacemu VIII.
- W r. 1304 wraca do ParyŜa, a w roku 1307 zostaje przeniesiony do Kolonii, gdzie
umiera w r. 1308. Tradycja średniowieczna nadała mu tytuł „Doktor subtelny” (Doctor
subtilis).
- Pisma:
a/ logiczne: kwestie do Isagogi Porfiriusza, Kategorii, Hermeneutyki i O dowodach
sofistycznych Arystotelesa.
b/ filozoficzne: Kwestie do O duszy i Metafizyki.
c/ teologiczne: Komentarz do Sentencji Piotra Lombarda, dwa zbiory dysput oraz traktat
O pierwszej zasadzie.
-Tłem myśli Jana Dunsa Szkota jest kryzys, w jakim znalazła się myśl chrześcijańska po
potępieniach z roku 1277. Duns pragnie wyjść poza jednostronność ujęć zarówno
tomistów, jak i augustynistów oraz chce zachować wierność doktrynie chrześcijańskiej nie
rezygnując jednocześnie z wysokich wymagań, jakie stawiał nauce arystotelizm.
- Problematykę metafizyczną Duns Szkot ujmuje od strony teoriopoznawczej: najpierw
trzeba postawić pytanie o moŜliwość metafizyki, potem rozstrzygać problemy
metafizyczne.
- Swoje stanowisko wypracowuje w dyskusji z opozycyjnymi stanowiskami (głównie
augustynistów i tomistów).
2. MoŜliwość metafizyki:
- Jednym z podstawowych pytań filozoficznych jest pytanie o to, co człowiek moŜe
poznać, czyli: co jest właściwym przedmiotem ludzkiego intelektu. W pytaniu tym chodzi
o taki przedmiot, który wyznacza moŜliwości poznawcze człowieka, a zarazem pokazuje
granice ludzkiego poznania.
79
- Augustyniści twierdzili, Ŝe właściwym przedmiotem ludzkiego intelektu jest Bóg.
Tomasz z Akwinu twierdził, Ŝe jest nim istota rzeczy materialnej, poniewaŜ wszelkie
ludzkie poznanie ma początek w zmysłach.
- Duns uwaŜa, Ŝe ludzki intelekt moŜna ujmować z dwóch róŜnych punktów widzenia: a/
sam w sobie, tj. tak, jak został stworzony przez Boga oraz b/ w obecnym stanie, tj. po
grzechu pierworodnym. NaleŜy uwzględnić te dwa stany ludzkiego intelektu, gdyŜ na
funkcjonowaniu władz poznawczych zaciąŜył grzech.
- Przedmiotem właściwym ludzkiego intelektu, gdy rozpatrujemy go w jego naturze (a) –
jest byt jako byt. Niemniej, w stanie obecnym, po grzechu pierworodnym, tym, co moŜe
nasz intelekt „zmobilizować” do poznania jest istota rzeczy materialnej.
- Ze swojej natury intelekt człowieka moŜe poznać wszystko, co jawi mu się jako byt.
Pojęcie bytu nie moŜe być pojęciem wieloznacznym, ale musi być jednoznaczne.
Szkotowi chodzi o to, Ŝeby zapewnić moŜliwość poznania Boga. W tym Ŝyciu moŜemy
poznać tylko byty stworzone, musi być zatem jakaś moŜliwość przejścia od poznania
rzeczy stworzonych do poznania Boga.
- Pojęcie bytu jest pojęciem jednoznacznym na płaszczyźnie logicznej, czyli ma taki
stopień jedności, Ŝe wystarczy do wystąpienia sprzeczności, gdy o tym samym twierdzimy
je i przeczymy. Pojęcie to ma właściwe sobie znaczenie: mówi, Ŝe coś nie jest nicością.
Jest ono pojęciem absolutnie prostym (simpliciter simplex), tzn. nie zmienia swojej treści:
albo ją pojmujemy w całości, albo nie pojmujemy jej wcale. Jest to jednak pojęcie
niedoskonałe.
- Doskonałe pojęcie bytu jest pojęciem złoŜonym: do pojęcia bytu dochodzi tzw. modus
intrinsecus, który wyraŜa konkretny sposób/ natęŜenie bytowania.
- Dwa podstawowe modi intrinseci to: skończoność i nieskończoność. Doskonałe
pojęcie Boga – to pojęcie Bytu nieskończonego, pojęcie rzeczy stworzonych – to pojęcie
bytu skończonego.
- Zdaniem Dunsa Szkota istnienie Boga nie jest oczywiste, toteŜ naleŜy go dowieść.
NaleŜy zatem wykazać, Ŝe istnieje Byt nieskończony. Szkot przedstawia bardzo
rozbudowany dowód istnienia Boga taki, który spełnia wymogi stawiane nauce przez
Arystotelesa.
3. Metafizyczna struktura bytów:
- Byty materialne składają się z materii i formy (hylemorfizm).
80
- Materia jest realnym elementem złoŜenia, a zatem – według Szkota – musi być czymś,
musi być rzeczywistością niezaleŜną od formy. Chrześcijańska nauka o stworzeniu głosi,
Ŝe materia jest dziełem Boga, a zatem materia nie moŜe czerpać całej swojej bytowości od
formy, ale sama w sobie musi być czymś pozytywnym. Nie niszczy to jedności
substancjalnej danej rzeczy, w skład której wchodzi.
- Materia pierwsza i forma substancjalna łącząc się tworzą istotę rzeczy, tzw. naturę
wspólną (natura communis). Ta natura wspólna w sobie samej nie jest ani ogólna, ani
jednostkowa. Kiedy ujmuje ją intelekt w poznaniu – staje się ogólną, a istniejąc w
konkretnej rzeczy – jest jednostkową.
- Jednostkowy byt (indywiduum) jest – zdaniem Szkota – najdoskonalszą formą
bytowania. To jednostek dotyczy BoŜa Opatrzność. Za jednostkowość nie moŜe
odpowiadać materia, bo substancje duchowe – np. aniołowie – są jednostkami, a nie mają
materii. Szkot przyjmuje, Ŝe tym czynnikiem, który odpowiada za jednostkowość jest
haecceitas. Jest to nowy sposób bytowania, który przyjmuje dany byt. Haecceitas nasila
aktualność natury wspólnej, choć nie zmienia jej.
- W bytach oŜywionych formą substancjalną jest dusza - zasada Ŝycia. Ta sama zasada,
jaką jest dusza nie moŜe odpowiadać za dwa sprzeczne działania: bycie oŜywionym i
nieoŜywionym. NaleŜy zatem przyjąć, Ŝe w bytach oŜywionych istnieją dwie formy:
- forma cielesności, która organizuje materię do bycia ciałem i
- forma Ŝycia – dusza, która odpowiada za czynności Ŝyciowe.
4. Koncepcja człowieka:
- Człowiek składa się zatem z ciała, które organizuje forma cielesności, oraz z duszy.
- Zdaniem Szkota na drodze filozoficznej nie da się przeprowadzić naukowej
argumentacji za nieśmiertelnością duszy, moŜna przytoczyć jedynie „sugestie”, Ŝe dusza
jest nieśmiertelna, a nie dowody w sensie ścisłym. Tzw. niematerialne działania duszy
mogą być wynikiem działania organizmu jako całości. Nie mamy teŜ doświadczenia
istnienia duszy poza ciałem. Prawda o nieśmiertelności duszy jest zatem prawdą wiary.
- Dusza ludzka ma dwie podstawowe władze: intelekt i wolę.
- Wola jest władzą doskonalszą. Poznanie intelektualne jest zaleŜne od przedmiotu
poznania, natomiast wola jest władzą autonomiczną, jest całkowitą przyczyną aktu
chcenia. Tym, co cechuje wolę jest jej zdolność do autodeterminacji.
Podsumowanie: jednoznaczność pojęcia bytu, hylemorfizm, natura wspólna, haecceitas,
Byt nieskończony, forma cielesności, forma Ŝycia, woluntaryzm.
81
II.
WILHELM OCKHAM (ok. 1280- ok.1349):
1. śycie i twórczość:
- Jako młody człowiek wstąpił do zakonu franciszkanów. Studiował w Oksfordzie,
później nauczał tam, choć zapewne nie uzyskał nigdy tytułu magistra teologii.
- w 1322 r. kanclerz uniwersytetu w Oksfordzie, Jan Lutturell, oskarŜa go o herezje. W
1324 r. Ockham udaje się na dwór papieski do Awinionu, aby wytłumaczyć się przed
Janem XXII ze swoich poglądów. Nie potępiono jednak formalnie Ŝadnej z jego tez.
- W 1327 r. został wezwany do Awinionu generał franciszkanów, Michał z Casena, aby
wytłumaczyć się ze swoich poglądów na temat ubóstwa Chrystusa. Wilhelm wraz z
Michałem i innymi współbraćmi opuszczają dwór papieski i udają się na dwór skłóconego
z papieŜem Ludwika Bawarskiego. Na jego dworze pozostał do końca Ŝycia.
- Pisma:
Komentarz do Sentencji, Summa logiczna, Dialog ( o władzy papieskiej i państwowej), O
władzy cesarzy i papieŜy.
2. Nauczanie:
- Ockham był przekonany, Ŝe w świecie istnieją jedynie indywidualne, jednostkowe
byty. Powszechność moŜna przypisać jedynie znakom mówionym, czy pisanym. Jest to
stanowisko nominalizmu.
- Panujący w tamtym czasie umiarkowany realizm pojęciowy Wilhelm uwaŜał „za
najgorszy błąd filozofii”. Umiarkowany realizm pojęciowy głosił, Ŝe istnieją ogólne
nazwy oraz ogólne pojęcia, którym w rzeczywistości coś odpowiada (np. forma rzeczy).
- Zdaniem Ockhama takie stanowisko nie zgadzało się z koncepcją BoŜej Wszechmocy:
gdyby bowiem „koń” był wspólnym elementem wszystkich indywidualnych koni, to Bóg
nie mógłby unicestwić konkretnego konia bez jednoczesnego zniszczenia wszystkich koni
(bo w tym oto konkretnym koniu została zniszczona natura konia). Wszystko, co istnieje
powinno być niezaleŜne od innych rzeczy. KaŜda substancja, cielesna czy niecielesna, jest
autonomicznym bytem.
- Ockham krytykował stanowisko Dunsa Szkota: jego zdaniem nie ma potrzeby
przyjmowania natury wspólnej, jako podstawy dla ujęć ogólnych oraz haecceitas jako
82
racji jednostkowości. Wszystko naleŜy tłumaczyć w sposób jak najbardziej prosty. Była to
tzw. zasada ekonomii myślenia zwana takŜe brzytwą Ockhama. Głosiła ona, Ŝe nie
naleŜy przyjmować większej liczby załoŜeń, jeśli moŜna coś wytłumaczyć w sposób
prostszy.
- Poznanie intuicyjne jest właściwą drogą poznania tego, co jednostkowe. Najpierw jest
to intuicja zmysłowa, której towarzyszy intuicja intelektualna. Poznanie intuicyjne
dotyczy konkretnego, istniejącego przedmiotu, na jego bazie przebiega poznanie
abstrakcyjne, które abstrahuje od istnienia rzeczy i dotyczy terminów, nazw. Poznanie
abstrakcyjne nie jest zatem poznaniem oczywistym i pewnym tak, jak intuicja. Ponadto
nie moŜna mieć abstrakcyjnego poznania tego, co nie zostało ujęte w intuicji.
- Dlatego teŜ Ockham uwaŜał, Ŝe nie mamy pojęcia Boga. Nie mając poznania
intuicyjnego, nie moŜemy teŜ posiadać poznania abstrakcyjnego, a intuicji Boga nie
mamy. Nie moŜna zatem dowieść istnienia Boga a priori, wychodząc z pojęcia Boga, jak
czynił to np. św. Anzelm.
- Zdaniem Ockhama niemoŜliwe jest takŜe aposterioryczne dowodzenie istnienia Boga.
Np. argumenty Tomaszowe postulowały istnienie Boga jako pierwszego Poruszyciela,
pierwszej Przyczyny sprawczej, gdyŜ poszukując poruszyciela czy przyczyny, nie moŜna
iść w nieskończoność. Ockham uwaŜał, Ŝe nic nie przeszkadza, aby w ciągu przyczyn nie
moŜna było iść w nieskończoność. Ponadto, nie musi istnieć tylko jedna przyczyna i nie
musi być ona identyczna z Bogiem.
- Ockham chciał przez to wykazać, Ŝe nie da się udowodnić, Ŝe Bóg jest pierwszą
przyczyną sprawczą czy celową wszystkich rzeczy lub pierwszym poruszycielem. Nie da
się racjonalnie udowodnić BoŜego istnienia. Wszystkie te prawdy naleŜą do sfery wiary.
Podstawowych prawd wiary nie da się zatem udowodnić na drodze racjonalnych dociekań
lecz naleŜy je przyjąć na mocy autorytetu Kościoła.
- W kwestiach moralnych ostateczną podstawą i miarą jest wola BoŜa. Fakt, Ŝe Bóg coś
nakazał, czyni to moralnie dobrym. Bóg moŜe zmienić swoje nakazy, a wtedy i ludzkie
moralne zobowiązania ulegną zmianie.
Podsumowanie: indywidualizm i autonomia rzeczy, nominalizm, brzytwa Ockhama,
intuicja i abstrakcja, niedowodliwość prawd wiary.
83
III.
MISTRZ ECKHART (1260-1328):
1. śycie i dzieło:
- Urodził się niedaleko Erfurtu (Niemcy), a w r. 1275 wstąpił do zakonu dominikanów.
Studiował najpierw w Kolonii a potem w ParyŜu. Od 1313 jest wikarym generalnym
dominikanów i mistrzem duchowym sióstr w Teutonii. Wówczas rozpoczyna takŜe
wygłaszanie kazań po niemiecku. W latach 1322-25 jest kierownikiem dominikańskiego
studium w Kolonii. Od r. 1325 zaczynają wysuwać przeciwko niemu liczne zarzuty, a w
roku 1326 biskup Kolonii wzywa go przed trybunał inkwizycyjny. Mistrz Eckhart
odwołuje się do papieŜa, ale Jan XXII w roku 1329, juŜ po jego śmierci, potępia 17 jego
tez.
- Dzieła: Kazania, Opus tripartitum (Dzieło trzyczęściowe), Księga boskiej pociechy.
2. Nauka:
- Koncepcja Boga: Ekhart nazywa najgłębszy Byt BoŜy – Głębią albo Przepaścią Boga,
albo Ja – co podkreśla BoŜą samoistność, samotność i niedostępność. Bóg jest sam, nie
ma niczego poza Nim, gdyŜ stworzenie w porównaniu z Bogiem jest nicością.
- Bóg jako Ojciec wylewa z siebie wszystkie rzeczy. Ten dostępny, udzielający się aspekt
Boga to Bóstwo.
- Bóg jako transcendentny i niedostępny jest niewypowiadalny (apofatyzm).
- Teologia powinna zatem nie tyle poznać Boga, co podnieść duszę do kontemplacji
Boga. Człowiek moŜe zostać podniesiony do widzenia Boga dzięki temu, Ŝe nosi w sobie
BoŜy obraz.
- Aby człowiek stał się w pełni obrazem Boga powinien oczyścić najwyŜszą władzę
swojej duszy, a mianowicie intelekt. To za sprawą intelektu człowiek jest BoŜym
obrazem. Bóg jest takŜe przede wszystkim Intelektem.
- Dzięki intelektowi człowiek moŜe się oderwać od swego „ja”, które podlega czasowi.
Intelekt wyróŜnia człowieka spośród wszystkich bytów stworzonych, od których człowiek
powinien się oderwać. Intelekt jest czysty i nie zmieszany z niczym, a obszarem jego
badania jest on sam. To właśnie w sobie samym intelekt szuka swojej podstawy i źródła,
tj. Boga.
84
- Intelekt jest doskonalszy niŜ wola, bo wola skierowana jest na zewnątrz, a intelekt
pozostaje w obrębie siebie samego. Ponadto wola ujmuje Boga jako najwyŜsze Dobro,
intelekt natomiast ujmuje Boga w Jego nagości i czystości.
- Do widzenia Boga i zjednoczenia z Nim moŜe człowieka podnieść jedynie łaska i tylko
ona pozwala człowiekowi przekroczyć granice jego ludzkiej kondycji.
Podsumowanie: Bóg i Bóstwo, apofatyzm, intelektualizm.
85
STAROśYTNOŚĆ:
1. Kiedy kończy się filozofia staroŜytna?
2. Jakie są najwaŜniejsze okresy filozofii staroŜytnej?
3. Co znaczy termin filozofia?
4. Co znaczy termin: arche?
5. Jakie arche przyjmowali: Tales, Anaksymander i Anaksymenes?
6. Co to jest hilozoizm?
7. Jakich filozofów nazywamy pluralistami i dlaczego?
8. Co to jest wariabilizm i kto go głosił?
9. Jakie własności przypisał Parmenides bytowi?
10. Pitagorejska koncepcja duszy.
11. Na czym polega zasada: homo-mensura (człowiek- miarą) i kto ją głosił?
12. Kim byli sofiści?
13. Na czym polegała Sokratejska metoda nauczania?
14. Na czym polegał Sokratejski intelektualizm etyczny?
15. Sokratejska koncepcja duszy.
16. Jakie były etapy w twórczości Platona.
17. Co to jest idealizm obiektywistyczny?
18. Jakie cechy przypisywał Platon ideom?
19. Co to jest natywizm?
20. Jakie typy poznania wyróŜniał Platon i jakich przedmiotów one dotyczyły?
21. Platońska koncepcja człowieka.
22. Jak Platon argumentował za nieśmiertelnością duszy ludzkiej?
23. Jakie części wyróŜniał w duszy ludzkiej Platon i jakie cnoty przyporządkowywał
tym częściom?
24. Jak - według Platona- powstał i jak jest zbudowany świat materialny?
25. Wymień podstawowe dzieła Arystotelesa.
26. Jak Arystoteles dzielił filozofię?
27. Czym się zajmuje według Arystotelesa filozofia pierwsza?
28. Jakie typy substancji wyróŜnił Arystoteles?
29. Dlaczego musi istnieć Pierwszy nieruchomy Poruszyciel?
30. Co to jest hylemorfizm?
31. Jak Arystoteles charakteryzował duszę i jakie typy dusz wyróŜnił?
32. Na czym polega empiryzm genetyczny?
33. Na czym polega ludzkie szczęście w opinii Arystotelesa?
34. Jak w szkołach hellenistycznych dzielono filozofię?
35. Z czego, zdaniem stoików, zbudowana jest rzeczywistość?
36. Na czym polega stoicki ideał apatii?
37. Co to jest panteizm i kto go głosił?
38. Jak zbudowana jest rzeczywistość zdaniem Epikura?
39. Co to jest hedonizm?
40. Co to jest epoche i kto to postulował?
41. Jak sceptycy określali swoje stanowisko, a jak swoich przeciwników?
42. Kto napisał biografię Plotyna i uporządkował jego pisma?
43. Co to jest hipostaza i jakie hipostazy wyróŜnił Plotyn?
44. Kogo nazywamy „ojcem Kościoła”?
45. Jak dzielimy patrystykę i dlaczego w taki sposób?
46. Jak przebiegała duchowa i intelektualna ewolucja św. Augustyna?
86
47. Augustyńska koncepcja Boga i świata stworzonego.
48. Jaka była Augustyńska koncepcja człowieka?
49. Na czym polega iluminizm?
50. Jakie dzieła napisał św. Augustyn?
ŚREDNIOWIECZE:
1. Podstawowe nurty myśli średniowiecznej.
2. Co to są „sztuki wyzwolone” i jak się dzieliły?
3. Podaj Boecjańską definicję osoby.
4. Czego dotyczył spór dialektyków z antydialektykami?
5. Jak rozumiesz słowa św. Anzelma: „Wiara poszukująca zrozumienia”?
6. Jak przebiegała Anzelmiańska argumentacja za istnieniem Boga?
7. Czego dotyczył spór o powszechniki?
8. Jakie było stanowisko Piotra Abelarda w sporze o powszechniki?
9. Jak Abelard chciał rozwiązać sprzeczności pomiędzy autorytetami?
10. Jakie były przyczyny rozkwitu nauki i kultury w wieku XIII?
11. Jak doszło do powstania uniwersytetów? Jaka była ich struktura?
12. Jakie były podstawowe formy nauczania na uniwersytecie?
13. Jak przebiegała w średniowieczu recepcja literatury staroŜytnej?
14. Jakie były podstawowe nurty doktrynalne w wieku XIII?
15. Na czym polegał powszechny hylemorfizm i kto go głosił?
16. Co to jest contuitio?
17. Jak przebiega ludzkie poznanie zdaniem św. Bonawentury?
18. Co napisał św. Tomasz z Akwinu?
19. Jak widział relację filozofii do teologii św. Tomasz z Akwinu?
20. Co to znaczy, Ŝe według Tomasza z Akwinu dusza jest substancją samoistną,
niezupełną?
21. Jak Tomasz argumentował za istnieniem Boga?
22. Jakie są – zdaniem Tomasza – przymioty Boga?
23. Jakie złoŜenia bytowe przyjmował Tomasz z Akwinu w swojej metafizyce?
24. Jaki byt Tomasz nazywa bytem przygodnym?
25. Na czym polega Dunsa Szkota koncepcja jednoznaczności pojęcia bytu?
26. Co – zdaniem Dunsa Szkota – decyduje o jednostkowości bytu?
27. Jaka jest – zdaniem Dunsa Szkota – najdoskonalsza władza ludzkiej duszy i
dlaczego?
28. Co to jest nominalizm i kto go głosił?
29. Na czym polega brzytwa Ockhama?
30. Czy zdaniem Ockhama moŜliwe jest racjonalne dowodzenie prawd wiary np.
istnienia Boga?
31. Na czym polega róŜnica między Bogiem a Bóstwem u Eckharta?
32. Jaka jest- według Eckharta- najwyŜsza władza ludzkiej duszy i dlaczego?
87
88