doczobacz - Bartłomiej Kościółek
download 
Reklamacja Transkrypt
zobacz - Bartłomiej Kościółek
Wyższa Szkoła Biznesu National Louis University Bartłomiej Kościółek BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE ROLA I WPŁYW NA GOSPODARKĘ KRAJU PRZYJMUJĄCEGO Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dra Marka Maciuszka Nowy Sącz 1998 2 Spis treści SPIS TREŚCI: WSTĘP...................................................................................................4 ROZDZIAŁ I BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE ICH ROLA I ZNACZENIE WE WSPÓŁCZESNEJ GOSPODARCE ŚWIATOWEJ. ........................................................................................7 1.1 Pojęcie i formy wywozu kapitału ...................................................................................7 1.2 Pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich .........................................................9 1.3 Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej .......15 1.4 Motywy inwestorów i korzyści krajów przyjmujących zagraniczne inwestycje bezpośrednie ........................................................................................................................21 ROZDZIAŁ II BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE. .........................................................................................26 2.1 Uregulowania prawne inwestycji zagranicznych w Polsce................................26 2.2 Wielkość i dynamika bezpośrednich inwestycji zagranicznych................................31 2.3 Struktura regionalna i branżowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce36 2.3.1 Struktura regionalna (lokalizacja) inwestycji bezpośrednich..................................36 2.3.2 Struktura branżowa inwestycji bezpośrednich ........................................................39 2.4 Czynniki stymulujące napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich .................41 2.5 Bariery bezpośrednich inwestycji zagranicznych ......................................................44 ROZDZIAŁ III ZNACZENIE BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH DLA KRAJU PRZYJMUJĄCEGO NA PRZYKŁADZIE POLSKI. .....................................................................48 3.1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a wzrost gospodarczy ....................................48 3.2 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a zatrudnienie i wynagrodzenia ..................52 3.3 Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel zagraniczny i bilans płatniczy ...............................................................................................................................55 3.4 Bezpośrednie inwestycje zagraniczny a transfer technologii ....................................58 3 Spis treści ZAKOŃCZENIE....................................................................................62 SUMMARY ...........................................................................................65 SPIS TABEL I WYKRESÓW................................................................67 BIBLIOGRAFIA....................................................................................69 Wstęp 4 Wstęp Bezpośrednie inwestycje do podstawowych form w gospodarce zagraniczne przepływów światowej. W należą kapitałowych porównaniu do tradycyjnych przepływów międzynarodowych, cechują się one znaczną dynamiką rozwoju. Posiadają przy tym specyficzne cechy, które sprawiają, że z jednej strony są pożądane zarówno przez kraje przyjmujące, jak i macierzyste, a z drugiej budzą różnorakie obawy. Bezpośrednie formą w inwestycje międzynarodowych gospodarce zagraniczne przepływów światowej, która są tą kapitałowych zasługuje na szczególną uwagę ze względu na: ◊ wysoką dynamikę wzrostu strumieni w porównaniu do tradycyjnych przewidywać, zagraniczne iż będą przepływów, bezpośrednie zajmować coraz co każe inwestycje bardziej znaczącą pozycję wśród innych form przepływów międzynarodowych; ◊ fakt, iż nie wszystkie regiony gospodarki światowej w jednakowym stopniu uczestniczą w przepływach bezpośrednich inwestycji zagranicznych; ◊ charakterystyczne dla nich właściwości, które sprawiają, iż oddziaływanie na gospodarkę kraju przyjmującego i kraju macierzystego nie daje się ująć w prostą formułę wyłącznych korzyści. Wstęp 5 Niniejsza praca zagadnienia teoretycznie bezpośrednich zagranicznych. związku, traktuje Celem funkcji jej oraz inwestycji jest przedstawienie wpływu jaki wywierają bezpośrednie inwestycje zagraniczne na gospodarkę kraju przyjmującego ten rodzaj kapitału. W rozdziale pierwszym zostały przedstawione pojęcia jak bezpośrednich również pojęcie Następnie i formy zostały bezpośrednich w inwestycji gospodarce zagranicznych wywozu kapitału. omówione inwestycji światowej znaczenia zagranicznych oraz motywy, którymi inwestorzy kierują się dokonując inwestycji oraz korzyści jakie czerpią kraje przyjmujące zagraniczne inwestycje bezpośrednie. Rozdział drugi omawia bezpośrednie inwestycje zagraniczne na przykładzie Polski. Ten rozdział dotyczy uregulowań prawnych inwestycji bezpośrednich w Polsce. Zaprezentowano ich wielkość, rozwój i dynamikę w ostatnich latach. Następnie i została regionalna zagranicznych. stymulujące do omówiona Polski inwestycji bezpośrednich Dalej napływ oraz struktura branżowa inwestycji przedstawiono inwestycji ukazano zagranicznych bariery zagranicznych, na czynniki bezpośrednich jakie napotyka potencjalny inwestor w naszym kraju. W rozdziale trzecim przedstawiono znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego. W tym rozdziale zostały omówione skutki jakie wywierają bezpośrednie inwestycje zagraniczne na wzrost gospodarczy, zatrudnienie i wynagrodzenie, handel zagraniczny i bilans Wstęp 6 płatniczy oraz na transfer technologii w którym są owe inwestycje dokonywane. kraju, Rozdział I 7 Rozdział I Bezpośrednie inwestycje zagraniczne ich rola i znaczenie we współczesnej gospodarce światowej. 1.1 Pojęcie i formy wywozu kapitału Wywóz kapitału oznacza wywóz środków rzeczowych lub finansowych, które będą służyć za granicą do wytwarzania produktów materialnych lub usług, przynosząc eksporterowi dochód z tytułu wykorzystania. się od Wywóz eksportu kapitału towarów rzeczowego tym, że ten różni drugi stanowi przeniesienie prawa własności i przynosi dochód ze sprzedaży. Eksport kapitałową, rzeczowych kapitału np. lub obejmuje jednostronny funduszy, dodatkowo transfer pomoc środków nisko oprocentowane kapitału pożyczkowego, kredyty. Rozróżniamy zagraniczne i zagraniczne wywóz inwestycje inwestycje (ZIB1) bezpośrednie TP portfelowe.2 TP PT PT Kapitał pożyczkowy stanowi wkłady gotówkowe oraz inne niż 1 Często używany skrót zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Dwie ostatnie formy wywozu kapitału nazywa się niekiedy inwestycjami produkcyjnymi. TP PT TP 2 PT Rozdział I 8 akcje3 TP papiery PT wartościowe; często są to pojawił się obligacje.4 TP PT Międzynarodowy jednocześnie z ruch kapitału rozwojem handlu zagranicznego. Międzynarodowy przepływ kapitału rozwinął się na szeroką skalę w XIX wieku, w związku z potrzebami szybko w wzrastającej krajach ilościowy Europy wywozu produkcji Zachodniej. kapitału przemysłowej Dalszy nastąpił po rozwój drugiej wojnie światowej; dokonały się też poważne zmiany w jego strukturze. Przepływ kapitału bezpośrednich odbywał w formie się w inwestycji okresie od zakończenia drugiej wojny światowej do początku lat siedemdziesiątych w relatywnie szybkim tempie. W latach 1960 - 1973 przeciętna dynamika jego wzrostu wynosiła 12,6% tj. była wyższa od wielu innych wskaźników ekonomicznych, w tym od wzrostu tempa handlu międzynarodowego, produktu narodowego brutto krajów kapitalistycznych, produkcji przemysłowej. W latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych nastąpiło osłabienie wzrostu tych inwestycji, często wskutek głębokich recesji gospodarczych, częściowo zaś w związku ze zwiększeniem w tym czasie przepływów kapitału pożyczkowego. 3 Akcja jest papierem wartościowym świadczącym o udziale jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej i dającym mu prawo do otrzymania dochodu w postaci dywidendy. 4 Obligacja jest papierem wartościowym stanowiącym dowód wierzytelności. Zobowiązuje ona wystawcę (emitenta) do zapłaty (w chwili wykupu) posiadaczowi obligacji kwoty w niej TP PT TP PT Rozdział I 9 1.2 Pojęcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich W teorii i zagranicznych praktyce gospodarczej inwestycji pojęcie bezpośrednich jest definiowane na wiele sposobów. ZIB to forma długoterminowej lokaty kapitału za granicą polegająca na stworzeniu w obcym kraju nowego przedsiębiorstwa i wyposażeniu go w kapitał zakładowy albo wykupieniu takiej liczby akcji (udziałów) zagranicznego przedsiębiorstwa, która pozwala na kontrolowanie jego działalności. Do inwestycji kredytów zalicza zagranicznym zlokalizowanym z udziałem za to a TP przedsiębiorstwom lub przedsiębiorstwom także wyposażanie je w PT przedsięwzięcia na inwestycyjnych udzielanie 5 także polegające również granicom własnym, dobra inwestycyjne. ZIB się zakupie w celu gospodarcze gotowych zapewnienia dóbr przyrostu majątku trwałego dla potrzeb rozwoju produkcji i usług materialnych, a w sferze nieprodukcyjnej dla zwiększenia trwałej bazy materialnej usług społecznych (oświaty, społecznej, kultury ochrony zdrowia, gospodarki opieki mieszkaniowej i komunalnej, itp.).6 TP Bezpośrednie PT inwestycje zagraniczne to lokaty kapitału, podejmowane z zamiarem uzyskania bezpośredniego wpływu na działalność wymienionej oraz do bieżącego regulowania ustalonego z góry dochodu. 5 Handel zagraniczny - organizacja i technika, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymarczyka, PWE, Warszawa, 1996, s. 31. 6 T. Pyka, K. Marcinek, H. Szkaradkiewicz, Zarys ekonomiki i organizacji procesu inwestycyjnego, AE, Katowice, 1979, s. 11. TP PT TP PT Rozdział I 10 przedsiębiorstwa, w którym się inwestuje, albo dostarczenie nowych środków przedsiębiorstwu, w którym inwestor ma już znaczący udział. Motyw kontroli, wpływu tj. na zamiar wywierania zagraniczne bezpośredniego przedsiębiorstwa jest wymieniany jako istotne kryterium bezpośrednich inwestycji zagranicznych, o czym świadczą definicje MFW i OECD.7 TP Według PT definicji MFW, bezpośrednie inwestycje zagraniczne to inwestycje dokonywane w w celu zdobycia przedsiębiorstwie trwałego działającym udziału w gospodarce innej, niż gospodarka inwestora. Przy czym celem inwestora jest zdobycie efektywnego wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem. Zagraniczny ze sobą podmiot podmiotów, nazwana statystki która jest Poszczególne grupa powiązanych dokonuje inwestycji, zagranicznym kraje udziały lub inwestorem. przyjmują mieszczące dla się w potrzeb przedziale od 10% do 25%, jako dolną granicę wyznaczającą dokonanie bezpośrednich inwestycji.8 TP PT Definicja rekomendowana przez OECD podobnie określa istotę ZIB, jak proponowana przez MFW, ale jest bardziej określeniu dolnej precyzyjna granicy w ilościowym udziałów decydującej o charakterze lokaty. W związku z tym stała się punktem definicji odniesienia stosowanych 7 przez zarówno kraje dla członkowskie WE, J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, UŁ, Łódź, 1996, s. 12. 8 Por.: J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, op. cit. s. 13. TP PT TP PT Rozdział I 11 jak i kryterium weryfikacji danych statystycznych gromadzonych w tych krajach. Zgodnie z definicją OECD, zagranicznym inwestorem bezpośrednim jest jednostka, publiczne lub prywatne przedsiębiorstwo, grupa powiązanych ze sobą jednostek, przedsiębiorstw, powstałe (direct w grupa która wyniku powiązanych posiada sobą przedsiębiorstwo bezpośredniej investment ze inwestycji entrprise), tj. filię z większościowym lub mniejszościowym udziałem lub oddział operujący w kraju innym, niż kraj stałego osiedlenia bezpośredniego inwestora.9 TP Przedsiębiorstwo bezpośrednich powstałe inwestycji przedsiębiorstwo, w PT jest którym w wyniku definiowane pojedynczy jako inwestor zagraniczny kontroluje 10% lub więcej zwykłych udziałów do lub głosowania, zarządzanie kapitału albo ma uprawniającego efektywny przedsiębiorstwem. wpływ Dopuszcza na się elastyczne traktowanie limitu 10% w niektórych sytuacjach, kiedy mogą być wzięte pod uwagę inne czynniki determinujące typowych dla wystąpienie bezpośrednich stosunków inwestycji (np. reprezentacja w radzie dyrektorów, udział w procesie podejmowania decyzji, materialne transakcje wewnątrz - firmowe).10 TP PT ZIB są bez wątpienia najbardziej pożądanym przez wszystkie Stwarzają one kraje m.in. rodzajem nowe inwestycji. miejsca pracy i przyczyniają się do rozwoju gospodarczego kraju TP 9 Por.: jw. Por.: J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, op. cit. s. 13. PT TP 10 PT Rozdział I 12 gospodarza. Są one bardzo ważnym elementem międzynarodowego ruchu kapitału. Inwestycje zagraniczne dzieli się na: ◊ inwestycje bezpośrednie ◊ inwestycje portfelowe Kryterium rozróżnienia między zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi oraz portfelowymi jest to, czy eksporter kapitału ma kontrolę nad zagranicznym przedsiębiorstwem lub innym obiektem majątkowym za granicą (inwestycje bezpośrednie), czy też nie kapitału w takiej uzyskuje całości utworzy tzw. ma tę kontroli. kontrolę, przedsiębiorstwo je od przedsiębiorstwa Może pakiet i nie jeśli kupi zagraniczne podstaw. kontrolny Eksporter też akcji musi być lub kupić danego wówczas jego właścicielem. Z uwagi na duże kontroli jest eksportera w uzyskanie udziale przedsiębiorstwa: gdy biorstwo jest uzyskanie kontrolnego rozproszenie możliwe majątku przy akcji różnym zagranicznego zagraniczne przedsię- jednego podmiotu, własnością pakietu wymaga nabycia co najmniej 51% jego akcji. Nie sposób jest jednak podać jedno liczbowe kryterium odróżniające zagraniczne inwestycje bezpośrednie od portfelowych i dlatego granica między w tymi dużej kryterium. dwoma mierze I rodzajami od tak: inwestycji przyjętego w Stanach w danym zależy kraju Zjednoczonych za inwestycje bezpośrednie uznaje się takie, które Rozdział I 13 zapewniają eksporterowi przynajmniej biorstwa 10% kapitału kapitału zagranicznego. dysponuje mniejszą kontrolę akcyjnego Jeśli ilością nad przedsię- zaś eksporter akcji, to takie inwestycje uznaje się za portfelowe. Należy dodać, że do inwestycji portfelowych zalicza się zazwyczaj nie tylko kupno akcji, ale także nabycie innych papierów wartościowych, jak obligacje, skrypty dłużne, bony skarbowe. Akcje oraz inne inwestycji papiery wartościowe, portfelowych, są będące przedmiotem formą obrotu giełdowego i wtedy mogą być dość łatwo zbywalne. Kierowanie za granicą działalnością jest cechą gospodarczą odróżniającą inwestycje bezpośrednie od inwestycji portfelowych. W tych drugich podmiot wywożący kapitał, co prawda także inwestuje w działalność gospodarczą, ale nie obejmuje pakietu akcji wystarczającego do jej kontrolowania. Natomiast wspólną cechą obu tych form wywozu kapitału jest to, inwestycje bezpośrednie jak prowadzą zaangażowania wywiezionych w do działalności inwestycje i że gospodarczej.11 TP bezpośrednie i zarówno portfelowe środków Zagraniczne PT portfelowe są dokonywane na czas nieokreślony. ZIB podejmowane były sporadycznie stosunkowo dawno. Inwestycje bezpośrednie były znane już w średniowieczu - w postaci faktorii zakładanych na obcym terytorium. Nigdy jednak nie miały one takiego 11 znaczenia jak obecnie. Wynika to ze Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa, 1996, s. 127. TP PT Rozdział I 14 wzrostu w znaczenia globalizującej Istotą jest przepływów się bezpośrednich uzyskanie światowej.12 gospodarce inwestycji kontroli przedsiębiorstwem. kapitałowych TP PT zagranicznych nad Pojawienie określonym się kapitału zagranicznego w takim przedsiębiorstwie wiedzie ku jego transnarodowości. ZIB są najczęściej podejmowane, szczególnie w ostatnich latach, przedsiębiorstw jako element upatrujących strategii szans rozwoju w ekspansji na rynek światowy. Począwszy od lat pięćdziesiątych nabrało o obecnego takich stulecia rozmiarów, wyodrębnieniu się że zjawisko zaczęto to mówić szczególnej grupy przedsiębiorstw - korporacji transnarodowych.13 TP Generalnie korporacje transnarodowe PT są to duże przedsiębiorstwa angażujące się kapitałowo w różnych krajach najczęściej i rynkach. dokonują geograficznie początkowej lub Korporacje ekspansji kulturowo lokalizacji. w takie kierunkach bliskich Specjaliści ich z ONZ oceniają, że na świecie funkcjonuje przynajmniej 35 tys. korporacji kontrolujących prawie 200 tys. zagranicznych filii.14 TP Zdominowanie transnarodowe PT ZIB sprawia, przez że ta korporacje forma wywozu kapitału nie ogranicza się do transferu wartości. Prawie 12 w każdym przypadku transfer ten jest Z. Olesiński, Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, AE, Wrocław 1997, s. 91. 13 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 127. 14 Współczesna gospodarka światowa, praca zbiorowa pod redakcją A. B. Kisiel - Łowczyc, Uniwersytet Gdański, 1997, s. 135. TP PT TP PT TP PT Rozdział I 15 uzupełniany transferem technologii i know - how, jak również technik zarządzania. Ponadto eksport kapitału odbywający się za pośrednictwem korporacji transnarodowych ma miejsce w obrębie tej samej branży.15 TP PT 1.3 Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w gospodarce światowej Zagraniczne inwestycje bezpośrednie stanowią tylko niewielką część światowych przepływów kapitałowych, nieporównywalnie małą w odniesieniu do obrotu akcjami na światowych giełdach kapitałowych. Z pewnością mają jednak wpływ na wolumen obrotu na rynku akcji. Dynamika wzrostu inwestycji (25 - 30% rocznie) jest kilkakrotnie wyższa od rocznych przyrostów światowych obrotów towarowych. w Wzrost najbardziej znaczenia rozwiniętych sektora krajach, a usług także obejmująca go deregulacja spowodowały w ostatnich latach znaczne zainteresowanie zagranicznych inwestorów. W konsekwencji udział sektora usług w zagranicznych inwestycjach bezpośrednich osiągnął poziom 60% pod koniec lat 80.16 TP PT Po załamaniu w początkach ubiegłej dekady, od 1985 r. następuje ich dynamiczny wzrost, a ich suma PKB. powiększa W się efekcie, dziewięćdziesiątych, 15 szybciej w niż tempo wzrostu początkach skumulowana lat wielkość Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 128. 16 Współczesna gospodarka światowa, praca zbiorowa pod redakcją A. B. Kisiel - Łowczyc, op. cit., s. 127. TP PT TP PT Rozdział I 16 inwestycji zagranicznych stanowiła 8% światowego PKB. Tak duży przyrost ZIB we wspomnianym okresie wynika ze splotu działania kilku czynników. Jak się podaje przyczyną tego wzrostu do tej wzrost w pory gospodarczy skali globalnej, handlowych za rocznej TP jest liberalizacja handlu a za wzrost co tym idzie transnarodowych Wzrost PT inwestycji oraz operacji granicą.17 wartości i największej ZIB wiąże korporacji się również z postępem technicznym, a zwłaszcza rewolucyjnymi zmianami i w przenoszenia dziedzinie przetwarzania informacji (komputeryzacja i łączność satelitarna).18 TP PT Niezwykle ważnym czynnikiem przyspieszającym tempo inwestycji zagranicznych w ciągu ostatnich kilkudziesięciu integracyjne, lat były zwłaszcza w też Europie procesy Zachodniej. Postęp w integracji w ramach EWG, a następnie Unii Europejskiej eliminacji prowadził ograniczeń ruchu do systematycznej kapitału między krajami wspólnoty, przyczyniając się tym samym do rozwoju ZIB.19 TP Coraz większe zagranicznych procesami PT wiąże znaczenie się zachodzącymi inwestycji także w z niektórymi dziedzinie polityki ekonomicznej. W skali pojedynczych krajów jest to proces masowej niektórych 17 branż prywatyzacji czy też i gałęzi deregulacji gospodarki W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), AE, Kraków, 1998, s. 3. 18 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 130. 19 Tamże, s. 131. TP PT TP PT TP PT Rozdział I 17 znajdujących się w rękach państwowych bądź jednego przedsiębiorstwa z dominującym kapitałem państwowym (np. lotnictwo, telekomunikacja).20 TP W bardzo ostatnich latach dynamiczny zagranicznych. następuje rozwój Jak podaje PT dalszy, inwestycji Światowy Raport Inwestycyjny 1997 boom w dziedzinie zagranicznych inwestycji bezpośrednich w skali światowej nie słabnie. Rok 1996 przyniósł nowe rekordy pod względem poziomu inwestycji zarówno podjętych w ostatnim roku (flows), jak i skumulowanych Wartość napływu (inflows) inwestycji bezpośrednich w roku (stocks). zagranicznych 1996 w skali świata wzrosła o 10% do 349 mld USD (w roku 1995 - 317 mld USD), gdy wartość odpływu (outflows) zagranicznych inwestycji bezpośrednich w roku 1996 w skali świata wzrosła o 2% mld USD (w roku 1995 - 339 mld USD).21 TP Wzrost PT przepływów bezpośrednich w zagranicznych skali światowej inwestycji spowodował w dalszej konsekwencji wzrost nominalnej wartości światowego GDP (world gross domestic product) w 1996 roku o 6,6% (z 28 264 mld USD w 1995 roku do 30 142 mld USD w roku 1996) oraz wzrost wartości eksportu towarów i usług o 4,5% (z 5 848 mld USD w 1995 roku do 6 111 mld USD w roku 22 1996). TP 20 PT Tamże, s. 131. W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997),op. cit. , s. 2. 22 Tamże, s. 3 TP PT 21 TP PT TP PT Rozdział I 18 Wykres światowego 1 GDP obrazuje na przełomie przyrost lat 1995 wartości i 1996 w mld USD. Wykres 1 Przyrost wartości światowego GDP w latach 1995 - 1996 (w mld USD) 31000 30000 29000 28000 27000 1995 1996 Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997),op. cit. s. 3. Wykres 2 przedstawia przyrost wartości światowego eksportu towarów i usług w latach 1995 i 1996 w mld USD. Rozdział I 19 Wykres 2 Przyrost wartości światowego eksportu towarów i usług w latach 1995 - 1996 w mld USD 6200 6100 6000 5900 5800 5700 1995 1996 Źródło: Opracowanie własne na podstawie W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997),op. cit. s. 3. W światowym wywozie kapitału w postaci ZIB dominującą pozycję słowione. Jest stanowią to kraje uprzemy- szczególnie widoczne w eksporcie, w którym przypada na nie aż 97% już istniejących pozycja tej lokat grupy kapitałowych. jest również W imporcie bardzo wysoka (około 82%). Można zatem powiedzieć, że gros światowego obrotu kapitałowego odbywa się między krajami rozwiniętymi. Jednakże rola pozostałych krajów, choć na razie drugoplanowa, zaczyna wyraźnie wzrastać. Krajem o największym kapitale zgromadzonym w postaci ZIB są Stany Zjednoczone.23 W samych TP tylko 23 USA zainwestowano co PT czwartego dolara Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 132. TP PT Rozdział I 20 (w sumie 84 629 mln USD) wydanego na zagraniczne inwestycje bezpośrednie.24 TP PT Wykres 3 pokazuje wielkość zainwestowanego kapitału w wybranych krajach rozwiniętych Ameryki Północnej oraz Europy (dane na rok 1996 w mln USD). Wykres 3 Inwestycje zagraniczne w wybranych krajach w 1996 r. (w mln USD) 100 000 84 629 80 000 60 000 30 053 40 000 20 809 20 000 6 396 3 851 Kanada Niemcy 0 USA GB Francja Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Investment Report 1997. Wykres 4 przedstawia największych inwestorów międzynarodowych (dane na rok 1996 w mln USD). TP 24 Por.: W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), op. cit., s. 4. PT Rozdział I 21 Wykres 4 Najwięksi inwestorzy międzynarodowi w 1996 r. (w mln USD) 90 000 80 000 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 84 902 53 499 28 652 25 186 7 543 USA GB Niemcy Francja Kanada Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Investment Report 1997. Warto zaznaczyć, że kraje Unii Europejskiej są beneficjentami prawie 1/3 kwoty ogólnej zagranicznych inwestycji bezpośrednich na świecie - 99 416 mln USD z ogólnej kwoty 349 227 mln USD - co daje im silną pozycję biorąc pod uwagę sumę zagranicznych inwestycji bezpośrednich w krajach rozwiniętych.25 TP PT 1.4 Motywy inwestorów i korzyści krajów przyjmujących zagraniczne inwestycje bezpośrednie Przedstawiony wcześniej szybki wzrost roli ZIB w gospodarce światowej rodzi pytanie o korzyści, jakie z tego tytułu osiągają zarówno kraje przyjmujące inwestycje jak i kraje inwestujące. 25 W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), op. cit., s. 4. TP PT Rozdział I 22 Gospodarka kraju wywożącego kapitał w postaci ZIB może dawać korzystne skutki ale również stwarzać pewne przeszkody. Do korzystnych stron inwestowania za granicą można zaliczyć: ◊ niższe koszty płac za granicą niż w kraju, ◊ obecność na rynku zbytu za granicą, ◊ długofalowe zwiększenie zdolności konkuren- cyjnej, ◊ zdobywanie nowych rynków zbytu, ◊ wyeliminowanie ryzyka walutowego, ◊ często tańsze surowce, ◊ niższe koszty transportu do odbiorców, ◊ ulgi podatkowe w kraju inwestowania, ◊ wyeliminowania problemów z wwozem towarów, ◊ tani reimport. Z kolei przeszkody podejmowania ZIB to m.in.: ◊ ograniczenie, w niektórych okolicznościach, transferu zysków, ◊ ryzyko polityczne, np. groźba wywłaszczenia, ◊ możliwa dyskryminacja, jeśli przedsięwzięcie staje się konkurencyjne wobec produkcji własnej kraju inwestowania, ◊ stosowany czasem mniejszościowego, warunek co może do krępowania działalności inwestora. udziału prowadzić Rozdział I 23 Wśród utrudnień podejmowania inwestycji za granicą wymienia się także utratę miejsc pracy w kraju. Jednak jest gdyż skutek dyskusyjna, to teza taki co nie najmniej musi wcale występować.26 TP PT Wymienione korzyści i przeszkody pozwalają na ustalenie głównych, czterech grup motywów inwestowania za granicą: 1)motyw zbytu (zdobywanie lub zachowanie dotychczasowych rynków zbytu), 2)motyw zaopatrzenia (np. pewniejsze zaopatrzenie w surowce), 3)motyw obniżki kosztów (np. tańsza siła robocza), 4)motyw ochrony środowiska (np. niższe wymogi w tym zakresie w kraju inwestowania).27 TP PT Z obserwacji zachowań inwestorów w krajach zachodnich wynika, że dominującym motywem inwestowania jest motyw rynków zbytu, a w drugiej kolejności motyw ochrony środowiska. Bardzo złożony i wielostronny jest także wpływ ZIB, zwłaszcza odbywających się z udziałem korporacji międzynarodowych, na gospodarkę kraju przyjmującego kapitał. Jednak należy zauważyć, że wpływ ten polega na czymś innym w sytuacji, gdy inwestycje mają miejsce w kraju rozwijającym się, a inny - gdy są dokonywane w kraju rozwiniętym. W krajach rozwijających się korzyści płynące z 26 dopływu ZIB wiążą się przede wszystkim z Handel zagraniczny - organizacja i technika, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymarczyka, op. cit., s. 31. 27 Tamże, s. 32. TP PT TP PT Rozdział I 24 niedostatecznym wyposażeniem tej grupy krajów w kapitał. W takiej sytuacji ZIB stają się ważnym środkiem zwiększającym fundusz inwestycji, a co za i tym idzie, poziom zatrudnienia. W aktywności krajach gospodarczej takich ZIB stanowią także szansę poprawy bilansu płatniczego zarówno w krótkim (w wyniku dopływu kapitału), jak i długim okresie (w wyniku wzrostu eksportu towarów). że Ponadto, ze inwestycjom najczęściej względu na zagranicznym transfer fakt, towarzyszy technologii, kraje rozwijające się mają możliwość podniesienia w ten sposób poziomu zaawansowania technicznego swojej gospodarki.28 TP W PT niektórych krajach rozwiniętych inwestycje zagraniczne są także traktowane jako źródło zwiększenia niezbędnych do podaży środków rozwoju zaawansowanych gospodarczo. korzyści nawet liczą kraje kapitałowych regionów Na mniej tego zasobne w rodzaju kapitał. Odbiciem tego jest m.in. polityka przyciągania kapitału na tereny byłej NRD, prowadzona zarówno przez rząd federalny, jak i władze krajów związkowych Niemiec.29 TP PT ZIB mogą również prowadzić do normalizacji sytuacji rynkowej. Dzieje się tak, kiedy zagraniczne inwestycje bezpośrednie mają miejsce w branży krajowe 28 zdominowanej i gdy przez pojawienie przedsiębiorstwa się zagranicznego Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, op. cit., s. 135. 29 Tamże, s. 136. TP PT TP PT Rozdział I 25 konkurenta przyczyni się do zmniejszenia stopnia monopolizacji danej branży.30 TP Kolejnym skutkiem zagranicznego, PT przypływu zarówno w kraju kapitału rozwiniętym, jak i rozwijającym się, jest występowanie obawy przed politycznymi następstwami zdominowania gospodarki narodowej przez obcy kapitał, który (w domniemaniu) reprezentuje kolejności interes narodowy Należy nadmienić, że w pierwszej kraju pochodzenia. państwo zezwalające na podejmowanie u siebie ZIB ma bardzo dużą swobodę regulowania warunków działania obcego kapitału. Wydając odpowiednie przepisy, może nie dopuszczać do rodzajów działalności gospodarczej uznawanych za istotne dla Jednocześnie, narodowych.31 interesów wprowadzając TP tego PT rodzaju przepisy, należy pamiętać, że praktycznie mogą one całkowicie zagranicznych w danym do kraju, czynniki tj. podejmowania a bogactwa gospodarki, nie wynikających z ograniczeń.32 TP 30 TP PT 31 TP PT 32 PT zwłaszcza rozmiary geograficzne, TP zniechęcić PT Por.: jw., s. 136. Por. jw., s. 137. Por. jw., s. 137. inwestorów przedsięwzięć wtedy, rynku, gdy położenie naturalne, równoważą wprowadzenia inne stan uciążliwości tego rodzaju Rozdział II 26 Rozdział II Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce. 2.1 Uregulowania prawne inwestycji zagranicznych w Polsce Trwająca od stycznia 1990 r. transformacja systemu gospodarczego polski zaowocowała wieloma zmianami i legislacyjnymi, gospodarczymi. sprzyjające Tworzyły warunki do instytucjonalnymi one coraz bardziej napływu inwestycji prawnych inwestycji zagranicznych. W sferze uregulowań zagranicznych w Polsce od pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych coraz silniej przejawia się tendencja do traktowania narodowego. Traktowanie takie oznacza akceptację ogólnej zasady zrównania warunków kontrolą funkcjonowania zagraniczną, zagranicznych i bezpośrednich z przedsiębiorstw oddziałów innych pod przedsiębiorstw form warunkami inwestycji funkcjonowania podmiotów krajowych.33 TP Traktowanie PT narodowe bezpośrednich inwestycji zagranicznych nie ma jeszcze w Polsce bezpośredniego TP 33 odzwierciedlenia w wewnętrznych Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 1995, s. 9. PT Rozdział II 27 uwarunkowaniach wynika w i prawnych. pośrednio dwustronnych i z w ochrony w inwestycji zobowiązań umowach wzajemnej Europejskiego Realizacja zawartych sprawie popierania inwestycji, części z funkcjonowania dotyczącej Układu zakładania przedsiębiorstw oraz z porozumienia Rundy Urugwajskiej GATT. Naturalną konsekwencją podobnego traktowania działalności inwestorów zagranicznych jak krajowych podmiotów gospodarczych jest zmniejszenie się zakresu uregulowań prawnych przyjmowanych specjalnie na potrzeby tych pierwszych.34 TP W Polsce w PT odniesieniu zagranicznych do inwestycji obowiązują następujące uregulowania prawne: ◊ Ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym z 1991 roku, ◊ Rozporządzenie warunków, Rady trybu i Ministrów organów w sprawie właściwych do wydawania zezwoleń zagranicznym osobom prawnym i fizycznym uprawnień do tworzenia przedstawicielstw na terytorium Polski dla wykonywania z 1976 roku zagranicznych działalności w gospodarczej odniesieniu działających do firm długotrwale35 TP PT 36 (oddział, przedstawicielstwo, itp.) , TP 34 PT Por. jw. permanent establishment. 36 Nie uchylone do chwili obecnej są jeszcze dwa akty prawne: Rozporządzenie Rady Ministrów z 1934 roku o warunkach dopuszczania zagranicznych spółek z ograniczoną odpowiedzialnością do działalności na obszarze RP (DZ.U. z 1934 r., Nr 31, poz. 281) i rozporządzenie Rady Ministrów z 1928 roku w sprawie warunków dopuszczania zagranicznych spółek akcyjnych i komandytowo akcyjnych do działalności na obszarze RP (DZ.U. z 1928 r., Nr 103, poz. 919). TP PT 35 TP PT TP PT Rozdział II 28 ◊ wybrane postanowienia wielu uregulowań prawnych, w szczególności w zakresie usług finansowych, telekomunikacji, transportu i gospodarki morskiej.37 TP Zgodnie prawnymi ściśle z PT obowiązującymi uregulowaniami inwestorzy zagraniczni, określonych przypadków z wyjątkiem w Ustawie o spółkach z udziałem zagranicznym z 1991 roku lub w odrębnych uzyskiwania przepisach, zezwolenia mogą bez podejmować potrzeby działalność w formie spółki: a)akcyjnej38, TP PT b)z ograniczoną odpowiedzialnością39, TP oraz za zezwoleniem gospodarczej w porozumieniu Rozporządzenia z z ministra PT współpracy zagranicą, właściwymi Rady wydawanym resortami Ministrów w na mocy sprawie firm zagranicznych działających długotrwale (permanent establishment) z 1976 roku, w sektorach: handlu zagranicznego, turystyki, transportu i kultury oraz prezesa Narodowego Banku Polskiego w porozumieniu z ministrem finansów w sektorze bankowości na podstawie Ustawy prawo bankowe40, TP PT w formie: c)firmy działającej długookresowo41 (oddział, TP PT przedstawicielstwo, itp.).42 TP 37 PT Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 23. 38 Zgodnie z kodeksem handlowym obecnie minimalny kapitał akcyjny niezbędny do utworzenia spółki wynosi 10 000 złotych. 39 Zgodnie z kodeksem handlowym obecnie minimalny kapitał zakładowy niezbędny do utworzenia spółki wynosi 4 000 złotych. 40 Zob.: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 (tekst jednolity). 41 permanent establishment. TP PT TP PT TP PT TP PT TP PT Rozdział II 29 W przypadku spółek, ogólną zasadą jest brak ograniczeń w maksymalnych zakresie progów minimalnych udziału czy zagranicznego w spółce. Podmioty gospodarcze mogą obejmować43 TP PT lub nabywać44 do 100% udziałów (akcji) spółki; TP PT mogą czynić to: ◊ tworząc samodzielnie udziałowcami lub z polskimi (akcjonariuszami) spółkę od podstaw, tzw. greenfield investment, ◊ nabywając akcje spółek na pierwotnym i wtórnym rynku papierów wartościowych, ◊ dokonując transakcji bezpośrednio wszystkim wydaje z ma inwestorom pominięciem właścicielem, Skarbem - z Państwa, najwięcej w tym który do zagranicznym rynku, - przede jak się zaoferowania w procesie prywatyzacji.45 TP Wychodząc PT od zasady ogólnej należy jednak mieć na uwadze kilka następujących spraw: 1)w niektórych sektorach istnieją ograniczenia procentowego udziału kapitału zagranicznego, 2)w pewnych preferowane „wrażliwych” inne sektorach inwestycje niż mogą być greenfield investment (np. sektor bankowy), 42 Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 24. 43 Przez obejmowanie uważa się objęcie działów (akcji)w spółceza wkład do kapitału spółki lub w związku z podwyższeniem kapitału zakładowego (akcyjnego)spółki. 44 Nabycie oznacza czynność prawną, polegająca na przeniesieniu na nabywcę praw udziałowych wspólnika (akcjonariusza) za pomocą przede wszystkim umowy sprzedaży, ale i np. darowizny. 45 Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 24. TP PT TP PT TP PT TP PT Rozdział II 30 3)w sektorach „wrażliwych”, objętych systemem ministra przekształceń własnościowych, może on określić w wydanym zezwoleniu strukturę kapitałową spółki, 4)w praktyce zainwestowanie mniej niż 50% kapitału spółki może oznaczać, że spółka jest podmiotem krajowym ze wszystkimi wynikającymi z tego faktu konsekwencjami.46 TP PT W 1995 roku opracowano projekt nowelizacji ustawy o spółkach z udziałem kapitału zagranicznego, który w 1996 roku został wdrożony do naszego systemu prawnego. Zasadniczą zmianą, którą wprowadziła nowelizacja ustawy o spółkach z udziałem kapitału zagranicznego, jest uzyskiwania z zniesienie zezwoleń udziałem MSW kapitału prowadzeniu działalności prawnego, obrotu importowanymi przez podmioty zagranicznego w zakresie handlu konsumpcyjnymi związanej z przy doradztwa nieruchomościami, dobrami działalności obowiązku oraz przemysłem zbrojeniowym.47 TP PT W 1995 roku przygotowano projekt nowelizacji ustawy z 1920 nieruchomości roku regulującej cudzoziemcom, w tym sprzedaż sprzedaż ziemi.48 TP PT Zmiany regulującym w naszym działalność systemie podmiotów prawnym, z udziałem kapitału zagranicznego, świadczą o postępującym 46 Por.: jw. Por.: Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, B. Durka, op. cit. s. 55. 48 Por.: jw. TP PT 47 TP PT TP PT Rozdział II 31 procesie dostosowań tego systemu do uregulowań Unii Europejskiej, do norm i standardów WTO i OECD. Sprzyjają one napływowi ZIB do Polski. 2.2 Wielkość i dynamika bezpośrednich inwestycji zagranicznych Sfery i wiąże rządzące duże zagranicznego i społeczeństwo nadzieje do z naszego napływem kraju. wiązało kapitału Jednocześnie napływ kapitału zagranicznego do Polski wywołuje obawy i wątpliwości zarówno wśród polityków, społeczeństwa, jak też inwestorów zagranicznych. Aby wyjaśnić te wątpliwości i formułować obiektywne oceny o tym procesie konieczne jest stałe monitorowanie działalności inwestorów zagranicznych w Polsce. Do tego niezbędny jest zorganizowany, spójny system przepływu informacji o inwestycjach zagranicznych. Obecnie działają pewne segmenty tego systemu w: GUS, PAIZ, MPW, NBP, IKCHZ. tych Należy systemów umożliwiałby monitoringu w jednak dążyć zorganizowany prowadzenie inwestycji podstawy do polityki gospodarczej do połączenia system, który systematycznego zagranicznych formułowania i dałby rekomendacji oraz dla dla promocji inwestycji zagranicznych.49 TP PT Inwestycje zagraniczne napływające do Polski pobudzają wzrost gospodarki, tworzą nowe miejsca pracy, przyspieszają gospodarczej, konkurencyjności modernizację wpływają produkcji, struktury na poprawę zwiększają eksport, Rozdział II 32 przyczyniają się do wdrażania nowych technologii oraz nowoczesnego managmentu i organizacji produkcji. Te pozytywne skutki napływu inwestycji zagranicznych części dotyczą polskiej jednak gospodarki. tylko niewielkiej Intensywność tego procesu jest ciągle zbyt mała. Pod koniec lat osiemdziesiątych inwestycje w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych są nowością. Polska w tamtych czasach postrzegana była jako kraj, w którym inwestycje zagraniczne nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Świadczy o tym wielkość napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich do naszego kraju. Wartość średnioroczna tych inwestycji w latach 1984 do 1989 wynosiła 16 mln USD, co stanowi zaledwie ułamek procenta w porównaniu do wielkości napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w ostatnich latach. Tabela 1 przedstawia wielkość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski oraz tempo ich zmian w latach 1984 - 1997. TP 49 Por.: Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 9. PT Rozdział II 33 Tabela 1 Wielkość zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce w latach 1984 - 1997 (w mln USD) Wartość roczna Wartość Tempo zmian ZIB zakumulowana (%) Lata 84 - 89 16* - 0,2 1990 89 105 1 1991 291 396 3,3 1992 687 1.083 8 1993 549 1.632 6,4 1994 2.689 4.321 31,4 1995 2.511 6.832 29,3 1996 5.159 12.027 60,6 1997 8.560 20.587 - * Dane średnioroczne. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Status Foreign Direct Investment in Poland at the End of 1997. Według danych bezpośrednie wielkich PAIZ, przepływy inwestorów obejmujących inwestycji w Polsce of w zagranicznych 1990 r., ZIB osiągnęły zakumulowaną wartość 105 mln USD, a ich napływ w ciągu tego roku wyniósł 89 mln USD. Następne dwa lata tj. 1991 i 1992 rok to dynamiczny rozwój zagranicznych w bezpośrednich Polsce. inwestycji Wartość inwestycji zagranicznych na koniec 1991 roku wynosi 396 mln USD (napływ w ciągu roku 291 mln USD), a na koniec 1992 roku 1083 mln USD (napływ w ciągu roku 687 mln USD ). Według skumulowana w Polsce właśnie PAIZ, rok wartość wynosiła zanotowano później, w inwestycji 1.632 mln nieduży USD. 1993 roku zagranicznych W spadek tym roku wartości Rozdział II 34 rocznej ZIB w porównaniu z rokiem poprzednim i zanotowano 549 mln USD. Rok 1994 bezpośrednich roku to bardzo inwestycji napłynęło do silny wzrost zagranicznych. Polski 2.689 W mln tym USD, a skumulowana wartość tych inwestycji wyniosła 4.321 mln USD. Rok później zanotowano obniżenie dynamiki wzrostu naszym kraju. inwestycji bezpośrednich w W roku 1995 wartość skumulowana ZIB wynosiła 6.832 mln USD , a wartość roczna 2.511 mln USD. W ocenie PAIZ na koniec 1996 roku wartość inwestycji zagranicznych w Polsce wyniosła 12 027 mln USD i była wyższa od ich stanu na koniec 1995 roku o 76,1%. W całym 1996 roku napłynęło do Polski 5.195 mln USD w formie nowych inwestycji zagranicznych czyli dwa razy więcej niż w 1995 roku. Na koniec skumulowaną W ciągu mln wartość tego USD. 1997 roku Najnowszy roku ZIB PAIZ na 20.587 napłynęło raport oszacowała do PAIZ mln Polski USD. 8.560 podsumowujący I półrocze 1998 roku szacuje skumulowaną wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na 25.603 mln USD (dane z czerwca 1998 roku). Tabela 2 przedstawia wielkość bezpośrednich inwestycji zagranicznych krajów w Polsce na koniec 1997 roku. inwestujących Rozdział II 35 Tabela 2 Najwięksi inwestorzy zagraniczni w Polsce w 1997 roku (w mln USD) Kraj USA Niemcy Koncerny międzynarodowe Włochy Francja Holandia Korea Południowa Wielka Brytania Austria Szwecja Szwajcaria Australia Dania Norwegia Irlandia Inwestycje w mln USD 3.981 2.104 1.654 Plany w mln USD 3.167 1.036 827 Ilość firm 91 134 15 1.636 1.616 1.213 1.077 1.002 660 565 445 354 306 240 191 1.063 1.402 352 612 441 185 185 303 77 28 439 11 44 51 34 5 26 34 36 9 4 22 7 3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Status Direct Investment in Poland at the End of 1997. of Foreign Jak wynika z listy PAIZ, do państw, które są najbardziej zaangażowane w inwestowanie w Polsce należą: USA, Niemcy, Włochy, Francja, Holandia. W ciągu dwóch ostatnich lat do tych państw dołączyła Korea Południowa. Tabela korporacji 3 przedstawia listę międzynarodowych w Polsce - czerwiec 1998 rok. największych inwestujących Rozdział II 36 Tabela 3 Korporacje międzynarodowe inwestujące w Polsce - czerwiec 1998 rok (w mln USD). Inwestor Fiat, Włochy Daewoo, Korea Gasprom, Rosja EBRD, międzynarodowa Metro AG, międzynarodowa Polish-American Enterprise Fund, USA ING Group, Holandia Pepsi CO, USA IPS, USA Coca - Cola Beverages, GB ABB, międzynarodowy Reemstma Cigarettenfab., Niemcy General Motors, USA Nestle, Szwajcaria Wartość inwestycyjna 1.247 1.207 834 653 537 510 Zobowiązania 420 412 370 350 310 307 303 300 380 216 15 600 - 708 390 826 216 650 - Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Status Foreign Direct Investment in Poland at the End of June 1998. of 2.3 Struktura regionalna i branżowa bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 2.3.1 Struktura regionalna (lokalizacja) inwestycji bezpośrednich Jak większość wynika z licznych inwestycji zagranicznego lokuje z się badań, zdecydowana udziałem wokół kapitału największych aglomeracji miejskich oraz w Polsce zachodniej. Z danych GUS na koniec 1994 roku wynika, że najwięcej spółek z udziałem kapitału zagranicznego zarejestrowano w Warszawie (6818). Rozdział II 37 Kolejne pozycje pod tym względem zanotowały województwa: poznańskie (1294), gdańskie (1272), katowickie (1268), wrocławskie łódzkie szczecińskie (1029), (677). krakowskie Najmniej zarejestrowano w spółek województwie (1045), (752), bo oraz zaledwie zamojskim, 16 nieco więcej w chełmskim (24) oraz w bialskopodlaskim i łomżyńskim 29).50 (po TP W PT następnych latach - 1995 - 1997 - tendencje te były umacniane. Szanse rozwoju gospodarczego tych regionów zależą w znaczącym stopniu od tego, w jaki sposób postrzegane jest inwestowania na przez inwestorów danym terenie. ryzyko Ryzyko to różnicuje się nie tylko w skali państw, ale także w skali mniejszych jednostek przestrzennych - miast i regionów. Badania ryzyka inwestycyjnego od kilku lat prowadzi Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową. Uzyskane wyniki wskazują, że do regionów o najwyższej atrakcyjności inwestycyjnej „należą tereny o wysokim stopniu urbanizacji, zapleczu relatywnie dobrze przemysłowym, stosunkowo wysoką, rozwiniętym charakteryzujące jak na warunki się polskie, chłonnością rynku. Na obszarach tych najlepiej rozwinięta jest telekomunikacja i komunikacja. Do grupy przodującej warszawskie, gdańskie, należą katowickie, województwa: poznańskie, 51 wrocławskie i krakowskie”. TP Cechą polskiej 50 PT charakterystyczną gospodarki jest transformacji różnorodność metod Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, B. Durka, op. cit. s. 78. 51 Prywatyzacja polskiej gospodarki w ujęciu regionalnym, praca zbiorowa pod redakcją M. Jarosz, op. cit., s. 36. TP PT TP PT Rozdział II 38 i dróg jej prywatyzacji. Prywatyzacja z udziałem kapitału zagranicznego, w formie ZIB, z najbardziej regionów. realizowana stanowi potencjalnie atrakcyjnych Potencjał zwłaszcza dróg jedną aktywizacji gospodarczy ulega wzmocnieniu, nowi właściciele z reguły wnoszą do sprywatyzowanych nowoczesne firm metody nowoczesną organizacji technologię, i zarządzania, dostęp do nowych rynków zbytu, środki niezbędne do uzdrowienia sytuacji finansowej firm. Z punktu widzenia państwa atrakcyjność ZIB wynika także z faktu, że są one transferem finansowym, który nie powoduje powstawania długu i związanych z tym kosztów obsługi i spłaty. Zasilone w ten sposób firmy wykazują ekspansję, która przyczynia się do wzrostu zatrudnienia oraz zapotrzebowania na rzeczowe czynniki produkcji.52 TP PT Badania dowiodły, że obraz firm o najwyższych nakładach niewątpliwie pozytywny. wprowadzają nowe inwestują w kapitał w regionach inwestycyjnych Firmy technologie ludzki. jest te inwestują, i produkty, Niektóre z nich zapewniają swym pracownikom względnie atrakcyjne wynagrodzenie. Cechują się też z reguły wysoka dynamiką wzrostu przychodów i zysków netto. 53 TP PT W Polsce istnieją duże oczekiwania związane z rozwojem gospodarki, pozytywną rolą kapitału zagranicznego i samych inwestycji bezpośrednich. Wynikają one rozwoju gospodarczego, od 52 TP PT TP 53 PT ze świadomości najbardziej Por.: jw., s. 42. Por.: jw., s. 48. który różnic w oddziela rozwiniętych poziomie Polskę krajów. Rozdział II 39 Prawdopodobnie zagraniczne nie są wszystkie jednoznacznie konieczność selektywnego Wypracowanie odpowiednich inwestycje korzystne. ich procedur Stąd traktowania. postępowania w tym zakresie wymaga z kolei systematycznych, pogłębionych analiz efektów i dotychczasowych doświadczeń związanych z funkcjonowaniem kapitału zagranicznego w Polsce i w poszczególnych jej regionach. 2.3.2 Struktura branżowa inwestycji bezpośrednich Większość zainwestowanego przez największych inwestorów kapitału zagranicznego trafiła do przemysłu. Wartość tych inwestycji w przemyśle wyniosła 11.042 mln USD (czyli 53,6%), kolejne zaś 5.782 mln inwestycyjne.54 TP najwięcej USD Spośród PT kapitału to zobowiązania gałęzi przemysłu zagranicznego przyciągnął przemysł: ◊ elektromaszynowy ◊ spożywczy i przetwórstwo żywności Następne miejsca zajęły telekomunikacja oraz sektor finansowy. zagranicznych inwestorów Małe zainteresowanie wzbudzają: rolnictwo i ubezpieczenia.55 TP 54 PT Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, B. Durka, op. cit. s. 59. 55 Por.: Inwestycje zagranicznew Polsce, B. Durka, op. cit. s. 76. TP PT TP PT Rozdział II 40 Tabela 4 Inwestycje zagraniczne w przemyśle polskim w 1997 roku (w mln USD) Sektor Przemysł ogółem spożywczy elektromaszynowy drzewno papierniczy chemiczny mineralny elektryczny metalurgiczny Inwestycje 11.042 3.276 2.510 1.158 Zobowiązania 5.782 1.109 1.969 293 1.087 971 664 375 518 864 260 184 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Status of Foreign Direct Investment in Poland at the End of 1997. Wyżej podana tabela (tabela 4) przedstawia inwestycje zagraniczne w przemyśle polskim w 1997 roku natomiast wykres 5 ukazuje wielkość inwestycji zagranicznych w Polsce w pozostałych działach gospodarki polskiej (poza przemysłem). Wykres 5 Inwestycje zagraniczne w Polsce w wybranych działach gospodarki w 1997 roku (w mln USD) Ubezpieczenia 354 Gospodarka Górnictwo - 16 komunalna - 96 Budownictwo 554 Rolnictwo - 15 Handel - 1.408 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Status of Foreign Direct Investment in Poland at the End of 1997. Rozdział II 41 Przemysł jest największym obszarem dla inwestycji zagranicznych, choć pod względem liczby spółek z udziałem kapitału zagranicznego (według (6848 danych GUS) przoduje zarejestrowanych handel spółek i z naprawy kapitałem zagranicznym). Dopiero na drugim miejscu - w tym zestawieniu i w i firm - dalszej jest wykazywany kolejności: (2008), składowanie obsługa budownictwo oraz przemysł nieruchomości (1154), łączność (5258) transport, (938), hotele i restauracje (435), rolnictwo i leśnictwo (235), pośrednictwo i finansowe kopalnictwo społeczna (77), (74), (160), ochrona edukacja górnictwo zdrowia (73) i i opieka zaopatrzenie w energię, gaz i wodę (11).56 TP PT 2.4 Czynniki stymulujące napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich Większość pozytywnie badań dowiodła nastawionych rosnący osób do udział kapitału zagranicznego w coraz niższych wiekowo grupach respondentów. Niebawem młodzi ludzie będą stanowić podstawę kadr w gospodarce. Ważne jest, że nie czują oni lęku przez obcym kapitałem, są lepiej przygotowani, wykazują większą zdolność do konkurencji i akceptowania zmian w otoczeniu. Są otwarci na przyjmowanie inwestycji zagranicznych i wiążą z nimi nadzieję na znaczną poprawę swojej pozycji oraz sytuacji przedsiębiorstw i kraju. Przyjmując i zachęcając inwestorów zagranicznych Polska napotyka silną konkurencję TP 56 PT Inwestycje zagranicznew Polsce, B. Durka, op. cit. s. 78. Rozdział II 42 w gospodarce światowej. O inwestycje zagraniczne zabiegają kraje rozwijające się, wysoko w tym rozwinięte, szczególnie kraje o szybko była coraz rozwijających się rynkach.57 TP W ostatnich PT latach Polska częściej oceniana jako najatrakcyjniejszy kraj do inwestowania spośród krajów Europy Środkowo - 58 Wschodniej. TP PT Tabela 5 przedstawia wielkość zagranicznych inwestycji bezpośrednich napływających do krajów naszego regionu w latach 1991 - 1995. Tabela 5 Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w wybranych krajach Europy Środkowo - Wschodniej w latach 1991 - 1995 (w mln USD) Kraj Czechy Węgry Polska Słowacja Słowenia CEFTA razem WŚW razem 1991 1 462 291 - 1992 1 479 678 111 3 260 1993 568 2 350 1 715 199 113 4 832 1994 862 1 114 1 875 203 84 4 084 1995 2 500 3 500 2 510 250 150 8 910 1995 (%) 20,0 27,4 20,0 2,0 0,6 70 - 3 657 6 600 6 603 12 757 100 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 69. Z roku pozytywnych na rok opini następuje o ugruntowanie stabilnym się inwestowaniu w naszym kraju. W rezultacie zwiększa się nasza atrakcyjność dla inwestorów zagranicznych. 57 Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 13. 58 Por.: Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 14. TP PT TP PT Rozdział II 43 Z końcem 1995 roku Centrum Badań Marketingowych „Indicator” przeprowadziło badania opinii o inwestycjach Według opinii zagranicznych badanych w podstawowym Polsce. czynnikiem przyciągającym inwestorów zagranicznych do Polski jest tania siła robocza oraz duża podaż siły roboczej.59 TP PT Niżej rankingową podana tabela czynników działalności 6 ilustruje decydujących gospodarczej w o Polsce listę podjęciu przez inwestorów zagranicznych. Tabela 6 Czynniki decydujące o podjęciu działalności gospodarczej w Polsce przez inwestorów zagranicznych w 1997 roku (w %) Czynniki Koszt siły roboczej Wielkość polskiego rynku Wzrost gospodarczy Podaż siły roboczej Redukcja kosztów prod. Gwarancja własności Bezpieczeństwo prawne Korzystne warun. działania Poziom cen Możl. transferu zysków Nabycia gruntu, nieruch. Możl. wycofania kapitału Dostępność surowców System bankowy Korzystne warunki ekspor. Szanse na członkostwo UE TP 59 Miejsce Znaczenie czynników na liście bardzo średn. mało niewa ranking. ważny ważny ważny żny 1 60.8 20.8 7.0 10.8 2 49.1 21.7 9.1 19.4 3 18.7 25.4 10.3 14.9 4 44.4 26.4 11.2 17.3 5 37.2 24.2 11.0 26.7 6 36.1 20.3 12.5 30.0 7 29.0 22.2 17.0 31.0 8 28.6 27.7 16.5 26.5 9 26.8 30.1 15.5 26.8 10 26.2 25.8 18.0 29.3 11 25.7 21.3 15.5 36.6 12 20.0 20.9 20.4 37.0 13 19.9 22.5 14.9 42.1 14 17.7 21.2 17.4 49.9 15 17.6 18.2 14.4 49.2 16 15.4 17.1 21.5 45.2 Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymaryk, J. Brach, AE,Wrocław, 1997, s. 98. PT Rozdział II 44 Stopa inflacji Dostęp do kredytów Zaopatrzenie w energię Transport Dochód narod. na 1miesz. 17 18 19 20 21 14.8 11.5 11.3 11.2 5.9 21.5 15.5 18.8 20.9 16.0 17.5 18.8 17.6 20.2 21.1 45.4 53.4 51.4 46.8 56.1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymaryk, J. Brach, op. cit., s. 95. Zatem czynniki wskazywane jako ważne to: wartość zasobów ludzkich (podaż i koszty siły roboczej), relatywnie stabilność sytuacji oraz, czynnik jak w sądzę, Polsce Chrakterystyczne niskie koszty politycznej mało - gospodarczej dotychczas wielkość jest, i że produkcji, doceniany polskiego pośród rynku. wszystkich czynników nie wymienione jest korzystne położenie Polski w centrum Europy. 2.5 Bariery bezpośrednich inwestycji zagranicznych Oceniając ekonomiczne warunki działania przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w Polsce, GUS przeprowadził badanie inwestorów zagranicznych. Systematycznym badaniem objęto ponad 2 tys. przedsiębiorstw krajowych i około 150 firm z udziałem kapitału zagranicznego. Były to głównie duże i średnie firmy. Po przeprowadzeniu stwierdzono istotne przedsiębiorstwami i przesiębiorstwami przedsiębiorstw badań różnice z przedsiębiorstw, w ocenach kapitałem krajowymi. wyodrębniono W między zagranicznym działalności następujące typy Rozdział II 45 barier: popytowe, podażowe, finansowe i systemowe. ◊ bariery popytowe - są mniej dokuczliwe dla firm zagranicznych niż dla przedsiębiorstw krajowych. Firmy zagraniczne mniej obawiały się konkurencji ze strony importu, jednak bariera niedostatecznego popytu zagranicznego jest dla nich o silniej tym, że odczuwana. oferta Może rynkowa to firm świadczyć zagranicznych jest bardziej atrakcyjna dla rynku krajowego niż dla rynku zagranicznego, na którym jest już dobrze znana. ◊ bariery podażowe - są na ogół mniej dotkliwe dla przedsiębiorstw zagranicznych niż dla przedsiębiorstw krajowych. Zwłaszcza w zakresie ocen stopnia przewaga tych Natomiast jest nowoczesności brak równie pierwszych parku jest maszynowego zdecydowana. wykwalifikowanych dokuczliwy pracowników dla obu grup przedsiębiorstw. ◊ bariery finansowe - podobnie jak dwie pierwsze, są mniej odczuwalne przez obcy kapitał. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego mają wyraźnie mniej kłopotów z uzyskaniem kredytów na korzystnych warunkach. Mniej uciążliwe jest dla nich także obciążenie budżetowe. ◊ bariery systemowe - nie są jednoznacznie oceniane przez badane grupy podmiotów. Z jednej strony, przedsiębiorstwa z udziałem kapitału Rozdział II 46 zagranicznego nie mają szczególnych kłopotów z realizacją procesu inwestycji, ale z drugiej strony dużo gorzej niż ogół podmiotów oceniają stan przepisów subiektywny polskiego. prawnych. efekt Na Być szoku pewno może adaptacji jednak jest jest to do prawa to także sygnał o potrzebie poprawy istniejącego stanu rzeczy w tej materii.60 TP Spora grupa najważniejszą PT inwestorów barierę zagranicznych inwestowania w jako Polsce postrzegała jeszcze nie tak dawno niestabilność polityczną. Przejawy politycznej, spory destabilizacji o politykę sytuacji gospodarczą i wdrażane instrumenty finansowe mogłyby wpłynąć na kształtowanie się niekorzystnego wizerunku naszego kraju i zmniejszyć naszą atrakcyjność dla inwestorów zagranicznych. Jednakże ostatnie dwa, trzy lata pokazały, że pomimo zmiany rządu, parlamentu - jednym słowem - zmiany polityki państwa nie zmienia się polityka gospodarcza. gospodarcze Relatywnie wskazują, że nasz dobre kraj wyniki pozostaje nadal atrakcyjny dla kapitału zagranicznego. Inwestorzy zniechęcające eksponowali zagraniczni do oceniając inwestowania niespójny i czynniki w Polsce niestabilny system prawny, niekorzystną dla inwestorów zagranicznych politykę konflikty celną, duże ryzyko społeczne, inwestycyjne, powolne tempo i niewystarczający zakres reform gospodarczych, nadmierne TP 60 roszczenia związków Por.: Inwestycje zagraniczne w redakcją B. Durka, op. cit., s. 12. PT Polsce, zawodowych. prac zbiorowa pod Rozdział II 47 Utrzymująca się od 1994 roku dynamika wzrostu polskiej gospodarki zadecydwała o lepszej pozycji Polski na listach porównujących atrakcyjność inwestowania.61 TP PT Oceniając skarżą w się naszym Polskę na kraju inwestorzy biurokrację. nie ma zagraniczni Stwierdzono, zadawalającej że regulacji prawnej dotyczącej inwestycji zagranicznych. TP 61 Inwestycje zagraniczne w Polsce, prac zbiorowa pod redakcją B. Durka, op. cit., s. 116. PT Rozdział III 48 Rozdział III Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kraju przyjmującego na przykładzie Polski. 3.1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a wzrost gospodarczy Efektywny przebieg transformacji polskiej gospodarki, podobnie jak i innych, przechodzących od gospodarki planowanej do rynkowej (np. Czechy, Węgry), warunkowany jest w dużej mierze przez charakter wdrażanej koncepcji otwierania rynku. Najogólniej koncepcji można otwierania przyjąć, że gospodarki u podstaw każdego kraju tkwi założenie o wzrastającym wpływie otoczenia na jej rozwój. Podstawowym otwierania gospodarki uwzględnienie w i popytu wyznacznikiem jest polityce zagranicznego, zaś nadrzędne inwestycyjnej szerzej zaś podaży patrząc - kierunków rozwoju gospodarki światowej. Oznacza to, że otwieranie automatycznie w politycznych. Te wyjściową gospodarki wyniku procesu otwierania istocie ekonomicznej przesłanki natury dla zmian stanowią efektywnego gospodarki, jest następuje zaistniałych ostatnie przesłankę nie który jedynie przebiegu w determinowany ekonomicznej, swej przez technicznej, technologicznej kształtujące politykę gospodarczą Rozdział III 49 państwa i jej integralną część - zagraniczną politykę ekonomiczną.62 TP PT Teoretyczna więc istota procesu otwierania gospodarki sprowadza się do wiązania kierunków rozwoju danej gospodarki gospodarki z światowej kształtowanie poprzez w i tym celu naukowo inwestycyjnych powiązania - rozwoju odpowiednie procesów wykorzystując produkcyjne kierunkami handlowe, techniczne, którym kształt nadaje zagraniczna polityka ekonomiczna państwa.63 TP PT W pierwszej fazie transformacji gospodarczej jako zjawisko proimportowy i prawidłowe typ należy otwierania towarzyszącą mu uznać gospodarki nadwyżkę importową wykorzystywaną na cele rozwojowe zarówno przez fakt pozytywnego jej wpływu na poziom akumulacji jak i odpowiednią strukturę dóbr będących w dyspozycji danej gospodarki. W praktyce powinno to więc oznaczać preferowanie rozwoju takich powiązań z zagranicą, które będą sprzyjać przede wszystkim zwiększaniu przeznaczonych modernizacyjnych dóbr głównie potrzeb inwestycyjnych na zaspokajanie gospodarki. Od samego jednak początku podstawowym warunkiem efektywnego przebiegu jest proimportowego wiązanie importu otwierania z gospodarki eksportem, głównie w ramach różnych form współpracy produkcyjnej, w tym zwłaszcza w ramach m.in. takich inwestycji bezpośrednich, które kreują zdolności eksportowe. Wynika to z wymogu stwarzania trwałych warunków 62 K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne zagraniczny Polski, AE, Kraków, 1997, s. 2. TP PT a handel Rozdział III 50 dochodzenia do równowagi wewnętrznej i zewnętrznej gospodarki przy stale wzrastającym imporcie.64 TP PT Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają podstawową rolę w transformacji każdej gospodarki poprzez determinują Wynika one to jej że gospodarstw prywatnego (przedsiębiorstwa deficytowe), istotnej domowych, także poziomu niewielkich zysku przedsiębiorstw oraz publicznego państwowe a mierze inwestycyjną. niedostatecznego reinwestowanego sektora w działalność z: oszczędności rozmiarów fakt, są na ograniczonych ogół możliwości inwestycji z budżetu. W takiej sytuacji istotna rola w finansowaniu oszczędnościom inwestycji zewnętrznym, musi w przypadać tym głównie w ramach bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Im większe będą rozmiary tych inwestycji, tym większe będzie ich oddziaływanie na tempo wzrostu gospodarki i zmiany jej struktury, na dynamikę, poziom i strukturę produkcji, usług, rynek pracy, potencjał innowacyjny, eksport, a w konsekwencji na jej konkurencyjność.65 TP W roku ubiegłym PT produkt krajowy brutto wzrósł prawie o 6%, a realnie w stosunku do 1989 roku w był cenach wyższy o około porównywalnych 9%. O nakłady 22% wzrosły inwestycyjne, a w stosunku do 1990 roku były wyższe o ponad 52 %. Na takie tempo inwestowania miał głównie 63 TP PT 64 TP PT TP 65 PT Por.: jw. Por.: jw., s. 3. Por.: jw. Rozdział III 51 wpływ dynamiczny wzrost transferu obcych kapitałów inwestycyjnych.66 TP PT Wzrost gospodarczy rzędu 6% i start rozmów zjednoczeniowych zachęta dla z Unią Europejską, zagranicznego kapitału. to dobra „To kraj bezpiecznych inwestycji”, twierdzi Gerald Hines z amerykańskiej planuje firmy wybudowanie powierzchni deweloperskiej, w biurowej. Warszawie Liczy się 40 na która tys. 25% m2 P P zysk, podczas gdy w całej Europie Środkowo - Wschodniej zysk ten ocenia się na 12%.67 TP Bezpośrednie w procesie niosą za inwestycje transformacji sobą nie tylko (związane ze eksportu, zatrudnienia środków także na PT wzrostem polskiej korzyści ważniejsze - Kategoria spill oraz pośrednie określane over gospodarki bezpośrednie akumulacji, restrukturyzację korzyści zagraniczne ze produkcji, znajdowaniem gospodarki), - być mianem występuje ale może nawet spill over. nie tylko na poziomie przedsiębiorstw, lecz przede wszystkim na poziomie branż, gałęzi, działów, sektorów czy całej gospodarki. Czynnikami, które determinują popyt na owe spill over to przede wszystkim luka technologiczna a także w i edukacyjna dużym stopniu oraz menedżerska, zapotrzebowanie na kapitał potrzebny dla restrukturyzacji gospodarki i podwyższenia jej konkurencyjności.68 TP 66 PT A. Chmielewski, „Stabilne inwestowanie”, Polityka, 1998. Na podst. „Financial Times”, Mogło być lepiej, Rynki zagraniczne, nr 72, 1998. 68 K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 6. TP PT 67 TP PT TP PT Rozdział III 52 3.2 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a zatrudnienie i wynagrodzenia Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na zatrudnienie warto rozpatrywać zarówno w aspekcie ilościowym, jak również edukacyjnym i dotyczącym wydajności pracy. W końcu 1995 roku w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego zatrudnionych było 495 tys. osób co w stanowiło około 10,1% przedsiębiorstwach zatrudnionych w porównania, w zatrudniały 374 w ogółu Polsce gospodarce 1993 roku tys. zatrudnionych oraz 4,4% narodowej. ogółu TP 69 Dla PT przedsiębiorstwa osób, - tj. 7% te ogólnego zatrudnienia w przedsiębiorstwach oraz 3,3% ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej.70 TP Wydajność pracy w PT przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego jest znacznie wyższa od średniej krajowej. Ilustrują to wyższe przychody w na jednego przedsiębiorstwach zatrudnionego, z udziałem które kapitału zagranicznego w 1995 roku były prawie dwukrotnie wyższe od średniej krajowej. Jest to możliwe z jednej strony - dzięki lepszej organizacji pracy i systemowi szkolenia, a z drugiej strony dzięki wyższemu przedsiębiorstw poziomowi z technologicznemu udziałem kapitału zagranicznego.71 TP 69 PT Z ogólnej liczby 495 tys. około 90% przypadało na działalność gospodarczą, w tym na produkcję 36%, na handel i naprawy 34% oraz obsługę nieruchomości 10%. 70 Por.: K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 4. 71 K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 4. TP PT TP PT TP PT Rozdział III 53 W 1996 roku spółki z udziałem kapitału zagranicznego zatrudniały blisko 526 tys. osób, co stanowiło 4,6% całego zatrudnienia w gospodarce narodowej. Zwiększa się też przewaga firm z kapitałem wydajności w zagranicznym pracy, przeliczeniu na pod mierzonej 1 względem przychodami pracownika. W 1996 roku wydajność pracy w tych firmach była dwukrotnie wyższa od przeciętnej dla ogółu podmiotów gospodarki narodowej.72 TP PT Wejście kapitału zagranicznego w pierwszym okresie jego działalności nie pozwala jeszcze na jednoznaczną zasobów opinię pracy. przedsiębiorstw73 TP w dwóch aktywizacji Z w PT spadło, stabilnym i o pięciu dwóch zaś poziomie. w lokalnych badanych zatrudnienie jednym Łączny wzrosło, pozostawało bilans na zwolnień przyjmowania nowych pracowników jest jednak pozytywny. Zatrudnienie ogółem we wszystkich badanych przedsiębiorstwach wzrosło w stosunku do stanu przed pojawieniem się zagranicznych właścicieli o 1,6%.74 TP Nieodłącznym PT elementem polityki zatrudnie- niowej jest polityka kształtowania wynagrodzeń. Generalnie w przedsiębiorstwach, w których miały miejsce redukcje w wyższe przeciętne przeciętnych na były zarazem wynagrodzenia. W stosunku do wynagrodzeń przedsiębiorstw 72 zatrudnieniu, koniec brutto czerwca w sektorze 1995 roku I. Wojtulewicz, „Inwestycje zagraniczne”, Rynki zagraniczne, nr 79, 1998. 73 Dane według J. Pietrewicz, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na rozwój gospodarczy regionów, PAN, Warszawa 1995, s. 43. TP PT TP PT Rozdział III 54 przewyższały ich Jednocześnie poziom istniejącego „rąk pracy” wynagrodzeń. sprzedaży granicach występowały stywania do w i Tam przypadki lokalnie oferowania z kolei, zawarte ok. były wykorzy- dużego nadmiaru niższych gdzie 60%. stawek przy czasowe umowie gwarancje zatrudnienia, przeciętny poziom wynagrodzeń tylko stosunkowo nieznacznie (o ok. 15%) przewyższał średnią krajową. średniej w Wysokiemu, krajowej, niektórych zarazem stosunku poziomowi relatywnie Rezultatem jak warunki wyższy tych pracochłonności towarzyszył wzrost procesów, polskiej wydajności są niskie, gospodarki, przychodów, do wynagrodzeń przedsiębiorstwach pracy. na w wskaźniki zawierające się, według dostępnych danych, w przedziale od 9,2% do 14,3%. Ten ostatni wskaźnik odnosi się przy tym do przedsiębiorstwa z niewygasłymi jeszcze gwarancjami zatrudnienia.75 TP Wydaje się zatrudnieniowa zatem, firm zagraniczny, PT że polityka przejętych podporządkowana przesłance zwiększenia i wykorzystania efektywności Przeważnie wyższy od płacowo- przez kapitał jest ogólnej intensywności czynnika pracy. przeciętnych poziom wynagrodzeń oznacza większe możliwości nabywcze zatrudnionych stanowiąc mieszkańców pozytywny określonego impuls regionu, popytowy dla producentów dóbr i usług konsumpcyjnych.76 TP 74 PT Por.: J. Pietrewicz, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na rozwój gospodarczy regionów, op. cit., s. 43. 75 Por.: J. Pietrewicz, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na rozwój gospodarczy regionów, op. cit., s. 44. 76 J. Pietrewicz, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na rozwój gospodarczy regionów, op. cit., s. 44. TP PT TP PT TP PT Rozdział III 55 3.3 Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel zagraniczny i bilans płatniczy Handel zagraniczny bezpośrednie kraju inwestycje przyjmującego zagraniczne wykazuje ścisły związek z tymi inwestycjami. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mają również istotny wpływ na bilans płatniczy dokonywane. w Fakt polskim kraju, taki handlu w którym odnotowuje zagranicznym się i są one również bilansie płatniczym. W 1996 roku wartość eksportu wzrosła o 6,7% do poziomu 24,4 mld USD podczas, gdy odpowiednie wskaźniki dla importu wynosiły 27,8% i 37,0 mld USD. W rezultacie bilans handlowy wykazał saldo ujemne w wysokości 12,6 mld USD (w 1995 roku 6,2 mld USD). Za zaistniałą sytuację w bilansie handlowym Polski na pierwszy rzut oka należałoby obciążyć przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego, gdyż 67% tego deficytu tj. 8,4 mld USD, przypadało właśnie na te przedsiębiorstwa.77 TP PT Wynikało to stąd, że w 1996 roku eksport przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego wyniósł 9,3 mld USD, co stanowiło 38,1% całego polskiego eksportu (w 1995 roku odpowiednio 7,9 mld USD i 34,7%). Natomiast import przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w 77 1996 roku wyniósł 17,7 mld K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczny Polski, op. cit., s. 6. TP PT USD tj. zagraniczne a 47,7% handel Rozdział III 56 importu ogółem (w 1995 roku odpowiednio 12,2 mld USD i 42,1%). Do nieco jednak odmiennych wniosków dojść można, jeśli głębiej zanalizuje porówna się się ten problem.78 TP PT Jeżeli bowiem tempo wzrostu eksportu firm z kapitałem zagranicznym z tempem wzrostu firm wyłącznie o polskim kapitale, to okaże się, że o przyroście eksportu w 1996 roku decydowały przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym. Tempo wzrostu ich eksportu wynosiło 17,4% podczas gdy przyrost eksportu polskich przedsiębiorstw wynosił zaledwie 1,1%. Relatywnie wyższego tempa wzrostu eksportu przedsiębiorstw z udziałem oczekiwać w kapitału zagranicznego następnych latach. To należy relatywnie większe proeksportowe nastawienie przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego wynika niewątpliwie z wyższego poziomu międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstw tych o przedsiębiorstw wyłącznie polskim aniżeli kapitale. Składa się na to przede wszystkim wyższy poziom technologiczny ich produkcji i związana z nim wyższa jakość i nowoczesność produkcji, a ponadto łatwiejszy często dostęp do rynków zagranicznych, a także stosowanie nowoczesnego marketingu. One też charakteryzują się wyższą wydajnością pracy.79 TP PT Z każdym rokiem firmy z udziałem kapitału zagranicznego coraz aktywniej włączają się w handel zagraniczny. Wśród podmiotów z kapitałem 78 Por.: K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 6. 79 K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 6. TP PT TP PT Rozdział III 57 zagranicznym, uczestniczących handlowej zagranicą, z w wymianie występują zarówno producenci - eksporterzy, importujący na potrzeby produkcji krajowej oraz produkcji kierowanej na eksport, jak i firmy pośredniczące w eksporcie i imporcie. W ubiegłym roku łączna wartość eksportu spółek z kapitałem zagranicznym wyniosła 11 mld USD. Rośnie też import tych firm. W ubiegłym roku kupiły one towary wartości 21,1 mld USD.80 TP PT Jak wynika zapotrzebowanie z na raportu import IKCHZ firm z znaczne kapitałem zagranicznym wynika z modernizacji ich potencjału produkcyjnego, co wpływa na zwiększenie importu inwestycyjnego. Jednocześnie rosnąca produkcja tych przedsiębiorstw wpływa na zwiększenie popytu na import zaopatrzeniowy. Poprawia się też wynik finansowy spółek, w tym wskaźniki rentowności kapitału i majątku. Świadczy to o efektywniejszej gospodarce zasobami i środkami finansowymi na tle podmiotów z kapitałem polskim.81 TP Z roku na rok PT maleje udział importu zaopatrzeniowego, zwiększa się natomiast import konsumpcyjny konsumpcyjnym i inwestycyjny. dominują elektromaszynowego, W imporcie wyroby przemysłu spożywczego, lekkiego i chemicznego. Rośnie import inwestycyjny. Jest to 80 import wyrobów przemysłu elektromaszynowego I. Wojtulewicz, „Inwestycje zagraniczne”, Rynki zagraniczne, nr 79, 1998. 81 Por.: jw. TP PT TP PT Rozdział III 58 i metalurgicznego, mineralnego, drzewno - papierniczego oraz produktów rolnictwa.82 TP PT 3.4 Bezpośrednie inwestycje zagraniczny a transfer technologii Inwestorzy przejmowania istotnych zagraniczni zakładów zmian od rozpoczęli technologicznych momentu wprowadzanie w produkcji. Zainstalowano nowe maszyny i zatrudniono ekipy specjalistów zachodnich, unowocześnieniem wydajności produkcji, pracy, pracowników którzy na a także pracowali nad podnoszeniem szkolili wszystkich polskich szczeblach przygotowując ich do podjęcia nowej produkcji. Prowadzono też kursy zawodowe, kursy językowe, zastosowania komputerów, bhp, itp. Dla wielu wykształconych, młodych pracowników stworzono niezwykłą szansę poznania produkcji na najwyższym, Obcowanie z nowoczesnymi światowym maszynami, poziomie. świetną organizacją pracy, nauką języków obcych, pozwala wielu z nich zyskać kwalifikacje nie tylko do wykorzystania w tym, konkretnym zakładzie, ale i w innych tej branży w Polsce i w świecie.83 TP Tempo wprowadzanych zmian i PT innowacji dla części pracowników jest zabójcze. Tylko młodzi 82 PAP, „Więcej na inwestycję i konsumpcję”, Rynki zagraniczne, nr 74, 1998. 83 Por.: B. Danecka Społeczne aspekty prywatyzacji z udziałem inwestorów strategicznych: przedsiębiorstwo społeczność lokalna, PAN, Warszawa, 1995, s. 59. TP PT TP PT Rozdział III 59 i ci najzdolniejsi, wymaganiom czasów. przyjmowanie muszą Przenoszeni z w Starsi, zmian, odejść są stanie mniej tkwiący w zajmowanych są do prac o podołać otwarci swych na nawykach stanowisk pracy. mniejszym tempie, o niższym stopniu złożoności. Rodzi się w nich uczucie pokrzywdzenia, odsunięcia, niedocenienia. Pracownicy o wieloletnim zmarnowanego życia. stażu W mają poczucie świadomości wielu pracowników sukcesy produkcyjne zakładu, wzrost produkcji, rozszerzanie asortymentu, budowa nowych hal, itp. dokonuje się zbyt dużym kosztem, kosztem ich życia, ich ambicji.84 TP Jedną z nowoczesności wiek. części pytanie przedsiębiorstwa z zagranicznego wytwarzania i przyczyniają przemysłu stosowanych technologii Istnieje PT i urządzeń - w miar jest jakim ich stopniu udziałem kapitału wprowadzając zmiany metod technicznego uzbrojenia pracy się do podwyższając modernizacji tym polskiego samym jego badania tych konkurencyjność.85 TP PT Przeprowadzone w Polsce zależności dla 846 przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, wskazują, że w 1995 roku większość tych przedsiębiorstw (około 63%) stosowała urządzenia i technologie których wiek mieścił się w przedziale od 1 roku do 5 lat, przy czym przeważały technologie sprzed roku. Ponad jedna TP 84 czwarta badanych przedsiębiorstw (28,6%) Por.: B. Danecka, Społeczne aspekty prywatyzacji z udziałem inwestorów strategicznych: przedsiębiorstwo społeczność lokalna, op. cit. s. 59. PT Rozdział III 60 wykorzystywała urządzenie sprzed 10 lat. Według tych badań proporcjonalnie najwięcej najnowszych technologii i urządzeń (nie starszych niż rok) stosują firmy z udziałem kapitału kanadyjskiego (86,7%), brytyjskiego (70,7%) i (71,9%), amerykańskiego austriackiego (70,5%). Najnowsze technologie (sprzed roku) wprowadzają na polski rynek (rok działający 1995) w takich inwestorzy branżach zagraniczni jak: informatyka (94,1%), wydawnictwa i poligrafia (83,3%), hotele (78,3%) oraz produkcja maszyn i urządzeń (73,5%).86 TP Wraz PT z kapitału napływem do zagranicznego technologii nastąpiły technicznego środowiska polskiej oraz gospodarki nowoczesnych korzystne pracy. zmiany Znalazło to odbicie w takich zmianach tego środowiska, jak jakość maszyn i urządzeń oraz procesów technologicznych, wzroście zakresu automatyzacji i komputeryzacji produkcji, jakości surowców i materiałów do produkcji a także samych warunków ekologicznych. oferowanych Rzutuje produktów to i nie tylko usług, ale na jakość również na higienę i bezpieczeństwo pracy.87 TP PT Warto też podkreślić, że krajowi producenci dość często wzorują się na wyrobach wprowadzonych przez inwestorów zagranicznych. Proces naśladownictwa stał się tym samym nieodłącznym atrybutem polskiego rynku. Produkty wzorowane na ofercie 85 zagranicznych inwestorów pojawiają się Por.: K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 5. 86 K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, op. cit., s. 5. TP PT TP PT Rozdział III 61 bardzo szybko na rynkach, najczęściej już w ciągu roku. Zjawisko imitacji poprawia atrakcyjność krajowych towarów konsumpcyjnych i w rezultacie rośnie ich udział oferowanych oznacza, rynkowych rynku. Wzrost towarów przez przedsiębiorstwa zagraniczne że substytucji w następują importu dzięki w w Polsce dziedzinie bezpośrednim procesy artykułów inwestycjom zagranicznym, zmniejszając tym samym presję na bilans handlowy. przedsiębiorstw Dla stwarza wielu to rodzimych niewątpliwie nowe możliwości eksportowe.88 TP PT 87 Por.: jw. K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczny Polski, op. cit., s. 6. TP PT TP 88 PT zagraniczne a handel Zakończenie 62 Zakończenie Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą być siłą postępędową w zmian prywatyzacji, pozyskiwaniu wielu dziedzinach: mobilizacji kapitału, nowoczesnej w technologii, produkcji towarów wysokiej jakości na rynek krajowy i na eksport. Możliwości przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych są zróżnicowane i zależą między innymi zaawansowanie od przemian prywatyzacji), podatkowa, poziom czynników rynkowych warunki infrastruktury kapitału takich (postęp prawne, usług polityka bankowych, telekomunikacyjnej, ludzkiego jak: (menedżerskiego, stan poziom marketingu i organizacji, znajomości języków obcych). Można stwierdzić, że bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają kluczową rolę w gospodarce państwa przyjmującego. ZIB mają istotny wpływ na wzrost gospodarczy, handel zagraniczny i bilans płatniczy takiego kraju. Niosą za sobą również w transfer dziedzinie technologii, telekomunikacji przeobrażenia i zastosowania komputerów. Jak wskazują dane zamieszczone w tej pracy, w Polsce po roku 1989 rośnie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. na rok, w bardzo dużym tempie znaczenie Z roku wzrasta ich wiekość. Coraz więcej firm angażuje swój kapitał Zakończenie 63 w naszym kraju i wpływa w ten sposób na jego rozwój gospodarczy. Zachodnim inwestorom, Polska jawi się jako kraj o wciąż dokonywania polepszjących inwestycji. się Wśród warunkach byłych do państw socjalistycznych Polska jest państwem obszarowo największym co i oznacza ludnościowo potencjalnie najliczniejszym, zasobny rynek zbytu i pracy. Położenie między krajami byłego Związku Radzieckiego naturalną i Niemcami pozycję w daje handlu naszemu między kraju Wschodem i Zachodem. Polska jest krajem atrakcyjnym dla zachodniego inwestora również dlatego, że jest krajem narodowościowo konfliktu w z całej etnicznego Europie krajami największe i szansa jest w niej Środkowo - Wschodniej. grupy szanse jednolitym najmniejsza wyszechradzkiej do wejścia w Wraz Polska struktury ma Unii Europejskiej na przełomie tego stulecia. Posiada siłę roboczą, która wyszkolona oraz naturalne, które inwestorów jest jest są stosunkowo zasobna oceniane relatywnie w przez wysoko. dobrze bogactwa zachodnich Posiada też bezpośredni dostęp do morza. Lecz jednak inwestowania poza kapitał dodatnimi zagraniczny aspektami napotyka w naszym kraju na przeszkody. Zalicza się do nich: niestabilność rozwój bazy technicznej polityczną, przemysłowej i w sektora dysproporcjonalny stosunku do kadry usługowego, słabo rozwinięty system bankowy, nadal mały szacunek dla pracy wśród kadry robotniczej. Zakończenie 64 W interesie Polski leży prezentacja jej możliwości adaptacyjnych do potrzeb gospodarki rynkowej. Wymaga z kolei znajomości mechanizmów to handlu i biznesu, własnych strategii wszystkim wymiany informacji analizy potrzeb własnych rozwinięcia inwestycyjnych, i a przede doświadczeń, i partnerów, zrozumienia, że w sferze biznesu międzynarodowego solidna transakcja kalkulacji stron. interesów jest zawsze oparta uczestniczących w na niej Summary 65 Summary Foreign fundamental world’s Direct form the economy. Investment has Investment flow In very of capital these dynamic belongs in years to the Foreign progress. Foreign Investment has also specific attributes. In one cause it is desirable by recipient country and mother country but in other cause there arouses many fear. Foreign Direct Investment is worthy of mention for various reasons: ◊ high dynamic of propgress; ◊ specific attributes; ◊ fact, that not all regions of economy parcitipate in similar degree in the flow of Foreign Direct Investment; This paper touches in theory problems about Foreign Direct Investment. For the purpose of it, is to show connection, function and influence that Foreign Direct Investment exerts on economy of recipient country this kind of capital. In the first chapter was shown idea of Foreign Direct Investment in general, motives of investment and importance Foreign Investment in the world’s economy. In the second chapter was presented Foreign Direct Investment in Poland: progress and dynamics in last years, proportions, geography and branch structure, barrier of investment. It was shown law regulations in our country as well. Summary 66 In the importence recipient third Foreign country. chapter Direct It was was discussed Investment shown for connection beetwen growth of economy, employment and payment in this technology. country, foreign trade and also 67 Spis tabel i wykresów Spis tabel i wykresów TABELE U Tabela 1 - Wielkość zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce w latach 1984 - 1997 .. 34 Tabela 2 - Najwięksi inwestorzy zagraniczni w Polsce w 1997 roku ......................... 36 Tabela 3 - Korporacje międzynarodowe inwestujące w Polsce - czerwiec 1998 rok ..... 37 Tabela 4 - Inwestycje zagraniczne w przemyśle polskim w 1997 roku ................ 41 Tabela 5 - Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w wybranych krajach Europy Środkowo - Wschodniej w latach 1991 - 1995 ............ 44 Tabela 6 - Czynniki decydujące o podjęciu działalności gospodarczej w Polsce przez inwestorów zagranicznych w 1997 r. ........... 45 WYKRESY U Wykres 1 - Przyrost wartości światowego GDP w latach 1995 - 1996 ......................... 19 Wykres 2 - Przyrost wartości światowego eksportu towarów i usług w latach 1995 - 1996 w mld USD ...................................... 19 Wykres 3 - Inwestycje zagraniczne w wybranych krajach w 1996 roku ................ 21 68 Spis tabel i wykresów Wykres 4 - Najwięksi inwestorzy zagraniczni w 1996 roku .................................. 21 Wykres 5 - Inwestycje zagraniczne w Polsce w wybranych dziedzinach gospodarki w 1997 r. ... 42 69 Bibliografia Bibliografia 1.A. Chmielewski, „Stabilne inwestowanie”, Polityka, 1998; 2.B. Danecka, Społeczne aspekty prywatyzacji z udziałem inwestorów strategicznych: przedsiębiorstwo - społeczność lokalna, PAN, Warszawa, 1995; 3.Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359; 4.Handel zagraniczny - organizacja i technika, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymarczyka, PWE, Warszawa, 1996; 5.I. Wojtulewicz, „Inwestycje zagraniczne”, Rynki zagraniczne, nr 79, 1998; 6.I. Wojtulewicz, „Inwestycje zagraniczne”, Rynki zagraniczne, nr 79, 1998; 7.Inwestycje zagraniczne w Polsce, praca zbiorowa pod redakcją B. Durka, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, 1995; 8.Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, praca zbiorowa pod redakcją J. Rymaryk, J. Brach, AE,Wrocław, 1997; 9.J. Pietrewicz, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na rozwój gospodarczy regionów, PAN, Warszawa 1995; 10.J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo - Wschodniej, UŁ, Łódź, 1996; 70 Bibliografia 11.K. Starzyk, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a handel zagraniczny Polski, AE, Kraków, 1997; 12.Międzynarodowe stosunki gospodarcze, praca zbiorowa pod redakcją A. Budnikowskiego i E. Kaweckiej - Wyrzykowskiej, PWE, Warszawa, 1996; 13.Na podst. „Financial Times”, Mogło być lepiej, Rynki zagraniczne, nr 72, 1998; 14.PAP, „Więcej na inwestycję i konsumpcję”, Rynki zagraniczne, nr 74, 1998; 15.Rett R. Ludwikowski, Regulacje handlu i biznesu międzynarodowego, Dom wydawniczy ABC, Warszawa, 1996; 16.Status of Foreign Direct Investment in Poland at the End of 1997 - data of PAIZ; 17.Status of Foreign Direct Investment in Poland at the End of June 1998 - data of PAIZ; 18.T. Pyka, K. Marcinek, H. Szkaradkiewicz, Zarys ekonomiki i organizacji procesu inwestycyjnego, AE, Katowice, 1979; 19.The List of Major Foreign Investors in Poland at the End of June 1998 - data of PAIZ; 20.W. Zysk, Konkluzje Światowego Raportu Inwestycyjnego UNCTAD (World Investment Report 1997), AE, Kraków, 1998; 21.Współczesna gospodarka światowa, praca zbiorowa pod redakcją A. B. Kisiel - Łowczyc, Uniwersytet Gdański, 1997; 22.Z. Olesiński, Inwestycje zagraniczne - szanse i zagrożenia, AE, Wrocław 1997;
