1 JUBILEUSZ 60-LECIA GABINETU STARYCH DRUKÓW Oto kilka

1 JUBILEUSZ 60-LECIA GABINETU STARYCH DRUKÓW Oto kilka

JUBILEUSZ 60-LECIA GABINETU STARYCH DRUKÓW
Oto kilka faktów i dokonań godnych odnotowania w 60-letniej historii oddziału:
1. Narodziny
15 lutego 1949 r. dyrektor BUW, dr Adam Lewak wydał Okólnik nr 2, na mocy którego
p. Krystyna Niklewiczówna objęła „dział starych druków B.U.” Dzień ten przyjmuje się jako
oficjalną datę utworzenia Oddziału Starych Druków (od r. 1996 zwanego Gabinetem). Decyzja
dyrektora Lewaka była realizacją rozporządzenia Ministra Oświaty z 1945 r. nakazującego
organizowanie sekcji zbiorów specjalnych w bibliotekach naukowych. W BUW, sytuacja druków
wydanych przed 1801 r. wymagała podjęcia konkretnych działań. Tylko kolekcje najcenniejsze,
czyli inkunabuły i polonika XVI w. były wydzielone jeszcze w XIX w. do tzw. Sali 28. Reszta,
czyli dzieła z XVII i XVIII w., stała razem z ksiąŜkami nowszymi w Magazynie Głównym, a tomy
zwiezione po II wojnie światowej zalegały w stosach na parterze. Nie były nawet uporządkowane.
Nie znano takŜe wielkości zasobu, przyjęto zatem wstępnie liczbę 140 tys. woluminów;
po kolejnych spisach skontrowych dane te zmniejszano, ale ciągle są to obliczenia szacunkowe.
2. Tworzenie działu
Powołanie działu w praktyce sprowadziło się do przydzielenia K. Niklewiczównie stołu
w przepełnionym Biurze Katalogowym, a najwaŜniejszym zadaniem nowo powstałej placówki było
"...utworzenie siebie samej. NaleŜało dobrać i wykształcić personel, wyodrębnić zbiór starych
druków posiadający własny magazyn, inwentarz, katalogi i czytelnię” (K. Nilewiczówna: Oddział
Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie 1949-1977. W: Z badań nad polskimi
księgozbiorami historycznymi. Warszawa, 1985. zesz. 8). Od 1950 r. zajmowano się zatem, przy
pomocy kolegów z Biura Katalogowego i Magazynu, zadaniami najpilniejszymi - czyszczeniem
i ustawianiem tomów leŜących w stosach, ich ewidencją, opracowywaniem ksiąŜek
przechowywanych w bibliotece od dawna, a nie skatalogowanych do tej pory (np. kolekcji Banku
Polskiego, przekazanej BUW jeszcze pod koniec XIX w.), oraz nabytków powojennych (w tym
księgozbioru Synodu Ewangelicko-Reformowanego). W latach następnych (1957-1958) główny
wysiłek skierowano na utworzenie jednego alfabetycznego katalogu kartkowego starych druków,
scalając w 360 skrzynkach karty z trzech ciągów Katalogu Głównego i tzw. Katalogów
Uzupełniających. Ogromnym przedsięwzięciem Oddziału było wydzielanie starych druków
z sygnatur topograficznych znajdujących się w Magazynie Głównym, a następnie przewoŜenie ich
do innego budynku - Sali Kolumnowej w Instytucie Historycznym (biblioteka dysponowała wtedy
do transportu tylko ręcznymi wózkami!). Prace te rozpoczęto w 1959 r. W ciągu dwóch lat w Sali
Kolumnowej powstał odrębny magazyn, mieszczący ca 110 tys. woluminów. Nie obyło się przy
tym bez problemów - część regałów zamontowano dopiero po roku (ksiąŜki czekały w paczkach),
górne oświetlenie załoŜono w 1973 r. UciąŜliwa była lokalizacja magazynu (konieczność
przewoŜenia starych druków przez dziedziniec UW), a warunki przechowywania zbiorów, mimo
starań personelu, odbiegały od obowiązujących norm. Poprawiała się natomiast sytuacja lokalowa
i osobowa oddziału. W 1954 r. przydzielono nam drugi etat oraz pomieszczenie na stropie Gmachu
Głównego, uŜytkowane wspólnie z Oddziałem Muzykaliów. „Prawie luksusowe” warunki
uzyskano po przeniesieniu pracowni oraz części zbiorów w 1959 r. do odbudowanych zabytkowych
sal Pałacu Potockich. Tam teŜ, 1 sierpnia, otworzono wreszcie własną czytelnię (prowadziła ją
przez wiele lat p. Franciszka Gałczyńska). Tym samym w roku 1959, 10 lat od momentu podpisania
przez Dyrektora Lewaka aktu powołania, Oddział Starych Druków „uzyskując upragnione
ostateczne wyodrębnienie powstał naprawdę” (K. Niklewiczówna). Dysponowaliśmy wówczas
zbiorami mieszczącymi się w kilku osobnych magazynach, katalogami, odrębną czytelnią, dla
1
której gromadzono specjalistyczny księgozbiór podręczny oraz pracownią, z miejscem pracy dla
4 osób. W sprawozdaniu z 1963 roku podano, iŜ zasób starych druków liczy 126 141 wol.
3. Badania proweniencyjne
... czyli rejestrowanie znaków własnościowym dawnych ksiąŜek (waŜny dział nauk
księgoznawczych i historycznych) zdecydowanie wyróŜniają BUW na tle innych bibliotek
krajowych. Rozpoczęto je w 1959 r. z inicjatywy Marii Sipayłło. Dzięki temu BUW była pierwszą,
i przez wiele lat jedyna biblioteką w kraju, w której prowadzono na taką skalę systematyczne
badania proweniencyjne. ZałoŜenia metodyczne tej pionierskiej pracy przygotowała M. Sipayłło.
Rejestracją objęto pierwotnie druki najcenniejsze – XV i XVI w. oraz ksiąŜki z XVIII-wiecznej
pierwszej polskiej biblioteki publicznej braci Załuskich (wywiezionej w 1794 r. do Petersburga,
w XIX w. częściowo zwracanej do BUW). Zaprojektowana kartoteka kartkowa napełniała się
informacjami o szerzej nieznanych księgozbiorach prywatnych oraz instytucji (państwowych,
kościelnych, klasztornych), o superekslibrisach, a takŜe innych znakach własnościowych.
Zaprowadzono dodatkową kartotekę rzeczową, która systematyzowała zebrany materiał w 23 grupy
tematyczne (np. ceny ksiąŜek, miejsce i sposób nabycia, kobiety jako właścicielki, itp.). Do 1963 r.
prace prowadzono w bardzo dobrym tempie, głównie w ramach godzin zleconych, potem wskutek
trudności finansowych ich efektywność uległa zahamowaniu. Przez kolejne lata zajmowała się nimi
właściwie jedna osoba (p. Halina Juszczakowska). Mimo to, w 1974 r. zakończono prymarną
ewidencję ca 9,5 tys. woluminów z XV–XVI w. i przystąpiono do opracowania dzieł z następnego
stulecia. PoniewaŜ w 1978 r. powzięto zamysł publikowania katalogu druków XV i XVI w.,
wynikła potrzeba bardziej szczegółowego opracowania zapisów własnościowych tej kolekcji.
Powrócono zatem do tego zasobu, meliorując karty zgodnie z ustaleniem (noty własnościowe
przytaczano in extenso z rozwiązywaniem skrótów i uzupełnień). Do systematycznego przeglądania
proweniencji egzemplarzy z okresu
późniejszego przystąpiono dopiero w 1999 roku,
rozpoczynając od działu „rossików” (sygn. 2) oraz poloników XVII w. (sygn. 4, 4g). Od r. 2007
rejestracją objęto woluminy z kolejnych sygnatur, a wykorzystanie do tej pracy bazy lokalnej ISIS
znacznie usprawniło i przyspieszyło opracowanie. Podsumowanie stanu badań proweniencyjnych
na koniec 2008 r. wykazuje, iŜ opisanych jest łącznie ca 32 tys. woluminów (z czego 14 tys.
w bazie, reszta w kartotekach kartkowych).
Rejestrację znaków własnościowych traktujemy jako zadanie niesłychanie waŜne i potrzebne.
Wszystkie stare druki są ujęte w katalogu alfabetycznym, sukcesywnie będą takŜe wykazywane
w katalogu komputerowym NUKAT. Ale pod względem zasobów proweniencyjnych posiadamy
informację odnośnie tylko ca 23% zbioru (tyle bowiem zarejestrowano dotychczas). I chociaŜ na
podstawie materiału zgromadzonego w kartotekach powstało wiele prac magisterskich (głównie
studentów IBIN-u), to nie moŜemy w pełni odpowiadać na pytania uŜytkowników poszukujących
egzemplarzy z dawnych bibliotek. W nurcie obserwowanego ostatnio wśród badaczy duŜego
zainteresowania historycznymi księgozbiorami i ich właścicielami (czego przejawem są m.in.
organizowane konferencje i publikacje) nie powinno zabraknąć wyczerpujących informacji
z BUW, biblioteki, która przed wielu laty badania takie w skali kraju zainicjowała.
4. Pełne opracowanie zasobu druków XV-XVI w.
.... podjęto w 1978 roku. Był to pierwszy etap nowego, ogromnie ambitnego zadania
postawionego przed zespołem - sukcesywnego przekatalogowania całego zbioru starych druków,
nadania egzemplarzom nowych sygnatur oraz wpisania ich do inwentarzy zgodnych z wymogami
ewidencji bibliotecznej. Prace rozpoczęto od druków XV i XVI w. Ustalono zasady sporządzania
opisu bibliograficznego (z uwzględnieniem najnowszej literatury) oraz melioracji istniejącej juŜ
kartoteki proweniencji (o czym wyŜej). Zaplanowano tworzenie kartotek pomocniczych
wykorzystywanych do badań
księgoznawczych (wykazy drukarzy, druków ilustrowanych,
dedykacji w drukach polonikowych). JuŜ pierwsze lata realizacji zadania pokazały, iŜ zakończenie
przewidywane „za kilka lat” naleŜy zdecydowanie przesunąć na czas bardziej odległy.
Pracochłonne okazały się czynności porządkowe (sygnowanie druków, zmiana sygnatur na nowe,
2
zarówno w katalogu, jak i w kartotece proweniencyjnej, wpisywanie do inwentarzy). Prace
dokumentacyjne były odkładane z powodu remontów magazynów (awarie ogrzewania w Sali
Kolumnowej), przeprowadzki zbiorów i oddziału (kilkakrotnie w l. 1992-1994 w dawnym
kampusie oraz do nowego gmachu na Powiślu). Wyzwaniem dla zespołu, wymagającym wdroŜenia
odmiennych metod opisu, było rozpoczęcie w 2001 r. katalogowania przy uŜyciu lokalnej bazy
komputerowej. Dlatego teŜ dopiero w 2007 r., prawie 30 lat od momentu rozpoczęcia, moŜna było
ogłosić, iŜ opracowanie druków XVI w. zostało sfinalizowane. Ten wieloletni trud był jednak
w pełni opłacalny. W zakresie kolekcji XVI w. dysponujemy obecnie: nowym katalogiem
kartkowym liczącym ca 29 000 kart, kartoteką proweniencyjną z aktualnymi sygnaturami
i zmeliorowanymi zapisami oraz inwentarzami, do których wpisano 13 481 pozycji w 12 181
woluminach. Zamiast kilku róŜnorodnych sygnatur posługujemy się jednolitą, zbudowaną według
określonego schematu, co zdecydowanie ułatwia kontrolę zbiorów i ich porządkowanie. Część
opisów bibliograficznych druków XVI w. — 7728 dzieł znajduje się takŜe w bazie lokalnej ISIS,
z czego 4404 (hasła na litery A-E) równocześnie w katalogach komputerowym BUW oraz HBP
Europejskiego Konsorcjum Bibliotek Naukowych dostępnych w Internecie.
5. NajwaŜniejsze publikacje
a) O metodzie badań proweniencyjnych / Maria Sipayłło. W: Z badań nad polskimi
księgozbiorami historycznymi, 1975 z. 1
Podstawowa lektura dla wszystkich, którzy przystępują do opracowania proweniencyjnego starych
druków – zawiera zasady przytaczania rękopiśmiennych not, opisu superekslibrisów, (własnościowych
znaków herbowych), ekslibrisów, kolejność szeregowania zapisów proweniencyjnych, budowania indeksów
i odsyłaczy. Praca nadal aktualna, ceniona przez badaczy dawnych księgozbiorów.
b) Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie /
Maria Sipayłło. - Warszawa 1988.
Album przynoszący reprodukcje 100 superekslibrisów z zasobu BUW wraz z częścią opisową (nota
bibliograficzna, informacje o kolejnych posesorach). Pod względem metody opracowania uznany jako
wzorcowa publikacja źródłoznawcza. DuŜą wartość naukową ma takŜe przedstawiona przez Autorkę
w Przedmowie ogólna charakterystyka polskich znaków herbowych, stanowiąca kompendium
dotychczasowej wiedzy na ten temat.
c) Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie :
centuria druga / Maria Cubrzyńska-Leonarczyk. - Warszawa 2001.
Album nawiązujący do poprzedniej pozycji z reprodukcjami 100 dalszych superekslibrisów wraz
z częścią opisową. Ich opublikowanie, jak napisała Autorka we Wstępie „nie wyczerpało bynajmniej
zasobów naszej ksiąŜnicy, a jedynie zasygnalizowało bogactwo zgromadzonych w niej materiałów
historycznych”.
Obie prace są waŜne dla badań księgoznawczych, dostarczają bowiem nowych źródeł do dziejów dawnych
bibliotek, a sposób ich opracowania moŜe stanowić wzorzec dla analogicznych poczynań w innych
instytucjach.
d) Katalog druków XV i XVI w. w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. - T. 1, cz. 12, T. 2 – 3. - Warszawa 1984-2007.
Inicjatorką szerokiego upowszechnienia materiału bibliograficznego i proweniencyjnego z zasobu
BUW, zgromadzonego w ciągu wielu lat opracowania była p. Teresa Komenderowa. Ona takŜe
przygotowała załoŜenia metodologiczne katalogu i jest autorką pierwszych dwóch tomów. Szacujemy,
iŜ publikacja całości zasobu druków z XVI w. obejmie 8 tomów. Wydane do tej pory części zawierają opisy
bibliograficzne, a takŜe noty proweniencyjne i informacje o oprawach druków z XV w. (całość ) oraz tych
dzieł XVI-wiecznych, których hasła zaczynają się na początkowe litery alfabetu A – E. Ostatnio wydany
tom 3, pod redakcją Haliny Mieczkowskiej (przy współpracy ElŜbiety Bylinowej, Marianny Czapnik, Izabeli
Wiencek oraz Marii Cubrzyńskiej-Leonarczyk odpowiadającej za część proweniencyjną), przygotowano
w ramach realizacji tematu badawczego finansowanego przez KBN (l. 2003-2005). Kolejny, nad którym
pracujemy obecnie takŜe dzięki dotacji MNiSW, będzie zawierał opisy druków z hasłami na litery F-K,
a jego publikacja przewidywana jest w roku 2010.
Metoda opracowania pierwszych tomów Katalogu została odebrane przez środowisko bibliotekarskie
i naukowe jako novum na rodzimym rynku. W przeciwieństwie bowiem do innych bibliotek krajowych,
publikujących przede wszystkim informacje o zasobach polonikowych, Katalog BUW jako pierwszy
3
(i jedyny do tej pory) rejestruje zarówno druki polskie, jak i dzieła wydane na terenie innych krajów
europejskich oraz podaje pełną informację o cechach indywidualnych poszczególnych woluminów –
proweniencjach i oprawie. Opracowane w ten sposób katalogi duŜych zbiorów rzadko ukazują się takŜe
za granicą. Publikując Katalog dokumentujemy nasze zbiory historyczne, ale przede wszystkim tworzymy
dogodny warsztat źródłoznawczy dla badaczy w kraju i za granicą zajmujących się szeroko rozumianą
humanistyką historyczną.
e) Księgozbiory szlacheckie XVI-XVII w. : kolekcje historyczne. - Warszawa 2004.
KsiąŜka wydana w serii „Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie” pomyślana została jako
pierwszy zeszyt odrębnej podserii Gabinetu Starych Druków pt. Kolekcje historyczne. Prowadzona
w Oddziale rejestracja historycznych spuścizn i kolekcji zaowocowała zgromadzeniem obszernego
materiału źródłowego do badań nad dziejami ksiąŜki, na razie głównie z okresu XV i XVI wieku. Jest to
źródło bogate, „ledwo napoczęte” jeŜeli chodzi o jego upowszechnianie i udostępnianie w formie publikacji.
Zakładamy, Ŝe w cyklu Kolekcje historyczne ukazywać się będą prace poświecone bibliofilom i instytucjom,
właścicielom dawnych bibliotek, których ocalałe fragmenty przechowywane są w zbiorach BUW.
W pierwszym zeszycie znalazły się dwa opracowania: ElŜbiety Bylinowej Renesansowy księgozbiór rodziny
Strzemboszów oraz Krystyny Opalińskiej Instygator koronny Andrzej Lisiecki i jego księgozbió . Drugi
zeszyt, przekazany do druku w roku bieŜącym będzie zawierał kolejne rozprawy: Marianny Czapnik
Księgozbiór Krzysztoporskich – z dziejów renesansowych bibliotek szlacheckich, a takŜe Krystyny
Opalińskiej Szlachta wyznania protestanckiego i pozostałości jej księgozbiorów w zbiorach BUW.
f) Opis bibliograficzny : Stare druki PN-N-01152-8 : grudzień 1994.
Pierwsza polska norma dotycząca opisu bibliograficznego wydawnictw sprzed 1801 r. Powstała jako
jeden z arkuszy dokumentów normalizacyjnych opracowywanych przez Ośrodek Normalizacji
Bibliograficznej BN. Prace podjęto w ramach adaptacji na naszym gruncie zasad ISBD(A): International
Standard Bibliographic Description for Older Monographic Publications (Antiquarian). Autorem projektu
normy jest Halina Mieczkowska.
g) Format MARC 21 opisu bibliograficznego dla starych druków/ oprac. Halina Mieczkowska. –
Centrum NUKAT, grudzień 2007.
Instrukcja naleŜy do grupy instrukcji stosowania formatu MARC21 przy katalogowaniu
dokumentów bibliotecznych. Została opracowana dla bibliotek uŜytkujących system VIRTUA i zawiera opis
struktury rekordu sporządzanego dla starego druku i sposobu wpisywania w tę strukturę elementów opisu.
Jest stosowana od 2008 roku przez biblioteki współtworzące katalog komputerowy NUKAT.
6. Kadry
a) kierownicy Oddziału:
Krystyna Niklewiczówna:1949-1978
Maria Bohonos-Zagórska: 1978-1982
Teresa Komender: 1982-1986
Maria Cubrzyńska-Leonarczyk: 1982-1994
Halina Mieczkowska: 1994b) koledzy, którzy uzyskali stopień naukowy doktora:
Józef Wojakowski – 1973 (StraŜ Praw; prom. prof. Andrzej Zahorski)
Maria Cubrzyńska-Leonarczyk– 1987 (Oficyna supraska 1695-1803. Dzieje i wydawnictwa
unickiej drukarni oo. Bazylianów”; prom. prof. Zdzisław Libera).
c) koledzy, którzy uzyskali uprawnienia bibliotekarza dyplomowanego:
Krystyna Niklewiczówna - 1962 (status bibliotekarza mianowanego)
Halina Michalakówna – 1964
Maria Bohonos-Zagórska – 1975
Ewa Truskolaska i Halina Mieczkowska - 1979
Marianna Czapnik – 1997
4