Pobierz - Hereditas Monasteriorum

Transkrypt

Redakcja • Editorial Board
Marek Derwich (Wrocław, redaktor naczelny • Editor in Chief ), Ludovic Viallet
(Clermont-Ferrand, zastępca redaktora naczelnego • Deputy Editor), Marek L. Wójcik
(Wrocław, sekretarz • Secretary), Dom Aidan Bellenger OSB (Stratton-on-the-Fosse,
redaktor językowy tekstów angielskich • Language Editor of English Texts), Glauco
Maria Cantarella (Bologna, redaktor językowy tekstów włoskich • Language Editor of
Italian Texts), Ołeh Duch (Lviv), Marie-Élisabeth Henneau (Liège, redaktor językowy
tekstów francuskich • Language Editor of French Texts), Waldemar Könighaus
(Göttingen, redaktor językowy tekstów niemieckich • Language Editor of German
Texts), Pavel Krafl (Brno), Zofia Smyk (Wrocław, redaktor językowy • Language Editor)
Rada Naukowa • Scientific Council
Marie-Madeleine de Cevins (Rennes), Artūras Grickevičius (Vilnius), Krzysztof
Kaczmarek (Poznań), Arkadij Komissarienko (Moscow), Fiorenzo Landi (Bologna),
József Laszlovszky (Budapest), Jean-Marie Le Gall (Paris), Gert Melville (Dresden),
Javier Antón Pelayo (Barcelona), Richard Sharpe (Oxford), Petr Sommer (Praha)
Recenzenci tekstów publikowanych w tym tomie • Reviewers of the texts
published in this volume
Józef Baniak (Poznań), Waldemar Chorążyczewski (Toruń), Marek Derwich (Wrocław),
Ołeh Duch (Lviv), Michał Marian Grzybowski (Płock), Jolanta Gwioździk (Katowice),
Marek Hałub (Wrocław), Kazimierz Karolczak (Kraków), Wojciech Krawczuk (Kraków),
Piotr Franciszek Neumann (Poznań), Marian Radwan (Lublin), Marek S. Szczepański
(Katowice), Alicja Szulc (Poznań), Magdalena Ujma (Opole), Stanisław Wiech (Kielce),
Wiesław Wydra (Poznań)
VOL. 5
2014
Wrocław 2014
Hereditas Monasteriorum
półrocznik wydawany przez Pracownię Badań
nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych
(LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu
Wrocławskiego.
half-yearbook published by Laboratoire de Recherches
sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux
(LARHCOR) in Institute of History at University of
Wrocław.
Publikacja tekstów oznaczonych asteryskiem (*), przygotowanych w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja, została sfinansowana w ramach
programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod
nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”
w latach 2012–2016.
Publication of texts marked with an asterisk (*), prepared within the project Cultural heritage of dissolved
monasteries on the territory of former Poland and in
Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing, was financed by the Ministry of Science and
Higher Education under the name of the “National
Programme for the Development of Humanities” in
the years 2012–2016.
Adres Redakcji • Editorial Office
ul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Poland
[email protected]
www.hm.kasaty.pl
Otwarty dostęp • Open access: www.hm.kasaty.pl
Teksty publikowane w „Hereditas Monasteriorum” są
recenzowane.
Texts published in “Hereditas Monasteriorum” are peer
reviewed.
„Hereditas Monasteriorum” jest indeksowane w nastę“Hereditas Monasteriorum” is indexed in the following
database:
pującej bazie:
IC Journals Master List (www.indexcopernicus.com)
„Hereditas Monasteriorum” jest streszczane w nastę“Hereditas Monasteriorum” is abstracted in the following
databases:
pujących bazach:
The Central and Eastern European Online Library (www.ceeol.com), The Central European Journal of Social
Sciences and Humanities (www.cejs.icm.edu.pl), Bazhum. Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych •
Bazhum. Database of Humanities and Social Sciences Journals (www.bazhum.icm.edu.pl)
Deklaracja o wersji pierwotnej:
W związku z równoległym publikowaniem czasopisma
w wersji papierowej i elektronicznej Redakcja informuje, że wersją pierwotną „Hereditas Monasteriorum” jest
wersja drukowana.
Declaration on the original version:
Because journal is published simultaneously in both
print and online versions, the Editorial Board informs
that the original version of “Hereditas Monasteriorum”
is the paper version.
Projekt okładki • Cover design Andrzej Sznejweis
Layout Marek J. Battek, Andrzej Sznejweis
Redakcja i korekta • Technical editing and proofreading Maria Derwich
Tłumaczenie • Translation Anna Kijak, Szymon Paleczek, Marek L. Wójcik
Skład • Typesetting Jarosław Danielak
Druk i oprawa • Printing and binding Drukarnia SOWA – Druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431-81-40
ISSN 2299-5609 (print), 2299-9078 (online)
© Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym
Uniwersytetu Wrocławskiego
Nakład • Number of copies 250
Hereditas Monasteriorum, vol. 5
Spis treści • Contents
ROZPRAWY • DISSERTATIONS
Tadeusz M. TRAJDOS
Augustianie w Brześciu Litewskim pod panowaniem rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Augustinian Hermits in Brest-Litovsk under Russian rule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
25
Kamila FOLLPRECHT
Zmiany własności nieruchomości w Krakowie związane z kasatami klasztorów
przełomu XVIII i XIX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
Changes in property ownership in Cracow relating to the dissolutions
of monasteries at the turn of the 19th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
Marcin JEWDOKIMOW, Barbara MARKOWSKA
Miejsce i rola klasztoru bernardynów w pamięci zbiorowej społeczności lokalnej Opatowa.
Studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
43
The place and role of the Bernardine Monastery in the collective memory
of the local community of Opatów. A case study . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
62
MATERIAŁY • MATERIALS
Dorota LEWANDOWSKA
Pokasacyjne losy opactwa cystersów w Lądzie na podstawie źródeł archiwalnych
zachowanych w zespołach akt: „Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego”
i „Komisja Województwa Kaliskiego” z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych
w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
65
The post-dissolution fate of the Cistercian Abbey in Ląd on the basis of archive sources preserved
in the fonds “Central Religious Authorities of the Kingdom of Poland” and “Commission of the Kalisz
Province” , kept in the Central Archives of Historical Records, Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
Krzysztof WIŚNIEWSKI
Kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów oraz inne zabudowania jezuickie i benedyktyńskie
w Pułtusku (inwentarze z lat 1781–1882 oraz dokumentacja fotograficzna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
107
The Church of SS. Apostles Peter and Paul and other Jesuit and Benedictine buildings in Pułtusk
(inventories from 1781–1882 and photographic documentation) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
161
Anna SZYLAR
Wykaz zawartości jednostki archiwalnej „Akta zakonne sióstr Norbertanek
w Busku 1786–1831” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163
Index of contents of the archival unit “Monastery records of Premonstratensian Nuns
in Busko 1786–1831” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
189
Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, Emilia ZIÓŁKOWSKA
Źródła do dziejów skasowanych klasztorów w zasobie Archiwum Diecezjalnego
w Drohiczynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sources for the study of dissolved monasteries in the Diocesan Archives in Drohiczyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
267
Spis treści
6
Witalij ROSOWSKI
Archiwalia na temat skasowanych klasztorów w zbiorach państwowych archiwów
w Kijowie i Żytomierzu na Ukrainie w świetle kwerendy przeprowadzonej
w dniach 5–23 VIII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
Archive documents concerning dissolved monasteries in the state archives in Kiev and Zhytomyr
in Ukraine in the light of a survey of holdings carried out between 5 and 23 August 2013 . . . . . . . . . . . . . . . .
294
Janina DZIK
Monstrancja i kielich z dawnego kościoła klasztornego reformatów w Kryłowie,
obecnie w zakrystii klasztoru reformatów w Przemyślu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
295
Monstrance and chalice from the former Reformati Monastery Church in Kryłów, currently
in the sacristy of the Reformati Monastery in Przemyśl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
302
Zbigniew JOSKOWSKI OFMCONV
Stare druki z księgozbiorów klasztornych w zbiorach Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów
w Gnieźnie. Apendyks do katalogu starych druków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
303
Early printed books from monastery libraries in the collection of the Franciscan Provincial
Library in Gniezno. Appendix to the catalogue of old prints . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
327
EDYCJE ŹRÓDŁOWE • SOURCE EDITIONS
Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Arkadiusz WOJTYŁA
Przebieg postępowania kasacyjnego w opactwie norbertanów przy kościele
św. Wincentego we Wrocławiu w świetle „Akt Büschinga” ze zbiorów
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
331
The dissolution procedure at the Premonstratensian Abbey of St. Vincent in Wrocław in the light
of the “Büsching Papers” from the collection of the Wrocław University Library . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
367
Dorota MATYASZCZYK
Lustracje przeprowadzane w klasztorach wielkopolskich w latach 1817–1825,
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. KA 12 249 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
369
Inspections in monasteries of the Wielkopolska province in 1817–1825, Archdiocesan Archives
in Poznań, no. KA 12 249 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
381
Aleksander Krzysztof SITNIK OFM
Inwentarze klasztoru i kościoła klasztornego bernardynów w Brzeżanach z lat 1781–1848 . . . . .
The inventories of the Bernardine Monastery and Church in Berezhany from 1781–1848 . . . . . . . . . . . . . . . .
383
414
ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE • REVIEW ARTICLES AND REVIEWS
Jean-Luc LIEZ, L’art des Trinitaires en Europe. XIIIe-XVIIIe siècle •
Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
417
Michalina BRODA, Lekarze w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIV–XV wieku
[Physicians in the State of the Order of Teutonic Knights in Prussia in the 14th–15th Centuries]
• Jakub WĘGLORZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
424
Друкарня Почаївського Успенського монастиря та її стародруки. Збірник наукових праць
[Drukarnia Poczajowskiego Uspieńskiego klasztoru i jej starodruki. Zbiór prac] •
Halina RUSIŃSKA-GIERTYCH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
427
Contents
7
KRONIKA PROJEKTU
Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej
Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja.
Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016
CHRONICLE OF PROJECT
Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland
and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing.
Programme of the Ministry of Science and Higher Education
under the name of the “National Programme for the Development
of Humanities” in the years 2012–2016
Sprawozdanie półroczne • Semi-annual report
Marek DERWICH
Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 VI–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
433
[Report on the progress of the Project, 1 June–30 October 2014]
Sprawozdania z konferencji organizowanych w ramach Projektu •
Reports on conferences organised under the Project
Witalij Rosowski
Sprawozdanie z konferencji naukowej „Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego
po klasztorach skasowanych na ziemiach zaboru rosyjskiego w latach 1864–1905.
W 150. rocznicę wielkiej kasaty klasztorów dokonanej w 1864 r.” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
444
[Report on the conference “The Fate and Significance of Cultural Heritage of Dissolved Monasteries
in Territories Annexed by Russia, 1864–1905. On the 150th Anniversary of the Great Dissolution
of Monasteries in 1864”]
Sprawozdania zespołów i ich członków • Reports by teams and their members
Zespół I • Team I
Witalij ROSOWSKI
Sprawozdanie z prac w dniach 1 V 2013–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
448
[Report on the research work from 1 May 2013–30 October 2014]
Irena WODZIANOWSKA
453
Zespół II • Team II
Piotr OLIŃSKI
Sprawozdanie z prac w dniach 1 VI–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
[Report on the research work from 1 June–30 October 2014]
454
8
Spis treści
Zespół III • Team III
ks. Janusz KRÓLIKOWSKI
Sprawozdanie z prac w dniach 1 XI 2013–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
455
[Report on the research work from 1 November 2013–30 October 2014]
Zespół IV • Team IV
Małgorzata MILECKA, Ewelina WIDELSKA
464
Zespół V • Team V
Marcin JEWDOKIMOW
465
Zespół VI • Team VI
Małgorzata KOŚKA
Sprawozdanie z prac w dniach 1 V–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
467
[Report on the research work from 1 May–30 October 2014]
Zespół X • Team X
Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK
Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 IV–30 X 2014 r. . . .
468
[Report on the progress of work on the publication of “Büsching Papers” carried out between
30 April and 30 October 2014]
Zespół XI • Team XI
Alina MĄDRY
469
Zespół XII • Team XII
Ewa HAUPTMAN-FISCHER, Katarzyna SPURGJASZ
Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów
Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 V–31 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . .
470
[Report on the inventory of musical records of former monasteries from the Department of Music
Collections of the University Library in Warsaw compiled in 1 May–31 October 2014]
Zespół XIII • Team XIII
Andrzej KOZIEŁ
Sprawozdanie z prac nad projektem „Klasztor Cystersów w Lubiążu. Katalog dzieł sztuki”
w dniach 1 V–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
[Progress report on the project “The Cistercian Monastery in Lubiąż. Catalogue of works of art”,
1 May–30 October 2014]
484
Contents
9
Zespół XIV • Team XIV
Dorota REJMAN, Monika KOPEĆ
Sprawozdanie z kwerendy w Archiwum Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu w dniach
1 V–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
486
[Report on preliminary archival research in the Archives of the Diocesan Library in Sandomierz
between 1 May and 30 October 2014]
Zespół XVI • Team XVI
Łukasz GULDON
492
Zespół XVII • Team XVII
Anna GADOMSKA
493
Zespół XVIII • Team XVIII
Ałła BRZOZOWSKA, Adam POZNAŃSKI
Sprawozdanie z prac w dniach 1 XI 2013–30 X 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
495
[Report on the research work from 1 November 2013–30 October 2014]
Zespół XIX • Team XIX
Marek L. WÓJCIK
Sprawozdanie z prac nad edycją XIX-wiecznych repertoriów dokumentów pochodzących
z klasztorów skasowanych na Śląsku ze zbiorów Archiwum Państwowego we Wrocławiu . . . .
496
[Progress report on an edition of 19th-century repositories of documents from monasteries dissolved
in Silesia kept in the State Archives in Wrocław]
Sprawozdania z badań indywidualnych • Reports on individual research
Grzegorz JOACHIMIAK
Muzykalia z klasztorów cysterskich w Krzeszowie i Obrze; nieznane źródła z Krzeszowa.
499
[Music collections from Cistercian monasteries in Krzeszów and Obra; unknown sources from Krzeszów.
Progress report, 1 May 2013–30 October 2014]
Beata LORENS
Sprawozdanie z prac w 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
512
[Report on the research work from 2014]
Dorota MATYASZCZYK
513
Spis treści
10
KSIĄŻKI NADESŁANE • BOOKS RECEIVED
515
INFORMACJE O AUTORACH • INFORMATION ABOUT AUTHORS
Autorzy tego tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
527
Authors of this volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
531
INFORMACJE DLA AUTORÓW • INFORMATION FOR AUTHORS
Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
537
Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
541
Zapora „ghostwriting” i „guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
542
Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
543
Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
547
Policy against “ghostwriting” and “guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
548
Recenzenci współpracujący z Redakcją • Reviewers cooperating with Editorial Board . . . . . . . . . . . . . .
549
rozprawy
dissertations
Tadeusz M. TRAJDOS
Instytut Historii PAN w Warszawie
vol. 5, 2014, s. 13–25
Augustianie* w Brześciu Litewskim
pod panowaniem rosyjskim**
Klasztor augustianów z kościołem Świętej Trójcy przy rynku brzeskim do upadku
Rzeczypospolitej pozostawał w stanie materialnej pomyślności. Cieszył się również
szacunkiem i zainteresowaniem środowisk społecznych, do których kierował swą
działalność kultową i kaznodziejską – magnaterii litewskiej, szlachty województwa
brzesko-litewskiego i mieszczaństwa brzeskiego1. Hojność dobroczyńców w drugiej połowie XVII w. pozwoliła na prestiżową lokalizację nowego murowanego kościoła i klasztoru w samym środku stolicy województwa, miasta sejmików, a przed
unią lubelską też sejmów litewskich2. W XVIII w. ta szczodra troskliwość nie wygasła, choć nieco zmalała. Jej przykładem niech będzie uchwała sejmiku brzeskiego
w 1714 r. o podwyższeniu podymnego (o 3 tynfy z dymu) w celu zgromadzenia
funduszu na odnowę kościoła augustianów przy rynku3, który notabene służył
w tym stuleciu jako miejsce obrad szlacheckich. Zakonnicy utrzymali w ręku
posiadłości ziemskie, a nade wszystko skrupulatnie pobierali roczny procent od
pokaźnych kapitałów zapisanych w legatach testamentowych i donacjach wieczystych. Przyjmowali też czynsze dzierżawne z nieruchomości miejskich i podmiejskich. Ich roczny przychód na początku XVIII w. obliczałem na blisko 3 tys. złp4.
Takiego majątku nie miał żaden inny klasztor w polskiej prowincji augustianów.
W konwencie brzeskim od 1628 r. prowadzono studium filozofii i teologii dla kleryków zakonu, istniał też nowicjat skupiający adeptów z całego obszaru Wielkiego
*
Dokładniej mówiąc – augustianie-eremici, gdyż tak do 1964 r. nazywał się ten zakon.
** Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry
of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of
Humanities” in the years 2012–2016.
1 T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody klasztoru augustianów w Brześciu Litewskim w świetle archiwaliów klasztornych (do końca XVII wieku), [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej
(Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, Series I, Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 385–410.
2 Ibidem, s. 400–401.
3 M. GOZDAWA [J. M. GIŻYCKI], Augustianie w Brześciu Litewskim, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Wilnie”, 3, 1909, s. 100.
4
T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody, s. 410.
14
Tadeusz M. TRAJDOS
Księstwa Litewskiego5. Zakonnicy brzescy nie prowadzili za to nigdy duszpasterstwa parafialnego (choć w XVII w. okazjonalnie pomagali klerowi farnemu), nie
utrzymywali także szpitala czy przytułku. Do końca istnienia niepodległego państwa polsko-litewskiego nie zajmowali się również publicznym nauczaniem, nawet na szczeblu elementarnym.
W drugiej połowie XVIII w. pojawiły się pierwsze zagrożenia, bez wątpienia ożywiane duchem oświeceniowym za panowania króla Stanisława Augusta. W 1771 r. władze miejskie Brześcia, dotąd bardzo przyjazne augustianom, dokonały konfiskaty
ich placów miejskich. Dowiadujemy się o tym dopiero z wizytacji z 1804 r., która nie
wyszczególniła, o jakie grunty i realności chodziło6. Wiadomo, że konfiskata nie dotyczyła terenu dawnej Witoldowej fundacji, czyli parceli z domkami na przedmieściu
koło cmentarza żydowskiego. Ten spory obszar klasztor utrzymał do końca swego
istnienia. Z XIX-wiecznych materiałów sądowych wiadomo także, że do czasu kasaty
augustianie utrzymali w mieście przynajmniej kilka placów i ogrodów (zob. niżej).
Konfiskatę z 1771 r. zatwierdził w trybie apelacyjnym królewski sąd asesorski. Tak
czy owak była to bolesna strata dla klasztoru. Przypomnijmy, że augustianie posiadali w samym mieście dworek Kanigowskich oraz plac Kurianowski przy ratuszu „podle kościoła” (własnego), a na przedmieściach – ogród i łąki Kuchanowszczyzny na
Piaskach, ogrody landwójtowskie na Piaskach, tamże liczne inne łąki, pola, ogrody
i sianożęcia tzw. Rostkowszczyzny, ogród Boratyńskiego „za Bernardynkami”, a pod
miastem – pole koło Boru Tuchenickiego i łąkę pod Michałkowem. Te grunty i domostwa były albo dzierżawione przez mieszczan-rzemieślników, albo też uprawiane
przez zagrodników podmiejskich i co roku przynosiły klasztorowi niemały dochód.
W końcu XVII w. było to ponad 100 złp prowentu7. Nie wiadomo jednak, jaką część
tych posiadłości zabrało miasto w 1771 r.
Nadal jednak konwent brzeski utrzymał pozycję najbogatszej wspólnoty w polskiej
prowincji. Pod względem liczebności ustępował jedynie stołecznemu konwentowi
wileńskiemu. W 1786 r. konwent brzeski składał się z 10 ojców-kapłanów, 4 kleryków
i 2 braci laików, czyli 16 zakonników. W 1790 r. mieszkało tam jedynie 9 zakonników,
ale w 1795 r. znowu więcej – 128.
Pierwszy poważny cios spadł na klasztor brzeski na samym początku III zaboru rosyjskiego, w 1795 r., i to nie ze strony nowej władzy, jakże odmiennej ustrojowo
5 M. GOZDAWA, Augustianie w Brześciu, s. 105; G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny zakonu augustjańskiego w Polsce, Kraków 1930, s. 118; Z. KRATOCHWIL, Augustianie w metropolii lwowskiej od końca XIV do połowy
XIX wieku, „Roczniki Teologiczne”, 42, 1995, 4, s. 94.
6 Vilniaus Universiteto Biblioteka, Rankraščiu Skyrius (Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Dział Rękopisów), f. 57, B 53, sygn. 205, Akt Wizyty Opisujący Inwentarz Kościoła i klasztoru Xięży Augystynianow
Brzeskich w Czasie Wizyty od JWJ Xa Jana Korwina Kossakowskiego Biskupa Wileńskiego, Orderu Aleksandra
Newskiego Kawalera Nakazaney przez WJ Xiędza Józefa Podgórskiego, Kanonika Katedralnego Łuckiego, Dziekana Brzeskiego, Delegowanego Wizytatora Wykonaney Dnia 27. Miesiąca Augusta 1804. Roku Sporządzony
(dalej: Akt Wizyty), k. 8.
7
T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody, s. 403, 405–406, 409–410.
8
G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny, s. 166; Z. KRATOCHWIL, Augustianie w metropolii lwowskiej, s. 74.
Augustianie w Brześciu Litewskim pod panowaniem rosyjskim
15
i mentalnie, lecz z powodu wytyczenia na Bugu kordonu między państwami rosyjskim i austriackim. W ten sposób w granicach Austrii („Nowej Galicji”) znalazła się
zabużańska, ale jakże bliska miastu wieś Kostomłoty. Posiadłość nadana klasztorowi
przez wielkiego księcia Witolda w akcie dotacji około 1410 r., z początku 3,5-łanowa,
a od XVI w. 4-łanowa z folwarkiem, była długo fundamentem dobrobytu brzeskich
augustianów9. Rząd austriacki natychmiast zajął ten ponad 100-hektarowy, dobrze
zagospodarowany i zasiedlony obszar. Klasztorowi zostało jedynie kilka łąk chłopskich i zarośli, należących wprawdzie do Kostomłotów, lecz położonych na szczęście
na drugim brzegu rzeki – po stronie Brześcia, czyli pod berłem rosyjskim10.
Rychło nastąpiły zmiany w przynależności administracyjnej państwowej i kościelnej.
Rosjanie zlikwidowali dawne województwa, a zatem też brzesko-litewskie. Po kilku
reorganizacjach Brześć znalazł się w guberni grodzieńskiej, pozostając miastem powiatowym. W zakresie organizacji kościelnej w 1798 r. powiat brzeski został wyjęty
spod jurysdykcji diecezji łuckiej (w której pozostawał od 1425 r.) i włączony do odnowionej diecezji wileńskiej. Cały obszar „ziem zabranych” został objęty granicami
nowej prowincji kościelnej z arcybiskupią siedzibą metropolitalną w Mohylowie11.
W Brześciu powstała jedna z czterech sufraganii diecezji wileńskiej12. Zachowano tam
również siedzibę dekanatu.
Rosyjskie normy prawne podporządkowały z całą surowością wszystkie klasztory
katolickie jurysdykcji diecezjalnej (ordynariuszom i konsystorzom), a pośrednio – instancji nadrzędnej, czyli departamentowi rzymskokatolickiemu w Kolegium Sprawiedliwości (Justiz-Collegium) w latach 1797–1801, następnie Kolegium Duchownemu
Rzymsko-Katolickiemu, a od 1817 r. Ministerstwu Spraw Duchownych i Oświecenia
Narodowego w Petersburgu13. Państwo rosyjskie nie liczyło się z żadnymi regułami
lub konstytucjami zakonnymi, nie uznawało specyficznej tradycji i funkcji zakonów
katolickich, a w przypadku augustianów – ich przywilejów mendykanckich, a więc
zupełnej niezależności od łuckiej kurii biskupiej. W 1795 r. władza rosyjska wymogła
zerwanie kontaktów z klasztorami „zakordonowymi”, co spowodowało rozbicie dotychczasowej organizacji zakonnej w Rzeczypospolitej. Zaborca żądał powołania prowincji lub kongregacji w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Podobnie zresztą uczynili
Austriacy (i to już od 1781 r.) oraz Prusacy. Dodajmy, że ordynariusze diecezjalni byli
wtedy powolni albo wręcz przychylni tym żądaniom.
9
10
T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody, s. 389, 391–392, 408.
Akt Wizyty, k. 7v.
11 J. KURCZEWSKI, Kościół zamkowy czyli Katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym
i ekonomicznym rozwoju, [cz. 1], Wilno 1908, s. 233; Z. KRATOCHWIL, Augustianie w metropolii lwowskiej, s. 83–84.
12 J. KURCZEWSKI, Kościół zamkowy, s. 327. Sufraganem został eksjezuita Adam Kłokocki (1798–1822). Dalszych nominacji nie było.
13 [S.] SZANTYR, Wiadomości do dziejów Kościoła i religii katolickiej w krajach panowaniu rossyjskiemu podległych = Zbiór wiadomości o Kościele i religii katolickiej w Cesarstwie Rossyjskiem a szczególniej w prowincyach
od Polski przyłączonych od czasu pierwszego rozbioru Polski aż do końca panowania cesarza Alexandra I. i początków panowania Mikołaja I., cz. 1, Poznań 1843, s. 127, 184, 325–327.
16
Tadeusz M. TRAJDOS
Augustianie ustępowali etapami. Już w 1796 r. powołali okręg tymczasowy „per Lythvaniam et Volyniam”, w krótkotrwałej nadziei wskrzeszenia Polski i Litwy. W 1797 r.
rozwiązano prowincję polską. Na terenie zaboru rosyjskiego powstała wówczas „provincia Russiae”. Gromadziła sześć klasztorów, po dwa z diecezji wileńskiej (Wilno
i Brześć), z Wołynia (Zaturce i Radziechów) i z Kijowszczyzny (Kodnia i Narodycze).
Klasztory południowo-wschodnie podlegały od 1798 r. diecezji łucko-żytomierskiej.
W 1808 r. do prowincji tej włączono klasztor augustiański w Kownie14. Początkowo,
licząc się z labilną sytuacją polityczną, prowincją kierowali tylko wizytatorzy (Jan
Kanty Lubecki w latach 1797–1799 z tytułem superiora generalnego, Placyd Winsz
w latach 1804–1810, Wilhelm Bijejko w latach 1810–1817), później zwierzchnik prowincji rosyjskiej nosił już tytuł prowincjała15. W myśl Regulamentu cara Pawła z 1798 r.
zwierzchnicy prowincji zakonnych i poszczególnych klasztorów byli mianowani przez
ordynariuszy diecezji z aprobatą instancji państwowej i podpisem nominacyjnym
cara samowładcy. Przepisy rosyjskie nie przewidywały wolnych wyborów na jakiekolwiek odpowiedzialne godności zakonne. W latach przełomu przeorem brzeskim był
o. Bernard Janowski (około 1790–1802)16.
Klasztor brzeski pod władzą Rosjan czekało jedynie 35 lat istnienia (1795–1830). Od
początku nowej epoki nie miał on mocnej pozycji w oczach władz, gdyż nie spełniał
podstawowego warunku zaborcy oraz zwierzchności diecezjalnej: „wykazania użyteczności dla kraju”. Nie prowadził przecież szkół publicznych ani zakładów dobroczynnych. Próba utrzymania szkółki skończyła się fiaskiem: w latach 1804–1805 wizytatorzy ustalili, że kształcono u augustianów jednego ucznia17. Z polecenia rządu
(tj. Justiz-Collegium) klasztor do 1801 r. utrzymywał mały sierociniec dla czworga
dzieci stanu szlacheckiego18. Ale i to przedsięwzięcie zniweczyła katastrofa roku 1801
– wielki pożar, w którym spłonął kościół klasztorny (pozostały tylko opalone mury).
Ofiarą ognia padła też świetna biblioteka klasztorna, licząca podobno 1201 książek.
Ocalono nieliczne tomy19.
Wizytatorzy z lat 1804 i 1820 tłumaczyli ogrom zniszczeń brakiem sklepienia nad
kościołem. Była to bowiem przerobiona z kamienicy budowla salowa (tj. jednoprzestrzenna, bez wyodrębnionego prezbiterium), nakryta drewnianym stropem
i dachem obitym gontami20. Od frontu nawę poprzedzała murowana dzwonnica.
14
G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny, s. 157, 165; M. GOZDAWA, Augustianie w Brześciu, s. 103.
15
G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny, s. 166–167; M. GOZDAWA, Augustianie w Brześciu, s. 103–104.
16
M. GOZDAWA, Augustianie w Brześciu, s. 103.
17 J. KURCZEWSKI, Biskupstwo wileńskie od jego założenia do dni obecnych, zawierające dzieje i prace biskupów i duchowieństwa diecezji wileńskiej, oraz wykaz kościołów, klasztorów, szkół i zakładów dobroczynnych
i społecznych, Wilno 1912, s. 90, 253, 313, 323; V. GIDŽIŪNAS, Augustinijonai Lietuvoje, „Lietuvių katalikų mokslo akademijos metraštis”, 4, 1968, s. 308.
18
Akt Wizyty, k. 8v.
19
V. GIDŽIŪNAS, Augustinijonai Lietuvoje, s. 308; Akt Wizyty, k. 1v, 7v.
20 Akt Wizyty, k. 1v; M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy p.w. św. Kazimierza Królewicza w Brześciu, [w:] IDEM
(red.), Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa brzeskolitewskiego, t. 1 (Materiały do
17
Badacze architektury tej świątyni uznali, że taki strop miała od budowy w czwartej
ćwierci XVII w.21 Tymczasem niedawno wykazałem, że w sumariuszu klasztornym odnotowano dwukrotnie pokaźne datki z 1686 r., mieszczanina Marcina Stefanowicza
i podprzeora augustianów brzeskich Balcera Brachorowicza, na zasklepienie („kopułę”) w kościele22. Ponadto wbrew mylnej informacji Kwitnickiej23, że na kościół ten
przeznaczono kamienicę darowaną w 1683 r. przez kanonika płockiego Aleksandra
Zwierza, do wspomnianej budowy wykorzystano inną przyrynkową kamienicę, ofiarowaną zakonnikom już w 1669 r. przez horodniczego brzeskiego Ryniejskiego24. Na
skutek donacji szlacheckich i mieszczańskich augustianie otrzymali aż pięć sąsiadujących ze sobą domów i placów przy rynku, całkowicie wystarczających na budowę
przestronnego klasztoru25. Tu przy okazji sprostujmy ciągle wyrażaną opinię, że powodem przenosin konwentu augustianów z przedmieścia nad Muchawcem na rynek
w centrum miasta było spalenie starych (z początku XV w.) drewnianych budynków
klasztoru i kościoła podczas najazdu Tatarów w 1666 r. Podtrzymuję zdanie, że był to
wygodny pretekst do przyspieszenia decyzji przeora Ihnatowicza o translokacji. Właściwym powodem była niemożność dalszej egzystencji augustianów na peryferiach
Brześcia w ciasnym sąsiedztwie kirkutu26.
Odnoszę wrażenie, że w 1686 r. kościół Świętej Trójcy otrzymał jednak sklepienie. Być
może drewniany strop zastąpił je później na skutek jakiejś katastrofy budowlanej.
Wróćmy do pożaru 1801 r. Ocalał z niego murowany klasztor. Zakonnicy uchowali też
dostateczne środki utrzymania. W tym ciężkim dla nich okresie władze rosyjskie nie
podjęły szykan, a nawet starały się w pewnej mierze pomóc w odbudowie kościoła27. Wysiłki konwentu dokumentuje wizytacja przeprowadzona 27 VIII 1804 r. przez
dziekana brzeskiego i kanonika łuckiego Józefa Podgórskiego na życzenie biskupa
Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, 5), Kraków 2013, s. 118,
Aneks, Akt wizytacji z 1820 r. (fragment).
21 Е. Д. КВИТНИЦКАЯ, Монастыри Бреста XVII–XVIII вв., „Архитектурное наследство”, 27, 1979,
s. 112–113, 108–121; А. М. КУЛАГИН, Католические храмы Беларуси. Энциклопедический справочник =
Каталіцкія храмы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік, Мінск 2000, s. 166; M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 108.
22
T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody, s. 402.
23
Е. Д. КВИТНИЦКАЯ, Монастыри Бреста, s. 111.
24
T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody, s. 400, 405.
25 Były to dwie części placu Hanuszowskiego (1668, 1669), dom Ryniejskich (1669), dom Boratyńskiego
(1654), plac i dom Krakowianki, własność Bocianowskiego (1670), i w końcu dom kupiony z myślą o donacji
przez kanonika Zwierza (1683), ibidem, s. 400–401, 405.
26 Duży błąd popełnił J. SROKA, Brześć nad Bugiem, dzieje miasta i twierdzy, Biała Podlaska 1997, s. 30,
twierdząc, że wspomniane przeniesienie klasztoru owocowało wystawieniem przy rynku kolejnych drewnianych budowli, które spłonęły w 1805 r. [sic!]. Podał jednak ściśle poprawną datę translacji – 1672 r.
27 J. SROKA, ibidem, s. 34, 85, podał wiadomość o pożarze Brześcia w 1802 r., w którym spłonęło 160
domów. Jeśli nie zaszła pomyłka w datowaniu (1802 zamiast 1801), wypada stwierdzić, że ten drugi pożar
augustianom nie zaszkodził.
18
Tadeusz M. TRAJDOS
wileńskiego Jana Nepomucena Kossakowskiego28. Przeorem brzeskim był w owym
czasie Leonard Pancerzyński (ur. 1740, kapłan od 1791 r.), który urząd ten sprawował
w latach 1802–1805 i ponownie w latach 1813–181829. Wizytator przekonał się, że po
trzech latach kościoła jeszcze nie udało się odbudować. W związku z tym wszelkie
nabożeństwa odbywały się w zakrystii, gdyż pomieszczenie to, ulokowane na parterze klasztoru, miało „sklepienie mocne staroświeckie”, zatem ogień niczego nie naruszył30. Pozostały tam rozmaite szafy, szuflady i komody oraz stara umywalnia. Ocalały
więc naczynia liturgiczne oraz paramenty – szaty i tkaniny liturgiczne. Naliczono 12
ornatów białych, 5 czerwonych, 4 zielone, 4 fioletowe i 4 czarne, 7 dalmatyk i 5 kap31.
Z „bielizny kościelnej” wymieniono liczne alby, tuwalnie, obrusy, humerały, korporały, puryfikaterze, komże32. Pośród „sreber kościelnych” zwracały uwagę: monstrancja,
dwa kielichy z patenami, puszka (cyborium) na hostie, dwa pacyfikały. Wśród sprzętów cynowych – lichtarze, lampy, lawaterz i druga puszka na hostie. Klasztor miał też
lichtarze mosiężne i miedziane oraz dzwony spiżowe33. W zakrystii ocalały również
księgi liturgiczne: 6 mszałów, 2 mszaliki, agenda i „agendka” oraz perykopy – teksty
Ewangelii na niedziele i święta. W samej świątyni z pożaru zdołano uratować trochę
sprzętów i wyposażenia kultowego, m.in. krzyże, krucyfiksy, baldachim procesyjny.
Wyniesiono też na czas pięć obrazów: NMP Pocieszenia (ten aspekt Matki Bożej był
przedmiotem najwyższej czci w zakonie augustianów i patronował ich bractwu),
św. Mikołaja z Tolentino (orędownika z szeregów zakonu), św. Tekli (ulubionej wspomożycielki w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej), św. Tadeusza Apostoła i św. Antoniego
z Padwy.
W opisie wizytacyjnym wiele miejsca zajmuje klasztor, prawie nie tknięty przez ogień
w 1801 r., a więc oglądany w postaci z lat budowy 1678–168634. Dziekan Podgórski
jako miejscowy dostojnik kościelny widział go codziennie z zewnątrz i orientował się,
że można było stamtąd wyjść bezpośrednio na rynek. Było to wyjście przez murowaną bramę z „dość obszernego” dziedzińca-wirydarza35. Klasztor miał strukturę dwuskrzydłową (na rzucie litery L)36. Skrzydło piętrowe, z dwoma korytarzami na parterze
i piętrze, położone było prostopadle do kościoła. Na piętrze znajdowało się osiem
cel ogrzewanych piecami, dobrze oświetlonych. Na parterze mieściły się „stancje obszerne”, kuchnia, izba czeladna, spiżarnia i mała izdebka naprzeciw zakrystii. Zmieniły
wszakże swe funkcje z uwagi na potrzeby zarobkowe konwentu. Farmaceuta brzeski
28
Akt Wizyty, k. 1–8v.
29
30
Akt Wizyty, k. 1v; M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 107–108.
31
Akt Wizyty, k. 1v–4v.
32
Ibidem, k. 5v.
33
Ibidem, k. 5–5v.
34
Ibidem, k. 6–7; M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 107.
35
Akt Wizyty, k. 7.
36
M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 107.
19
Jan Siennicki wynajął tam dwie izby i forasterium na aptekę, a na użytek własnego
laboratorium – dawną kuchnię i dobudowany „sklep”, czyli sklepioną piwnicę37. Płacił
zakonnikom czynsz roczny w wysokości 60 rb. Oprócz tego przy murze oddzielającym klasztor od strony miasta zbudowano trzy inne „sklepy” z ofertą najmu przez
kupców, „wygodne i z potrzebami”, okryte daszkami gontowymi38. Dwa z nich wynajęli kupcy winni Róża i Jerzy Brzozowscy, płacąc czynsz roczny w wysokości 24 rb39.
Drugie skrzydło, parterowe, służyło jako hospicjum oraz infirmeria. Klasztorny dach
obity był płaszczem gontowym. Do 1801 r. biblioteka mieściła się w izdebce parterowej, którą po pożarze przeznaczono na spiżarnię. Było to pomieszczenie oświetlone
oknem z szybami, ale nieogrzewane40.
Augustianom udało się uratować z pożaru większość naczyń, obrusów, mebli mieszkalnych i sprzęt kuchenny. Naprawili dach, sufity i drewniane podłogi w oficynach41.
Pod wspólnym dachem oficyny obok mieściły się dwie murowane stajnie i wozownia.
Dwie duże stancje w oficynie konwent przekazał (przed wizytacją 1804 r.) na potrzeby brzeskiego sądu ziemskiego jako salę posiedzeń oraz kancelarię i archiwum. W ten
sposób zakonnicy wykazywali postulowaną „użyteczność” dla dobra społecznego.
Schematyzm diecezji wileńskiej na 1829 r. podaje, że przeor augustianów brzeskich
jako gospodarz miejsca występował oficjalnie na posiedzeniach sądu ziemskiego
w charakterze deputata diecezji z pełnomocnictwem interwencji w interesie Kościoła42. Do opisu klasztoru z początku XIX w. dodajmy, że zakonnicy korzystali też
z ogrodu warzywnego (niewielkiego według relacji ks. Podgórskiego z 1804 r.) i sadu
owocowego, a do terenu upraw przylegały budynki gospodarcze43.
W 1804 r. augustianom brzeskim zostały jeszcze niemałe środki utrzymania dzięki
legatom kapitałowym ulokowanym na korzystny procent44. W dalszym ciągu te wypłaty obsługiwał kahał brzeskich Żydów, dysponując sumą 4845 rb srebrnych z różnych legatów na rzecz klasztoru. Ponadto ulokowano na nim 300 rb przesłanych
z warszawskiego klasztoru augustianów. Wedle orzeczenia sądowego z całości tego
kapitału klasztor pobierał 4% rocznie45. Odbierał też regularnie 7% rocznie z kapitału
12 tys. złp donacji wieczystej, złożonej w 1682 r. przez sufragana łuckiego Kazimie37
Akt Wizyty, k. 8v.
38 Ibidem, k. 6v; Е. Д. КВИТНИЦКАЯ, Монастыри Бреста, s. 113; А. М. КУЛАГИН, Католические храмы
Беларуси, s. 166.
39
Akt Wizyty, k. 8v.
40
Ibidem, k. 7v.
41
Ibidem, k. 7.
42 Directorium horarum canonicarum et Missarum pro Diocesi Vilnensi in Annum Domini MDCCCXXIX...,
Vilnae [1828], k. 8.
43
Е. Д. КВИТНИЦКАЯ, Монастыри Бреста, s. 113.
44
Akt Wizyty, k. 8.
45 W końcu XVII w. na kahale brzeskim ulokowane były następujące subwencje w gotówce na rzecz
klasztoru: 2700 złp jako ekwiwalent dotacyjnej dziesięciny snopowej z Trościenicy, 400 złp – legat Anny
Srzednickiej, 1000 złp – legat Franciszka Gulewskiego, 600 złp – donacja Stefana Orzeszki, 1600 złp – zobo-
20
Tadeusz M. TRAJDOS
rza Zwierza46. Suma ta była od początku zapisana na folwarku Koszyłowo w dobrach
Trościenica, w początku XIX w. majątku Potockich. Utrzymały się też legaty Niepokoyczyckich47. Kazimierz Niepokoyczycki zapisał na dobrach Soki 1,5 tys. złp za jedną mszę czytaną tygodniowo i godzinki (donacja potwierdzona w 1728 r. z redukcją
mszy), Dominik Niepokoyczycki zaś dał 2 tys. złp za 12 mszy czytanych rocznie i godzinki w każdą niedzielę, co klasztor aprobował w 1728 r. W 1803 r. Michał Niepokoyczycki zebrał te kwoty i przeliczył na sumę 300 rb srebrem, lokowanych u strażnika
pińskiego Przybory na jego dobrach Nowosady w powiecie kobryńskim. Klasztor brał
z tego 7% rocznie regularnego dochodu.
Ponadto podkomorzyna brzeska Wyganowska zostawiła legat przeliczony na 424 rb
90 kop., lokowany na Babicach w powiecie brzeskim, a potem na jej dobrach Janopol w powiecie kobryńskim. Zakonnicy regularnie brali z tego 7% rocznie. Ten sam
procent pobierali z własnych klasztornych oszczędności wysokości 335 rb 10 kop.,
ulokowanych u tejże Wyganowskiej w Janopolu.
Klasztor brzeski miał jeszcze przyznaną w legacie Hornowskiego kwotę 450 rb lokowaną na dobrach Kryczew, ale zabrał ją starosta kaniowski Jan Potocki48. Mógł sobie
na to pozwolić, ponieważ Kryczew po trzecim rozbiorze wpadł w ręce Austriaków,
tym samym augustianie brzescy, poddani rosyjscy, nic tam nie mogli posiadać.
Ogólny procent roczny ściągany przez klasztor brzeski w 1804 r. wynosił 392 rb 80 kop.
w srebrnej monecie, zatem na pieniądzach nie zbywało. Dodatkowo z dawnej parceli
klasztornej koło „okopiszcza” żydowskiego, siedziby konwentualnej z lat 1410–1672,
przedmieszczanie dzierżawiący tamtejsze domki, ogrody i pólka płacili co roku 12 rb
60 kop. czynszu49. Do prezentowanych dochodów trzeba doliczyć wspomniane czynsze za sklepy klasztorne (60 rb od aptekarza i 24 rb od winiarza), dalej 90 rb poboru
z trzech tymczasowych kapelanii, obsługiwanych przez zakonników, wreszcie profit z jałmużny i akcydencji, oczywiście ruchomy, który jednak w 1804 r. oceniono na
45 rb rocznie. W takich warunkach można było przeboleć utratę części placów miejskich, a nawet austriacką konfiskatę Kostomłotów, z których na otarcie łez zostały
przecież 3 włóki zarośli i łąk nad Bugiem50.
Ten ostatni relikt ziemski wiązał się z kwestią podatków państwowych. Po pożarze
1801 r. klasztor został zwolniony z płacenia podatku od swej nieruchomości miejskiej
(pod władzą rosyjską nie obowiązywały żadne dawne przywileje mendykanckie, takwiązanie wieczyste kahału za użytkowanie kirkutu przy terenie starego klasztoru, zob. T. M. TRAJDOS, Dobra
i dochody, s. 409.
46
Por. ibidem, s. 405.
47
48 Por. W. DWORZACZEK, Genealogia, Warszawa 1959, tab. 142. Zmarł po 1799 r., starostwo kaniowskie
dostał po bracie Ignacym, zmarłym w 1793 r.
49
Akt Wizyty, k. 8v; T. M. TRAJDOS, Dobra i dochody, s. 397.
50 Jeśli by liczyć te włóki miarą litewską (po 21,3 ha), to i tak zakonnikom ostało się 64 ha, tyle że z mizernym dochodem z podmokłej trawy i dzikich zarośli nadrzecznych.
21
że ulgi podatkowe), ze wspomnianego terenu nad Bugiem natomiast pobierano nadal „podatek dwudziestego grosza” (20% rocznego dochodu), odziedziczony po systemie skarbowym ostatnich lat Rzeczypospolitej (ściągany od 1789 r.), łącznie z tzw.
szelążnym, co dawało na rok kwotę 7 rb 37,5 kop. Wizytator z 1804 r. wyraził uznanie
dla rzetelności zakonników w prowadzeniu ksiąg: przychodów i rozchodów, obligacji
mszalnych, ofiar mszalnych i jałmużny. Obligacje mszalne były wtedy całkiem poważne: 433 msze śpiewane i czytane rocznie oraz 9 aniwersarzy.
Odbudowa kościoła klasztornego ze składek wiernych i zapomogi rządowej po
1801 r., za przeoratu Leonarda Pancerzyńskiego, a potem Jozafata Hacewicza
(1805–1813)51, nie zdała się na nic, gdyż w 1808 r. wybuchł drugi pożar, tuż przed
spodziewaną konsekracją. Przystąpiono do kolejnej odbudowy i wreszcie w 1814 r.
kościół doczekał się benedykcji52. Wedle wizytacji z 1818 r. zakonnikom udało się odtworzyć w części bibliotekę. Wynotowano 32 książki teologiczne, 18 historycznych,
66 kaznodziejskich, 25 ascetycznych, 20 „rozmaitej treści”, łącznie 161, czyli około
10% księgozbioru przed 1801 r.53 Niewiele zmieniła się architektura kościoła, z wyjątkiem klasycystycznego hełmu na wieży. Wprowadzono natomiast nowy wystrój
wnętrza. Powstał iluzjonistyczny, malowany na ścianie ołtarz główny Świętej Trójcy
oraz snycerskie ołtarze boczne Ukrzyżowania i NMP Pocieszenia. Zamontowano też
nowe organy. W tej formie kościół został opisany podczas wizytacji w 1820 r.54 Zachowano drewniany sufit „z tarcic sosnowych”, ale „w kształcie sklepienia”, czyli zapewne
pseudobeczkowy. Podłoga też była drewniana. Mury kościelne otynkowano, a na dachu położono dachówkę. Tabernakulum stało jedynie na mensie ołtarza głównego.
Boczny ołtarz Ukrzyżowania miał portatyl, czyli konsekrowaną płytkę umożliwiającą
celebrację mszy.
W tym czasie nastąpiły zmiany w zarządzie klasztoru i prowincji rosyjskiej zakonu.
W 1818 r., po drugiej kadencji przeora Pancerzyńskiego (1813–1818), konwent brzeski objął na 10 lat przeor Martynian Birukiewicz55. Był to zakonnik głębokiej erudycji
i gorliwości. Urodzony w 1768 r., studiował w wileńskiej Szkole Głównej (Akademii)
i dopiero po studiach wstąpił do zakonu. Uczęszczał do studium zakonnego w Wilnie, a potem w Warszawie. W 1791 r. przyjął święcenia kapłańskie. Skierowano go
do klasztoru w Brześciu jako wykładowcę konwentualnej szkoły filozofii, a następnie
przeniesiono do Kodni, gdzie objął urząd przeora. Jako przeor brzeski w latach 1818–
1828 dwukrotnie, w latach 1825 i 1828, gościł kapitułę prowincji rosyjskiej. W czasie
kapituły w 1825 r. policzono straty zakonu w Rosji, choć nie zdarzyły się jeszcze żad51 M. GOZDAWA, Augustianie w Brześciu, s. 104. Hacewicz urodził się w 1762, wyświęcony na kapłana został
w 1786 r., zmarł w Brześciu 30 XI 1813 r.
52 Е. Д. КВИТНИЦКАЯ, Монастыри Бреста, s. 112; А. М. КУЛАГИН, Католические храмы Беларуси, s. 166;
M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 108.
53
54 M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 118–119; Aneks, według tekstu z Litewskiego Państwowego Archiwum
Historycznego w Wilnie (Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas, dalej: LVIA), f. 694, op. 1, sygn. 4020, k. 600–601.
55
22
Tadeusz M. TRAJDOS
ne kasaty, a żaden konwent nie zaznał represji władz. A mimo to liczba zakonników
zmniejszyła się o połowę w porównaniu ze stanem przed 1795 r. (zostało 64). Wedle
szacunkowych ustaleń P. P. Gacha konwent brzeski zamieszkiwało 4 kapłanów, 2 kleryków i 1 brat laik56. Publikowane przez J. M. Giżyckiego informacje z akt kapituły
w 1825 r. wykazują, że w Brześciu mieszkało 5 kapłanów oprócz przeora Birukiewicza, a zatem konwent liczył co najmniej 9 zakonników57. Byli to: wikary i zakrystian
Eustachy Krutynowicz, kaznodzieja Jan Kanty Miałkowski, Konstanty Kozlewski, Patrycy Wencewicz i Ludwik Gratkowski. W 1828 r. natomiast oprócz przeora w klasztorze brzeskim znajdowało się już tylko trzech ojców: wikary Konstanty Kozlewski,
kaznodzieja Posideus Jaugiełło oraz Placyd Wierszydło. Prowincją zakonną kierował
od 1821 r. (do końca 1842 r.) wybitny augustianin Leopold Korycki (ur. 1778), profes
od 1793 r. (w Wilnie), wyświęcony na kapłana w 1802 r., magister teologii Uniwersytetu Wileńskiego od 1806 r., kaznodzieja klasztoru wileńskiego, wykładowca studium
zakonnego, a później kolejno przeor w Kownie i Wilnie58.
W tym stanie rzeczy augustianie zabiegali o utrzymanie dochodów na poziomie wyżej opisanym. Potwierdzili zabezpieczenie kwoty legatów na kahale brzeskim wysokości 4845 rb srebrem (biorąc od kahału odpis aktu gwarancji lokaty z 15 VII 1766 r.).
Dostawali corocznie jako procent od lokaty 100 czerwońców i 375 rb srebrem. Wypłacany był również coroczny procent wysokości 150 rb srebrem od donacji wieczystej
(kapitału przeliczonego na 1800 rb srebrem) biskupa sufragana Kazimierza Zwierza
(według aktu z 24 VI 1682 r.) z właściwym zabezpieczeniem majątkowym. Pobierano
wreszcie procent od donacji Michała Niepokoyczyckiego (akt z 24 VI 1803 r.), sumy
300 rb srebrem, zabezpieczonej na dobrach w powiecie kobryńskim59.
Wystarczyła jedna nierozsądna decyzja, aby zburzyć tę względną stabilizację.
W 1820 r. konwent zdecydował się odebrać swój kapitał wysokości 4845 rb srebrem
z kahału brzeskiego i ulokował je na dobrach Korsunie, własności szlacheckiej rodziny Jagminów w powiecie kobryńskim. Jagminowie jako poręczyciele lokaty (ewiktorowie) wykazali przed sądem brak zadłużenia tego majątku60. Konwent podał do
wiadomości ten fakt 28 IV 1821 r. sądowi ziemskiemu powiatu brzeskiego. Okazało
się jednak, że ta ogromna kwota, stanowiąca podstawę utrzymania klasztoru, została
przez Jagminów zablokowana, a procent roczny niewypłacony. Zakonnicy rozpoczęli w sądach (także w konsystorzu wileńskim) proces o rewindykację tego kapitału61.
56 G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny, s. 166; P. P. GACH, Struktury i działalność duszpasterska zakonów
męskich w Rzeczypospolitej i na Śląsku w latach 1772–1914, Lublin 1999, s. 385.
57
58 G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny, s. 167; Directorium [...] in Annum Domini MDCCCXXIX, k. 8; Directorium [...] in Annum Domini MDCCCXXXI, Vilnae [1830], b.p.
59 LVIA, f. 604, op. 1, sygn. 341, Wiedomost’ o kapitalnych summach monastwujuszcziego rim.kat. duchowienstwa wilenskoj eparchiji.
60
Ibidem, sygn. 6081.
61 Ibidem, Dzieło za raportem wice dziekana brzeskiego względem chęci lokowania summy funduszowey
XX. Augustianow i Dominikanow Brzeskich na majątku Jagminów 28 Junii 1822 r.
23
Dalszego biegu tych starań nie udało mi się znaleźć w zachowanych archiwaliach.
Z materiałów pokasacyjnych (1842–1850) wiadomo, że augustianie do ostatniej
chwili zabiegali o pobór należnych im czynszów i procentów z placów i domów miejskich w Brześciu, a żądaną kwotę obliczali na 629 zł 29 gr62.
Kres nadszedł szybciej, niż zakonnicy mogli się spodziewać. Kasata brzeskiego klasztoru augustianów, podobnie jak pozostałych klasztorów katolickich w tym mieście
(z wyjątkiem dominikanów), nastąpiła już na początku 1830 r., a więc nie miała nic
wspólnego z powstaniem listopadowym. Wynikała z postanowienia cara Mikołaja I
o budowie wielkiej twierdzy na gruzach miasta lokacyjnego nad Bugiem. Nie mógł
tej decyzji zmienić ostatni przeor, Stefan Kapietowski, który rządził konwentem w latach 1828–183063. Warto zwrócić uwagę na memoriał hr. Nikołaja Guriewa, carskiego posła w Rzymie, przesłany w maju 1833 r. sekretarzowi stanu Stolicy Apostolskiej64. Rosyjski dostojnik chlubił się w tym liście, że likwidacja czterech klasztorów
brzeskich (w tym augustianów) w 1830 r., konieczna ze względu na interes państwa,
została przeprowadzona w sposób cywilizowany, bez krzywdy dla zakonników: mianowicie władze zakonne otrzymały odszkodowanie za utracone mienie, a przeniesieni zakonnicy dostali „od rządu” wynagrodzenie.
Klasztor augustianów został przekształcony w siedzibę Komitetu Inżynierów Twierdzy65. W 1851 r. wzniesiono murowaną cerkiew garnizonową, ostatecznie w latach
1874–1876 przebudowaną na sobór św. Mikołaja66. Po augustianach w Brześciu nie
zostało ani śladu z wyjątkiem całkiem bogatych archiwaliów, które autor niniejszego
artykułu starał się selektywnie przytoczyć na tych łamach i w poprzedniej obszerniejszej publikacji (zob. przyp. 1).
62 Ibidem, sygn. 6080, k. 6, 54, 65. Zapewne chodziło nie o grunty skonfiskowane w 1771 r., ale o drobne
legaty z pierwszej ćwierci XIX w., np. po zmarłym mieszczaninie Sidorowiczu.
63 Poprawną datę kasaty klasztoru augustianów w Brześciu Litewskim, 1830 r., podają: M. RADWAN,
Zakony męskie na ziemiach zabranych w XIX wieku, Lublin 2004, s. 106, w aneksie 11 (urzędowy druk
ze spisem klasztorów zniesionych); P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i na
Śląsku 1772–1914, Lublin 1984, s. 154; M. GOZDAWA, Augustianie w Brześciu, s. 105; J.M.G., Zakony męskie
obrządku łacińskiego na Litwie i Rusi (w zaborze rosyjskim), tudzież w Inflantach Polskich i Kurlandii, [Warszawa 1916], s. 136; G. UTH, Szkic historyczno-biograficzny, s. 166; Z. KRATOCHWIL, Augustianie w metropolii
lwowskiej, s. 84; А. М. КУЛАГИН, Католические храмы Беларуси, s. 166. Błędnie rok 1831 podają: J. KURCZEWSKI, Biskupstwo wileńskie, s. 323, za nim V. GIDŽIUNAS, Augustinjonai Lietuvoje, s. 308, a Е. Д. КВИТНИЦКАЯ,
Монастыри Бреста, s. 108, podaje nawet 1832 r.
64
[S.] SZANTYR, Wiadomości do dziejów Kościoła, cz. 2, Poznań 1843, s. 103, dok. nr XIV.
65 Budowa twierdzy trwała w latach 1832–1842, zob. W. MONDALSKI, Brześć nad Bugiem. Zarys geograficzno-historyczny, „Rocznik Miasta Brześcia”, na rok 1930, s. 84; G. RĄKOWSKI, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi, Warszawa 1997, s. 27–28; J. SROKA, Brześć nad Bugiem, s. 35, 102; M. ZGLIŃSKI, Kościół
garnizonowy, s. 108.
66
M. ZGLIŃSKI, Kościół garnizonowy, s. 108–109; por. J. SROKA, Brześć nad Bugiem, s. 112–113.
Tadeusz M. TRAJDOS
24
vol. 5, 2014, s. 13–25
Tadeusz M. TRAJDOS
Instytut Historii PAN w Warszawie
Streszczenie
Klasztor augustianów w Brześciu przetrwał pod panowaniem rosyjskim po trzecim rozbiorze Polski przez
35 lat (1795–1830). W 1797 r., po rozwiązaniu zakonnej prowincji polskiej, ów klasztor został wcielony do świeżo
powołanej prowincji rosyjskiej. Augustianie brzescy do 1801 r. prowadzili mały sierociniec dla czworga dzieci
stanu szlacheckiego. Próby utrzymywania szkółki elementarnej (1804–1805) zakończyły się niepowodzeniem.
W 1801 r. pożar zniszczył klasztorny kościół Świętej Trójcy. Ocalały klasztor i zakrystia, spłonęła jednak bogata
biblioteka. Odbudowywany do 1808 r. kościół został spalony tego roku w kolejnym pożarze. Dopiero następna
rekonstrukcja doprowadziła go w 1814 r. do stanu używalności. Ten klasztor, bogaty w czasach Rzeczypospolitej, już w 1795 r. stracił podstawę majątku ziemskiego, wieś Kostomłoty, położoną za Bugiem, a więc skonfiskowaną przez zaborcę austriackiego. Do 1820 r. augustianie pobierali stały procent (czynsz roczny) od lokat
kapitałowych złożonych w kahale brzeskim (4845 rubli srebrnych), a do 1830 r. ponadto procenty od innych
prywatnych subwencji wieczystych (łącznie 2100 rubli srebrnych). W 1804 r. augustianie brzescy pobierali blisko 400 rubli rocznego procentu. Oprócz tego mieli własne oszczędności, a niektóre pomieszczenia w klasztorze odnajmowali aptekarzowi i kupcowi winnemu za wysoki czynsz. Nie zaprzestali też przyjmowania jałmużny,
a od wiernych dostawali datki za posługi kapłańskie. W 1830 r. klasztor augustiański podzielił los niemal wszystkich instytucji katolickich starego Brześcia. Został przeznaczony pod zabudowę planowanej twierdzy według
planu cara Mikołaja I. W 1851 r. obok rozebranego kościoła powstała garnizonowa cerkiew św. Mikołaja, a sam
klasztor przeznaczono na siedzibę Komitetu Inżynierów Twierdzy.
Słowa kluczowe
Brześć Litewski (nad Bugiem), augustianie, kościół i klasztor Świętej Trójcy, zabór rosyjski, twierdza brzeska
25
vol. 5, 2014, p. 13–25
Tadeusz M. TRAJDOS
Institute of History
Polish Academy of Sciences, Warsaw
Augustinian Hermits in Brest-Litovsk under Russian rule
Summary
After the third partition of Poland the Augustinian Monastery in Brest survived 35 years under Russian rule
(1795–1830). In 1797, after the dissolution of the Polish Province of the Order, the monastery was incorporated
into the newly established Russian Province. Until 1801 the Augustinian Hermits in Brest ran a small orphanage
for four children of the gentry. Attempts to run an elementary school (1804–1805) ended in failure. In 1801
a fire destroyed the monastery Church of the Holy Trinity. The monastery and the sacristy survived, but the rich
library perished in the fire. The church was rebuilt by 1808, but burnt down in another fire the same year. It took
another reconstruction to make it functional again in 1814. This once wealthy monastery in the Polish-Lithuanian Commonwealth already in 1795 lost main part of its landed estate, i.e. the village of Kostomłoty situated
across the Bug River and as such confiscated by the Austrian partitioner. Until 1820 the Augustinian Hermits
were paid a fixed interest (annual rent) on capitals deposited in the Brest Kahal (4,845 silver roubles) and until
1830 interest on other private perpetual subsidies (2,100 silver roubles in total). In 1804 the Brest Augustinians
received nearly 400 roubles of annual interest. In addition, they had their own savings and rented some rooms
in the monastery to the apothecary and the wine merchant, who paid a high rent. They also continued to
accept alms as well as offerings from the faithful for their pastoral services. In 1830 the Augustinian monastery
shared the fate of nearly all Catholic institutions in Brest. It was to become the site of a fortress planned by Tsar
Nicholas I. In 1851 the garrison Orthodox Church of St. Nicholas was built next to the demolished Augustinian
church and the monastery was now to house the Committee of the Engineers of the Fortress.
Keywords
Brest-Litovsk, Augustinian Hermits, Church and Monastery of the Holy Trinity, Russian Partition, Brest Fortress
Kamila FOLLPRECHT
Archiwum Narodowe w Krakowie
vol. 5, 2014, s. 27–41
Zmiany własności nieruchomości w Krakowie
związane z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w.*
W 1791 r. Johann Friedrich Zöllner, opisując Kraków, stwierdził, że
w całym mieście jest nie więcej jak 1000–1100 domów, zresztą biorąc pod uwagę obszar, jaki ono zajmuje,
liczba ich nie może być wyższa. Tym bardziej uderzające jest, gdy się słyszy, że znajdują się tu 72 kościoły
i 30 klasztorów1.
W pierwszej połowie XVIII w. w Krakowie w obrębie murów obronnych własność
duchowna obejmowała prawie jedną czwartą nieruchomości2. W 1773 r. na terenie
aglomeracji krakowskiej, jaką tworzyły miasta Kraków, Kazimierz ze Stradomiem,
Kleparz oraz przedmieścia (Garbary, Wesoła) i jurydyki (Biskupie), funkcjonowało
39 klasztorów3, a Kraków nazywano „drugim Rzymem”4.
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
1 J. F. ZÖLLNER, Briefe über Schlesien, Krakau, Wieliczka und die Grafschaft Glatz auf einer Reise im Jahr 1791,
t. 1, Berlin 1792, s. 318; Kraków za Stanisława Augusta w relacjach F. Lichockiego, A. Naruszewicza, J.F. Zöllnera, wstęp i oprac. I. KLESZCZOWA (Cracoviana, Ser. 2, Ludzie i Wydarzenia), Kraków 1979, s. 106.
2 W. KOMOROWSKI, K. FOLLPRECHT, Rozwój urbanistyczno-architektoniczny Krakowa „intra muros” w czasach
nowożytnych, [w:] J. WYROZUMSKI (red.), Kraków. Nowe studia nad rozwojem miasta (Biblioteka Krakowska,
150), Kraków 2007, s. 267.
3 Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (dalej: BJ Kraków), rps 5509; S. TOMKOWICZ, Kołłątajowski plan Krakowa z roku
1785,„Rocznik Krakowski”, 9, 1907, s. 168–170; E. JANICKA-OLCZAKOWA, Zakony żeńskie w Polsce, [w:] J. KŁOCZOWSKI (red.),
Kościół w Polsce, t. 2: Wieki XVI–XVIII (Studia nad Historią Kościoła Katolickiego w Polsce), Kraków 1969, s. 768–769;
Tabele źródłowe nr 1–69. Zakony męskie w Polsce w 1772 roku, oprac. L. BIEŃKOWSKI, współprac. E. JANICKA-OLCZAKOWA,
L. MÜLLEROWA, [w:] L. BIEŃKOWSKI, J. KŁOCZOWSKI, Z. SUŁOWSKI (red.), Zakony męskie w Polsce w 1772 r. (Materiały do Atlasu
Historycznego Chrześcijaństwa w Polsce, 1), Lublin 1972, s. 183–294; H. WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie
w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 154–163, 517–524; Miasto Kraków (Katalog
Zabytków Sztuki w Polsce, IV): cz. 2–3, A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Kościoły i klasztory Śródmieścia, Warszawa 1971–
1978; cz. 4–5, I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, Warszawa 1987–1994; cz. 7,
J. DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA, R. HENOCH-MARENDZIUK (red.), Zwierzyniec, Nowy Świat, Półwsie Zwierzynieckie. Kościoły
i klasztory; cz. 8, I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kleparz. Kościoły i klasztory, Warszawa 2000; Z. NOGA (red.), Kraków (Atlas Historyczny Miast Polskich, 5, Małopolska, 1), Kraków 2007, s. 86–92 i plansze 4.7 (Własność nieruchoma
w Krakowie w 1773 roku, oprac. K. FOLLPRECHT) oraz 4.8a (Krakowski ośrodek religijny od X do XX wieku – Kraków, Kazimierz, Kleparz z przedmieściami, oprac. B. KRASNOWOLSKI); M. BORKOWSKA, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej
(Dzieje Chrześcijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, 2, Wiek XVI–XVIII, 8), Lublin 2010, s. 288–376.
4 „Gdzie miasto zaczarowane...”. Księga cytatów o Krakowie, wyb. i oprac. K. GRODZISKA, Kraków 2003, s. 73, 87.
duchaczki
franciszkanie
jezuici
jezuici
jezuici
18
19
20
duchacy
15
16
dominikanki tercjarki
14
17
dominikanki
dominikanki tercjarki
12
13
dominikanie
11
konwent
bonifratrzy
bożogrobcy
9
10
klasztor
kolegium
nowicjat
dom profesów
konwent
konwent
konwent
konwent
konwent
opactwo
konwent
prepozytura klasztoru w Miechowie
konwent
konwent
konwent
bernardynki tercjarki (koletki)
bernardyni
5
konwent kustodialny
prepozytura opactwa w Staniątkach
8
bernardyni
4
bernardynki
benedyktynki
3
konwent
bernardynki
augustianki-eremitki tercjarki
2
konwent
7
augustianie-eremici
1
Rodzaj placówki
6
Zakon
Lp.
św. św. Piotra i Pawła
św. św. Macieja i Mateusza
św. Barbary
św. Franciszka
Świętego Ducha (wspólny z duchakami)
Świętego Ducha
Świętej Trójcy (wspólny z dominikanami)
Świętej Trójcy (wspólny z dominikanami)
Matki Boskiej Śnieżnej
Świętej Trójcy
św. Jadwigi
św. Urszuli
kaplica klasztorna św. Kolety
św. Józefa
św. Agnieszki
Niepokalanego Poczęcia NMP
św. Bernardyna ze Sieny
Kraków
Kraków
Kraków
Kraków
Kraków
Kraków
Kraków (tzw. mniejszy)
Kraków (tzw. większy)
Kraków (tzw. na Gródku)
Kraków
Stradom
Kraków
Stradom
Kraków
Stradom
Kraków (tzw. na Żłóbku)
Stradom
Kraków
Kazimierz
Zwiastowania NMP i św. Scholastyki
Kazimierz
św. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Małgorzaty
Historyczna lokalizacja
św. św. Katarzyny Aleksandryjskiej i Małgorzaty
(wspólny z augustianami-eremitami)
Wezwanie kościoła konwentualnego
ul. Grodzka 54
pl. Szczepański
Mały Rynek 8
pl. Wszystkich Świętych 2
pl. św. Ducha
pl. św. Ducha
ul. Stolarska 11/13
ul. Stolarska 11/13
ul. Mikołajska 21
ul. Stolarska 12
ul. Stradomska 12/14
ul. św. Jana 22
ul. Koletek 12
ul. Poselska 21/23
ul. J. Dietla 30
ul. św. Jana 6
ul. Bernardyńska 2
ul. św. Marka 32–34
ul. Skałeczna 12
ul. Augustiańska 7
Obecny adres
(klasztoru lub miejsca po nim)
Tabela 1. Klasztory istniejące w 1773 r. na terenie miast Krakowa, Kazimierza (ze Stradomiem), Kleparza oraz przedmieść –
obecnie w granicach miasta Krakowa, Dzielnica I Stare Miasto
28
Kamila FOLLPRECHT
opactwo
kanonicy regularni
św. Augustyna
(kanonicy laterańscy)
kapucyni
karmelici (trzewiczkowi)
karmelici (trzewiczkowi)
karmelici bosi
karmelici bosi
karmelitanki bose
karmelitanki bose
klaryski
22
23
24
25
26
27
28
29
30
opactwo
konwent
konwent
konwent
konwent
konwent
konwent
reformaci
szarytki
trynitarze
wizytki
36
37
38
39
kolegium
pijarzy
prezentki
34
35
konwent
paulini
33
konwent
32
opactwo
konwent
szpital
konwent
konwent
prepozytura opactwa na Zwierzyńcu
misjonarze
norbertanki
31
marki zob. kanonicy regularni od pokuty
koletki zob. bernardynki tercjarki
konwent
kanonicy regularni
od pokuty (marki)
21
konwent
Rodzaj placówki
Zakon
Lp.
św. Franciszka Salezego
Świętej Trójcy
brak
św. Kazimierza
św. św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty
Przemienienia Pańskiego
Michała Archanioła i św. Stanisława
św. Norberta
Nawrócenia św. Pawła Apostoła
św. Andrzeja
św. Teresy
św. Marcina
św. św. Michała i Józefa
Niepokalanego Poczęcia NMP
Nawiedzenia NMP
św. Tomasza
Zwiastowania NMP
Bożego Ciała
św. Marka
Wezwanie kościoła konwentualnego
Biskupie
Kazimierz
Kraków
Kraków
Kraków
Kraków
Kazimierz (tzw. na Skałce)
Kraków
Stradom
Kraków
Wesoła
Kraków
Kraków
Wesoła
Garbary (tzw. na Piasku)
Kraków
Garbary
Kazimierz
Kraków
ul. Krowoderska 16
ul. Krakowska 48
ul. św. Jana 8
ul. Reformacka 4
ul. św. Jana 7
ul. Pijarska 2
ul. Skałeczna 15
ul. Wiślna 11
ul. Stradomska 4/6
ul. Grodzka 56
ul. M. Kopernika 44
ul. Grodzka 58
ul. Senacka 1/5
ul. M. Kopernika 36
ul. Karmelicka 19
ul. Szpitalna 12
ul. Loretańska 11
ul. Bożego Ciała 26
ul. św. Marka 10
Obecny adres
(klasztoru lub miejsca po nim)
29
30
Kamila FOLLPRECHT
Decyzja papieża Klemensa XIV z lipca 1773 r. o zlikwidowaniu zakonu jezuitów
rozpoczęła proces zmniejszania liczby obiektów sakralnych oraz nieruchomości
należących do duchowieństwa w Krakowie. Majątek zniesionego zakonu przejęła
powołana przez Sejm Rzeczypospolitej Komisja Edukacji Narodowej5. W 1774 r. kościół św. Barbary został przekazany Kongregacji Kupieckiej, a klasztor przejęli księża
mansjonarze kościoła Mariackiego. Od 1780 r. w budynku pojezuickim działał szpital kliniczny Szkoły Głównej Koronnej, pracowały w nim siostry miłosierdzia zwane
szarytkami, które opuściły swój klasztor przy ul. św. Jana6. Szpital w 1788 r. przeniesiono do dawnego klasztoru karmelitów bosych na Wesołej. W 1796 r. zabudowania
pojezuickie, jako rekompensatę za klasztor z kościołem św. Jadwigi na Stradomiu,
otrzymali bożogrobcy z Miechowa, którzy prowadzili tu szkołę, a kościół użytkowali
wspólnie z Kongregacją Kupiecką7. W 1774 r. w kolegium przy ul. Grodzkiej umieszczono jezuickich księży emerytów, którzy opiekowali się kościołem św. św. Piotra i Pawła. W 1780 r. nieruchomość przejęła Szkoła Główna Koronna – przez trzy
lata działało tu seminarium nauczycielskie. W 1786 r. budynek kolegium i kościół
przekazano cystersom z Mogiły i do 1796 r. funkcjonowało tu studium generalne8.
W 1776 r. budynek nowicjatu przy ul. Szczepańskiej przekazano Radzie miasta Krakowa na miejskie koszary dla wojska9.
5 Szczegółowe dzieje krakowskich nieruchomości należących do jezuitów przedstawiła autorka w referacie Losy jezuickich nieruchomości w Krakowie po kasacie zakonu wygłoszonym w 2013 r. na konferencji
Losy dziedzictwa po klasztorach jezuickich skasowanych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz
jego znaczenie dla powstania i działalności Komisji Edukacji Narodowej (w 240. rocznicę kasaty zakonu jezuitów i powstania KEN) zorganizowanej w ramach projektu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja
(publikacja w przygotowaniu).
6 W kwietniu 1784 r. kamienicę przy ul. św. Jana 8, dawniej należącą do szarytek, a od 1783 r. do misjonarzy ze Stradomia, kupiła Urszula Dembińska, starościna wolbromska (BJ Kraków, rps 5350, s. 454v; Muzeum
Historyczne Miasta Krakowa (dalej: MHMK Kraków), rps R 413, Kadaster miasta Krakowa z wieku XIX, XVIII,
XVII zebrał i napisał Karol Richter 1862, s. 61; M. ESTREICHERÓWNA, Wykaz zniesionych kościołów, kaplic i klasztorów w Krakowie, [w:] Kalendarz katolicki krakowski na Rok Pański 1889, Kraków [1889], s. 109; W. CHOTKOWSKI,
Ks. prymasa Poniatowskiego spustoszenia kościelne w Krakowie. Przyczynek do dziejów Uniwersytetu, Kraków
1918, s. 83, 92, 94; L. WACHHOLZ, Szpitale krakowskie 1220–1920, cz. 1 (Biblioteka Krakowska, 60), Kraków
1924, s. 19–20).
7 W 1837 r. władze uznały zakon zakon bożogrobców za wygasły i przejęły nieruchomość, w której zakwaterowano wojsko, czyli Milicję Krajową. Od 1843 r. funkcjonowała tutaj bursa akademicka. W 1874 r.,
po wymarciu bożogrobców, kościół św. Barbary otrzymali w tymczasową administrację jezuici, mający od
1868 r. siedzibę w kolegium na Wesołej (ul. M. Kopernika 26). W 1878 r. jezuici wynajęli część budynku przy
Małym Rynku (obecnie ul. Sienna 7) i tu rezydowali; w 1880 r. przenieśli się do kamienicy Mały Rynek 7.
W 1908 r. wykupili swoją dawną siedzibę, a w 1910 r. przejęli kościół św. Barbary.
8 W 1796 r. władze austriackie przejęły gmach na siedzibę różnych urzędów, potem były tu magazyny
wojsk rosyjskich. W latach 1815–1846 urzędował tu Senat Wolnego Miasta Krakowa, potem c.k. Sądy – Krajowy i Apelacyjny. Kościół w latach 1796–1809 był austriackim kościołem garnizonowym, potem cerkwią
dla wojsk rosyjskich, a w 1830 r. przeniesiono tu parafię ze zburzonego kościoła Wszystkich Świętych.
9 Od 1797 r. stacjonowało w nich wojsko austriackie, przeniesione w początkach XIX w. na Wawel.
W 1801 r. zburzony został kościółek św. Macieja, w 1802 kościół św. Szczepana, a około 1809 budynek
koszar, czyli jezuickiego nowicjatu – powstał pl. Szczepański.
31
Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. przyniósł duże zmiany w uposażeniu krakowskich
klasztorów, gdyż nowa granica państwa niejednokrotnie oddzielała część dóbr od
klasztoru, do którego należały; układem z 1785 r. Polska i Austria zrzekły się wzajemnie dóbr klasztornych położonych poza granicami10. Od 1782 r. administratorem diecezji krakowskiej był bp Michał Jerzy Poniatowski (od 1785 r. prymas Polski),
który pod pretekstem zubożenia i braku materialnych podstaw działalności dążył
do zredukowania liczby duchowieństwa zakonnego w Krakowie poprzez likwidację
klasztorów. W marcu 1786 r. została powołana komisja, której zadaniem było spisanie
majątku krakowskich klasztorów, z uwzględnieniem uposażenia pozostającego poza
granicami państwa. Na podstawie jej ustaleń Poniatowski ogłaszał likwidację krakowskich klasztorów i sekularyzację ich majątku lub zamykanie nowicjatu w żeńskich
klasztorach, co miało doprowadzić w naturalny sposób do ich likwidacji11.
Dekretem z lipca 1783 r. uznano duchaków za niezdolnych do dalszego utrzymywania
i prowadzenia szpitala – do ich klasztoru przy kościele Świętego Ducha zostali przeniesieni księża emeryci (od XVII w. mieszkający w szpitalu św. Marcina przy ul. Grodzkiej
59/61), których przełożony kierował obu wspólnotami. W 1788 r. został zlikwidowany
klasztor duchaków, kościół Świętego Ducha wyłączono z kultu, położnice i podrzutki
ze szpitala przeniesiono do szpitala św. Łazarza na Wesołej – poduchacki szpital pełnił
funkcję przytułku dla ubogich. W 1791 r. kościół wraz z częścią szpitala został wydzierżawiony przez Radę miasta Krakowa (jako zarządzającą od XVI w. majątkiem szpitala)
kanonikowi Wacławowi Sierakowskiemu na manufakturę sukienną12.
W marcu 1787 r. zdecydowano o likwidacji dwóch klasztorów dominikanek mieszczących się przy ul. Stolarskiej i przeniesieniu zakonnic do klasztoru na Gródku. Dekretu jednak nie wykonano, gdyż siostry nie mogły się pomieścić w jednym klasztorze,
w związku z tym zamknięto nowicjat13.
10
P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 18.
11 W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 59, 70–72, 117–118; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 19–22.
12 W 1827 r. zabudowania szpitalne stały się własnością gminy miasta Krakowa. W 1886 r. Rada Miejska
zdecydowała o budowie teatru miejskiego na miejscu poduchackiego kompleksu – w 1888 r. zburzono
szpital, a w 1892 kościół (Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: AN Kraków), Archiwum Wolnego Miasta
Krakowa (dalej: AWMK) – Komitet Hipoteczny (dalej: KH), sygn. Hip 9, s. 425–426; MHMK Kraków, rps R 413,
s. 83; M. ESTREICHERÓWNA, Wykaz zniesionych kościołów, s. 117; S. TOMKOWICZ, Zabytki budownictwa m. Krakowa,
t. 1: Szpital Ś. Ducha, Kraków 1892, s. 44–46; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 87–93,
103–112, 116; L. WACHHOLZ, Szpitale krakowskie 1220–1920, t. 1 (Biblioteka Krakowska, 59), Kraków 1921, s. 45,
102–108; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa porozbiorowego (1796–1809), cz. 1: Zagadnienia urbanistyczne, „Rocznik Krakowski”, 34, 1958, 1, s. 106, 110; A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Kościoły i klasztory Śródmieścia, cz. 3, t. 1, s. 109; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły Krakowa, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”,
33, 1983, s. 105–106; K. ANTOSIEWICZ, Zakon Kanoników Regularnych Ducha Świętego de Saxia w Krakowie, [w:]
Z. KLIŚ (red.), Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, [t. 1], Kraków 1996, s. 27; J. URBAN, Związki kościoła św. Krzyża w Krakowie z domem księży emerytów (1783–1883), [w:] Z. KLIŚ, G. LICHOŃCZAK-NUREK (red.),
Studia z dziejów kościoła Św. Krzyża w Krakowie, t. 3, Kraków 1999, s. 40–45; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 21;
Nieruchomości miasta Krakowa w czasach Sejmu Czteroletniego. Opis z 1792 roku, wyd. K. FOLLPRECHT, Kraków
2007, s. 111–116).
13 W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 125–128; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 20, 22.
32
Kamila FOLLPRECHT
W sierpniu 1787 r. karmelici bosi przekazali Poniatowskiemu klasztor na Wesołej, tzw.
Nowicjat, na siedzibę szpitala generalnego. Zakonnicy przenieśli się do klasztoru
przy ul. Senackiej. W utworzonym w dawnych klasztornych zabudowaniach szpitalu
św. Łazarza pracowały siostry szarytki, kościół stał się szpitalną kaplicą14.
Jesienią 1787 r. karmelitanki bose z klasztoru przy kościele św. Marcina na ul. Grodzkiej zostały przeniesione do klasztoru przy kościele św. Teresy na Wesołej, jako obszerniejszego i wygodniejszego do zamieszkania przez większą liczbę zakonnic
(nowicjat został zamknięty). Kosztem zabudowań poklasztornych przy ul. Grodzkiej
rozszerzono budynek arsenału15.
W październiku 1787 r. Poniatowski przekazał Radzie miasta Krakowa budynek dawnego kościoła św. Scholastyki i klasztoru benedyktynek staniąteckich z przeznaczeniem na koszary garnizonowe i skład narzędzi przeciwpożarowych16.
We wrześniu 1787 r. zdecydowano o likwidacji klasztoru bernardynek przy kościele
św. Agnieszki na Stradomiu, jednak dekret wykonano dopiero w lipcu 1788 r., przenosząc zakonnice do klasztoru przy kościele św. Józefa na ul. Poselskiej, równocześnie zamknięto nowicjat. Opuszczone budynki na Stradomiu sprzedano w czerwcu
1789 r. Aleksandrowi Romiszewskiemu, podkomorzemu królewskiemu17.
Już w maju 1784 r. Poniatowski postanowił utworzyć w Krakowie siedzibę dla kleryków zakonu bazylianów, jednak dopiero w maju 1788 r. zdecydował, że przejmą
klasztor bernardynów przy ul. św. Jana, zwany na Żłóbku, z którego zakonnicy
14
BJ Kraków, rps 5350, s. 460; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 83–87; D. RE-
DEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 144; B. WANAT, Zakon karmelitów bosych w Pol-
sce. Klasztory karmelitów i karmelitanek bosych 1605–1975, Kraków 1979, s. 108–109; P. P. GACH, Kasaty
zakonów, s. 21.
15 AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 4, s. 757–758; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 117–121; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 106; A. BOCHNAK, J. SAMEK
(red.), Kościoły i klasztory Śródmieścia, cz. 2, t. 1, s. 29; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 21; B. WANAT, Zakon karmelitów bosych, s. 627, 670.
16 W opracowaniach pojawia się informacja, że klasztor został zniesiony już w 1782 r., jednak brak potwierdzenia tego faktu w dokumentach. Od połowy XVII w. klasztor był wykorzystywany jedynie jako
miejska siedziba ksieni staniąteckiej i zapewne dlatego W. Chotkowski nie wspomina o jego likwidacji. Od
1877 r. w przebudowanych budynkach mieści się szkoła (BJ Kraków, rps 5350, s. 460; AN Kraków, AWMK
– KH, sygn. Hip 9, s. 453–454; Akta gubernialne, sygn. 29/67/4, s. 447–484; M. ESTREICHERÓWNA, Wykaz zniesionych kościołów, s. 111; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 2: Zagadnienia ustrojowe
i ekonomiczno-społeczne, „Rocznik Krakowski”, 36, 1962, s. 36, 38; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 107;
B. KRASNOWOLSKI, Historia klasztoru benedyktynek w Staniątkach, Kraków 1999, s. 202; Nieruchomości miasta
Krakowa, s. 38–42.
17 M. N. DOBROWOLSKI, Kościół i klasztor św. Agnieszki w Krakowie (Biblioteka Krakowska, 34), Kraków 1905,
s. 18–19; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 121–125; R. GUSTAW, Klasztor i kościół
św. Józefa SS. Bernardynek w Krakowie 1646–1946 (Biblioteka Krakowska, 105), Kraków 1947, s. 67–73; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 150; I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz
i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 1–2, 18; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 117; P. P. GACH, Kasaty
zakonów, s. 21.
33
zostali przeniesieni do klasztoru na Stradomiu18. W lipcu 1789 r. dekretem prymasa zamknięto nowicjaty duchaczek, koletek na Stradomiu i augustianek na
Kazimierzu19.
W latach 1796–1809 Kraków znajdował się w granicach monarchii austriackiej.
Władze w ramach likwidacji tych instytucji, które nie miały funduszy na prowadzenie działalności, kontynuowały rozpoczęty przez prymasa Poniatowskiego proces
zmniejszania liczby krakowskich klasztorów20. W 1796 r. zajęto klasztor bożogrobców z kościołem św. Jadwigi na Stradomiu, przenosząc zakonników do pojezuickich zabudowań przy kościele św. Barbary. Zabudowania na Stradomiu w 1798 r.
zostały przebudowane na siedzibę austriackiego urzędu celnego21. Także dawny
klasztor bernardynek przy kościele św. Agnieszki na Stradomiu został przeznaczony
na magazyny wojskowe, budynek kościoła w 1801 r. sprzedano przedsiębiorcom
i adaptowano na magazyny22. Klasztor i kościół trynitarzy na Kazimierzu zajęto na
magazyny siana i słomy oraz kwatery dla wojska23. Przekazany bazylianom pobernardyński klasztor na ul. św. Jana szybko ulegał zniszczeniu ze względu na niewielką
liczbę zakonników, utrzymujących zabudowania do 1802 r., chociaż dekret cesarski
z 1797 r. nakazał sprzedaż zrujnowanego kościoła i klasztoru na drodze publicznej
licytacji. Budynki dopiero w listopadzie 1801 r. kupił kupiec Maciej Knotz i powstała
18 AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 6, s. 41–42; MHMK Kraków, rps R 413, s. 61; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa
Poniatowskiego spustoszenia, s. 70–79; IDEM, Redukcje monasterów bazyliańskich w Galicji (Rozprawy Polskiej
Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, seria 2, 38), Kraków 1922, s. 78–79; A. CHMIEL,
Domy krakowskie. Ulica Św. Jana, cz. 2: Liczby or. parzyste (2–32) (Biblioteka Krakowska, 62), Kraków 1924,
s. 132–133; E. SOKOŁOWSKI, Dzieje klasztoru OO. Bernardynów pod nazwą „Żłóbek” w Krakowie, Kraków 1949,
s. 101–115; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 99; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 108–109; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 21.
19 W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 128–132; R. GUSTAW, Klasztor i kościół św. Józefa,
s. 73–74.
20 J. BIENIARZÓWNA, J. M. MAŁECKI, Kraków w latach 1796–1918 (Dzieje Krakowa, t. 3), Kraków 1979, s. 7–16;
D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 99; P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 35.
21 Od 1846 r. w budynku mieściła się poczta, od 1859 r. komenda wojskowa (AN Kraków, Akta fiskalne,
sygn. 29/69/21, s. 143–302; 29/69/25, s. 1219–1438; AWMK – KH, sygn. Hip 4, s. 409–410; W. CHOTKOWSKI,
Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 146–147; S. TOMKOWICZ, Klasztor szpitalny św. Jadwigi, „Rocznik
Krakowski”, 22, 1929, s. 59, 67; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 149, 174;
I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 94; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 116–117).
Wykupiony z rąk prywatnych i odrestaurowany w XX w. stał się kościołem garnizonowym (M. ESTREIWykaz zniesionych kościołów, s. 105; M. DOBROWOLSKI, Kościół i klasztor św. Agnieszki, s. 18–19;
W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 121–125; R. GUSTAW, Klasztor i kościół św. Józefa,
s. 67–73; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 150; I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK
(red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 1–2, 18; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 117;
P. P. GACH, Kasaty zakonów, s. 21.
22
CHERÓWNA,
23
AN Kraków, AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1377, 1433; Akta gubernialne, sygn. 29/67/12, s. 405–448; I. REJ-
DUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 5, t. 1, s. 67; B. KRASNOWOLSKI, Z dzie-
jów kształtowania zespołu trynitarzy i Szpitala Bonifratrów na krakowskim Kazimierzu, [w:] M. SURDACKI (red.),
Bracia, czyńcie dobro. 400 lat Zakonu Bonifratrów w Polsce 1609–2009, Kraków 2009, s. 168–170.
34
Kamila FOLLPRECHT
oberża „Pod królem węgierskim”24. Dekretem cesarskim z sierpnia 1797 r. władze
austriackie skonfiskowały klasztor karmelitów bosych z kościołem św. Michała przy
ul. Senackiej, przenosząc zakonników do klasztoru w Czernej. W zabudowaniach
na ul. Senackiej umieszczono więzienie, dla którego kościół stał się więzienną kaplicą25. Już w 1796 r. w zabudowaniach poduchackich umieszczono urząd probierczy26, a w 1802 r. księży emerytów przeniesiono do dawnego klasztoru duchaczek,
które decyzją władz z 1801 r. zostały osadzone w klasztorze karmelitów trzewiczkowych przy kościele św. Tomasza na ul. Szpitalnej, z którego zakonnicy przeszli do
klasztoru na Piasku27. W 1801 r. należące do augustianów-eremitów klasztor i kościół św. Katarzyny na Kazimierzu władze zajęły na magazyny zboża, siana i słomy,
pozwalając zakonnikom mieszkać w niewielkiej części zabudowań i płacąc czynsz
za wykorzystywane pomieszczenia28. W 1803 r. norbertanki opuściły klasztor i kościół św. Norberta przy ul. Wiślnej, przenosząc się do klasztoru na Zwierzyńcu, a ich
zabudowania władze przekazały w 1808 r. parafii greckokatolickiej oraz uniwersyteckiej drukarni akademickiej29. Klasztor marków przy ul. św. Marka, zamieszkany
24 W 1818 r. Knotz dokupił przylegające od tyłu zabudowania przy ul. św. Marka – powstał „Hotel Saski”
(AN Kraków, Akta instytutowe, sygn. 29/68/16, s. 1–498; 29/68/27, plik 11; Akta fiskalne, sygn. 29/69/27,
s. 943–1074; AWMK, sygn. WMK V-47A, s. 445–1046; AWMK – KH, sygn. Hip 6, s. 41–42; A. CHMIEL, Domy
krakowskie. Ulica Św. Jana, cz. 2, s. 133–134, 144–145; E. SOKOŁOWSKI, Dzieje klasztoru OO. Bernardynów,
s. 114–115; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 99).
25 Kościół zamknięto w latach 1832–1835, zburzono w 1872 r. (AN Kraków, Akta fiskalne, sygn. 29/69/15,
s. 1029–1364; Akta cyrkularne, sygn. 29/70/9, s. 901–1096; AWMK – KH, sygn. Hip 5, s. 193–194; MHMK
Kraków, rps R 413, s. 25, 27; J. CHEŁMECKI, Wspomnienie o kościele Ś. Michała niegdyś OO. Karmelitów Bosych
w Krakowie, Kraków 1860, s. 36; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 86; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 106; A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Kościoły i klasztory
Śródmieścia, cz. 3, t. 1, s. 56; M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 109–110; B. WANAT, Zakon karmelitów bosych
w Polsce, s. 199–202).
26 1827 r. poduchacki szpital stał się własnością gminy miasta Krakowa. W 1886 r. Rada Miejska zdecydowała o budowie teatru miejskiego na miejscu zabudowań poduchackich – w 1888 r. zburzono szpital,
a w 1892 kościół (por. przyp. 12).
27 Opracowania podają, że karmelici opuścili klasztor już w 1787 r. (jednak zakonnicy mieszkali w klasztorze do 1791 r.) oraz że duchaczki zostały przeniesione na ul. Szpitalną już w 1794 r., kiedy władze pruskie
zajęły klasztor na szpital wojskowy (AN Kraków, Akta Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Województwa
Krakowskiego, sygn. 29/30/15, nr 528; 29/30/40, s. 726, 926; Akta miasta Krakowa, sygn. Dep. 220, nr 528;
Akta fiskalne, sygn. 29/69/15, s. 781–914; AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1419; AWMK – KH, sygn. Hip 9, s. 313–
314; BJ Kraków, rps 5357, t. 10, s. 202v; MHMK Kraków, rps R 413, s. 78; W. CHOTKOWSKI, Ks. Prymasa Poniatowskiego spustoszenia, s. 87–93, 103–116; A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Kościoły i klasztory Śródmieścia, cz. 2, t. 1,
s. 109; J. URBAN, Związki kościoła św. Krzyża w Krakowie, s. 45–46).
28 AN Kraków, AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1378–1379; I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz
i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 100, 115; B. K RASNOWOLSKI, Restauracja zespołu augustiańskiego na Kazimierzu. Z dziejów ochrony krakowskich zabytków (Biblioteka Krakowska, 152), Kraków 2010,
s. 16.
29 AN Kraków, Akta gubernialne, sygn. 29/67/2, s. 433–488; Akta fiskalne, sygn. 29/69/25, s. 1–106;
AWMK, sygn. WMK V-47A, s. 445–500; AWMK – KH, sygn. Hip 6, s. 41–42; MHMK Kraków, rps R 413, s. 37;
M. ESTREICHERÓWNA, Wykaz zniesionych kościołów, s. 109; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami
Krakowa, cz. 1, s. 117; A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Kościoły i klasztory Śródmieścia, cz. 3, t. 1, s. 61, 63;
35
przez trzech zakonników, władze przejęły w 1807 r., umieszczając w nim księży
emerytów usuniętych z dawnego klasztoru duchaczek30.
W latach 1810–1815 Kraków znajdował się w granicach Księstwa Warszawskiego31.
Władze kontynuowały do 1812 r. dzierżawę zabudowań klasztoru augustianów-eremitów na Kazimierzu32. W 1812 r. dekretem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta odebrano bonifratrom zniszczony klasztor i kościół św. Urszuli przy ul. św. Jana,
przenosząc zakonników do dawnego klasztoru trynitarzy na Kazimierzu, a opuszczone budynki w 1813 r. przeznaczono na sprzedaż w drodze licytacji33.
Jesienią 1815 r. decyzją trzech mocarstw powołano Wolne, Niepodległe i Ściśle Neutralne Miasto Kraków i jego Okręg34. Dwa klasztory dominikanek z ul. Stolarskiej zlikwidowano już w 1812 r., przenosząc zakonnice do klasztoru na Gródku. Budynek
dawnego tzw. klasztoru większego kupił na licytacji w 1818 r. Michał Filipowski;
dawny tzw. klasztor mniejszy oraz budynek szpitala ubogich wdów nabył wówczas
Józef Leszczyński35. W 1815 r. augustianie-eremici odzyskali klasztor i kościół św. KaK. KRAMARSKA-ANYSZEK, Dzieje klasztoru PP. Norbertanek w Krakowie na Zwierzyńcu do roku 1840, „Nasza
Przeszłość”, 47, 1977, s. 134.
30 Księża emeryci uzyskali pełnię praw do budynków w 1817 r. (AN Kraków, Akta gubernialne, sygn.
29/67/2, s. 41–69; Akta fiskalne, sygn. 29/69/25, s. 1111–1218; 29/69/26, s. 197–246; Akta cyrkularne, sygn.
29/70/10, s. 1425–1456; AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1408–1409; AWMK – KH, sygn. Hip 7, s. 189; MHMK
Kraków, rps R 413, s. 53, 56; J. SZABLOWSKI, Kościół św. Marka w Krakowie, „Rocznik Krakowski”, 22, 1929, s. 84;
D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1, s. 99; A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Kościoły
i klasztory Śródmieścia, cz. 3, t. 1, s. 33; J. URBAN, Związki kościoła św. Krzyża, s. 47–48; A. BRUŹDZIŃSKI, Kanonicy
regularni od pokuty na ziemiach polskich, Kraków 2003, s. 95.
31
J. BIENIARZÓWNA, J. MAŁECKI, Kraków w latach 1796–1918, s. 21–37.
32 AN Kraków, AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1378–1379; I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz
i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 100, 115; B. KRASNOWOLSKI, Restauracja zespołu augustiańskiego,
s. 17–18.
33 Zabudowania przy ul. św. Jana w 1818 r. kupił kupiec Maciej Knotz i użytkował jako zaplecze oberży
„Pod królem węgierskim”, późniejszego „Hotelu Saskiego” (AN Kraków, AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1407;
WMK V-47A, s. 1–444; AWMK – KH, sygn. Hip 7, s. 677–678, 682–684; Akta instytutowe, sygn. 29/68/28,
s. 3–78; Akta fiskalne, sygn. 29/69/22, s. 1685–1820; 29/69/25, s. 491–1108; Akta cyrkularne, sygn. 29/70/9,
s. 865–900, 1187–1234; 29/70/10, s. 2279–2334; BJ Kraków, rps 5357, t. 10, s. 128–129, 138v, 142–144, 147;
MHMK Kraków, rps R 413, s. 62; K. BĄKOWSKI, Kronika krakowska 1796–1848, cz. 1: Od r. 1796 do 1815 (Biblioteka Krakowska, 27), Kraków 1905, s. 97–99; D. REDEROWA, Studia nad wewnętrznymi dziejami Krakowa, cz. 1,
s. 99, 151; I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 67, 75;
M. ROŻEK, Nie istniejące kościoły, s. 107–108; W. KOMOROWSKI, Kościół Świętej Urszuli i szpital braci miłosiernych,
bonifratellów, [w:] M. SURDACKI (red.), Bracia, czyńcie dobro, s. 143–148; B. KRASNOWOLSKI, Z dziejów kształtowania zespołu trynitarzy, ibidem, s. 171.
34
J. BIENIARZÓWNA, J. MAŁECKI, Kraków w latach 1796–1918, s. 39–44.
35 Wykonanie decyzji z 1810 r. przeciągnęło się do 1812 r. (AN Kraków, Akta gubernialne, sygn. 29/68/28,
s. 79–168, 321–404; Akta fiskalne, 29/69/16, s. 1683–1408; Akta cyrkularne, sygn. 29/70/9, s. 45–108; AWMK,
sygn. WMK V-43B, s. 1400–1401, 1423; AWMK – KH, sygn. Hip 4, 329–330, 337–338, 345–346; Akta miasta
Krakowa, sygn. Mag I 678, nr 46, 47; MHMK Kraków, rps R 413, s. 93; M. ESTREICHERÓWNA, Wykaz zniesionych
kościołów, s. 105; W. KOMOROWSKI, Klasztory dominikanek przy ulicy Stolarskiej. Historia i architektura, [w:]
A. MARKIEWICZ, M. SZYMA, M. WALCZAK (red.), Sztuka w kręgu krakowskich dominikanów (Studia Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 13), Kraków 2013, s. 200, 206.
36
Kamila FOLLPRECHT
tarzyny. W 1823 r. planowano sprzedaż budynków klasztornych, lecz wobec ogromnego zniszczenia kościoła (w 1786 r. mury nadwerężyło trzęsienie ziemi) w 1827 r.
Senat Wolnego Miasta Krakowa zdecydował o jego zburzeniu. Decyzję anulowano
w 1828 r., a w latach 30. XIX w. staraniem komitetu odnowy kościoła rozpoczęto
restaurację zabudowań36. W 1816 r. dawny klasztor karmelitanek bosych i kościół
św. Marcina przy ul. Grodzkiej stały się własnością gminy ewangelickiej37. W 1823 r.
na licytacji sprzedano małżeństwu Kozłowskim budynek dawnego klasztoru duchaczek38. W tym też roku kupiec Józef Derycha na licytacji nabył opuszczony budynek
klasztoru koletek na Stradomiu (zakonnice w 1820 r. decyzją Senatu Wolnego Miasta
Krakowa przeniesiono do klasztoru bernardynek przy ul. Poselskiej), a następnie odsprzedał małżeństwu Rotarskim39.
Krakowskich klasztorów żeńskich prowadzących pensje dla dziewcząt, tzn. klarysek, prezentek i wizytek, oraz dwóch klasztorów męskich, kapucynów i reformatów,
w żaden sposób nie dotknęły zmiany wprowadzone przez prymasa Poniatowskiego,
władze austriackie czy w czasach Księstwa Warszawskiego40. Niektóre krakowskie
klasztory – bernardynów ze Stradomia, bernardynek z ul. Poselskiej, dominikanek
z Gródka, karmelitów bosych z ul. Senackiej, karmelitów trzewiczkowych z Piasku,
karmelitanek bosych z Wesołej, norbertanek ze Zwierzyńca – musiały przyjąć zakonników i zakonnice ze zlikwidowanych klasztorów z terenu Krakowa.
Czasem władze austriackie, a potem także Księstwa Warszawskiego, zajmowały jedynie część zabudowań krakowskich zgromadzeń: w klasztorze bernardynów na
Stradomiu umieszczono piekarnię dla wojska i skład mąki41, u dominikanów na
ul. Stolarskiej mieścił się magazyn soli skarbowej42, w klasztorze franciszkanów był
skład tytoniu i sprzętu wojskowego43, na dziedzińcu klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Kazimierzu umieszczono piekarnię wojskową44, w klasztorze
karmelitów trzewiczkowych na Piasku znajdowała się szkoła niemiecka, potem lazaret i więzienie dla żołnierzy45, u misjonarzy na Stradomiu zlokalizowano magazyn
36
I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 4, t. 1, s. 115; B. KRASNO-
WOLSKI, Restauracja zespołu augustiańskiego, s. 19–42.
37 AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 4, s. 757–758; MHMK Kraków, rps R 413, s. 18; I. REJDUCH-SAMKOWA,
J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 3, t. 1, s. 29.
38
AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 9, s. 437–438, 442; MHMK Kraków, rps R 413, s. 83.
39 AN Kraków, Akta gubernialne, sygn. 29/67/2, s. 97–178; Akta instytutowe, sygn. 29/68/28, s. 581–616;
Akta fiskalne, sygn. 29/69/22, s. 1485–1680; Akta cyrkularne, sygn. 29/70/9, s. 583–660; AWMK, sygn. WMK
VI–33, s. 763–1036; R. GUSTAW, Klasztor i kościół św. Józefa, s. 75–77; I. REJDUCH-SAMKOWA, J. SAMEK (red.), Kazimierz i Stradom. Kościoły i klasztory, cz. 5, t. 1, s. 98.
40
AN Kraków, AWMK, sygn. WMK V-43B, s. 1390, 1405, 1409, 1413, 1417.
41
Ibidem, s. 1385–1386.
42 Ibidem, s. 1395.
43 Ibidem, s. 1394.
44 Ibidem, s. 1382–1383.
45 Ibidem, s. 1415.
37
wódek skarbowych46, u paulinów na Skałce umieszczono lazaret, pralnię lazaretową
oraz magazyn słomy i siana47, a część kolegium pijarów zajęto na areszt policyjny48.
***
Klasztory, nie tylko krakowskie, posiadały w Krakowie (w obrębie murów obronnych)
nieruchomości niebędące siedzibą zgromadzenia, lecz stanowiące źródło dochodów
jako kamienice czynszowe.
Tabela 2. Kamienice należące w 1773 r. do klasztorów na terenie miasta Krakowa49
Lp.
1
Zakon
bonifratrzy
2
dominikanie
3
4
dominikanie
dominikanie
dominikanie
(bractwo różańcowe)
dominikanie
(bractwo różańcowe)
duchacy
duchacy
duchacy
franciszkanie
jezuici
jezuici
jezuici
jezuici
karmelici bosi
prezentki
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
ul. Szewska
cmentarz kościoła Świętej Trójcy
(osiem sąsiednich kamienic)
ul. Stolarska (cztery sąsiednie kamienice)
dworek przy kościele św. Idziego na ul. Grodzkiej
Obecny adres
ul. Szewska 15
ul. Stolarska 4–12
ul. Grodzka (budynek nie istnieje)
ul. Mikołajska (dwie sąsiednie kamienice)
ul. Mikołajska 20, 22
ul. Świnia
ul. św. Krzyża 11
ul. św. Jana
ul. Mikołajska
ul. Szczepańska
cmentarz kościoła św. Franciszka
ul. Szczepańska
ul. Szpitalna
ul. Poselska (zwana Rzym)
ul. Grodzka (trzy sąsiednie kamienice)
ul. Poselska (tzw. Przechodnia)
ul. Szpitalna
ul. św. Jana 17/19C
ul. Mikołajska 14
pl. Szczepański 7A
ul. Franciszkańska (budynki nie istnieją)
pl. Szczepański 2
ul. Szpitalna 19
ul. Poselska 19
ul. Grodzka 46, 48, 50
ul. Poselska 2
ul. Szpitalna 18
ul. Dominikańska 1–5
Po kasacie zakonu jezuitów nieruchomości niebędące ich siedzibami Komisja Edukacji Narodowej przekazała Akademii Krakowskiej (kamienica przy ul. Szczepańskiej)
lub Radzie miasta Krakowa (kamienica przy ul. Szpitalnej), jednak większość została
sprzedana osobom prywatnym50.
46
Ibidem, s. 1387.
47
Ibidem, s. 1381–1382.
48
Ibidem, s. 1406–1407.
49 BJ Kraków, rps 5509. Nieruchomości w Krakowie posiadały także klasztory pozakrakowskie: benedyktynów w Tyńcu (ul. św. Anny 6B, pl. Wszystkich Świętych 9), cystersów w Jędrzejowie (ul. św. Jana 20),
Mogile (kompleks zabudowań przy ul. św. Krzyża 15–21) i Szczyrzycu (ul. Poselska 14), kamedułów na
Bielanach (ul. Gołębia 6) oraz norbertanów w Hebdowie (ul. św. Krzyża 5).
50
Zob. przyp. 5.
38
Kamila FOLLPRECHT
Opis do planu Krakowa z 1785 r. wymienia kamienice należące do bonifratrów, dominikanów, duchaków, franciszkanów, karmelitów bosych i prezentek51. Po zlikwidowaniu w 1788 r. przez prymasa Poniatowskiego krakowskiego klasztoru duchaków trzy
należące do nich kamienice stały się własnością Rady miasta Krakowa52. Do czasów
Wolnego Miasta Krakowa nie zmienił się stan własności dominikanów, franciszkanów
i prezentek53. Zajmując w 1797 r. klasztor karmelitów bosych na ul. Senackiej, władze
przejęły także kamienicę przy ul. Poselskiej. Zniszczona kamienica bonifratrów przy
ul. Szewskiej została sprzedana na początku lat 90. XVIII w.54
***
Zmiany spowodowane pierwszym rozbiorem Polski i kasatą zakonu jezuitów rozpoczęły proces zmieniania Krakowa poprzez likwidację licznych na jego obszarze
klasztorów55. W ciągu raptem półwiecza uległ ogromnemu przeobrażeniu tworzony przez wieki krajobraz wpisanych w strukturę miasta zgromadzeń zakonnych –
przestało istnieć 21 klasztorów: benedyktynek (na ul. św. Marka), bernardynów (na
ul. św. Jana), bernardynek na Stradomiu, bonifratrów (na ul. św. Jana), bożogrobców
na Stradomiu, dominikanek (dwa przy ul. Stolarskiej), duchaczek (na pl. św. Ducha),
duchaków (na pl. św. Ducha), jezuitów (klasztor przy Małym Rynku, nowicjat na pl.
Szczepańskim, kolegium przy ul. Grodzkiej), karmelitów trzewiczkowych (na ul. Szpitalnej), karmelitów bosych (na Wesołej oraz przy ul. Senackiej), karmelitanek bosych
(na ul. Grodzkiej), koletek na Stradomiu, marków (na ul. św. Marka), norbertanek (na
ul. Wiślnej), szarytek (na ul. św. Jana) i trynitarzy na Kazimierzu56. Jezuici na mocy
51 S. TOMKOWICZ, Kołłątajowski plan Krakowa, s. 172–175. Wymienia także własności klasztorów pozakrakowskich – cystersów mogilskich, benedyktynów tynieckich, kamedułów bielańskich, cystersów jędrzejowskich, norbertanów hebdowskich.
52 Nieruchomości miasta Krakowa, s. 116–123.
53 AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 5, s. 417–418; Hip 9, s. 333–334; MHMK Kraków, rps R 413, s. 34, 78;
K. FOLLPRECHT, Miejskie własności krakowskich dominikanów czyli o kamienicach czynszowych, [w:] A. MARKIEWICZ, M. SZYMA, M. WALCZAK (red.), Sztuka w kręgu krakowskich dominikanów, s. 169–197.
54 AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 6, s. 485–486, 490–492; Akta miasta Krakowa, sygn. Dep. 220, dom
298; rps 2836, s. 20; MHMK Kraków, rps R 413, s. 28, 47. W 1787 r. cystersi jędrzejowscy sprzedali kamienicę przy ul. św. Jana Hugonowi Kołłątajowi (BJ Kraków, rps 5350, s. 459v; MHMK Kraków, rps R 413, s. 62),
a w 1788 r. cystersi mogilscy sprzedali część krakowskich zabudowań małżeństwu Kirchmajerom (BJ Kraków, rps 5350, s. 461; AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 9, s. 533–534; MHMK Kraków, rps R 413, s. 85). Pod
koniec XVIII w. krakowskie nieruchomości sprzedali mieszczanom benedyktyni z Tyńca, cystersi ze Szczyrzyca i norbertanie z Hebdowa (MHMK Kraków, rps R 413, s. 29, 31, 41, 94). Nadal posiadali swe własności
przy ul. Gołębiej kameduli bielańscy (AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 5, s. 853–854; MHMK Kraków, rps
R 413, s. 35) oraz przy ul. św. Krzyża cystersi mogilscy (AN Kraków, AWMK – KH, sygn. Hip 9, s. 461–462,
533–534).
55 Samodzielne w czasach Rzeczypospolitej miasta Kleparz, Kazimierz ze Stradomiem oraz przedmieścia
i jurydyki zostały na przełomie XVIII i XIX w. włączone w obręb miasta Krakowa, B. KASPRZYK (red.), Poczet sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miasta Krakowa (1228–2010), Kraków 2010, s. 36–40; IDEM (red.),
Poczet sołtysów, wójtów i burmistrzów miast, jurydyk, wsi i gmin przyłączonych do Krakowa do 1915 r., Kraków
2013, s. 59–60, 258–262.
56 Przetrwały te budynki klasztorów, które stały się siedzibą innych zgromadzeń: duchaczki umieszczono w pokarmelickim klasztorze przy kościele św. Tomasza, klasztor marków zajęli księża emeryci, boni-
39
decyzji papieskiej przestali być zakonnikami; bożogrobcy, duchacy, marki i trynitarze
ze zlikwidowanych krakowskich klasztorów stopniowo wymarli; pozostałe zgromadzenia skupiły się w jednym klasztorze na terenie miasta lub w okolicy. Bonifratrzy,
duchaczki i szarytki uzyskali nowe siedziby na terenie miasta. Początkowo zabudowania poklasztorne nie znikały z panoramy miasta. Były zajmowane przez inne zgromadzenia (albo krakowskie, albo nowo przybyłe, jak bazylianie), przekształcano je też
na szpitale, koszary, magazyny dla wojska, siedziby urzędów. Często jednak opuszczone niszczały i były sprzedawane na publicznych licytacjach, a następnie przebudowywane, np. na zajazdy lub domy prywatne. W ramach przekształcania Krakowa
w nowoczesne miasto zburzono kościół św. Szczepana i pojezuickie zabudowania
na obecnym pl. Szczepańskim. Zmiany te nie zawsze były jednak odnotowywane
przez urzędników sporządzających spisy krakowskich nieruchomości – często nadal
wpisywano znanych od wieków właścicieli57. Po latach o dawnych krakowskich klasztorach o średniowiecznym nieraz rodowodzie przypominają nazwy: ul. Koletek czy
pl. św. Ducha, jednak częściej możemy o nich jedynie przeczytać w przewodnikach
opisujących dzieje zabytkowych krakowskich budynków.
fratrzy przejęli klasztor trynitarzy na Kazimierzu. Gmina ewangelicka zajęła pokarmelitański klasztor przy
kościele św. Marcina, a dawny klasztor norbertanek przekazano parafii greckokatolickiej. W XIX w. jezuici
odzyskali klasztor przy kościele św. Barbary.
57 Plan miasta Krakowa Ignacego Enderle z lat (1802–1805) 1807–1808 tak zwany Senacki wraz z wykazem
realności miasta z początku XIX wieku, wyd. H. MÜNCH, Kraków 1959, s. 47; W. SEMKOWICZ (red.), Materiały do
słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego (1788–1792),
z. 2, Kraków 1939, s. 113–116.
Kamila FOLLPRECHT
40
vol. 5, 2014, s. 27–41
Kamila FOLLPRECHT
Archiwum Narodowe w Krakowie
Zmiany własności nieruchomości w Krakowie
związane z kasatami klasztorów przełomu XVIII i XIX w.
Streszczenie
W 1773 r. na terenie aglomeracji krakowskiej funkcjonowało 39 klasztorów. W ciągu zaledwie półwiecza przestało istnieć 21 z nich. Proces zmniejszania liczby obiektów sakralnych i nieruchomości należących do duchowieństwa w Krakowie zapoczątkowała decyzja papieża Klemensa XIV z lipca 1773 r. o likwidacji zakonu
jezuitów. Majątek zakonu przejęła powołana przez Sejm Rzeczypospolitej Komisja Edukacji Narodowej. Administrator diecezji krakowskiej od 1782 r., bp Michał Jerzy Poniatowski, pod pretekstem zubożenia i braku podstaw materialnych działalności ogłaszał likwidację klasztorów i sekularyzację ich majątku lub zamykanie nowicjatu w żeńskich klasztorach, co miało doprowadzić w naturalny sposób do ich likwidacji. Proces redukowania
liczby duchowieństwa zakonnego w Krakowie kontynuowały w latach 1796–1809 władze austriackie w ramach
likwidacji instytucji, które nie miały funduszy na prowadzenie działalności. Podobne działania prowadziły także
władze Księstwa Warszawskiego w latach 1810–1815. Ich kres to czasy Wolnego Miasta Krakowa.
Początkowo zabudowania poklasztorne nie znikały z panoramy miasta – były zajmowane przez inne krakowskie zgromadzenia, przekształcano je na szpitale, koszary, magazyny dla wojska, siedziby urzędów. Często jednak opuszczone niszczały i były sprzedawane na publicznych licytacjach, a następnie przebudowywane, np. na
zajazdy lub domy prywatne. W ramach przekształcania Krakowa w nowoczesne miasto zburzono w początkach
XIX w. kościół św. Szczepana i pojezuickie zabudowania na obecnym pl. Szczepańskim. W końcu XIX w. taki
los spotkał dawny klasztor i szpital duchaków – na placu św. Ducha powstał teatr miejski. Zaledwie kilku krakowskich klasztorów w żaden sposób nie dotknęły wspomniane zmiany. Niektóre krakowskie zgromadzenia,
zarówno żeńskie, jak i męskie, musiały przyjąć zakonników i zakonnice ze zlikwidowanych klasztorów z terenu
Krakowa. Czasem władze zajmowały jedynie część zabudowań klasztornych, płacąc zakonnikom za ich wykorzystywanie. Zmiany własności objęły także posiadane przez klasztory, nie tylko krakowskie, nieruchomości
niebędące siedzibą zgromadzenia, lecz stanowiące źródło dochodów jako kamienice czynszowe.
Słowa kluczowe
Kraków, kasaty, klasztor, nieruchomości, prymas Michał Jerzy Poniatowski
41
vol. 5, 2014, p. 27–41
Kamila FOLLPRECHT
National Archives in Cracow
Changes in property ownership in Cracow relating to the dissolutions
of monasteries at the turn of the 19th century
Summary
In 1773 there were 39 monasteries in the city of Cracow. Over the following fifty years no fewer than 21 of
them ceased to exist. The reduction in the number of church buildings and in the property belonging to the
clergy in Cracow began with Pope Clement XIV’s decision of July 1773 to suppress the Society of Jesus. The
Society’s property was taken over by the Commission of National Education. Bishop Michał Jerzy Poniatowski,
administrator of the Diocese of Cracow from 1782, citing impoverishment and lack of necessary material base,
announced dissolutions of monasteries and secularisation of their property or closure of novitiates in female
monasteries – a move that would naturally lead to their dissolution. The reduction of the regular clergy in
Cracow was continued in 1796–1809 by the Austrian authorities as part of their campaign to close down institutions lacking funds for their operations. A similar policy was pursued by the government of the Duchy of
Warsaw in 1810–1815. The campaign ended in the period of the Free City of Cracow.
Initially, former monastery buildings did not disappear from the city landscape – they were taken over by other
Cracow congregations, transformed into hospitals, barracks, warehouses for the army or offices. However, often
abandoned, they became dilapidated and were sold at public auctions, and then turned into e.g. inns or private
houses. As Cracow was being transformed into a modern city, the early 19th century saw a demolition of the
Church of St. Stephen and former Jesuit buildings in today’s Plac Szczepański (Stephen Square). In the late 19th
century the same fate befell the former monastery and hospital of the Oder of the Holy Ghost – a municipal
theatre was established in Plac św. Ducha (Holy Ghost Square). Very few Cracow monasteries survived these
changes unscathed. Some congregations in the city, both male and female, had to accept monks and nuns from
the dissolved monasteries from all over Cracow. Sometimes the authorities would take over just some buildings
of a monastery, paying rent to the monastics. Changes in ownership also affected the monasteries’ property
– not only located in Cracow – that did not encompass monastic houses but buildings constituting sources of
income for the congregations as tenement houses.
Keywords
Cracow, dissolution, monastery, real properties, Primate Michał Jerzy Poniatowski
Marcin JEWDOKIMOW
Instytut Filologii Klasycznej i Kulturoznawstwa
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
vol. 5, 2014, s. 43–62
Barbara MARKOWSKA
Instytut Socjologii, Collegium Civitas w Warszawie
Miejsce i rola klasztoru bernardynów w pamięci zbiorowej
społeczności lokalnej Opatowa. Studium przypadku*
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie społecznych znaczeń, funkcji oraz
miejsca w lokalnej pamięci zbiorowej klasztoru bernardynów w Opatowie. Pierwszą
wskazówką dla badacza zjawiającego się w Opatowie jest rzucająca się w oczy relacja przestrzenna budynku klasztoru (położonego w starodawnym centrum Opatowa – na wzgórzu Żmigród) do kolegiaty św. Marcina, górującej nad współczesnym
miastem po drugiej stronie rzeki Opatówki. Budynki te widoczne są z wielu perspektyw i obecne w każdej wypowiedzi naszych rozmówców; niewątpliwie tworzą dynamiczny konglomerat znaczeń, określający ich lokalną symbolikę względem siebie.
Ta symbolika przekracza znaczenia samych budynków, rozciągając się na takie sfery,
jak postrzeganie topografii miejscowości oraz modele obecności instytucji religijnej
w lokalnym życiu społecznym. Innymi słowy, dwa charakterystyczne budynki Opatowa – kolegiata św. Marcina i klasztor bernardynów z przyklasztornym kościołem
Wniebowzięcia NMP – stojące naprzeciw siebie stanowią dwa silne, współzależne lokalne symbole, reprezentujące coś więcej niż tylko wydarzenia z historii miasta. Jak
podkreślił jeden z mieszkańców, miasto
dzieli się na takie dwie części, takie dwa płuca [...]. I tak w Opatowie jest, jest taka niedostrzegalna granica.
Tamta część podległa klasztorowi, to ten stary Żmigród, ciąży ku klasztorowi [R3].
Druga część Opatowa – leżąca po przeciwległej w stosunku do klasztoru stronie rzeki
– skupiona jest wokół kolegiaty św. Marcina, romańskiej świątyni dominującej w pejzażu miasta, Bramy Warszawskiej i rynku miasta. Dlatego też, chcąc opisać konstelację społecznych znaczeń i praktyk oplatających klasztor (rozumiany nie tylko jako
44
budynek w sensie materialnym, ale przede wszystkim jako jedna z najważniejszych
lokalnych instytucji życia społeczno-religijnego), nie sposób pominąć ów podstawowy punkt odniesienia, jakim jest dla niego odwieczna obecność (i dominacja symboliczno-historyczna) kolegiaty. W niniejszym tekście skupimy się przede wszystkim na
samym klasztorze, wszelkie inne elementy traktując jako niezbędne narzędzie ukontekstualnienia1.
Poniższe rozważania oparte są na badaniach terenowych przeprowadzonych w listopadzie 2013 i marcu 2014 r. w Opatowie. Aby odtworzyć całe wielowątkowe uniwersum pamięci zbiorowej skoncentrowane na pozycji klasztoru (budynku i żywej,
funkcjonującej prężnie instytucji) w pamięci zbiorowej, użyliśmy metody case study,
która pozwala na „rekonstrukcję tej samej rzeczywistości z bardzo wielu perspektyw
różnych zaangażowanych w nią podmiotów”2. W ramach dwóch pobytów przeprowadziliśmy sześć indywidualnych wywiadów pogłębionych z reprezentantami lokalnych instytucji kultury (w tym klasztoru i kolegiaty) oraz jeden zogniskowany wywiad
grupowy z lokalnymi ważnymi aktorami społecznymi. Dodatkowo przeprowadziliśmy
badanie wizualne oraz analizę treści lokalnych publikacji na temat bogatej historii
miejscowości oraz wybranych stron internetowych. Badanie podporządkowane było
dwóm zasadniczym pytaniom: 1. jakie jest miejsce (i treść) dziedzictwa kulturowego
klasztoru bernardynów w lokalnej pamięci zbiorowej? 2. jaka jest funkcja społeczna
klasztoru dzisiaj? W odpowiedzi na te pytania będziemy się posiłkować materiałami
zarówno zastanymi, jak i wywołanymi (treści wywiadów).
Pamięć a historia
Zgodnie z założeniami teoretycznymi omówionymi w artykule Study of the heritage
of dissolved monasteries in local collective memories3 w kolejnych etapach projektu badawczego kontynuujemy analizę dziedzictwa kulturowego skasowanych klasztorów
w perspektywie pamięci zbiorowej oraz tożsamości badanej społeczności lokalnej.
Obszary te są ze sobą silnie powiązane. Pamięć zbiorowa, czyli
aktualnie przeżywana narracja odnosząca się do szeroko pojętej przeszłości, na której kształt mają wpływ
czynniki polityczne, ekonomiczne, demograficzne czy właśnie historyczne [...] funkcjonuje i jest wytwarzana (rekonstruowana) w celu podtrzymania lub wytworzenia tożsamości kulturowej4.
Pojęcie pamięci zbiorowej wprowadził do nauk społecznych Maurice Halbwachs5,
twierdząc, że jest ona zjawiskiem społecznym, gdyż jest konstruowana dzięki spo1
C. GEERTZ, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, przeł. M. M. PIECHACZEK, Kraków 2005.
2 S. MANDES, M. ROGACZEWSKA, Parafia rzymskokatolicka w środowisku lokalnym, [w:] J. KURCZEWSKA (red.),
Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lokalnego, Warszawa 2008, s. 285.
3 M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Study of the heritage of dissolved monasteries in local collective memories,
„Hereditas Monasteriorum”, 2, 2013, s. 19–34.
4
Ibidem, s. 34.
5 M. HALBWACHS, Społeczne ramy pamięci, przeł. i wstęp M. KRÓL (Biblioteka Socjologiczna), Warszawa
20082.
Miejsce i rola klasztoru bernardynów w Opatowie w pamięci zbiorowej
45
łecznym ramom zbiorowego przeżycia (formy dyskursywne, rytuały, sytuacje, instytucje symboliczne). O tym, co i jak pamiętamy na poziomie jednostkowym, zawsze
decyduje kontekst zbiorowy, czyli proces socjalizacji (pierwotnej i wtórnej), kulturalizacja czy świadomie prowadzona przez państwo polityka pamięci (muzealnictwo,
wystawy historyczne, edukacja). Procesy pamiętania wykraczają więc zdecydowanie
poza jednostkę, co pokazują również ustalenia psychologów. Pamiętamy dzięki temu
i za pomocą tego, co społeczne.
Pojęcie pamięci zbiorowej nie ma jednak na celu wyłącznie wskazania społecznego
pochodzenia tego, co i jak się pamięta. Zdaniem Halbwachsa wspominanie odbywa
się zawsze w kontekście i w perspektywie grupy (lub grup), do której (których) należy jednostka. Pamięć zbiorowa rozumiana jest przez Halbwachsa jak durkheimowski
fakt społeczny: jest zewnętrzna wobec jednostki oraz „zawdzięcza swoje istnienie
imperatywnej i przemożnej sile, przez co narzuca się jednostce, czy ona tego chce,
czy nie chce”6. Przymus faktu społecznego zdaniem Durkheima „nie daje się odczuć
lub jest odczuwalny w niewielkim stopniu7, gdy jednostka podporządkowuje się mu
z własnej woli, co tłumaczy, dlaczego jednostki mają tendencję do traktowania treści
pamięci zbiorowej jako treści pamięci własnej, oraz wskazuje na grupotwórczą moc
tej pamięci.
Halbwachs wskazuje tu na konkretne wydarzenia, czynności i przedmioty, które
wiążą się z aktywnością różnych grup i stanowią komponenty pamięci zbiorowej.
W swoich tekstach kładzie on nacisk na miejsca pamięci i wydarzenia grupowe. Tak
rozumiana pamięć zbiorowa jest konstruowana, przekazywana i podzielana społecznie, a więc nie odnosi się do historycznej „prawdy” o minionych wydarzeniach, ale
stanowi społeczne narzędzie, które może np. integrować wspólnotę poprzez wizję
wspólnej przeszłości. Równie dobrze może też wytwarzać podziały poprzez ich wielość. Pamięć zbiorowa jest więc dynamiczna i zmienna, a społeczne ramy pamięci
służą zarówno pamiętaniu, odtwarzaniu przeszłości, jak i zapominaniu o niej. Dzięki
strukturom społecznym jest możliwe rekonstruowanie przeszłości – jest to przeszłość
zbiorowa, narodowa lub lokalna, związana z rytmem trwania danej grupy społecznej.
Pamięć zbiorowa jest zjawiskiem szerszym niż tradycja czy bezpośrednie odniesienie
do przeszłości, na którym opiera się praca historyka. Uwzględnia ona również samo
zjawisko recepcji, czyli „niwelującego nawiązania, które odbywa się mimo zerwania
– oraz jego rewersu – zapominania i wyparcia”8. Na recepcję składają się zarówno
pozytywne, jak i negatywne mechanizmy funkcjonowania pamięci w wymiarze społecznym: np. mody historyczne wynikające z polityki historycznej, przeoczenia i zrytualizowane schematy interpretacyjne.
6 É. DURKHEIM, Zasady metody socjologicznej, przeł. J. SZACKI (Biblioteka Socjologiczna), Warszawa20072,
s. 28.
7 Ibidem, s. 29.
8 J. ASSMANN, Kultura pamięci, przeł. A. KRYCZYŃSKA-PHAM, [w:] M. SARYUSZ-WOLSKA (red.), Pamięć zbiorowa
i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka (Horyzonty Nowoczesności, 80), Kraków 2009, s. 65.
46
Innymi słowy, znaczenie instytucji religijnych dla życia zbiorowego dziś rozważamy
na gruncie problematyki związanej z symbolicznymi i kulturowymi skutkami momentu kasaty klasztoru, której przebieg w każdym lokalnym przypadku ma nieco
odmienny kontekst, dynamikę oraz społeczne konsekwencje9. Jest to bardzo istotna
uwaga, gdyż podkreśla naszą perspektywę metodologiczną, w ramach której analizujemy nie tyle bieg historii czy świadomość historyczną mieszkańców Opatowa, ile
społeczne funkcje pewnych wydarzeń historycznych dziś. Jest to poziom obecności
przeszłości w teraźniejszości, nazwany przez jednego z założycieli badań pamięcioznawczych, Pierre’a Norę, „historią drugiego stopnia”, która
nie bada tego, jaka naprawdę była przeszłość, lecz bada jej nieustanne wykorzystywanie, jej używanie
i nadużywanie oraz jej znaczenie dla poszczególnych, następujących po sobie teraźniejszości; nie bada
tradycji, lecz sposób, w jaki one były tworzone i przekazywane10.
Co istotne w momencie badania dziedzictwa kulturowego, to pamięć zbiorowa, stanowiąca główny czynnik ożywiania przeszłości i nadawania jej nowych znaczeń wytwarzających mikrokosmos symboliczny świata społecznego zbudowany na tym, co
dla zbiorowości okazuje się naprawdę ważne. Jak zauważa Aleida Assmann, koncepcje pamięci zbiorowej
podkreślają konstruktywistyczny, obliczony na scementowanie tożsamości charakter pamiętania i afirmują jego prerogatywy względem obiektywnej i neutralnej nauki historycznej11.
W związku z tym we współczesnych badaniach humanistycznych prowadzonych
z perspektywy memory turn pamięć i historia są terminami odwołującymi się do
dwóch różnych porządków wytwarzania znaczeń. Jak zauważa Elżbieta Hałas,
o ile dociekanie genezy czy genealogii zjawisk kulturowych polega na śledzeniu ich rozwoju w czasie od
przeszłości do współczesności, to w badaniach nad pamięcią przeszłość ekspanduje z teraźniejszością12,
stając się jednym, raczej synchronicznym niż diachronicznym polem, w którym czas
nie płynie linearnie (od kiedyś do dziś, od początku do końca), ale poddany jest zabiegom transformacji projekcji (narracja o początku zostaje wytworzona, a dziś, kiedyś
staje się miejscem realizacji dzisiejszych celów itd.). Przykładowo, dla Maurice’a Halbwachsa istniały trzy główne różnice pomiędzy pamięcią a historią (w jego terminologii pamięcią zbiorową i pamięcią historyczną):
pamięć zbiorowa gwarantuje niepowtarzalność i ciągłość grupy, podczas gdy pamięć historyczna nie
spełnia funkcji identyfikacyjnej; zbiorowe pamięci, podobnie jak grupy, z którymi są one powiązane, istnieją wciąż w liczbie mnogiej, podczas gdy pamięć historyczna, która tworzy integrujące ramy dla wielu
9 Por. M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej, „Hereditas
Monasteriorum”, 3, 2013, s. 189–216.
10 P. NORA, Between Memory and History. Les Lieux de Mémoire, „Representations”, 26, 1989, numer specjalny: Memory and Counter-Memory, s. 8 (tłumaczenie własne).
11
A. ASSMANN, Przestrzenie pamięci. Formy i przemiany pamięci kulturowej, przeł. P. PRZYBYŁA, [w:] M. SA-
RYUSZ-WOLSKA (red.), Pamięć, s. 127.
12 E. HAŁAS, Przedmowa, [w:] EADEM (red.), Kultura jako pamięć. Posttradycjonalne znaczenie przeszłości,
Warszawa 2011, s. 11.
47
historii, istnieje w liczbie pojedynczej; pamięć zbiorowa w dużym stopniu wyłącza z opisu zmiany, podczas
gdy pamięć historyczna właśnie w opisie zmian się specjalizuje13.
Tym samym pamięć zbiorowa to materia badawcza zdecydowanie odmienna od faktów historycznych:
w perspektywie socjologicznej pamięć zbiorowa funkcjonuje jako względnie autonomiczna sfera społecznej świadomości, rezultat doświadczeń nabywanych przez określoną zbiorowość w czasie jej istnienia. Jej
aktualny kształt to wynik procesu selekcji dokonywanej według kryteriów określonych przez teraźniejszość. Członkowie zbiorowości wybierają z przeszłości to, co uważają za ważne, a poszczególne składniki
zbiorowej pamięci są przedmiotem utrwalania (w różnego typu tekstach lub obiektach materialnych),
dyskusji i wartościowania14.
Pamięć i historia to różne „symboliczne formy reprezentowania przeszłości”15. Ze
względu na selektywny charakter pamięci, pomiędzy nią a historią może istnieć
pozorny konflikt. Pozorny, ponieważ możemy go dostrzegać tylko przy pomijaniu
owej różnicy poziomów i sposobów funkcjonowania: o ile historia jako nauka zawiera w sobie roszczenie do prawdy faktograficznej, o tyle pamięć zbiorowa dostarcza nam mglistego i płynnego obrazu imaginarium badanej wspólnoty, w którym
nie liczą się fakty, ale ich ustrukturyzowane i zhierarchizowane (ważne lub mniej
ważne) znaczenia.
Innymi słowy, to, co i jak pamiętamy, a więc wiemy o przeszłości, nie jest obojętne, ale
stanowi element naszej tożsamości i obrazu świata – w przypadku badania tożsamości lokalnej, np. w życiu społecznym, zaciera się granica pomiędzy historią a mitem
założycielskim danej społeczności. Jak ujmuje to Jan Assmann:
Można by powiedzieć, że pamięć kulturowa transformuje historię faktyczną w zapamiętaną – a tym samym w mit16.
W narracjach naszych rozmówców historia jest uspołeczniana, stając się pamięcią. To
właśnie analiza lokalnej pamięci zbiorowej, a nie historii, pozwala nam odpowiedzieć
na postawione pytania badawcze.
W związku z tym należy podkreślić, że pamięć zbiorowa posiada wymiar społeczny
i przestrzenny, których połączenie chcemy wyrazić terminem lokalna pamięć zbiorowa. Pojęcie to ma na celu podkreślenie terytorialnego, a więc przestrzennego charakteru badanego zjawiska – miejsca klasztoru (a dokładnie pamięci z nim związanej)
w obrębie danej grupy, zamieszkującej dane terytorium. Jak pokazały wcześniejsze
badania prowadzone w ramach tego Projektu, klasztory mogą mieć lokalnie znaczenie kluczowe lub marginalne. Klasztorna przeszłość może być wykorzystywana
obecnie w kontekście lokalnym w różnych celach: poza tożsamościowym, a więc
13
J. ASSMANN, Kultura pamięci, s. 125.
14 R. KWIATKOWSKI, Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji (Współczesne Społeczeństwo Polskie Wobec Przeszłości, 2), Warszawa 2008, s. 33.
15 E. HAŁAS, Przedmowa, s. 12.
16
J. ASSMANN, Kultura pamięci, s. 84.
48
budowania tożsamości społeczności lokalnej, i duchowym można wskazać również
cele ekonomiczny i turystyczny, czyli podkreślanie przeszłości klasztornej w celu
zwiększenia liczby turystów odwiedzających miejscowość, a tym samym wzrost zasobności miejscowości (np. Wąchock17). Proponowany przez nas proces badawczy
wychodzi więc od materii i miejsca (klasztor i jego geograficzna lokalizacja), a nie
od społeczności lokalnej, która może być określona dopiero przez dane dziedzictwo
(kto i jak pamięta?) i zinstytucjonalizowanie pamiętanie o nim (kto i jak odnosi się
do materialnego i niematerialnego dziedzictwa klasztorów?). Określenie tego wektora jest ważne, ponieważ wskazuje, że to, co badamy, to nieznane miejsce klasztorów
w lokalnej pamięci zbiorowej, a tym samym dystansujemy się w punkcie wyjścia od
założenia ich ważności dla danej społeczności. Na koniec należy podkreślić, że terminu społeczność lokalna nie używamy w rozumieniu normatywnym, tzn. takim, które rozstrzyga o sile więzi społecznych występujących w danej grupie, a tym samym
przeciwstawia to pojęcie zbiorowości, a więc grupie charakteryzującej się słabymi
więziami. Społeczność lokalna to – w naszym rozumieniu – grupa, która zamieszkuje
dane terytorium i posiada w związku z tym identyfikację (mocną lub słabą) z jakimś
„my”, w odniesieniu do którego badamy dziedzictwo kulturowe klasztoru.
Miejsce klasztoru w pamięci zbiorowej
(lokalizacja, znaczenie symboliczne)
Zanim przejdziemy do analizy społecznych funkcji klasztoru, opiszmy wpierw zarys
jego dziedzictwa kulturowego, czyli te wątki i zdarzenia z przeszłości, które zostały
utrwalone i przetworzone przez pamięć zbiorową. Warto przypomnieć, że klasztor
został ufundowany w 1467 r. na dzisiejszym przedmieściu Opatowa, Żmigrodzie,
które do połowy XIII w. stanowiło centrum miasta, przeniesione następnie na drugą
stronę rzeki Opatówki (gdzie od XII w. znajdowała się kolegiata św. Marcina). Zakonnicy otrzymali umiejscowiony tam kościół parafialny Wniebowzięcia NMP. Lokalizacja
klasztoru – peryferyjna w stosunku do ówczesnego centrum miasta i kolegiaty – była
typowa dla bernardynów i wynikała z ich reguły18. Fundacja klasztoru wywołała początkowo opór:
kanonicy miejscowi kolegiaty oskarżyli zakonników o bezprawne osiedlenie się w mieście i wykorzystanie
praw parafialnych przynależnych do kościoła NMP. Spór został wszakże rychło rozstrzygnięty, a konflikt
zażegnany19.
Prawa parafialne przeniesiono na kolegiatę. Klasztor został więc umiejscowiony peryferyjnie, ale jednocześnie w pradawnym „sercu” miejscowości (Żmigród). Jak o tym
mówi reprezentant klasztoru:
17
Por. M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Wąchocku.
18 A. NIEWIŃSKI, W obronie ducha i ciała. Początki bernardyńskiej placówki w Opatowie, „Roczniki Humanistyczne”, 59, 2011, 2, s. 28.
19
Ibidem, s. 30.
49
Dlaczego klasztor jest znany? Bo historia Opatowa zaczęła się tu, przy klasztorze, nie przy kolegiacie. Tu był
Żmigród i tu pierwszy kościół był już w 1040 r., przed kolegiatą, w tym miejscu, gdzie jest obecny. Nasz kościół jest już trzeci czy czwarty, pierwszy był w 1040, drewniany; potem 100 lat później z kamienia ciosanego, potem gotycki – nawet jak trwały prace renowacyjne, to fundamenty są gotyckie czy nawet romańskie.
Bo sama budowla jest współczesna, to XVIII-wieczny barok. Tak że ludzie chcą zobaczyć korzenie, początki
Opatowa, przychodzą tutaj, gdzie klasztor. Czytają różne broszury, informacje: „Aha, tu zaczęło się” [R6].
Nasze ujęcie problemowe powoduje koncentrację uwagi badawczej nie tyle na historycznej przeszłości klasztoru (badanej przy użyciu narzędzi historycznych20) czy też
jego religijnym wymiarze, ile na znaczeniach i funkcjach przypisywanych do niego
dzisiaj lokalnie. W różnych narracjach dotyczących klasztoru ujawnia się pamięć o kilku istotnych wydarzeniach, które tworzą niejako szkielet społecznego odbioru klasztoru do momentu cezury, jaką wyznacza kasata klasztoru w drugiej połowie XIX w. Są
to mianowicie:
1. Najazd Tatarów z 1502 r., którzy splądrowali miasto i zniszczyli kolegiatę. Klasztor
nie został zdobyty. Wspomina się o postawie brata zakrystiana, który podczas ataku
zastrzelił wodza tatarskiego. Podkreśla to jeden z rozmówców:
jeden z zakonników zabił dowódcę watahy tatarskiej. Tatarzy, wiadomo, jak nie ma dowódcy, to nie bardzo. Potem nadeszła odsiecz pod dowództwem samego Jana Wapowskiego. Uratowali siebie i znaczną
część ludności. [...] Później zakonnicy zajmowali się leczeniem chorych, bardzo się zasłużyli. W ogóle nasi
zakonnicy charakteryzowali się bardzo patriotyczną postawą. [...] Potem nastąpił okres rozwoju zakonu.
2. Splądrowanie klasztoru podczas potopu szwedzkiego. Co ciekawe, jeden z rozmówców wskazuje, że do tej pory w muzeach szwedzkich znajdują się zrabowane
dobra:
Szwedzi zagrabili bibliotekę zakonną, która była bardzo bogata, zresztą nie tylko zakonną – np. bibliotekę
zamku Krzyżtopór, i ona jest tam do dzisiaj [R3].
3. Powstanie styczniowe i patriotyczna postawa zakonników wobec powstańców
styczniowych. Tuż przed wybuchem powstania styczniowego nastroje wśród duchowieństwa opatowskiego były podzielone. Można powiedzieć, że klasztor w czasie powstania zyskał na znaczeniu, przez moment był w centrum wydarzeń, do dzisiaj jest
kultywowana zwłaszcza pamięć o bitwie opatowskiej:
Zakonnicy znów wykazali się patriotyczną postawą, nie dość, że byli skrzynką kontaktową, to w okresie
bitwy o Opatów – bo 21 II 1864 w Opatowie stoczono ostatnią większą bitwę powstania styczniowego [...]
to były działania partyzanckie, więc ta większa bitwa była taka sobie [R3].
20 Wybrane teksty historyczne i regionalistyczne traktujące o Opatowie: S. KOTARSKI, Opatów w latach
1861–1864, Opatów 1935; F. KIRYK, Opatów XII–XVI, [w:] IDEM (red.), Opatów. Materiały z sesji 700-lecia miasta,
Sandomierz 1985; A. GROMEK-GŁADKOWSKA, Dawne dzieje Opatowa. Fakty, ludzie, zdarzenia, Opatów Kielecki
1998; M. STARNAWSKA, Zakony w dziejach Opatowa, [w:] Konferencja Naukowa związana z Jubileuszem 800-lecia
Kapituły Kolegiackiej w Opatowie, Opatów, 24 marca 2006, Opatów 2007; R. KUBICKI, Zarys dziejów kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztoru OO. Bernardynów w Opatowie, Opatów-Kielce 2009; Z. PAŁUBSKA,
Kolegiata w Opatowie. Odnowiona perła architektury romańskiej, Opatów 2010; R. KUBICKI, Opatów. Administracja, dzieje, mieszkańcy i zabytki. Zarys monograficzny, Warszawa-Opatów 2012; IDEM (red.), Początki osadnictwa,
infrastruktura miejska i życie religijne w Opatowie do końca XVIII w. (Studia nad Rozwojem Miasta Opatowa
i Powiatu Opatowskiego, 1), Kielce-Opatów 2013.
50
Pamięć o tym wydarzeniu do dzisiaj funkcjonuje jako lokalnie ważne święto, w opatowskich szkołach odbywają się tego dnia odświętne akademie [R1]. Na terenie klasztoru znajdują się tablica i krzyż upamiętniające powstańców i ofiary powstania.
4. Kasata klasztoru. Jej moment jest szczegółowo omówiony na stronie www klasztoru:
Za sympatię i pomoc dla powstańców konwent uległ kasacie przy końcu 1864 r., a jego mieszkańcy zostali
wywiezieni do bernardyńskiego etatowego klasztoru w Paradyżu na wymarcie. Nie pomogła petycja kapituły kolegiaty opatowskiej do carskich władz, aby bernardynów zostawić na miejscu. Przy okazji kapituła
kolegiacka wydała pochlebną opinię o życiu i pracy duszpasterskiej bernardynów. Po kasacie władze zaborcze pozwoliły pozostać na miejscu jednemu kapłanowi, by mógł opiekować się kościołem i odprawiać
w nim nabożeństwa21.
Powyższe wydarzenia historyczne utrwalone w lokalnej pamięci zbiorowej wskazują,
że klasztor jest pamiętany dzięki zaangażowaniu w lokalne sprawy społeczne, w tym
aktywności patriotycznej. Pokazuje to, że jest on pamiętany jako instytucja współtworząca społeczność, istotna, gdyż broniąca jej integralności przed zewnętrznymi
niebezpieczeństwami.
Pomiędzy kolegiatą i klasztorem istnieje pewnego rodzaju symboliczna konkurencja:
kolegiata wiedzie prym, jest chodzi o wartość „historyczną” i architektoniczną. Rozmówca R1, odpowiadając na pytanie o ważność historii (w sensie przeszłości historycznej) dla mieszkańców Opatowa, odpowiada:
[historia] jest ważna. Każdy mieszkaniec Opatowa, każdy z nas gdzieś tam od małego jakoś się szczyci,
jest dumny z kolegiaty, z historii miasta. Tego nie da się ukryć, to wywiera na mieszkańców duży wpływ.
[Kolegiata] to kościół z XII w. Tu w okolicy takiego kościoła nie ma, w takiej małej miejscowości taki duży
kościół, stanowiący niesamowity przykład architektury romańskiej, powoduje, że każdy czuje, że ma coś
naprawdę wyjątkowego. I wokół tego buduje się splendor.
Historia miasta zostaje w tej i w innych wypowiedziach rozmówców automatycznie
związana z zabytkowością kolegiaty, gdyż jest ona „perełką sztuki romańskiej” [R2],
„to najstarszy istniejący obiekt” [R3]. Tym samym, zdaniem rozmówców, kolegiata jest
i najstarsza, i najwartościowsza w mieście. Niektórzy wręcz twierdzą, że kolegiata jako
zabytek jest tym, co naprawdę łączy ludzi:
To coś, co trwa wieki. Niektóre budynki zniknęły, a kolegiata trwa. Tam są progi wytarte, ile tam ludzi przeszło. Znaczenie historii, tu królowie bywali [FM2].
Jednak w lokalnych narracjach zauważalne są również próby „historycznego” dowartościowania klasztoru poprzez wskazanie, że ulokowany on został w miejscu, które
dało – jak twierdzą rozmówcy – początek miastu, a więc w Żmigrodzie. Takie podkreślanie lokalizacji klasztoru, jego powiązania ze Żmigrodem ma na celu podniesienie
jego symbolicznej wartości.
21
http://www.opatow.bernardyni.pl/historia3.html (dostęp: 21 III 2014 r.).
51
Miejsce klasztoru w topografii symbolicznej
Interesującym polem, na którym również wyraźnie ujawnia się relacja między kolegiatą i klasztorem, jest turystyka. Otóż oficjalny dyskurs przedstawia klasztor jako
zabytek i atrakcję turystyczną. Na stronie urzędu miasta omówienie klasztoru z naciskiem na jego historię znajduje się w zakładce „turystyka/atrakcje turystyczne”. Omówienie dotyczy głównie aspektów architektonicznych. Wspomina się również o kasacie:
Po kasacie zakonu [...] budynek popadł w ruinę, został częściowo odnowiony na początku XX stulecia. Z kamiennej, piętrowej budowli zachowało się skrzydło wschodnie, przykościelna część skrzydła zachodniego
oraz łączący je krużganek wzdłuż nawy kościoła22.
W ostatnich latach (2009–2011) dzięki projektom unijnym kościół klasztorny przeszedł gruntowną renowację. Jak twierdzi jeden z reprezentantów klasztoru, który zajmuje się oprowadzaniem turystów:
Oglądają te mury, to robi wrażenie. Mamy takie unikatowe rzeczy, jak Tłocznia Mistyczna, ewenement,
rzadki sposób pokazania Męki Pańskiej. W ogóle w Polsce nie wiem, czy jest taka. Na obrazie kiedyś widziałem, a tu jest rzeźba – to jest rzadkość, na palcach można policzyć, w świecie jest może kilka. Mamy też
gotycki krzyż, drewniany, złocony, który ma 600 lat! To też coś szczególnego [R6].
Widzimy więc, że zakonnicy są świadomi wartości i potencjału turystycznego, jakim
zarządzają. Mają też świadomość, co mogą dzięki temu zyskać na tle innych instytucji
w Opatowie. Turystyka to przyszłość:
Dawniej mniej było turystów, teraz ten ruch się rozwija. W Opatowie nie ma aż tak wiele atrakcji, żeby
klasztor był z boku, jesteśmy w czołówce. Jest kolegiata, klasztor, podziemia i wiele więcej nie ma. Kolegiata na pierwszym miejscu, bo jest romańska, bardziej znana, historyczna. Klasztor zawsze był troszkę
w cieniu, ale ostatnio po poważnych renowacyjnych pracach – o czym były informacje w mediach, w Internecie – to nabrało wielkiego rozmachu, więc mamy coraz więcej turystów, bo ludzie czytają, zaglądają
do Internetu. Bo mamy i ulotki różne, i informacje, w gminie również. Miastu też zależy, żeby promować
różne rzeczy, więc klasztor wypływa na wierzch [R1].
Rozmówca R1 wyraźnie wskazuje, że miejsca takie jak kolegiata, klasztor czy Podziemna Trasa Turystyczna stanowią „potencjał historyczny” miasta. Wprowadzony
przez rozmówcę termin dobrze oddaje proces, jakiemu współcześnie bywa poddawana historia danej miejscowości – stanowi ona przestrzeń konstrukcji podporządkowanej atrakcyjności dla osób zwiedzających, a więc zostaje poddana procesom
komercjalizacji i utowarowienia pamięci, które to procesy obserwują różni autorzy23.
Jak z dumą przyznała jedna z mieszkanek: „w małym mieście Opatowie, mając dwa
kościoły, mamy w zasadzie cały przegląd wszystkich stylów w sztuce” [R2].
Co ciekawe, kolegiata jest zdecydowanie bardziej związana z turystyką niż klasztor:
22 http://www.umopatow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=34:klasztor-oo-bernar
dynow-kosciol-pw-wnmp&catid=36:atrakcje-turystyczne (dostęp: 21 III 2014 r.).
23 M. ŁUCZEWSKI, T. MAŚLANKA, P. BEDNARZ-ŁUCZEWSKA, Transnarodowa pamięć i sfera publiczna. Zmaterializowane miejsca pamięci w Polsce i w Niemczech, [w:] E. HAŁAS (red.), Kultura jako pamięć, s. 219.
52
w zeszłym roku w kolegiacie było około 8,5 tys. osób, w tym samym okresie u bernardynów około 500
osób [R1].
Klasztor delikatnie „wypada” z ruchu turystycznego ze względu na usytuowanie (odległe od centrum), brak zorganizowanej strategii turystycznej oraz dominację kolegiaty jako „ważniejszego” punktu turystycznego.
Przyciąga turystów przede wszystkim kolegiata. Bo klasztor jest ważny, ale klasztor pierwotny nie istnieje,
ten kościół barokowy jest później postawiony. W kolegiacie bardzo ważna, wybitna rzecz to jest Lament
Opatowski, który na pewno widzieliście. To coś wyjątkowego w skali całej Polski. Niewiele jest takich płaskorzeźb z XV w. o charakterze żałobnym. Oczywiście podziemia opatowskie i troszeczkę klasztor, z tym,
że jak autobus podjeżdża w okolice rynku, to zalicza kolegiatę i podziemia, a do klasztoru najczęściej nie
zajeżdża. No i jest jeszcze jeden bardzo ważny problem [...] w klasztorze niestety nie ma takiej osoby ani
nawet kartki: „drogi turysto, jakbyś chciał, to zadzwoń”. To taki minus jest [FM1].
Rzeczywiście kościół przyklasztorny pozostaje w ciągu dnia zamknięty ze względu
na brak stałej opieki i konieczność ochrony odrestaurowanego wnętrza [R6]. Jak opowiada R6:
wiele osób przybywa zobaczyć klasztor, dzwoni i zapowiada się lub odwiedza przelotnie z grupą zorganizowaną, bracia w zależności od bieżących zajęć oprowadzają po kościele przyklasztornym, każdy z nich
jest w stanie ciekawie opowiedzieć o dziejach zakonu.
Opór przed całkowitą przemianą klasztoru w obiekt stricte turystyczny można również rozumieć jako niepokój związany z podporządkowaniem się narracji zewnętrznej, a tym samym pewnego rodzaju proces alienacji klasztoru ze społeczności lokalnej. Może być rozumiany jako obrona „my” przed „innymi”, którzy uzyskaliby do
klasztoru szeroki dostęp. Tym samym „nieefektywność turystyczna” zakonników,
o której mówili niektórzy nasi rozmówcy, może być interpretowana jako działanie
zmierzające do zachowania lokalnego charakteru klasztoru i jego miejsca w zbiorowości. Z drugiej strony, podejmują oni swoistą grę z zewnętrznością, są świadomi
wartości klasztoru jako zabytku, a przede wszystkim wagi tego miejsca ze względu
na duchowy klimat, którego wpływ promieniuje również na okoliczne parafie.
Z powyższego wyłania się obraz kolegiaty jako „starszej” i „bardziej zabytkowej” od
klasztoru, będącej najważniejszym składnikiem tożsamości kulturowej miasta, docenionej też przez władze samorządowe i skupiającej zasadniczy ruch turystyczny.
Tym samym zostaje potwierdzona oficjalna hegemonia kolegiaty, która reprezentuje
najbardziej widoczny i kojarzony z zewnątrz element dziedzictwa kulturowego Opatowa. Również legitymizowana przez urząd miasta narracja o historii miasta nie podkreśla szczególnego znaczenia klasztoru w przeszłym funkcjonowaniu Opatowa24.
Ważniejsza okazuje się kolegiata św. Marcina, w której „przechowywany jest dokument nadający prawa miejskie, tzw. »Przywilej Opatowski«”25, ukazywana jednocześ-
24 Por. http://www.umopatow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=15&Itemid=147
(dostęp: 21 III 2014 r.).
25
Ibidem.
53
nie w kategoriach „atrakcji turystycznej” jako „najcenniejszy zabytek architektury romańskiej w Polsce”26.
Dominacja kolegiaty, za pomocą której utrzymuje się całość i spójność tej tożsamości, przejawia się też na poziomie praktyk religijnych związanych w kultem św. Marcina, który od 2006 r. (kiedy obchodzono 800. rocznicę ustanowienia kolegiaty) jest
również patronem całego Opatowa:
11 dnia każdego miesiąca są tzw. wieczory Marcinowe tutaj, to taka tradycja, taki niepisany obowiązek, bo
to również patron, więc jak najbardziej z tamtej parafii są tu bardzo mile widziani [R2].
Oficjalną hegemonię kolegiaty potwierdza również wypowiedź reprezentanta klasztoru:
Oczywiście bierzemy udział w święcie niepodległości – to w kolegiacie, ale my uczestniczymy, jest delegacja klasztoru, w kościele i na rynku. Pokazujemy się po prostu, dajemy świadectwo, że sprawy ojczyzny
czy miasta – uroczystości np. 730 lat praw miejskich, czy domu kultury czy jakieś sympozja – to klasztor
bierze udział [R6].
Innymi słowy, kolegiata jest opleciona narracjami eksperckimi (narracja zabytku,
atrakcji turystycznej czy wreszcie historyczna), które dokonują wpisania jej – kolegiaty – w postrzeganą z zewnątrz tożsamość kulturową miasta. Klasztor wyraźnie
pozostaje zdominowany w ujęciach „historycznym” i „architektonicznym”. Pozostaje
na uboczu głównego szlaku turystycznego ze względu na brak koordynacji działań
promocyjno-turystycznych, ale też ze względu na pewną rezerwę wobec związania
z turystyką.
Dwie parafie – dwa ośrodki życia społecznego
Spójrzmy teraz na te dwa kościoły jak na dwa centra życia religijno-społecznego, czyli
dwie parafie o specyficznych i odrębnych sposobach funkcjonowania i odziaływania na mieszkańców Opatowa27. To zróżnicowanie wynika już z prowadzenia parafii
przez zakonników: przy sprawowaniu liturgii obowiązuje wprawdzie to samo prawo
kanoniczne, kościelne, ale inny jest duch – stwierdza nasz rozmówca i dodaje:
Są pewne różnice, jest wiele różnic, najpierw zewnętrzne – jest habit i sutanna, to inny strój. Jest sposób
bycia, życia, podejścia np. w sprawach materialnych. My ślubujemy ubóstwo, kapłani diecezjalni nie, tylko
posłuszeństwo biskupowi itd. [...] Takim charyzmatem naszym wewnętrznym jest głoszenie rekolekcji, misji. Ludzie cenią sobie szczególnie posługę sakramentalną, chodzi np. o spowiedź świętą [R6].
Niezwykle znaczące wydaje się to, że kwestia różnicy pomiędzy kolegiatą i klasztorem, w tym modele instytucji religijnych, odtwarzane są w narracjach naszych rozmówców.
26
Ibidem.
27 Instytucja parafii zawsze odgrywała istotną rolę w organizacji życia społecznego, co spowodowało,
że ks. F. MIREK, Elementy społeczne parafji rzymsko-katolickiej. Wstęp do socjologji parafji, Poznań 1928, postulował nawet uprawianie socjologii parafii, cyt. za: S. MANDES, M. ROGACZEWSKA, Parafia rzymskokatolicka
w środowisku lokalnym, [w:] J. KURCZEWSKA (red.), Oblicza lokalności. Ku nowym formom życia lokalnego, Warszawa 2008, s. 272–273.
54
To trochę inna jest praca zakonników, a inna księży diecezjalnych. Jako zakonnicy uchodzili za tych, którzy
żyją w ubóstwie, nie mają samochodu, majątku, telewizora, żyją skromnie [FM1].
R5 zwraca jeszcze uwagę na znaczące różnice językowe:
tu jest braciszek, tam jest ksiądz, „pan ksiądz”, to się bierze z historii – stąd, że zawsze była kapituła. Kapituła to zgromadzenie księży, kanoników w celu sprawowania wspólnego oficjum. Ale to jest definicja. Sens
był taki, że każdy miał swoje wioski.
Proponowana tu interpretacja ekonomiczna zakorzeniona głęboko w historii wymagałaby o wiele szerszej, odrębnej analizy. W tym miejscu tylko krótko przywołamy
główne wnioski płynące z artykułu Ewy Wółkiewicz poświęconego działalności bernardynów w późnym średniowieczu28. Jak pisze badaczka, na działalność obserwantów można patrzeć jako na pewną przemyślaną strategię pozyskiwania sobie przychylności społeczności lokalnej, wynikającą z konieczności znalezienia sobie oparcia.
Bernardyni, programowo odrzucający utrzymywanie się z jakichkolwiek dóbr nieruchomych, musieli zastosować znacznie bardziej skuteczne sposoby pozyskiwania jałmużny [...] z samej swej istoty konwenty
bernardyńskie były ukierunkowane na wzmożoną działalność ewangelizacyjną29.
Bernardyni prowadzili ożywione i utrzymane na bardzo wysokim poziomie kaznodziejstwo oraz spowiedź, a także
powszechnie wykorzystywali różnorodne formy uatrakcyjniania nabożeństw, takie jak spektakle liturgiczne czy pobożne pieśni. Wizualną oprawę modlitw stanowił przemyślany ikonograficzny wystrój przestrzeni sakralnej30.
A jak to wygląda dzisiaj? Z analizy wywiadów wynika, że niewiele się zmieniło w strategii i sposobach odziaływania konwentu na społeczność lokalną.
Jak stwierdza R1, klasztor, którego kościół od 1989 r. jest kościołem parafialnym31,
jest jednym z ważnych elementów życia religijnego [...]. Działają przy klasztorze, wiadomo, kółka różańcowe, co jeszcze bardziej wiąże mieszkańców z tym kościołem [...]. [Bernardyni] mają dość pozytywną
[opinię], nawet w innej parafii – rzeka dzieli parafie, przy okazji miasto na dwie części – dużo mieszkańców
z tej parafii chodzi na msze do tamtej. Myślę, że przyciąga taka większa dostępność zakonników [...] jest
troszeczkę inny styl kontaktów.
Bernardyni tradycyjnie specjalizują się w pięknej oprawie mszy, dobrych kazaniach
oraz sakramencie pokuty. Od lat prowadzą w okresie wielkanocnym tzw. ostatnią
spowiedź, na którą przyjeżdżają ludzie „z całego dekanatu”:
28 E. WÓŁKIEWICZ, Pleban i „bracia mniejsi” – konflikt o wiernych w późnośredniowiecznej Nysie, [w:] M. DERWICH, A. POBÓG-LENARTOWICZ (red.), Klasztor w kościele średniowiecznym i nowożytnym (Opera ad Historiam
Monasticam Spectantia, Series I, Colloquia, 7), Warszawa-Wrocław-Opole 2010, s. 347.
29
Ibidem.
30
Ibidem.
31 Dekret o erygowaniu parafii ogłoszono w 1989 r., ale wszedł w życie z dniem 1 I 1990 r.: „W 89 r. wyszedł dekret biskupa radomsko-sandomierskiego Edwarda Materskiego, on wydzielił z parafii św. Marcina,
z kolegiackiej parafii, tę parafię i przydzielił ją klasztorowi” [R6].
55
To chodzi o miejsce, to taka tradycja, cenią to od wielu lat, przyjęło się, że „idziemy do braciszków” – tak
się mówi, zdrobniale, nie „do braci”, nie „do ojców”, tylko „do braciszków” albo „do klasztoru”. Na pewno
i to, że nasz kościół jest tak piękny, odnowiony, że przyciąga atmosferą. I postawa otwarcia. Wiele osób
przychodzi na normalną rozmowę, podzielić się troskami, to spotkanie człowiek z człowiekiem, takie
bliskie [R6].
Jak podkreśla ten sam rozmówca, ważne w wypadku tej parafii jest też to, że powstała
z inicjatywy części mieszkańców związanych tradycyjnie z klasztorem:
A tu ciekawa rzecz, że to się zrodziło wśród ludzi, że się garnęli. [...] Widocznie powstała taka potrzeba
wśród ludności opatowskiej, wśród sympatyków zakonu, żeby wokół tego kościoła powstała też parafia [R6].
Zdaniem innego rozmówcy utworzenie drugiej parafii, związanej z klasztorem, to
również zinstytucjonalizowanie historycznego podziału miejscowości:
Opatów z natury rzeczy dzieli się na dwie części, to jeden organizm, ale przedzielony rzeką. I ta część po
lewej stronie Opatówki zawsze miała ciążenie ku klasztorowi – to była tradycja, to było przywiązanie. Zakonnicy zawsze wzbudzali zaufanie [...], ponieważ oni troszeczkę inaczej traktują swoje powołanie, bo na
przykład składają śluby ubóstwa – zawsze spieszyli z pomocą w okresie klęsk, w okresie pożarów, wojen.
Zawsze dawali schronienie, zawsze wspomagali tych najbiedniejszych. Jeszcze nie tak dawno pamiętam
takich ludzi wyobcowanych, pamiętam człowieka, który jak miał siłę, wynajmował się do pracy dorywczych – to zawsze u nich jadł obiad. Były takie osoby, które nazwaliśmy służącymi, które pomagały, to posiłki tam jadły, w zamian za to świadczyły – zwłaszcza kobiety – jakieś tam prace pomocnicze w klasztorze.
Natomiast oni prowadzili też i prowadzą katechezę w szkole średniej, w liceum ogólnokształcącym, które
jest w tamtej części Opatowa [R3].
Rozmówczyni R2, podkreślając potrzebę istnienia dwóch parafii ze względu na obszar, liczbę mieszkańców i szkół, wskazuje także czynniki jakościowe, przede wszystkim „inny klimat” wprowadzany przez „braciszków”, którzy
jako franciszkanie mają swoją inną regułę, i dla posługi w obejściu z ludźmi [...]. Jest ich dużo więcej w stosunku do członków kapituły tych na miejscu obsługujących.
Pomimo wielu wskazanych różnic można jednak stwierdzić na podstawie wszystkich
zebranych wypowiedzi, że aktualna relacja pomiędzy kolegiatą a klasztorem w praktyce codziennej przekłada się na rodzaj symbolicznej symbiozy dwóch elementów
składających się na duchowe uniwersum mieszkańców Opatowa. Pomimo śladów
dawnego napięcia wiele osób podkreślało zmianę nastawienia i świadome próby nawiązania współpracy w wypracowaniu nowego status quo. Przejawia się to głównie
w organizowaniu wspólnej procesji Bożego Ciała, która co roku zaczyna się w jednym
kościele, a kończy w drugim (naprzemiennie). Innym ważnym elementem wytwarzania spójnego obrazu świata społecznego i dowodem na współpracę dwóch ośrodków jest wskazane przez naszą rozmówczynię korzystanie ze wspólnego cmentarza:
Świetnie partycypują w utrzymaniu cmentarza, wspólnego [...]. Nie można mówić o żadnych nieporozumieniach. Od XIX w. jest jeden cmentarz [R2].
Parafia jest też główną instytucją podtrzymującą ciągłość tożsamości opartej na pamięci kulturowej:
56
W gwałtownie transformującym się pejzażu polskiej prowincji parafia jest czynnikiem dającym poczucie
ciągłości. Parafia zwykle działa od dawna w tym samym miejscu, na bazie tych samych budynków, podtrzymując tradycyjne święta w niezmiennych od lat punktach kalendarza32.
Kluczowe okazują się praktyki, które można interpretować właśnie w kategoriach
tradycji wynalezionej (czyli serii praktyk odtwarzających poczucie ciągłości z przeszłością)33:
W ubiegłym roku był zorganizowany turniej rycerski przed klasztorem, taka rekonstrukcja. Była msza święta taka średniowieczna, w klasztorze, taki był klimat, po łacinie, potem turniej na tych polach klasztornych
– cieszyło się to wielkim uznaniem [R6].
Parafia może stanowić prawdziwy wehikuł przekazujący pamięć kulturową. Jak piszą
polscy socjologowie religii:
Dzieje się to poprzez podkreślanie kultu lokalnych świętych lub błogosławionych [...] lub sławnych ludzi
pochodzących z parafii, przypominanie o losach dawnych parafian, restaurowanie dzieł sztuki kościelnej,
organizowanie wydarzeń upamiętniających ważne punkty z historii parafii34.
Spójrzmy w takim razie, w jaki sposób parafia skoncentrowana wokół klasztoru wytwarza i odtwarza praktyki pamięci podtrzymujące ową ciągłość, dające poczucie
mocnego zakorzenienia w przeszłości, i to przeszłości ważnej zarówno lokalnie, jak
i perspektywy historii narodowej.
Klasztor, jak wspomniano wyżej, jest również aktywny społecznie i zaangażowany
w działania patriotyczne, co uwidacznia się w elementach jego topografii. Na obszarze należącym do klasztoru znajdują się: krzyż symbolizujący walki w trakcie powstania styczniowego, tablica przypominająca o żołnierzach AK i tablica smoleńska
w krużgankach (ryc. 1). W 2006 r. starosta opatowski ufundował krzyż poległym za
ojczyznę w 1864 r.; krzyż znajduje się na terenie klasztoru. Wszystkie te działania wpisują się w jedno podstawowe przesłanie, które wypowiedział nasz rozmówca:
[Klasztor] zawsze był ostoją. Nawet w powstaniu styczniowym zakonnicy leczyli, pielęgnowali powstańców. Jest nawet taka mogiła powstańcza, krzyż żelazny z napisem 1864, dwie szable skrzyżowane, sześciu oficerów tu pochowanych. No i ten incydent, że ta opieka była pretekstem dla cara, żeby zlikwidować klasztor. Potem sukcesją było [podkreślenie – M. J., B. M.] w czasie II wojny światowej, że też tu
pielęgnowano, leczono, tym razem żołnierzy AK. Tam jest też tablica pamiątkowa mówiąca, że taką działalność zakonnicy prowadzili. W 1994 klasztor dostał za pomoc żołnierzom, za działalność patriotyczną
krzyż Armii Krajowej. Takim pokłosiem jest to, że co roku, w drugą niedzielę sierpnia, są odprawiane
msze za zmarłych, poległych i zamordowanych żołnierzy AK. W dzień zaduszny także, z odczytaniem
imion i nazwisk wszystkich żołnierzy, ponad 100. [...] Takim wyrazem miłości do ojczyzny i patriotyzmu
jest to, że w czwartą sobotę każdego miesiąca odprawiamy mszę w intencji ojczyzny, a potem różaniec
w ramach krucjaty różańcowej [R6].
32
S. MANDES, M. ROGACZEWSKA, Parafia rzymskokatolicka w środowisku lokalnym, s. 290.
33 Por. E. HOBSBAWN, T. RANGER (red.), Tradycja wynaleziona, przeł. M. GODYŃ, F. GODYŃ (Cultura), Kraków 2008.
34
Ibidem.
57
Ryc. 1. Opatów, klasztor bernardynów, krużganki. Tablica poświęcona osobom, które zginęły w katastrofie
smoleńskiej, ufundowana w 2013 r. przez działającą przy klasztorze grupę religijno-patriotyczną
oraz bernardynów. Fot. z archiwum autorów
Społeczna funkcja klasztoru
Lokalne znaczenie klasztoru wykracza poza dziedzictwo historyczne czy samą kulturę materialną, która „blednie” – jak rekonstruują to w wypowiedziach nasi rozmówcy
– przy „historycznej atrakcyjności” kolegiaty. Dziedzictwo klasztoru, a tym samym jego
miejsce w lokalnej pamięci zbiorowej, związane jest praktykami niematerialnymi, przekazywanymi w ramach charyzmatu, a więc w sposobach ewangelizacji traktowanej
jako posługa, w regule ubóstwa i posłuszeństwa oraz służbie innym. Mimo tego symbolicznego zepchnięcia w cień, a raczej świadomego pozostawania w cieniu, klasztor
spełnia obecnie wiele funkcji społecznych. Jak się wydaje, ważność klasztoru wiąże się
ze stylem prowadzonej działalności duszpasterskiej, ale również „historycznym” podziałem miejscowości na dwie części. Specyfika klasztoru wynika z reguły franciszkańskiej. Jak zauważa rozmówca R5, „klasztor kojarzy się ze wspólnotą, pokorą, myślę, że
ubóstwem”. „Wiemy, że to są franciszkanie, to były zakony żebracze, oni nigdy ręki po
nic nie wyciągną” [R2]. Otwarci i skromni, nigdy wprost nie proszą o pomoc finansową:
„Oni komunikują, że mają zamiar wykonać jakieś prace. Wtedy ruszają parafianie, jacyś
darczyńcy, oni potem po prostu dziękują. Mnisi przyciągają, dlatego, że oni nie krzyczą
głośno o pieniądze; wprost przeciwnie – pracują ciężko” [R3].
58
Klasztor, wraz z działalnością bernardynów, jest zarazem instytucją i symbolem, które
spajają jedną część Opatowa w „my”. Tym samym jest on istotnym elementem tożsamości lokalnej. Zarazem integrująca i dzieląca praca antropologicznego podziału
„my – oni” wyraźnie ujawnia się w wypowiedzi rozmówcy R5:
pogrzeby wszystkie były w kolegiacie, ale jeśli ktoś umierał stąd [podkreślenie – M. J., B. M.], to zapraszano
zakonnika i on dołączał do pogrzebu, jako reprezentant tej strony. Ślubów też nie było, jedynie ślub moich
rodziców w 70 roku, z racji tego, że mój tata był organistą. Ale zakonnik zawsze reprezentował tę [podkreślenie – M. J., B. M.] stronę.
Jak widać, klasztor konstytuuje owo wewnętrzne „my” opatowian zamieszkujących
stary Opatów, dawniej Żmigród. „Według mnie mieszkańcy z tamtej strony byli bardzo zaangażowani w klasztor, ja tak to czuję” [FK1]. Kolegiata natomiast silnie wzmacnia zewnętrzne ogólne „my” opatowian jako mieszkańców miasta porównującego się
np. z Sandomierzem. To właśnie tu uwidacznia się dynamiczne powiązanie pomiędzy
klasztorem i kolegiatą. Pozostają one wobec siebie w relacji, która reprodukuje topograficzny podział miasta na dwie części (jej współczesną aktualizacją jest funkcjonowanie dwóch parafii) i reprezentuje odmienne formy obecności instytucji religijnych
w lokalnym życiu społecznym. Jednocześnie kolegiata, jako bardziej otwarta na to,
co zewnętrzne (turystów, znaczenie architektoniczne w stosunku do innych zabytków w Polsce), może być rozumiana jako reprezentacja miasta na scenie zewnętrznej,
a więc i ogólnopolskiej, integrująca społeczność lokalną poprzez reprezentowanie
jej na zewnątrz (możemy to spróbować określić terminem „my dla nich” czy „my na
zewnątrz”), podczas gdy klasztor, związany w lokalnej pamięci zbiorowej z ważnymi wydarzeniami lokalnymi, goszczący w swoich murach reprezentacje przeszłości
miejscowości (tablice upamiętniające, krzyż pamiątkowy) i realizujący model instytucji religijnej bliskiej ludziom, dokonuje wewnętrznej integracji społeczności lokalnej (możemy to spróbować określić terminem „my dla siebie” czy „my wewnątrz”).
Taka interpretacja tłumaczy, dlaczego w lokalnej pamięci zbiorowej podejmowane
są wysiłki uczynienia z klasztoru historycznego, a więc symbolicznego źródła miasta,
jak również dlaczego mieszkańcy szczycą się architektonicznymi walorami kolegiaty.
Kolegiata może być rozumiana jako symbol zewnętrzny, klasztor – jako wewnętrzny.
Klasztor niewątpliwie stanowi wewnętrzny element tożsamości zbiorowej. Wpisuje
się on w historycznie ukształtowany i obecnie funkcjonujący podział miejscowości
na dwie topograficzne części, które rozdziela rzeczka Opatówka. Klasztor jest obecny
w lokalnej pamięci zbiorowej – jego miejsce nie jest jednak tak silne czy centralne
jak kolegiaty. Klasztor i kolegiata tworzą w lokalnej pamięci zbiorowej dynamiczny konglomerat znaczeń, w którym klasztor odpowiada za integrację wewnętrzną,
a kolegiata – zewnętrzną, jednocześnie dzieląc miejscowość na dwie części. Oba te
symbole na innych poziomach (wewnętrznym i zewnętrznym) uczestniczą w procesie wytwarzania „my” społeczności lokalnej. Wydaje się, że to właśnie w ten sposób
kształtują się struktury znaczeń w lokalnej pamięci zbiorowej w odniesieniu do klasztoru bernardynów, które można podsumować terminami „nasi” i „my dla siebie” (lub
„my wewnątrz”). Znaczenia klasztoru ukształtowały się w relacji do i wobec kolegiaty,
59
podtrzymującej „my na zewnątrz” społeczności lokalnej. Co więcej, klasztor charakteryzuje pewien model funkcjonowania, który rozmówcy i rozmówczynie określają
słowem „ubóstwo”, a który wiąże się również z zaangażowaniem w lokalne życie społeczne. Dla części badanych osób bernardyni są „ich” i „bliscy”; jak można przypuszczać, są to osoby utożsamiające się z „klasztorną” częścią miejscowości. Powyższe
ustalenia pokazują, że klasztor pełni częściowo funkcję integrującą, wyraźnie jednak
widać również, że nie jest on jedyną instytucją spełniającą tę funkcję.
Podsumowanie
W dyskursie oficjalnym klasztor bernardynów nie zajmuje w historii Opatowa tak
wyeksponowanego miejsca jak kolegiata św. Marcina, choć jego budowa na terenie
Żmigrodu, a więc osady, która dała początek miastu, jest czasami wykorzystywana
w próbie historycznego dowartościowania jego roli. Jest natomiast rozpoznawany
przez mieszkańców jako element identyfikacji na poziomie emocjonalnym, związany z kolejnymi wydarzeniami w historii Opatowa. Odnosi się wrażenie, że lokalnie
klasztor pozostaje w symbolicznym cieniu kolegiaty. W topografii miasta klasztor jest
obecny – widać go z wielu punktów, dwie ulice noszą nazwy nawiązujące do klasztoru (Bernardyńska oraz Klasztorna). Można mówić też o trzech wątkach historycznych, zapamiętanych i odtwarzanych przez mieszkańców – obrona klasztoru przed
Tatarami w 1502 r., kasata w związku z zaangażowaniem w powstanie styczniowe
i współpraca z AK w okresie II wojny światowej. Kasata jest momentem bardzo dobrze rozpoznanym. Przeprowadzone rozmowy dodają jednak do tego oficjalnego
obrazu ważny wątek duchowy. Bernardyni są przedstawiani jako życzliwi i otwarci,
stanowią wspólnotę, co różni ich od świeckich księży. Jak pokazuje analiza topografii
klasztoru, jest on ważnym ośrodkiem życia religijnego i społecznego.
To właśnie wymiary społeczny (zaangażowanie w życie lokalne), duchowy (model
postawy życiowej) i duszpasterski (działalność ewangelizacyjna) wydają się głównymi wymiarami obecności zakonników w miejscowości – zarówno w przeszłości, jak
i obecnie.
Zewnętrzny dyskurs wskazuje ważność kolegiaty, ale istnieje też dyskurs wewnętrzny
– bardziej prywatne narracje mówiące o roli klasztoru w życiu mieszkańców Opatowa. Mimo pozornej asymetrii wydaje nam się, że jeśli chodzi o ważność, to oba
te ośrodki życia religijnego i społecznego są równoważne, tylko ich waga pochodzi
z dwóch różnych źródeł. Z jednej strony mamy prestiż historii i władzę, z drugiej –
wspólnotę, braterstwo i poświęcenie się służbie innym. Konwent został skasowany,
ale bernardyni powrócili i od 1939 r. klasztor funkcjonuje podobnie jak poprzednio,
traktując owe 70 lat nieobecności jako pewną lukę, która była przede wszystkim luką
ekonomiczną i która doprowadziła do ruiny budynki klasztorne, ale nie wpłynęła na
sposób funkcjonowania samych zakonników. Okazuje się, że to, co ochroniło zakon
bernardynów od zapomnienia i utrzymało ich żywą obecność w Opatowie pomimo
kilkudziesięciu lat pokasacyjnej wyrwy, to siła pamięci zbiorowej. Ludzie pamiętają
najbardziej nie tylko patriotyzm, ale też poświęcenie zakonników i to, że w różnych
60
momentach historycznych stali po stronie mieszkańców i z narażeniem życia chronili ich przed Tatarami, Szwedami, zaborcami i okupantami (a także zarazami, które
kilkakrotnie nawiedzały Opatów). Do dzisiaj bernardyni opiekują się szpitalem, domami opieki społecznej, domami starców, odwiedzają leżące w granicach ich parafii
najbiedniejsze dzielnice Opatowa, utrzymują stały kontakt z najbardziej potrzebującymi, prowadzą zakrojoną na szeroką skalę działalność charytatywną, rekolekcyjną, pielgrzymkową i animacyjną (zwłaszcza wśród młodzieży). Robią to, co robili od
wieków, i z tym od zawsze są kojarzeni, budując swój społeczny ewangelizacyjny wizerunek. Efekt ten jest na tyle trwały, że okres kasaty nie podważył fundamentów
społecznego zakorzenienia zakonu.
Marcin JEWDOKIMOW
Instytut Filologii Klasycznej i Kulturoznawstwa
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
61
vol. 5, 2014, s. 43–62
Barbara MARKOWSKA
Instytut Socjologii, Collegium Civitas w Warszawie
Miejsce i rola klasztoru bernardynów w pamięci zbiorowej
społeczności lokalnej Opatowa. Studium przypadku
Streszczenie
Lokalną topografię Opatowa reprezentują dwa charakterystyczne budynki – romańska kolegiata św. Marcina
i późniejszy klasztor bernardynów z przyklasztornym kościołem Wniebowzięcia NMP. W niniejszym artykule
analizujemy miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej pod kątem jego złożonych relacji z kolegiatą, opierając się na różnorodnych przekazach pamięciowych (indywidualnych i zinstytucjonalizowanych). Zadajemy
pytanie, w jaki sposób narracje skoncentrowane na obu tych instytucjach tworzą ze sobą dynamiczny konglomerat znaczeń, określający ich wzajemną lokalną symbolikę. Pokazujemy też, w jaki sposób ta moc symbolicznego oddziaływania na poziomie praktyk społecznych rozciąga się na takie sfery, jak postrzeganie topografii
miejscowości oraz funkcjonowanie instytucji religijnej (parafii) w lokalnym życiu społecznym.
Słowa kluczowe
monastycyzm, klasztor, bernardyni, Opatów, pamięć zbiorowa, socjologia religii
62
Marcin JEWDOKIMOW
Institute of Classical Philology and Cultural Studies
Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw
vol. 5, 2014, p. 43–62
Barbara MARKOWSKA
Institute of Sociology, Collegium Civitas, Warsaw
The place and role of the Bernardine Monastery in the collective memory
of the local community of Opatów. A case study
Summary
The local topography in Opatów is represented by two characteristic buildings – the Romanesque Collegiate
Church of St. Martin and the later Bernardine Monastery and Church of the Blessed Virgin Mary. In the article
we analyse the place of the monastery in the local collective memory with regard to its complex relations with
the collegiate church, drawing on various accounts (individual and institutionalised). We ask how the narratives
focused on both these institutions make up a dynamic conglomeration of meanings, defining their mutual local symbolism. In addition, we demonstrate how this symbolic influence on the level of social practices extends
to spheres like the perception of the local topography and functioning of a religious institution (parish) in the
life of the local community.
Keywords
monasticism, monastery, Bernardine Fathers (Franciscan Observants), Opatów, collective memory, sociology
of religion
materiały
materials
Dorota LEWANDOWSKA
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
vol. 5, 2014, s. 65–106
Pokasacyjne losy opactwa cystersów w Lądzie
na podstawie źródeł archiwalnych zachowanych
w zespołach akt: Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa
Polskiego i Komisja Województwa Kaliskiego z zasobu
Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie*
Opactwo cystersów w Lądzie nad Wartą zostało skasowane na podstawie tzw. dekretu supresyjnego podpisanego 17 IV 1819 r. przez arcybiskupa warszawskiego
Franciszka Skarbka-Malczewskiego. Dekret ten był wyrazem przemian politycznych
i terytorialnych na ziemiach polskich spowodowanych rozbiorami, które miały wpływ
także na zmianę organizacji Kościoła katolickiego w Królestwie Polskim po kongresie wiedeńskim. Bez mała rok wcześniej, 30 VI 1818 r., papież Pius VII wydał bullę Ex
imposita Nobis, wprowadzającą nowy podział diecezji w Królestwie Kongresowym,
dostosowując tym samym administrację kościelną do państwowej. Papież uwzględnił także propozycję Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
(dalej: KRWRiOP) skasowania pewnej części domów zakonnych, opactw i ich uposażeń w celu poprawy warunków bytu duchowieństwa świeckiego. Kościół zatrzymał
niewielkie majątki będące źródłem uposażenia probostw i klasztorów1.
Ofiarą kasaty z 1819 r. padły wszystkie domy zakonne cystersów na terenie Królestwa
Polskiego: „Abbatias cum Monasteriis Ord. Cistersiensium in Jędrzejow et Ląd ac Monasteria in Pokrzewnica [czyli w Koprzywnicy], Wąchock, Sulejów”2.
Materiały do dziejów cystersów z Lądu, nieliczne z okresu przedkasacyjnego oraz stosunkowo liczne urzędowe, powstałe w okresie kasaty i zarządzania (do 1850 r.) majątkiem opactwa przejętym przez rząd Królestwa Polskiego, zachowały się w Archiwum
1 Szeroko genezę kasaty 1819 r. przedstawia F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie
w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, s. 12–48.
2 Kopia dekretu supresyjnego prymasa Malczewskiego znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych
w Warszawie (dalej: AGAD), w aktach zespołu Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego (dalej:
CWWKP), sygn. 802, łac., s. 11–14.
Dorota LEWANDOWSKA
66
Głównym Akt Dawnych w Warszawie w dwóch zespołach akt: Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego (dalej: CWWKP) i Komisja Województwa Kaliskiego (dalej:
KWK) (zob. Aneks, nr 1).
Nazwa pierwszego z nich nie ma związku z wytwórcą akt, lecz raczej jest następstwem zmiennych losów akt wyznaniowych, bardziej skomplikowanych niż dzieje
urzędów, które je wytworzyły, poczynając od KRWRiOP (z anteriorami z okresu Księstwa Warszawskiego), a kończąc na Zarządzie Obcych Wyznań w Królestwie Polskim.
Przemiany zachodzące w organizacji i kompetencjach komisji rządowych oraz zmiany sytuacji poszczególnych wyznań powodowały ruch akt, podziały archiwów, odstąpienia i sukcesje. Zespół CWWKP tworzą więc zachowane fragmenty kancelarii urzędów, które zajmowały się zarządem wyznaniowym w Królestwie Polskim.
Drugi z wymienionych zespołów stanowi spuścizna aktowa Komisji Województwa
Kaliskiego (dalej: KWK), a od 1837 r. Rządu Gubernialnego Kaliskiego (dalej: RGK). Na
terenie ich działania znajdowało się opactwo w Lądzie w ówczesnym obwodzie konińskim. Kancelarie tych urzędów, po likwidacji guberni kaliskiej w 1844 r., wchłonęły
registratury Rządu Gubernialnego Warszawskiego3.
Spuścizna aktowa cystersów z Lądu w zespole CWWKP
Akta znajdujące się w zespole CWWKP stanowią trzy jednostki:
– [A. t. s. okupacji suprymowanego opactwa i klasztoru xx cystersów w Lądzie4 w diecezji
kaliskiej], 18195;
– A. t. s. xx cystersów w Lądzie, w diecezji kaliskiej, 1833–18586;
– [Etaty na budowę więzienia i pomieszczeń służebnych w Lądzie], 18357.
Najciekawszą z nich wydaje się pierwsza (sygn. 802), ponieważ zawiera najstarsze
dokumenty związane z kasatą opactwa w Lądzie, bezpośrednio odnoszące się do
dekretu prymasa Malczewskiego, wraz – jak już wspomniano – z kopią tego dekretu. W związku z koniecznością wprowadzenia w życie jego postanowień Deputacja
Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych, powołana do spraw kasaty przez namiestnika Królestwa Polskiego Józefa Zajączka (działała w okresie 3 IV–29 V 1819 r.),
sporządziła dla komisji wojewódzkich instrukcje zawierające polecenie oddelegowania komisarzy do objęcia funduszów supresyjnych. Miały to być osoby niezatrudnione w administracji rządowej, choć ze względu na brak osób z odpowiednimi
kwalifikacjami wymóg ten nie był ściśle przestrzegany. Komisarzowi świeckiemu to3 Szczegółowy opis jednostek aktowych stanowiących podstawę opracowania niniejszego artykułu zamieszczam w Aneksie, nr 1.
4 Nazwa miejscowa występująca w tytułach jednostek czy poszczególnych dokumentach brzmi „Lęd”
lub „Lend”; w cytowanych ustępach podaję ją zgodnie z pisownią współczesną.
5
AGAD, CWWKP, sygn. 802, j. polski, księga, ss. 84.
6
Ibidem, sygn. 801, j. polski, rosyjski, francuski, poszyt, ss. 344.
7
Ibidem, sygn. 803, j. polski, rosyjski, składki, ss. 90.
67
warzyszył delegat duchowny, zwykle dziekan (niekiedy prodziekan lub proboszcz).
Zgodnie z poleceniem Deputacji, 31 V 1819 r. KWK wystosowała pismo do „w[ielmożnego] Mittelstedt, komisarza delegowanego do spisu funduszów duchownych w Koninie”, upoważniające go do „uskutecznienia okupacji” funduszów kolegiaty w Uniejowie, kolegiaty w Choczu, „zgrom[adzenia] xx cystersów z opactwem w Lądzie i xx
kamedułów w Bieniszowie”8. We wszystkich czynnościach dokonywanych na terenie
opactwa lądzkiego towarzyszył mu w charakterze komisarza pomocniczego ks. prałat Cielecki, dziekan słupecki9 (zob. Aneks, nr 2).
Chcąc zapobiec zbytniemu pośpiechowi w przejmowaniu majątków oraz pospiesznej ewakuacji zakonników, Deputacja jako datę przejęcia funduszów suprymowanych w zarząd państwowy wyznaczyła dzień narodzin św. Jana Chrzciciela, 24 VI
1819 r., będący początkiem roku gospodarczego. Komisarze udający się do wskazanego przez daną komisję wojewódzką klasztoru mieli obowiązek zebrać wszystkich członków konwentu, oznajmić im cel wizyty oraz zapoznać ich z treścią dekretu
supresyjnego. Odczytywali także upoważnienie do okupacji funduszów i ogłaszali
przejęcie wszelkiego uposażenia klasztoru na rzecz Funduszu Ogólno-Religijnego,
zapewniając jednocześnie, że członkowie suprymowanych klasztorów nie pozostaną
w przyszłości bez wsparcia rządowego. W klasztorze lądzkim komisarze pojawili się
19 czerwca, a więc cztery dni przed wyznaczonym terminem przejęcia funduszów
skasowanych zgromadzeń przez państwo. Zadaniem komisarzy było szczegółowe
spisanie majątku, dóbr, źródeł dochodu, sporządzenie wykazów zysków i strat oraz
ewentualne wydzierżawienie folwarków. Na podstawie informacji udzielonych przez
przełożonych mieli także przygotować: 1. listę członków domu zakonnego; 2. listę
służby kościelnej i klasztornej; 3. krótki opis klasztoru i kościoła; 4. wykaz dokumentów archiwalnych; 5. inwentarz sprzętów kościelnych; 6. inwentarz ruchomości klasztornych niesłużących do osobistego użytku domowników.
Zachowane w aktach CWWKP protokoły, które komisarze delegowani mieli obowiązek sporządzić w dwóch egzemplarzach i odesłać do komisji wojewódzkiej, pochodzą z okresu 19–21 VI 1819 r. Stosownie do instrukcji jako pierwszy został zamieszczony Protokół do przeczytania dekretu supresyjnego JWX opatowi i zgromadzeniu
xx cystersów, niemniej do odebrania przysięgi od przełożonych i przeorów i sekretarzy
zgromadzenia. 19 VI 1819 r., a więc niemal równo dwa miesiące po wydaniu dekretu,
w klasztorze lądzkim protokół ten przyjęli do wiadomości i podpisali osobiście: przeor
klasztoru ks. Tadeusz Wysocki10, opat Antoni Raczyński11, podprzeor Feliks Bartey
oraz pozostali członkowie konwentu12. W tym samym dniu i miejscu sporządzono
Protokół w przedmiocie odebrania potrzebnych wiadomości o funduszach, dochód
8
Ibidem, sygn. 802, s. 8–10.
9
Ibidem, s. 8.
10
Tadeusz Wysocki, przeor lądzki († 1842).
11
Antoni Raczyński h. Nałęcz, opat lądzki, sufragan gnieźnieński, biskup Hetalonii († 1821).
12
Ibidem, s. 2–7.
68
Dorota LEWANDOWSKA
roczny suprimowanego klasztoru xx cystersów składających zgromadzenie13. Dołączono do niego Desygnację dochodów i funduszów opactwa i zgromadzenia xx cystersów
w Lądzie, sporządzoną 20 VI 1819 r.14 Dalej następuje Protokół względem oddania
w tymczasowy dozór przełożonych zgromadzenia wszystkich tych remanentów, które
na fundusz ogólny religijny zostały odebrane (20 VI 1819 r.)15. Skład osobowy opactwa
i klasztoru lądzkiego przedstawia Lista imienna osób składających zgromadzenie xx cystersów w klasztorze lądzkim ułożona przez komisarzy do okupacji suprimowanych instytutów duchownych delegowanych, dnia 20 czerwca 1819 r.16 Podano w niej dane na
temat każdego zakonnika (imię i nazwisko, stopień lub sprawowany urząd, wiek, datę
dzienną, miesięczną i roczną przybycia do zakonu, od kiedy pełnił obowiązki księdza
lub „jaki stopień ma w nowicjacie”, miejsce pochodzenia, informację o ewentualnym
dokonanym na rzecz klasztoru zapisie z załączonym dowodem tegoż), a także liczbę
zakonników obecnych (14) i nieobecnych (19) podczas spisu oraz przyczynę nieobecności, adnotację o wynagrodzeniu dla klasztoru za usługi świadczone na zewnątrz
oraz uwagi. Lista została ułożona według starszeństwa i sprawowanej funkcji. Otwiera ją 60-letni opat lądzki Antoni Raczyński, zamyka 20-letni Urban Dybowicz, kleryk.
Zwraca uwagę znaczna już wówczas liczba nieobecnych przy dokonywaniu spisu
zakonników, którzy pełnili różne funkcje głównie w okolicznych parafiach. Zgodnie
z wymogami instrukcji zanotowano miejsce ich pobytu i informację, czy zakon pobiera wynagrodzenie za pełnione posługi duszpasterskie. Pewna część zakonników
znalazła schronienie „w Mogile, klasztorze na czas nieograniczony”17.
Powyższy wykaz uzupełnia sporządzona w tym samym dniu Lista imienna osób do
posługi klasztornej i kościelnej użytych, ułożona przez komisarzy do okupacji suprimowanych instytutów duchownych delegowanych18. Wyszczególniono w niej z imienia
i nazwiska 17 osób sprawujących funkcje: lekarza klasztornego, krawca, organisty,
młynarza, kucharza, pomywacza, forszpana19, refektarczyka, wolarza, parobków,
praczki, zakrystiana, koniucha, kalkanisty20, stelmacha, kominiarza. Podano także
dokładną datę ich zatrudnienia, wysokość wynagrodzenia i rodzaj umowy z opactwem na wykonywaną pracę, wiek, stan rodzinny, posiadany majątek. Szczegółowych informacji na temat opactwa lądzkiego dostarcza Opisanie opactwa, klasztoru,
kościoła i innych zabudowań xx cystersów w Lądzie, w którym wyszczególnione zostały
budynki należące do zgromadzenia (z podaniem nazwisk fundatorów), styl i rodzaj
13
Ibidem, s. 15–21.
14
Ibidem, s. 22–24.
15
Ibidem, s. 25–26.
16 Ibidem, s. 27–33; P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 112, tab. 20, opierając się na aktach Archiwum Diecezji Płockiej, podaje liczbę 32 zakonników.
17 Opactwo cystersów we wsi Mogiła koło Krakowa (obecnie część dzielnicy Kraków-Nowa Huta), funkcjonujące nieprzerwanie od XIII w.
18
AGAD, CWWKP, sygn. 802, s. 34–38.
19
Jest to określenie stangreta.
20
Osoba pompująca powietrze do miechów organów.
69
materiału, z którego zostały zbudowane, stan zachowania, rodzaj i liczba pomieszczeń w budynkach itp.21 Ciekawym źródłem do poznania wyposażenia i stanu majątkowego opactwa i klasztoru lądzkiego są dołączone do akt komisarskich inwentarze,
sporządzone 20 VI 1819 r. Pierwszy z nich to Inwentarz zawierający akta, konsygnacje,
regestra, dokumenta, mapy, plany etc. klasztoru xx cystersów w Lądzie. Składa się on
z zaledwie dziewięciu pozycji (wymieniających dokumenty potwierdzające zapisy
kapitałów), ale w jego podsumowaniu wprowadzono adnotację następującej treści:
Znajdują się oprócz powyżej wyszczególnionych dokumentów, akta, mapy, plany, dowody, erekcje, bardzo znaczną registraturę składające, dotyczące klasztoru, opactwa, dóbr dawniej do tychże należących,
lecz inkamerowanych22 za byłego rządu pruskiego, i nie mniej innych mogących jeszcze być użytecznych
lecz nieuregulowanych i specyfikowanych, których uregulowaniem komisarze delegowani dla krótkości
zostawionego sobie czasu, zająć się nie mogli, więc tylko takowe z registratury klasztornej odebrawszy
w dwóch pakach, pieczęcią urzędową klasztorną opieczętowane za zaręczeniem przełożonych klasztoru,
pod słowem kapłańskim na rzetelność ich podania, i że pieczęci nie nadwerężą pod dozór, aż do dalszego
zarządzenia rządowego oddali, i na dowód tego wraz z komisarzami delegowanemi podpisali się23.
Ponadto, stosownie do instrukcji, sporządzono Inwentarz precjozów, aparatów i sprzętów kościoła xx cystersów, klasztoru w Lądzie z podziałem na przedmioty srebrne, cynowe, miedziane, żelazne, drewniane, „aparaty białe”, ornaty w kolorze czerwonym,
zielonym, czarnym, bieliznę i de requiem24 oraz Inwentarz sprzętów i ruchomości klasztornych xx cystersów w Lądzie nienależących do osobistego zakonników użycia („rzeczy
klasztoru, w refektarzu rzeczy, cyna refektarzowa, mosiądz, bielizna, opis rzeczy stajennych i podwórzowych klasztoru, rzeczy kuchenne, rzeczy browarne”)25.
Następnie komisarze rządowi zajęli się biblioteką. Wezwani do okazania pomieszczeń
bibliotecznych przełożeni zgromadzenia przedstawili protokół obsigillacji, czyli opieczętowania pomieszczeń bibliotecznych, dokonanej już 5 VI 1819 r. przez Samuela
Bogumiła Lindego (zob. Aneks, nr 3), generalnego dyrektora bibliotek w KRWRiOP26.
Pieczętowanie bibliotek klasztornych i kościelnych miało miejsce już w okresie Księstwa Warszawskiego, jednak wówczas działania te były związane z wydanym przez
21
Ibidem, s. 40–45 (dokument sporządzony 20 VI 1819 r.).
22
Zabranych na rzecz skarbu.
23 Ibidem, s. 46–48. W omawianej księdze znajdują się także dwa egzemplarze tego inwentarza (s. 83–84)
z identyczną adnotacją. Sporządzono go tego samego dnia, jednak wymienia on 11 pozycji. Ponownie
sporządzony egzemplarz jest wynikiem rewizji pierwszego inwentarza dokonanej przez opata Raczyńskiego, który zauważył brak wyszczególnienia w nim dwóch zapisów, m.in. księcia Michała Hieronima Radziwiłła na największych na terenie powiatu kaliskiego dobrach ziemskich Przygodzice, które od połowy
XVIII w. stanowiły latyfundium Radziwiłłów (późniejsza Ordynacja Przygodzicka).
24
Ibidem, s. 46–52.
25
Ibidem, s. 53–55.
26 O działaniach Lindego por. M. KOŚKA, Losy księgozbiorów klasztornych po kasacie 1819 r. Misja Samuela Bogumiła Lindego, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga
Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 3: Źródła. Skutki kasat XVIII i XIX w.
Kasata w latach 1954–1956 (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit M. DERWICH, Series I,
Colloquia, 8/III), Wrocław 2014, s. 163, 168, 171. Por. też przyp. 28.
70
Dorota LEWANDOWSKA
ministra spraw wewnętrznych Jana Pawła Łuszczewskiego poleceniem opracowania
przez klasztory katalogów zbiorów jako podstawy katalogu centralnego. W stosunku
do zakonników opieszałych, obawiających się zarekwirowania zbiorów Łuszczewski
wydał polecenie zrewidowania stanu bibliotek i pieczętowania ich pomieszczeń27.
Teraz jednak urzędnicy mieli zabezpieczyć całe biblioteki skasowanych klasztorów.
Ogromna część ich księgozbiorów zasiliła zbiory Biblioteki Publicznej w Warszawie28
i bibliotek wojewódzkich, niejednokrotnie bez żadnej rekompensaty na rzecz Funduszu Ogólno-Religijnego. Opieczętowanie przez Lindego biblioteki klasztoru lądzkiego nie miało nic wspólnego z procedurami kasacyjnymi, zgodnie z którymi biblioteki
miały być pieczętowane przez urzędników komisji wojewódzkich i na ich polecenie.
W zdecydowanej większości klasztorów komisarze okupacyjni nie zastawali opieczętowanych bibliotek. Klucze do pomieszczeń bibliotecznych miały być odsyłane do
komisji wojewódzkich, bez których pozwolenia nikt nie miał do nich wstępu. Dopiero
w lipcu 1819 r. zdecydowano o pozostawianiu kluczy miejscowemu przełożonemu,
aby ułatwić działalność Lindemu, wizytującemu klasztorne biblioteki.
W klasztorze lądzkim Linde uprzedził komisarzy zarówno wojewódzkich, jak i okupacyjnych, którzy nie mogli wejść do pomieszczeń bibliotecznych z powodu braku
kluczy
przez JW. Linde Generalnego Dyrektora Bibliotek odebranych i Wielmożnemu Brzechfie29, pułkownikowi
i naddzierżawcy ekonomii rządowej Ratyń w celu odesłania tejże [czyli biblioteki opactwa] do głównego
Składu Bibliotek Publicznych Krajowych w Warszawie doręczonych30.
Komisarze okupacyjni sporządzili więc własny protokół obsigillacji, w którym opisali
zaistniałą sytuację, dołączając do niego sprawozdanie z rewizji i opieczętowania biblioteki zgromadzenia i opactwa w Lądzie przez Samuela Bogumiła Lindego z 5 VI
1819 r., „przeszło z 5000 książek składającej się, z których na mocy upoważnienia Rządowej Komisji Wyznań i Oświecenia trzy tysiące dwieście odłączył”31. W nawiązaniu
do tegoż sprawozdania komisarze delegowani zaznaczyli w protokole, że pieczęcie
założone na drzwiach bibliotecznych nie mogą być zdjęte „bez wyraźnego upoważnienia Komisji Województwa Kaliskiego”32. Księgozbiór klasztoru lądzkiego, zgodnie
z zaleceniem wydanym przez Lindego płkowi Brzechwie, miał trafić do głównego
składu we Włocławku (inne składy powstały w Hebdowie, Płocku, Sandomierzu, Sie27
F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny, s. 14.
28 Ibidem, s. 68–77, oraz M. ŁODYŃSKI, Materiały do dziejów państwowej polityki bibliotecznej w Księstwie
Warszawskim i Królestwie Polskim (1807–1831), Wrocław 1958; M. CUBRZYŃSKA-LEONARCZYK, Kolekcje klasztorne
w zbiorze starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie: historia i współczesność, [w:] M. DERWICH
(red.), Kasaty klasztorów, t. 3, s. 173–183.
29 Taka pisownia nazwiska w tekście; prawdopodobnie chodzi o płka Franciszka Brzechwę (Brzechffę),
dowódcę 17 Pułku Ułanów Księstwa Warszawskiego; dzierżawił majątek Ratyń (obecnie wieś) w Wielkopolsce niedaleko Lądu.
30
AGAD, CWWKP, sygn. 802, s. 57.
31 Ibidem, s. 59–60. M. KOŚKA, Losy księgozbiorów klasztornych, s. 171, podaje, że było 3208 ksiąg.
32
AGAD, CWWKP, sygn. 802, s. 57.
71
ciechowie, Solcu, Sulejowie, Zawichoście) i stąd drogą wodną zostać przewieziony
do Warszawy33.
Kolejne dokumenty wymagane instrukcją sporządzono 21 VI 1819 r. Były to: Protokół
względem wyśledzenia i zabezpieczenia wszystkich aktywów i pasywów34, Remanentów jakie klasztor w pieniądzach gotowych, zbożu, bydle po zaspo[ko]jeniu po dzień 23
czerwca r.b. podatków i potrzeb ma35, Wykaz długów ciążących klasztor lądzki xx cystersów za pobierane na kredyt potrzeby w ciągu wojny. Które z zaległych procentów i z kapitałów klasztornych zaspokojone być winny36, Wyciąg intraty opactwa i klasztoru księży
cystersów w Lądzie37, Protokół w przedmiocie odebrania deklaracji, czyli chcą suprimowany fundusz na jeden rok dzierżawić38 oraz trzy kwity opłaconej raty podatku z kasy
obwodu konińskiego, z 10 I 1818 r. i 9 III 1819 r.39
Z okresu znacznie późniejszego (1833–1858) pochodzi kolejna jednostka akt CWWKP
dotycząca skasowanego klasztoru w Lądzie. Zawiera ona różnorodną dokumentację Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego
(dalej: KRSWDiOP), od 1832 r. kontynuatorki KRWRiOP, związaną z funkcjonowaniem
klasztoru po kasacie, a także z koniecznością zabezpieczenia dawniejszych zobowiązań finansowych wobec opactwa i znajdujących się w jego obrębie ruchomości i nieruchomości.
Jak wcześniej wspomniano, ostatni cystersi pozostali tu do lat 40. XIX w. Dość obszerny poszyt akt (ss. 344) zawiera rotulus ułatwiający dotarcie do interesującej pozycji.
Pierwsze kilkadziesiąt stron stanowi korespondencja między komisjami rządowymi,
komisjami wojewódzkimi i Prokuratorią Generalną w sprawie odzyskania należnych
opactwu funduszy zapisanych temuż przez rozmaite osoby40. Pojawiają się tu nazwiska ze wspomnianego wyżej Inwentarza zawierającego akta, konsygnacje41 z 1819 r.,
który stanowi znakomity materiał porównawczy umożliwiający identyfikację poszukiwanych dłużników. Komisja Województwa Augustowskiego włączyła się m.in. w poszukiwania „Rocha Białkowskiego i Stanisława lub innego imienia Stefaniego albo ich
sukcesorów, jako dłużników sumy talarów 300 i 1180 dla klasztoru suprymowanego
w Lądzie”, którzy jednak nie zostali odnalezieni42. Obaj ci dłużnicy w Inwentarzu figu-
33
Ibidem, s. 60. Por. M. KOŚKA, Losy księgozbiorów klasztornych, passim.
34
35
Ibidem, s. 65.
36
Ibidem, s. 66.
37
Ibidem, s. 67–71.
38
Ibidem, s. 74–78.
39 Ibidem, s. 72–73; całość dokumentacji „okupacyjnej” szczegółowo omawia F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny, s. 59–67.
40
41 Ibidem, sygn. 802, s. 46–48, 82–84.
42 Ibidem, sygn. 801, s. 39 (pismo Komisji Województwa Augustowskiego do KRSWDiOP z 9 XI 1833 r.).
72
Dorota LEWANDOWSKA
rują jako osoby wystawiające dokument, ale o niewiadomym miejscu zamieszkania43.
Sprawa ta była przedmiotem zainteresowania komisji jeszcze w 1832 r., kiedy nadal
poszukiwano Białkowskiego i Stefaniego, a ówczesny przeor i p.o. opat ks. Tadeusz
Wysocki został poproszony o dostarczenie dowodów o miejscu pobytu i majątku
tychże osób. W maju 1833 r. przeor poinformował KWK, iż co do Białkowskiego, „niewiadomo mi jest gdzie zamieszkuje, czyli też już życie zakończył. Co się ściąga Stefaniego – w Śląsku życie zakończył i ślad o majątku jakim jego, żaden nie został”44.
Interesującym materiałem aktowym, sporządzonym również „z interesu supresyjnego” (prawdopodobnie jako wyraz polityki rusyfikacyjnej prowadzonej po upadku
powstania listopadowego), jest podpisany przez przeora Wysockiego raport z 28 VIII
1834 r. „względem nakazanego usunięcia z kościoła godłów i znamion narodowych”
i spodziewanych kosztów takiej rozbiórki45 (zob. Aneks, nr 4).
Akta informują także o zabraniu z klasztoru lądzkiego przez władze miasta Konina
zegara wieżowego, który został przeznaczony dla konińskiego ratusza. Został on
wyceniony na 781 zł 18 gr, która to kwota miała być przekazana z kasy miejskiej
do Kasy Generalnej Królestwa z przeznaczeniem na Fundusz Ogólno-Religijny46.
O zakusach na wyposażenie kościoła klasztornego świadczy także pismo do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych (dalej: KRSWiD; taką nazwę
w 1839 r. przyjęła Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego) do biskupa kujawsko-kaliskiego z 27 II/11 III 1850 r. z prośbą
o udzielenie wiadomości,
czy nie można by organu w kościele po xx cystersach w Lądzie znajdującego się przenieść do kościoła xx
pijarów w Piotrkowie, gdzie miejscowe organy, zupełnemu skutkiem czasu uległy zniszczeniu47.
Obiekty budowlane, kościoły i gmachy klasztorne ze względu na konieczność utrzymania i konserwacji, a co za tym idzie – stałych nakładów finansowych – stanowiły
duże obciążenie dla Funduszu Ogólno-Religijnego. Kościoły mogły być przeznaczone
na użytek parafii; niektóre budynki z powodu złego stanu kwalifikowano do rozbiórki,
inne przejmowano na cele niezwiązane z kultem religijnym, bez żadnej z tego tytułu
korzyści na rzecz Funduszu. Część, jak opactwo lądzkie, zostawiano na zamieszkanie
dla zakonników i z tego też powodu znaczna część materiałów w omawianych aktach
dotyczy „potrzeby reparacyi kościoła po cystersach w Lądzie”. Korespondencję w tej
sprawie Komisja Województwa Kaliskiego (a później Rząd Gubernialny Kaliski) prowadziła z KRSWDiOP m.in. w latach 1834–1839. Dotyczyła ona podjęcia niezbędnych
prac zabezpieczających i wyliczenia kosztów remontu (zamierzano przeznaczyć na
ten cel kwotę za wynajmowane w klasztorze pomieszczenie na magazyn wojskowy
43
Ibidem, sygn. 802, s. 83.
44 AGAD, KWK, sygn. 1108, s. 129–131 (korespondencja KRSWDiOP i KWK w tej sprawie z grudnia 1832 r.
i lutego 1833 r.), 171 (pismo Wysockiego do KWK z 24 V 1833 r.).
45
46
Ibidem, s. 51 i n.; o sprawie tej także w aktach KWK, por. przyp. 160–161.
47
Ibidem, s. 306–307.
73
w latach wojny polsko-rosyjskiej 1831–1832). O zamierzonych działaniach restauracyjnych dowiadujemy się m.in. z Wykazu kosztów i materiałów na zreparowanie okien
w kościele po cystersach we Lądzie, oraz organów i tym podobnie innych części w kościele do wysokości sumy 1000 złp jako funduszu za wynajęcie klasztoru na magazyn
dla wojska pochodzącego, sporządzonego 30 IX 1834 r. na kwotę 1198 zł 3 gr48. Za
najbardziej niezbędną uznano
naprawę okien, organów i w grobach pod kościołem murów usuniętych z powodu wymurszenia cegły,
takowe miejsca przez zadanie szkarp z cegły dobrze wypalonej wzmocnić49.
W 1836 r. ks. Tadeusz Wysocki, podpisujący się jako „cysters lądzki”, w piśmie do KWK
opisał
nowy wypadek wichru gwałtownego, deszczowego r. b. 1836 w dniu 7 września wieczorem powstanego,
[który] wyparł całkowitą kwaterę, szyb 25 wielkich obejmującą, w oknie nad ołtarzem Ukrzyżowanego
Pana Jezusa i na kościół wyrzuciwszy ramy z niej dębowe grubo dość zrobione pogruchotał50.
Z tego powodu w 1837 r. powstał kolejny wykaz, jednakże opiewający na znacznie
wyższą kwotę (1506 zł 18 gr)51. Ostatecznie budowniczy dokonujący napraw oszacował w 1839 r. łączny koszt wykonanych prac na 2682 zł i 19 gr52, a w 1840 r. Rząd
Gubernialny Kaliski otrzymał upoważnienie na wypłatę dodatkowej kwoty z Kasy
Głównej Królestwa „za kwitem entreprenera przez Gubernatora Cywilnego poświadczonym”53.
Pozostałe materiały w tej części poszytu dotyczą przede wszystkim obrachunków od
kapitałów zapisanych na różnych dobrach, na rzecz pierwotnie cystersów w Lądzie,
„teraz własnością ogólnego funduszu religijnego będących”54.
Drugą część omawianej jednostki stanowią głównie akta dotyczące planów przekazania majątku nieruchomego (zabudowań i kościoła) pozostałego po opactwie cystersów w Lądzie hr. Wacławowi Gutakowskiemu, właścicielowi dóbr Ciążeń i Ratyń
w gminie Lądek, w obwodzie konińskim, guberni kaliskiej, prowadzone od 1843 do
1858 r. Załączono w tej sprawie przychylną opinię biskupa diecezji kujawsko-kaliskiej
Walentego Macieja Tomaszewskiego, wyrażoną w piśmie do KRSWiD z 30 XII 1843 r.55,
oraz Rządu Gubernialnego Kaliskiego, który pisząc do Komisji Rządowej 7/19 VIII
1843 r., stwierdzał, że Gutakowski zobowiązał się zabudowania klasztorne „wyreperować i ciągle w dobrym stanie utrzymywać” oraz prosił
48
Ibidem, s. 90–92.
49
Ibidem, s. 90.
50
Ibidem, s. 65 (list z 9 IX 1836 r.).
51
Ibidem, s. 97–99, 106–109.
52
Ibidem, s. 118–121.
53 Ibidem, s. 137 (korespondencja Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (dalej: KRPiS) z KRSWDiOP
z 29 III/10 IV 1840 r.); entreprener – przedsiębiorca kierujący pracami.
54
Ibidem, s. 74–75, 82–83 i n.
55
Ibidem, s. 166.
74
Dorota LEWANDOWSKA
stałego kapłana do odbywania nabożeństwa w rzeczonym kościele by Rząd pozostawił i nadal na korzyść
jego sumę r. sr. 330 rokrocznie etatem supresyjnym na utrzymanie gmachów i księdza wyznaczoną56.
Rząd Gubernialny, chcąc przekonać się o rzeczywistym stanie zabudowań w Lądzie,
wysłał do klasztoru budowniczego powiatu konińskiego, który w protokole wizytacji
sporządzonym 19 VI 1843 r. ustalił,
iż całe budowle w mowie będące, w najgorszym znajdują się stanie, i ich wyreperowanie wyniesie r. s.
16,650 – bez czego wszystko ruinie podpadnie i wspaniałe gmachy dla bezpieczeństwa rozebrać potrzeba
będzie57.
Rząd Gubernialny, nie mając widoków na osiągnięcie jakichkolwiek korzyści z opustoszałych i niszczejących gmachów, lecz w perspektywie jedynie stałe, znaczne wydatki, stwierdzał,
że dla zapewnienia trwałości i bytu gmachom wymienionym i zasłonięcia Skarbu od ciągłych nań nakładów, wypadałoby przyjąć żądanie hr. Gutakowskiego, pozostawiając na korzyść jego fundusz etatem
supresyjnym dotąd na utrzymanie tych budowli wyznaczony58.
Sprawa ta przeciągała się jednak wskutek wątpliwości KRPiS i szukania możliwości zapewnienia funduszom supresyjnym ewentualnych dochodów z zabudowań i klasztoru pocysterskiego. KRPiS zwróciła się do KRSWiD z pytaniem,
czyliby nie można jakie inne użyteczne nadać przeznaczenie tym budowlom, aby zapewnić im nadal nie
tylko dobre utrzymanie, lecz i mieć z nich stały dochód, tak na opłatę podatków, jako też i na powiększenie
ogólnego funduszu duchowieństwa59.
Pojawiły się także przeszkody ze strony Gutakowskiego, z którym pertraktował bp
Tomaszewski60. Gutakowski zażądał bowiem, aby klasztor i kościół po cystersach
w Lądzie zostały oddane w użytkowanie kapucynom. Zgodnie jednak z ukazem cara
Mikołaja I, zabraniającym tworzenia nowych klasztorów, kapucyni w zamian za przejęcie klasztoru lądzkiego byliby zmuszeni do opuszczenia jednego z klasztorów już
użytkowanych, na co prowincjał zgromadzenia nie chciał się zgodzić. W tej sytuacji
Gutakowski oświadczył, „że poprzestanie na innym zakonie, któryby mu biskup i Rząd
wskazał”61. Gutakowski podał także swoje ostateczne żądania:
1. Aby mu kościół i klasztor i wszelkie zabudowania po xx cystersach pod jego dyspozycją oddane zostały,
a to celem umieszczenia jakiego zakonu mendicantium [żebraczego]; 2. Aby pobierał rubli srebr[em] 210
corocznie przeznaczone niegdyś na utrzymanie kapłana jako wieczysty fundusz, a które pobierał ostatni
przeor xx cystersów już zmarły, z obowiązkiem utrzymywania porządku w kościele; 3. Że hr. Gutakowski
chce się przyłożyć do pierwszej restauracji klasztoru i kościoła; 4. Zastrzeżonem będzie klasztorowi, aby
dla xx emerytów miał ośm stancyj gotowych; 5. Deklaruje się ordynaryją wieczystą przeznaczyć dla zakon56
Ibidem, s. 167.
57
Ibidem, s. 168.
58
Ibidem, s. 168–169.
59
Ibidem, s. 173–175 (pismo KRPiS do KRSWiD w tej sprawie z 4/16 III 1844 r.).
60
Ibidem, s. 230–236 (pismo biskupa kujawsko-kaliskiego do KRSWiD z 5 XII 1846 r.).
61
Ibidem, s. 231.
75
ników; 6. Żąda hr. Gutakowski, aby budynki zbywające od potrzeb klasztornych a mianowicie Pałac Opata
i inne budynki przeszły na bezpośredni użytek i własność dziedzica, który podatki ciążące te budynki jako
też opłatę do kasy ogniowej zadeklaruje się ponosić62.
Biskup kujawsko-kaliski skłonny był przychylić się do tej propozycji, widząc w niej
szansę na poprawę bytu księży emerytów oraz ulokowanie tu także zakonników
podlegających karze (tzw. demerytów63). Zamierzał także przenieść do Lądu jeden
z klasztorów reformatów lub bernardynów. Jego wątpliwości budziły natomiast roszczenia finansowe Gutakowskiego, które uznał za bezzasadne. Do akt pertraktacji
z Gutakowskim dołączono Plan sytuacyjny ręczny części wsi Lądu wykazujący zabudowania klasztoru po cystersach, sporządzony przez budowniczego powiatu konińskiego64. Sprawa przekazania kapucynom zabudowań pocysterskich ciągnęła się kilka
kolejnych lat. Włączyła się w nią żona Gutakowskiego, Józefa z domu Grudzińska,
siostra księżnej łowickiej Joanny, zmarłej w 1831 r. Gutakowska złożyła memoriał do
KRSWiD, w którym – powołując się na pamięć zmarłej siostry – prosiła o przekazanie
klasztoru w Lądzie kapucynom, „dla których Księżna Łowicka szczególną za życia okazywała przychylność”65. W obfitej korespondencji w tej sprawie znalazł się także opis
zabudowań należących do cystersów w Lądzie w połowie XIX w., z zaznaczeniem, że
„będąc od czasu supresji opuszczonemi, w upływie dwudziestu kilku lat, uległy wielkiej dezolacji” 66 (zob. Aneks, nr 5).
Do pomysłu umieszczenia w zabudowaniach poklasztornych instytutu księży demerytów ustosunkował się także sekretarz stanu przy Radzie Administracyjnej w piśmie
do KRSWiD z 27 I/8 II 1849 r., który pisał:
gdyby zamierzone przez Rząd pomieszczenie instytutu księży demerytów w gmachu rzeczonego klasztoru przyszło do skutku, w takim razie nie tylko księża ci, za złe prowadzenie się w takowym instytucie zamykani, byliby przyczyną zgorszenia dla tamtejszego ludu, nawykłego do szanowania stanu duchownego,
ale nadto można się obawiać, że z gmachu pomienionego, jako na wsi i to w polu położonego, znaleźliby
oni łatwość uciekania67.
Ostatecznie KRPiS reskryptem z 18/30 VIII 1850 r. zarządziła
oddanie zgromadzeniu xx kapucynów kościoła w dobrach Ląd po suprymowanem zgromadzeniu xx cystersów pozostałego, wraz z klasztorem tudzież wszelkiemi zabudowaniami, gruntami, sprzętami kościelnemi do pomienionego kościoła należącymi68.
62
Ibidem, s. 232–233.
63 Demeryt (także demeryta), dawna nazwa określająca księdza skazanego na pokutę w odosobnieniu
za wykroczenie przeciw powołaniu.
64 Ibidem, s. 242; jest to jedyny materiał kartograficzny w całej dokumentacji dotyczącej klasztoru w Lądzie z omawianych zespołów.
65 Ibidem, s. 292; te słowa Gutakowskiej zostały przytoczone w piśmie KRWiD do Sekretarza Stanu przy
Radzie Administracyjnej z 14/26 IX 1848 r. (cały tekst na s. 290–302).
66
Ibidem, s. 293–294.
67
Ibidem, s. 311–312.
68
Ibidem, s. 318.
Dorota LEWANDOWSKA
76
Przynajmniej do 1857 r. ciągnęła się sprawa z hr. Gutakowskim, który odwoływał się
od nałożonej na niego „pretensji za używanie w latach 1843–1850 ogrodu i zabudowań w Lądzie po cystersach pozostałych”69. Klasztor lądzki nie miał szczęścia do
swych właścicieli. Kapucyni padli bowiem ofiarą kasaty dokonanej przez zaborców
po powstaniu styczniowym na mocy ukazu likwidacyjnego z 27 X/8 XI 1864 r.
Ostatnia jednostka aktowa z zespołu CWWKP zawierająca archiwalia związane z losami klasztoru cystersów lądzkich dotyczy etatów przeznaczonych na budowę więzienia i pomieszczeń służebnych w Lądzie. Materiały te były przechowywane w zespole
akt Zarządu Duchownego Obcych Wyznań w Królestwie Polskim, a w latach 60. XX w.
zwrócone w wyniku akcji rewindykacyjnej. Są to cztery zszywki w języku polskim.
Pierwsza z nich stanowi sporządzony w Lądzie 13 I 1835 r. Protokół objaśniający stan
zabudowań należących do klasztoru i opactwa po xx cystersach w Lądzie, mających się
urządzić na więzienie70. Kolejne trzy to sporządzone 18/30 III 1835 r. i oznaczone literami A, B i C Wykazy kosztu na urządzenie więzienia karnego w Lądzie w obwodzie
konińskim, województwie kaliskim71. Dokumenty te stanowią cenny materiał uzupełniający w odniesieniu do akt omówionych wcześniej (sygn. 801), gdzie w zasadzie nie
występowały dokumenty z 1835 r., jak też nie wzmiankowano o planach założenia
w Lądzie więzienia karnego.
Spuścizna aktowa cystersów z Lądu w zespole KWK
Dopełnienie omówionych wyżej akt z zespołu CWWKP stanowią materiały archiwalne
stanowiące spuściznę aktową KWK (od 1837 r. Rządu Gubernialnego Kaliskiego, od
1844 r. Rządu Gubernialnego Warszawskiego). W zespole akt KWK przechowywanym
w AGAD znajdują się następujące jednostki dotyczące suprymowanego klasztoru cystersów w Lądzie (odnoszące się zarówno do okupacji w 1819 r., jak i do ewakuacji
klasztoru, począwszy od 1820 r.)72:
– Akta t. s. funduszów suprymowanego klasztoru xx cystersów i opactwa w Lądzie,
vol. I, 1810–182073;
– Akta t. s. funduszów suprymowanego klasztoru xx cystersów i opactwa w Lądzie,
vol. II, 1820–182274;
– [Akta t. s. funduszów klasztoru w Lądzie], vol. III, 1822–182875;
69
Ibidem, s. 325–326 (pismo Rządu Gubernialnego Warszawskiego do KRSWiD z 7/19 III 1857 r.).
70
71
Ibidem, s. 24–47, 48–66, 67–90.
72 Akta z tego zespołu nie są obecnie udostępniane ze względu na trwającą reinwentaryzację zespołu;
część jednostek nie będzie udostępniana także w przyszłości ze względu na bardzo zły stan zachowania.
73
AGAD, KWK, sygn. 1083; jednostka w złym stanie zachowania, nieudostępniana.
74
Ibidem, sygn. 1089.
75
Ibidem, sygn. 1107.
77
– Akta t. s. funduszów klasztoru suprym[owanego] w Lądzie, vol. IV, 1828–184176;
– Akta w przedmiocie funduszów klasztoru suprymowanego xx cystersów w Lądzie,
vol. V, 1842–185077
i następnie klasztoru kapucynów, którzy od 1850 r. byli gospodarzami klasztoru lądzkiego78:
– Spis tabelaryczny majątku duchownego należący do kościoła i klasztoru xx kapucynów
po cystersach we wsi Lądzie, 185879;
– Spis majątku duchownego kościoła i klasztoru w Lądzie, 185880;
– Dowody do spisu majątku kościoła i klasztoru w Lądzie, 1852–185381;
– Dowody należące do protokołu odbioru w zawiadywanie skarbu Królestwa majątku
należącego do klasztoru xx kapucynów w Lądzie, 1852–185582.
Pierwsza z wymienionych jednostek, Akta t. s. funduszów suprymowanego klasztoru
xx cystersów i opactwa w Lądzie, dzieli się na dwie części, niezachowujące ciągłości
chronologicznej (cz. 1: z lat 1810–1813, cz. 2: z lat 1811–1820). Dokumenty zgromadzone w cz. 2 są w zasadzie powieleniem materiałów archiwalnych zawartych
w omówionym już poszycie akt z zespołu CWWKP (sygn. 802) i w związku z tym nie
będą przedmiotem ponownych rozważań.
W jednostce tej znajdziemy pocysterskie materiały archiwalne sprzed kasaty opactwa w Lądzie. Dotyczą przede wszystkim spraw finansowych: pożyczek, hipotek,
zastawów, procentów od kapitałów itp. Otwiera je list ks. Bonifacego Rittera, ówczesnego przeora klasztoru cystersów w Lądzie, do prefektury departamentu kaliskiego z 1 IV 1810 r. w sprawie pożyczki udzielonej przez zgromadzenie Kompanii
Szynkownej w Poznaniu, której część nie została zwrócona83. Dalej następują akta
spraw klasztoru lądzkiego z wierzycielami, m.in. Mikołajem Mielżyńskim, sędzią pokoju powiatu krotoszyńskiego, o zahipotekowanie na jego dobrach Baszków sumy
60 tys. należących do klasztoru. W tej sprawie była prowadzona korespondencja
między prefektem departamentu kaliskiego, w którego gestii znajdował się klasztor
w Lądzie, a prefektem departamentu poznańskiego, na którego terenie leżały dobra
Baszków. Ponieważ Mielżyński uporczywie twierdził, że wspomniana suma została
przez niego właściwie zabezpieczona, „wystarał się klasztor lądzki zakonu cistercien-
76
Ibidem, sygn. 1108.
77
Ibidem, sygn. 2068.
78
Akta te nie są przedmiotem niniejszego opracowania.
79
Ibidem, sygn. 1109.
80
Ibidem, sygn. 1110.
81
Ibidem, sygn. 1111.
82
Ibidem, sygn. 1112.
83
78
Dorota LEWANDOWSKA
skiego o wyciąg urzędowy hipoteki dóbr baszkowskich”84. Wyciąg sporządził konserwator hipotek departamentu poznańskiego, który nie stwierdził dokonania zapisu
dotyczącego długu wobec klasztoru w okresie od 1 V 1808 do 16 XI 1811 r.85 Cystersi
starali się także o uregulowanie innych spraw finansowych: z senatorem i wojewodą
Księstwa Warszawskiego Piotrem Bielińskim o sumę zapisaną na jego dobrach Królików na „oporządzenie zakrystii”86 oraz księciem Radziwiłłem o sumę zapisaną na
dobrach Przygodzice87. W związku z trudnościami w zabezpieczeniu sum należnych
klasztorowi podprefekt powiatu konińskiego 18 I 1812 r. sporządził raport, w którym
stwierdzał:
W skutku reskryptu poprzedniego – wezwani zostali dłużnicy na dzień 22 lipca r.z. do hipotecznego zapisu
kapitałów tymże reskryptem objętych będących własnością klasztoru księży cystersów w Lądzie – do dnia
16 września r.z. podług raportu pod tąż datą, żaden z dłużników nie odpowiedział88.
Ostatecznie sprawa z wojewodą Bielińskim została zakończona w 1812 r. z korzyścią
dla niego, gdyż w piśmie do prefektury departamentu kaliskiego z 3 lutego tego roku
kolejny przeor klasztoru przyznał
prawdziwość odpowiedzi JW wojewody Bielińskiego, dziedzica Królikowa, d. 7 stycz[nia] r. b. uczynionej,
iż żadnej sumy osobnej, składającej 1200 złotych nie winien, ani nie zaciągał pożyczenie od klasztoru
lądzkiego89.
Lepiej dla opactwa zakończyła się sprawa z księciem Radziwiłłem. Podprefekt powiatu konińskiego w raporcie z 1 II 1812 r. donosił, że „suma 20000 zł aktualnie na
dobrach Przygodzice zaintabulowana została”90, załączając także oświadczenie w tej
sprawie konserwatora hipotek departamentu kaliskiego z 13 XII 1811 r. oraz wyciąg
z aktu notarialnego zawartego 28 X 1811 r. przed pisarzem publicznym aktowym departamentu kaliskiego, z kopią plenipotencji udzielonych 23 IX 1811 r. w Nieborowie
przez księcia Michała Radziwiłła, wojewodę wileńskiego, swemu pełnomocnikowi91.
Ostatnią osobą, wobec której opactwo lądzkie zgłaszało roszczenia finansowe, był
Piotr Żychliński z Podbiela. Nie mogąc odzyskać należnej mu kwoty, klasztor
obrał sobie sposób cedowania tej sumki komu innemu zręczniejszemu do wywindykowania jej, zasilając
chociaż mniejszą kwotą ugodzoną i już pobraną swe potrzeby92.
84
Ibidem, s. 53.
85 Ibidem, s. 54–56 (zaświadczenie konserwatora), 57–79 (wyciąg hipoteczny dotyczący dóbr Baszków
w języku niemieckim).
86 Ibidem, s. 40, 45 (korespondencja podprefekta powiatu konińskiego z konserwatorem hipotek departamentu kaliskiego z 25 X i 6 XI 1811 r.).
87
Zob. też przyp. 23.
88
Ibidem, s. 90 (raport podprefekta powiatu konińskiego z 18 I 1812 r.).
89
Ibidem, s. 102 (całe pismo – s. 102–103).
90
Ibidem, s. 94.
91
Ibidem, s. 94–101.
92
Ibidem, s. 109 (pismo przeora Bonifacego Rittera do prefekta departamentu kaliskiego z 6 VIII 1812 r.).
79
Uczynił to wbrew założeniom dekretu wydanego 15 II 1812 r. przez Fryderyka Augusta, króla saskiego i księcia warszawskiego, według którego każda sprawa procesowa
podlegająca jurysdykcji sądu cywilnego musiała być prowadzona za pozwoleniem
właściwej rady prefekturalnej93. W związku z zaistniałą sytuacją prefektura poleciła
cystersom lądzkim otrzymaną przez cesję kwotę „niezwłocznie na pewnych i od długów wolnych dobrach – zaintabulować”94. W odpowiedzi przeor klasztoru lądzkiego
poinformował, że „te pieniądze na długi obrócone, klasztor więc nie ma funduszu
na hipotekowanie takowych”95. Dalej następuje korespondencja między prefekturą,
przeorem i niejakim Żelisławskim, który przejął długi wobec klasztoru, o dostarczenie
niezbędnej dokumentacji w tej sprawie. Korespondencja urywa się w 1813 r.; dalsze
akta rozpoczynają się dopiero w 1819 r., bezpośrednio po dekrecie kasacyjnym.
Kolejny tom akt dotyczących funduszów skasowanego opactwa w Lądzie (sygn.
1089) otwiera korespondencja Deputacji Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych z KWK w sprawie dalszych losów poszczególnych zakonników z suprymowanego klasztoru. Ewakuację, podobnie jak przedtem okupację, przeprowadzali dwaj
komisarze: duchowny i świecki, którzy po przyjeździe na miejsce ogłaszali zakonnikom reskrypt o uposażeniu i sporządzali listę osób, którym przysługiwała wypłata
z Funduszu Ogólno-Religijnego. Pensje wypłacały kasy wojewódzkie za okazaniem
kwitu zaświadczonego przez policję. Pensja przysługiwała od 1 VII 1820 r. Większość
z cystersów lądzkich uznano za kwalifikujących się do posług duszpasterskich, wobec czego Deputacja polecała, aby stawili się oni niezwłocznie „do miejscowego
biskupa po otrzymanie miejsca przy parafii”96. Niektórzy z członków zgromadzenia zakonnego w Lądzie dobrowolnie zgłaszali chęć pełnienia usług parafialnych
w kraju. Uczynili tak m.in. klerycy Rafał Granicki, Stanisław Mojżeszowicz, Teodor
Sur i Urban Dybowicz, którym w związku z tym wyznaczono roczną pensję 300 złp,
„aż do czasu ich wyświęcenia się”97. Inną drogę wybrał ks. Kwiryn Kanty, diakon
klasztoru, który postanowił udać się „za granicę, w kraj pruski”98. W pierwszych
dwóch kwartałach 1821 r. w Lądzie pozostawało siedmiu zakonników (choć skład
personalny zmieniał się) z wyznaczoną pensją wypłacaną z kasy religijnej supresyjnej województwa kaliskiego; w ostatnim kwartale ich liczba zmalała do sześciu,
a w kolejnym roku do pięciu99. Była to tendencja powszechna w skasowanych klasz93 Dekret o występowaniu w procesach cywilnych, w których stronami są instytuty, gminy i posiadacze
beneficjów, Drezno, 15 II 1812 r., Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. 4, nr 41, s. 227–234; a także
Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego. Akty normatywne władzy najwyższej, oprac. W. BARTEL, J. KOSIM,
W. ROSTOCKI, t. 3: 1811–1812 (Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, Seria 2, Pomniki Prawa Polskiego, Dział
4), Warszawa 1967, s. 207–208.
94
AGAD, KWK, sygn. 1083, s. 111 (pismo prefektury z 14 VIII 1812 r.).
95
Ibidem, s. 116 (pismo z 26 X 1812 r.).
96
Ibidem, sygn. 1089, s. 5 (pismo z 14 XII 1820 r. podpisane przez Szczepana Hołowczyca).
97
Ibidem, s. 11 (pismo z 11 I 1821 r.).
98
Ibidem, s. 8 (pismo z 20 X 1820 r.).
99 Ibidem, s. 174–175, 217–219, 333–335, 377–393–394 (listy imienne duchownych klasztoru lądzkiego
upoważnionych do poboru pensji).
80
Dorota LEWANDOWSKA
torach; liczba osób pozostających na utrzymaniu Funduszu zmieniała się zarówno
ze względów naturalnych (zgony), jak i z powodu zajmowania placówek duszpasterskich. W 1821 r. kompetencje pobierało ogółem 259 osób, w tym sześciu opatów, 80 zakonników i 173 zakonnice. Dla zakonników pozostałych w klasztorach
rezerwowano konieczną ilość sprzętów klasztornych i narzędzi gospodarczych; pozostałe „aparaty” były sprzedawane na licytacjach100. Zakonnicy niezdatni do pełnienia posług parafialnych z powodu wieku i „słabości zdrowia” deklarowali chęć
pozostania w klasztorze, prosząc o wyznaczenie stosownej pensji na utrzymanie.
Tak uczynił m.in. cysters lądzki 60-letni Filip Marcinkowski, który dołączył do swego podania zaświadczenia od władz kościelnych oraz lekarza obwodu konińskiego.
W sierpniu 1821 r. otrzymał zgodę na zamieszkanie w klasztorze oraz otrzymywanie uposażenia emerytalnego101.
Omawiane akta są także źródłem cennych informacji o sytuacji w byłym opactwie
lądzkim po śmierci ostatniego opata, ks. Antoniego Raczyńskiego, 18 III 1821 r. Jego
zgon był przedmiotem korespondencji między KWK, Deputacją a przeorem Tadeuszem Wysockim, który – wyznaczony na zastępcę zmarłego – został poproszony o dostarczenie urzędowego aktu zgonu oraz zabezpieczenie własności Raczyńskiego102.
W liście do KWK z 5 IV 1821 r. Wysocki pisał:
przesyłam wspólnie extradowany od urzędnika cywilnego akt zejścia ś. p. księdza Raczyńskiego biskupa hetalońskiego, opata lądzkiego, z doniesieniem jako przy zejściu tegoż ś. p. księdza opata przytomni
będąc niektórzy z pryncypalnych sukcesorowie krwi, zajęli się sami i dyspozycją pogrzebu i czuwaniem
nad wszystkimi pozostałościami. Po czterech dniach od śmierci zjechał podsędek obwodu konińskiego
i w formalności należnej opieczętował pozostałości. Tak ja od czuwania i od wszelkiej odpowiedzialności
zostałem wolny103.
Jednak w kolejnym piśmie do KWK Wysocki dał wyraz swemu niezadowoleniu z powodu pieczętowania spuścizny po zmarłych zakonnikach, którzy mimo dokonanej
kasaty klasztoru
nie są dotąd uwolnieni od ślubów zakonnych. Zatym własności mimo naruszenia sumienia posiadać się
onym nie godzi. Co do dziś w używaniu posiadają, z słuszności dostawać się winno po ich śmierci innym
członkom przynajmniej ze względu szczupłej pensji. Zaś koszta same opieczętowania i inwentaryzacji zabiorą wszystką nieobszerną pozostałość i jeszcze dokładać kosztów wypadnie niewinnemu104.
Na prośbę Andrzeja Raczyńskiego, krewnego i jednego z sukcesorów zmarłego opata, z polecenia KWK został sporządzony Obrachunek kompetencji należącej się zmarłemu ś. p. Antoniemu Raczyńskiemu biskupowi hetalońskiemu i opatowi klasztornemu
100
F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny, s. 75.
101 AGAD, KWK, sygn. 1089, s. 181–185 (korespondencja z KWK z lipca 1821 r.), 202 (decyzja KRWRiOP
z 9 VIII 1821 r.).
102
Ibidem, s. 92–93 (korespondencja z marca 1821 r.).
103 Ibidem, s. 130; akt zgonu Raczyńskiego sporządził urzędnik stanu cywilnego gminy Lądek, Orlikowski, o czym w korespondencji KWK z Deputacją z 17 IV 1821 r., s. 134.
104
Ibidem, s. 141 (list z 17 IV 1821 r.).
81
w Lądzie w województwie kaliskim od 1 stycznia do 18 marca inclusive roku 1821, która
wyniosła 2166 zł 20 gr i miała wejść do masy spadkowej105. Sprawa „kompetencji”
finansowych po zmarłym opacie ostatecznie została uregulowana decyzją Deputacji
Spraw Zniesionych Instytutów Duchownych przekazaną KWK, zgodnie z którą część
należnych środków finansowych z racji pełnienia funkcji opata miała zostać wypłacona legalnym sukcesorom, część włączono do uposażenia ks. Wysockiemu „jako mającemu utrzymywać zwierzchność w zgromadzeniu i dozór nad gmachami klasztoru”
(o co ten usilnie zabiegał), a pozostałą kwotę nakazano wpłacić do kasy supresyjnej.
Z tytułu pełnienia funkcji biskupa całą kwotę niewypłaconych zaległości otrzymali
spadkobiercy Raczyńskiego106.
Nadal jednak Wysocki nie zgadzał się z decyzją o zajęciu i sprzedaży na rzecz sukcesorów sprzętów ruchomych, które jego zdaniem należały do opactwa. W tej sprawie, w doniesieniu z 18 VI 1821 r., monitował KWK o dokonaniu nielegalnej licytacji, wbrew jego ustnym protestom. KWK poleciała Wysockiemu sporządzenie spisu
sprzętów gruntowych opactwa lądzkiego, „które mylnie uważane, jakoby właśnie
zmarłego opata Raczyńskiego, przez sąd sprzedane”107. Sporządzony został wówczas
Wykaz mobiliów gruntowych rezydencji opactwa lądzkiego, mylnie uważanych za własność ś. p. J. W. księdza opata, i przez sąd sprzedanych, jakie mogły być przypomniane w niedostatku pierwotnej specyfikacji, sporządzony na rozkaz Komisji Wojewódzkiej
Kaliskiej niezwłoczny108. W odpowiedzi na zarzuty Wysockiego rejent kancelarii ziemiańskiej województwa kaliskiego nadesłał do KWK pismo zawierające wyjaśnienie
okoliczności licytacji, którą przeprowadził, nie mając „żadnej opozycji lub też sprzeciwienia się, ażeby jakie rzeczy do opactwa lądzkiego albo do kogo innego należeć
miały”. Rejent dołączył własną Specyfikację ruchomości z wymienieniem taksy i ilości zebranych pieniędzy za każdy obiekt, a to z liczby efektów w masie pozostałości niegdy Antoniego Raczyńskiego opata lądzkiego, biskupa hetalońskiego znajdujących się, a które
ks. Tadeusz Wysocki przeor w wykazie swym przez Komisją Województwa Kaliskiego
rejentowi nadesłanym jako inwentarz opactwa umieścił109. Wysocki przesłał komisji
także odnaleziony Regestr mobiliów, po dwóch opatach lądzkich, niegdyś Iłowieckim110
i Lubstowskim111, na czasie zjazdu sądowego w r. 1792, rozstrzygającego spór o sukcesje
po ś. p. opacie Lubstowskim podpisane112 oraz Podanie dekretu zjazdowego między sukcesorami J. W. księdza Lubstowskiego i wielebnemi konwentami: lądzkim, wągrowieckim
105
Ibidem, s. 132–133.
106
Ibidem, s. 163–164 (decyzja z 10 V 1821 r.).
107
Ibidem, s. 162.
108
Ibidem, s. 187 (wykaz sporządzony 16 VII 1821 r.).
109
Ibidem, s. 190–193 (pismo rejenta i specyfikacja z 4 VIII 1821 r.).
110
Konstanty Iłowiecki († 1777), opat lądzki.
111
Benedykt Lubstowski († 1791), opat lądzki.
112 Ibidem, s. 194 (pismo Wysockiego do KWK z 1 VIII 1821 r.), 195–198 (regestry sprzętów po opatach,
złożone 31 VII 1792 r.).
82
Dorota LEWANDOWSKA
w Lądzie zapadłego, 1792113. W związku z niespójnymi i sprzecznymi informacjami
o własności zmarłego opata lądzkiego KWK poleciła Wysockiemu odszukanie i przesłanie spisu sprzętów opackich oddanych do użytku Raczyńskiemu, a dziekanowi
Cieleckiemu, biorącemu udział w pracach komisji supresyjnej, sprawdzenie, czy w aktach zgromadzenia zabezpieczonych w bibliotece klasztoru znajduje się „spis utensyliów gruntowych opackich”, oraz nadesłanie tegoż114. 17 IX 1821 r. Wysocki i Cielecki
donieśli komisji, że po odpieczętowaniu biblioteki przejrzeli złożone tam w pace papiery, „w szczegółach oneż rewidując”, ale nie znaleźli żadnego spisu sprzętów opackich gruntowanych, które zostały oddane w użytkowanie ks. Raczyńskiemu115.
Informacje dotyczące zakonników lądzkich przeplatają się z typowymi aktami związanymi z kasatą i dalszym gospodarowaniem dobrami, funduszami i majątkiem ruchomym. Sprzęty i inwentarz gospodarski klasztoru zakupywali zazwyczaj dzierżawcy, choć zdarzały się przypadki spieniężenia ruchomości przez licytację publiczną,
dość częste w klasztorze lądzkim, o czym świadczą zachowane akta. Znajduje się tu
m.in. Wykaz sprzętów browarnych w suprymowanym klasztorze lądzkim xx cystersów
znajdujących się, objaśniający taksę onychże i ilość wylicytowaną, sporządzony 9 XI
1820 r.116 Licytacja sprzętów browarnych odbyła się 9 listopada, o czym informują
liczne zachowane w aktach obwieszczenia komisarza wojewódzkiego delegowanego do obwodu konińskiego117.
W związku z kontynuacją spraw dłużników wobec klasztoru cysterskiego (m.in.
wspomniana już i nadal niezałatwiona sprawa z Mikołajem Mielżyńskim, sędzią
pokoju powiatu krotoszyńskiego, o zahipotekowanie należnej kwoty na jego dobrach Baszków, czy też z Antonim Leszczyńskim, właścicielem kamienicy w Kaliszu,
na której ulokowano kapitał klasztoru lądzkiego) w lipcu 1821 r. sporządzony został
także Wykaz funduszu suprymowanego zgromadzenia cystersów w Lądzie oraz do tegoż Dowody funduszu suprymowanego zgromadzenia cystersów w Lądzie118. Zdarzały
się sytuacje odwrotne, kiedy to klasztor lądzki występował w charakterze dłużnika.
W marcu 1822 r. ks. Wysocki został pozwany do Trybunału Cywilnego Kaliskiego
przez niejakiego Nurkowskiego, kupca z Zagórowa, w sprawie o zapłatę należności
za dostawy i zwrócił się do komisji wojewódzkiej z prośbą o wyznaczenie urzędnika,
który reprezentowałby klasztor w tej sprawie119.
113 Ibidem, s. 233–305 (wypis z oryginału w aktach grodzkich gnieźnieńskich archiwum grodzkiego
poznańskiego, sporządzony w Poznaniu 12 VI 1817 r.).
114 Ibidem, s. 199–201 (pismo KWK z 14 VIII 1821 r.).
115 Ibidem, s. 231.
116 Ibidem, s. 30–31 (dokumenty dotyczące licytacji w Lądzie, także na wykonanie robót publicznych;
por. też przyp. 108–110, 143, 149, 156–157).
117 Ibidem, s. 50–56.
118 Ibidem, s. 97–101, 115–116.
119 Ibidem, s. 368–369 (sprawa ta jest kontynuowana także w jednostce aktowej o sygn. 1107, s. 171–
172).
83
Od momentu objęcia zarządu zgromadzenia w 1821 r. wielkim zmartwieniem ks. Wysockiego był stan budynków klasztornych (o czym dowiadujemy się już z akt CWWKP
z lat 30. XIX w.120). Na jego prośbę w sprawie naprawy dachów na budynku klasztoru
i browaru Deputacja poleciła KWK,
ażeby budowniczego wojewódzkiego na grunt zesłała, dla przekonania się o stanie tych dachów i o potrzebie ich reparacji, nie mnie sporządzenia umiarkowanego wyrachowania materiałów i kosztów,
przypominając jednocześnie, że na 1821 r. komisja ma przyznane na potrzeby cystersów w Lądzie 1000 złp121. W listopadzie 1821 r. inspektor budowlany sporządził
kosztorys,
nie puszczając się w dalszą reparację, któraby znacznych kosztów wymagała, tak przy klasztorze, jako też
browarze, która dalece większa jest potrzebna122.
Kosztorys zatwierdziła KRPiS w styczniu następnego roku, polecając jednocześnie
przeprowadzenie prac zgodnie z wyliczonymi kosztami123. W kwietniu 1822 r. Wysocki złożył kolejne
doniesienie o dezolacji przez wiatry gwałtowne teraźniejsze okien w klasztorze i na kopule kościoła
lądzkiego. Wcześnie niepoprawione te nadrujnowania, przez deszcze dalsze więcej by uszkodzenia zadawały124.
W tej sprawie podjęto niezbędne działania, gdyż już w lipcu 1822 r. Wysocki zawiadamiał komisję, że „reparacja zabudowania klasztornego w Lądzie – już w kilku dniach
ukończona zostanie zupełnie”, i prosił o dokonanie rewizji wykonanych prac oraz
„o polecenie oszacowania kosztów nad anszlag wyłożonych dla ukończenia stosownego tej budowli podjętych”125.
Pozostałe akta w poszycie dotyczą spraw probostwa lądkowskiego. Jest to głównie
korespondencja z 1822 r. w sprawie masy spadkowej po ks. Ritterze, zmarłym proboszczu lądkowskim, między ks. Karolem Woszyńskim, byłym cystersem z klasztoru
lądzkiego, który objął rzeczone probostwo, a KWK, podsędkiem wydziału spornego
powiatu konińskiego i Trybunałem Cywilnym Kaliskim, a także skarga tegoż Woszyńskiego na zalegających z opłatą mesznego dla probostwa w Lądku z załączonym
imiennym wykazem zwlekających z zapłatą za 1821 r. oraz zbiorem dowodów, na
mocy których probostwo było upoważnione do poboru podatku przysługującego
parafii za odprawianie mszy w kościele126.
120
Por. przyp. 49–54.
121
Ibidem, s. 143 (pismo Wysockiego do KWK z 5 V 1821 r.), 160 (pismo Deputacji do KWK z 6 VI 1821 r.).
122
Ibidem, s. 326–327.
123
Ibidem, s. 370–371.
124
Ibidem, s. 378 (por. też przyp. 49).
125
Ibidem, s. 397.
126
Ibidem, s. 411–412.
84
Dorota LEWANDOWSKA
Dokumenty w kolejnych jednostkach aktowych KWK (sygn. 1107 i 1108) dotyczą
głównie kontynuacji spraw rozpoczętych wcześniej, związanych z dzierżawami,
opłatą dziesięciny127, zaległościami płatniczymi i zabezpieczeniem funduszów na
dobrach. Ponownie była roztrząsana sprawa z Mikołajem Mielżyńskim o zabezpieczenie sumy 60 tys. należących do klasztoru. Prokuratoria Generalna wezwała KWK,
aby ta niezwłocznie nadesłała rewers na tę kwotę wystawiony dla klasztoru lądzkiego
przez Konstancję z Czapskich Mielżyńską, matkę Mikołaja, wyrażając zdziwienie, „że
w materii tak ważnej, gdzie chodzi o windykację sumy 60000 zł funduszu duchownego”, komisja nie wykazuje należytego zainteresowania128. Ostatecznie sprawa Mielżyńskiego została załatwiona dopiero w czerwcu 1830 r., spłatą całej kwoty długu
wraz z odsetkami „w monecie brzęczącej” do Banku Polskiego129. Nadal prowadzono
także sprawę o zabezpieczenie kwoty ulokowanej na kamienicy w Kaliszu, dawniej
należącej do Leszczyńskich , następnie sprzedanej małżonkom Wentzlom. Załączono
przy tym wykaz hipoteczny tejże kamienicy „przy ul. Rynek, pod numerem drugim”,
sporządzony w 1822 r., gdzie w dziale IV pozycji Długi różne, obowiązki hipoteczne
i zlewki figuruje także kwota 7200 zł „z funduszu konwentu księży cystersów z Lądu,
a teraz ogólnego funduszu religijnego”130. Kwotę tę wyszczególniono także w akcie
sprzedaży kamienicy z 1821 r., którego kopię dołączono do dokumentacji sprawy131.
Znaczna część akt dotyczy bieżącego funkcjonowania klasztoru; jest tu m.in. korespondencja przeora Wysockiego z KWK w sprawie przyznania funduszów „dla utrzymywania nabożeństw w kościele klasztornym lądzkim oraz odpustów publicznych”,
utrzymania organisty i kościelnego, opłaty za światło, wino „i inne kościelne potrzeby”132. W 1823 r. Wysocki z żądanej kwoty 1850 zł otrzymał decyzją KRWRiOP, obowiązującą do 1 I 1824 r., jedynie 600 zł, „z zapewnieniem, iż w dalszym czasie – fundusz
na utrzymanie nabożeństwa będzie mieć powiększony lecz najwięcej do złp 1000”133.
127 Ciekawymi dokumentami do analizy stosunków włościańskich w pierwszej połowie XIX w. są tzw.
układy o zamianę dziesięciny wytycznej należącej się klasztorowi w Lądzie, a następnie funduszowi supresyjnemu, na inny rodzaj opłaty. Nazwa „wytyczna” oznacza dziesięcinę wybieraną w snopach, która była
oznaczana zatykanymi w polu wiechami. W XIX w. w Królestwie Kongresowym nastąpiła zamiana dziesięciny snopowej na pieniężną w dobrach narodowych; ustanowiono termin 1 VI 1825 r. jako ostateczny do
ukończenia wszelkich zamian. Ukazami z lat 1864–1867 wszelkie kompozyty i dziesięciny zostały zniesione
i wykreślone z hipotek. Układy takie z 1825 r. – ibidem, sygn. 1107, s. 355–396.
128 Ibidem, s. 37; dołączono kopię rewersu Mielżyńskiej, wystawionego w Poznaniu 30 VI 1799 r., s. 38;
kolejne dokumenty w tej sprawie – s. 247–248, 303–304, 341–342, 462–464, 474–475.
129 Dalsza dokumentacja tej sprawy, m.in. korespondencja z Bankiem Polskim o przekazanie stosownych
środków finansowych do kasy supresyjnej kaliskiej, znajduje się w kolejnej jednostce aktowej KWK, sygn. 1108;
wzmiankowane pismo KRWRiOP do KWK informujące o spłacie długu z 2 VII 1830 r., ibidem, sygn. 1107, s. 76.
130 Ibidem, s. 58–59; cały wykaz – s. 52–66, kontynuacja tej sprawy – także s. 202–203, załączony wykaz
hipoteczny kamienicy w Kaliszu przy ul. Warszawskie Przedmieście 492, na której została zahipotekowana
kwota 1080 zł zaległej prowizji (od kwoty 7200 zł) z trzech lat winnej klasztorowi w Lądzie od Antoniego
Leszczyńskiego – s. 204–216.
131 Ibidem, s. 69–82.
132 Ibidem, s. 102–103 (pismo z 4 IV 1823 r.).
133 Ibidem, s. 105–106 (pismo KRPiS do KWK z 26 V 1823 r.).
85
Pojawiają się nadal kwestie związane ze stanem budynków klasztornych i potrzebą
ich remontu oraz z uposażeniem zakonników pragnących porzucić posługę duszpasterską ze względu na wiek i stan zdrowia lub też uznających wyznaczoną im pensję za niewystarczającą. O podwyżkę pensji z 600 do 800 zł „na konserwację i koszta
ratowania zdrowia” zwrócił się ks. Feliks Bartey134. We wrześniu 1825 r. o zwolnienie
z posług duszpasterskich i wyznaczenie pensji wystąpił Jan Grodzki, który od czasu
kasaty klasztoru pełnił funkcję proboszcza w Kowalach Pańskich, a następnie w Koninie135.
Są tu także informacje o zgonach zakonników. W październiku 1823 r. przeor Wysocki
sporządził
likwidację ekspensy podjętej z powodu zejścia z tego świata ś. p. księdza Filipa Marcinkowskiego cystersa
lądzkiego – pensjonisty, dnia 31 maja r.b. 1823 nastąpionego, przy kościele parafialnym w Szymanowicach
pochowanego,
która zawiera zestawienie kosztów związanych z wystawieniem aktu zgonu zakonnika oraz uroczystości żałobnych (z wyszczególnieniem tychże)136. Mnożyły się także
sprawy z wierzycielami klasztoru oraz związane z niedopełnieniem obowiązujących
przepisów skarbowych. W piśmie z 20 XII 1823 r. Wysocki skarżył się KWK:
już dotąd znaczne zapłaciłem kary różne podobne stemplowe i znowu na nowo przysłany odebrałem egzekutoriat – nakazujący w ośmiu dniach opłacić zł. 12, gr. 20 za nieużycie papieru stemplowego do dwóch
kwitów z odebranej dziesięciny za rok 1819,
prosząc jednocześnie o umorzenie kar,
boć ja wówczas nie w swoich interesach działając, i bez funduszu determinowanego osobistego powinności pełniąc, teraz nienależycie z oznaczonej mi tylko do życia pensji odpowiadać byłbym niesłusznością
obarczony137.
Poważne zaniepokojenie Wysockiego budził nadal stan zabudowań wchodzących
w skład kompleksu poklasztornego; w czerwcu 1824 r. donosił KWK o postępującej
degradacji mostku na kanale prowadzącym do Warty oraz stajni konnej138. O nie najlepszym stanie budynków klasztoru pisał też do komisji wojewódzkiej komisarz wojewódzki delegowany do obwodu konińskiego we wrześniu 1824 r.:
Gmachy suprymowane klasztoru xx cystersów w Lądzie od lat dwóch przeszło bez reparacji będące, podpadają coraz większemu uszkodzeniu. Piękna struktura onychże – liczne i kosztowne ozdoby zasługują
istotnie na opiekę rządu, ale pomimo tego że komisarz obwodu referatem z dnia 26 września 1822 nr 559
134 Ibidem, s. 250 (pismo do KWK z 26 IX 1824 r.).
135 Ibidem, s. 311–312; sprawa nie została załatwiona jeszcze w czerwcu 1826 r., kiedy to Grodzki wystosował kolejne pismo do KWK – s. 347–348; w tej sprawie także pismo KWK do KRWRiOP z 10 VII 1826 r.
– s. 349–350.
136 Ibidem, s. 160; zob. też przyp. 94.
137 Ibidem, s. 187; także 201 (pismo z 11 III 1824 r.).
138 Ibidem, s. 224.
86
Dorota LEWANDOWSKA
przesłał komisji wojewódzkiej anszlag kosztów reparacji, to jednak dotychczas zatwierdzenie anszlagu ani
fundusz na reparację potrzebny nadesłany nie został.
Komisarz proponował wyznaczenie klasztorowi stałej, rocznej kwoty na niezbędne
reperacje w wysokości 1000 zł, „z obowiązkiem podejmowania reparatu i składania
rocznie z użycia jej udowodnionego rachunku”139. Obraz skali zniszczenia dopełnia
opis zawarty w liście Wysockiego z 22 XII 1824 r.:
Wicher nadzwyczajny i gwałtowny jaki wieczorem przez 6 godziną d. 17 m. i r. b. narobiwszy szkód znacznych w okolicy Lądu; w samym Lądzie prócz innych dezolacji uszkodził kościół klasztorny wspaniały: to
jest na dachu miedzi pod wierzchem odarł do 6-ciu arkuszy wielkich, i okien – szczególniej dwa z kwater
niektórych i szyb ogołocił. Także w perspektywie kopuły szyb wiele powybijał. Podobnież w klasztorze
i w rezydencji opackiej140.
W związku z wyliczeniem kosztów naprawy uszkodzeń spowodowanych wichurą dokonanym przez Jana Lewandowicza, kotlarza z Kalisza, pierwotnie przyznaną przez
KRWRiOP kwotę 800 zł zwiększono do 1750 zł141. Stan zabudowań klasztornych stale
jednak pogarszał się, dlatego też nie ustawała korespondencja między zainteresowanymi urzędami i osobami dotycząca kosztorysów, kontroli budowniczego obwodowego, sprawozdań z wykonanych prac. W styczniu 1827 r. przeor Wysocki poinformował o rozbiórce zrujnowanego drewnianego budynku stajni, a ponieważ „zaczął
lud nocami rozbierać z niej drzewo”, Wysocki, aby „uniknąć większej szkody – znaglony był rozebrać takową stajenkę i drzewo z niej w schowanie uchronić”. To samo
zamierzał uczynić ze zdewastowaną altanką w ogrodzie, prosząc KWK o decyzję, co
powinien zrobić ze zgromadzonym drewnem, „przedać lub na jaki zamiar pożyteczny
przeznaczyć”142. W maju tego samego roku przeor informował o złym stanie budynku
browaru klasztornego, produkującego piwo dla zakonników, ale na to pismo otrzymał stanowczą odpowiedź z KRWRiOP, że czerpiąc nadal korzyści z browaru, „reparacje budowli wspomnianej, bez żądania zwrotu kosztów od funduszu religijnego
dopełnić powinien”143.
W lipcu 1827 r. KRWRiOP zatwierdziła kolejne dwa anaszlagi
na reparacje gmachu klasztornego w Lądzie, a mianowicie, na wyreperowanie budowli opactwa łącznie
z oficyną, na poprawę budowli nowicjat zwanej,
w łącznej kwocie 2289 zł, 38 gr, polecając jednocześnie Wysockiemu podjęcie prac
139
Ibidem, s. 252–253.
140
Ibidem, s. 263.
141 Ibidem, s. 267–270, 296–297, 300–302, 313–314, 331–333, 336–338 korespondencja przeora, KWK
i KRWRiOP w tej sprawie).
142 Ibidem, s. 432. Ostatecznie sprawa ta zakończyła się przeprowadzeniem licytacji w maju 1828 r.,
która „dość korzystnie na rzecz skarbu wypadła”, o czym informował komisarz wojewódzki obwodu konińskiego w piśmie do KWK z 19 V 1828 r., a ta z kolei KRSWiOP, 18 lipca tego roku (AGAD, KWK, sygn.
1108, s. 11–15).
143
Ibidem, sygn. 1107, s. 454, 472–473.
87
z zapewnieniem mu zwrotu kosztów po udowodnieniu roboty protokołami odbiorczemi, z tem jednakże
zastrzeżeniem, że żadne plus nad anszlag przyjęte nie będzie, przeciwnie zaś, wszelki minus potrącone
zostanie144.
Wysocki jednak, nie mając własnych środków potrzebnych do rozpoczęcia prac, nie
zgodził się na ten warunek, proponując, aby komisja wskazała „możnego innego” do
przeprowadzenia remontu „albo wprzód niech raczy zaasygnować koszta”145. Nieugięta postawa opata w tej kwestii spowodowała, że ostatecznie KRWRiOP wyasygnowała kwotę zaliczki w wysokości 800 zł146.
Nieustająca korespondencja między zainteresowanymi stronami w sprawie prowadzenia prac remontowych w opactwie cysterskim w Lądzie zajmuje znaczną część zachowanej dokumentacji aktowej. Ciągłe usterki czy zniszczenia wynikające zarówno
ze „zużycia materiału”, jak i z wypadków losowych pociągały za sobą konieczność wykładania dalszych środków na remonty i naprawy. I tak w maju 1832 r. przeor zawiadamiał o fatalnym stanie budynku zwanego kuchnią opacką, który nadawał się tylko
do rozbiórki, a drewno z niego było powoli szabrowane przez okoliczną ludność147.
Zarządzona przez KRSWiD licytacja in plus na rozbiórkę i sprzedaż drewna odbyła się
11 IV 1833 r., o czym zawiadamiał KWK komisarz obwodu konińskiego148.
W lutym 1834 r. KWK została powiadomiona przez Wysockiego o ponownym przypadku styczniowych wichrów i gwałtownej burzy,
które i ślicznemu kościołowi klasztornemu lądzkiemu nie sfolgowały. W oknie jednym kwaterę całą z szesnastu szyb szkła półtaflowego składającą się, zupełnie wycisnęły i zgruchotały; w innych oknach do 30
szyb podobnych, półtaflowych zepsuły.
Według dramatycznego sprawozdania Wysockiego zacinające deszcze zalewały kościół, zostawiając kałuże na posadzce, a wybite okna umożliwiały swobodny dostęp
do wnętrza ptakom, które „wrzaskiem i szpeceniem miejsce napełniają”; zamówieni przez niego rzemieślnicy nie chcieli rozpocząć prac bez zapłaty149. W październiku 1832 r. organmistrz Stanisław Świerzyński otrzymał 54 zł za naprawę wielkich
organów w chórze, które – jak zaświadczył – „odchędożywszy, ponaprawiałem, iż
teraz fagot w pedale i wszystkie głosy odpowiadają”150. W tym samym miesiącu ks.
Wysocki sporządził Konotację dla wyciągnięcia kosztów łożonych na reparacje w kościele i klasztorze lądzkim od 2 VIII 1828 r. do 4 I 1832 r., która wyniosła 90 zł i 18 gr151
(zob. Aneks, nr 6).
144 Ibidem, s. 465 (decyzja z 16 VII 1827 r.).
145 Ibidem, s. 477–478 (pismo komisarza obwodu konińskiego do KWK z 18 X 1827 r.).
146
AGAD, KWK, sygn. 1108, s. 4.
147 Ibidem, s. 100; dalsza korespondencja KWK w tej sprawie, m.in. z naddzierżawcą ekonomii rządowej
Ratyń – s. 115–116.
148 Ibidem, s. 132–133 (pismo z grudnia 1832 r.), 154–155.
149 Ibidem, s. 186–187.
150 Ibidem, s. 236.
151 Ibidem, s. 237.
88
Dorota LEWANDOWSKA
Wysocki przez kilka lat nie otrzymywał decyzji w sprawie remontu kościoła. We wrześniu 1836 r. pisał do KWK o kolejnym przypadku „wichru gwałtownego deszczowego”152. Donosił przy tym, że odprawianie nabożeństw w tak zniszczonym kościele
stało się niemożliwe, a okna wymagają już nie tylko naprawy, ale całkowitej wymiany153. I znów powtórzyła się sytuacja, gdy pomimo przyznanego funduszu (1198 zł
3 gr) Wysocki odmówił rozpoczęcia prac remontowych, wymagających „forszusowania” ich z własnych środków, których przecież nie posiadał. Nie był bowiem w stanie
znaleźć chętnych do podjęcia prac naprawczo-budowlanych za wyasygnowaną kwotę154. W związku z zaistniałą sytuacją KRWDiOP pismem z 6 XII 1837 r. poinformowała
Rząd Gubernialny Kaliski (dalej: RGK) o zwiększeniu środków finansowych (do 1506 zł
18 gr) przeznaczonych na reperację oraz nakazała przeprowadzenie publicznej licytacji na wykonanie robót155. Ogłoszona na dzień 28 II 1838 r. licytacja na remont gmachów po klasztorze cysterskim w Lądzie „spełzła bez skutku”, a wobec takiego obrotu
sprawy komisja rządowa uznała, że dalsze jej ogłaszanie mija się z celem, i wyraziła
zgodę na powierzenie prac „w sposób ekonomiczny” niejakiemu Jaskólskiemu, naddzierżawcy ekonomii Ratyń, który
pewniejszą jest w stanie złożyć rządowi rękojmię jak przeor, i dlatego wkłada na rząd gubernialny obowiązek dopilnowania, aby przepisaną kaucję złożył i podlegał nadzorowi budowniczego obwodowego156.
Jaskólski jednak zażyczył sobie zaliczki na poczet prowadzonych prac, a także przedstawił własny rachunek, który wraz z niezbędnymi robotami „nadanszlagowymi”
opiewał na kwotę 2682 zł 19 gr157. Dłuższy czas trwała wymiana korespondencji między zainteresowanymi stronami w sprawie dysponowania środkami finansowymi na
zlecone prace. Remont został jednak przeprowadzony; w 1840 r. KRSWiD zaakceptowała protokół rewizyjno-odbiorczy wykonanych prac, a KRPiS upoważniła RGK do
wypłaty przedsiębiorcy kwoty wyliczonej ponad zadatkowaną158.
Opactwo cysterskie ulegało degradacji nie tylko na skutek upływu czasu czy warunków pogodowych. Jako instytucja skasowana podlegało decyzjom władz świeckich,
które rościły sobie prawo dysponowania jego majątkiem. W styczniu 1833 r. w aktach
KWK pojawia się wzmiankowana już sprawa zegara wieżowego, po który przyjechał
delegowany komisarza obwodu konińskiego z nakazem wydania zegara. Odprawiony przez Wysockiego, pojawił się ponownie „pod zagrożeniem pomocy wojskowej na
koszt opierających się zesłać mianej”, a jak pisał Wysocki do KWK, „po takich krokach
152 Ibidem, s. 276 (pismo z 9 IX 1836 r.); o tym także w aktach CWWKP, por. przyp. 50.
153 Ibidem.
154 Ibidem, s. 288–289 i n. (pismo z 10 XI 1836 r.).
155 Ibidem, s. 315.
156 Ibidem, s. 323–325 (pismo o przeprowadzonej licytacji z lutego 1838 r. i decyzja KRSWDiOP z 7 IV 1838 r.),
326–339 (Dowody obwieszczenia licytacji na enterpryzę reparacji kościoła po suprymowanych cystersach w Lądzie).
157 Ibidem, s. 353–358 (m.in. deklaracja Jaskólskiego z 8 VIII 1828 r.).
158 Ibidem, s. 366–380 (pismo KRPiS do RGK z 6 V 1840 r. – s. 379, pismo KRSWiD do RGK z 28 V 1840 r.
– s. 380).
89
wypadało mi ulec zwierzchności miejscowej i wczorajszego dnia [11 II 1833 r.] zegar ten rozebrany i z wieży kościoła lądzkiego zdjęty został”159. Ostatecznie jesienią
1835 r. KWK wyraziła zgodę na ten zabór oraz na pobranie z kasy miejskiej Konina
sumy potrzebnej do zakupu zegara, a KRWDiOP poleciła wpłacenie jej do kasy generalnej Królestwa na rzecz Funduszu Ogólno-Religijnego160.
Powoli, z przyczyn naturalnych, zmniejszała się liczba zakonników w klasztorze. W lutym 1830 r. przeor zawiadomił KWK o
zejściu z tego świata, po kilkutygodniowej na łóżku chorobie księdza Celestyna Choińskiego, cystersa
lądzkiego, dnia 8 m. i r. b. w klasztorze nastąpionym161.
Miesiąc później Wysocki wystosował pismo z prośbą o zwiększenie pensji swojej
(ukończył 70. rok życia) oraz wypłacanej 60-letniemu podprzeorowi Feliksowi Barteyowi, lecz KRWRiOP udzieliła odpowiedzi odmownej162. W następnym (1831) roku,
19 listopada, Feliks Bartey, według doniesienia Wysockiego, „rozstał się z tym światem”163. W klasztorze pozostał tylko ks. Iwo Grodzki, który w lutym 1833 r. „z powodu
odludnej samotności w tym gmachu” zwrócił się do KWK o zezwolenie na przeniesienie do klasztoru reformatów w Koninie, ale ostatecznie pół roku później odstąpił
od tego zamiaru164. Grodzki zmarł 15 I 1834 r., o czym zawiadomili KWK Konsystorz
Generalny Kaliski oraz przeor Wysocki, prosząc o wyasygnowanie środków na pokrycie kosztów pogrzebu165.
W maju 1840 r. Wysocki, ze względu na podeszły wiek oraz utratę wzroku, postanowił
zrezygnować z powierzonego mu nadzoru nad kościołem i zgromadzonymi w nim
sprzętami i resztę życia spędzić „na łonie swej familii”. Poprosił więc RGK o oddelegowanie innej osoby do opieki nad pozostawionym mieniem oraz podwyższenie pensji
emerytalnej potrzebnej do opłacenia leczenia166. Konsystorz Generalny Kaliski, w trosce „o całość tej wspaniałej w kraju naszym Bazyliki”, podjął decyzję o powierzeniu
dozoru byłemu cystersowi lądzkiemu ks. Karolowi Woszyńskiemu, proboszczowi
w Lądku, któremu polecił również odprawianie nabożeństw w kościele „w dniach
przepisanych”. Jednocześnie wezwał dziekana dekanatu słupeckiego167, aby udał się
159 Ibidem, s. 163; dalsza korespondencja w tej sprawie – s. 178; por. też przyp. 46.
160 Ibidem, s. 241, 243 i dalsze (korespondencja w tej sprawie z października i grudnia 1835 r.; informacja
o dokonaniu wpłaty w dniu 18 III 1836 r. – s. 269).
161 Ibidem, s. 43.
162 Ibidem, s. 64–67 (w załączeniu wyciągi z metryk chrztu obu zakonników wydane przez właściwe
urzędy parafialne – s. 66–67), 74 (odpowiedź komisji z 27 V 1830 r.).
163 Ibidem, s. 90 (pismo z 4 I 1832 r.), 96 (świadectwo zgonu Barteya, wystawione 21 XI 1831 r. przez
proboszcza parafii Lądek, ks. Karola Woszyńskiego).
164 Ibidem, s. 153, 176.
165 Ibidem, s. 180–181 (korespondencja z 20 I 1834 r.).
166 Ibidem, s. 383–384.
167 Był nim proboszcz ciążeński ks. Kierzkiewicz, któremu władza świecka przydzieliła do asysty burmistrza Lądku, ibidem, s. 385–386, 396.
90
Dorota LEWANDOWSKA
do Lądu i „w sposobie protokolarnym spisawszy wszelkie utensylia zakrystii i ruchomości w kościele”, oddał je pod ścisły nadzór Woszyńskiemu168.
Niejasną sytuacją zabudowań klasztornych zaniepokoił się właściciel dóbr ciążeńskich i ratyńskich hr. Gutakowski, który polecił swemu rządcy zwrócić się z zapytaniem do RGK, „czyli oddanie to ma nastąpić kościoła z sprzętami, lub z całkiem zabudowaniami przy kościele wzmiankowanym znajdującemi się”169. Rządca otrzymał
odpowiedź, że dyspozycje co do oddania pod dozór klasztoru i innych zabudowań
pocysterskich przekazano komisarzowi obwodu konińskiego, a ks. Woszyński ma objąć w zarząd jedynie kościół i niezbędne pomieszczenia mieszkalne170.
Jednakże kiedy 27 VII 1840 r. do Lądu zjechali wyznaczeni przez władze duchowne
i cywilne komisarze i poinformowali Wysockiego o decyzji władz, ten w obawie przed
poważną redukcją dotychczasowego uposażenia (z 1200 na 800 zł) zmienił zdanie
i zażądał, aby w protokole wizytacji odnotować, iż nadal będzie pełnił dotychczasowe
obowiązki, gdyż jako związany ślubami zakonnymi „od tego klasztoru nigdzie oddalić
się nie może”171. Konsystorz podtrzymał jednak swą decyzję i 29 X 1840 r.
zawezwał dziekana sompolińskiego, aby zaradzając potrzebie i nie wystawiając kościół i sprzęty jego na
uszczerbek, zjechał na grunt do Lądu i tam w przytomności dwóch wiarygodnych świadków i plenipotenta JW Hrabiego [Gutakowskiego], nowego nabywcy tych dóbr, oddał kościół wraz z jego sprzętami
i zabudowaniami poklasztornemi po zarząd ks. Kierzkiewiczowi dziekanowi słupeckiemu i proboszczowi
w Ciążeniu172.
Przekazanie majątku pocysterskiego nastąpiło 3 XII 1840 r. w obecności Dyzmy Raszewskiego (plenipotenta Gutakowskiego), ks. Wincentego Siewierskiego (proboszcza parafii Cienin Kościelny) i Augustyna Wattera (proboszcza parafii Kowalewo). Inwentaryzacji majątku kościelnego dokonano na podstawie Spisu efektów pozostałych
po supresji klasztoru lądzkiego z dnia 1 września 1820 r., który sporządzili ówcześni komisarze, wspominany już ks. Cielecki i niejaki Bremirski173. Sędzia konsystorski w piśmie do RGK stwierdzał:
przekona się Rząd Gubernialny, iż wiele ze sprzętów klasztornych, a mianowicie od XI do XVIII inclusive,
jedne uległy zepsuciu, inne zaś przez starość zupełnemu zniszczeniu174.
168
Ibidem, s. 391 (pismo do RGK z 8 VII 1840 r.).
169
Ibidem, s. 390 (korespondencja z lipca 1840 r.).
170
Ibidem.
171
Ibidem, s. 399 (pismo burmistrza do RGK i protokół wizytacji – s. 396–399).
172
Ibidem, s. 405–406 (pismo konsystorza do RGK z 4 III 1841 r. – s. 414).
173 Ibidem oraz s. 407–413 (wyszczególnienie ruchomości kościoła z podziałem na: I. Srebro; II. Cynę;
III. Miedź; IV. Mosiądz; V. Żelazo; VI. Porządki drewniane; VII. Aparaty; VIII. Bieliznę; IX. Relikwie; X. Różne
sprzęty; XI. Rzeczy klasztorne; XII. Rzeczy Refektarskie; XIII. Cynę Refektarską; XIV. Miedź; XV. Mosiądz; XVI.
Bieliznę stołową; XVII. Rzeczy kuchenne; XVIII. Sprzęty mielcuchowe [do produkcji piwa]), 429–434 (drugi
egzemplarz inwentarza, sporządzony 11 VI 1841 r. na podstawie protokołu z 3 XII 1840 r. w obecności ponownie proboszcza parafii Kowalewo Augustyna Wattera i wikariusza Stanisława Grzybowskiego z parafii
Ciążeń).
174
Ibidem, s. 406.
91
Korespondencja między Wysockim „o wsparcie w kalectwie wzroku utraconego i wieku zgrzybiałości”175, RGK i konsystorzem trwała do maja 1841 r. W piśmie z 8 V 1841 r.
konsystorz wezwał przeora, „aby natychmiast zaspokoił ks. Kierzkiewicza w jego należytości i kwit od tegoż złożył w kancelarii konsystorskiej”, pod groźbą zajęcia części
należnej mu pensji. Sędzia konsystorski pisał:
JW ks. Wysocki nieszczęśliwą dotknięty słabością, nad którą władza diecezjalna mocno ubolewa, nie byłby
w możności rozciągnąć nadzoru nad realnościami kościelnemi, a sługom, jako nie mającym żadnej rękojmi
odpowiedzialności tenże nadzór powierzonym być nie może176.
Ostatecznie decyzją Walentego Tomaszewskiego, biskupa kujawsko-kaliskiego, potwierdzoną przez Konsystorz Generalny Kaliski we wrześniu 1841 r., nadzór nad kościołem pocysterskim w Lądzie powierzono ks. Walentemu Dembowskiemu177, „który
ciągle przy tym kościele mieszkać będzie i mszą św. dla wygody ludu tamże zgromadzającego się odprawiać ma”, z uposażeniem 1400 zł; podtrzymano decyzję o przyznaniu Wysockiemu pensji emerytalnej w wysokości 800 zł178.
Ks. Tadeusz Wysocki zmarł 23 VII 1842 r. w wieku ponad 81 lat179. W związku z jego
śmiercią ks. Karol Woszyński, proboszcz w Lądku, zwrócił się do KRSWiD z prośbą
o przyznanie 120 zł z funduszów supresyjnych należnych zmarłemu księdzu, motywując to koniecznością utrzymania wikariusza przy probostwie w Lądku, w czym
dotychczas pomagał mu klasztor cysterski. Komisja nie przychyliła się do tej prośby, powołując się na akta okupacyjne zaprzysiężone przez zgromadzenie cystersów
w Lądzie, gdzie
nie ma żadnego śladu, aby klasztor xx cystersów w Lądzie przyczyniał się w jakiem bądź względzie do
utrzymywania parafii Lądku. – A tym samym, że przyznanie kompetencji po zmarłym księdzu Wysockim
na utrzymanie przy kościele parafialnym w Lądku wikariusza nie miałoby żadnej zasady, tem bardziej gdy
probostwo to jest zamożniejsze od wielu innych, w swoich dochodach bardziej uszczuplonych180.
Śmierć przeora Wysockiego zakończyła pewien trudny etap w dziejach cystersów
z Lądu. Jak wcześniej wspomniano, dobra pocysterskie stały się własnością hr. Wacława Gutakowskiego, a z transakcji tej wyłączono zabudowania klasztorne, będące
własnością funduszu duchownego181. Akta dokumentujące skomplikowane relacje
175 Ibidem, s. 424–425 (pismo Wysockiego do RGK z 21 V 1841 r.; zwraca uwagę oryginalny podpis
przeora, będący świadectwem jego niedowidzenia).
176 Ibidem, s. 424 (pismo Konsystorza Generalnego Kaliskiego do Wysockiego z 8 V 1841 r.).
177
W aktach występuje także pisownia nazwiska: Dębowski.
178 Ibidem, s. 420–421 (pismo biskupa kujawsko-kaliskiego do RGK z 18 V 1841 r. oraz konsystorza do
RGK z 20 IX 1841 r.).
179 Ibidem, sygn. 2068; taka data została podana w piśmie komisarza obwodu konińskiego do RGK
z 10 VIII 1842 r., s. 2, i taka też figuruje na wypisie z „aktu zejścia” Wysockiego, sporządzonym 8 VIII 1842 r.
przez ks. Woszyńskiego z Lądku, s. 3; Konsystorz Generalny Kaliski w piśmie do RGK z 16 VIII 1842 r. podaje datę 26 lipca, s. 1.
180 Ibidem, s. 20–21 (pismo z 10 IV 1844 r.).
181
Por. też przyp. 8, 55–65.
92
Dorota LEWANDOWSKA
Gutakowskiego z klasztorem w Lądzie stanowią większą część ostatniej, dość szczupłej (ss. 46) jednostki aktowej dotyczącej majątku i funduszów skasowanego klasztoru cystersów lądzkich.
W czerwcu 1843 r. asesor ekonomiczny I okręgu złożył skargę do RGK, że Gutakowski, nie mając praw własności do zabudowań klasztornych, samowolnie dokonuje
rozbiórki budynków należących do klasztoru. Chodziło o budynek „kuchnią zwany, zarazem spiżarnią”; z otrzymanych materiałów Gutakowski postawił austerię182.
RGK w celu zapobieżenia dalszej rozbiórce nakazał naczelnikowi powiatu podjęcie
stosownych kroków, a ten wezwał hrabiego, „aby dalszego rozbierania budynków nie
dozwolił i swym podwładnym rozbierać zakazał”, oraz polecił wójtowi gminy oszacowanie wartości rozebranego budynku183. Jednocześnie naczelnik powiatu oddelegował do Lądu budowniczego w celu opisana stanu pocysterskich zabudowań klasztornych i kościelnych. Sporządzony przez tegoż protokół odesłał do RGK184.
Podjęcie tych czynności okazało się niezbędne wobec faktu, że Gutakowski zwrócił
się z petycją o oddanie mu w całości gmachów po suprymowanych cystersach lądzkich, do których zamierzał sprowadzić kapucynów185. Warto tu przytoczyć fragmenty
podania hr. Gutakowskiego odnoszące się do kościoła w Lądzie; w połowie XIX w.,
po wielu latach niewłaściwego gospodarowania, zaniedbań, braku funduszy na remonty, pisał tak: „Świątynia odznacza się nadzwyczajnie wielką sztuką budownictwa
i jest jedną z najpiękniejszych w kraju naszym”186. W klasztorze funkcjonować miał
też dom dla księży emerytów „z zastrzeżeniem wyłączenia demerytów”187. Jak wiadomo, sprawa z Gutakowskim ciągnęła się kilka lat. W marcu 1850 r., w reakcji na
reskrypt gubernatora cywilnego warszawskiego188, naczelnik powiatu konińskiego
polecił burmistrzowi Lądku, wójtowi gminy Ciążeń oraz administratorowi klasztoru
ks. Dembowskiemu189, z udziałem oddelegowanego przez konsystorz dziekana słupeckiego Kierzkiewicza, sporządzenie opisu kościoła i zabudowań, a przede wszystkim uszkodzeń dawniejszych i teraźniejszych, wymagających remontów i napraw190
(zob. Aneks, nr 7).
Znamienne, że zabudowania pocysterskie niszczały nie tylko na skutek upływu czasu,
braku funduszy na naprawy czy kradzieży dokonywanych przez okoliczną ludność,
182 Ibidem, s. 5–6 (pismo asesora do RGK z 3 VI 1843 r.).
183 Ibidem, s. 7–13 (korespondencja w tej sprawie z czerwca i lipca 1843 r.).
184 Ibidem, s. 14.
185 Ibidem, s. 17–18, 23, 29–30 (korespondencja w tej sprawie z lat 1843–1845); odwołania do roszczeń
Gutakowskiego – zob. przyp. 175.
186 Ibidem, s. 24 (cały tekst podania – s. 24–27).
187 Ibidem, s. 27.
188
Gubernia warszawska powstała w 1844 r. z połączenia guberni mazowieckiej i kaliskiej.
189
W aktach błędnie podano nazwisko księdza: Tomaszewski.
190 Ibidem, s. 38–39 (pismo naczelnika do gubernatora z 8 III 1850 r.), 42–43 (Protokół uszkodzeń zabudowań i kościoła we wsi Lądzie z 18 V 1850 r.).
93
ale także z powodu bezmyślnych działań miejscowych księży. Administrator lądzki
ks. Dembowski, od którego naczelnik powiatu zażądał wyjaśnień w sprawie powstałych w zabudowaniach zniszczeń, tłumaczył, że wszystkie uszkodzenia dostrzeżone
przez delegowanych i ujęte w raporcie nastąpiły z braku funduszów na reperacje za
poprzednich administratorów klasztoru w Lądzie; podczas zarządu Dembowskiego
nastąpił tylko brak posadzki kilkunastu tafli; z tych dwie zabrał ks. Walęcki wikariusz z parafii Turku, o zwrot
których toczy się postępowanie na drodze sądowej; jedne zaś tafle darowałem cukiernikowi w Koninie,
lecz nie z posadzki, tylko z kamieni znalezionych na nowicjacie191.
Naczelnik powiatu nie był usatysfakcjonowany otrzymanym raportem i polecił
wszcząć postępowanie w sprawie bezprawnie zabranych i pozostałych zaginionych
tafli posadzkowych. W piśmie do gubernatora warszawskiego z 25 V 1850 r. donosił także, że ze względu na kalectwo Dembowskiego (był człowiekiem ociemniałym)
zamierzał poruczyć dodatkowo administrację zabudowań klasztornych i kościelnych
burmistrzowi Lądku:
a teraz już mu poleciłem, aby w tych zaprowadził przynajmniej czystość, usuwając z nich wszystkie nieczystości i przedmioty robiące nieczystość oraz w budowlach uszkodzenia zarządzające192.
Raport o stanie zabudowań zamyka dokumentację klasztoru cysterskiego w Lądzie
przed jego przejęciem przez zakon kapucynów. W jednostce tej znajduje się ponadto
informacja o trzech prowizjach wpłaconych do kasy od kapitałów klasztornych, m.in.
od wspomnianej już sumy 3000 zł na dobrach przygodzickich należących do Radziwiłłów193.
Omówione akta stanowią cenny materiał źródłowy do przebiegu kasaty w cysterskim zgromadzeniu zakonnym w Lądzie, a następnie okresu tzw. ewakuacji klasztoru.
Można w nich wyodrębnić kilka podstawowych grup tematycznych:
– dokumenty związane z wprowadzaniem supresji: protokoły i sprawozdania komisarzy oddelegowanych do Lądu, inwentarze i spisy majątku ruchomego i nieruchomego, wykazy funduszów itp.;
– akta tyczące się stanu zabudowań kościelnych i klasztornych w okresie pokasacyjnym, przeprowadzanych remontów i napraw, rozbiórek, licytacji sprzętów kościelnych, a także przeznaczanych na ten cel środków finansowych;
– materiały odnoszące się do zakonników nadal związanych z klasztorem lądzkim,
tam mieszkających lub też sprawujących posługi duszpasterskie w okolicznych parafiach (ich uposażenie, pełnione funkcje, podania w różnych sprawach, wypisy z akt
urodzeń, zgonów, informacje o pogrzebach itp.);
– sprawy prowadzone z dłużnikami klasztoru (znacznie rzadziej o niespłacone zobowiązania klasztoru wobec osób z zewnątrz) o zapis powierzonych kapitałów na
dobrach, spłatę zaległych prowizji czy odzyskanie pożyczonych sum.
191 Ibidem, s. 44 (wyjaśnienia Dembowskiego dołączone do protokołu).
192 Ibidem, s. 40–41, 45.
193 Ibidem, s. 34–35 (pismo KRPiS do RGW z 23 XII 1848 r.); zob. też przyp. 25, 82, 85.
94
Dorota LEWANDOWSKA
Na podstawie zachowanych źródeł można stwierdzić, że wykonawcy kasaty starali
się realizować i egzekwować przepisy instrukcji z 1819 r., działając według narzuconego przez nią określonego schematu czynności kasacyjnych. Sporządzono dokumentację, która miała być podstawą późniejszego zarządzania funduszami i dobrami
skasowanego klasztoru. Kasata nie przyniosła jednak państwu wymiernej korzyści.
Konieczność utrzymywania i konserwacji budynków, niejednokrotnie o dużej wartości historycznej i architektonicznej, wypłata kompetencji zakonnikom, wydatki
administracyjne związane z przeprowadzeniem kasaty, brak szybkich decyzji w sprawie przekazania gmachów skasowanego konwentu innej instytucji państwowej czy
kościelnej, niemożność podołania wszystkim zobowiązaniom wypełnianym dotąd
przez instytuty kościelne (np. utrzymywanie szkół) – wszystko to spowodowało, że
supresja stała się zbyt dużym obciążeniem dla skarbu Królestwa, niewspółmiernym
do spodziewanych zysków.
W 1850 r. gospodarzami klasztoru lądzkiego zostali kapucyni i zaczął się nowy etap
w dziejach lądzkiego klasztoru. Znajdujące się w zasobie AGAD materiały stanowiące
spuściznę aktową po tym okresie, zakończonym kolejną kasatą po powstaniu styczniowym w 1864 r., wymagają jednak odrębnego opracowania194.
194
Zob. przyp. 80–83.
95
Aneks
1
Sumaryczne zestawienie jednostek aktowych tyczących się cystersów z Lądu
znajdujących się w zasobie AGAD
Zespół
Sygnatura
Zakres
czasowy
Liczba
stron
CWWKP
801
1833–1858
344
j. pol., ros., franc.,
poszyt
CWWKP
802
1819
84
j. pol., księga
CWWKP
803
1835
90
j. pol., ros., składki
Akta t. s. funduszów suprymowanego klasztoru
xx cystersów i opactwa w Lądzie, vol. I
KWK
1083
1810–1820
396
j. pol.; zły stan
zachowania,
nieudostępniana
Akta t. s. funduszów suprymowanego klasztoru
xx cystersów i opactwa w Lądzie, vol. II
KWK
1089
1820–1822
416
j. pol.
[Akta t. s. funduszów klasztoru w Lądzie], vol. III
KWK
1107
1822–1828
482
j. pol.; zły stan
zachowania
KWK
1108
1828–1841
434
j. pol.
KWK
2068
1842–1850
46
j. pol.
Tytuł jednostki
A. t. s. xx cystersów w Lądzie, w diecezji kaliskiej
[A. t. s. okupacji suprymowanego opactwa i klasztoru
xx cystersów w Lądzie w diecezji kaliskiej]
[Etaty na budowę więzienia i pomieszczeń służebnych
w Lądzie]
Akta t. s. funduszów klasztoru suprym[owanego]
w Lądzie, vol. IV
Akta w przedmiocie funduszów klasztoru suprymowanego
xx cystersów w Lądzie, vol. V
Uwagi
2
Kopia instrukcji Komisji Województwa Kaliskiego do „w[ielmożnego] Mittelstedt,
komisarza delegowanego do spisu funduszów duchownych w Koninie,
upoważniającego go do uskutecznienia okupacji funduszów” m.in. w Lądzie195a
b
Działo się w Kaliszu, dnia 31 m[iesią]ca maja 1819 r.
Komisja Województwa Kaliskiego
W celu uskutecznienia okupacji z mocy Bulli Papieskiej przez dekret ś.p. Malczewskiego196 arcybiskupa, prymasa senatora Królestwa tu w kopii załączonej ogłoszony,
suprimowanych Instytutów Duchownych w województwie tutejszym położonych,
Deputacja w Komisji Rządowej WRiOP do regulacji funduszów duchowieństwa kaa Kopia sporządzona czytelnym i starannym pismem; sporadycznie występują przekreślenia i poprawki
w tekście.
b
W nagłówku dokumentu występują oznaczenia kancelaryjne.
195
196
Franciszek Skarbek-Malczewski (1754–1819), arcybiskup warszawski i prymas Królestwa Polskiego.
96
Dorota LEWANDOWSKA
tolickiego ustanowiona, z załączonym tu w kopii postanowieniem książęcia namiestnika królewskiego, upewniła Komisję Wojewódzką reskryptem z d[nia] 9 m. i r. b. do
wysłania komisarzów mających niezwłocznie zająć się uskutecznieniem okupacji pomienionych instytutów duchownych przepisując termin do zajęcia czyli odebrania
dochodów tychże suprimowanych instytutów w całym kraju od dnia 24 czerwca r. b.,
z względu na czas gospodarski jako i dla ułatwienia rozrachunków. Wszelkie zatem
dochody i nawzajem ciężary gruntowe i podatki incl[usive] raty czerwcowej r. b. do
instytutów suprimowanych aż po dzień 23 czerwca r. b. będą należeć.
Wskutek takowego polecenia tejże Deputacji Komisja Wojewódzka, wzywając p. Mittelstedt komisarza do spisu funduszów duchownych deleg[owanego], upoważnia go
niniejszem do uskutecznienia okupacji funduszów następujących Instytutów:
1. Kolegiaty w Uniejowie
2. Kolegiaty w Choczu
3. Zgrom[adzenia] xx cystersów z opactwem w Lądzie
4. D[itt]o xx kamedułów w Bieniszowie
według załączającej się wraz z wszelkimi aneksami instrukcji do tej czynności, przez
pomienioną Deputację wydanej, która lubo szczególniej jest wystosowana do instytutów dobra posiadających, jednakowo myśl jej będzie mogła posłużyć w. komisarzowi do kierowania czynności swoich przy uskutecznieniu okupacji wymienionych
wyżej instytutów.
Gdy niniejsza ważna okoliczność żadnej nie może cierpieć zwłoki, przeto zechce
w. komisarz zająć się wykonaniem onejże, kierując tak swoje działanie, aby wszystko
według myśli instrukcji i woli Rządu uzupełniwszy, rezultat pracy swojej nieochybnie
przed 24 czerwca r. b. nadesłać postarał się, mając przytem i to na uwadze:
1. Gdyby folwarki lub inne z rolniczego gospodarstwa fundusze, należące do suprimowanego instytutu duchownego w dzierżawie były osób prywatnych, winien
w. komisarz zająć je podług wzoru protokołu sub litt. E, a wziąwszy od dzierżawcy
kopiją kontraktu dzierżawnego poświadczonego, należy takową, wraz z deklaracją
odmowną przełożonego Instytutu i protokołem okupacyjnem Komisji Wojewódzkiej nadesłać;
2. Czynności swoje okupacyjne winien w. komisarz odbywać w asystencji dziekana,
a w niebytności tegoż lub choroby, w przytomności poddziekana lub zdatnego proboszcza.
Dlatego Komisja Wojewódzka w następstwie odpowiedzi JW biskupa diecezji kaliskiej197 uwiadomiła w. komisarza, iż do asystowania mu przy uskutecznieniu okupacji
wyznaczeni zostali komisarze duchowni, wymienieni w załączonej tu liście, których
należy wezwać do przybycia na grunt.
197 Andrzej Wołłowicz (1750–1822), od 1819 r. pierwszy ordynariusz diecezji kujawsko-kaliskiej, senator
duchowny Królestwa Polskiego w 1819 r.
97
Przy zawiadomieniu w. komisarza, że komisarze obwodowi odebrali polecenie, aby
mu na każde wezwani żądanie, udzielali wiadomości i w razie potrzeby żądanej dodawali pomocy, zapewnia Komisja Wojewódzka w. komisarzowi na mocy rzeczonego
reskryptu Deputacji ustanowionej do regulacji funduszów duchownych dziennie po
zł. 10 diet, które mu natychmiast przez Komisję Wojewódzką zaasygnowane i wypłacone będą, po złożeniu likwidacji, która winna być opatrzona w oryginale commissorium198 i w raport dziennych czynności.
Na koniec, ile Komisja Wojewódzka pragnie pośpiechu w tym dziele dla otrzymania
aktów okupacyjnych, mających służyć Deputacji do czerpania z nich wiadomości o funduszach, z których od św. Jana r. b. mają być utrzymywane osoby duchowne, którym
z powodu suprimowania ich Instytutów fundusze odebrane zostają, jako też dla zabezpieczenia dochodów od św. Jana r. b., mających stanowić fundusz ogólny religijny, tyle
pokłada ufności w. komisarza, cktórego gorliwość w szybkim i dokładnem działaniuc,
jest przekonana iż wszelkie dołoży usiłowania do wypełnienia poruczonego sobie niniejszym commissorium dzieła okupacyjnego, wzywając go, ażeby mając na wszystkie
przypadki przepisy i doświadczony rozsądek, żadnych takich do Komisji Wojewódzkiej
nie czynił zapytań, które by zamierzony pośpiech w tak ważnym działaniu wstrzymały,
ale raczej pokłada w nim zupełne zaufanie, iż poruczone sobie dzieło na zasadzie wskazanej instrukcji i za przykładem chęci swojej należycie wykona.
d
3
Kopia sprawozdania z rewizji biblioteki zgromadzenia i opactwa w Lądzie
dokonanej przez Samuela Bogumiła Lindego, dyrektora generalnego
Biblioteki Publicznej w Warszawie199
Działo się w Lendzie dnia 5 czerwca 1819 roku.
Komisarz Rządowy Wyznań i Oświecenia Dyrektor Generalny Bibliotek Publicz[nych]
JW Samuel Bogumił Linde, zjechawszy na dniu onegdajszym200 do tutejszego klasztoru wziął się w przytomności JW JX biskupa opata miejscowego201 tudzież JX przeora202, a w asystencji JW Brzychfy203 pułkownika, dzierżawcy jako wójta gminy ratyńc–c
Zdanie wtrącone, niedokończone.
d w tym miejscu podpisy (instrukcję podpisali: zastępca prezesa [Z.] Kowalski i sekretarz generalny Radoliński; imiona nie ustalone; jako Z. Kowalski – I. IHNATOWICZ, A. BIERNAT, Vademecum do badań nad historią
XIX i XX wieku, Warszawa 2003, s. 594).
198
Pełnomocnictwo.
199
200
Przedwczorajszym.
201
Antoni Raczyński h. Nałęcz, zob. przyp. 11.
202
Tadeusz Wysocki, zob. przyp. 10.
203
Prawdopodobnie chodzi o płka Franciszka Brzechwę (Brzechffę), zob. przyp. 29.
Dorota LEWANDOWSKA
98
skiej rewizyją biblioteki przeszło z 5000 książek składającej się, z których na mocy
upoważnienia Rządowej Komisji Wyznań i Oświecenia trzy tysiące dwieście odłączył.
Gdy zaś dla braku pak, te odłączone przez Komisarza Rządowego książki, przy nim
zapakowane być nie mogły, obowiązał WJP pułkownika, wójta gminy ratyńskiej:
1. Żeby się chciał o takowe paki, beczki albo solówki204 na to zdatnie wystarać lub
też, jeżeli inaczej być nie może, przez stolarza w Lądku205 kazał je zrobić, a to na koszt
Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia
2. Upoważnia Komisarz Rządowy w-o pułkownika, iż skoro paki do klasztoru przystawione będą, zdjąć może ze drzwi bibliotecznych pieczęć Biblioteki Publi[cznej]
3. Wzywa i obowiązuje Go, żeby odłączone do Warszawy przeznaczone i w. pułkownikowi wskazane książki pod Jego okiem jak najstaranniej popakowane, paki pozabijane, na wierzchu napisem „z Lądu” oznaczone i pieczęcią Jego wójtowską opieczętowane zostały.
Wzywa i obowiązuje na koniec WJP pułkownika, żeby wspomniane paki przez jak najtańszą i najpewniejszą okazją zawiezione były do Włocławka i tam pod okiem w. komisarza obwodu kujawskiego złożone, który je wodną okazją do Biblioteki Publicznej
Narodowej w Warszawie206 odeśle. Koszta wszelkie poniesie Komisja Rządowa Wyznań i Oświecenia.
a
4
Kopia doniesienia ks. Tadeusza Wysockiego, przeora zgromadzenia lądzkiego
„z interesu supresyjnego. Do prześwietnej Komisji Województwa Kaliskiego”207
Ląd blisko Słupcy d. 28 sierp[nia] 1834 r.
Doniesienie względem nakazanego usunięcia z kościoła godłów i znamion narodowych, z prośbą o rezolwowanie208 tego.
a Tu zostały wymienione osoby, które podpisały protokół rewizji: Linde, Brzechwa, Raczyński i Wysocki,
z adnotacją „rzetelność zaświadczam”, oraz złożone podpisy komisarzy delegowanych do spisu funduszów
duchownych.
204
Rodzaj skrzyni.
205 Ówczesne miasto (obecnie wieś) w obw. konińskim, woj. kaliskim, niedaleko Lądu, własność klasztoru lądzkiego.
206 Biblioteka Publiczna powstała wraz z utworzonym w 1816 r. Królewskim Uniwersytetem Warszawskim. Początkowo organizacyjnie związana z uczelnią; od marca 1818 r. usamodzielniona, zyskała charakter biblioteki publicznej podlegającej bezpośrednio Rządowej Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego (zob. też przyp. 26, 28).
207
208
Zarządzenie.
99
Po odebraniu przed kilku dniami okólnika dekanalnego, na zasadzie dyspozycji konsystorskiej, a z wskazania reskryptem Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego z daty w Warszawie, dnia 5 lipca r. b. wydanego, obowiązując rządców kościołów parochialnych i zakonnych o zniesienie godłów
i znamion noszących kolory narodowe lub herb kraju, tych usunięcie lub przerobienie pod karami dysponującym, przedłożyć mi przychodzi, iż znajdują się w kościele
lądzkim przy klasztorze suprymowanym cystersów, jako to:
1. W monumencie ś.p. JO książęcia Krzysztofa Szembeka209 arcybiskupa gnieźnieńskiego, prymasa i pierwszego książęcia Królestwa niegdyś Polskiego i W[ielkieGo]
X[ię]stwa Litewskiego, poświęcającego kościół lądzki trudnieniem swej godnej osoby
w r[oku] p[ańskim] 1743. Na filarze przeciw ambonie będącym, nad portretem książęcia Orzeł biały z gipsu wyrobiony, tylko szyją i łbem od ściany odstający, skrzydłami
w ścianie filaru połączone, mitrę książęcą i inne znaki pokrywający; jego zniszczenie
całą ozdobę pamiątki zgluzuje, a chociażby inny wynalazek miejsce to zastępował,
kosztować będzie, na co funduszu nie masz;
2. Orły dwa jednołbowe nad hełmem chórów zakonnych, snycerskiej roboty z drzewa na dwóch brzegach osadzone, koloru orzechowego, te mogłyby być zdjęte bez
wielkiego uszkodzenia;
3. Na wchodzeniu do klasztoru, z strony od opactwa, jakoby w przysionku, odmalowana jest po jednej stronie pamiątka Mieczysława Starego210, fundatora, książęcia, roku 1145 panującego, polskiego, który wprowadzał cystersów do tego klasztoru lądzkiego, i niżej osoby Jego odmalowanej jest herb Kraju polskiego Orzeł biały,
w piersiach jego na tle czerwonym szachownica ukośna, oznaczająca herb klasztoru
lądzkiego; zamalowanie jednak tego wymagałoby kosztu.
Uskutecznienie woli tej Komisji Rządowej, reskryptem wskazanej, do mnie, niżej podpisanego ściągać się nie winno, jako tylko dozorcy suprimowanego miejsca. Komisja Rządowa opiekuje się, a rząd jest panem, jeżeliby chciał mieć zniesione te oznaki
w kościele lądzkim, niech raczy koszta i entreprenera inszego przeznaczyć, a mnie
łaskawą rezolucją zasłonić od wyniknąć mogącej zatargi z tego powodu.
Składam najsłuszniejsze upoważanie
a
a W tym miejscu podpis ks. Tadeusza Wysockiego, przeora zgromadzenia lądzkiego, oraz poświadczenie
podpisem (nieczytelnym) zgodności z oryginałem przez sekretarza generalnego Komisji Województwa
Kaliskiego.
209 Krzysztof Antoni Szembek (1667–1748), biskup inflancki, poznański, kujawski, od 1739 r. arcybiskup
gnieźnieński i prymas Polski.
210 Mieszko III Stary (1112/1125–1202), wielkopolski książę dzielnicowy, fundator opactwa cystersów
w Lądzie.
Dorota LEWANDOWSKA
100
5
Pismo KRSWiD do Sekretarza Stanu przy Radzie Administracyjnej z 14/26 IX 1848 r.
zawierające memoriał hr. Józefy Gutakowskiej w sprawie klasztoru cystersów
w Lądzie i opinię o nim211
a
Warszawa, d. 14/26 września 1848 r.
Przy odezwie JW Pana z d. 8/20 maja r.b. no 21665 otrzymała Komisja Rządowa do opinii memoriał hrabiny Józefy Gutakowskiej do Tronu zaniesiony, w którym przywodzi,
że we wsi Lądzie, stanowiącej część dóbr własnością hrabiów Gutakowskich będących,
znajduje się kościół, który niegdyś należał do zgromadzenia xx cystersów, w r. 1820212
suprymowanego. Kościół ten, zawierający wiele starożytnych pamiątek, nie jest parafialnym, i jeden tylko przy nim mieszka kapłan; ściany samej świątyni i dawnego klasztoru znacznie są uszkodzone i z każdym rokiem coraz bardziej nachylają się do upadku.
Pragnąc zatem hrabina Gutakowska ustanowić u siebie na wieczne czasy nabożeństwo
za dusze ś.p. siostry swej Księżny Łowickiej i innych członków swojej familii, uprasza, aby
kościół rzeczony dozwolonem było zająć oo kapucynom, z jałmużny utrzymującym się,
dla których Księżna Łowicka szczególną za życia okazywała przychylność; familia zaś
hrabiów Gutakowskich oświadcza gotowość dawać corocznie pewną ilość produktów
dla oo kapucynów i wyznaczyć płacę na odprawianie nabożeństwa za zmarłych. Nadto
hrabina Gutakowska uprasza o udzielenie pewnego zasiłku xx kapucynom na koszta
restauracji kościoła. W wyjaśnieniu przedmiotu tego Komisja Rządowa ma zaszczyt
donieść, że po supresji zgromadzenia xx cystersów w Lendzie pozostały następujące
budowle, nie mające dotąd żadnego stałego przeznaczenia:
1. Kościół murowany struktury włoskiej z kopułą nad nawą, dającą oświetlenie wierzchu, dwoma oddzielnymi wieżami, wszystko miedzią pokryte;
2. Klasztor murowany o piętrze w czworobok, łączący się z kościołem, dachówką karpiówką kryty;
3. Nowicjat murowany o piętrze również dachówką karpiówką kryty;
4. Browar murowany pod dachówką;
5. Spichlerz murowany dachówką kryty;
6. Domek murowany przy bramie w podwórzu klasztornem, służący dawniej dla
odźwiernego, dachówką kryty;
7. Pałac Opatów z jednym pawilonem, murowany w piętrze dachówką kryty.
Do powyższych zabudowań należą jeszcze:
a
W nagłówku występują oznaczenia kancelaryjne, adresat i odbiorca pisma.
211
212
Dekret kasacyjny został podpisany 17 IV 1819 r.
101
Ogrody zawierające powierzchni morgów 2, prę[tów]213 90; Łąki – 6, 297; Pastwiska
– 2, 132.
Kościół a szczególnie zabudowania klasztorne oraz Pałac Opacki, będąc od czasu supresji opuszczonemi, w upływie dwudziestu kilku lat, uległy tak wielkiej dezolacji,
iż koszta ich naprawy podług sprawdzenia dopełnionego jeszcze w r. 1843 wynosić
mogły 16650 r.s. Prowincjał zgromadzenia oo kapucynów wezwany o zadeklarowanie się, czyliby stosownie do żądania hrabiny Gutakowskiej nie chciał obsadzić zakonnikami klasztoru w Lendzie i utrzymywać w kościele nabożeństwo, gdyby Rząd
na to zezwolił, oświadczył protokolarnie, że gotów jest temu zadosyć uczynić pod
następującymi warunkami:
1. gdy klasztor ten wraz z kościołem jest znacznie zdezolowany, deklarując przeto nie
żądać na restaurację onego funduszu od Rządu, uprasza, aby wolno było zgromadzeniu zbierać na ten cel dobrowolne ofiary;
2. aby wypłacane dotąd z funduszów supresyjnych na utrzymanie nabożeństwa
r.s. 150 uiszczane były i na przyszłość oo kapucynom;
3. aby mogli otrzymać z lasów rządowych deputat w drzewie opałowym przynajmniej po 50 sążni corocznie.
Z swojej zaś strony prowincjał zgadza się, stosownie do propozycji biskupa diecezji
kujawsko-kaliskiej, na urządzenie w klasztorze lendzkim pomieszczenia dla xx emerytów diecezji kaliskiej, pod warunkiem, aby wyznaczane tymże ze Skarbu zasiłki
corocznie, płacone były do rąk i dyspozycji przełożonego klasztoru, na utrzymanie
tychże emerytów.
Lecz obok powyższych warunków przełożony zgromadzenia kapucynów zastrzegł,
iż w takim tylko razie zgadza się na obsadzenie klasztoru w Lendzie przez członków
zgromadzenia kapucynów, jeżeli nie będzie wymaganem, aby jeden z dotychczasowych tejże reguły klasztorów był zwiniętym. W takim położeniu rzeczy Komisja Rządowa biorąc na uwagę:
że hrabina Gutakowska z żadną nie deklaruje się przyjść ofiarą na restaurację kościoła w Lendzie i zabudowań do niego należących, że jakkolwiek ks. prowincjał zakonu kapucyńskiego rozumie potrzebny na cel ten fundusz znaleźć w dobrowolnych
składkach, przecież jest to tylko myśl, dla ułatwienia rzeczy przytoczona, która w wykonaniu tem więcej ulec może zawodowi, iż suma na restaurację potrzebna, jeszcze
w r. 1845 na r.s. 16650 wyliczona, obecnie przy uskutecznieniu robót znaczniejszą
okazać się może, a jeżeli chybi przypuszczone źródło, naówczas Rząd narażonym byłby na reklamacje dokonania kosztem Skarbu rozpoczętych robót;
że prowincjał kapucynów, pod tym tylko warunkiem przyjąć w posesję swego zgromadzenia klasztor w Lendzie deklaruje, jeżeli nie będzie wymaganem, aby jeden z dotychczasowych klasztorów kapucyńskich był zwinięty; pominąć zaś tej okoliczności nie
można, że w podobnym obecnemu przedmiocie Najjaśniejszy Pan, zatwierdzając roz213
Historyczna miara długości: 1 pręt nowy polski = 15 stóp = 4,22 m.
Dorota LEWANDOWSKA
102
porządzenie Rady Administracyjnej z d. 21 lutego/2 marca 1841 r. względem oddania
xx reformatom kościoła wraz z zabudowaniami, po suprymowanym zgromadzeniu benedyktynów świętokrzyskich, na Łysej Górze pozostałemi, Najwyżej zastrzec raczył, aby
jeden z klasztorów reformackich naówczas istniejących, w zamian zwiniętym został.
Z powyższych zatem powodów Komisja Rządowa za żądaniem hrabiny Gutakowskiej
przychylnej opinii wynurzyć nie może.
Nadmienia jednak, iż gdy w skutek Najwyższego spostrzeżenia, względem stosowniejszego pomieszczenia instytutu kks. demerytów Komisja Rządowa zajmuje się
obecnie rozpoznaniem stanu wszystkich gmachów po suprymowanych zgromadzeniach zakonnych pozostałych, do liczby których należy także i klasztor w Lendzie. Jeżeli by zatem tenże klasztor wraz z zabudowaniami do niego należącemi przedstawiał
korzystniejsze nad inne lokalności warunki dogodnego i stosownego pomieszczenia
w nim instytutu demerytów, w takim razie Komisja Rządowa nie zaniedba w swoim
czasie przedstawić wniosków swoich w tej mierze Radzie Administracyjnej a na ów
czas i budowle zostałyby zasłonięte od wypadku i możność utrzymania nabożeństw
w samym kościele była zapewnioną.
Memoriał zwraca się.
b
6
Konotacja dla wyciągnięcia kosztów łożonych na reparacje w kościele
i klasztorze lądzkim214
1828
1829
1830
1831
1832
2 sierpnia
Za irchę białą, klej i rekwizyta inne do wyklejenia sześciu miechów u organ
Organmistrzowi za klejenie tych miechów i poprawę małych rzeczy w organach, z wiktem
Naprawa flizów w kościele za drzwiami od Grobu i u pary ampułek
Od zreperowania 3-ch lichtarzy ołtarzowych cynowych dawno nadpsutych konwisarzowi,
10 marca
z dodaniem cyny
1 lipca
Od reperacji trybularza do kadzenia
15 czerwca Za lamp 35
Od sporządzenia okna w kościele za organami przez wicher wielki wybitego, szyb nowych 20,
24 listopada
z wiktem
11 czerwca Od naprawy sukien na gradusy pokładanych
Od wprawienia szyby półtorataflowej do relikwii św. Urszuli w ołtarzu, przez przypadek
obalenia lichtarza stłuczony
Od reperacji kociołków dwóch dla wody święconej i dzbanka miedzianego do przynoszenia
4 stycznia
wody
27 października Od zreperowania na ambonie, i od pręta żelaznego przez 2 belki
wydało się 13 zł.;
24 zł.;
4 zł.;
7 zł.;
3 zł.;
4 zł., 3 gr.;
12 zł.;
9 zł.;
3 zł.;
2 zł., 15 gr.;
9 zł.
Razem: 90 zł., 18 gr.
W Lądzie 27 X 1832 r.
b W tym miejscu adnotacja: „Przyjęto: Dyrektor Główny Prezydujący. Tajny Radca Senator” [podpis nieczytelny] oraz informacja w języku rosyjskim: „Posiedzenie 71 – 8/20 września 1848. 24”.
214
AGAD, KWK, sygn. 1108, s. 237.
103
7
Protokół uszkodzeń zabudowań i kościoła we wsi Lądzie215
Działo się na gruncie wsi Lądu w zabudowaniach kościelnych dnia 6/18 maja 1850 r.
Delegowani:
Marjański, burmistrz m. Lądu
Zaleski wójt gminy Ciążeń
Ks. Kierzkiewicz dziekan dekanatu słupeckiego
W wykonaniu rozporządzenia JW radcy tajnego gubernatora cywilnego warszawskiego z dnia 24 lutego/8 marca r. b. nr 30960/8101 objawionego przez reskrypt naczelnika powiatu konińskiego z dnia 28 lutego/12 marca r. b. nr 5824 w dniu dzisiejszym
delegowani, przed przystąpieniem do czynności, zażądali od dotychczasowego administratora kościoła w Lądzie księdza Walentego Dębowskiego ostatniej lub jakiejkolwiek tradycji zabudowań i kościoła, lecz administrator, skoro odmówił udzielenia
tejże tradycji, utrzymując że takowej przy objęciu zarządu nie odebrał i skoro dziekan
dekanatu takie tłumaczenie poświadczył, zatem delegowani nie wiedząc co było, nie
są w stanie sumarycznie wykazać czego brakuje; po dopełnionej więc rewizji i obejrzeniu zabudowań, pałacu i kościoła dostrzegli następujące spustoszenia:
Kościół z zewnątrz.
W kopule przy kościele brak kilkunastu arkuszy miedzi. W tejże kopule brak dwóch
kwater okien z szybami.
W samem kościele.
Tafle marmurowe od połowy kościoła są uszkodzone.
Korytarze. Refektarz. Cele. Sala dysput. Kuchnia.
W dawnej kaplicy brak podłogi i popękany z obydwóch stron mur. W refektarzu zimowym uszkodzone mury i powybijane dziury oraz poniszczone framugi. Przy wchodzie z podwórza w połowie korytarza również uszkodzone mury. Od strony kuchni
brak podłogi ceglanej w niektórych miejscach. W celach gościnnych, w jednej jest
ściana uszkodzona i komin, w drugiej celi brak pieca wśród ściany. Na pierwszem
piętrze w ubocznym korytarzu brak części dachu. Podłoga w korytarzach jest z tafli
marmurowych, których w posadzce brak sztuk 24. W jednej celi na pierwszem piętrze mur porysowany. W sali dysput sufit i podłoga uszkodzone. W innych celach na
pierwszem piętrze zepsute mury i podłogi. W schowaniu na pierwszem piętrze brak
podłogi. Brak drzwi i zamka do kilkunastu cel. W nowicjacie zabudowania we wnętrzu uszkodzone i przy jednym oknie zrujnowane.
215 Ibidem, sygn. 2068, s. 42–43.
104
Dorota LEWANDOWSKA
Pałac i zabudowania.
Pałac w kilku częściach uszkodzony przez popękanie muru. Jedne zabudowania,
gdzie był browar w części rozebrane, w części opuszczone. Spichrz w stanie zniszczonym, gdzie dach znacznie uszkodzony.
Ogólne zniszczenie.
Brak szyb w całem prawie klasztorze, kościele i zabudowaniach. Brak czystości, porządku i dozoru w całem gmachu.
Więcej do nadmienienia nie było i dlatego protokół niniejszych uszkodzeń przez
członków podpisano.
a
a
W tym miejscu podpisy osób wymienionych w nagłówku.
Dorota LEWANDOWSKA
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
105
vol. 5, 2014, s. 65–106
Pokasacyjne losy opactwa cystersów w Lądzie na podstawie
źródeł archiwalnych zachowanych w zespołach akt:
Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego
i Komisja Województwa Kaliskiego z zasobu Archiwum Głównego
Akt Dawnych w Warszawie
Streszczenie
Kres wielowiekowej historii klasztoru cystersów w Lądzie, założonego około połowy XII w., przyniosły rozbiory
Polski. 30 VI 1818 r. papież Pius VII wydał bullę Ex imposita Nobis, wprowadzającą nowy podział diecezji w Królestwie Kongresowym, dostosowując tym samym administrację kościelną do państwowej i uwzględniając
propozycję Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego skasowania niektórych klasztorów
i ich uposażeń w celu poprawy warunków bytu duchowieństwa świeckiego. Arcybiskup warszawski Franciszek
Skarbek-Malczewski podpisał dekret kasacyjny 17 IV 1819 r. Kościół zatrzymał jedynie niewielkie majątki będące źródłem uposażenia probostw i klasztorów, a dochody z przejętych przez skarb Królestwa dóbr kościelnych
tworzyły podstawę tzw. Funduszu Ogólno-Religijnego, z którego wypłacano m.in. pensje duchownych. Ofiarą
kasaty z 1819 r. padły wszystkie domy zakonne cystersów.
Materiały do dziejów cystersów z Lądu z okresu przedkasacyjnego oraz po wydaniu dekretu z 1819 r. zachowały
się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie w dwóch zespołach akt: Centralne Władze Wyznaniowe
Królestwa Polskiego (CWWKP) i Komisja Województwa Kaliskiego (KWK). Akta znajdujące się w zespole CWWKP
stanowią trzy jednostki zawierające dokumenty z lat 1819 (sygn. 802), 1833–1858 (sygn. 801) i 1835 (sygn.
803). Księga o sygn. 802 zawiera najstarsze dokumenty związane z kasatą opactwa w Lądzie, bezpośrednio
związane z dekretem prymasa Malczewskiego, m.in. kopię tego dekretu. W zespole KWK znajduje się natomiast
pięć tomów akt dotyczących funduszów skasowanego klasztoru cystersów i opactwa Lądzie z lat 1810–1850.
W omówionych materiałach można wyodrębnić kilka grup problemowych: 1. dokumenty związane z wprowadzaniem kasaty, m.in. protokoły i sprawozdania komisarzy oddelegowanych do Lądu; 2. akta tyczące się
stanu zabudowań kościelnych i klasztornych; 3. materiały odnoszące się do zakonników nadal związanych
z klasztorem lądzkim, mieszkających tam lub też sprawujących posługi duszpasterskie w okolicznych parafiach;
4. sprawy prowadzone z dłużnikami wobec klasztoru o zapisane na ich dobrach kapitały, spłatę zaległych prowizji czy odzyskanie pożyczonych sum.
W 1850 r. gospodarzami klasztoru lądzkiego zostali kapucyni i zaczął się nowy etap w dziejach lądzkiego klasztoru. Znajdujące się w zasobie AGAD materiały stanowiące spuściznę aktową po tym okresie, zakończonym
kolejną kasatą w 1864 r., wymagają jednak odrębnego opracowania.
Słowa kluczowe
cystersi, Ląd, klasztor, kasata, Komisja Województwa Kaliskiego, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa
Polskiego
Dorota LEWANDOWSKA
106
Dorota LEWANDOWSKA
Central Archives of Historical Records, Warsaw
vol. 5, 2014, p. 65–106
The post-dissolution fate of the Cistercian Abbey in Ląd on the basis
of archive sources preserved in the fonds Central Religious Authorities
of the Kingdom of Poland and Commission of the Kalisz Province,
kept in the Central Archives of Historical Records, Warsaw
Summary
The end of the centuries-long history of the Cistercian Abbey in Ląd, founded around mid-12th century, was
brought about by the partitions of Poland. On 30 June 1818 Pope Pius VII issued the bull Ex imposita Nobis,
introducing a new diocesan division in the Congress Kingdom, thus adapting the administrative structure of
the Church to that of the state and taking into account a proposal by the Government Commission for Religious
Denominations and Public Enlightenment to dissolve some monasteries with their endowments in order to
improve the living conditions of the secular clergy. The Archbishop of Warsaw, Franciszek Skarbek-Malczewski
signed the dissolution decree on 17 April 1819. The Church retained only small estates which served as endowments for parishes and monasteries; income from the Church property taken over by the Kingdom’s treasury
was the basis of the so-called General Religious Fund from which salaries of the clergy were paid, for example.
The victims of the 1819 dissolution included all monastic houses of the Cistercians.
Documents for the study of the Ląd Cistercians from the pre-dissolution period and after the proclamation
of the 1819 decree have been preserved in the Central Archives of Historical Records in Warsaw in two fonds:
Central Religious Authorities of the Kingdom of Poland (CRAKP) and the Commission of the Kalisz Province (CKP).
The records in the CRAKP fonds comprise three units with documents from 1819 (no. 802), 1833–1858 (no. 801)
and 1835 (no. 803). The file no. 802 contains the oldest documents relating to the dissolution of the Ląd Abbey and associated directly with Primate Malczewski’s decree, including a copy of the decree. The CKP fonds
comprises five volumes of records dealing with the funds of the dissolved Cistercian Monastery and Abbey in
Ląd from 1810–1850.
The material in question can be divided into several problem groups: 1. documents associated with the introduction of the dissolution, e.g. protocols and reports of the commissioners sent to Ląd; 2. records relating
to the condition of the church and monastery buildings; 3. records relating to monastics still associated with
the Ląd monastery, living there or providing their pastoral services in nearby parishes; 4. cases involving the
monastery’s debtors and concerning property-secured loans, payment of commissions in arrears or recovery
of sums lent.
In 1850 the Ląd monastery passed to the Capuchins, an event that opened a new era in its history. However,
the documents kept in the Central Archives of Historical Records and relating to that period, which ended with
another dissolution, in 1864, require a separate analysis.
Keywords
Cistercians, Ląd, monastery, dissolution, Commission of the Kalisz Province, Central Religious Authorities of the
Kingdom of Poland
Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Pułtusku
vol. 5, 2014, s. 107–161
Kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów
oraz inne zabudowania jezuickie i benedyktyńskie w Pułtusku
(inwentarze z lat 1781–1882 oraz dokumentacja fotograficzna)*
Dzieje kościoła i zabudowań
Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła Apostołów w Pułtusku aż dwukrotnie został dotknięty kasatą zgromadzenia zakonnego, do którego należał. Po raz pierwszy nastąpiło to wraz z kasatą zakonu jezuitów w 1773 r., po raz drugi – w 1864 r., kiedy to
następcy jezuitów, benedyktyni, zostali wywiezieni z Pułtuska przez Rosjan za udział
w powstaniu styczniowym, a ich klasztor definitywnie zamknięto.
Kościół zawdzięcza swoje powstanie jezuitom, którzy zostali sprowadzeni do Pułtuska
w 1566 r. przez biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego1. Rok później rozpoczęto budowę kościoła Świętej Trójcy, która trwała do 1584 r. Świątynia miała wymiary 25 × 11,5 m
i stała nieco na zachód od obecnego kościoła, zajmując jednakże większość obszaru dzisiejszego prezbiterium. W drugiej połowie XVII w. stan kościoła znacznie się pogorszył
(określono go jako „ruderę”), w związku z czym w 1688 r. z inicjatywy rektora Jana Gołębiewskiego rozpoczęto budowę nowego kościoła pw. św. św. Piotra i Pawła Apostołów.
Kamień węgielny poświęcił biskup sufragan płocki Stanisław Całowański. Z powodu tzw.
kurzawki (grunt piaszczysty z dużą ilością wody) pod fundamenty wbito olszowe pale.
W 1690 r. ukończono zakrystię, w 1691 kaplicę przy zakrystii, w 1700 położono dach i kupiono dwa ołtarze w Świętej Lipce, a w 1701 zbudowano dwie wieże. Pod prezbiterium
nowego kościoła znalazła się stara krypta grobowa kościoła Świętej Trójcy. W 1702 r.
ukończono główne roboty budowlane. Pierwszą mszę świętą w kościele odprawił 31 VII
1702 r. bp Ludwik Bartłomiej Załuski. W kolejnych latach trwały prace nad wyposażeniem
kościoła (m.in. w 1704 r. ustawiono balustradę na emporach, w 1706 zbudowano ołtarze
1 Losy zabudowań jezuickich w Pułtusku przedstawił dokładnie J. PASZENDA, Budowle jezuickie w Polsce
XVI–XVIII w., t. 2, Kraków 2000, s. 336–354. Na jego ustaleniach opieram się, przedstawiając skrótowo losy
kościoła do 1773 r.
108
boczne św. Ignacego, św. Andrzeja i św. Tadeusza oraz ambonę, w 1710 zakupiono kandelabry, dzwonki, kadzielnicę itp). 24 VIII 1718 r. bp Załuski dokonał uroczystego aktu konsekracji świątyni, czego śladem jest dziś bardzo słabo czytelna tablica komemoratywna,
niegdyś wmurowana w fasadę kościoła, a po 1945 r. przeniesiona do północnej zakrystii
(ryc. 1)2. W latach 1720–1764 kontynuowano wyposażanie kościoła, m.in. zbudowano i wyzłocono kolejne ołtarze (w tym ołtarz główny w 1753 r.), położono kamienną posadzkę,
pobielono ściany wewnętrzne i wytynkowano zewnętrzne3.
Ryc. 1. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, zakrystia północna.
Tablica komemoratywna, 1718 r. Fot. K. WIŚNIEWSKI
2 Tekst na tablicy brzmi następująco: „DOM / Templum hoc insigne / Deus nunquam digne / Societati civium supernorum benign / Excellentissimus Illustrissimus et Reverendissimus Dominus / Ludovicus comes
in Załuskie Załuski Dei et Apostolicae Sedis gratia / Episcopus Plocensis / per solennem consecracionem
bendixit / sed prius eidem ecclesiae beneficit / has principes turres et triumphalem portam elevavit / Missionem Apostolicam ampliavit / dignum et iustum est / ut post tantos illius sumptus / intra centenos annos
sit ad caelum assumptus / Pontifex ex hominibus / Quisquis hoc leges statim disce / quod hanc domum
decet Sanctitudo / et Excellentissimum fundatorem perennis manet gratitude / Deus ei sit copiosa merces
et benedictio immense / pro tanta cura huic ecclesiae impensa / In hoc marmore quisquis legis recita
assignata pensa / A Reverendo patre Petro Wierzeyski Rectore / qui eloquentiae excellens ore et mentis
candore / dignus huius Pontificis favore / Hanc praecautionem ponit pro lectore / ut antequam hins abeat
/ Ecclesiam adeat / et oret pro Principe benefactor / Anno / qVo pastor et agnVs / peDo pastoraLI portaM
reCLVsIT”. W ostatnich dwóch wersach została „zaszyfrowana” data, po zsumowaniu wyróżnionych liter-cyfr otrzymamy rok 1718 (ostatnia litera T ma pogrubioną linię pionową).
3
J. PASZENDA, Budowle jezuickie, s. 346–347.
Kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów w Pułtusku
109
Nowa świątynia, bazylikowa z emporami, z czteroprzęsłowym korpusem, dwuprzęsłowym prezbiterium i dwuwieżową fasadą, została zbudowana na planie prostokąta, frontem skierowana na wschód. Od zachodu stykała się przez przybudówkę z murami miejskimi. W przedłużeniu naw bocznych umieszczono kaplice, a na czterech
filarach ołtarze boczne. Kościół pułtuski należy do typu budowli dość rozpowszechnionego w prowincji litewskiej jezuitów, najwięcej podobieństw wykazując z kościołem w Świętej Lipce. Wyróżnia się nietypową grubością ścian zewnętrznych: ściany
podłużne liczą zaledwie 60 cm, z kolei grubość ścian poprzecznych dochodzi aż do
200 cm. Niewątpliwie wpływ na przyjęcie takiego rozwiązania miała występująca tu
kurzawka4.
O ile sukcesem zakończyła się budowa nowego reprezentacyjnego kościoła, o tyle
nigdy nie udało się jezuitom wybudowanie nowego gmachu kolegium. Aż do kasaty
kolegium mieściło się w dwóch starych budynkach wzniesionych jeszcze przez bpa
Noskowskiego w latach około 1555 i 1560–15615.
Po kasacie w 1773 r. kolegium i kościół znalazły się pod zarządem Komisji Edukacji
Narodowej. Byli jezuici nadal mieszkali w swoich zabudowaniach, prowadząc szkołę.
W 1781 r. zarówno kościół, jak i kolegium zostały przekazane benedyktynom, którzy
przenieśli się z Płocka do Pułtuska przede wszystkim z zadaniem nauczania młodzieży6. Najpilniejszą potrzebą było w tym czasie zbudowanie nowego klasztoru i szkoły,
gdyż XVI-wieczne zabudowania były w fatalnym stanie technicznym (co poświadcza
inwentarz z 1781 r., publikowany pod nr 1). Stało się to możliwe dopiero po pożarze,
który 8 II 1799 r. całkowicie zniszczył dawne kolegium jezuickie. Wypalone ruiny przykryto tymczasowym dachem i tam „między rozwalinami murów z niebezpieczeństwem nawet życia” mieszkali mnisi przez ponad siedem lat. Tam też odbywały się
zajęcia lekcyjne7.
Dzięki pomocy finansowej władz pruskich budowa nowego klasztoru i szkoły ruszyła 2 III 1803 r. Do 9 XI 1806 r. ukończono lewe, południowe skrzydło budynku,
gdzie miała się mieścić część klasztorna8. Wybuch wojny francusko-pruskiej przerwał prace przy skrzydle północnym, przeznaczonym na potrzeby szkoły. Roboty
ponownie podjęto dopiero 29 III 1816 r. i zakończono w 1819 r., choć drobniejsze
prace wykończeniowe trwały jeszcze do 1825 r.9 Dawny klasztor rozebrano i nie ma
po nim obecnie żadnego śladu. Nowy klasztor wraz ze szkołą był budynkiem dwukondygnacyjnym (parter i pierwsze piętro), połączonym z kościołem korytarzem
4 Ibidem, s. 353; M. OMILANOWSKA, J. SITO (red.), Pułtusk i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, 10,
Dawne Województwo Warszawskie, 20), Warszawa 1999, s. 79–81.
5
M. OMILANOWSKA, J. SITO (red.), Pułtusk i okolice, s. 77.
6 K. WIŚNIEWSKI, Z dziejów konwentu benedyktynów w Pułtusku w latach 1781–1864, [w:] Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 6, red. J. SZCZEPAŃSKI, Pułtusk 2005, s. 111.
7 Ibidem, s. 118.
8 Ibidem, s. 125–126.
9 W. H. GAWARECKI, Wiadomość historyczna o benedyktynach Zgromadzenia Płocko-Pułtuskiego, „Pamiętnik
Religijno-Moralny”, 7, 1844, s. 19.
110
(ryc. 2). W 1833 r. władze rosyjskie odebrały prowadzenie szkoły benedyktynom.
Zakonnicy jednak nadal mieszkali w skrzydle południowym gmachu. Przed I wojną światową budynek podwyższono o drugie piętro. Obecnie mieści się tu Liceum
Ogólnokształcące im. Piotra Skargi (ryc. 3).
Ryc. 2. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, jeszcze z jednopiętrowym klasztorem i szkołą.
Pocztówka z początku XX w.
Ryc. 3. Pułtusk, dawny klasztor i szkoła benedyktynów, obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Piotra Skargi.
Fot. K. WIŚNIEWSKI
111
W latach 1827–1828 benedyktyni przeprowadzili gruntowny remont kościoła pod
kierunkiem architekta Józefa Borettiego przy udziale Wacława Ritschla. Świątynia
była wówczas uważana za jedną z najpiękniejszych na Mazowszu. Zwiedzający ją po
remoncie Wincenty Hipolit Gawarecki pisał pełen zachwytu:
prawdziwą jest ozdobą Pułtuska, a jeżeli troskliwość późniejsze zgromadzenie, podobna obecnej, w przestrzeganiu całości Kościoła swego ożywiać nie przestanie, długo on będzie jeszcze miejscem oddawania
czci przynależnej Najwyższemu; wnuki wnuków istniejącego pokolenia cieszyć się widokiem jego i miłosierdzia Pana Zastępów dla siebie pod ołtarzami jego wzywać będą10.
Ryc. 4. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów.
Pocztówka z okresu II wojny światowej
10
Ibidem, s. 10.
112
Ryc. 5. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów.
Pocztówka z okresu II wojny światowej
113
Niestety nie sprawdziły się przewidywania zasłużonego historyka. Po kasacie konwentu benedyktynów w 1864 r. mnichów wywieziono do klasztoru kamedułów na
warszawskich Bielanach. Przy kościele pozostał jedynie o. Leonard Wiśniewski (1808–
1880) jako wikariusz odpowiedzialny za stan świątyni. Kościół stał się własnością parafii św. Mateusza (kolegiackiej).
Czarnym dniem w dziejach kościoła okazał się 21 VII 1875 r., kiedy to ogromny pożar
Pułtuska niemal całkowicie zniszczył świątynię: spłonęły wszystkie ołtarze, dach i prawie całe wyposażenie, ocalały nieliczne obrazy i paramenta liturgiczne (zob. niżej).
Z dymem poszła większość wspaniałego księgozbioru, gromadzonego przez stulecia
przez jezuitów i benedyktynów.
Kościół odbudowano w latach 1875–1880, wprowadzając jednak pewne zmiany,
m.in. zmieniono hełmy wież i znacznie obniżono wysokość kalenicy dachu (o około 4,5 m). Aż do I wojny światowej trwało wyposażanie wnętrza kościoła, które jednak nigdy nie odzyskało w pełni dawnego blasku. W latach 1864–1939 kościół służył
głównie młodzieży gimnazjum, a następnie liceum, stąd też potocznie do dziś nazywany jest kościołem szkolnym.
Nieodwracalne zmiany przyniosła II wojna światowa. W budynku liceum i w kościele Niemcy urządzili magazyn żywności i materiałów medycznych; wnętrze kościoła
zostało w znacznym stopniu zdewastowane. Na przełomie lat 1944 i 1945 podczas
ostrzału artyleryjskiego zostały zniszczone obie wieże, dach nad zakrystią, chór muzyczny, część frontonu i sklepienia. W latach 1948–1957 prowadzono odbudowę
świątyni, jednak w jej trakcie nie zrekonstruowano, niestety, obu wież fasady.
Kolejny remont przeprowadzono w latach 1994–1996, m.in. zamurowano wejścia do
krypt, usunięto barokową posadzkę i wymieniono dolną partię tynków11.
W 2011 r. biskup płocki Piotr Libera utworzył przy kościele św. św. Piotra i Pawła nową
parafię pw. bł. (obecnie św.) Jana Pawła II12. Obecny stan świątyni i jej najbliższego
otoczenia przedstawiają ryc. 6–16.
11
12 W tym miejscu chciałbym złożyć serdeczne podziękowania Księdzu proboszczowi Sławomirowi Andrzejowi Stefańskiemu za umożliwienie wykonania dokumentacji fotograficznej obiektu.
114
Ryc. 6. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, stan obecny. Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 7. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, stan obecny. Fot. K. WIŚNIEWSKI
115
Ryc. 8. Pułtusk, dom parafialny wybudowany na terenie dawnego ogrodu klasztornego. Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 9. Pułtusk, ruiny baszty murów miejskich, w której w XIX w. mieszkał ogrodnik benedyktynów.
Fot. K. WIŚNIEWSKI
116
Ryc. 10. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, ołtarz główny. Fot. K. WIŚNIEWSKI
117
Ryc. 11. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, nawa główna, widok z chóru muzycznego.
Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 12. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, ołtarze boczne na filarach nawy północnej.
Fot. K. WIŚNIEWSKI
118
Ryc. 13. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, empora południowa. Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 14. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, skarbiec nad zakrystią północną. Fot. K. WIŚNIEWSKI
119
Ryc. 15. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, zakrystia południowa. Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 16. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, zamurowane okno do prezbiterium w skarbcu
nad północną zakrystią – dawna loża. Fot. K. WIŚNIEWSKI
120
Z pozostałych budowli poklasztornych należy wspomnieć piwnice wymienione
w wykazie publikowanym w niniejszym artykule pod nr 5 (ryc. 17). W 1567 r. jezuici
kupili od mieszczki Anny Abramowej zadrzewiony pagórek, który nazwali, żartobliwie nawiązując do nazwiska dawnej właścicielki, Górą Abrahama13. Co ciekawe, nazwa ta przetrwała aż do dnia dzisiejszego, stanowiąc jeden z niewielu śladów obecności jezuitów w Pułtusku. W 1573 r. rozpoczęto drążenie pod górą sieci korytarzy
i pomieszczeń, które miały służyć jako magazyny żywności dla zakonników i – przede
wszystkim – dla uczniów kolegium. Pierwsze dwa korytarze miały 14,5 i 11,4 m długości, około 1,5 m szerokości i 1,9–2,11 m wysokości. W kolejnych dwóch stuleciach
piwnice zostały znacznie rozbudowane i liczyły kilkadziesiąt metrów długości i około
10 podziemnych pomieszczeń. Po kasacie zakonu jezuitów benedyktyni użytkowali
je do 1864 r., a następnie zostały zamknięte i w późniejszym okresie nawet zamurowane14. Obecnie piwnice są pod opieką Muzeum Regionalnego w Pułtusku i nie są
udostępniane zwiedzającym.
Na zakończenie trzeba jeszcze wspomnieć o moście przez odnogę Narwi zwaną Narewką, płynącą obok klasztoru i kościoła. Co prawda obecny most został zbudowany
po II wojnie światowej, jednak swe usytuowanie zawdzięcza benedyktynom i do dziś
nosi ich miano (ryc. 18). Do 1819 r. most stał kilkadziesiąt metrów dalej w dół rzeki, łącząc klasztor z jego folwarkiem, i był zupełnie nieużyteczny dla mieszkańców
Pułtuska. Dopiero benedyktyni przenieśli go na linię obecnej ul. Benedyktyńskiej,
prowadzącej do rynku, dając w ten sposób mieszkańcom miasta kolejne dogodne
połączenie15.
Okoliczności spisania inwentarzy, losy mobiliów
Publikowany w tym wydawnictwie inwentarz z 25 VII 1781 r. (nr 1) powstał w związku z przejmowaniem kościoła i kolegium jezuickiego przez benedyktynów z Płocka.
Na sesji w dniu 11 maja tego roku Komisja Edukacji Narodowej na prośbę biskupa
płockiego Michała Jerzego Poniatowskiego zgodziła się, by benedyktyni z opactwa
św. Wojciecha w Płocku poprowadzili szkołę w Pułtusku, otrzymując kolegium i kościół w wieczyste użytkowanie. W zamian benedyktyni zobowiązali się uczyć młodzież i utrzymywać z własnych zasobów finansowych szkołę, klasztor i kościół oraz
wypłacać pensję rektorowi szkoły, którym na razie miał pozostać eksjezuita Piotr
Gościcki. W czerwcu 1781 r. benedyktyni przekazali biskupowi płockiemu i jego następcom swój klasztor w Płocku wraz z kościołem św. Wojciecha, a 25 lipca nastąpiło
oficjalne przejęcie kościoła św. św. Piotra i Pawła i kolegium, choć cała przeprowadzka
do Pułtuska zakończyła się w połowie września tego roku16.
13 R. LOLO, Towarzystwo Jezusowe w diecezji płockiej 1566–1773. Studium koegzystencji w dobie recepcji
reformy trydenckiej, Pułtusk 2013, s. 71.
14 D. STABROWSKA, Lochy, [w:] A. HENRYKOWSKA, R. LOLO (red.), Pułtuskie osobliwości. Materiały wydane w roku
obchodów 750-lecia nadania praw miejskich, Warszawa 2007, s. 132–146.
15
K. WIŚNIEWSKI, Z dziejów konwentu, s. 128.
16
Ibidem, s. 111–114.
121
Ryc. 17. Pułtusk, wejście prowadzące do piwnic pod Górą Abrahama. Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 18. Pułtusk, Most Benedyktyński. Fot. K. WIŚNIEWSKI
122
Inwentarz z 1781 r. jest jedynym inwentarzem, który prócz kościoła obejmuje również kolegium. Nie jest on jednak pierwszym spisem inwentarzowym powstałym po
kasacie zakonu jezuitów. Już w 1773 r. w Pułtusku zjawili się lustratorzy z Komisji Rozdawniczej, którzy sporządzili inwentarz („lustrację”) przejmowanych dóbr pojezuickich. Niestety nie ma po nim żadnego śladu17. Zachował się jednak późniejszy o dwa
lata opis wraz z inwentarzem kościoła św. św. Piotra i Pawła, sporządzony z okazji wizytacji generalnej przeprowadzonej przez biskupa koadiutora płockiego Krzysztofa
Szembeka 9 XI 1775 r. Inwentarz ten został już wydany drukiem, z tego też względu
zrezygnowałem z jego publikacji w niniejszym artykule18, nie od rzeczy jednak będzie przytoczenie kilku jego fragmentów i omówienie zmian, jakie nastąpiły w ciągu
sześciu lat, między 1775 a 1781 r.
Po opisie kościoła i jego mobiliów inwentaryzatorzy zajęli się kwestią utrzymania
świątyni i byłymi zakonnikami:
Przy tym kościele nie masz żadnego księdza, który by per institutionem albo per applicationem a jurisdictione spirituali, tylko mieszkający księża w kolegium przy Szkołach Wojewódzkich profesorowie dla
potrzeby studentów Msze odprawują i do słuchania spowiedzi ex consistorio facultates biorą. Jako zaś ciż
profesorowie od Prześwietnej Komisyi Edukacyjnej zgodzeni i płaceni zostają, tak i pro conservandis sartis
tectis ecclesiae et necessitatibus sacristiae jest kwota wyznaczona, lecz z tej Jmć ks. prefekt szkół kalkuluje
się Komisyi Edukacyjnej. Oprócz zaś wzmiankowanej kwoty na reparacyją kościoła i utrzymanie zakrystyi
żadnego innego funduszu na kościół ani księdza nie masz po skasowaniu jezuitów, gdyż to wszystko cokolwiek do tego kościoła i kolegium należało, rozrządzone jest w ręce osób świeckich jako dobra pojezuickie przez Komisyją Rozdawniczą. Zaś WJX. kanonik prefekt teraźniejszy informuje, że osobnej kwoty nie
odbiera na kościół ani zakrystyją, tylko wraz na reparacyją z kolegium, a stąd wynika, iż kościół w dalszym
czasie in casum ruiny lub znaczniejszej ekspensy certum fundum mieć nie będzie.
W tym kościele żadnej konfraterni ani kongregacyi nie masz, ponieważ po zniesieniu jezuitów i te, które
były trzy, to jest: Sodalitatis Marianae, Cordis JESU et Bonae Mortis przez niedostatek na odprawianie
i utrzymanie nabożeństw i odpustów same upadły. Przetoż i odpusty, które przed tym na różne dni i święta
pozwolone były, teraz się nie odprawują.
Osoby przy tym kościele mieszkające są te ad praesens: WJX. Józef Poliwczyński, kanonik inflantski, prefekt szkół wojewódzkich pułtuskich; JX. Ludwik Roszkowski, profesor philosophiae; JX. Jan Powahl, profesor niemieckiego języka; JX. Marcin Wysoczarski, profesor eloquentiae; JX. Andrzej Rostkowski, profesor
humaniorum; JX. Wawrzeniec Czarzasty, nomine emeritus; JX. Antoni Życki, nomine emeritus. Ci wszyscy
wyżej wyrażeni mają facultaty słuchania spowiedzi. JX. Dominik Ostrowski, invalidus; X. Wiktor Poniatowski, clericus, profesor mathesos; X. Paweł Kulesza, clericus, profesor grammatices19.
17
J. PASZENDA, Budowle jezuickie, s. 336.
18 A. F. K. WOŁOSZ, Opis kościoła pojezuickiego w Pułtusku z 1775 r., „Studia Mazowieckie”, 3, 1994, s. 104–
114. Drugim powodem pominięcia tego inwentarza w niniejszym wydawnictwie jest brak dostępu do
jego oryginału, który znajduje się w rękach prywatnych. Uniemożliwia to korektę opublikowanego tekstu,
który przynajmniej w kilku miejscach budzi pewne wątpliwości, a poza tym nie został wydany zgodnie
z instrukcją wydawniczą.
19
Ibidem, s. 114–115.
123
Stan techniczny kościoła między 1775 a 1781 r. w zasadzie nie uległ żadnej zmianie, nie zmieniły się również przeznaczenie pomieszczeń i wystrój wnętrza świątyni.
Uwagę natomiast zwraca inna rzecz: kompletny brak w inwentarzu z 1781 r. wzmianki o przedmiotach ze srebra oraz szatach liturgicznych, których wiele wymieniono
w spisie wcześniejszym o sześć lat. Brak np. 21 ornatów adamaszkowych, atłasowych,
aksamitnych i wykonanych z innych materiałów, nie ma 4 dalmatyk, 3 kap, a z 13 alb
zostały tylko 4 zdatne do użytku i 5 podartych. Podobnie znacząco zmalała liczba
korporałów, humerałów, obrusów, komeż i wielu innych przedmiotów20. W 1775 r.
wymieniono ponadto kilkanaście wyrobów ze srebra:
puszka większa srebrna ab intra et ab extra wyzłacana – 1, monstrancyja staroświecka w wieżyczkę robiona cała – 1, kielichów srebrnych małych, pozłacanych, nowych, tam ab extra quam ab intra z patenami
takimiż – 4, promienie pozłacane nad głową św. Ignacego srebrne – 1, tabliczka srebrna na ołtarz św. Tadeusza – 1, ramki srebrne w ręku św. Tadeusza z koronką srebrną pozłacane – 1, laury srebrne nad głową
św. Tadeusza – 2, promienie z gwiazdami i biretem srebrne – 1, promienie pozłacane nad głową św. Ksawerego – 1, krzyżyk srebrny blisko półłokciowy w ręku św. Ksawerego – 1, tabliczka srebrna na ołtarzu Boskiej
Opatrzności – 1, blach srebrnych małych na drzwiczkach u cyborium – 221.
Żaden z tych przedmiotów nie jest wymieniony w inwentarzu z 1781 r. Nawet jeśli
przyjąć, że tabliczki wotywne czy zdobienia obrazów w ołtarzach zostały po prostu
pominięte przy opisie ołtarzy, to trudno byłoby pominąć kilkudziesięciocentymetrową przecież monstrancję. W inwentarzu z 1775 r. uwagę zwraca mała liczba srebrnych
paramentów i zupełny brak paramentów złotych oraz mobiliów, o których skądinąd
wiadomo, że znajdowały się w posiadaniu jezuitów. Nie wspomina się o np. podarowanych przez króla Władysława IV i ochmistrzynię dworu Urszulę Meierin w czasie
wizyty w Pułtusku w 1635 r. srebrnych hermach na relikwie, które miały rysy ofiarodawców22. Hermy te obecnie znajdują się w Muzeum Diecezjalnym w Płocku, musiały
zatem zostać zabrane z kościoła jezuitów jeszcze przed sporządzeniem inwentarza
w 1775 r., zapewne zaraz po kasacie.
Daje to asumpt do stwierdzenia, że już inwentarz z 1775 r. pokazuje nam tylko niewielką część cenniejszych mobiliów jezuickich; większość z nich została z kościoła
zabrana, a kolejny inwentarz, z 1781 r., ciągłość tego procesu tylko potwierdza. Oczywiście nie może tu być mowy o jakiejś masowej kradzieży ruchomości pojezuickich
przez osoby prywatne na własny użytek (choć zapewne i takie wypadki się zdarzały),
nie wydaje się również, by zajęła je KEN, co z pewnością wywołałoby ostrą reakcję
biskupa płockiego i miejscowego duchowieństwa. Za przejęciem tych dóbr stali
najprawdopodobniej biskup i kanonicy katedralni płoccy oraz kanonicy kolegiaccy pułtuscy, którzy w trosce o pomnożenie splendoru swoich świątyń „rekwirowali”
i przekazywali swoim kościołom pojezuickie precjoza. Wszystko to odbywało się za
wiedzą byłych jezuitów, którzy nadal mieszkali w kolegium, lecz nie mieli praktycznie
żadnych możliwości przeciwdziałania, ponieważ jako kler świecki diecezji podlegali
20
Ibidem, s. 111–112.
21
Ibidem, s. 114.
22
R. LOLO, Towarzystwo Jezusowe, s. 83.
124
miejscowemu ordynariuszowi. Można się spodziewać, że zarówno w płockim muzeum, jak i w skarbcu kolegiaty pułtuskiej znajduje się przynajmniej kilka pojezuickich przedmiotów.
Właściwie jedynym obiektem nadal przechowywanym w kościele św. św. Piotra i Pawła, co do którego można mieć pewność, że należał do jezuitów, są relikwie św. Eugenii
(ryc. 19). W skarbcu nad południową zakrystią zachowały się dwa relikwiarze (ryc. 20),
w jednym, obecnie pustym, znajdowały się zapewne relikwie św. Pelagii, gdyż szczątki obu tych świętych męczennic sprowadził z Rzymu i uroczyście przekazał jezuitom
w obecności pary królewskiej Zygmunta III i Konstancji biskup płocki Henryk Firlej
w 1619 r.23
Kasata opactwa benedyktynów w 1864 r. przyniosła kolejną akcję inwentaryzacyjną.
W klasztorze benedyktynów delegacja do przejęcia majątku zjawiła się na początku
stycznia 1865 r. Nie zachowały się materiały archiwalne dokumentujące jej działalność. Jej skład znamy z podpisów pod inwentarzem: ks. Wielgolawski, Wunderlich,
Jaskłowski, Powichrowski, nieznany z nazwiska podpułkownik rosyjski oraz wikariusz
kościoła ks. Leonard Wiśniewski.
W pierwszej kolejności, 5 I 1865 r., zostały spisane zapasy żywności w spiżarni
i piwnicach klasztoru (nr 5). Wartość zapasów oszacowali biegli Józef Pętkowski
i Ludwik Hasselberg, a ich ustalenia zatwierdzili delegaci. Ci sami biegli 27 stycznia spisali ruchomości kościoła (nr 2) i dokonali wyceny wszelkich ruchomości
i sprzętów domowych znajdujących się w klasztorze (nr 3). Następnego dnia sporządzono sumaryczny spis ksiąg należących do benedyktynów (nr 4), a także opis
kościoła i klasztoru, wykazy ogrodzeń i ogrodów owocowych i warzywnych (wspomina o tym kolejny inwentarz z 1869 r.), jednak nie zachowały się one do naszych
czasów.
W pewnym stopniu stratę tę niweluje inwentarz spisany 9 IX 1869 r. prawdopodobnie w związku z oddaniem większości pomieszczeń klasztornych na potrzeby szkoły
(nr 6). Dosłownie powtórzono w nim spis aparatów kościelnych z 1865 r., a chyba
także i zaginione opisy kościoła, części klasztoru, ogrodzeń i ogrodów.
Ostatni z prezentowanych tu inwentarzy sporządzono 11 III 1882 r. Powstał podczas przekazywania świątyni w zarząd nowemu wikariuszowi, ks. Wiktorowi Gogolewskiemu (nr 7). Inwentarz ten ukazuje skalę zniszczeń dokonanych przez ogień
w 1875 r. i opisuje zupełnie inne wnętrze kościoła niż znane nam z poprzednich
spisów. Wynika z niego, że z pożaru ocalało przynajmniej sześć obrazów, przedstawiających (numery w nawiasach odnoszą się do pozycji inwentarza z 1865 r., publikowanego pod nrem 2): Zwiastowanie NMP z sukienką posrebrzaną (3), św. Józefa z Dzieciątkiem z takąż sukienką (9), NMP Częstochowską z takąż sukienką
(1), św. Benedykta (26), św. Scholastykę (5 lub 30), św. Rodzinę (niewymieniony
w 1865 r.).
23
Ibidem, s. 86.
125
Ryc. 19. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, relikwie św. Eugenii. Fot. K. WIŚNIEWSKI
Ryc. 20. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, relikwiarze. Fot. K. WIŚNIEWSKI
126
Z tych obrazów obecnie w kościele św. św. Piotra i Pawła znajdują się prawdopodobnie dwa, które wstawiono w zbudowane pod koniec XIX w. ołtarze boczne. Pierwszym z nich jest obraz przedstawiający św. Benedykta, z drugiej ćwierci XVIII w.
(ryc. 21), przeniesiony z dawnego opactwa benedyktynów w Płocku, drugim – obraz z wyobrażeniem św. Józefa z Dzieciątkiem, wykonany w drugiej połowie XVIII w.
(ryc. 22)24. Autorzy Katalogu Zabytków Sztuki ustalili, że w skarbcu kolegiaty pułtuskiej znajduje się jeszcze kilka innych obrazów pochodzących z kościoła benedyktyńskiego. Są to dwa wizerunki św. Scholastyki (wspomniane w inwentarzu z 1865 r.
– poz. 5 i 30), obraz przedstawiający papieża Klemensa XI zatwierdzającego konstytucję Polskiej Kongregacji Benedyktyńskiej (być może to poz. 40), a także niewymieniane w inwentarzach wizerunki: św. Benedykta oddającego benedyktynów
i benedyktynki w opiekę Matki Bożej, św. Benedykta ze sceną uratowania br. Placyda przez br. Maura oraz obraz nieokreślonego świętego męczennika. Wszystkie
te malowidła, wykonane w drugiej ćwierci XVIII w., przywieziono do Pułtuska ze
starego klasztoru w Płocku25.
Z pożaru w 1875 r. ocalały również (numery w nawiasach odnoszą się do pozycji
z inwentarza nr 2): kielich ze złota francuskiego (79), monstrancja miedziana złocona (76), kielich duży do komunikantów (77), puszka do cyborium miedziana złocona
(78), 11 kielichów srebrnych (80), 9 paten srebrnych pozłacanych (81), kielich platerowany (82), krzyż srebrny z drzewem z Krzyża Świętego (83), pacyfikał srebrny z promieniami (84), pacyfikał (85), trybularz srebrny (86), łódka do kadzidła srebrna (87),
pastorał miedziany posrebrzany (?), a także kilka sprzętów z cyny, mosiądzu i miedzi.
Większość tych rzeczy była w fatalnym stanie, w związku z czym konsystorz pułtuski
prosił biskupa płockiego we wrześniu 1880 r. o zgodę,
aby część tych pozostałości mogła być spieniężoną i fundusz stąd otrzymany obrócony na wewnętrzne
urządzenie kościoła. Do sprzedaży kwalifikują się ze srebra: kielichów srebrnych sztuk 8, patyn sztuk 5,
pacyfikał mniejszy, mosiądz, miedź i cyna. Wszystko zniszczone do użycia niezdatne bez poprzedniej reparacyi. Trzy kielichy odznaczające się swą starożytnością wypadnie wyrestaurować, kielich platerowany
pozostawić do codziennego użytku, trybularz przerobić na lamparz przed ciborium, reszta in statu, in quo
może być użytą.
Ostatecznie przedmioty te sprzedano w marcu 1881 r. Fabryce Wyrobów Srebrnych
Ludwika Nast w Warszawie i zostały prawdopodobnie przetopione, trybularz natomiast i dwa kielichy z patenami zostały poddane w tejże fabryce renowacji26.
Nie wiadomo, co stało się z ocalałymi paramentami – nie ma ich w skarbcu kościoła
„szkolnego”. Część z nich zapewne znajduje się w skarbcu kolegiaty pułtuskiej, jednak
ich identyfikacja na podstawie dość ogólnych zapisów w inwentarzach jest w praktyce niemożliwa.
24
25
Ibidem, s. 46.
26 Archiwum Diecezjalne w Płocku (dalej: AD Płock), Akta zakonne – benedyktyni, Akta kościoła pobenedyktyńskiego 1865–1881, b.p.
127
Ryc. 21. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, obraz w ołtarzu bocznym
przedstawiający św. Benedykta. Fot. K. WIŚNIEWSKI
128
Ryc. 22. Pułtusk, kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów, obraz w ołtarzu bocznym
przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem. Fot. K. WIŚNIEWSKI
129
Z bogatego księgozbioru jezuicko-benedyktyńskiego, liczącego 9292 woluminy,
ocalały jedynie pojedyncze egzemplarze. W Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Płocku przechowywane są obecnie trzy woluminy z XVI w., również trzy
z XVII w. oraz 14 druków XVIII-wiecznych27.
Szczęśliwie ocalało z płomieni archiwum benedyktynów, które obecnie jest podzielone między zasoby Archiwum Państwowego w Warszawie Oddział w Pułtusku i Archiwum Diecezjalnego w Płocku28.
Nie sposób dokładnie określić, ile w rzeczywistości mobiliów przetrwało pożar, ile
uległo kradzieży, która z reguły towarzyszyła tego typu nieszczęściom, ile wreszcie
zostało zagubionych lub pospiesznie umieszczonych w miejscach, o których potem
szybko zapomniano. Można tu przywołać casus mitry opackiej. Inwentarz z 1865 r.
wymienia cztery mitry opackie (zob. nr 2, poz. 74), w inwentarzu z 1882 r. natomiast
brak o nich jakiejkolwiek wzmianki, co sugerowałoby, że padły pastwą płomieni.
Jednak przynajmniej jedna mitra spoczywała gdzieś na strychu dawnego klasztoru
i w 1944 r. została zabrana stamtąd przez jednego z oficerów niemieckich i wywieziona do Niemiec (ponadto oficer ów zabrał dwa XVI-wieczne starodruki i cztery dokumenty pergaminowe). Obiekty te zostały przekazane do Archiwum Diecezjalnego
i Muzeum Diecezjalnego w Płocku w latach 90. ubiegłego stulecia29.
Wiele do życzenia pozostawia też dokładność powstających spisów inwentarzowych.
Inwentaryzatorzy, zwłaszcza w wieku XVIII, spisywali tylko te rzeczy, które uznawali
w jakiś sposób za wartościowe i cenne, pozostałe pomijali30. Decydowała przy tym
przede wszystkim wartość materialna danego przedmiotu, a nie jej walory pamiątkowe, sentymentalne czy religijne. Najlepszym tego przykładem są wspominane relikwie św. Eugenii, które przetrwały do naszych czasów, jednak nie wymienia ich żaden
z inwentarzy. Drewniany relikwiarz nie został widać uznany za godny umieszczenia
w spisie przedmiotów wartościowych.
27 W. GRACZYK, J. MARSZALSKA, Księgi rękopiśmienne i stare druki w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium
Duchownego w Płocku. Z dziejów kultury polskich bibliotek kościelnych w dawnych wiekach, Kraków 2010,
s. 54–57.
28 Szerzej o losach archiwum benedyktyńskiego zob. K. WIŚNIEWSKI, Archiwum konwentu płocko-pułtuskiego benedyktynów, [w:] A. LASZUK (red.), Ochrona zasobu archiwów kościelnych, Warszawa 2012, s. 78–84.
29 T. ŻEBROWSKI, Zasób Archiwum Diecezjalnego w Płocku i jego przydatność do badań nad zakonami męskimi od schyłku średniowiecza po XIX wiek, [w:] B. KALINOWSKA (red.), Zakony rzymskokatolickie na Mazowszu
(z uwzględnieniem Kurpiowszczyzny). Materiały z sesji naukowej „Zakony męskie na Północnym Mazowszu do
1864 roku”, Ostrołęka 2008, s. 16–17.
30 K. WIŚNIEWSKI, Inwentarze generalne Zamku Królewskiego w Warszawie XVIII–XIX wieku. Okoliczności powstania, przemiana form, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 52, 2004, 1, s. 22.
130
Edycja
1
Inwentarz kościoła św. Piotra i Pawła oraz kolegium jezuickiego, 25 VII 1781
Źródło: AD Płock, Akta zakonne – benedyktyni, Dokumenty dotyczące benedyktynów
w Płocku i Pułtusku 1781–1855, Inwentarz kościoła i kolegium pojezuickiego od Prześwietnej Komisyi Edukacyi Narodowej WW.XX. Benedyktynom na wieczne czasy podany
die 25 julii Anno Domini 1781, k. 5–8.
Idąc od miasta, jest parkan naokoło cmentarza murowany, z wierzchu i boków reparacyi potrzebujący, osobliwie w linii od północy, gdzie w rogu przy Kolegium mur
ze wszystkim circiter na dwa pręty rozwalony, podobnież w linii od wschodu, gdzie
przy furtce przed Kolegium znaczna jest dziura. W tym parkanie w linii od wschodu,
prosto drzwi wielkich kościelnych, jest brama z pobocznemi dwiema furtkami z nią
złączonemi, w tej samej linii naprzeciwko Kolegium jest furtka. W linii od północy jest
podobnychże furtek dwie, u tych wszystkich furtek i bramy ni masz zamknięcia.
Kościół z fundamentów niedawno wymurowany stoi facjatą na wschód słońca, zewnątrz i po wierzchu wapnem wytrynkowany, o dwóch wieżach w kwadrat murowanych circiter na 140 łokci wysokich31, z oknami, gankami dla trębaczów, z różnym
gzymsowaniem, na których kopuły z krzyżami i gałkami pozłacanemi malarskim złotem, kopuły blachą żelazną czerwono malowaną pokryte. W jednej wieży są dzwony,
jeden większy, drugi mniejszy, trzeci mały czyli sygnaturka, w drugiej zegar żelazny
bijący godziny i kwadranse z dwiema dzwonami, reparacyi potrzebujący. Między
temi wieżami facjata kościoła z gzymsami i różną sztukateryją mularską, gzymsy niektóre blachą pokryte mająca, na której wierzchu krzyż żelazny złotem malarskiem
pozłacany, pod krzyżem okno okrągło podługowate, drugie pod nim za gzymsem
podługowate, pod tym okno trzecie okrągłe ze szkłem zupełnie dobrym. W tej facjacie nad drzwiami jest kamień marmurowy, pod którym cyfra imienia JEZUS gipsowana. Drzwi dębowe, podwójne, z zamkiem, wielkie, skoblem, zawiasami żelaznemi.
Wszedłszy do kościoła na prawej ręce przy pierwszym od drzwi filarze ołtarz drewniany snycerską robotą, częścią malowany, częścią pozłacany, z obrazem św. Jana
Nepomucena na płótnie malowany z sukienką na tekturze po malarsku wyrobioną
z floresami, geniuszami i antependium biało malowanym. Na drugim filarze ołtarz
także snycerską robotą, częścią malowany, częścią pozłacany, z obrazem św. Józefa
na płótnie malowanym z sukienką na tekturze po malarsku wyrobioną, z antependium niebiesko malowanym i po części posrebrzanym. Na trzecim ołtarz podobnyż
z obrazem św. Stanisława Kostki na płótnie malowanym z sukienką na tekturze po
malarsku wyrobioną, z antependium zielono malowanym, po części posrebrzanym.
Przy ty[m] filarze jest ambona stara, z której pozłota i malowanie po części opadło. Na
31 Łokieć polski = 59,55 cm. Wysokość wież wynosiłaby zatem ponad 83 m, co nie wydaje się prawdopodobne. Bardziej godne zaufania są późniejsze dane, z 1869 r., określające wysokość wież na 100 stóp,
czyli około 29 m.
131
czwartym filarze podobnyż pierwszym [ołtarz] z obrazem św. Franciszka Ksawerego
na płótnie malowanym z sukienką na tekturze wyrobioną, z antependium czerwono
malowanym.
Między tym filarem i murem ściany kościoła jest kaplica św. Krzyża z kratką drewnianą z drzwiczkami. Ołtarz w tej kaplicy czarno malowany z niektóremi wyrażeniami
z życia św. Stanisława Kostki, kolumny tego ołtarza snycerskiej roboty, wyzłocone.
W środku tego ołtarza effigies Crucifixi wiszące, pod tą aksamit czerwony zasłaniający
miejsce do obrazu, na wierzchu tego ołtarza jest obraz św. Barbary. Na tej stronie przy
ścianie stoją trzy konfesyjonały stolarskiej roboty z drzwiczkami, zawiaskami i haczykami, szarym pokostem pomalowane, a czwarty ku drzwiom wielkim, stary.
W początku prezbiterium są kratki snycerską robotą rzęte [s] w floresy, szaro malowane, z drzwiczkami na zawiasach żelaznych, przy tych kratkach z obu stron przy
murze są ławki drewniane, roboty stolarskiej, malowane. W środku jest ołtarz wielki
drewniany o ośmiu kolumnach wspaniałej struktury, na nich jest dwunastu Apostołów z drzewa rzniętych. Ten ołtarz po części złocony, po części różnemi kolorami przyozdobiony, w środku jego jest obraz niewielki Matki Boskiej, z sukienką na tekturze po
malarsku wyrobioną, z zasuwą, na której jest wyrażenie św. Apostołów Piotra i Pawła.
Po lewej stronie na pierwszym filarze od wielkiego ołtarza jest ołtarz snycerską robotą pozłacany, częścią kolorami przyozdobiony, z obrazem św. Ignacego na płótnie
malowanym, z sukienką na tekturze po malarsku wyrobioną, z an[te]pendium czerwono malowanym. Między tym filarem a ścianą kościoła znajduje się kaplica, do tej
są kratki drewniane z drzwiczkami, zawiaskami i haczykiem. W tej kaplicy jest ołtarz
snycerskiej roboty czarno malowany i po części pozłacany, z kolumnami. W środku
tego jest obraz na płótnie malowany Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, z sukienką na tekturze po malarsku wyrobioną i zasuwą z podobnymże wyrażeniem,
z antepedium czerwono malowanym, po części posrebrzanym.
Na drugim filarz[e] ołtarz snycerskiej roboty częścią pozłacany, częścią malowany,
z obrazem Opatrzności Boskiej na płótnie malowanym, z antepedium zielono malowanym, po części posrebrzanym. Na trzecim filarze jest ołtarz snycerskiej roboty podobnyż innym z obrazem św. Tadeusza na płótnie malowanym, z antepedium posrebrzanym i malowanym. Na czwartym filarze ołtarz snycerskiej roboty biało malowany
z obrazem Anioła Stróża na płótnie malowanym, z sukienką z tektury, z antepedium
biało malowanym. Na tej stronie jest konfesyjonałów stolarską robotą wyrobionych, szaro malowanych, z drzwiczkami, zawiaskami, haczykami, trzy. Czwarty przy
drzwiach, prostej roboty.
W środku kościoła stoją ławki sosnowe po obu stronach, których jest na każdej stronie 10., oprócz tych przy filarach, przed ołtarzami jest ławek 4. dobrych, podlejszych
pod chórem 7. Posadzka z flisów marmurowa, pod ławkami zaś z cegły. Okien na
pierwszym piętrze z kratami w ołów oprawnych 10., te po części potłuczone, za ołtarzem okno wielkie, w chórkach (które nie są sklepione) jest okien wszystkich 16.,
z tych niektóre po części potłuczone. Nad gzymsami w kościele są ganki drewniane
wokoło kościoła, nad temi okien 12. Grobów w tym kościele znajduje się 3.
132
W prezbiterium przy samym ołtarzu wielkim z jednej strony skarbczyk znajduje się
sklepiony, z posadzką, oknem prętami żelaznemi opatrzonym, drzwiami dębowemi
i zamkiem, z drugiej strony zakrystyja z drzwiami, zawiasami i zamkiem, w tej jest piec
z kaflów białych, okno z kratą żelazną, szaf wielkich 2. Przy zakrystyi jest Biblioteka
z zamkiem, z szafami 2., oknami, w których są kraty żelazne, wyszedłszy z zakrystyi
są wschody na górę. Sklepienie tego kościoła troszkę porysowane, nad tym wiązanie
dobre, wierzch kościoła dachówką jest pokryty, kaplice zaś miedzią, dach tego kościoła potrzebuje reparacyi w niektórych miejscach.
Sprzęty kościelne:
Albów zdatnych do używania – 4.
Łatanych i podartych – 5.
Subkorporałów – 7.
Korporałów – 14.
Puryfikaterzów – 30.
Humerałów – 14.
Ręczników dużych naddartych – 4.
Ręczników ołtarzowych – 39.
Płócienek pod palki – 40.
Komżów całych i łatanych – 6.
Komeżków dla dzieci – 6.
Obrusów ołtarzowych – 50.
Pasków różnych – 14.
Antepediów białych – 2.
Antepedium czarne – 1.
Antepedium skórzane z ramami – 1.
Całun żałobny – 1.
Dywan stary – 1.
Kobierców starych – 2.
Sukien na gradusy – 2.
Zasłon varii coloris – 6.
Zasłon postnych – 2.
Sztuczek atłasowych czerwonych – 4.
Firanek par – 4.
Biretów – 3.
Agenda duża i mała – 2.
Poduszek – 13.
Mszałów rekwialnych – 4.
Mszałów większych i mniejszych – 4.
Kanonów bez szkła – 11.
Kanonów ze szkłem – 3.
Lamp sztuk – 6.
Portatylów dobrych – 10.
Dzwonków ołtarzowych – 6.
Lichtarzów drewnianych – 2.
Krzyżyków z pasyjkami – 10.
Rezurekcyja drewniana – 1.
Krzyż drewniany – 1.
Łyżka blaszana do lania świec – 1.
Obcęgów – 2.
Młotek żelazny – 1.
Nożyczki – 1.
Misa mosiężna do opłatków – 1.
Kufelek mosiężny mały – 1.
Vasculum cynowe przy cymborium – 1.
Vasculum ad Olea Sacra – 1.
Łódka cynowa – 1.
Trybularzów mosiężnych starych – 2.
Forma żelazna do opłatków – 1.
Forma do wyrzynania hostyi – 1.
Forma do komunikantów – 1.
Moździerz zepsuty do tłuczenia kadzidła – 1.
Fajerka żelazna do węgli – 1.
Ampułek cynowych starych z tackami par – 4.
Dzbanuszków cynowych do kwiatów – 6.
Essów cynowych – 2.
Lusterków z lichtarzykami pobielonych – 6.
Cieniów poutrącanych – 4.
Tuwalniów – 2.
133
134
Kolegium stare, znacznie nadrujnowane w dachu i ścianach, które w wielu miejscach,
a najbardziej w samych rogach porozstępowały się, w kwadrat murowane, dwa są
jego piętra wyniesione w jednej linii, a trzeci jest dół, trzy zaś linie są na jedno piętro,
a drugi dół, pobite gontami po części większej nowemi. Pierwsza linia kwadratowa
ma okna na cmentarz i miasto obrócone, w której znajduje się furta z drzwiami i zamkiem, w tej z jednej strony jest schowanie z dwiema okienkami bez szkła, w których są
żelazne kratki, z drugiej strony jest szkoła szósta z oknami i piecem staremi, ławkami
popsutemi, drzwiami i zamkiem dobremi.
Wychodząc z furty w linii prostej jest wejście na dziedzińczyk mały kwadratowy, na
którym w kontynuacyi linii idącej od furty jest izba niegdyś Ministrowska z drzwiami
dobremi i zamkiem, mająca komór dwie, które także mają drzwi dobre z zamkami,
okien wszystkich znajduje się 4., piec 1., ławeczek 4., szafeczek w murze bez zamków
2., trzecia z przegródkami zła, w pośrodku kwadratowym więcej się izb nie znajduje w tej linii na dole, ale taż sama dalej się ciągnie, gdzie wejście jest w drugiej linii
pod anguł prosty od tej wyciągnionej, po prawej stronie jest izba do lekcyi dawania, w której okno jedno stare, ławki, katedra zepsowane, drzwi z zamkiem i kluczem
i piec stare, obok jest druga izba czyli szkoła z drzwiami staremi bez zamka, okien pięć
starych reparacyi potrzebujących, ławki popsowane, piec stary, naprzeciw tej jest
także szkoła, w której okien 4. złych, drzwi bez zamka, piec stary, ławki popsowane.
Wychodząc od tych szkół na podwórko kwadratowe, w tej samej linii, w której szkoły są, jest komórka do schowania z drzwiami i zamkiem złemi. W linii trzeciej od tej
pod anguł prosty wyciągnionej jest refektarz z drzwiami dobremi i zamkiem, z trzema oknami i piecem staremi, szafeczek w murze z zameczkami 2., katederka, obraz
Ukrzyżowanego Pana Jezusa jeden, naprzeciw refektarza jest kuchnia z komórką
obok, w czwartej linii jest spiżarnia z drzwiami żelaznemi, okienkiem z kratą żelazną.
Pierwsze piętro linii na cmentarz położonej, z podwórka kwadratowego są wschody
na to piętro, któremi wchodzą do izby dawniej Rektorskiej, a teraz Prorektorskiej, ta
izba jest z komorą, drzwiami i zamkiem, okien 3. mająca, drzwi do komory z zamkiem
i kluczem, szafek w komorze 2., piec i kominek, naprzeciw tej izby jest kaplica z oknami staremi, z drzwiami, zamkiem, w niej się znajduje ławek starych 2. i zydel, przy tej
kaplicy jest izba z drzwiami, zamkiem, oknami reparacyi potrzebującemi.
Wychodząc z tej izby, jest ganek stary, z tego ganku jest wejście do izby dawniej Prowincjalskiej, to jest izba z komorą ma okien 3., piec i kominek, drzwi tak do izby, jako
i do komory z zamkami i kluczami, szafeczka w murze jedna. Idąc dalej tym gankiem,
jest izba nad kuchnią z komorą, ma okien 2., piec i kominek, drzwi do izby, jako i komory z zamkami i kluczami. Stąd idzie korytarz nad refektarzem, z oknami dwiema
po prawej, a trzema po lewej zepsutemi, na którym znajduje się jedna izbetka ciemna
z piecem, mająca na korytarz jedno dobre okno, a drugie okienko na podwórko kwadratowe, bez szkła, drzwi z zamkiem dobre.
Od tej izby idzie pod anguł prosty drugi korytarz nad szkołami, z dwoma oknami na
jednym końcu, na drugim z jednym, po prawej stronie tego jest izb 3., pierwsza izba
z drzwiami nowemi z zamkiem i kluczem, dwiema oknami na dziedzińczyk kwadratowy,
135
piecem dobrym, z framugą i policzkami. Izba druga z drzwiami i zamkiem ma jedno okno
stare na kwadratowy dziedzińczyk, szafkę w murze i piec stary spólny dwóm izbom. Izba
trzecia ma okno na cmentarz, drzwi z zamkiem i kluczem. Po lewej zaś stronie jest izb 5.,
które mają okna na kanonie. Pierwsza izba ma okien dwie, drzwi dobre z zamkiem i kluczem, piec spólny z izbą następującą. Izba druga ma drzwi dobre z zamkiem i kluczem,
okno jedno stare i kominek. Izba trzecia z drzwiami i z zamkiem, bez pieca, bez szkła
w oknie. Izba czwarta z komorą, ma drzwi z zamkiem, piec zły, kominek, okien 2. reparacyi potrzebujących. Izba piąta ma drzwi z zamkiem, 2. okna, piec i kominek.
Na tej linii jest jeszcze piętro drugie, na korytarz, ma z jednego końca jedno, a z drugiego drugie okno stare, po prawej stronie korytarza jest izb 5. Pierwsza ma drzwi
z zamkiem dobrym, jedno okno, piec, kominek. Izba druga ma drzwi z zamkiem,
okno jedno całe, piec spólny z izbą trzecią, w której drzwi z zamkiem i kluczem, kominek i okno stare. Izba czwarta jest wcale zrujnowana. Izba piąta ma drzwi z zamkiem,
okno jedno, kominek, piec stary. Po lewej stronie zaś jest izb 6, które mają okna na kanonie. Izba pierwsza ma drzwi z zamkiem i kluczem, okien dwie, piec, który ogrzewa
izbę następującą. Izba druga z drzwiami złemi i zamkiem, ma okno jedno stare. Izba
trzecia ma drzwi z zamkiem złym, bez pieca, bez szkła w oknie. Izba czwarta ma drzwi
złe bez zamka, bez pieca, bez szkła w oknie. Izba piąta ma drzwi z zamkiem dobrym
i kluczem, okno jedno i piec. Izba szósta ma drzwi z zamkiem i kluczem dobrym, okna
dwa stare, piec i kominek. Nad tym całym piętrem, tak nad korytarzem, jako i izbami,
pułap zupełnie zgnił, dach potrzebuje także wielkiej reparacyi.
Przy Kolegium zaraz za kuchnią jest budynek stary, drewniany, gontami podbity, czyli
piekarnia, której dach ze wszystkim zły, znajdują się w nim dwa piece do chleba i koryto do rozczyniania, kominek i okien złych 3.
Ogród czyli sad. Murem po części i dylowaniem opasany, mający drzew gruszkowych
54., drzew jabłonkowych 26., czereśnia-wiśnia jedna, wisien latowych 12., brzoskwinek małych 5, morelów 2, krzaków winogronnych 30. Za cmentarzem jest plac mający w sobie łokci kwadratowych 2440, na tym placu jest budynek zły, do mieszkania
prawie niezdatny.
podpisał: W[iktor] Wyszkowski k[anonik] k[atedralny] p[łocki], do spisania inwentarza
wyznaczony mp.
Sprzęty kościelne pozostałe:
Brytfannów miedzianych do topienia wosku – 2.
Konewka do wody miedziana – 1.
Kufel miedziany – 1.
Lichtarzy mosiężnych małych – 2.
Lichtarzy cynowych stołowych – 2.
Lichtarzy cynowych większych i mniejszych – 18.
136
Moździerz do strzelania – 1.
Kociołek miedziany żółty – 1.
Sprzęty kuchenne i refektarskie pozostałe:
Saganek miedziany – 1.
Kociołek – 1.
Brytfanna miedziana – 1.
Łyżka durszlakowa blaszana – 1.
Rożen z łańcuchem – 1.
Patelnia – 1.
Ponewka żelazna – 1.
Dynarków – 2.
Klamra – 1.
Siekac krzywy – 1.
Piła do rznięcia drew – 1.
Wilków do kuchni – 2.
Misa cynowa obręczasta – 1.
Półmisek cynowy duży – 1.
Półmisków cynowych – 3.
Półmisek mały głębszy – 1.
Talerzy cynowych – 10.
Przystawek cynowych głęb[szych] – 10.
Przystawek płaskich cynow[ych] – 6.
Konewek większych cynowych – 3.
Konewek mniejszych cyn[owych] – 3.
Solniczek – 2.
Lichtarzy – 2.
Łyżek małych – 6.
137
2
Wykaz sprzętów kościelnych kościoła św. Piotra i Pawła, 27 I 1865 r.
Źródło: AD Płock, Akta zakonne – benedyktyni, Akta kościoła pobenedyktyńskiego
1865–1881, b.p.
Wykaz aparatów kościelnych należących do klasztoru po księżach benedyktynach
pułtuskich uformowany przez delegacyję do zajęcia pod zawiadywanie Skarbu Królestwa majątków klasztornych, w Pułtusku, dnia 15/27 stycznia 1865 r.
1. Ołtarz wielki św. Piotra i Pawła Apostołów z obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej, ozdobiony 8. kolumnami z 12. apostołami snycerskiej i rzeźbiarskiej roboty, bardzo ozdobny.
2. Ołtarz w kaplicy Jezusa Chrystusa Ukrzyżowanego z obrazem Serca Jezusowego
i wszystkiemi ozdobami.
3. Ołtarz w kaplicy drugiej N. Maryi Panny Zwiastowania. Obraz ozdobiony sukienką
na tekturze, częścią złotem, częścią srebrem wyrabianą, z koronami u Najświętszej
Panny i św. Archanioła Gabryjela oraz lilią srebrnemi, korony złocone, na zasuwie jest
św. Wojciech, a drugiej kondygnacyjej obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej
Maryi Panny.
4. Ołtarz św. Ignacego Loyoli sukienką na tekturze, w części złotem, w części srebrem
malarskiem przyozdobioną, na ołtarzu tym wystawiony jest obraz św. Benedykta mający zawieszony na piersiach krzyżyk złoty i serce maleńkie srebrne.
5. Ołtarz św. Franciszka Ksawerego podobnie ozdobiony z krzyżykiem srebrnym,
w tymże ołtarzu wstawiony jest obraz św. Scholastyki.
6. Ołtarz Boskiej Opatrzności, na tymże obrazie jest votum małe srebrne i relikwiarzyk
z ozdóbką srebrną.
7. Ołtarz św. Stanisława Kostki ozdobiony sukienką na tekturze złotem i srebrem malarskiem.
8. Ołtarz św. Tadeusza Apostoła z wyobrażeniem na ołtarzu twarzy Jezusa Chrystusa
i votum jedno srebrne nad głową św. Tadeusza.
9. Ołtarz św. Józefa ozdobiony podobnie jak św. Stanisława.
10. Ołtarz św. Anioła Stróża z ozdobami.
11. Ołtarz św. Jana Nepomucena z ozdobami.
12. Organy – 1.
13. Ambona – 1.
14. Ławek po obu stronach w kościele – 20.
15. Ławek mniejszych bocznych – 7.
16. Ławek przed chórem w prezbiterium – 3.
138
17. Chór do odprawiania kapłańskich pacierzy w prezbiterium po obu stronach
z ozdobami – 2.
18. Obrazów w framugach nad kaplicami wyobrażających życie Jezusa Chrystusa aż
do Zesłania Ducha Świętego – 12.
19. Obrazów wyobrażających życie Jezusa Chrystusa – 3.
20. Obrazy Świętych, jako to: św. Katarzyny – 1.
21. Obraz św. Maura – 1.
22. Obraz św. Antoniego z Padwy – 1.
23. Obraz św. Męczenników – 1.
24. Obraz św. Franciszka – 1.
25. Obraz Najświętszej Maryi Panny – 1.
26. Obraz św. Benedykta – 1.
27. Obraz św. Alojzego – 1.
28. Obraz św. Wojciecha – 1.
29. Droga do nieba – 1.
30. Obraz św. Scholastyki – 1.
31. Obraz Najświętszej Maryi Panny Łaskawej – 1.
32. Obraz św. Franciszka Borgiasza – 1.
33. Obraz św. Placyda – 1.
34. Obraz Pana Jezusa Ukrzyżowanego – 1.
35. Obraz świętych dwóch japońskich męczenników – 1.
36. Obraz św. Bernarda – 1.
37. Obraz św. Weroniki – 1.
38. Obraz św. Ludwika – 1.
39. Portret Andrzeja Noskowskiego, biskupa płockiego – 1.
40. Portret Klemensa XI – 1.
41. Portret Kryspina Mireckiego, opata – 1.
42. Lawaterz w zakrystyi – 1.
43. Szafka do mszałów w zakrystyi – 1.
44. Mensa do składania ornatów – 1.
45. Mensa druga do składania ornatów i alb – 1.
46. Klęcznik – 1.
47. Dalmatyków koloru czerwonego – 8.
139
48. Ornatów koloru czerwonego z wszelkiemi rekwizytami sztuk – 18.
49. Ornatów koloru białego – 14.
50. Dalmatyków koloru białego – 10.
51. Ornatów koloru zielonego – 11.
52. Ornatów koloru fioletowego – 12.
53. Dalmatyków koloru fioletowego – 2.
54. Ornatów koloru żałobnego – 10.
55. Dalmatyków koloru żałobnego – 2.
56. Kap białego koloru – 5.
57. Kap czerwonego koloru – 4.
58. Kap fioletowego koloru – 1.
59. Kap zielonego koloru – 1.
60. Kap żałobnego koloru – 2.
61. Alb solennych – 5.
62. Alb powszednich – 22.
63. Komży księży i studenckich – 20.
64. Wellów – 1.
65. Effotów – 3.
66. Antepediów – 3.
67. Korporałów – 40.
68. Puryfikaterzy – 148.
69. Humerałów sztuk – 30.
70. Ręczników dużych – 23.
71. Ręczników przy ołtarzach – 33.
72. Obrusów cienkich – 35.
73. Obrusów grubych – 30.
74. Mitry opata – 4.
75. Biretów – 4.
76. Monstrancyja miedziana, złocona, z melchizedechem – 1, funtów 5, łutów 332.
32 Od 1849 r. w Królestwie Polskim oficjalnie miał obowiązywać system miar rosyjskich, który zastąpił
system nowopolski, jednak w praktyce ten poprzedni był stosowany co najmniej do czasów powstania
styczniowego. Nie ma pewności, którego systemu używali inwentaryzatorzy. W wykazie publikowanym
pod nrem 5 biegli opierali się na systemie nowopolskim, więc może w niniejszym również. Według miar
nowopolskich: funt = 405,504 g, łut = 12,627 g, według miar rosyjskich: funt = 410 g, łut = 12,8 g.
140
77. Kielich duży do komunikantów, miedziany, wewnątrz pozłacany, a zewnątrz posrebrzany – 1, funt 1, łutów 26.
78. Puszka do cymborium z nakryciem miedziana, wyzłacana – 1, funty 2, łuty 3.
79. Kielich z pateną i futerałem ofiarowany przez Rojewskiego – 1, funt 1, łutów 22.
80. Kielichów srebrnych 11, funtów 13.
81. Patyn srebrnych pozłacanych – 9, funtów 3.
82. Kielich platerowany z pateną 1, funt 1.
83. Krzyż srebrny z drzewem Św. Krzyża – 1, funtów 3, łutów 26.
84. Pacyfikał srebrny z promieniami pozłacanemi – 1, funt 1, łutów 21.
85. Pacyfikał – 1, funt 1, łutów 14.
86. Trybularz srebrny z łańcuszkami w złym stanie – 1, funtów 2.
87. Łódka do kadzidła srebrna – 1, łutów 20.
88. Puszek cynowych do Hostyi – 2.
89. Trybularzy mosiężnych – 2.
90. Łódka do kadzidła mosiężna z łyżeczką – 1.
91. Łyżeczka cynowa do łódki – 1.
92. Tacek cynowych do mszy – 4.
93. Lawaterz cynowy – 1.
94. Konewka miedziana do wody – 1.
95. Misa pod lawaterzem mosiężna – 1.
96. Kotłów płaskich miedzianych do lania świec – 2.
97. Rondel miedziany – 1.
98. Łyżek blaszanych – 2.
99. Rondel mały do topienia łoju i wosku – 1.
100. Formy żelazne do opłatków – 2.
101. Żelazko do wyciskania hostyi – 1.
102. Dynarek żelazny – 1.
103. Moździerz żelazny – 1.
104. Ampułek cynowych – 12.
105. Vascula do Oleju Świętego – 1.
106. Luster – 3.
107. Mszałów – 17.
108. Mszałów żałobnych – 9.
141
109. Pontyfikałów ceremonialnych – 2.
110. Kanon do ceremonij – 1.
111. Kanon z Ewangeliami – 1.
112. Agend – 2.
113. Antyfonarzów – 2.
114. Bursa do Oleów Świętych – 2.
115. Krzyżów na ołtarzach drzewianych – 9.
116. Krzyżów na ołtarzach drzewianych większych – 2.
117. Lichtarzy wielkich z gzymsami cynowych – 6.
118. Lichtarzy średnich z gzymsami cynowych – 58.
119. Lichtarzy średnich33 z gzymsami cynowych – 6.
120. Lichtarzy mosiężnych gładkich – 2.
121. Lichtarzy drewnianych do katafalka małych – 4.
122. Lichtarzy drewnianych do katafalka – 4.
123. Lamp szklanych do łoju – 10.
124. Lampka blaszana do oświetlenia kościoła wisząca – 1.
125. Lampa z podstawą w prezbiterium – 1.
126. Lichtarzy małych do chóru cynowych – 10.
127. Lichtarzy małych z kompozycyi żółtych – 2.
128. Lichtarzy z nowego srebra – 2.
129. Szczypców – 10.
130. Krzyż srebrny z drzewa [ss] Krzyża Świętego – 1.
131. Zegar na wieży – 134.
132. Zegar z szafką zepsuty – 1.
133. Stolik czerwono malowany sosnowy – 1.
134. Schodów ze stopniami – 6.
135. Szaf prostych sosnowych – 2.
136. Kufer okuty dębowy – 1.
137. Skrzyń do świec – 2.
138. Taboretów – 6.
139. Fotel – 1.
33
Pomyłka spisujących. Prawdopodobnie powinno być: mniejszych.
34
W inwentarzu z 1869 r., w którego skład wciągnięto cały niniejszy wykaz, dopisano: zepsuty.
142
140. Pulpitów – 3.
141. Dywany – 4.
142. Okryć na gradusy sztuk – 2.
143. Dywaników – 2.
144. Baldachyn z okryciem większy – 1.
145. Baldachyn z okryciem mniejszy – 1.
146. Krzyż drewniany – 1.
147. Firanki jedwabne przed wielki ołtarz – 2.
148. Poduszek pod mszały – 13.
149. Okryć mniejszych na gradusy – 4.
150. Całun żałobny – 1.
151. Rezurekcyja – 1.
152. Konfesjonałów – 9.
153. Katafalek z dwiema kolumnami – 1.
154. Lwów snycerskiej roboty z drzewa – 4.
155. Kociołek miedziany do wody święconej – 1.
156. Kanony na ołtarzach – 33.
157. Kwiatów z różnych materyj na ołtarzach – 30.
158. Świec woskowych żółtych – 9.
159. Świec woskowych białych – 36.
160. Świec dużych białych woskowych – 6.
161. Świeca duża Paschał – 1.
162. Świec stearynowych – 58.
163. Dzwonków mosiężnych przy ołtarzach – 6.
164. Dzwon u zegara większy – 1.
165. Dzwon u zegara mniejszy – 1.
166. Dzwon św. Mateusza – 1.
167. Dzwon św. Antoniego – 1.
168. Dzwon św. Grzegorza – 1.
169. Sygnaturek – 2.
170. Dzwonek w zakrystyi – 1.
171. Dzwonek w korytarzu – 1.
172. Nożyczek par – 2.
143
173. Żelazka do wycinania komunikantów i hostyi – 2.
174. Pasków do podwiązywania alb – 9.
Sprawione kosztem Bractwa Serca Pana Jezusowego:
1. Obraz procesyjonalny snycerskiej roboty z statuą Najświętszej Panny Maryi Skiempskiej35 w sukni materyjalnej, srebrem i złotem przerabiany, z koroną na głowie z 12.
złoconemi gwiazdami, w ramach szklanych – 1.
2. Obraz drugi procesyjonalny Serca Pana Jezusa z jednej, a z drugiej Serce Najświętszej Panny Maryi na płótnie malowany, gustowną rzeźbiarską robotą zrobiony z pokrowcem perkalowym – 1.
3. Chorągiew procesyjonalna z sznurami i kutasami złotemi na morze białej z wyobrażeniem po pierwszej stronie Serce Pana Jezusa, i pelą zrobionem, z wyszyciem złotemi literami drukowanemi „Serce Jezusa zbaw nas grzesznych”, a po drugiej stronie
z wyobrażeniem Serca Najświętszej Maryi Panny z wyszyciem dużemi literami na aksamicie czarnym z blaszkami złotemi „Serce Maryi ratuj nas grzesznych”. Rok 1862 – 1.
4. Krucyfiks gipsowy niewielki pięknej roboty na ścianie zawieszony – 1.
3
Wykaz sprzętów domowych w klasztorze benedyktynów, 27 I 1865 r.
Źródło: AD Płock, Akta zakonne – benedyktyni, Akta kościoła pobenedyktyńskiego 1865–1881, Wykaz wszelkich ruchomości i sprzętów domowych znajdujących się
w klasztorze po księżach benedyktynach w Pułtusku sporządzony przez delegacyję do
zajęcia pod zawiadywanie Skarbu Królestwa majątków klasztornych, w Pułtusku, dnia
15/27 stycznia 1865 r., b.p.36
Nr
bieżący
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Wyszczególnienie przedmiotów
A. Sprzęty, naczynia znalezione w celi opieczętowanej:
Łyżek cynowych starych
Widelców i nożów żelaznych par 8.
Kubków cynowych do wina, ważą funtów 13.
Kubków cynowych z uszkami do piwa, zwanych
manczurami, ważą funtów 47.
Solniczek cynowych, ważą funt 1.
Salaterek cynowych, ważą funtów 5.
Półmisków cynowych, ważą funtów 17.
Lichtarz blaszany mosiężny
Łyżka miedziana kuchenna funt 1. ważąca
Łyżka cynowa, półmiskowa
Rondli miedzianych dużych, ważących funtów 45.
W jakim stanie Sztuki
Wartość przez
biegłych podana36
zużyte
średni
ditto
8.
16.
14.
0,24
0,48
1.95
–
–
funt po kop. 15.
ditto
15.
7,05
ditto
ditto
ditto
ditto
stary, zły
stara
ditto
średni
6.
2.
8.
1.
1.
1.
3.
0,15
0,75
2,55
1,5 kop.
0,24
0,05
10,80
ditto
ditto
ditto
ditto
funt po kop. 24.
ditto
ditto
35
W kościele bernardynów w Skępem znajduje się cudami słynąca rzeźba NMP z końca XV w.
36
W rublach srebrnych; 1 rubel srebrny (rs.) = 100 kopiejek (kop.).
144
37
Nr
Wyszczególnienie przedmiotów
bieżący
12. Rondli mniejszych miedzianych, ważących funtów 23.
2. pokrywy miedziane od rondli dużych, ważące
13.
funtów 10.
14. Kopraków miedzianych dużych, ważących funtów 33.
15. Brytfanna miedziana ważąca funtów 6.
Kocioł miedziany średni do grzania wody, ważący
16.
funtów 16.
Cierpak miedziany z trzonkiem żelaznym, ważący
17.
funtów 0,5.
18. Obrusów białych podłużnych po łokci 6. długości
19. Hebel do szatkowania kapusty o 3. nożach
20.
Garniec blaszany
21.
22.
Talerzy cynowych głębokich ważących funtów 49.
Talerzy cynowych płaskich ważących funtów 27.
23.
Patelnie żelazne 2.
24.
Lichtarz drewniany z blachą do świecy
25.
Forma blaszana do bab, większa
26.
Blacha miedziana do ciast, ważąca funtów 10.
27.
Żelazna obręcz z beczki duża
28.
Piła średnia
29.
Forma blaszana mała do ciast
30.
31.
32.
5.
6.
7.
8.
2. topory z trzonkami drewnianemi
Liwarek blaszany
Drzwiczki do pieca blaszane, stare, złe
B. Sprzęty i naczynia kuchenne oddane przez władzę
wojskową do użytku pozostawionemu przy kościele
ks. Wiśniewskiemu jako wikaryjuszowi
Łyżek cynowych
Widelców i nożów z trzonkami żelaznemi par 6.
Kubków cynowych do wina ważących funt 1.
Kubków cynowych do piwa, z uszkami, ważących
funtów 5.
Solniczki cynowe 2.
Salaterka cynowa 1.
Półmiski cynowe ważące funtów 6.
Łyżka miedziana kuchenna ważąca funt 1.
9.
Samowar mosiężny stary
1.
2.
3.
4.
zużyte
5.
Wartość przez
biegłych podana
5,52
ditto
2.
2,40
ditto
ditto
średni
3.
1.
7,92
1,44
ditto
ditto
ditto
1.
3,84
ditto
zużyty
1.
0,12
ditto
używane
średni
stary, zły,
nieużyteczny
zużyte
ditto
złe, dziurawe,
nieużyteczne
stary, zły,
nieużyteczny
stara, zużyta
w dobrym
stanie
zła, zardzewiała
stara, zła,
zużyta
stara, zużyta,
zardzewiała
średni
stary, zużyty
zużyte
10.
1.
20
0,75
po rs. 2. sztuka
–
1.
1,5 kop.
–
34.
19.
16,66
4,05
funt po kop. 15.
ditto
2.
0,03
–
1.
0,01
–
1.
0,10
–
1.
2,40
funt po kop. 4037
1.
0,10
–
1.
0,05
–
1.
0,01
–
2.
1.
1.
0,60
0,05
0,04
po 30. kop.
–
–
stare, żużyte
stare, zużyte
ditto
3.
12.
2.
0,09
0,36
0,30
–
–
po kop. 15. sztuka
ditto
2.
0,75
po kop. 37,5 sztuka
średnie
średnia
średnie
średnia
potrzebuje
znacznej
reparacyi
2.
1.
3.
1.
0,06
0,15
0,90
0,24
–
–
po kop. 30. sztuka
–
1.
3
–
ditto
37 Pomyłka inwentaryzatorów. Jeżeli 1 funt był wart 40 kop., to wartość całej blachy powinna wynieść
4 ruble. Wpisane obok 2,40 rs. oznacza, że funt policzono po 24 kop.
145
38
Nr
bieżący Wyszczególnienie przedmiotów
10.
Durszlak miedziany ważący funtów 6.
11.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
2. kociołki miedziane ważące po funtów 15.
Szalki mosiężne stare z gwichtami staremi,
funtów 2., 3., 4., 5., 6., 8., 9. i 10. wagi warszawskiej,
które szacują się
Topór czyli siekiera z toporzyskiem drewnianem
Kuchnia angielska duża z blatami lanemi, popękanemi
Obrusów białych podłużnych, długich po łokci 5.
Serwet białych starych
Hebel mały do kapusty z 1. nożem
Moździerz mosiężny ważący funtów 10., z tłuczkiem
drewnianym, okutym
Patelnie 2.
Blachy miedziane 2. ważące funtów 6.
Młynek do kawy 1., potrzebuje reparacji
Młynek do pieprzu, potrzebuje reparacji
2. kłódki do kapusty. W kłódkach tych, w jednej jest
kapusty wiader ..., a w drugiej, która jest oddana
miejscowemu księdzu do życia ...38
Belka do wagi stara, żelazna
Lejek blaszany stary, mały
Stołów dębowych wąskich na stalugach z refektarza
Stół składany dębowy
Ławek sosnowych podłużnych
Katedra z refektarza z drzwiczkami ze złemi zawiaskami
Stół sosnowy niewielki bez szuflady
Beczek do wody 2.
Dynarek żelazny duży
Wiadra do wody 2. okute
34.
Waza fajansowa używana
35.
36.
37.
Czajniki fajansowe 2.
Skrzynia spiżarniana z przegrodami
Skrzynki czyli szuflady do mąki
Rondelków średnich miedzianych, wybielanych 6.
ważących funtów 32.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
38.
potrzebuje
znacznej
reparacyi
w średnim
Wartość przez
biegłych podana
1.
1,44
–
2.
7,20
–
zużyte, złe
1.
0,75
–
średni
w złym
średnim
zużyte
złym
1.
1.
6.
4.
1.
0,30
5
9
0,60
0,05
–
–
po 1,50 rs.
po kop. 15.
–
średnim
1.
3
–
w złym
ditto
ditto
ditto
2.
2.
1.
1.
0,30
0,48
0,25
0,20
po kop. 15.
–
–
–
dobrym
2.
1,50
–
zużytym
ditto
średnim
ditto
ditto
zużytym
złym
średnim
zużytym
średnim
w stanie
średnim
stare, popękane
średnim
ditto
1.
1.
3.
1.
4.
1.
1.
2.
1.
2.
0,25
0,02
1,35
3
1,20
0,45
0,15
0,60
0,30
0,60
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
1.
0,75
–
2.
1.
3.
0,20
0,75
1,20
–
–
po kop. 40.
ditto
6.
7,68
po kop. 24. funt
Razem: 248 sztuk, 144,75 rs.
Biegli do oszacowania użyci wykaz niniejszy w dowód oszacowania powyższych ruchomości i sprzętów podpisują
Józef Pętkowski [?]
Ludwik Hasselberg
38
Niewypełnione.
146
4
Sumaryczny spis ksiąg biblioteki benedyktyńskiej, 28 I 1865 r.
1865–1881, Ogólny liczebny opis do biblioteki do klasztoru po księżach benedyktynach
należącej sporządzony przez delegacyję do zajęcia pod zawiadywanie Skarbu Królestwa
majątków klasztornych, w Pułtusku dnia 16/28 stycznia 1865 r., b.p.
I. W sali, idąc z kruchty do dzwonów.
1. Gazet oprawnych z różnych lat – 114 woluminów.
2. Rubrycel – 200.
3. Teologii – 487.
4. Fragmenta – 268.
5. Manuskryptów oprawnych – 512.
6. Siscissis – 1142.
7. Conciones – 734.
8. Sermones homile et conciones – 476.
9. Opera humanilia et alia – 1327.
Łącznie 556039.
II. W sali nad zakrystyją.
1. Dzieł historycznych – 588.
2. Dzieł autorów łacińskich – 491.
3. Dzieł filozoficznych – 482.
4. Dzieł literatury – 770.
5. Dzieł gramatyki – 151.
6. Dzieł geograficznych – 93.
7. Tabela geograficzna z roku 1670 – 1.
8. Map różnych – 35.
Łącznie: 2611.
III. W sali nad skarbcem.
1. Varii libri – 383.
2. Opera ss. Patrum – 264.
3. Constitutiones – 259.
39
Pomyłka. Winno być 5260.
147
4. SS. Canones – 416.
5. Biblia S. – 99.
Łącznie: 1421.
Zebranie:
w sali I. – 5560.
w sali II. – 2611.
w sali III. – 1421.
Razem: 959240.
5
Wykaz zapasów żywności w klasztorze benedyktynów, 5 I 1865 r.
1865–1881, Wykaz zapasów żywności w spiżarni i piwnicy po XX. Benedyktynach po
zniesionem klasztorze tego zakonu w Pułtusku, b.p.
A. W spiżarni
41
1. Mąki żytniej razowej – 16 garncy , 1,35 rs., po kopiejek 8,5.
2. Mąki żytniej pytlowej – 20 garncy, 3,60 rs., po kop. 18.
3. Mąki pszennej przedniej – 8 garncy, 1,80 rs., po kop. 22,5.
4. Mąki poszledniej pszennej – 10 garncy, 1,80 rs., po kop. 18.
5. Kaszy drobnej gryczanej – 4 garnce, 0,20 rs., po kop. 5.
6. Kaszy jaglanej – 8 garncy, 0,52 rs., po kop. 6,5.
7. Kaszy jęczmiannej drobniejszej – 8 garncy, 0,48 rs., po kop. 6.
8. Kaszy jęczmiannej grubej – 4 garnce, 0,12 rs., po 3 kop.
9. Grochu polnego – 4 garnce, 0,36 rs., po kop. 9.
10. Świc łojowych – 4 funty, 0,60 rs., po kop. 15.
11. Słoniny obsuszanej – 12 funtów, 1,56, po kop. 13.
12. Soli białej – 4 funty, 0,10 rs., po kop. 2,5.
13. Cebuli w części zepsutej – 8 garncy, 0,96 rs., po kop. 12.
40
Razem powinno być 9292 woluminy.
41
1 garniec nowopolski = 4 l.
148
B. W piwnicach
14. Buraków ćwikłowych – 16 garncy, 0,75 rs., uczyni po kop. 3,542.
15. Selerów – 2 kopy43, 0,30 rs., po kop. 15.
16. Porów – 2 kopy, 0,30 rs., po kop. 15.
17. Pietruszki – 2 kopy, 0,30 rs., po kop. 15.
18. Pasternaku – 8 garncy, 0,45 rs.
19. Kapusty białej szatkowanej beczka 1., w której może być wiader zwyczajnych 8,
1,80 rs., po kop. 22.
20. Ogórków kwaszonych psujących się beczka 1., w której może być kop 4, 0,60 rs.,
po kop. 15.
21. Wina francuskiego mszalnego butelek 15 czyli garncy 3., 4,50 rs., po 1,50 rs.
Razem: 22,45 rs. Wyraźnie: rubli srebrem dwadzieścia dwa, kopiejek czterdzieści pięć.
Powyższe szczegóły zapasów spiżarniowych przez biegłych oszacowane zostały.
Biegli użyci do szacowania:
Józef Pętkowski [?]
Ludwik Hasselberg
Delegacyja ustanowiona do przejęcia majątków klasztornych w zawiadywanie Skarbu wykaz niniejszy znalezionych zapasów żywności w spiżarni i piwnicach po XX.
Benedyktynach po zniesionym klasztorze tego zakonu poświadcza, w Pułtusku dnia
24 grudnia 1864/5 stycznia 1865 r.
ks. Wielgolawski
Wunderlich
Jaskłowski
Powichrowski
podpułkownik [nazwisko nieczytelne]44
ks. Leonard Wiśniewski
42
Pomyłka, 16 garncy po 3,5 kop. = 56 kop.
43
1 kopa = 60 sztuk.
44
W j. rosyjskim.
149
6
Inwentarz kościoła św. Piotra i Pawła, 9 IX 1869 r.
1865–1881, Spis inwentarza kościoła św. Piotra i Pawła po XX. Benedyktynach w Pułtusku, b.p.
Działo się w mieście Pułtusku, w mieszkaniu zarządzającego kościołem Św. Piotra
i Pawła, dnia 28 sierpnia/9 września 1869 r.
Na zasadzie rozporządzenia Konsystorza Jeneralnego diecezyi płockiej na Wydział
Pułtuski z dnia dzisiejszego za nr. 608, spowodowanego odezwą Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego z dnia 12 czerwca r.b. nr 2574, dziekan dekanatu pułtuskiego,
przybywszy do mieszkania J.X. Leonarda Wiśniewskiego45, wikariusza kościoła pobenedyktyńskiego w Pułtusku, przystąpił do spisania inwentarza tegoż kościoła, wziąwszy za zasadę opisanie kościoła i klasztoru pobenedyktyńskiego oraz wykaz aparatów
kościelnych, wykaz ogrodzeń i ogrodów owocowych i warzywnych i wykaz sprzętów
i naczyń kuchennych sporządzonych przez delegacyją do zajęcia pod zawiadywanie
Skarbu Królestwa majątków klasztornych na dniu 15/27 stycznia 1865 r., jakoż znalazł
i opisał przy względzie na zmiany ostatecznie w miesiącu wrześniu r.b. przez rząd
poczynione jak następuje:
Kościół massiw murowany z cegły palonej na wapno składa się:
1. Kościoła z prezbiterium długości 144, szerokości 48, wysokości 78 stóp46
2. Z nawy prawej długości 144, szerokości 17, wysokości 32 stóp
3. Z nawy lewej długości 144, szerokości 17, wysokości 32 stóp
4. Z wieży prawej długości 17, szerokości 17, wysokości 100 stóp
5. Z wieży lewej długości 17, szerokości 17, wysokości 100 stóp
6. Z przybudowania na zakrystyją długości 33, szerokości 17, wysokości 32 stóp
7. Z zachowania, mającego długości 12, szerokości 11, wysokości 7 stóp
8. Z przedsionka, mającego długości 8, szerokości 11, wysokości 8 stóp
dachówką holenderką kryty, nawy boczne kryte blachą żelazną, czerwono malowaną, rynny blaszane na około wieży kryte taką samą blachą, tylko gzymsy na wieżach
blachą miedzianą. Frontem na wschód, cały cegłą na wapno sklepiony. Podłoga flisowa z marmuru siwego, z frontu jest kruchta z wchodem wielkiemi drzwiami, z prawej
strony obok wielkiego ołtarza jest przedsionek, zakrystyja i zachowanko oraz kruchta
45 Leonard Wiśniewski (1808–1880) – benedyktyn, po kasacie pozostawiony do opieki nad kościołem.
Ciepłe wspomnienie poświęcił swemu katechecie Wiktor Gomulicki we Wspomnieniach niebieskiego mundurka.
46 Stopa nowopolska = 28,8 cm, stopa rosyjska = 30,48 cm. Porównanie wymiarów z tymi z inwentarza
z 1882 r. (zob. nr 7) oraz używanie prętów kwadratowych wskazuje raczej na stosowanie miary nowopolskiej.
150
boczna, a nad przysionkiem na piętrze zachowanie na bibliotekę, z lewej strony wielkiego ołtarza jest skarbiec.
Chór do organów umieszczony na czterech filarach drewnianych, z wieży prawej
wchód na chór i do zegara, a z wieży lewej wchód do dzwonów. W wieży prawej jest
umieszczony zegar o dwóch dzwonach, obecnie zepsuty, w wieży lewej trzy dzwony
duże i sygnaturek. Drugie wejście do kościoła jest z podwórza przez kruchtę boczną, trzecie wejście jest z korytarza dawnego klasztoru przez drzwi filungowe dwudziałowe dwoje na zawiasach, okute, z jednym zamkiem. Drzwi w kościele wielkich
filungowych dwoje okutych, jedne z zamkiem, dwudziałowych drzwi pojedynczych
filungowych troje, drzwi pojedynczych prostych 7. okutych na zawiasach żelaznych,
z zamkami. Okien dużych w kościele 25., okrągłych mniejszych 13., okien 4. z kratami
żelaznemi w zakrystyi, skarbcu i przedsionku. Oprócz tego w kościele na parterze
okien okratowanych jest 11., wszystkie okna są na zawiasach i oszklone, w dobrym
stanie.
W tym kościele są dwie kaplice, to jest z prawej strony Pana Jezusa, z lewej Najświętszej Maryi Panny i ołtarzy 11, a mianowicie: [– tu następuje dosłowne przepisanie wykazu aparatów kościelnych z inwentarza z 1865 r. publikowanego pod nrem 2]
Przy kościele tym istnieje dom, dawniej klasztor, XX Benedyktynów masyw zmurowany z cegły palonej na wapno, o jednem piętrze, dachówką karpiówką kryty na
wapno o jednym piętrze, a gzemsy blachą żelazną, czerwoną, malowaną. Na parterze
i piętrze są korytarze przez długość domu, dom ten połączony był z kościołem korytarzem, długi stóp 21., szeroki 16., wysoki 25., w stanie dobrym, ubezpieczony na
rubli srebrem 220. Obecnie od ulicy zrobione zostały drzwi w tym korytarzyku, przez
które wchodzi się do mieszkania ks. wikaryjusza obsługującego kościół, mieszkanie
to jest odseparowane ścianą od reszty klasztoru zajętego na szkoły, mieszkanie ks.
wikaryjusza jest na piętrze od ulicy, o jednym wejściu, ma dwa pokoiki, które ogrzewa jeden piec, i zachowanie; po drugiej stronie mieszkanie dla stróża. Na dole pod
mieszkaniem ks. wikaryjusza kuchnia dla niego, a naprzeciwko kuchni mieszkanie dla
zakrystyjana, składające się z dwóch małych stancyi. Z korytarzyka łączącego klasztor z kościołem prowadzą drzwi do kościoła, drugie zaś na podwórze mające prętów
180.47, z którego jest wejście trzecie do kościoła.
Na tym podwórzu znajduje sie szopa na skład drzewa, jedna ściana masyw murowana z cegły palonej na wapno, odgranicza ogród owocowy od podwórza, a z drugiej
strony słupy murowane, na których wsparty jest dach, w stanie dobrym, ubezpieczona na rs. 80.
Znajduje się także studnia z pompą z drzewa, z ocembrowaniem drewnianem, nad
nią wystawka długa stóp 8., szeroka 8., głęboka 30., oszacowana rs.10.
Domek w ogrodzie masyw murowany z cegły palonej na wapno, dachówką karpiówką kryty, na parterze jest zachowanie z drzwiami pojedynczemi, okutemi, a na piętrze
47
1 pręt2 = 18,66 m2.
151
stancyja dla ogrodnika z jednem oknem bez okucia oszklonem, podłoga z tarcic, piec
z kachli prosty z drzwiczkami.
Ogród owocowy przy kościele mający prętów 209., czarnoziom z piaskiem żwirkowatem, mający jabłoni sztuk 10., gruszek 38., wiśni 8., śliwek 10., orzechów włoskich
3., drzewa dzikiego 43. Między gruszkami są: sapieżanki, mączki, pasówki, baby i cukrówki, między jabłkami oliwki i kalwiny, wiśnie zwyczajne, śliwki węgierki i lubaszki.
Ogród dziki przed kościołem mający prętów 70., drzew dzikich sztuk 30., sztachetkami obwiedziony, długości sążni 3448.
Parkany. Parkan około ogrodu poczynając od kościoła na granicy wschodnio-południowej do domu w ogrodzie, długości sążni 94., z cegły na wapno murowany, znajduje się w nim blisko kościoła brama z furtką na dwóch zawiasach, z zamkiem, dobry.
Parkan poczynający się od domu w ogrodzie na granicy południowo-zachodniej, długi sążni 74., z desek w słupy, w stanie złym.
Parkan poczynając od końca powyższego do kloak, długi sążni 24., z cegły na wapno
murowany, znajduje się w nim brama z furtką na zawiasach, od ogrodu do podwórza.
Parkan ten odgranicza podwórze szkolne z ogrodem pozostawionym zarządzającemu kościołem.
Sprzęty i naczynia kuchenne pozostawione do użytku J. ks. wikaryjuszowi
1. Łyżek cynowych, starych, zużytych sztuk 3. – 9. kopiejek.
2. Widelców, nożów z trzonkami żelaznemi, stare, zużyte par 6. – 36. kop.
3. Kubków cynowych do wina, ważące funt 1, sztuk 2. – 30 kop.
4. Kubków cynowych do piwa z uszkami, ważące funtów 5, sztuk 2. – 75 kop.
5. Solniczki cynowe 2. – 6 kop.
6. Salaterka cynowa 1. – 15 kop.
7. Półmiski cynowe ważące funtów 6., sztuk 3. – 90 kop.
8. Łyżka miedziana kuchenna ważąca funt 1., sztuk 1. – 24 kop.
9. Samowar mosiężny stary 1. – 3 ruble srebrne.
10. Durszlak miedziany ważący funtów 6., sztuk 1. – 44 kop.
11. 2. kociołki miedziane ważące po funtów 15, w szrednim stanie – 7. rs., 20. kop.
12. Szalki mosiężne stare z gwichtami staremi, zużyte, złe, funtów 2., 3., 4., 5., 6., 8., 9.
i 10 wagi warszawskiej oszacowane – 75. kop.
13. Topór czyli siekiera z toporzyskiem drewnianem, w szrednim stanie – 30. kop.
14. Kuchnia angielska duża z blatami lanemi, popękanemi, w złym stanie – 5. rs.
15. Obrusów białych, podłużnych, długich po łokci 5., w szrednim stanie, sztuk 6. – 9. rs.
48
1 sążeń = 172,8 cm.
152
16. Serwet białych, starych, zużytych 4. – 60. kop.
17. Hebel mały do kapusty z 1. nożem, zły – 5. kop.
18. Moździerz mosiężny ważący funtów 10. z tłuczkiem drewnianym, okutym,
w szrednim stanie – 3. rs.
19. Patelnie 2. złe – 30. kop.
20. Blachy miedziane 2. ważące funtów 6. – 48 kop.
21. Młynek do kawy 1. w stanie złym – 25 kop.
22. Młynek do pieprzu w stanie złym – 20. kop.
23. 2. kłódki do kapusty – 1. rs., 50 kop.
24. Stół składany dębowy – 3. rs.
25. Wiadra do wody 2. okute – 60. kop.
26. Czajniki fajansowe stare, popękane 2. – 20. kop.
27. Skrzynia spiżarniana z przegrodami – 75. kop.
28. Skrzynki czyli szuflady do mąki sztuk 3. – 1. rs., 20. kop.
29. Rondelków szrednich miedzianych, wybielanych sztuk 6., ważących funtów 32.,
funt po 24. kop. – 7. rs., 68 kop.
Na tem protokół niniejszy ukończony i podpisany został.
ks. Józef Pawłowski, dziekan pułtuski
ks. Leonard Wiśniewski, wikaryjusz przy kościele pobenedyktyńskim.
7
Inwentarz kościoła św. Piotra i Pawła, 11 III 1882 r.
1865–1881, Pr[otokół z dnia] 17/29 kwietnia 1882 r., b.p.
Działo się w mieście Pułtusku, w zakrystyi kościoła pobenedyktyńskiego Świętych
Apostołów Piotra i Pawła, dnia 27 lutego/11 marca 1882 r.
Na zasadzie wydanej aplikaty na wikaryjusza zarządzającego kościołem poklasztornym św. Apostołów Piotra i Pawła w mieście Pułtusku z dnia 8/20 maja 1880 r., nr
726 na imię ks. Wiktora Gogolewskiego49, nauczyciela religii w progimnazjum pułtuskiem, dziekan dekanatu pułtuskiego w obecności dozoru kościelnego parafii Pułtusk przystąpił do spisania inwentarza tegoż kościoła, wziąwszy za zasadę opisania
49 Wiktor Bonifacy Gogolewski (1843–1911), katecheta, od 1902 r. kanonik pułtuski, od 1909 prałat kapituły pułtuskiej, w latach 1880–1911 wikariusz (rektor) kościoła św. św. Piotra i Pawła, położył znaczne
zasługi przy wyposażaniu wnętrza kościoła po pożarze.
153
kościoła i klasztoru pobenedyktyńskiego oraz wykaz aparatów kościelnych, wykaz
ogrodzeń i ogrodów owocowych i warzywnych, i wykaz sprzętów i naczyń kuchennych sporządzonych przez delegacyję do zajęcia pod zawiadywanie Skarbu majątków kościelnych na dniu 15/27 stycznia 1865 r. sporządzony, jak również spis inwentarza kościoła św. Piotra i Pawła z dnia 28 sierpnia/9 września 1869 r. spisany przez
dziekana dekanatu pułtuskiego ks. Pawłowskiego Józefa, które to dwa dokumenty
po pożarze kościoła i klasztoru w dniu 9/21 lipca 1875 r. jedynie służyć mogą tylko
jako wskazówki, a nie jako zasadnicze – jakoż znalazł i opisał, przy względzie na nastąpione zmiany, co następuje:
I. Kościół.
Kościół massiw murowany z cegły palonej na wapno. Pierwotnie postawiony przez
oo. jezuitów, długi łokci polskich 70, cali 1150, szeroki ł.p. 41, c. 6, wysoki w świetle
ł.p. 30, z dwoma frontowymi wieżami po 73 ł.p. wysokimi. Po suppresyi zakonu jezuitów w r. 1773 przeniesieni tu benedyktyni z Płocka w r. 1781, przemieszkiwali do r.
1864. Kościół ten przy ogólnym pożarze miasta w r. 1875 zgorzał zupełnie i dopiero
w r. 1880, kosztem rządu i z ofiar okolicznych i dalszych mieszkańców kraju, za sumę
24 000 rs, został odbudowanym w pierwotnych swych rozmiarach, z zachowaniem
stylu architektonicznego. Jest cały, wraz z bocznemi murami, kryty blachą żelazną,
wieże zaś obite blachą cynkową. Frontem postawiony na wschód, cały cegłą na wapno sklepiony, podłoga w kwadraty mieszane z marmuru i cementu. Z prawej strony
wielkiego ołtarza przedsionek z podłogą marmurową, z schodami murowanymi z cegły wiodącemi do skarbczyka nad nim znajdującemi się, z niego jedne drzwi wprost
kościelnych prowadzą do kruchty bocznej, mającej podłogę cementową i wyjście na
podwórze, drugie drzwi wiodą do zakrystyi, poza którą są dwa zachowanka. Chór
do organów umieszczony jest nad głównem wejściem. Schodami na wieży prawej
wschodzi się na chór i prawę galeryję, schodami wieży lewej do dzwonów i lewej
galeryi. W tej wieży umieszczone są trzy dzwony sprawione kosztem Wojciecha Hasselberga, obywatela pułtuskiego, a ochrzczone przez biskupa Aleksandra Gintowta,
sufragana płockiego, w kościele pokarmelickim w Warszawie przy ulicy Krakowskie
Przedmieście w r. 1879 pod imieniem: św. Wojciecha, św. Apostołów Piotra i Pawła
i św. Józefa oraz sygnaturka. Główne wejście jest w ścianie frontowej, mające drzwi
wielkie dwuskrzydłowe, szalowane, z zawiasami i zamkiem francuskim, antabami
mosiężnymi, drugie drzwi przy wejściu od podwórza, trzecie do skarbca, czwarte do
przedsionka, wszystkie dwuskrzydłowe, z okuciem francuskiem, pomalowane olejno.
Okien dużych w kościele 25., okrągłych mniejszych 13., wszystkie okna są oszklone
w całości.
Po lewej stronie wielkiego ołtarza znajduje się zachowanie z podłogą cementową,
kominkiem i oknem okratowanem, z niego wejście do skarbca, znajdującego się na
pierwszem piętrze, mającego podłogę drewnianą z kratami. W tym kościele znajdują
się dwie kaplice, ze strony prawej Serca P. Jezusa, z lewej św. Stanisława Kostki.
50
1 łokieć = 57,6 cm, 1 cal = 2,4 cm.
154
II. Ołtarze.
A. Ołtarz wielki wzniesiony nad prezbiterium na trzy gradusy murowane, wycementowane, składa się z mensy murowanej, na niej znajduje się na stopniu drewnianym
ciborium z drzewa, półokrągłe, z koroną na wierzchu, całe złocone, wykonane w fabryce Antoniego Zakrzewskiego w Warszawie51. Nad niem umieszczony jest na ścianie obraz Niepokalanego Poczęcia N.M. Panny, w ramach drewnianych, złoconych,
pędzla Wojciecha Gersona52. Obok mensy na dwóch murowanych filarach stoją dwa
posągi naturalnej wielkości św. Apostołów Piotra i Pawła, z metalu odlane, [z] fabryki
Mintra w Warszawie53.
B. Drugi ołtarz w kaplicy Serca Pana Jezusa, mensa murowana, przy niej dwa gradusy,
na niej ciborium drewniane, biało lakierowane ze złotem. Nad nim na ścianie obraz
Serca P. Jezusa pędzla Maryi hr. Łubieńskiej54 w ramach złoconych rzeźbionych.
C. Trzeci ołtarz w kaplicy lewej takiż sam, jak poprzedni, z obrazem św. Stanisława
Kostki w ramach orzechowych, złoconych lekko. Sukienka na obrazie tekturowa, posrebrzana.
III. Ławki i inne sprzęty.
Ławek dużych znajduje się w kościele 12., małych 4., jeden klęcznik w kaplicy Serca
P. Jezusa, katedra zastępująca miejsce ambony, fotel i dwa taborety, drugi fotel pojedyńczy, stolik okrągły, czerwony, kropielnica kamienna przy wielkich drzwiach, na
chórze melodykon amerykański Esteja55. Obrazów drogi krzyżowej sztuk 14.
IV. Zakrystyja.
Zakrystyja ma drzwi szalowane pojedyńcze, z zamkiem, na zawiasach żelaznych,
podłoga dębowa, jedno okno okratowane, piec kaflanny. W niej znajduje się: szafka
lawaterz zwana z kranem i podstawą cynkową, szafka do mszałów, pulpit, 2. szafy
z szufladami i stołami do składania aparatów, klęcznik z szafką, szalfban.
V. Srebra, miedź, cyna i mosiądz itd.
1. Monstrancja miedziana, pozłacana, z melchizedechem, wysadzana czeskimi szkłami, wagi funtów 5., łutów 3.
2. Kielich ze złota francuskiego z pateną w futerale, ofiarowany przez Rojewskiego,
funt 1., łut. 22.
51
Zakład złotniczy Antoniego Zakrzewskiego znajdował się przy ul. Senatorskiej 463.
52 Wojciech Gerson (1831–1901) – znany malarz tworzący głównie pejzaże. Uczył m.in. Leona Wyczółkowskiego, Józefa Chełmońskiego i Marię Magdalenę Łubieńską.
53 Fabryka Karola Juliusza Mintera (1812–1892) w Warszawie była największym w państwie rosyjskim
zakładem odlewniczym, produkującym m.in. wyposażenie dla kościołów.
54 Maria Magdalena Łubieńska (1833–1920) – uczennica W. Gersona, malowała głównie obrazy religijne
i portrety.
55 Firma Estey Organ Company była największym producentem organów i fisharmonii (melodykonów)
w USA.
155
3. 2. kielichy srebrne, wyzłacane, z patenami.
4. 1. kielich z pateną, platerowany.
5. 1. kielich duży mosiężny, wewnątrz wyzłacany, z zewnątrz posrebrzany.
6. 1. kielich srebrny z pateną z herbem.
7. Puszka do komunikantów miedziana, pozłacana, z nakryciem.
8. Krzyż srebrny z drzewem Krzyża Świętego.
9. Pacyfikał miedziany, pozłacany, z relikwijami św. Wincentego à Paulo.
10. Pacyfikał miedziany, posrebrzany, z relikwijami św. Wojciecha.
11. Lamparz srebrny przed cyboryjum, wagi funtów 2.
12. Łódka srebrna do kadzidła z łyżeczką, wagi łutów 20.
13. Puszka cynowa do hostyi.
14. Tacek cynowych do mszy świętej – 2.
15. 2. formy żelazne do pieczenia opłatków.
16. 2. żelazka do wyciskania hostyi.
17. Lustro jedne w zakrystyi.
18. Pastorał miedziany, posrebrzany, zepsuty.
19. Vasculum do oleju św., frażetowskie.
20. Ampułek szklanych – 5.
21. Krzyż frażetowski mały.
22. Lichtarzów wielkich cynowych na ołtarzu, bronzowanych sztuk 6.
23. Lichtarzów mniejszych cynowych i
24. Lichtarzów cynowych do katafalka sztuk 51.
25. Lichtarzów drewnianych do katafalka – 8.
26. Lichtarzów mosiężnych – 2.
27. Lichtarzów frażetowskich dużych – 6.
28. Lichtarzów frażetowskich małych – 6.
29. Lichtarzów frażetowskich średnich – 6.
30. Kandelabry frażetowskie o 3. świecach – 2.
31. Szczypców par 2.
32. Schodki z trzema stopniami.
33. Baldachim mały, stary, zniszczony (parasol).
34. Krzyż z figurą duży, przy wielkich drzwiach, z koroną mosiężną.
35. Krzyż z figurą duży, w zakrystyi, drewniany.
156
36. Figura rezurekcyi.
37. Krzyż do rezurekcyi.
38. Tryjanguł.
39. Portatyle w oprawie sztuk 4, oprócz trzech w ołtarzach będących, razem 7.
40. Dzwonek przy zakrystyi z pasem włóczkową robotą.
41. Lichtarzów drewnianych (zwanych kerce) sztuk 2. i starych bezużytecznych
sztuk 2.
42. Krzyż procesyjonalny – 1.
43. Krzyżów dużych zepsutych – 2.
44. Krzyżów małych drewnianych – 5.
45. Krzyżów małych cynowych – 1.
46. Trybularz frażetowski z łódką srebrną i łyżeczką – 1.
Aparaty
Ornatów koloru: białego (z kompletnymi przyborami) – 11.
czerwonego (z kompletnymi przyborami) – 13.
fioletowego – 6.
zielonego – 9.
czarnego – 8.
Kapy koloru: białego – 4.
czerwonego – 4.
fioletowego – 1.
zielonego – 2.
czarnego – 2.
Dalmatyki koloru: białego par 5.
czerwonego – 4.
fioletowego – 2.
czarnego – 2.
Ornatów starych do użycia niezdatnych sztuk 18.
Infuły – 4.
Tuwalnie – 3.
Pasków do alb – 2.
Umbraculum – 3.
Bielizna
Alb ozdobniejszych – 11.
Alb codziennych – 15.
Humerałów – 14.
Korporałów – 109.
Puryfikaterzów – 112.
Ręczników – 57.
Obrusów na ołtarze – 40.
Podkładów pod obrusy – 14.
Podkładów pod obrusy grubych – 3.
Ręczników do lawaterza – 5.
Ręczników do ścierania kurzu – 7.
Sprzęty rozmaite
1. Świeczniki lustrzane sztuk – 6.
2. Skrzynek do świec – 4.
3. Dzwonków małych – 8.
4. Relikwijarzów rozmaitych sztuk – 26.
5. Luster weneckich – 2.
6. Sukna czerwone na gradusy – 4.
7. Sukna niebieskie na gradusy – 1.
8. Sukna czarne na gradusy – 1.
9. Płótna – 2.
10. Dywaników zużytych starych – 5.
11. Kanonów kompletnych garniturów – 7.
12. Kanonów pojedyńczych – 2.
13. Poduszek nowych na ołtarze – 3.
14. Poduszek starych na ołtarze – 16.
15. Trybularz mosiężny z łódką – 1.
16. Vasculum cynowe – 1.
17. Ramiona do kandelabrów nejsilbrowe – 2.
18. Żyrandol o 6 świecach do kaplicy Pana Jezusa – 1.
19. Chorągiew biała – 1.
20. Obraz (feretron) – 1.
157
158
21. Sukna na ołtarze – 3.
22. Adamaszku karmazynowego sztuk – 4.
23. Koło żelazne do lania świec – 1.
24. Pulpit stary – 1.
25. Katafalek trzygradusowy z trumną – 1.
26. Kociołek miedziany do wody święconej – 1.
27. Bursa – 1.
28. Lichtarzów frażetowskich stolikowych – 4.
Książki
Mszałów zwyczajnych sztuk 5.
Mszałów żałobnych – 5.
Książka z ewangelijami – 1.
Rytuał – 1.
Kanon z ewangelijami – 1.
Ogrody i plac
1. Ogród owocowy poza kościołem i podwórzem, obwiedziony murem, a od strony
rzeki parkanem w słupy, ma rozległości mórg 156, prętów 89.
2. Plac przed kościołem prętów kwadratowych 70.
3. Dziedziniec otoczony murem z bramą wjazdową szalowaną, w której znajduje się
furtka z zamkiem, obszerny prętów kwadratowych 180.
Mieszkanie
Pomieszkanie dla WJ ks. wikaryjusza i służby kościelnej mieści się w części byłego
gmachu poklasztornego, od strony kościoła i składa się z 4. pokoi na parterze, z których 1. tylko jest wyrestaurowanym. W nim znajdują się 2. okna dubeltowe z oberluftami, okute i oszklone, drzwi filungowe pojedyńcze, okute, piec z cegły i kominek
z zasuwą.
Na piętrze: 2. pokoje frontowe, mające 3. okna dubeltowe z oberluftami, okute
i oszklone, jedne drzwi dwuskrzydłowe z zawiasami i zamkiem francuskiem i takież
drzwi pojedyńcze, filungowe w wejściu z korytarza, na którym znajdują się 2. okna
pojedyńcze i schody prowadzące na górę. Z parteru są schody o 18 stopniach wiodące na piętro. Drzwi wchodowe filungowe z zawiasami i zamkiem francuskiem. Sień
wyłożona cegłą.
56
1 morga = 0,56 ha.
159
NB. Oprócz tego w kościele znajdują się stare obrazy, a mianowicie:
1. Zwiastowanie NMP z sukienką posrebrzaną.
2. Św. Józefa z takąż sukienką.
3. NMP Częstochowskiej z takąż sukienką.
4. Św. Benedykta.
5. Św. Scholastyki.
6. Św. Rodzina (w zakrystyi).
W ogrodzie stoi baszta masiw murowana na wapno, pozostała z dawnych murów
fortyfikacyjnych, stojąca niegdyś przy bramie wjazdowej do miasta57, na parterze jej
jest zachowanie, a na piętrze stancyja dla ogrodnika.
W podwórzu znajduje się studnia z ocembrowaniem murowanem, bez zewnętrznych
pogródek i pompy.
Parkany
Parkan około ogrodu, poczynając od kościoła na granicy wschodnio-południowej do
domu w ogrodzie, długości sążni 94., z cegły na wapno murowany, w stanie wymagającym gruntownej restauracyi. W nim blisko kościoła znajduje się brama z furtką
na dwóch zawiasach, z zamkiem. Parkan poczynający się od domu w ogrodzie na
granicy południowo-zachodniej, długi sążni 74, z desek i obladrów w słupy, w stanie
złym. Parkan, poczynając od końca powyższego do kloak, długi sążni 24, z cegły na
wapno murowany. Parkan ten odgranicza podwórze szkolne od ogrodu pozostawionego zarządzającemu kościołem. Wreszcie parkan masiw murowany odgraniczający
ogród od dziedzińca. Budowli gospodarskich nie ma żadnych.
Niniejszy protokół jako zgodny z inwentarzem znajdującym się na gruncie po sprawdzeniu i przeczytaniu przez przyjmującego takowy dozór kościelny i dziekana dekanatu pułtuskiego podpisanym został.
Przyjmujący ks. Wiktor Gogolewski
Prezes w Dozorze Kościelnym, Prezydent miasta Pułtuska Władysław Szczęsnowicz
Członek Dozoru Kościelnego Andrzej Zalewski
Członek Dozoru Kościelnego ks. Walenty Gołąb
Dziekan Pułtuski ks. W. Krzyżanowski.
57
W rzeczywistości brama miejska znajdowała się około 50 m na północ od baszty.
160
Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Pułtusku
vol. 5, 2014, s. 107–161
Kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów oraz inne zabudowania jezuickie
i benedyktyńskie w Pułtusku (inwentarze z lat 1781–1882
oraz dokumentacja fotograficzna)
Streszczenie
W pierwszej części artykułu autor przedstawia losy zabudowań jezuickich i benedyktyńskich w Pułtusku od
momentu ich powstania aż do czasów obecnych. Kościół św. św. Piotra i Pawła Apostołów został wybudowany
przez jezuitów w latach 1688–1702, prace wewnątrz świątyni trwały do 1718 r., kiedy to nastąpiła jej konsekracja. W latach 1720–1764 kontynuowano wyposażanie kościoła. Kolegium jezuickie mieściło się w budynkach powstałych jeszcze w latach 50. i 60. XVI w. Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. kościół i szkoła przeszły
w zarząd Komisji Edukacji Narodowej, a następnie, od 1781 r., benedyktynów, którzy przenieśli się tu z Płocka.
W latach 1803–1806 i 1816–1819 benedyktyni wybudowali nowy klasztor i szkołę, a w latach 1827–1828 przeprowadzili gruntowny remont kościoła, który w owym czasie uważany był za jeden z najpiękniejszych w diecezji płockiej. Po kasacie konwentu benedyktynów w 1864 r. kościół stał się własnością parafii św. Mateusza
(kolegiackiej). W 1875 r. spustoszył go ogromny pożar, w którym spłonęła większość wyposażenia. W okresie
II wojny światowej zostały zniszczone wieże fasady głównej. Od 2011 r. kościół św. św. Piotra i Pawła jest siedzibą
parafii pw. bł. (obecnie św.) Jana Pawła II.
Część druga artykułu prezentuje okoliczności spisania inwentarzy publikowanych w części trzeciej. Pierwszy
z omawianych inwentarzy (nr 1) powstał w 1781 r. przy przejmowaniu kościoła i klasztoru pojezuickiego przez
benedyktynów. Porównując jego zapisy z inwentarzem sporządzonym w 1775 r. podczas wizytacji przeprowadzonej przez bpa Krzysztofa Szembeka, dostrzegamy brak wielu mobiliów, szczególnie złotych i srebrnych,
które w większości wzbogaciły zapewne skarbce katedry płockiej i kolegiaty pułtuskiej. Kolejna akcja inwentaryzacyjna została podjęta na przełomie lat 1864 i 1865 (nry 2–5) w związku z kasatą pułtuskiego konwentu. Inwentarz z 1869 r. (nr 6) sporządzono przy przejmowaniu pomieszczeń klasztornych na potrzeby szkoły.
Ostatni inwentarz (nr 7) został spisany w 1882 r. Ukazują one ruchomy i nieruchomy majątek benedyktynów
w momencie kasaty oraz obrazują skalę zniszczeń dokonanych przez pożar w 1875 r. Ocalały z niego zaledwie
nieliczne mobilia.
Słowa kluczowe
jezuici, benedyktyni, Pułtusk, inwentarze, budownictwo, kasata
161
vol. 5, 2014, p. 107–161
State Archives in Warsaw, Pułtusk Branch
The Church of SS. Apostles Peter and Paul and other Jesuit
and Benedictine buildings in Pułtusk (inventories from 1781–1882
and photographic documentation)
Summary
In the first part of the article the author examines the history of Jesuit and Benedictine buildings in Pułtusk from
their construction till the present. The Church of SS. Apostles Peter and Paul was built by the Jesuits in 1688–
1702, though work inside the church went on until 1718, when the church was consecrated. The furnishing of
the church continued in 1720–1764. The Jesuit College was housed in buildings erected in the 1550s and 1560s.
After the suppression of the Society in 1773 the church and the school were taken over by the Commission of
National Education and then, in 1781, by the Benedictines, who had moved here from Płock. In 1803–1806 and
1816–1819 the Benedictines built a new monastery and school, and in 1827–1828 they carried out a thorough
renovation of the church, which was considered at that time to be one of the most beautiful churches in the
Diocese of Płock. After the dissolution of the Benedictine monastery in 1864, the church was given to the (collegiate) Parish of St. Matthew. In 1875 it was ravaged by a huge fire, in which most of the furnishings were burnt.
The Second World War saw a destruction of the towers in the main facade. Since 2011 the Church of SS. Peter
and Paul has been the parish church of St. John Paul II’s Parish.
In the second part of the article the author presents the circumstances of the compilation of the inventories
published in part three. The first inventory (no. 1) was compiled in 1781, when the former Jesuit church and
monastery were being taken over by the Benedictines. A comparison between its entries and the inventory
taken in 1775 during Bishop Krzysztof Szembek’s inspection reveals many missing items of movable property,
especially those made of gold or silver, most of which must have enriched the treasuries of the Płock cathedral
and the Pułtusk collegiate church. Another inventory taking came in late 1864 and early 1865 (nos 2–5) in
connection with the dissolution of the Pułtusk monastery. The 1869 inventory (no. 6) was compiled when the
monastery building was being taken over by a school. The last inventory (no. 7) was taken in 1882. It shows the
Benedictines’ movable and immovable property during the dissolution and the scale of the damage wreaked
by the 1875 fire. Only few items survived it.
Keywords
Jesuits, Benedictines, Pułtusk, inventories, buildings, dissolution
Anna SZYLAR
Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu
vol. 5, 2014, s. 163–189
Wykaz zawartości jednostki archiwalnej
Akta zakonne sióstr Norbertanek w Busku 1786–1831*
Wśród zgromadzonych w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach akt, które liczą
łącznie około 1,5 km, znajdują się archiwalia odnoszące się do spraw związanych
z funkcjonowaniem męskich i żeńskich zgromadzeń zakonnych. Najstarsze zgromadzone tam dokumenty datowane są na wiek XIII, zdecydowanie przeważają
jednak akta z XIX i XX w. Zawartość i liczebność zasobu archiwalnego ma bezpośredni związek z ustanowieniem w 1805 r. diecezji kieleckiej. Pomimo iż istniała
ona zaledwie do 1818 r., a terytorium jej podzielono i włączono do istniejących
już diecezji krakowskiej i lubelskiej oraz nowo utworzonej diecezji sandomierskiej,
od czasu ustanowienia siedziby biskupiej w Kielcach zgromadzono tam liczne archiwalia. Znaczący wpływ na powiększanie się zasobu archiwalnego miały kolejne
zmiany administracyjno-terytorialne: najpierw ustanowienie na mocy ukazu carskiego w 1842 r. diecezji kielecko-krakowskiej (w odniesieniu do części diecezji
krakowskiej położonej w granicach Królestwa Polskiego), a następnie reaktywowanie w 1882 r. diecezji kieleckiej. Z powodu powiększania się zasobu archiwalnego w 1939 r. podjęto decyzję o ustanowieniu Archiwum Diecezjalnego w Kielcach
jako osobnej instytucji.
Wśród wielu zespołów akt znajduje się tam zbiór o nazwie Akta kurialne ogólne. Są
w nim umieszczone akta dotyczące żeńskich zgromadzeń zakonnych, w tym franciszkanek (klarysek) i bernardynek chęcińskich, bernardynek ze Świętej Katarzyny,
norbertanek imbramowickich i buskich.
Na szczególną uwagę zasługuje poszyt zatytułowany Akta zakonne sióstr Norbertanek
w Busku 1786–1831, liczący 271 kart spisanych w zdecydowanej większości w języku
polskim. Zgromadzono w nim dokumenty tyczące się spraw klasztoru sióstr norber-
164
Anna SZYLAR
tanek buskich1. Mniszki te do 1805 r. znajdowały się pod obediencją biskupa krakowskiego, następnie, do 1818 r., kieleckiego, a po tym czasie – ponownie krakowskiego.
Podległość biskupowi powodowała, iż wszelkie sprawy z władzami świeckimi i kościelnymi były załatwiane wyłącznie za pośrednictwem władzy diecezjalnej. Dlatego
oryginały i kopie dokumentów wychodzących i przychodzących dotyczących mniszek buskich gromadzono w kancelarii biskupiej.
Zaledwie cztery pisma datowane są na czas przed ustanowieniem diecezji kieleckiej,
zostały sporządzone w 1799 r. Pomimo iż w tytule poszytu jako datę początkową
wpisano rok 1786, nie odnalazłam tam żadnego dokumentu z tego okresu. Liczną grupę stanowią dokumenty sporządzone w czasach istnienia diecezji kieleckiej
(1805–1818), jest ich łącznie 74. Pozostałe 137 pism pochodzi z lat 1819–1831, w tym
133 sporządzono do 1825 r., a zaledwie cztery po tej dacie.
Spośród 217 pism i dokumentów 11 napisano po łacinie, a pozostałe w języku polskim. Wśród osób sporządzających pisma i podpisanych pod nimi najczęściej pojawiają się: komisarz klasztoru, ksieni, biskupi i konsystorze: krakowski i kielecki, prefekt
Departamentu Krakowskiego, podprefekt powiatu stopnickiego, urzędnicy z Dyrekcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Duchownych oraz Komisji Rządowej Wyznań
Religijnych i Oświecenia Publicznego, dyrektor skarbu w Departamencie Krakowskim, dziekan w Kijach, proboszcz w Krzyżanowicach i hr. Stanisław Tarnowski. Adresatami pism i dokumentów byli najczęściej: biskupi i konsystorze krakowski i kielecki, ksieni, norbertanki, komisarz klasztoru, Urząd Administracji Powiatu Kieleckiego,
prefekt Departamentu Krakowskiego, Dyrekcja Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
i Duchownych, podprefekt powiatu stopnickiego, dyrektor skarbu w Departamencie Krakowskim, minister przychodów i skarbu, dziedzice majątków należących do
norbertanek, Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, prezes
Komisji Wojewódzkiej Województwa Krakowskiego i reformaci w Pińczowie.
Analizując zawartość treści poszytu, można stwierdzić, że dokumenty dają wgląd
w życie wewnętrzne klasztoru, sprawy i problemy, z którymi borykały się zakonnice.
Spośród poruszanych kwestii można wymienić: zagadnienia dotyczące spraw majątkowych i finansowych (spory o granice, podatki, egzekucje, dziesięciny), elekcyjnego
wyboru ksień (prośby o zgodę na przeprowadzenie elekcji, sprawozdania i wyniki
wyborów, tekst składanej przez ksienię przysięgi) oraz przyjęcia do nowicjatu (prośby
o przyjęcie, informacje o nowicjuszkach, udzielane zgody, obłóczyny); pozwolenia na
wyjazdy sióstr (w celu leczenia, rekonwalescencji, załatwienia różnych spraw); infor1 Norbertanki w Busku nie doczekały się do tej pory całościowego opracowania swoich dziejów. Informacje na temat klasztoru i mniszek znajdujemy m.in. w następujących pracach: A. SZYLAR, Busko w świetle
opisu wizytacji biskupa Michała Jerzego Poniatowskiego z roku 1782, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”,
96, 2011, s. 158–178; EADEM, Przyczynek do dziejów Norbertanek Buskich w XVIII i początkach XIX wieku, „Nasza Przeszłość”, 112, 2009, s. 87–133; M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 2:
Polska Centralna i Południowa, Warszawa 2005, s. 159–166; F. KIRYK, Dzieje Buska w XII–XVI wieku, „Studia
Kieleckie”, 3/47, 1985, s. 7–24; R. GRODECKI, Dzieje klasztoru premonstrateńskiego w Busku w wiekach średnich,
Kraków 1913; W. KNAPIŃSKI, Święty Norbert i jego zakon. Początki norbertańskich klasztorów w cyrkarji polskiej
i nieco z ich dziejów, Warszawa 1884, s. 187–195.
„Akta zakonne sióstr Norbertanek w Busku 1786–1831”
165
macje o stanie osobowym klasztoru i zgonach zakonnic; sprawy neofitek (egzaminy,
pozwolenia na chrzest).
Szczególnie cenne wydają się dokumenty odnoszące się do kasaty klasztoru norbertanek w Busku, w tym różne inwentarze oraz informacje dotyczące majątków, dochodów, wyposażenia kościoła, a także pożaru skasowanego klasztoru i zdarzeń związanych z przeniesieniem mniszek do popaulińskiego klasztoru w Pińczowie.
Pomimo iż wszystkie te materiały stanowią niezwykle cenne źródło do badań nad
dziejami norbertanek buskich w Busku i Pińczowie, na razie nie jest planowane wydanie tych archiwaliów, ponieważ do druku przygotowywane są inne źródła dotyczące
tego klasztoru. Są to: kronika klasztorna z XVIII w.2, wizytacja bpa Michała Jerzego
Poniatowskiego z 1782 r.3 oraz Akta okupacji funduszów PP Norbertanek w Busku4. Te
ostatnie są dużo bardziej cenne, ze względu na liczbę dokumentów, większą szczegółowość treści i zawartość merytoryczną. Akta zakonne sióstr Norbertanek w Busku
1786–1831 mogą stanowić jedynie uzupełnienie Akt okupacji funduszów, a zamieszczony poniżej wykaz zawartości jednostki archiwalnej może być pomocny w poszukiwaniach właściwych dokumentów.
2 Archiwum Norbertanek w Imbramowicach, Kronika klasztoru SS. Norbertanek w Busku, obłóczyny, profesje (1737–1814). Expens roczny pieniężny pod klasztorem i [w] folwarkach przyległych konwentowi buskiemu
za godnego przełożeństwa Najprzewielebniejszej JMJ Panny Joanny Katarzyny Bobrownicki ksieni tegoż konwentu od roku 1737 spisany, sygn. G 5.
3 Ibidem, Akt wizyty generalnej z rozkazu Jaśnie Oświeconego Xiążęcia Jmci Michała Jerzego Ciołka Poniatowskiego z Bożej i Stolicy Apostolskiej łaski biskupa płockiego, książęca pułtuskiego, koadiutora z całą jurysdykcyją krakowskiego, książęca siewierskiego opata komendatariusza czerwińskiego, diakona warszawskiego,
orderów Orła Białego i Świętego Stanisława kawalera, za komisarstwa wielmożnego JMci księdza Franciszka
Ossowskiego, kustosza krakowskiego, za rządów Najprzewielebniejszej Jej Mci Panny Konstancyi Kochanowski, klasztoru buskiego Zakonu ś. Norberta ksieni, przez Wielmożnego księdza Franciszka Dunina z Ciekanowa
Kozickiego, kolegiaty Pileckiej dziekana, wizytatora delegowanego odprawionej, w roku Pańskim [1782, 4 XII],
sygn. G 6.
4 Archiwum Państwowe w Radomiu, zespół Zarząd Rolnictwa i Dóbr, Akt[a] okupacji funduszów PP Norbertanek w Busku, sygn. 2703.
5
1r–v
2r–v
3r–v
4r
5r–v
6r
7r
8r
9r
1
2
3
4
5
6
7
8
9
2 VII 1806
15 VII 1806
19 XII 1799
7 XII 1799
27 VI 1806
15 VII 1806
4 VI 1806
2 XII 1799
16 X 1799
Data
biskup krakowski
biskup krakowski
ks. Stefan Rupniewski,
komisarz klasztoru
komisarz klasztoru
konsystorz biskupi
krakowski
ks. Franciszek Zglenicki
gubernium
biskup krakowski
ks. Biegański
konsystorz krakowski
biskup krakowski
biskup krakowski
ks. [?] Biegański, proboszcz
w Krzyżanowicach
norbertanki buskie
Adresat
Nadawca
własnoręczne podpisy księży: „Stephanus
Rupniowski canonicus cathedralis Cracov[iensis]
commisarius ad tunc actum delegatur; Franciscus
Zglenicki ad praemissa comisarius delegatur”
j. łaciński
informacja o elekcji nowej ksieni w klasztorze w Busku
i prośba o zatwierdzenie wyboru
na ½ złożonej karty biskup krakowski Paweł Turski, a następnie na ½ karty zapis w odwrotnym
kierunku – Augustyn Lipski, wikariusz generalny
j. łaciński
własnoręczne podpisy zakonnic: Konstancja
Kochanowska, ksieni; Joanna Kochanowska,
przeorysza; Anna Prokopowiczowna; Barbara
Zdoska; Petronela Sosińska; Mechtylda Falówna;
Magdalena Remiszowska
własnoręczny podpis: „X. Stefan Rupniewski
k[a]n[oni]k kath[edralny] krakowski, Komisarz
Biskupi Klasztoru Buskiego”
j. łaciński, podpis: „Stephanus Rupniewski
Comissarius Episcopi Monasterii Buscoviensi”
Uwagi
informacja o wyborze w klasztorze w Busku ksieni
Anny Kochanowskiej
wpisany adresat
wpisani adresaci
sprawa elekcji; wyznaczenie komisarza klasztoru ks. Stefana
Rupniewskiego i ks. Franciszka Zglenickiego do przeprowadzenia
elekcji ksieni klasztorze w Busku
prośba o przyjęcie do nowicjatu Anieli Olszańskiej
prośba o wyznaczenie terminu elekcji nowej ksieni w związku
ze śmiercią w dniu 13 V 1806 r. ksieni Konstancji Kochanowskiej
prośba o wyrażenie zgody na wznowienie granic na gruntach
przyłączonych przez ks. Hugona Kołłątaja w latach 1789–1790
do Krzyżanowic, odłączonych od wsi Kowala, należącej
do norbertanek buskich
odpowiedź na pismo w sprawie stanu granic pomiędzy wsią
Krzyżanowice a wsią Kowala; propozycja wydelegowania
przez biskupa osoby w celu rozgraniczenia i zakończenia
pretensji majątkowych z norbertankami z Buska
Zawartość
Na karcie tytułowej zapisano: „Akta Konsystorza Jeneralnego Dyecezyi Krakowskiej tyczące się PP Norbertanek Buskich”.
Numer
karty
Lp.
Archiwum Diecezjalne w Kielcach, Akta kurialne ogólne, Akta zakonne sióstr Norbertanek w Busku 1786–1831,
poszyt oprawiony, sygn.OK-16/1, kk. 2715.
166
Anna SZYLAR
Numer
karty
10r
11r
11v
13r–v
14r
15v
16r
17r
18r
19r
20r–v, 23r
21r
22r
24r
Lp.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
11 III 1810
27 VI 1810
17 VI 1810
30 XII 1809
5 II 1810
20 XII 1809
20 XII 1809
24 XI 1809
7 I 1808
27 XII 1807
4 VIII 1806
12 VII 1806
17, 18 III 1805
14 V 1806
Data
konsystorz kielecki
Urząd Administracji
Powiatu Kieleckiego
norbertanki buskie
norbertanki buskie
.
konsystorz biskupi
ks. Widawski
Nadawca
Adresat
j. łaciński, podpisany ks. Michał Rudzki,
dziekan opatowski
j. łaciński
j. łaciński
wykaz kościołów parafialnych w Bidzinach, Gierczycach
i Potkanowie, wymienieni są także tamtejsi proboszczowie
informacja na temat kandydatki do nowicjatu Anieli Olszańskiej
prezentacja sprawy elekcji Anny Kochanowskiej
Marianna Garlicka i Aniela Olszańska po uzyskaniu stosownego
wieku i zdaniu egzaminów złożyły w dniu 26 XII 1807 r. śluby
profesji; w tym samym dniu do nowicjatu wstąpiły Weronika
Jarecka i Marianna Diaczeńska
informacje o profeskach Mariannie Garlickiej i Anieli Olszańskiej
oraz nowicjuszkach Weronice Jareckiej i Mariannie Diaczeńskiej
Blasius Chmielewski i zakonnik Nowakowski to spowiednicy
ekstraordynaryjni
własnoręczne podpisy: Anna Kochanowska,
ksieni; Maryanna Ożarowska; Petronela Sosińska;
Mechtylda Falówna; zachował się odcisk pieczęci
klasztornej
ksieni; Maryanna Ożarowska; Petronela Sosińska;
Mechtylda Falówna
j. łaciński, odpis do akt
Anna Kochanowska objęła władzę w klasztorze norbertanek
w Busku
informacja, że stan majątku klasztornego nie został naruszony
w wyniku wyprzedaży
jest jej własnoręczny podpis: „Anna Kochanowska
ZOSN”
tekst przysięgi złożonej przez ksienię Annę Kochanowską
odpis
odpis
podpisany ks. Widawski
Uwagi
zawiadomienie o śmierci ksieni Konstancji Kochanowskiej
Zawartość
konsystorz kielecki
informacja na temat zabezpieczenia sumy należącej
do norbertanek w wysokości 12 477 złp 14 gr na depozycie
sądowym po zlicytowaniu „fabryki solnej Busku”
pismo w sprawie wyznaczenia duchownego do spisu majątku
konsystorz kielecki kamedułów szanieckich i norbertanek buskich w miejsce chorego podpisany ks. Bystrzanowski
ks. Franciszka Bąkiewicza
Urząd Administracji pismo w sprawie ks. Franciszka Bąkiewicza, który po wyzdrowieniu
Powiatu Kieleckiego dołączył do prac komisji spisowej
informacja na temat pieniędzy należących do klasztoru
i lokowanych na dobrach publicznych
konsystorz kielecki
konsystorz biskupi
norbertanki buskie
gubernium
konsystorz biskupi
krakowski
167
Numer
karty
25r–26r
27r
28v
29r
30r–v
31r–v
32r–v
33r
34r
35r–v
36r
Lp.
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
[b.d.]
12 IV 1811
11 IV 1811
22 XI 1810
18 XI 1810
12 IV 1811
14 XI 1810
9 X 1810
22 IX 1810
5 XI 1810
10 III 1810
Data
konsystorz kielecki
biskup kielecki
norbertanki buskie
norbertanki buskie
norbertanki buskie
biskup kielecki
prefekt Departamentu
Krakowskiego
prefekt
Departamentu
Krakowskiego
minister religijny
biskup kielecki
adnotacja na temat prośby norbertanek o przyspieszenie elekcji
ksieni
prośba o przybycie na elekcję ksieni w dniu 13 lub 14 XI 1810 r.
ponowna informacja na temat zabezpieczenia sumy
należącej do norbertanek w wysokości 12 477 złp 14 gr
na depozycie sądowym
Zawartość
podpisani Rutkowski, podprefekt stopnicki;
Józef Bogdaszewski
podpisana Maryanna Ożarowska, przeorysza
ksieni; Maryanna Ożarowska, przeorysza;
Petronela Sosińska; Mechtylda Falówna
Uwagi
spis zakonnic i żądania przedstawione przez Mechtyldę Falównę
i Petronelę Sosińską
sprawa granicy gruntów należących do klasztoru norbertanek
w Busku i parafii
pozwolenie na wyjazd trzech zakonnic: Mechtyldy Falówny, Małgorzaty Bystrzanowskiej i Justyny Kochanowskiej do Krakowa w celu
„naradzenia się z Doktorami w okolicznościach słabego zdrowia”
polecenie, aby do czasu wyboru ksieni urząd przełożonej
w klasztorze norbertanek w Busku sprawowała przeorysza
Marianna Ożarowska
j. łaciński
pismo dotyczące elekcji ksieni; prefekt nie cofnął edyktu wydanego
przez podprefekta, powołał się na dekret austriacki z 27 VIII 1799 r.
podpisani Wodzicki, Wroński
wprowadzający obowiązek sporządzenia spisu majątku i na jego
podstawie oszacowania wysokości taksy; po jej opłaceniu prefekt
udzieli zgody na elekcję ksieni
prośba o cofnięcie polecenia podprefekta stopnickiego i prefekta
departamentu krakowskiego zabraniającego wyboru ksieni
w klasztorze w Busku
ze względu na brak regulacji prawnych dotyczących wyboru
przełożonych klasztorów i konieczność wyboru nowych w terminie
do 30 dni po śmierci poprzednich biskup zwraca się z prośbą
do prefekta o anulowanie edyktu wydanego przez podprefekta
w sprawie zakazu elekcji ksieni; prosi o nieprzedłużanie sprawy
klasztor norbertanek pouczenie o konieczności uzyskania pozwolenia od prefekta
w Busku
Departamentu Krakowskiego na przeprowadzenie elekcji ksieni
biskup kielecki
konsystorz kielecki
Adresat
biskup kielecki
biskup kielecki
podprefekt powiatu
stopnickiego
klasztor buski
norbertanki buskie
Nadawca
168
Anna SZYLAR
47r–v
48v–49r
50r
51r
45
46
47
43r
41
44
42r
40
44r
41r–v
39
45r–v
39r–40r
38
43
38r
37
42
37r–v
Numer
karty
36v
36
35
Lp.
20 VI 1814
17 XI 1813
27 IX 1813
19 II 1813
12 II 1813
[b.d.]
5 II 1812
14 IX 1812
24 VIII 1811
1 VIII 1811
2 VII 1811
[b.d.]
[b.d.]
Data
konsystorz kielecki
biskup kielecki
biskup kielecki
biskup kielecki
ks. Gerlak Łuczyński
ksieni norbertanek buskich
biskup kielecki
Krakowskiego
Nadawca
norbertanki buskie
pozwolenie dla Benigny Ankwiczówny i Magdaleny Mieszkowskiej
na wyjazd do krewnych na 6 tygodni w celu „poratowania zdrowia”
j. łaciński
informacja dotycząca nowicjuszki Marianny Mikłuszewskiej,
która ukończyła 24 lata i osiągnęła odpowiedni wiek
do złożenia ślubów profesji
norbertanki buskie,
ks. B. Lubelski
j. łaciński
wykaz zakonnic w klasztorze norbertanek w Busku w 1813 r.
zawiadomienie norbertanek o wyznaczeniu nowego komisarza
ks. Benedykta Lubelskiego; zawiadomienie ks. Lubelskiego o powierzeniu mu urzędu komisarza w klasztorze norbertanek w Busku
j. łaciński
wpisano w kolejności: pochodzenie terytorialne
(departament, powiat, diecezja, parafia), lp.,
imię i nazwisko, pochodzenie stanowe, wiek,
sprawowany urząd, miejsce urodzenia
powiadomienie o ustanowieniu nabożeństw i dni świątecznych
sprawa obligacji wydanych przez rząd austriacki
ks. Gerlak Łuczyński
biskup kielecki
informacja dotycząca posiadanych przez klasztor obligacji
wystawionych przez rząd austriacki; ksieni prosi o pomoc
w sprawie dalszego z nimi postępowania
podpisana M. Ożarowska, ksieni klasztoru
buskiego
powiadomienie o uzyskanej odpowiedzi od Ministra Religijnego
w sprawie opłacenia taksy i przeprowadzenia elekcji ksieni;
minister nie widzi przeszkód w przeprowadzeniu elekcji,
nie wyznaczył taksy ani komisarza świeckiego
zastępca prefekta
Departamentu
Krakowskiego
biskup kielecki
podpisany Wielogłowski
wyjaśnienie dotyczące wstrzymania terminu elekcji ksieni
w klasztorze norbertanek w Busku
biskup kielecki
informacja, że ks. Gerlak Łuczyński – spowiednik norbertanek –
ma dokonać obłóczyn 23-letniej aspirantki do zakonu Marianny
Mikłuszewskiej
napisany i podpisany własnoręcznie przez ksienię
tekst przysięgi złożonej przez nowo wybraną ksienię Mariannę
Ożarowską
Uwagi
w tekście zapisano, że elekcja nastąpiła
1 VII 1811 r.
spis zakonnic
Zawartość
protokół z wyboru ksieni norbertanek buskich
Adresat
169
Numer
karty
52r–v
53r
54r
55r–v
56r–v
57r
58r–v
59r
Lp.
48
49
50
51
52
53
54
55
17 II 1815
25 I 1815
25 XI 1814
11 XI 1814
3 VI 1814
8 XI 1814
10 XI 1814
23 IV 1814
Data
Zawartość
w postscriptum prośba o rychłe wyświęcenie
kleryka Kawęckiego, którego ojciec jest
ekonomem u norbertanek
prośba o wstawiennictwo u władz rządowych w sprawie
zwolnienia klasztoru z liwerunków; położenie materialne
klasztoru jest krytyczne, grozi mu sekwestracja, dochody
nie wystarczająna wyżywienie
odpisy pism skierowanych do prefekta, podprefekta i ksieni; prośba
o wstrzymanie egzekucji wynikającej z niezapłaconych przez
klasztor podatków do czasu uzyskania z Ministerstwa Przychodów
i Skarbu odpowiedzi w sprawie ich obniżenia
Krakowskiego,
podprefekt pow.
stopnickiego, ksieni
norbertanek w Busku
biskup kielecki
Wojciech Górski
biskup kielecki
Krakowskiego
informacja o czasowym wstrzymaniu egzekucji z klasztoru
norbertanek buskich; o decyzji powiadomieni zostali również
podprefekci pow. stopnickiego i szydłowieckiego oraz ksieni
klasztoru norbertanek w Busku
informacja o skierowaniu sprawy obniżenia podatków nałożonych
na klasztor norbertanek w Busku do Ministerstwa Przychodów
i Skarbu
Dyrekcja Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych
i Duchownych
brudnopis
podpisana M. Ożarowska, ksieni
Uwagi
prośba o pozwolenie na wyjazd na 2 lub 3 tygodnie do doktora
do Częstochowy dla zakonnic Benigny Ankwiczówny i Apolonii
Borzykowskiej
pozwolenie dla Benigny Ankwiczówny i Apolonii Borzykowskiej
na wyjazd do Częstochowy na 3 tygodnie w celu „poratowania
zdrowia”
Najwyższa Dyrekcja
[Ministerstwa Spraw uzasadnienie konieczności obniżenia wielkości podatków
nałożonych na klasztor norbertanek buskich
Wewnętrznych
i Duchownych]
biskup kielecki
biskup kielecki
ksieni norbertanek
buskich
prośba o zwolnienie klasztoru buskiego „z opłacania publicznych
prefekt Departamentu ciężarów”, ponieważ dobra zostały zrujnowane przez ustawiczne
przemieszczanie się wojsk, pożary, „upadek bydła”
Krakowskiego
oraz zatrzymanie napływu prowizji od kapitałów
Adresat
biskup kielecki
W[ojciech] Górski
biskup kielecki
konsystorz kielecki
biskup kielecki
Nadawca
170
Anna SZYLAR
Numer
karty
60v
61r–64r
62r
63r
66r
67r
68r
69r
70r–v
71r–v
Lp.
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
16 I 1815
26 VI 1815
[?] V 1815
19 IV 1815
8 IV 1815
7 IV 1815
10 III 1815
26 II 1815
25 II 1815
15 III 1815
Data
Zawartość
prośba o wstawiennictwo w sprawie należności podatkowych;
ksieni dostarczyła dyrektorowi skarbu w Departamencie
Krakowskim – Prądzyńskiemu – notę zawierającą wyjaśnienia
do otrzymanych punktów
biskup zwraca się z prośbą o przychylne odniesienie się do prośby
zakonnic w sprawie zaległych podatków
biskup kielecki
dyrektor skarbu
w Departamencie
Krakowskim
biskup kielecki
biskup kielecki
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
biskup kielecki
dyrektor Skarbu Publicznego
w Departamencie
Krakowskim
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
pismo w sprawie przedłużenia pobytu poza klasztorem dla zakonnic Magdaleny Mieszkowskiej i Małgorzaty Bystrzanowskiej
A. Bystrzanowski,
brat Małgorzaty
biskup kielecki
zgoda na przedłużenie o miesiąc pobytu poza klasztorem dla chorej
s. Magdaleny Mieszkowskiej
biskup kielecki
prośba o pozwolenie na wyjazd do doktora do Częstochowy dla
zakonnic Magdaleny Mieszkowskiej i Małgorzaty Bystrzanowskiej;
pierwsza z nich jest niewidoma na jedno oko, obawia się utraty
wzroku w drugim
informacja o przesłaniu do Ministerstwa Skarbu pisma w sprawie
allewacji podatku ofiary z dóbr klasztoru norbertanek w Busku
informacja, iż prefekt Departamentu Krakowskiego przesłał
do ministra skarbu w Warszawie dokument z prac komisji
zajmującej się zaległymi podatkami i liwerunkami z klasztoru
norbertanek w Busku
ksieni norbertanek
buskich
ksieni norbertanek w Busku
biskup kielecki
prośba o nadanie mu godności kanonika
prośba o postaranie się w Warszawie o rezolucję z informacją,
że klasztor nie ma żadnych zaległości podatkowych; sprawa
wyświęcenia syna ekonoma klasztornego, kleryka Kaweckiego
biskup kielecki
informacja o katastrofalnym stanie majątkowym norbertanek
minister przychodów w Busku i niemożności uiszczenia zaległych podatków i liwerunków;
prośba o łaskawość podczas rozpatrywania sprawy obniżenia
i skarbu
należności
Adresat
biskup kielecki
ks. Wysocki, proboszcz
w Kurzelowie
biskup kielecki
Nadawca
podpisana Marianna Ożarowska, ksieni
do wiadomości prefekta Departamentu
Krakowskiego
Uwagi
171
Numer
karty
72r–v
73r
74r
75v
76r
77r
78r–v
79r
80r
Lp.
66
67
68
69
70
71
72
73
74
25 VII 1817
23 IV 1817
21 IV 1817
24 VI 1816
[?] VI 1816
20 IV 1816
19 IV 1816
21 VI 1815
28 VI 1815
Data
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
biskup kielecki
biskup kielecki
biskup kielecki Wojciech
Górski
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
biskup wydaje pozwolenie na wyjazd do dóbr klasztornych
i na wyjście do nieogrodzonego ogrodu klasztornego dla ksieni
i dwóch lub trzech socjuszek; pozwolenie jest ważne przez rok,
mogą z niego korzystać wielokrotnie, w zależności od potrzeb
ksieni przesyła biskupowi życzenia imieninowe; prośba o zgodę na
wyjazd na 6 tygodni do Krakowa do rodziny w celu „poratowania
zdrowia” dla s. Magdaleny Mieszkowskiej i s. Anieli Olszańskiej,
a także na 6 tygodni do doktora do Częstochowy dla s. Apolonii
Borzykowskiej i s. Marianny Garlickiej; dla siebie prosi o roczną
licencję na wyjazdy do wiosek klasztornych i na wyjście do ogrodów
biskup wydał pozwolenia na wyjazdy s. Magdaleny Mieszkowskiej
i s. Anieli Olszańskiej w Krakowskie, dla dwóch zakonnic
do Częstochowy oraz dla ksieni do posiadłości klasztornych
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
biskup kielecki
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
biskup kielecki
konsystorz kielecki
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
konsystorz kielecki
Ladislaus Dzierżanowski
reformat
prośba o wyrażenie zgody na objęcie funkcji spowiednika w klasztorze norbertanek w Busku przez ks. Norberta Czałczyńskiego,
pustelnika ze Skałki w Krakowie; w uzasadnieniu czytamy, że ze
względu na przeniesienie do klasztoru norbertanów w Hebdowie
wcześniejszego spowiednika, ks. Gerlaka Łuczyńskiego, i trudności
w posłudze zakonnicom przez reformatów, ks. Dzierżanowski
przedstawia chętnego na to stanowisko kandydata
prośba o roczne pozwolenie na wyjazd do dóbr klasztornych
i dwóch lub trzech zakonnic
adnotacja dotycząca prośby o pozwolenie na wyjazd dla s. Benigny
Ankwiczówny i s. Zuzanny [C]hełmońskiej i parafowana zgoda
prośba o pozwolenie na wyjazd do doktora do Częstochowy na
6 tygodni dla s. Benigny Ankwiczówny i s. Zuzanny [C]hełmońskiej
prośba o pozwolenie na wyjazd do majątków klasztornych
i dwóch lub trzech zakonnic w celu ich kontrolowania
zgoda na wyjazd ksieni i dwóch lub trzech zakonnic do klasztornych
dóbr ziemskich „dla potrzebnego dozoru”
Zawartość
biskup kielecki
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
Adresat
Nadawca
„PS. Na maleńką ofiarę upraszam PD to jest
pierniczków kopę, tatarskiego ziela kawałków,
sakiewki, rejestrzyk”.
Uwagi
172
Anna SZYLAR
Numer
karty
81r
82r
83r–85r
84r
86r
87r
88r
89r
89v
90r–97r
91r
Lp.
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
3 VI 1819
7 VI 1819
5 III 1819
6 VI 1819
16 IV 1819
22 IV 1819
18 XII 1818
12 VI 1818
10 VI 1818
3 VIII 1817
31 VII 1817
Data
konsystorz kielecki
diecezji krakowskiej
informacja, że norbertanki z Buska przesłały biskupowi do Krakowa
swoje „uciążliwości” i uzyskały odpowiedź
konsystorz kielecki
ks. B. Lubelski,
polecenie niezwłocznego przygotowania zestawienia dochodów
komisarz klasztoru
i wydatków klasztoru norbertanek buskich
norbertanek w Busku
w związku z niezłożeniem dokumentów wymaganych do zajęcia
Komisja Województwa
konsystorz biskupi
majątku norbertanek buskich przez komisarza klasztoru ks. B. LubelSandomierskiego
kielecki
skiego komisja żąda, aby konsystorz interweniował w tej sprawie
komisarz delegowany
ks. B. Lubelski, komisarz
do suprymowania odpowiedź na pismo dotyczące podania informacji na temat stanu
klasztoru norbertanek
dochodów i wydatków norbertanek buskich
funduszu
w Busku
norbertanek buskich
ks. Lubelski, komisarz klasz- konsystorz kielecki
sprawa dzierżawy suprymowanych dóbr norbertanek buskich
toru norbertanek w Busku diecezji krakowskiej
komisarz delegowany nie wyraża zgody na prolongatę terminu
komisarz delegowany do ks. Lubelski, komisarz
przesłania dokumentów dotyczących dochodów norbertanek
suprymowania funduszu klasztoru norbertanek
z klasztoru w Busku; w przypadku powstania strat w majątku
w Busku
norbertanek buskich
na klasztor i komisarza nałożona zostanie kara
w Busku
biskup kielecki
ks. Benedykt Lubelski
prośba o wypis intraty z Małych i Wielkich Kostek z 1789 r.
Zawartość
Paweł Sołtyk, dziedzic
informacja o braku w aktach konsystorskich lustracji z 1789 r.
Małych i Wielkich
w sprawie dziesięcin z Małych i Wielkich Kostek
Kostek
prośba o pozwolenie na wyjazd dla „poratowania zdrowia”
na 6 tygodni dla s. Magdaleny Mieszkowskiej i s. Zuzanny
biskup kielecki
Chełmońskiej; ks. Lubelski prosi o poparcie go na beneficjum
stopnickie lub kanonię sandomierską
biskup przedstawi rządowi kandydaturę ks. Lubelskiego na
ks. Benedykt Lubelski probostwo w Stopnicy po dostarczeniu przez tegoż księdza prośby
i potwierdzenia wymaganych kwalifikacji
położenie materialne klasztoru
konsystorz kielecki
Paweł Sołtyk, dziedzic
Kostek
biskup kielecki
Adresat
Nadawca
kopia
Uwagi
173
6
92r–v
93r
94r
95r
96r
98r–99v
100r–101v
102r–v
103r–107v
108r–109r
110r–v
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
1819
1819
7 VI 1819
31 V 1819
31 V 1819
24 VIII 1819
22 VIII 1819
18 VI 1819
18 VI 1819
Data
ks. Markiewicz, dziekan
w Kijach
konsystorz kielecki
ks. Lubelski, komisarz
klasztoru
w Kijach
dziekan w Kijach
Nadawca
Zawartość
Uwagi
sprawa zapieczętowania biblioteki w klasztorze norbertanek
w Busku; kwestia odszukania w niej dokumentu potwierdzającego
fundusze probostwa w Busku
powiadomienie, że komisarz delegowany do suprymowania
funduszy norbertanek ma zamiar przypisać sumy legowane
konsystorz kielecki na kościele w Busku do funduszy klasztornych; fundusze te należą
do Bractwa Różańcowego NMP, Bractwa Opieki Matki Boskiej,
Bractwa Świętej Anny
prośba o wydanie pozwolenia na wyjazd do doktora dla chorych
konsystorz kielecki
s. Anny Czaplińskiej i s. Tekli Barlickiej6
informacja, że w 1819 r. klasztor został skasowany,
tekst znajduje się na dołączonej kartce z pieczęcią
w 1820 r. pożar zniszczył część miasta, w tym klasztor,
kurii diecezjalnej kieleckiej
a zakonnice przeniesiono do Pińczowa
[klasztor norbertanek pozwolenie na wyjazd dla s. Anny Czaplińskiej i s. Tekli Barlickiej
odpis
w Busku]
na 4 tygodnie dla „poratowania zdrowia”
informacja na temat przygotowanego przez komisję do supresji
klasztoru norbertanek w Busku dokumentu, będącego końcowym
konsystorz kielecki
sprawozdaniem z przeprowadzonych prac; kwestia dochodów
kościoła parafialnego w Busku
protokół z odczytania dekretu supresji
protokół z odebrania przysięgi od przełożonych klasztoru
norbertanek w Busku; zamieszczony jest też tekst przysięgi wraz
z własnoręcznymi podpisami zakonnic: Marianny Ożarowskiej,
ksieni; Katarzyny Jałostówny; Maryanny Koźmińskiej; Mechtyldy
Falówny, a także komisarza klasztoru, ks. Benedykta Lubelskiego
protokół zawierający informacje na temat funduszy norbertanek
buskich przejętych na rzecz Funduszu Ogólnoreligijnego
lista zakonnic
inwentarz kościoła parafialnego w Busku
Adresat
konsystorz kielecki
Garlicka u M. BORKOWSKIEJ, Leksykon zakonnic, s. 165.
Numer
karty
Lp.
174
Anna SZYLAR
1819
1819
1819
1819
1819
1819
102 123r–127v
128r,
129r–130r
104 131r–132r
105 133r–136r
106 137r–138v
107
1819
1819
1819
108 140r–141r
109 142r–143r
110 144r–145v
103
139r–v
1819
101 120r–122r
98
5 VII 1819
1819
1819
1819
111r–v
97
Data
111v,
112r–113r
99 114r–117v
100 118r–119v
Numer
karty
Lp.
Nadawca
Adresat
opis sprzętów kościelnych znajdujących się w kościele parafialnym
w Busku
opis klasztoru norbertanek buskich z podziałem na część dolną
i górną
opis folwarku Busko, czyli Nadole
opis folwarku w Broninie
inwentarz wsi Sarbków położonej w województwie krakowskim,
powiecie szydłowskim, obwodzie stopnickim
inwentarz wsi Kowala z przyległością Krzyżanowice oraz folwarku
Służow z przyległością Kostyra, położonych w województwie
krakowskim, powiecie szydłowskim, obwodzie stopnickim
inwentarz sprzętów i ruchomości służących do ogólnego użycia
w klasztorze norbertanek w Busku
inwentarz akt znajdujących się w Archiwum Klasztoru Norbertanek
Buskich
imienna lista osób do posługi w klasztorze i kościele; zestawienie
tabelaryczne z uwzględnieniem m.in. zakresu obowiązków, daty
rozpoczęcia służby, wynagrodzenia w ordynarii i w złp
ogólne wyliczenie intraty ze wszystkich funduszy i z całego
uposażenia klasztoru norbertanek buskich
intrata roczna pobierana przez norbertanki z sum lokowanych
na procent, czynszów i dziesięcin
intrata roczna pobierana przez norbertanki z folwarku Busko,
czyli Nadole, położonego w województwie krakowskim, powiecie
i obwodzie stopnickim
intrata roczna pobierana przez norbertanki z folwarku Bronina,
położonego w województwie krakowskim, powiecie i obwodzie
stopnickim
intrata roczna pobierana przez norbertanki z folwarku Służów
z przyległością Kostyra, położonych w województwie krakowskim,
powiecie i obwodzie stopnickim
Zawartość
Uwagi
175
1819
1819
147r–v
148r–v
149r–v
150r–v,
151v
152r–v
112
113
114
115
116
6 IX 1819
10 X 1819
118 156r–157r
158r–v
159r
119
120
11 X 1819
1819
117 153r–155v
1819
1819
1819
1819
146r–v
111
Data
Numer
karty
Lp.
dziekan w Kijach
w Kijach
konsystorz kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi kielecki
Adresat
ks. Markiewicz,
dziekan w Kijach
Nadawca
wyjaśnienie sprawy nieobsiania gruntów; powołanie się
na supresję majątku norbertanek
oddanie kościoła parafialnego w Busku w administrację
ks. Sebastianowi Widawskiemu; informacja o nieobsianiu gruntów
kościelnych przez klasztor buski; dziekan wezwał komisarza
klasztoru do wyjaśnienia przyczyny zaniechania zasiewów
i poprosił konsystorza o interwencję w tej sprawie
pismo biskupa krakowskiego do konsystorza kieleckiego w sprawie
administrowania parafią w Busku; wyznaczenie ks. Widawskiego,
odpis
spowiednika norbertanek, na komendariusza, polecenie mu
wykonania inwentarza kościoła, nakazanie odprawiania
nabożeństw codziennych i wynikających z zapisów
wykaz obligacji funduszowych w kościele w Busku
wykaz zaległości, które klasztor norbertanek jest winien osobom
prywatnym
ekspensa roczna opłacana z funduszy ogólnych
intrata roczna pobierana przez norbertanki z wydzierżawionych
dóbr Nosów z przyległością Kotarzyn i Piotrów, położonych
w województwie sandomierskim, obwodzie i powiecie
opatowskim
intrata roczna pobierana przez norbertanki z wydzierżawionego
folwarku Kliczanów [Kleczanów] w województwie, obwodzie
i powiecie sandomierskim
folwarku Sarbków, położonego w województwie krakowskim,
obwodzie stopnickim, powiecie szydłowskim
folwarku Kowala z przyległością w Krzyżanowicach, położonego
w województwie krakowskim, obwodzie stopnickim,
powiecie szydłowskim
Zawartość
Uwagi
176
Anna SZYLAR
164r
165r–v
166r
167r
168r
169v
124
125
126
127
128
129
7
163r
123
w Busku
ksieni norbertanek Marianna
Ożarowska
biskup krakowski
hr. Stanisław Tarnowski
prośba o zgodę na wyjazd dla ksieni i trzech zakonnic do majątków
klasztornych w celu ich lustracji
dyspozycja w sprawie sprzętów i aparatów kościelnych, które mają
pozostać ze względów bezpieczeństwa w skarbcu klasztornym;
ks. S. Widawski, administrator kościoła parafialnego w Busku,
uzyskał prawo do wchodzenia do klasztoru tyle razy, ile to będzie
konieczne; jeśli lustrator dóbr suprymowanych Wysokiej Deputacji
nie wyjaśni sprawy połączenia funduszy klasztornych i kościelnych,
konsystorz kielecki wystąpi do Komisji Wojewódzkiej o wyłączenie
funduszy kościelnych na drodze administracyjnej
informacja o przejęciu od norbertanek kościoła i zakrystii;
zwrócenie uwagi na problemy związane z utrzymaniem kościoła
ze względu na nieoddzielenie funduszy kościelnych od klasztornych;
trudności związane z opłatami za światło, wino i pranie bielizny
nakaz powiadomienia konsystorza generalnego krakowskiego
o rozpatrzeniu skargi złożonej przez ks. Widawskiego na klasztor
norbertanek; przedmiot sporu stanowi roczna pensja
w kwocie 581 złp
informacja nt. decyzji biskupa krakowskiego w sprawie klasztoru
norbertanek w Busku
propozycja, aby norbertanki przeniesione zostały do zabudowań
poklasztornych w Piotrkowicach
przesłanie informacji na temat deklaracji hr. Stanisława
Tarnowskiego w sprawie przeniesienia norbertanek buskich
do zabudowań poklasztornych w Piotrkowicach
Zawartość
ks. B. Lubelski
prośba o wystaranie się o pozwolenie na wyjazdy dla zakonnic
w celu nadzorowania majątków
pozwolenie na wyjazd do dóbr klasztornych w celu kontroli
ksieni M. Ożarowska
majątku, wydane na rok dla ksieni i dwóch socjuszek
konsystorz biskupi
foralny w Kielcach
KRWRiOP7
biskup krakowski
dziekan w Kijach
konsystorz foralny
kielecki
konsystorz generalny
krakowski
konsystorz biskupi
kielecki
dziekan w Kijach
Adresat
dziekan w Kijach
Nadawca
Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
30 IV 1820
4 V 1820
26 IV 1820
18 X 1820
13 X 1820
24 XI 1819
12 XI 1819
20 X 1819
162r
122
Data
19 X 1819
Numer
karty
121 160r–161r
Lp.
Uwagi
177
[b.d.]
27 VII 1820
171r–v
172r–v
173r–v
174r–v
175r–v
176r
177r–v
178r–v,
181r
131
132
133
134
135
136
137
138
2 IX 1820
1 IX 1820
1 IX 1820
2 IX 1820
30 VIII 1820
27 VIII 1820
24 VIII 1820
170r
130
Data
Numer
karty
Lp.
konsystorz kielecki
konsystorz foralny kielecki
Nadawca
ze względu na pożar klasztoru, kościoła i znacznej części miasta
(23 VIII 1820 r.) norbertanki proszą o możliwość przeniesienia się
do popaulińskiego klasztoru w Pińczowie
Zawartość
przedstawienie różnych propozycji zamieszkania norbertanek
buskich po zniszczeniu ich klasztoru przez pożar
sprawa przeniesienia norbertanek buskich do innego klasztoru;
konsystorz chciał przeniesienia do Imbramowic, norbertanki buskie
do popaulińskiego klasztoru w Pińczowie
prezes Komisji
Wojewódzkiej
Województwa
Krakowskiego
prośba o przeniesienie norbertanek buskich do klasztoru
pobernardyńskiego w Piotrkowicach; zobowiązanie do remontu
klasztoru i kościoła
konsystorz biskupi
kielecki
biskup krakowski
prośba o przeniesienie norbertanek buskich do klasztoru
pobernardyńskiego w Piotrkowicach; zobowiązanie do remontu
klasztoru i kościoła
S. Tarnowski zobowiązuje się przeprowadzić remont klasztoru
w Piotrkowicach, zachwala dogodne jego położenie oraz dobre
warunki lokalowe
konsystorz biskupi
kielecki
KRWRiOP
informacja o propozycji złożonej przez hr. S. Tarnowskiego,
dotyczącej udostępnienia norbertankom opustoszałego klasztoru
w mieście Piotrkowicach; prezentacja argumentów
przemawiających za lokalizacją tam norbertanek buskich
biskup krakowski
konsystorz foralny
kielecki
ponieważ zabudowania klasztorne w Busku zostały zniszczone
w dużo mniejszym stopniu, aniżeli wyglądało to zaraz po pożarze,
ksieni prosi o pozostawienie zakonnic w Busku i dotowanie
odbudowy, w uzasadnieniu pisze, że remont klasztoru w Pińczowie
wymaga znacznie większych kosztów aniżeli odbudowa
klasztoru w Busku
konsystorz generalny norbertanki buskie nie chcą zamieszkać w klasztorze norbertanek
krakowski
w Imbramowicach
konsystorz kielecki
Adresat
Uwagi
178
Anna SZYLAR
17 X 1820
11 X 1820
180r–v
182r
183r–v
184r
185r–v,
186v
187r
188r–v
140
141
142
143
144
145
146
1 IX 1820
20 IX 1820
1 IX 1820
16 XI 1820
27 VIII 1820
19 VIII 1820
179r
139
Data
Numer
karty
Lp.
hr. S. Tarnowski
KRWRiOP
biskup krakowski
KRWRiOP
Krakowskiego
KRWRiOP
biskup krakowski
KRWRiOP
ksieni norbertanek
konsystorz kielecki
prośba o wydanie pozwolenia na sześciotygodniowy wyjazd
dla zakonnic: Apolonii Bystrzanowskiej i Zuzanny [C]hełmońskiej
oraz Tekli Barlickiej i Marianny Garlickiej; dwie pierwsze udają się
do doktora do województwa lubelskiego, dwie następne
do doktora do Częstochowy
konsystorz biskupi
kielecki
prośba o przeniesienie norbertanek z Buska do Piotrkowic;
zobowiązanie się do wyremontowania klasztoru i kościoła
polecenie skontaktowania się z Komisją Województwa
Krakowskiego w sprawie przeniesienia norbertanek z Buska
do Piotrkowic
prośba o zatwierdzenie klasztoru popaulińskiego w Pińczowie
jako miejsca pobytu norbertanek z Buska; przedstawiono
też argumenty wskazujące na korzyści wynikające z lokalizacji
zakonnic w Pińczowie, wskazano na negatywne konsekwencje
umieszczenia ich w pobernardyńskim klasztorze w Piotrkowicach
przeniesienie się norbertanek do klasztoru w Pińczowie nastąpiło
jeszcze przed wydaniem decyzji przez Komisję Wojewódzką;
wobec zaistniałych faktów KRWRiOP zarządziła, aby norbertanki
pozostały tam do czasu podjęcia dalszych decyzji
informacja o stratach spowodowanych pożarem kościoła i klasztoru;
prośba o wsparcie finansowe dla zakonnic
w związku z pożarem klasztoru w Busku i przeprowadzką
we wrześniu 1820 r. do Pińczowa biskup pozwolił niektórym
zakonnicom pojechać do domów rodzinnych na czas remontu;
niniejszym pismem zarządził wezwanie ich do powrotu
oraz wprowadzenie przez ksienię klauzury
i zamknięcie furty
decyzją Komisji Województwa Krakowskiego norbertanki
buskie będą przeniesione do popaulińskiego klasztoru
w Pińczowie; wyznaczony przez konsystorza ksiądz surogat
przybędzie do Buska w celu omówienia spraw związanych
z przeprowadzką
Zawartość
Adresat
KRWRiOP
biskup krakowski
konsystorz kielecki
Nadawca
odpis
na podstawie pisma z konsystorza krakowskiego
Uwagi
179
189r–v
190r–v
147
148
196r
197r
198r
199r
200r
201r
150
151
152
153
154
155
149 191r–195v
Numer
karty
Lp.
[b.d.]
22 V 1821
23 V 1821
21 III 1821
30 III 1821
12 IV 1821
X 1820
11 VIII 1821
4 XII 1820
Data
poddziekan szydłowski,
ks. Kawecki
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
ks. Ignacy Gawlikowski,
pleban pawłowski
zaświadczenie wystawione dla s. Marianny Diaczeńskiej
i s. Tekli Jareckiej, dotyczące pobytu w tamtejszej parafii
informacja o powrocie s. Marianny Diaczeńskiej i s. Tekli Jareckiej
z wyjazdu do rodziny w celu załatwienia jakichś spraw
inwentarz sprzętów z kościoła parafialnego w Busku, uratowanych
podczas pożaru; spis sporządzony według schematu: srebra, cyna,
spiż, miedź, mosiądz, kompozycja, żelazo, ornaty białe, czerwone,
fioletowe, zielone i czarne, kapy, bielizna, obrazy, zwierciadła,
książki, rozmaite sprzęty
prośba o interwencję w sprawie zaległych należności; sprawa Pawła
Sołtyka, który winien jest klasztorowi pieniądze, a sam wysuwa
roszczenia wobec zakonnic; prośba, aby konsystorz zobowiązał
ks. Lubelskiego do świadczenia na korzyść norbertanek
ponieważ konsystorz nie jest w stanie zmusić ks. B. Lubelskiego
do wyjaśnienia sprawy należności dla klasztoru, prosi o to
komisarza obwodu stopnickiego
konsystorz biskupi
kielecki
komisarz obwodu
stopnickiego
informacja, że z powodu złożonej przez norbertanki skargi
komisarz w obwodzie na ks. B. Lubelskiego, dawnego komisarza klasztoru, nie chce on
wydać żadnego oświadczenia w sprawie zaległości klasztornych
stopnickim
wynikających z supresji; należy wyjaśnić tę sprawę
prośba o jak najszybszą dotację na remont w celu zamknięcia
Komisja Wojewódzka
klasztoru; interwencja w sprawie wydania norbertankom ogrodu,
Województwa
który znajduje się w zarządzie miejscowego proboszcza; ogród
Krakowskiego
należy się zakonnicom ze względu na zaliczenie go do uposażenia
konsystorz kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
ksieni Marianna Ożarowska
informacja, iż zakonnice przebywające od czasu pożaru w domach
rodzinnych powróciły do klasztoru; prośba o wyasygnowanie
od rządu pieniędzy na remont pomieszczeń na parterze,
dopiero po zakończeniu prac ustanowiona będzie furta
i wprowadzona klauzura
konsystorz biskupi
kielecki
pismo przewodnie do przesłanych inwentarzy
Zawartość
Adresat
Nadawca
podpisany ks. Walenty Woleszyński,
dziekan wiślicki
Uwagi
180
Anna SZYLAR
Numer
karty
201v
202r
203r
204r
205r
206r
207r
208r
209r
Lp.
156
157
158
159
160
161
162
163
164
10 XI 1821
28 X 1821
10 X 1821
12 IX 1821
1 VII 1821
30 VI 1821
1 VII 1821
11 VI 1821
23 V 1821
Data
komisja podjęła decyzję, że lokal w Pińczowie przeznaczony na
klasztor norbertanek ma być przystosowany do wprowadzenia
klauzury; ogród ma być przekazany zakonnicom, po opłaceniu
należności proboszczowi
pozwolenie na wyjazd dla s. Marianny Garlickiej i s. Józefy
Zemblińskiej; po powrocie mają przedstawić zaświadczenie
z pobytu od proboszcza z parafii, gdzie przebywały
prośba o wyrażenie pozwolenia na przechodzenie do ogrodu
przez dziedziniec klasztorny; remont klasztoru nie został
ukończony, zakonnice przebywające przez cały czas
w zabudowaniach klasztornych „szwankują na zdrowiu”
pozwolenie na przechodzenie przez dziedziniec do ogrodu;
częstotliwość wyjść będzie uzależniona od decyzji ksieni,
która musi pilnować przestrzegania ustaw zakonnych
norbertanki
w Pińczowie
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
ksieni norbertanek
M. Ożarowska
konsystorz biskupi
kielecki
norbertanki buskie
w Pińczowie
norbertanki buskie
w Pińczowie
konsystorz kielecki
z Pińczowa
informacja o wprowadzeniu klauzury od 7 XI 1821 r.; pomimo
niedokończenia remontu prośba o pozwolenie wchodzenia
za klauzurę w razie potrzeby mężczyzn, tj. doktora, spowiednika,
rzemieślników, osób wnoszących ciężary i in.
informacja o powrocie do klasztoru s. Marianny Garlickiej i s. Józefy
Zemblińskiej; przedstawienie zaświadczenia z pobytu i prośba
o jego zwrot do klasztoru
prośba o pozwolenie dla s. Marianny Garlickiej i s. Józefy
Zemblińskiej na wyjazd na 6 tygodni w Sieradzkie do rodziny
dla „poratowania zdrowia”
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
Krakowskiego
powiadomienie ksieni o napisaniu odezwy do komisarza obwodu
stopnickiego w sprawie zmuszenia ks. B. Lubelskiego do złożenia
wyjaśnień dotyczących wszelkich zaległości należnych
norbertankom, wynikających z supresji
Zawartość
powiadomienie, iż Komisja Województwa Krakowskiego
przeznaczyła środki na zapłacenie proboszczowi pińczowskiemu
za ogród oraz na prace niezbędne do wykonania w celu
ustanowienia klauzury
Adresat
Nadawca
Uwagi
181
215r
216r
217r
218r
219r–v
220r
169
170
171
172
173
174
8 VII 1822
1 VII 1822
16 VI 1822
14 V 1822
4 V 1822
18 XII 1821
19 X 1821
214r–v
odpowiedź na zapytanie konsystorza w sprawie książek
ze skasowanego klasztoru kamedułów w Szańcu i z kościoła
parafialnego w Pińczowie
konsystorz biskupi
kielecki
Justyna z hr. Ankwiczów
Różycka
prośba o zgodę na przedłużenie o 6 tygodni pobytu w majątku
rodzinnym dla s. Benigny Ankwiczówny i s. Franciszki Rostofińskiej
raport dotyczący klasztoru norbertanek; obejmuje okres
od 1 I do 30 VI 1822 r., a dotyczy sprawowania obrządków
zakonnych, Żydówek przygotowywanych do przyjęcia chrztu,
wyjazdu sióstr w celach zdrowotnych i stanu remontu klasztoru
konsystorz biskupi
kielecki
wyznaczenie przez konsystorza ks. Grzegorza Suchańskiego,
wikarego przy kościele parafialnym w Pińczowie, na plenipotenta
norbertanek
prośba o wyznaczenie i upoważnienie duchownego,
który zajmowałby się załatwianiem interesów norbertanek
z władzami świeckimi i duchownymi
sprawa przyjęcia chrztu przez Esterę Moyzlównę
ks. Grzegorz
Suchański
konsystorz biskupi
kielecki
kwit potwierdzający odebranie przez proboszcza pińczowskiego
239 ksiąg
konsystorz biskupi
kielecki
[konsystorz biskupi kielecki]
ksieni zgromadzenia
norbertanek buskich
w Pińczowie
konsystorz biskupi
kielecki
poddziekan szydłowski,
ks. W. Kawecki
przedstawienie argumentów za lokalizacją norbertanek buskich
w Pińczowie
ze względu na rozbieżności istniejące pomiędzy konsygnacją
poddziekan
książek po skasowanym klasztorze kamedułów w Szańcu
szydłowski, proboszcz
a wykazem sporządzonym przez komisarza świeckiego konsystorz
w Chmielniku,
polecił ks. Kaweckiemu wykonanie konsygnacji książek
ks. Kawecki
znajdujących się na parafii w Busku
prezes Komisji
Wojewódzkiej
Województwa
Krakowskiego
27 VIII
[1822]
168
211r–v
166
Zawartość
udzielenie generalnej licencji na wchodzenie do klasztoru
ksieni M. Ożarowska spowiedników, doktorów, cyrulików, rzemieślników
„i tym których usługa wnijścia do klasztoru koniecznie potrzebuje”
Adresat
Nadawca
25 XI 1821
10 III 1822
210r
165
Data
167 212r–213r
Numer
karty
Lp.
podpisani ksieni M. Ożarowska,
ks. Grzegorz Suchański
brudnopis
podpisany proboszcz ks. January [Lgocki]
Uwagi
182
Anna SZYLAR
Numer
karty
221r
222r
223r
224r
225r
226r
227r
228r–v
Lp.
175
176
177
178
179
180
181
182
29 VIII 1822
20 VII 1822
10 VII 1822
12 VII 1822
16 V 1822
11 VII 1822
17 VII 1822
11 VII 1822
Data
Jan Paweł Powęża Woronicz,
biskup krakowski
Nadawca
prośba o zgodę na wyjazd na 8 tygodni do rodziny zamieszkałej
w województwie krakowskim dla „słabowitej na zdrowiu”
s. Magdaleny Mieszkowskiej i s. Zuzanny Chełmońskiej
Zawartość
raport z przeprowadzonego przez ks. Grzegorza Suchańskiego
egzaminu, któremu poddane zostały trzy kandydatki do przyjęcia
chrztu: Estera Moyzlówna, Kayla Erlichówna, Bluma Harem
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
zaświadczenie plebana sokolińskiego wystawione
s. B. Ankwiczównie i s. F. Rostofińskiej z pobytu w jego parafii
powiadomienie o powrocie do klasztoru w dniu 11 lipca
s. Benigny Ankwiczówny i s. Franciszki Rostofińskiej,
ksieni przesyła też zaświadczenia napisane przez proboszcza
z pobytu sióstr w jego parafii
prośba o zgodę na wyjazd na 8 tygodni do województwa
sandomierskiego do doktora dla chorych s. Anny Czaplińskiej
i s. Franciszki Możdżeńskiej; przypomnienie o wysłanej 11 lipca
prośbie o pozwolenie na wyjazd dla s. Magdaleny Mieszkowskiej
i s. Zuzanny Chełmońskiej
konsystorz biskupi
kielecki
pozwolenie na wyjazd na 8 tygodni dla s. Marianny Klimowiczówny
i s. Małgorzaty Bystrzanowskiej; na tej samej karcie napisane
ksieni M. Ożarowska zaświadczenie od ks. Bernarda Lenartowicza, proboszcza
zwierzynieckiego, z pobytu obydwu sióstr w klasztorze
norbertanek zwierzynieckich, data 22 VI 1822 r.
konsystorz biskupi
kielecki
s. Magdalena Klimowiczówna i s. Małgorzata Bystrzanowska
po wyjeździe w dniu 22 maja powróciły do klasztoru 9 VII 1822 r.,
zaświadczenie z pobytu zostało sporządzone przez plebana
na pozwoleniu wyjazdu, dlatego ksieni dokument ten przesyła
do konsystorza
pozwolenie na wyjazd dla s. Magdaleny Mieszkowskiej i s. Zuzanny
ksieni M. Ożarowska Chełmońskiej; jeśli chcą jechać do Galicji Austriackiej, powinny
zaopatrzyć się w paszporty
konsystorz biskupi
kielecki
Adresat
podpisy pod raportem złożyli: ks. Grzegorz
Suchański, Marianna Ożarowska – ksieni,
Justyna Sucharzewska, Tekla Jarecka, Apolonia
Bo[r]żyko[w]ska
podpisany ks. Sebastian Woylanek,
pleban sokoliński
Uwagi
183
Numer
karty
229r
230r
231r
232r
233r
234r
235r
236r
237r
238r–v
Lp.
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
10 IX 1823
14 II 1823
11 IV 1823
3 IV 1823
18 XII 1823
24 VI 1820
28 VII 1822
14 IX 1822
21 IX 1822
5 IX 1822
Data
informacja o przesłaniu do komisarza obwodu stopnickiego
raportu z rozmowy przeprowadzonej z Esterą Moyzlówną; odbyła
się ona w obecności delegata wyznaczonego przez komisarza
obwodu stopnickiego oraz ks. Suchańskiego i dotyczyła stanu
przygotowania aspirantki do przyjęcia chrztu
powiadomienie o powrocie do klasztoru zakonnic:
Marianny Diaczeńskiej i Anieli Olszańskiej, Magdaleny
Mieszkowskiej, Zuzanny Chełmońskiej oraz Anny Czaplińskiej
i Franciszki Możdżeńskiej; ksieni przesłała zaświadczenia
z ich pobytu w parafiach
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
zaświadczenie wystawione dla Magdaleny [Mieszkowskiej]
i Zuzanny Chełmońskiej z pobytu w parafii Ratków
Zawartość
Adresat
biskup krakowski
odpowiedź na pismo w sprawie odmawiania przez s. Katarzynę
Jałostównę brewiarza
konsystorz biskupi
kielecki
prośba o wyznaczenie komisarza klasztoru w miejsce
ks. Kazimierza Skrzyńskiego, który z powodu podeszłego wieku
i utraty słuchu nie może pełnić dotychczasowej funkcji
ksieni M. Ożarowska informacja o nadesłaniu reskryptu
prośba o zwolnienie przeoryszy Katarzyny Jałostówny
z odmawiania brewiarza; siostra ta skończyła 70 lat, jest słabego
zdrowia i prawie całkowicie utraciła wzrok
konsystorz biskupi
kielecki
odpowiedź na pismo konsystorza biskupiego kieleckiego z dnia
27 IV 1823 r. w sprawie wypłacenia norbertankom buskim
w Pińczowie sumy 1200 złp
konsystorz biskupi
kielecki
Krakowskiego
wyciąg z dziesięcin dworskich zamienionych na pieniądze
z folwarków: Mrozów, Dytkowski, Kotulski i Łososiński
konsystorz biskupi
kielecki
Krakowskiego, Wydział
Religijny
pozwolenie na wyjazd na 8 tygodni dla „poratowania zdrowia”
dla Anny Czaplińskiej i Franciszki Możdżeńskiej, na tym samym
Jan Pawęż Powęza Woronicz,
norbertanki, Pińczów
dokumencie zaświadczenie z pobytu sióstr w parafii Pilaszów,
biskup krakowski
podpisane 10 IX 1822 r. przez ks. W. Jankowskiego
Nadawca
odpis; oryginał odesłany do Krakowa
podpisany ks. Józef Stoicki, proboszcz w Ratkowie
Uwagi
184
Anna SZYLAR
Numer
karty
239r–v
240r
241r
242r
243r
244r–v
245r
246r
Lp.
193
194
195
196
197
198
199
200
26 VI 1825
8 VII 1825
28 XI 1824
18 IX 1824
30 IV 1824
29 IV 1824
24 X 1823
16 IX 1823
Data
ze względu na głuchotę ks. K. Skrzyński nie może pełnić funkcji
spowiednika i komisarza klasztoru; prośba skierowana do niego
o wskazanie odpowiedniego kandydata na ten urząd;
w informacji do ksieni wzmianka, aby norbertanki korzystały
z posługi kapłańskiej miejscowych reformatów do czasu dalszych
decyzji w tej sprawie
prośba o zastąpienie ks. Skrzyńskiego w posługach duchownych
dla norbertanek; od nowego roku będzie wyznaczony duchowny
na kapelana i spowiednika, będzie on pobierał pensję
prośba o zgodę na wyjazd na 10 tygodni do klasztoru
norbertanek na Zwierzyńcu, w celu skorzystania z porady
doktora, dla s. Mechtyldy Falówny i socjuszki
s. Małgorzaty Bystrzanowskiej
ks. Kazimierz
Skrzyński i ksieni
M. Ożarowska
księża reformaci
w Pińczowie
konsystorz biskupi
kielecki
ksieni norbertanek pozwolenie na wyjazd do klasztoru norbertanek na Zwierzyńcu
buskich w Pińczowie dla s. Mechtyldy Falówny i s. Małgorzaty Bystrzanowskiej
Jan Paweł [Woronicz],
biskup krakowski
pismo w sprawie samowolnego wyjazdu ks. Kazimierza
Skrzyńskiego do Szydłowa i prośba, aby dotychczas pobierana
przez niego pensja, z racji pełnienia funkcji komisarza
i spowiednika, była przeznaczona dla księży reformatów
pińczowskich
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz foralny
kielecki
krakowski
przedstawienie prośby ks. dziekana wiślickiego dotyczącej
konsystorz generalny sprzedaży cyny ze spalonego klasztoru w Busku; dziekan wyraził
chęć jej zakupu w celu naprawy organów w kościele parafialnym
krakowski
w Szczaworyżu
odpowiedź na odezwę w sprawie sprzedaży cyny po pożarze
klasztoru w Busku
prośba, aby konsystorz zatwierdził na spowiednika reformata
ks. Daniela Kraufurzta i na komisarza reformata ks. Bartłomieja
Rutkowskiego, którzy zastępują dotychczasowego spowiednika,
ks. Kazimierza Skrzyńskiego
konsystorz biskupi
kielecki
Zawartość
Adresat
Nadawca
pod tekstem adnotacja konsystorza kieleckiego
do dziekana wiślickiego w sprawie sprzedaży
cyny
brudnopis
Uwagi
185
250r
251r
203
204
254r–v,
256r–257r
258r
259r
207
208
10 IX 1825
20 VIII 1825
15 VII 1825
ks. Kazimierz Skrzyński
205 252r–253r 16 VIII 1825
206
Nadawca
1 VIII 1825
12 VII 1825
8 VII 1825
249r–v
202
Data
28 VI 1825
Numer
karty
201 247r–248r
Lp.
sprawa roszczeń ks. Kazimierza Skrzyńskiego wobec klasztoru
norbertanek w Pińczowie w związku z niewypłaconą mu pensją;
powołanie się na wyrok sądowy i prośba o pomoc w dochodzeniu
zasądzonych roszczeń
konsystorz biskupi
kielecki
doniesienie na ks. K. Skrzyńskiego o niesłuszne oskarżenia,
prośba o rozpoznanie sprawy i ukaranie winnego
powołanie ks. Żebrowskiego i ks. Markiewicza do rozpoznania
ks. Żebrowski surogat,
sprawy wzajemnych oskarżeń ks. K. Skrzyńskiego
ks. Markiewicz,
i ks. G. Suchańskiego; nakazanie sporządzenia protokołu
dziekan szydłowski
i przesłania go do dalszego rozpatrzenia
konsystorz biskupi
kielecki
prośba o pozwolenie na wyjazd do rodziny na 6 tygodni
dla „poratowania zdrowia” dla s. Zuzanny Chełmońskiej
i s. Anieli Olszańskiej
konsystorz biskupi
kielecki
protokół na pojednanie sporządzony w Sądzie Pokoju powiatu
szydłowskiego; uczestnikami byli ks. Kazimierz Skrzyński
i ks. Grzegorz Suchański
na spowiednika ordynaryjnego wyznaczony został ks. Franciszek
Czarnecki, emeryt, dawniej proboszcz w Czarnej,
a na spowiednika ekstraordynaryjnego – ks. Rajmund Klimecki,
reformat pińczowski
dotychczasowi spowiednicy norbertanek zostali przeniesieni
z klasztoru reformatów do innego klasztoru; ksieni przedstawia
nowych kandydatów na spowiedników: ks. Rajmunda Klimeckiego
oraz ks. Damiana Guzikowskiego, również reformatów, prosząc
o ich zatwierdzenie
pismo w sprawie ks. Kazimierza Skrzyńskiego, dotyczy
jego wyjazdu na stałe do Szydłowa i pretensji związanych
z wypłatą pensji za pełnienie funkcji spowiednika i komisarza
klasztoru norbertanek; prośba ks. Suchańskiego o przesłanie
z konsystorza zaświadczenia o zakresie obowiązków
na tych urzędach w celu udowodnienia niemożności
pełnienia przez niego ww. funkcji
Zawartość
konsystorz kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
Adresat
Uwagi
186
Anna SZYLAR
268r
269r
270r
270v
271r
212
213
214
215
216
10 VI 1831
12 VII 1830
7 XI 1830
30 VI 1827
3 XI 1825
15 X 1825
267r–v
211
11 X 1825
20 XI 1825
259v
209
Data
210 260r–266r
Numer
karty
Lp.
prośba o wystaranie się o fundusz rządowy dla starych
i chorych sióstr
prośba o zgodę na wyjazd na 8 tygodni w Lubelskie do wsi Krzywa
Wola do rodziny dla „poratowania zdrowia” dla s. Marianny
Diaczeńskiej i s. Marianny Klimowiczówny
konsystorz stwierdził, iż stan dachów, podłóg, sufitów, schodów,
okien w klasztorze jest fatalny, wymagają one remontu;
budowniczy powiatu stopnickiego został zobowiązany przez
Komisję Województwa Krakowskiego do wykonania wykazu
niezbędnych robót i określenia ich kosztów
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
konsystorz biskupi
kielecki
Komisja
Województwa
Krakowskiego
konsystorz kielecki
prośba o wyjednanie z kasy supresyjnej pensji na wynagrodzenie
dla spowiednika
ksieni otrzymała kopię pisma skierowanego do Komisji
Województwa Krakowskiego w sprawie remontów w klasztorze,
ksieni M. Ożarowska otrzymała też odpowiedź, że niemożliwe jest uzyskanie
dodatkowych funduszów, ponieważ przy supresji klasztor
miał długi i rząd przejął na siebie te zobowiązania
prośba o poparcie wniosku dotyczącego zwrotu wydatków
na leczenie i pogrzeb s. Józefy Ziembińskiej oraz wyjednanie
w Komisji Wojewódzkiej funduszu na osoby chore i niedołężne
konsystorz biskupi
kielecki
ks. Marcin Różycki,
dziekan stopnicki
protokół z przesłuchania ks. K. Skrzyńskiego
i ks. G. Suchańskiego; sprawa dotyczyła pretensji
ks. K. Skrzyńskiego wobec ks. G. Suchańskiego o niewypłacenie
sumy 300 złp, którą rzekomo był mu winien ks. Suchański;
ks. Skrzyński wycofał swoje roszczenia, sprawa zakończyła się
pojednaniem
powołanie ks. Różyckiego jako delegata konsystorza
do zbadania sprawy ks. K. Skrzyńskiego i ks. G. Suchańskiego;
wyznaczeni wcześniej delegaci ks. Żebrowski i ks. Markiewicz,
ze względu na prowadzony kurs teologiczny w Seminarium
Duchownym w Kielcach, nie mogą prowadzić tej sprawy
Zawartość
Adresat
ks. Różycki,
dziekan stopnicki
Nadawca
na tej samej karcie zgoda na wyjazd,
data 2 VII 1827 r.
Uwagi
187
Anna SZYLAR
188
Anna SZYLAR
Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu
vol. 5, 2014, s. 163–189
Wykaz zawartości jednostki archiwalnej
Akta zakonne sióstr Norbertanek w Busku 1786–1831
Streszczenie
W Archiwum Diecezjalnym w Kielcach znajdują się archiwalia odnoszące się do spraw związanych z funkcjonowaniem męskich i żeńskich zgromadzeń zakonnych. Wśród wielu zespołów akt znajduje się zbiór o nazwie
Akta kurialne ogólne, a w nim poszyt zatytułowany Akta zakonne sióstr Norbertanek w Busku 1786–1831, liczący
271 kart spisanych w zdecydowanej większości w języku polskim. Zgromadzono w nim dokumenty dotyczące spraw klasztoru sióstr norbertanek buskich. Ponieważ mniszki te znajdowały się pod obediencją biskupią,
wszelkie sprawy z władzami świeckimi i kościelnymi załatwiane były wyłącznie za pośrednictwem władzy diecezjalnej. Dlatego oryginały i kopie dokumentów wychodzących i przychodzących gromadzono w kancelarii
biskupiej.
Zaledwie cztery pisma umieszczone w niniejszym poszycie sporządzone zostały w 1799 r. Pomimo iż w tytule
zbioru jako datę początkową wpisano rok 1786, nie odnalazłam tam żadnego dokumentu z tego okresu. Liczną
grupę stanowią dokumenty sporządzone w czasach istnienia diecezji kieleckiej (1805–1818), jest ich łącznie 74.
Pozostałe 137 pism pochodzi z lat 1819–1831, w tym 133 sporządzono do 1825 r., a zaledwie cztery po tej dacie.
Spośród 217 pism i dokumentów 11 napisano po łacinie, a pozostałe w języku polskim. Dokumenty dają wgląd
w życie wewnętrzne klasztoru, sprawy i problemy, z którymi borykały się zakonnice. Spośród poruszanych
kwestii można wymienić: zagadnienia dotyczące spraw majątkowych i finansowych, elekcyjnego wyboru ksień
oraz przyjęcia do nowicjatu; pozwolenia na wyjazdy sióstr; informacje o stanie osobowym klasztoru i zgonach
zakonnic; sprawy neofitek.
Szczególnie cenne wydają się dokumenty odnoszące się do kasaty klasztoru norbertanek w Busku, w tym różne
inwentarze oraz informacje dotyczące majątków, dochodów, wyposażenia kościoła, a także pożaru skasowanego klasztoru i zdarzeń związanych z przeniesieniem mniszek do popaulińskiego klasztoru w Pińczowie.
Pomimo iż wszystkie te materiały stanowią niezwykle cenne źródło do badań nad dziejami norbertanek buskich, na razie nie jest planowane ich wydanie.
Słowa kluczowe
klasztor żeński, norbertanki, Busko, jednostka archiwalna, inwentarz
Anna SZYLAR
Faculty of Social Sciences and Humanities
State Higher Vocational School
Memorial of Prof. Stanisław Tarnowski in Tarnobrzeg
189
vol. 5, 2014, p. 163–189
Index of contents of the archival unit
Monastery records of Premonstratensian Nuns in Busko 1786–1831
Summary
The Diocesan Archive in Kielce owns archival records of male and female religious congregations. Among numerous fonds there is a collection entitled General curial files, which contains a cardboard-bound archival unit
(poszyt) Monastery records of Premonstratensian Nuns in Busko 1786–1831, comprising 271 pages written predominantly in Polish. It groups documents concerning the affairs of the Busko-based Premonstratensian (Norbertine) Nuns. Since the nuns were under the bishop’s obedience, all the affairs with the lay and ecclesiastical
authorities were dealt with exclusively via the diocesan authority. For this reason, the outgoing and incoming
original documents and copies were stored at the episcopal office.
Only four letters included in the present cardboard-bound unit were drafted in 1799. Although the title of the
collection indicates the year 1786 as the starting point, the author has not been able to find any record dating
back to that time. A numerous group of documents is the one originated in the times of the Kielce diocese
(1805–1818); it comprises 74 items. The remaining 137 letters date back to 1819–1831, including 133 drafted
before 1825, and only four following that date.
Among 217 letters and documents 11 were written in Latin; the remaining ones – in Polish. These records offer
an insight into the internal life of the monastery, its affairs and problems which the nuns had to face. The questions addressed cover the financial and property issues, the elective selection of prioresses, enrollment to the
novitiate, permission for the sisters to travel, the information on the staffing of the convent, as well as on the
deaths of the sisters, and the matters regarding neophytes.
Of particular value are the documents concerning the dissolution of the convent of Premonstratensian Nuns in
Busko, including various inventories, the information on the estates, income, the equipment of the church, and
the fire of the suppressed monastery, as well as the sisters’ removal to the former Pauline monastery in Pińczów.
Although all these materials constitute an extraordinarily valuable source for the study on the history of the
Busko-based Premonstratensian Nuns, there are no plans to publish them at the moment.
Keywords
nunnery, Premonstratensian (Norbertine) Nuns, Busko, archival unit, inventory
Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA
Zakład Historii Sztuki
Uniwersytet Śląski w Katowicach
vol. 5, 2014, s. 191–267
Emilia ZIÓŁKOWSKA
Katedra Historii Sztuki i Kultury
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Źródła do dziejów skasowanych klasztorów w zasobie
Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie*
W artykule zostały przedstawione wyniki kwerendy przeprowadzonej w Archiwum
Diecezjalnym w Drohiczynie w dniach 18–21 VI i 29–30 X 2013 r. Jej celem było zinwentaryzowanie akt pochodzących ze skasowanych klasztorów oraz dotyczącej ich
dokumentacji wytworzonej przez administrację kościelną lub państwową.
Diecezja drohiczyńska, utworzona w 1991 r. z pozostałej przy Polsce części diecezji
pińskiej, została powiększona w 1992 r. o trzy dekanaty z diecezji siedleckiej – węgrowski, sokołowski, sterdyński – oraz część dekanatów liwskiego, łosickiego i janowskiego. Na jej terenie znajdowały się następujące skasowane klasztory: karmelitów
(trzewiczkowych) w Bielsku Podlaskim, reformatów w Boćkach, jezuitów (następnie pijarów), franciszkanów, bazylianów i benedyktynek w Drohiczynie, misjonarzy
w Siemiatyczach, bartolomitów i reformatów w Węgrowie. W 1939 r. do Związku Radzieckiego wywieziono ogromny zbiór rękopisów i starych druków po jezuitach, pijarach, franciszkanach i benedyktynkach z Drohiczyna1. Spora część ocalałej po skasowanych klasztorach spuścizny aktowej została zgromadzona w istniejącym od 1970 r.
Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie, z wyłączeniem większości akt odnoszących
się do reaktywowanego w 1957 r. drohiczyńskiego klasztoru benedyktynek, przechowywanych w Archiwum Sióstr Benedyktynek w Drohiczynie.
Przeważająca część źródeł do losów dziedzictwa po skasowanych klasztorach nie
została wyodrębniona i wchodzi w skład zespołów akt parafialnych i dziekańskich.
W związku z tym kwerendą objęto także akta wszystkich parafii, na których terenie
znajdowały się klasztory, oraz akta dziekanów: bielskiego, drohiczyńskiego, węgrowskiego oraz unickiego w Bielsku Podlaskim; w sumie około 300 j.a. Przygotowano
w formie tabelarycznej inwentarz ogólny dla poszczególnych zgromadzeń zakonnych
1 E. BOROWSKI, Ogólna Informacja o zasobie Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie, Drohiczyn [b.d.], s. 1, 7;
http://www.drohiczynska.pl/documents/Ogolna_informacja_o_zasobie_Archiwum_Diecezjalnego_w_
Drohiczynie.pdf (dostęp: 8 IX 2013 r.).
192
i klasztorów (zob. tabela 1) oraz repertorium zawartości jednostek, obejmujące głównie korespondencję między przedstawicielami administracji diecezjalnej odnoszącą
się do różnych zgromadzeń zakonnych, pochodzącą z następujących zespołów: Akta
Dziekana Bielskiego (tabele 2–13), Akta Dziekana Drohiczyńskiego (tabele 14–18), Akta
Dziekana Unickiego w Bielsku Podlaskim (tabele 19–20), Akta Dziekana Węgrowskiego
(tabele 21–25) oraz Akta Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Węgrowie (sygn. VII/CE/1,
Pisma Konsystorza Podlaskiego 1832–1835) (tabela 26).
Najobszerniejsza pod względem zasobu, choć niekompletna, jest część zespołu akt
parafialnych dotycząca siemiatyckich misjonarzy2 z lat 1637–1920 (37 j.a., tabela
1.1)3. Na zesp. Akta Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Siemiatyczach składają się materiały dotyczące różnych aspektów funkcjonowania klasztoru, w przeważającej mierze
spraw gospodarczych: gruntów klasztornych, uposażenia, dziesięcin, sporów sądowych. Dzięki zachowanym inwentarzom z lat 1774–1920 (sygn. III/I/1–11) dobrze
udokumentowany jest stan posiadania klasztoru, a po jego kasacie – parafii. Interesujące źródło do badań nad kondycją finansową siemiatyckiego klasztoru misjonarzy
stanowią również księgi rachunkowe rejestrujące wszelkie sprawy gospodarcze, budowlane itp. (sygn. III/W/1–4). Archiwalia dostarczają ponadto – choć w mniejszym
stopniu – informacji na temat obsady personalnej placówki, spraw wewnątrzklasztornych, działalności duszpasterskiej i opiekuńczo-wychowawczej zakonników.
Stosunkowo liczne są materiały dotyczące działalności bartolomitów4 w Węgrowie (administrujących tamtejszą parafią od 1707 r.), pochodzące z lat 1631–1934 i zgrupowane
w dwóch zespołach (tabela 1.2): Akta Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Węgrowie (20
j.a.) oraz Akta Księży Wspólnego Życia w Węgrowie (11 j.a.)5. Zawierają one różnorodną
dokumentację, w większości o charakterze gospodarczym, dotyczącą dóbr klasztornych, uposażenia, dochodów i wydatków. Do wyjątkowo cennych dokumentów należą: akt fundacyjny prepozytury i seminarium węgrowskiego, z planem sytuacyjnym
zabudowań klasztorno-kościelnych, autorstwa Jana Reisnera z 1711 r., oraz umowa na
budowę nowej świątyni, zawarta w 1706 r. między Janem Bonawenturą Krasińskim
a architektem Karolem Ceronim (sygn. III/Q/1). Na uwagę zasługują ponadto źródła dokumentujące skład osobowy wspólnoty oraz aktywność zakonników na polu edukacji
i wychowania w węgrowskich szkołach publicznych i Seminarium Duchownym (sygn.
V/Fr/1–5, V/X/1–4). W zespole tym znajduje się ponadto korespondencja urzędowa
w sprawie administracji budynków poklasztornych, sposobu ich wykorzystania oraz
prac remontowych podejmowanych po kasacie klasztoru (sygn. IX/CK/2, 4).
Dokumenty tyczące się drohiczyńskich klasztorów pijarów (przybyłych do Drohiczyna w 1774 r., aby na mocy decyzji KEN-u przejąć zabudowania i fundusz po jezuitach,
a w 1791 r. – zarząd nad parafią; tabela 1.5) i franciszkanów (tabela 1.6) wchodzą w skład
2
Czyli Zgromadzenia Misji, zwanych też księżami misjonarzami lub lazarystami.
3 E. BOROWSKI, Działalność Zgromadzenia Misji w Siemiatyczach (1719–1832), „Studia Teologiczne”, 3, 1985,
s. 171–215.
4
Czyli Zgromadzenia Kleryckiego Księży Życia Wspólnego, zwanych też bartoszkami lub komunistami.
5 M. BRUDZISZ, Źródła do dziejów Instytutu Księży Komunistów w Polsce znajdujące się w Archiwum Parafialnym w Węgrowie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 21, 1970, s. 211–228.
Źródła do dziejów klasztorów w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie
193
zesp. Archiwum Parafii Drohiczyn. Jeśli chodzi o pierwszy z klasztorów, największą wartość
poznawczą mają XIX-wieczne inwentarze, wizyty i opisy jego majątku z okresu przed kasatą w 1845 r. i późniejsze (sygn. III/I/1–3, III/Q/1–2, 4). Spuściznę po franciszkanach stanowi zaledwie kilka dokumentów, głównie zapisy na rzecz klasztoru. Do omawianego
zespołu zostały również włączone pojedyncze dokumenty po drohiczyńskich jezuitach
(tabela 1.8.) i bazylianach (tabela 1.9) oraz kserokopie akt (pochodzących z różnych archiwów) po benedyktynkach. Także zesp. Drohiczyn – Benedyktynki tworzą przede wszystkim kserokopie, głównie akt z Archiwum PP. Benedyktynek w Drohiczynie (tabela 1.7), oraz
mapa z dobrami ziemskimi po skasowanych klasztorach drohiczyńskich (tabela 1.11).
W odniesieniu do klasztoru reformatów6 w Boćkach (tabela 1.10) zachowały się liczne
inwentarze z okresu sprzed jego kasaty i późniejsze (kiedy to poreformacka świątynia zaczęła pełnić funkcję parafialnej), należące do zesp. Archiwum Parafii Boćki (sygn. III/I/1–19).
Na temat karmelitów7 z Bielska Podlaskiego (tabela 1.3) w zasobie Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie (zesp. Akta Parafii Matki Bożej z Góry Karmel w Bielsku Podlaskim) znajdują się jedynie materiały XX-wieczne, dotyczące przede wszystkim kwestii
rewindykacji dóbr kościelnych, wpływów i wydatków na odbudowę świątyni pokarmelickiej w okresie międzywojennym (sygn. VIII/R/4–5, III/W/5–6), a także wypisy
z dokumentów urzędowych i literatury naukowej traktującej o dziejach bielskiego
klasztoru (sygn. III/Q/2). Na wzmiankę zasługuje kopia fragmentu planu miasta Bielska Podlaskiego z 1781 r. z nieruchomościami należącymi do karmelitów, wykonana
na zlecenie Magistratu Miasta Bielska w 1928 r. (sygn. III/Q/2).
Spuściznę po klasztorze reformatów w Węgrowie (tabela 1.4) dokumentują tylko: inwentarz zakrystii kościoła, listy w sprawie rozdziału pochodzących z niej aparatów
kościelnych z 1875 r. (zesp. Akta Dziekana Węgrowskiego, 1824–1828, sygn. ZADzW/5),
a także inwentarz świątyni z 1921 r., włączony do zesp. Akta Parafii pw. Wniebowzięcia
NMP w Węgrowie (sygn. III/I/6).
Sporo danych o skasowanych klasztorach w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego zawierają dokumenty z akt dziekańskich (tabele 2–25), takie jak: ukazy carskie, rozporządzenia konsystorza oraz korespondencja z instytucjami kościelnymi i państwowymi8.
W zasobie Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie znajduje się również wiele starych
druków o proweniencji klasztornej, w tym księgozbiór po reformatach węgrowskich.
Tworzeniem ich katalogu zajmuje się obecnie Jolanta Marszalska z Uniwersytetu im.
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Mimo swej fragmentaryczności omówione materiały źródłowe zgromadzone w drohiczyńskim Archiwum Diecezjalnym dostarczają wielu cennych – z punktu widzenia
badań nad dziedzictwem po skasowanych klasztorach Podlasia – informacji.
6
Czyli franciszkanów reformatów, zwanych też Braćmi Mniejszymi Ściślejszej Obserwancji.
7
Zwanych też karmelitami trzewiczkowymi.
8 W Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie przechowywane są zespoły akt dziekańskich pięciu dekanatów z diecezji drohiczyńskiej: bielskiego, brańskiego, drohiczyńskiego, liwskiego i węgrowskiego, a także
Akta Dziekana Unickiego w Bielsku Podlaskim. Kwerendą nie objęto Akt Dziekana Brańskiego, Akt Dziekana
Ciechanowieckiego oraz Akt Dziekana Liwskiego, jako że zawierają one jedynie materiały XX-wieczne.
1722
1637–1817
1719–1743
1730–1760
1735–1771
1775–1791
1789–1824
13
14
15
16
17
18
19
III/W/5
III/W/4
III/W/3
III/W/2
III/W/1
III/Q/1
III/Q/2
III/O/1
III/I/11
Inwentarz kościoła parafialnego w Siemiatyczach
III/I/10
1832
III/I/9
Sprawy dziesięciny należnej klasztorowi misjonarzy
w Siemiatyczach
Inwentarz folwarku bużyskiego i lisowskiego
Liber continens in se omnia Authentica Documenta
Księga przychodów i rozchodów siemiatyckiego
zgromadzenia księży misjonarzy
Rachunki księży misjonarzy z Siemiatycz
Księga rachunkowa kościoła siemiatyckiego księży
misjonarzy
Księga rachunkowa oo. misjonarzy z Siemiatycz
Księga rachunkowa kościoła siemiatyckiego – Regestr
wosku kupionego i wyekspensowanego
Inwentarz kościoła Wniebowzięcia Matki Bożej
w Siemiatyczach za rok 1832 podług wzoru wydanego
w 1828 roku
1. misjonarze z Siemiatycz
Inwentarz kościoła siemiatyckiego
III/I/1
III/I/2
III/I/3
III/I/4
III/I/5
III/I/6
III/I/7
III/I/8
1774
1834
1840
1860
1866
1888
1889
1920
b.d.
(1. poł. XIX w.)
b.d.
(XIX w.)
Zawartość
Sygnatura
Zakres czasowy
1828
Akta Parafii
pw. Wniebowzięcia
NMP w Siemiatyczach
Nazwa części składowej
12
11
10
9
1
2
3
4
5
6
7
8
Lp.
polski
polski
50
polski
nlb.
nlb.
polski
polski
256
nlb.
polski
polski, łacina
polski
polski
polski
polski
polski
polski
rosyjski
polski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
polski, łacina
Język
2
nlb.
nlb.
21
nlb.
nlb.
63
11
12
17
6
11
11
6
Liczba stron
lub kart
dissoluta
2 luźne, zniszczone karty
fotografie inwentarza
przechowywanego w Archiwum
Zgromadzenia Księży Misjonarzy
w Krakowie
Uwagi
Tabela 1. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, inwentarz ogólny dla poszczególnych zgromadzeń zakonnych i klasztorów
194
1826
1827
23
24
XI/Ms/6
XI/Ms/7
b.d.
b.d.
1764
b.d.
(XVIII w.)
b.d.
30
31
32
33
34
XI/Ms/8
XI/Ms/5
XI/Ms/4
XI/Ms/3
b.d.
29
XI/Ms/2
XI/Ms/1
1749–1756
b.d.
VII/CE/2
V/Fr/1
IV/Ps/3
IV/Ps/2
IV/Ps/1
28
27
26
Akta Parafii
pw. Wniebowzięcia
NMP w Siemiatyczach
1760
22
1741–1845
1749–1845
1822–1827
1819–1820
21
25
III/W/6
1818
20
III/W/7
Sygnatura
Zakres czasowy
Lp.
Fragment rękopisu dotyczący historii starożytnej
Tematy 46 kazań misyjnych anonimowego ks. misjonarza
z Siemiatycz (Materyie kazań na Missyą do Prużany)
Fragmenty rękopisów odnalezione w okładce Missae
Propriae Sanctorum z 1722 roku
Fragment listu do ks. Błażeja Józefa Sikorskiego z 31 V 1764
roku, odnaleziony w okładce Missae Propriae Sanctorum
z 1722 roku
Fragmenty druków odnalezione w okładce Missae Propriae
Sanctorum z 1722 roku
Fragmenty listu ks. Piotra Hiacynta Śliwickiego odnalezione
w okładce Missae Propriae Sanctorum z 1722 roku
Korespondencja księży misjonarzy z Siemiatycz, odnaleziona
w okładce Mszału rzymskiego z 1772 roku
Księga rachunkowa ofiar na reparację cmentarza
parafialnego w Siemiatyczach
Księga przychodów i rozchodów Domu Księży Misjonarzy
w Siemiatyczach
Dane o księżach misjonarzach
Świadectwo święceń kapłańskich ks. Rocha
Boguszewskiego, wyświęconego w Wilnie
przez bpa Adama Korwina Kossakowskiego
Litterae Passus dla ks. Kajetana Milewskiego Superiora
Misjonarzy z Domu Siemiatyckiego
Księga Bractwa Trójcy Przenajświętszej w Siemiatyczach
Księga Bractwa Szkaplerza Świętego
Pisma konsystorza, archidiakona i dziekana
Fragmenty rękopisu znalezione w okładce mszału żałobnego
w Siemiatyczach, wydanego w Ratysbonie w 1650 roku
Zawartość
polski, łacina
10
polski, łacina
polski
3
1
polski
łacina
1
1
łacina
5
polski, łacina
łacina
nlb.
12
polski
nlb.
polski, łacina
łacina
2
114
łacina
1
łacina
polski
nlb.
2
polski
Język
nlb.
Liczba stron
lub kart
dissoluta
dissoluta
dissoluta
dissoluta
dissoluta;
m.in. list z Warszawy
z powiadomieniem o śmierci
ks. Antoniego Skrzebniewicza
dissoluta
karty luźne
dissoluta
Uwagi
195
1703–1849
1711
43
44
1822–1869
1631–1934
1712–1747
1713
46
47
48
49
1818
1893–1915
42
45
1840–1849
1893
40
41
Akta Parafii
pw. Wniebowzięcia
NMP w Węgrowie
1835
39
V/Fr/3
V/Fr/2
V/Fr/1
III/W/1
III/Q/3
III/Q/1
III/Q/1
III/I/5
III/I/3
III/I/4
III/I/2
III/I/1
1800
38
XII/V/1
Sygnatura
XII/V/2
XIII/Y/1
1828
Zakres czasowy
1854–1874
1799
Akta Parafii
pw. Wniebowzięcia
NMP w Siemiatyczach
35
36
37
Lp.
Varia dotyczące parafii Siemiatycze
Wizytacja dziekańska kościoła w Siemiatyczach
2. bartolomici z Węgrowa
Inwentarz kościoła i beneficjum parafialnego w Węgrowie
Inwentarz kościoła parafialnego w Węgrowie i kościołów
filialnych w Jarnicach i Starej Wsi
Inwentarz kościoła parafialnego w Węgrowie
Inwentarz kościoła oraz spis ksiąg parafii Węgrów
Opis szczegółowy stanu kościoła, własności tegoż
i beneficjum parafii Węgrów w roku 1893 sporządzony
Uposażenie kościoła prepozyturalnego i umowa o budowę
nowej świątyni z architektem Karolem Ceronim
Akt fundacyjny kościoła prepozyturalnego w Węgrowie
(Fundatio Seu verius Melioratio Fundationis et Erectio
Ecclesiae Praeposituralis Węgroviensis Anno MDCCXI)
Fundusze probostwa węgrowskiego i kościołów filialnych
w Starej Wsi i Jarnicach
Księga rachunkowa parafii Węgrów
Akta różne: gospodarcze beneficjum węgrowskiego
Akta personalne księży Gierłowskiego, Kietlińskiego,
Mańkowskiego. Przepisy stemplowe
Księga sesji i członków Bractwa Świętej Anny przy kościele
Wniebowzięcia NMP w Węgrowie
Księga członków Bractwa Świętej Anny przy kościele
Wniebowstąpienia Matki Bożej w Węgrowie
Dokument erygowania bractwa Trójcy Przenajświętszej
w Węgrowie przy kościele Wniebowstąpienia NMP
z 14 maja 1713 roku wystawiony w Rzymie
Korespondencja superiora księży misjonarzy
w Siemiatyczach – ks. Kajetana Pawła Milewskiego
Zawartość
polski, łacina
75
polski, łacina
polski, łacina
nlb.
37
łacina
polski, rosyjski,
łacina
209
1
polski
nlb.
łacina
polski
37
30
polski
polski
polski
112
35
49
polski
polski, rosyjski
polski, łacina
polski
Język
16
nlb.
2
nlb.
Liczba stron
lub kart
księga pergaminowa
12 listów do ks. Milewskiego,
m.in. od archidiakona białostockiego,
ks. Kazimierza Kubeszowskiego
Uwagi
196
1791–1865
1830–1913
53
54
1801–1809
1813–1824
62
1811–1835
61
Akta Księży Wspólnego Życia
w Węgrowie
1548–1864
59
60
III/Q/1
1816–1876
58
V/X/2
V/X/1
III/Q/3
III/Q/2
XIII/Y/1
1795–1811
57
IX/Tx/1
1832–1849
IX/CK/4
IX/CK/2
IX/CK/1
VII/CE/2
56
1833–1839
1840–1842
52
55
1714–1845
51
Akta Parafii
pw. Wniebowzięcia
NMP w Węgrowie
V/Fr/4
1714–1923
50
V/Fr/5
Sygnatura
Zakres czasowy
Lp.
11
Księga sesji Bractwa Trójcy Przenajświętszej przy kościele
198
nlb.
63
86
176
Wizytacje generalne kościoła pw. Wniebowzięcia
NMP w Węgrowie i kościołów filialnych w granicach
i Starej Wsi dokonane przez biskupa lubelskiego
Wojciecha Leszczyc Skarszewskiego w 1811 roku
Uposażenie i przywileje Księży Wspólnego Życia,
dotyczące Seminarium Duchownego w Węgrowie,
Kielcach i Warszawie
Uposażenia i przywileje księży Wspólnego Życia.
Korespondencja urzędowa
Akta Księży Wspólnego Życia dotyczące Seminarium
Duchownego w Kielcach
Księga świadectw o pilności i postępku w naukach
oraz moralności uczącej się młodzieży w szkołach
publicznych węgrowskich, zaczęta
w 1801 roku
190
67
Księga uczniów publicznych szkół węgrowskich
nlb.
Sprawa sądowa dotycząca należności dla parafii Węgrów
(Akta Prokuratorii Generalnej w Królestwie Polskim w sprawie
Antoniego hr. Butlera przeciwko kościołowi w Węgrowie
o dziesięcinę snopową [...] złożone)
nlb.
Akta dozoru kościelnego parafii Węgrów
nlb.
Pisma cywilno-kościelne
Korespondencja Komisarza Wojewódzkiego z dozorem
kościelnym
nlb.
79
Księga członków Bractwa Trójcy Przenajświętszej w parafii
Korespondencja z Kapitułą Janowską
Liczba stron
lub kart
Zawartość
polski
polski
polski, łacina
polski, łacina
polski
polski, łacina
polski, łacina
polski
polski, rosyjski
polski, łacina
polski, łacina
polski, łacina
polski, łacina
Język
Uwagi
197
74
73
72
71
Archiwum Parafii Drohiczyn
Akta Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Węgrowie
Akta Parafii Matki Bożej
z Góry Karmel w Bielsku
Podlaskim
17 XI 1839
3 VI 1844
1921–1960
b.d.
III/Q/2
1928
70
III/I/1
1793–1804
Akta Dziekana Węgrowskiego
69
III/I/1
II/Ed/3
III/I/6
V/X/1
XI/Mon/2
1822–1824
68
XI/Mon/1
VII/CE/2
1746–1750
1829–1839
VII/CE/1
V/X/4
V/X/3
Sygnatura
67
Akta Księży Wspólnego Życia
w Węgrowie
1682–1861
65
66
1823–1832
64
Zakres czasowy
1818–1819
63
Lp.
nlb.
Mowy konferencyjne. Rękopisy kazań o kapłaństwie
ks. Ignacego Jemielitty, wygłoszonych w Węgrowie
Inwentarz Altarii Drohiczyńskiej
10
1
Świadectwo ślubne wydane przez ks. Eliasza Gustynowicza,
pijara, proboszcza drohiczyńskiego
5. pijarzy z Drohiczyna
23
1
1
Inwentarz fundi instructi kościoła i beneficjum
poreformackiego w Węgrowie
4. reformaci z Węgrowa
Kopia planu przedmieścia miasta Bielska wymierzonego
w roku 1782 przez Franciszka Modzelewskiego,
geometrę przysięgłego
(tytuł nadany przez Archiwum Diecezjalne
w Drohiczynie: Dzieje kościoła i klasztoru oo. karmelitów
w Bielsku Podlaskim)
Kopia fragmentu planu miasta Bielska Podlaskiego z 1781 r.
z nieruchomościami należącymi do karmelitów, wykonana
na zlecenie Magistratu Miasta Bielska
(tytuł nadany przez Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie:
Wypis z książki Wołyniaka Z przeszłości karmelitów na Litwie
i Rusi oraz mapka części Bielska z 1781 roku)
3. karmelici z Bielska Podlaskiego
135
31
Inwentarze kościołów dekanatu węgrowskiego
132
Descriptio Mansionis Instituti Clericorum secularum
i Communione Videntium Carolinensis
153
Korespondencja Księży Wspólnego Życia
Korespondencja urzędowa Księży Wspólnego Życia
202
297
Konspekty wykładów ks. L. Broniszewskiego w Szkole Księży
Wspólnego Życia w Węgrowie
Księga wpisu uczniów Szkoły Wydziałowej Węgrowskiej
Liczba stron
lub kart
Zawartość
polski
polski
polski
polski
polski
polski, łacina
polski
polski, łacina
polski, łacina
polski, łacina
polski
polski, łacina
Język
odnalezione na strychu kościoła
w Perlejewie w 1983 r.
mps
kopia wykonana ok. 1920 r.
Uwagi
198
14 XII 1839
19 VI 1865
20 II 1931
1926
79
81
82
1948
1946
80
78
1938
1856
77
1851
76
Zakres czasowy
21 XI 1829
75
Lp.
III/Q/6
III/Q/4
III/Q/2
III/Q/1
III/I/18 „a”
III/I/3
1 arkusz
2
Wypisy z inwentarzy z archiwum parafii w Drohiczynie
dotyczące jej beneficjum
Plan gruntów kościelnych w mieście Drohiczyn [...]
należących do probostwa drohiczyńskiego
4
5
nlb.
17–19
1–16
6
12
3
Liczba stron
lub kart
Dane na temat parafii rzymsko-katolickiej w Drohiczynie
Opisanie funduszu oo. pijarów w Drohiczynie
Inwentarz kościoła parafialnego w Drohiczynie 1948
Informacje o zniszczeniach w latach 1940–1945
Inwentarz kościoła parafialnego pw. Trójcy Przenajświętszej
w Drohiczynie 1938
Wizyta kościoła parafialnego drohickiego
Inwentarz kościoła parafialnego w Drohiczynie
Inwentarz Altarii przy kościele parafialnym w Drohiczynie
III/I/1a, b,
c, d, e, f
III/I/2
Zawartość
Sygnatura
Uwagi
spis aparatów kościelnych; opis
opuszczonego budynku klasztornego;
informacja o przekazaniu w 1856 r.
pod zarząd proboszcza drohickiego
kościoła, klasztoru i funduszu
ziemnego po benedyktynkach
zawiera spis aparatów kościelnych
polski
plan kolorowy wykonany przez
mierniczego Stefana Akolińskiego;
skala 1 : 5000
wzmiankowane są inwentarze z lat
polski, rosyjski 1865, 1876, 1878, 1885, 1887, 1892,
1893, 1899, 1906, 1911, 1920
rosyjski
polski, łacina
polski
polski
rosyjski
mps; odpis aktu znajdującego się
w księdze nr 3 Wizyty Drohiczyńskiego
Dekanatu za 1839 rok,
przechowywanej w dziale rękopisów
Biblioteki Uniwersytetu w Wilnie;
polski, rosyjski
3 komplety – przekład na j. polski,
k. 7–9, 10–12, 16–18, f, b, d; 3 komplety – transliteracja z j. rosyjskiego,
k. 1–3, 4–6, 13–15, a, c, e; na końcu
dokumentu inna data: 21 XI 1829 r.
Język
199
1744
1744
89
90
1740
88
Archiwum
Parafii Drohiczyn
1823
87
1876–1885
27 I 1847
20 VII 1822
17 VII 1822
Zakres czasowy
1850–1851
86
85
84
83
Lp.
III/Q/1 „c”
III/Q/1 „b”
III/Q/1 „a”
XII/V/2
VIII/R/1
VII/Ex/1
IV/Ps/6
IV/Ps/1
Sygnatura
1. Pismo ks. Stanisława Niedzwieckiego proboszcza
drohickiego i rektora szkoły powiatowej drohickiej
OO. Pijarów do ks. Szymborskiego dziekana drohickiego
w sprawie przeniesienia ks. Rumianowskiego do Płocka
i w sprawie Altarii drohickiej
2. Brudnopis listu ks. Szymborskiego dziekana drohickiego
do archidiakona
List ks. Adamowicza, pijara do pana Szymona Leyko
z prośbą o informację czy zapadła decyzja o przeniesieniu
go z Różanegostoku
Księga pism wychodzących kościoła parafialnego
w Drohiczynie
Sprawa ks. Stanisława Roszkowskiego, pierwszego proboszcza diecezjalnego kościoła pw. Trójcy Przenajświętszej
(1845–1850) (zarzuty, że przywłaszczył ofiary składane
przez parafian na remont kościoła, których rejestru
nie prowadził; został z nich oczyszczony ze względu
na duże nakłady poniesione na remont świątyni)
List ks. Stanisława Niedźwieckiego, pijara z Drohiczyna
do dziekana drohiczyńskiego, w którym potwierdza odbiór
pożyczonej dziekanowi biblii ks. Jakuba Wujka
6. franciszkanie z Drohiczyna
Zapis Grzegorza Klepackiego na rzecz o. Antoniego Dąbrowskiego, ex prowincjała i komisarza klasztoru oo. franciszkanów w Drohiczynie, sumy 150 zł pol. i dóbr ziemskich
Zapis Fabiana Lubowickiego na rzecz o. Antoniego
Dąbrowskiego, ex prowincjała i gwardiana klasztoru
oo. franciszkanów w Drohiczynie, sumy 54 zł pol.
od Jakuba Ciszewicza
Zapis Fabiana Lubowickiego na rzecz o. Antoniego
Dąbrowskiego, ex prowincjała i gwardiana klasztoru
oo. franciszkanów w Drohiczynie, sumy 54 zł pol.
od Jakuba Ciszewicza
Zawartość
Uwagi
łacina
łacina
łacina
1
1
polski
duplikat dokumentu III/Q/1 „b”;
odnaleziony w archiwum parafialnym
w Ostrożanach
w Ostrożanach
III/Q/1 „a”
k. 13–16, 25–29, 39, 43 – niezapisane;
m.in. korespondencja między
polski, rosyjski ks. Roszkowskim, ks. dziekanem
białostockim Piotrowskim i biskupem
wileńskim
rosyjski
polski
polski
Język
1
1
43
nlb.
1
2
Liczba stron
lub kart
200
1843
1844
1847
100
101
102
1843
1842
98
99
1841
97
Archiwum PP. Benedyktynek
w Drohiczynie
24 VII 1837
96
1856
1726
1747
16 X 1828
Zakres czasowy
1829
Archiwum
Parafii Drohiczyn
Archiwum
Parafii Drohiczyn
95
94
93
92
91
Lp.
Zawartość
III/I/10
III/I/9
III/I/8
III/I/7
III/I/6
III/I/5
III/I/4
III/I/4
III/Q/8
VIII/R/6
VIII/R/3
1
Skarga wniesiona do starosty drohickiego przez
o. Franciszka Srzednickiego, gwardiana klasztoru
franciszkanów w Drohiczynie
nlb.
13
10
nlb.
nlb.
nlb.
nlb.
nlb.
nlb.
Kserokopie dokumentów dotyczących klasztoru
benedyktynek w Drohiczynie
Kserokopia Wizyty kościoła PP. Benedyktynek Drohickich...
z archiwum benedyktynek w Drohiczynie
Kserokopia Wizyty kościoła PP. Benedyktynek Drohickich...
Kserokopia opisu kościoła PP. Benedyktynek w Drohiczynie
7. benedyktynki z Drohiczyna
1
1
Liczba stron
lub kart
Wyrok wydany w Drohiczynie na Marcina Klepackiego
za uchylanie się od zwrotu długu w wysokości 200 zł pol.
klasztorowi oo. franciszkanów w Drohiczynie
Nominata franciszkanina o. Karola Kudźmowskiego
IV/Ps/1 „a” na kaznodzieję do Drohiczyna przy kościele
oo. franciszkanów
Sygnatura
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
polski
polski
rosyjski
łacina
łacina
łacina
Język
ukaz z Wileńskiego Rzymsko-Katolickiego Konsystorza
Duchownego dotyczący przeniesienia
benedyktynek z Drohiczyna do Wilna
odnaleziona przez ks. E. Borowskiego
w Drohiczynie w domu prywatnym
w Strabli
Uwagi
201
1544–1807
1797–1842
1626–1856
1623–1795
105
106
107
108
1659
1635–1768
1623–1705
28 VII 1787
1830
1737
111
112
113
114
115
1624–1625
110
109
w Drohiczynie
III/Q/9a
III/Q/8
III/Q/7
III/Q/6a
III/Q/6
III/Q/5
III/Q/4
III/Q/3 „a”
III/Q/3
III/Q/2
III/Q/1
III/1/11 „b”
10 VIII 1856
104
Kserokopie akt z archiwum benedyktynek w Drohiczynie
Kserokopia dokumentu dotyczącego uposażenia kościoła
i klasztoru pp. Benedyktynek
Kserokopie dokumentów z archiwum benedyktynek
w Drohiczynie
Sumariusz dokumentów Miasta Drohiczyna w sprawie
z Pannami Benedyktynkami...
Sumariusz spraw klasztorowi Drohickiemu [...] w 1705 r.
spisany
Kserokopia Sumariusza dokumentów przywilejów wszelkich
do gruntów, placow, ogrodow, łąk [...] Konwentowi
WW. Panien Benedyktynek Drohickiemu...
Kserokopia Wiadomości [...] klasztoru Wielebnych Panien
Benedyktynek Drohickich o kapitałach funduszowych tegoż
klasztoru oddanych do banku monarszego kupieckiego
w St. Petersburgu
Regestr spraw, dokumentów, monumentów, zapisów
od pierwszey Fundacyi konwentu tuteyszego...
Kserokopie akt z archiwum benedyktynek w Drohiczynie
polski
polski
13
łacina
nlb.
nlb.
łacina
nlb.
polski
łacina, polski
nlb.
13
łacina
polski, łacina
nlb.
nlb.
nlb.
rosyjski, polski
nlb.
polski, łacina,
niemiecki
łacina
rosyjski
polski
Język
nlb.
9
3
Tłumaczenie inwentarza kościoła i klasztoru pp. benedyktynek
w Drohiczynie 1856 r. (sygn. III/1/11)
III/1/11 „a”
103
Kserokopia inwentarza kościoła i klasztoru pp. benedyktynek
w Drohiczynie
Kserokopie dokumentów dotyczących spraw majątkowych
w Drohiczynie i Sytkach z archiwum benedyktynek
w Drohiczynie
Kserokopie pism i listów urzędowych z archiwum
benedyktynek w Drohiczynie
Liczba stron
lub kart
Zakres czasowy
Zawartość
Sygnatura
Lp.
kserokopia
tekst poprzycinany, niepełny
donacja na Sytki
m.in. kserokopia Sumariusza papierów
potrzebniejszych i ciekawszych przy
bibliotece PP. Benedyktynek Drohickich...
z 16 VIII 1856 r.
mps; tłumaczenie wykonane
w 1979 r. przez o. Edwarda Juniewicza,
redemptorystę
Uwagi
202
1696–1856
b.d.
117
118
1826–1929
Archiwum
Parafii Drohiczyn
Archiwum Parafii Boćki
122
123
1825
22 VI 1744
Archiwum
Parafii Drohiczyn
1845–1846
120
121
20 XI 1819
119
w Drohiczynie
III/Q/10
1797–1842
116
III/I/1
III/Q/3
VIII/R/2
XII/V/3
III/W/1
III/Q/12
III/Q/11
Sygnatura
Zakres czasowy
Lp.
Opisanie kościoła farnego boćkowskiego
10. reformaci z Boćków
Sprawa własności ziemi pobazyliańskiej w Drohiczynie
Kserokopie listów i pism urzędowych klasztoru
pp. benedyktynek w Drohiczynie
Kserokopie dokumentów dotyczących uposażenia kościoła
i klasztoru pp. benedyktynek
Kserokopia Planu Klasztoru Drohickiego z zabudowaniem
i ogrodem WW PP. Benedyktynek
Kserokopia Regestru expensy poniesioney przez Rocha
Putkowskiego na Reperacyę Domu Kapelanij Panien
Benedyktynek...
Kserokopie pism i listów z archiwum benedyktynek
w Drohiczynie
8. jezuici z Drohiczyna
Wyrok wydany w Janowie w sprawie pomiędzy
ks. Stefanem Kuczyńskim, rektorem kolegium OO. Jezuitów
i proboszczem drohiczyńskim a ks. Kazimierzem
Wygonowskim, proboszczem z Sadów o dziesięcinę z dóbr
Sady i o ziemię należącą do kościoła w Miłkowicach
9. bazylianie z Drohiczyna
Zawartość
4
14
2
polski
łacina
rosyjski
nlb.
1
polski
polski
nlb.
1
łacina, polski
nlb.
Język
polski, rosyjski,
francuski
Liczba stron
lub kart
k. 4 niezapisana; k. 1r – informacja
o przeniesieniu nabożeństw, a także
organów, aparatów kościelnych i ksiąg
do kościoła reformatów w 1824 r.
mps; rps; wypisy z Wizyty Bazyljańskiej
Drohickiej Rezydenyi w 1826 r.
uczynionej, znajdującej się w Archiwum
Państwowym w Wilnie; korespondencja między Diecezjalną Radą
Gospodarczą Kurii Biskupiej Pińskiej
a rektorem Seminarium w Drohiczynie
dotycząca przynależności gruntów
poklasztornych przed ich przejęciem
przez Kościół prawosławny
w Ostrożanach
jednostka miary – sążeń francuski
Uwagi
203
1902
1906
1909
1920
1927
137
138
139
140
141
III/I/9
1892
1893
1885
1888
133
134
135
III/I/8
1885
136
III/I/7b
10 IV 1883
131
132
III/I/16
III/I/15
III/I/13
III/I/12
III/I/11
III/I/10
III/I/6
III/I/7a
27 VI 1860
III/I/5b
III/I/5a
III/I/4a
130
13 XI 1859
129
III/I/3
1841
1851
127
128
III/I/2c
1832
126
III/I/2b
1829
III/I/2a
Sygnatura
125
Zakres czasowy
1828–1839
124
Lp.
3
38
Wyciąg z ksiąg metrycznych chrzestnych kościoła parafialnego
boćkowskiego... (inwentarz kościoła)
Opisanie klasztoru reformackiego w miasteczku Boćkach
[...] będącego sporządzone przy skasowaniu pomienionego
klasztoru
Opis inwentaryzacyjny kościoła boćkowskiego
Opis boćkowskiego Rz. Katolickiego kościoła...
Opis boćkowskiego Rz. Katolickiego kościoła...
Podawczy opis inwentaryzacyjny (wizyta)
Wizytacyjne opisane (wizyta)
Opis inwentaryzacyjny (wizyta)
Opis inwentaryzacyjny (wizyta)
7
8
6
10
8
8
10
9
9
9
9
10
5
Inwentarz podawczy przy objęciu w administracyą kościoła
i plebanii Rzymsko Katolickey Boćkowskiey przez Księdza
Stanisława Gierulskiego...
Wizyta kościoła Parafialnego Rzymsko Katolickiego
Boćkowskiego...
4
Opisanie Boćkowskiego Rzymsko Katolickiego Kościoła...
7
86
Księga wizyt kościoła parafialnego boćkowskiego...; Wizyta
1828 – k. 1–23; Wizyta 1829 – k. 24–28; Wizyta 1831 –
k. 31–45; Wizyta 1836 – k. 46–60; Wizyta 1837 –
k. 60v–70v; Wizyta 1838 – k. 71r–70v; Wizyta 1839 –
k. 81r–81v (brak kolejnych kart); Wizyta 1839 – k. 82r–86v
Wizyta kościoła parafialnego boćkowskiego
Liczba stron
lub kart
Zawartość
polski
polski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
rosyjski
polski
polski
polski
rosyjski
polski
polski, łacina
k. 1–81 –
polski;
k. 82–86 –
rosyjski
Język
duplikat dokumentu III/I/7a
dokument zalany, tekst na s. 1–8
częściowo nieczytelny
w wizytach wzmianka o przeniesieniu
w 1824 r. nabożeństw ze zrujnowanej
świątyni parafialnej do dawnego kościoła reformatów; w wizycie z 1836 r.
– po raz pierwszy opis kościoła i klasztoru poreformackiego (k. 46v–47v)
Uwagi
204
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
1
2
3
1929
147
XVI/MP/2
III/Q/2 „b”
VII/CE/
III/I/19
VII/A/2
III/I/18
Sygnatura
Plan gruntów osady pocerkiewnej w mieście Drohiczyn...
(tytuł nadany przez Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie:
Plan ziemi kościelnych zabranych w czasie zaboru rosyjskiego
od Kościoła katolickiego na rzecz Cerkwi prawosławnej)
Dane na temat ziemi i domów należących do kościoła
boćkowskiego
11. Plany dóbr poklasztornych
Kopie ukazów konsystorskich
Inwentarz podawczy przy objęciu Kościoła Parafialnego
Rzymsko Katolickiego w Boćkach przez Proboszcza
X. Jana Gieniusza... (fragment)
Inwentarz Rzym.-kat. kościoła parafialnego w Boćkach...
Dziennik pism przychodzących parafii Boćki
Zawartość
1 arkusz
1
185
20
2
1
Liczba stron
lub kart
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
29 VIII 1829
1 VI 1829
25 IV 1827
Data
polski
rosyjski
Zawartość
archidiakon białostocki,
ks. K[azimierz] Kubeszowski
dziekan bielski,
ks. Paweł Popławski
kopia;
s. 1–3
s. 1
Kopia reskryptu metropolity o wprowadzeniu w archidiakonacie
obowiązku odbywania raz w roku pięciodniowych rekolekcji w klasztorach
i zdawania egzaminów in ordine ad excipiendas Christi Fidelium
Confessiones przez wszystkich duchownych.
Pismo w sprawie reskryptu metropolity o wprowadzeniu
w archidiakonacie obowiązku odbywania raz w roku pięciodniowych
rekolekcji w klasztorach dla całego duchowieństwa.
s. 1–2
Uwagi
plan kolorowy, wykonany przez
mierniczego przysięgłego Stanisława
Bujnickiego; zgodność z oryginałem
stwierdził mierniczy Stefan Akoliński;
skala 1 : 2000
Ukaz w sprawie możliwości pozyskiwania drzewa z lasów
dziekan bielski,
państwowych na potrzeby różnych cerkiewnych i klasztornych
ks. [Stanisław Kostka] Górski
budowli oraz reperacji.
Adresat
metropolita,
ks. abp [Kacper] Cieciszowski
metropolitalny konsystorz
mohylewski
Nadawca
Uwagi
polski
mps
rosyjski, polski
księga zarządzeń otrzymywanych
rosyjski, polski przez parafię pw. Narodzenia NMP
w Bielsku Podlaskim
polski
Język
Tabela 2. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. XII/V/1, Varia 1826–1830, poszyt, nlb.
27 XI 1856
146
1846–1863
145
6 IX 1946
1848–1862
143
144
Zakres czasowy
17 VIII 1855
142
Lp.
205
Miejscowość
ogólne
Horodyszcze
Druja
?
?
?
?
Czaszniki
Lp.
4
5
6
7
8
9
10
11
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
bernardynki
bernardyni
benedyktyni
ogólne
Zakon
12 III 1827
18 III 1828
19 IV 1828
19 IV 1828
12 III 1827
10 VIII 1829
12 III 1827
30 VIII 1829
Data
mohylewski
dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
mohylewski
Nadawca
Zawartość
Pismo w sprawie rozporządzenia metropolity o wprowadzeniu w archidiakonacie obowiązku odbywania raz w roku pięciodniowych rekolekcji
w klasztorach i zdawania egzaminów in ordine ad excipiendas Christi Fidedziekan bielski,
lium Confessiones przez wszystkich duchownych. Polecenie, aby dziekan
zdjął takowy egzamin ze wszystkich zakonników swego dekanatu,
którzy w czasie rekolekcji nie podeszli do egzaminu.
Ukaz w sprawie odszukania i ujawnienia miejsca pobytu zbiegłej Tekli
dziekan bielski,
Ryszenkowej, żony Sierhiejowicza, poddanego wsi Jezierza, należącej
do benedyktynów z Horodyszcz.
Ukaz w sprawie odnalezienia ks. Jozafata Siodłowskiego, zbiegłego
z klasztoru bernardynów w Drui, gdzie duchowny został osadzony
konsystorskim rozporządzeniem w celu odbycia bezterminowej pokuty.
dziekan bielski,
Polecenie ujęcia duchownego, sprowadzenia go do najbliższego klasztoru
bernardynów lub kapucynów i niedopuszczenie do sprawowania przezeń
posługi kapłańskiej, dopóki nie okaże właściwej poprawy i nie otrzyma
od władzy archidiecezjalnej pozwolenia.
Ukaz na skutek raportu przeora klasztoru dominikanów w Czasznikach,
ks. Kulikowskiego w sprawie odszukania zbiegłej bernardynki
Korsakówny, która – będąc przewożoną do klasztoru bernardynek –
dziekan bielski,
ks. [Stanisław Kostka] Górski bez zezwolenia przełożonej udała się jakoby do swej siostry w Witebsku
i nie powróciła do swego klasztoru. Nakaz ujęcia zakonnicy
i doprowadzenia jej do najbliższego klasztoru bernardynek.
duchowieństwo dekanatu Zawiadomienie o śmierci dominikanina, ks. Jana Kuklińskiego, zmarłego
bielskiego
dnia 14 marca.
duchowieństwo dekanatu
Zawiadomienie o śmierci dominikanina, ks. Piotra Ciemirskiego.
bielskiego
duchowieństwo dekanatu Zawiadomienie o śmierci dominikanina, ks. Jana Kuklińskiego, zmarłego
bielskiego
dnia 14 marca.
Ukaz na skutek raportu przeora klasztoru dominikanów w Czasznikach,
ks. Kulikowskiego w sprawie odszukania zbiegłej bernardynki
Korsakówny, która – będąc przewożoną do klasztoru bernardynek –
dziekan bielski,
ks. [Stanisław Kostka] Górski bez zezwolenia przełożonej udała się jakoby do swej siostry w Witebsku
i nie powróciła do swego klasztoru. Nakaz ujęcia zakonnicy
i doprowadzenia jej do najbliższego klasztoru bernardynek.
Adresat
druk; s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
druk;
s. 1–3
s. 1–3
druk;
s. 1–3
s. 1
Uwagi
206
Miejscowość
Klimówka
Połock
Tulczyn
Wilno
Sienno
Mozdok
Lp.
12
13
14
15
16
17
jezuici
franciszkanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
Zakon
12 III 1827
12 III 1827
10 X 1828
12 III 1827
10 X 1828
28 III 1828
Data
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
Nadawca
Zawartość
Ostrzeżenie archidiakona o niedopuszczaniu do pełnienia posługi
duchowieństwo dekanatu kapłańskiej zbiegłego dominikanina, ks. Piotra Ciecierskiego,
który pomimo zakazu prowincjała samowolnie opuścił klasztor
bielskiego
w Klimówce i błąka się w białostockim obwodzie.
Ukaz w sprawie odszukania dominikanina, ks. Franciszka Michniewicza,
który opuściwszy samowolnie klasztor dominikanów wileńskich,
gdzie odbywał pokutę, udał się bez paszportu do klasztoru dominikanów
w Połocku. Oczekując zezwolenia przeora na zamieszkanie w połockim
dziekan bielski,
klasztorze, zakonnik przebywał w klasztorze ojców franciszkanów,
skąd jednakże potajemnie oddalił się. Nakaz ujęcia zbiega, sprowadzenia
go do najbliższego klasztoru dominikanów i niedopuszczenia zakonnika
do sprawowania posługi kapłańskiej.
Ukaz w sprawie odszukania dominikanina z klasztoru w Tulczynie,
ks. Czesława Rączkowskiego, który wraz ze współbratem Baltazarem
Białogórskim wysłany został do klasztoru jezuitów w Mozdoku na miejsce
dziekan bielski,
ks. [Stanisław Kostka] Górski dwóch tamtejszych zakonników: ks. Wojszwiłły i ks. Henriego. Polecenie
ujęcia i sprowadzenia zakonnika Rączkowskiego do najbliższego klasztoru
dominikanów.
który opuściwszy samowolnie klasztor dominikanów wileńskich,
gdzie odbywał pokutę, udał się bez paszportu do klasztoru dominikanów
dziekan bielski,
klasztorze, zakonnik przebywał w klasztorze ojców franciszkanów,
skąd jednakże potajemnie oddalił się. Nakaz ujęcia zbiega, sprowadzenia
go do najbliższego klasztoru dominikanów i niedopuszczenia zakonnika
Ukaz na skutek raportu gwardiana klasztoru franciszkanów ze Sienna,
dziekan bielski,
ks. Ussakowskiego, w sprawie odszukania Anastazji ze Stawińskich
Szlachtowej, żony Dominika Szlachty, parafianina ze Sienna.
Ukaz w sprawie odszukania dominikanina z klasztoru w Tulczynie, ks. Czesława Rączkowskiego, który wraz ze współbratem Baltazarem Białogórskim wydziekan bielski,
słany został do klasztoru jezuitów w Mozdoku na miejsce dwóch tamtejszych
zakonników: ks. Wojszwiłły i ks. Henriego. Polecenie ujęcia i sprowadzenia
zakonnika Rączkowskiego do najbliższego klasztoru dominikanów.
Adresat
druk;
s. 1
druk;
s. 1
druk;
j. polski
i rosyjski; s. 1
druk;
s. 1–3
druk;
j. polski
i rosyjski; s. 1
s. 1
Uwagi
207
Miejscowość
Radoml
Wilno
?
?
Siemiatycze
Siemiatycze
Siemiatycze
Boćki
Lp.
18
19
20
21
22
23
24
25
reformaci
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
karmelici bosi
karmelici
Zakon
19 X 1826
4 IX 1829
11 VIII 1829
2 IV 1827
9 IV 1828
8 I 1828
23 III 1829
10 X 1828
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
superior zgromadzenia
siemiatyckich misjonarzy,
ks. [Kajetan] Milewski
wicedziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
mohylewski
dziekan bielski,
Zawartość
Ukaz w sprawie odszukania i ujęcia zbiegłego parafianina z Radomla,
Szymona Switycza, zwolnionego – za niemoralne prowadzenie się
z zamężną kobietą – ze służby dyrektora w klasztorze radomlskich
karmelitów przez przełożonego, ks. Krawczyńskiego. Opuszczając miasto,
Switycz wyrządził klasztorowi szkody na kwotę 1000 rubli.
Ukaz o zakazie przeprowadzania transakcji na majątki funduszowe
kościelne pod groźbą unieważnienia wszelkich czynności prawnych,
a to z powodu niekorzystnej sprzedaży uczynionej przez karmelitów
bosych z klasztoru wileńskiego.
Zawiadomienie o śmierci ks. Stanisława Kostki Górskiego, dziekana
i deputata bielskiego oraz proboszcza boćkowskiego, który pierwsze lata życia
duchowego spędził w zgromadzeniu misjonarzy. Ks. Górski zmarł 6 stycznia.
Zawiadomienie o śmierci misjonarza, ks. Antoniego Brodońskiego,
zmarłego dnia 6 kwietnia.
Zawiadomienie o śmierci ks. Mateusza Zarzeckiego, superiora misjonarzy
i proboszcza w Siemiatyczach oraz deputata drohickiego powiatu,
który zmarł 31 marca.
Pismo o obowiązku odprawiania raz w roku we wrześniu pięciodniowych
rekolekcji dla duchowieństwa dekanatów w klasztorach zakonnych
oraz zdania egzaminu z nauk teologicznych przed rozpoczęciem rekolekcji.
Archidiakon wyznaczył klasztor reformatów w Boćkach na miejsce
dla prowadzenia rekolekcji, a superiora misjonarzy siemiatyckich –
ks. [Kajetana] Milewskiego – na dyrektora rekolekcji w dekanacie
bielskim. Polecenie wyznaczenia przez dziekana terminu stawienia się
w klasztorze i powiadomienia o tym księży.
Zawiadomienie o wyznaczeniu przez dziekana Popławskiego terminu
stawienia się na pięciodniowe rekolekcje i zdanie egzaminów dla
duchownych dekanatu bielskiego w klasztorze reformatów boćkowskich
na dzień 23 września.
W związku z chorobą dziekana bielskiego, ks. Stanisława Kostki Górskiego,
polecenie przeprowadzenia egzaminu przez wicedziekana,
ks. Popławskiego, w ustalonym przez siebie terminie dla wszystkich księży
kondekanalnych oraz reformatów z boćkowskiego klasztoru, a następnie
przesłania raportu.
s. 1
s. 1
s. 1–2
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1; druk;
j. rosyjski
druk;
j. polski
i rosyjski;
s. 1–3
Uwagi
208
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
26
27
28
29
30
31
32
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
9 VI 1828
5 VI 1828
5 VI 1828
5 V 1828
29 I 1828
23 XI 1827
20 XII 1826
Data
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
[podpisał asesor, kanonik
ks. Michał Połoński]
obywatel miasta Bielska
Józef Strzelecki
sztab-lekarz
pow. bielskiego Słoński
car Mikołaj I
szlachcic Julian Popławski
[w imieniu szlachcica
Jana Wiercińskiego]
Adresat
Nadawca
Zawartość
Raport z przeprowadzenia egzaminu u reformatów z klasztoru boćkowskiego, który odbył się dnia 16 grudnia. Egzamin zdali: gwardian klasztoru
– o. Józef Wojciechowski, o. Kajetan Górecki, o. Ludwik Szyszkiewicz,
o. Emilian Lellach, o. Oderyk Bułaszewicz.
Polecenie przeprowadzenia przed końcem roku egzaminów
dla reformatów z klasztoru w Boćkach i przesłania stosownego raportu
z wypełnionego zadania.
Pismo w sprawie skazania ks. [Macieja] Kamieńskiego, administratora
kościoła w Szudziałowie, na sześciomiesięczny pobyt w klasztorze
reformatów boćkowskich dla poprawy obyczajów. Polecenie, aby dziekan
Popławski dozorował sprawowanie się skazanego w klasztorze
i aby napomniał zakonników o obowiązku przyświecania pokutnikowi
dobrym przykładem.
Ukaz na skutek raportu dziekana Popławskiego w sprawie podziału masy
spadkowej po zmarłym ks. Stanisławie Kostce Górskim, poprzednim
dziekanie bielskim i proboszczu w Boćkach, który został pochowany
w grobie ojców reformatów boćkowskich. Informacja o uregulowaniu
długów po zmarłym kapłanie, który winien był zakonnikom kwotę
169,3 zł za wykonane półroczne prace według umowy.
Skarga szlachcica Jana Wiercińskiego z okolicy Olszewa w parafii
boćkowskiej na reformata z klasztoru boćkowskiego, ks. Falkowskiego.
Podczas ceremonii ślubnej w kościele reformatów doszło do kłótni między
Wiercińskim a wikariuszem Falkowskim, który w nieprzyzwoitych słowach
upomniał zgromadzonych w kościele, a następnie nakazał parobkom
kościelnym pobić szlachcica. Prośba Wiercińskiego o rozpatrzenie sprawy
przez sąd powiatu bielskiego i przeprowadzenie stosownego śledztwa
dla prawnego ukarania winnego.
Świadectwo sztab-lekarza powiatu bielskiego Słońskiego w sprawie
pobicia szlachcica Jana Wiercińskiego przez ks. Falkowskiego, wikariusza
klasztoru reformatów boćkowskich.
Skarga Józefa Strzeleckiego, niesłusznie i bez zapłaty zwolnionego
z posług przy klasztorze przez gwardiana boćkowskiego, ks. Józefa
Wojciechowskiego. Prośba o przeprowadzenie śledztwa
i zrekompensowanie szkód, jakich doznał z winy gwardiana poszkodowany.
s. 1–3
s. 1
s. 1–2
s. 1–7
s. 1
s. 1
s. 1–2
Uwagi
209
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
33
34
35
36
37
38
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
11 VIII 1829
10 VI 1829
20 V 1829
15 V 1829
20 IV 1829
10 IX 1828
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
mohylewski
dziekan bielski,
Nadawca
dziekan brański,
proboszcz rudzki,
ks. A[ndrzej] Zaremba
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Zawartość
W związku z instrukcją Konsystorza względem przeprowadzenia wizytacji,
prośba dziekana Zaremby o udzielenie informacji m.in. o stanie kościoła
i klasztoru boćkowskich reformatów, o prowadzeniu się każdego z tamtejszych zakonników oraz o pozostałych osobach zatrudnionych przy klasztorze.
Ukaz Konsystorza w sprawie skazania ks. Macieja Kamieńskiego za niewłaściwe prowadzenie się na półroczną pokutę w boćkowskim klasztorze
reformatów. Polecenie dozorowania duchownego, a po wypełnieniu przezeń pokuty przeegzaminowania go przez gwardiana, proboszcza parafii
w Boćkach i dziekana. Prośba o przesłanie archidiakonowi końcowej opinii
o pokutniku wraz z raportem do dalszego postanowienia.
W odpowiedzi na pismo archidiakona względem rekolekcji pokutnych
ks. Macieja Kamieńskiego, zesłanego na sześciomiesięczny pobyt
w klasztorze reformatów w Boćkach, dziekan zapewnia, że wspólnie
z gwardianem boćkowskich reformatów dołożą starań, by pokuta
duchownego przyniosła pozytywny skutek.
Tabelaryczny wykaz kapitałów kościelnych dekanatu bielskiego, opartych
na dobrach położonych w Królestwie Polskim. Informacja o klasztorze
boćkowskich reformatów, którzy żadnej sumy kapitałowej nie posiadali
za granicą.
Raport z przebiegu pokutnych rekolekcji ks. Macieja Kamieńskiego,
zesłanego na sześciomiesięczny pobyt w klasztorze reformatów w Boćkach. W opinii dziekana, skazany na pokutę z akuratnością wywiązywał
się ze wszystkich obowiązków, a po odbyciu półrocznych rekolekcji został
przeegzaminowany wspólnie przez dziekana i ojców reformatów,
dzięki czemu ks. Kamieński udowodnił, iż jest usposobiony do pełnienia
dalszej posługi duszpasterskiej.
Pismo o obowiązku odprawiania raz w roku we wrześniu pięciodniowych
rekolekcji dla duchowieństwa dekanatów w klasztorach zakonnych
oraz zdania egzaminu z nauk teologicznych przed rozpoczęciem rekolekcji.
Archidiakon wyznaczył klasztor reformatów w Boćkach na miejsce
dla prowadzenia rekolekcji, a superiora misjonarzy siemiatyckich –
ks. [Kajetana] Milewskiego – na dyrektora rekolekcji w dekanacie
bielskim. Polecenie wyznaczenia przez dziekana terminu stawienia się
w klasztorze i powiadomienia o tym księży.
s. 1–2
s. 1–2
s. 1–3
s. 1
s. 1–2
s. 1
Uwagi
210
ogólne
ogólne
ogólne
3
4
5
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
ogólne
Miejscowość
Lp.
4 IX 1829
4 IX 1829
Data
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
Zawartość
duchowieństwo dekanatu stawienia się na pięciodniowe rekolekcje i zdanie egzaminów
dla duchownych dekanatu bielskiego w klasztorze reformatów
bielskiego
boćkowskich na dzień 23 września.
superior zgromadzenia
stawienia się na pięciodniowe rekolekcje i zdanie egzaminów
siemiatyckich misjonarzy, ks.
dla duchownych dekanatu bielskiego w klasztorze reformatów
[Kajetan] Milewski
boćkowskich na dzień 23 września.
Adresat
11 XII 1832
25 X 1832
21 X 1832
1 IX 1832
17 II 1831
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
Nadawca
rząd archidiecezji
mohylewskiej
mohylewski
mohylewski
mohylewski
dziekan bielski,
s. 1
druk;
j. rosyjski; s. 1
Ukaz w sprawie zakonników pozostałych w skasowanych klasztorach,
zobowiązujący ich do wypełniania w dalszym ciągu swoich obowiązków
parafialnych i funduszowych.
Pismo informujące o przesłanym w załączeniu ukazie względem
deputatów przy skasowanych klasztorach, wydanym
w dniu 25 X 1832 r.
j. rosyjski;
s. 1–2
Ukaz w sprawie wyznaczenia deputatów: jednych do przejęcia dokumentów kapitałowych i samych kapitałów; drugich do przejęcia wszystkich
sprzętów kościelnych ze skasowanych klasztorów.
druk;
j. rosyjski; s. 1
druk;
s. 1
Przypomnienie przełożonym klasztorów o rozporządzeniu zwierzchności
z dnia 17 I 1823 r. względem prowadzenia w klasztorach ksiąg chronologicznych dla spisu i potrzeb rządowych, z informacjami o wszystkich
zakonnikach i służących w klasztorze. Przełożonym tych klasztorów,
w których znajdują się nowicjaty, przypomina się, aby w przyjmowaniu
kandydatów do zakonu przestrzegali przepisów zawartych w ukazie
rządzącego Senatu z 2 V 1829 r.
Ukaz o deputatach przy skasowanych klasztorach i poklasztornych
funduszach.
Uwagi
s. 1
s. 1–2
Uwagi
Zawartość
reformaci
2
Boćki
40
reformaci
ogólne
Boćki
39
Zakon
1
Miejscowość
Lp.
211
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Cytowiany
Lp.
6
7
8
9
10
11
12
13
14
bernardyni
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
27 VI 1832
20 IX 1833
11 IX 1833
11 IX 1833
14 VIII 1833
25 II 1833
23 II 1833
14 I 1833
14 XII 1832
Data
Adresat
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan brański,
ks. Andrzej Zaremba
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
dziekan brański,
zastępca dziekana bielskiego,
ks. Izbicki
dziekan brański,
dziekan bielski,
mohylewski
s. 1
s. 1–2
s. 1
s. 1
druk;
j. rosyjski; s. 1
Powtórne przypomnienie o przestrzeganiu rozporządzenia względem
zakazu opuszczania powiatu i guberni przez zakonników i księży
bez prawnego świadectwa. W razie konieczności wyjazdu należy uzyskać
paszport od władzy cywilnej za pośrednictwem władz archidiecezji,
do tych zaś należy udać się po świadectwo wyjaśniające cel, przyczyny
i czas trwania wyjazdu.
Prośba o natychmiastowe powiadomienie, czy ogłoszenie Komitetu
ustanowionego dla pretensji do skasowanych klasztorów zostało
już w dekanacie opublikowane.
W odpowiedzi na pismo dziekana brańskiego, zapytującego, czy ogłoszenie Komitetu ustanowionego dla pretensji do skasowanych klasztorów
zostało już w dekanacie wygłoszone, dziekan potwierdza publiczne
podanie do wiadomości obwieszczenia.
Ukaz w sprawie odszukania dwóch zbiegłych bernardyńskich zakonników,
ks. Narkiewicza z klasztoru w Telszach oraz ks. Hoppena z klasztoru w Cytowianach, i doprowadzenia ich do najbliższego bernardyńskiego klasztoru.
druk;
j. rosyjski; s. 1
druk;
j. rosyjski; s. 1
s. 1
druk;
s. 1–3
Uwagi
Dziekan przesyła w załączeniu kopię ogłoszenia Komitetu ustanowionego przy 2 Wydziale Białostockiego Obwodowego Rządu względem
pretensji partykularnych osób do skasowanych klasztorów w obwodzie
białostockim.
Ukaz względem deputatów przy kasowanych klasztorach.
Ukaz o wizytacjach klasztorów znajdujących się pod zarządem
duchowieństwa świeckiego.
Pismo informujące o przesłanym w załączeniu ukazie względem
zakonników pozostałych w skasowanych klasztorach i powinnościach
tychże duchownych.
Zawartość
Ukaz względem pozwolenia na utrzymywanie zakonników przy parafiach
za zgodą zwierzchności kościelnej, z załączeniem przepisów dla zakonników wyznaczonych do pełnienia posługi i obowiązków administracyjnych
przy kościołach parafialnych. Przepisy dotyczą obowiązku noszenia
określonego stroju, zachowania reguły zakonnej, odbywania ćwiczeń
duchowych i zdawania egzaminów.
212
Miejscowość
Telsze
Telsze
Telsze
Wielona
?
Choroszcz
Lp.
15
16
17
18
19
20
dominikanie
dominikanie
bernardyni
bernardyni
bernardyni
bernardyni
Zakon
7 VIII 1833
14 VIII 1831
21 V 1832
27 VI 1832
11 X 1830
9 VII 1830
Data
s. 1
Ukaz Konsystorza w sprawie odnalezienia profesa z klasztoru bernardynów w Telszach – Jana Cypriana Wassera, zwanego Reinwasserem –
i doprowadzenia go za pośrednictwem władzy policyjnej do najbliższego
klasztoru bernardyńskiego. Polecenie przeszukania metryk pogrzebowych
kościołów dekanatu od 1818 r. w celu sprawdzenia, czy poszukiwany
nie zmarł.
proboszcz parafii
w Boćkach, ks. Paweł
Podgórski
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
białostocki rząd obwodowy
[podpisał radca
kardynałowski]
s. 1–3
dziekan bielski,
mohylewski [podpisał asesor,
kanonik kijowski, ks. Piotr
Juszkiewicz]
kopia;
s. 1
s. 1
Zawiadomienie o śmierci ks. Kazimierza Chadukiewicza z zakonu
dominikanów, zmarłego 27 lipca na cholerę w Giełczynie,
gdzie sprawował posługę duszpasterską.
Ogłoszenie Komitetu ustanowionego przy 2 Wydziale Białostockiego
Obwodowego Rządu względem pretensji partykularnych osób do
skasowanych klasztorów w obwodzie białostockim. Komitet wzywa osoby
mające pretensje do skasowanych klasztorów: choroszczewskiego i klizastępca dziekana bielskiego,
mowieckiego dominikanów, drohickiego franciszkanów, siemiatyckiego
ks. Izbicki
misjonarzy i boćkowskiego reformatów, a także do dóbr tych klasztorów,
zajętych na rzecz skarbu państwa, aby w ciągu sześciu miesięcy przysłały
do Komitetu prośby z załączeniem dokumentów dowodzących słuszności
pretensji do rozsądzenia.
druk;
s. 1–4
z klasztoru wielońskich bernardynów, gdzie duchowny został osadzony
konsystorskim rozporządzeniem w celu odbycia pokuty. Polecenie
schwytania duchownego i odesłania go za pośrednictwem władzy
policyjnej do wielońskiego klasztoru.
Ukaz w sprawie odszukania dwóch zbiegłych bernardyńskich zakonników,
druk;
ks. Narkiewicza z klasztoru w Telszach oraz ks. Hoppena z klasztoru
j. rosyjski; s. 1
w Cytowianach, i doprowadzenia ich do najbliższego bernardyńskiego
klasztoru.
Uwagi
Zawartość
Ukaz Konsystorza w sprawie odnalezienia profesa z klasztoru bernardynów w Telszach – Jana Cypriana Wassera, zwanego Reinwasserem –
kościołów dekanatu od 1818 r. w celu sprawdzenia, czy poszukiwany
nie zmarł.
Adresat
Nadawca
213
Miejscowość
Kijów
Klimówka
Pińsk
Pińsk
Różanystok
Różanystok
Różanystok
Różanystok
Lp.
21
22
23
24
25
26
27
28
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
Zakon
13 XII 1832
2 XII 1832
23 XI 1832
29 XII 1831
9 VIII 1831
19 VI 1831
7 VIII 1833
8 VII 1832
Data
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
Zawiadomienie o śmierci przeora klasztoru dominikanów
w Różanymstoku, ks. Piotra Wejksztowicza, który zmarł 4 grudnia.
Powiadomienie o wyznaczeniu dominikanina z klasztoru
w Różanymstoku, ks. Gundysalwa Bokina, jako wikariusza na miejsce
ks. Roszkowskiego, usuniętego z parafii w Narwi za pijaństwo.
Raport, w którym dziekan wyraża wdzięczność za przydzielenie
dominikanina z klasztoru w Różanymstoku, Gundysalwa Bokina,
jako nowego wikariusza przy kościele parafialnym w Narwi na miejsce
ks. Roszkowskiego, usuniętego za pijaństwo.
Podziękowanie dziekanowi za przyjęcie na wikariat przy parafii
w Narwi dominikanina z klasztoru w Różanymstoku,
ks. Gundysalwa Bokina.
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
s. 1
bielskiego
Ukaz Konsystorza z dnia 19 czerwca w sprawie odszukania zbiegłego
mnicha z pińskiego klasztoru dominikanów, ks. Dominika Kołomyskiego.
druk;
s. 1–2
Ukaz Konsystorza z dnia 19 czerwca w sprawie odszukania zbiegłego
zakonnika z pińskiego klasztoru dominikanów, ks. Dominika Kołomyskiego. Polecenie aresztowania zakonnika i odesłania go za pośrednictwem
policji do najbliższego klasztoru dominikanów.
dziekan bielski,
kopia;
s. 1
druk;
j. rosyjski;
s. 1–2
Uwagi
dziekan bielski,
rząd archidiecezji
mohylewskiej
[podpisał radca
kardynałowski]
dziekan bielski,
mohylewski
Zawartość
Ukaz w sprawie ukarania przeora klasztoru dominikanów w Kijowie,
ks. [Wincentego] Hołowni, który wbrew prawu kościelnemu i państwowemu udzielił sakramentu chrztu trojgu dzieciom wyznania prawosławnego.
Konsystorz zadecydował o odsunięciu zakonnika od sprawowania
kapłańskich obowiązków, jednocześnie zakazując mu pełnienia funkcji
przełożonego i zarządzającego parafią.
mające pretensje do skasowanych klasztorów: choroszczewskiego i klimzastępca dziekana bielskiego,
owieckiego dominikanów, drohickiego franciszkanów, siemiatyckiego
ks. Izbicki
Adresat
Nadawca
214
Miejscowość
Różanystok
Uszacz
?
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Zbrzyź
Raśna
Lp.
29
30
31
32
33
34
35
36
marianie
kapucyni
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
dominikanie
dominikanie
Zakon
18 III 1831
21 V 1832
7 VIII 1833
13 III 1831
16 I 1830
20 IV 1833
21 V 1832
8 V 1833
Data
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
proboszcz kościoła
w Topczewie,
ks. Wojciech Bagieński
dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
[podpisał radca
kardynałowski]
dziekan bielski,
s. 1
Zawiadomienie o obowiązku stawienia się duchownych dekanatu
bielskiego na pokutne rekolekcje w klasztorach: reformatów w Boćkach
i franciszkanów w Drohiczynie.
druk;
s. 1–4
s. 1
Ukaz w sprawie odnalezienia ks. Jana Bieniasa, zbiegłego z klasztoru
kapucynów w Zbrzyziu, gdzie duchowny został osadzony w areszcie.
Polecenie schwytania duchownego i odesłania go za pośrednictwem
władzy policyjnej do kamienieckiego konsystorza.
Zawiadomienie o śmierci zakonnika z klasztoru marianów w Raśnie,
ks. Joachima Bartosiewicza, który zmarł 13 marca w parafii w Bielsku,
gdzie pełnił posługę duszpasterską.
kopia;
s. 1
s. 1
s. 1
Raport w sprawie zakonnika franciszkańskiego, ks. Antoniego Brzozowskiego, który jako wikariusz służący przy kościele parafialnym w Strabli
został przeegzaminowany przez proboszcza Bagieńskiego. Wobec czego
proboszcz prosi dziekana o wydanie aprobacji dla zakonnika.
Zawiadomienie o śmierci franciszkanina z klasztoru w Drohiczynie,
ks. Bonawentury Twardowskiego, który zmarł 9 marca.
druk;
s. 1–4
s. 1
Uwagi
Ukaz w sprawie odnalezienia zbiegłego z klasztoru w Uszaczu dominikanina, profesora języka rosyjskiego i niemieckiego w tamtejszej szkole,
ks. Justyna Suttora. Polecenie schwytania zakonnika i odesłania go
za pośrednictwem władzy policyjnej do uszackiego klasztoru.
Zawartość
Pismo w sprawie zebranych spisów formularnych (czyli urzędowych)
duchowieństwa za rok 1832, przedstawionych przez ks. Zarembę
gubernatorom wojennemu i cywilnemu, oprócz spisu zakonników
z klasztoru dominikanów w Różanymstoku i pijarów z Drohiczyna.
ks. Izbicki
Adresat
Nadawca
zastępca archidiakona
białostockiego,
dziekan brański,
215
Miejscowość
Białystok
Białystok
Białystok
Siemiatycze
Siemiatycze
Siemiatycze
Siemiatycze
Siemiatycze
Siemiatycze
Lp.
37
38
39
40
41
42
43
44
45
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
Zakon
29 IV 1832
20 IV 1832
15 III 1832
11 X 1831
18 VI 1830
15 VI 1830
15 III 1832
6 III 1832
28 VII 1830
Data
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan brański,
ks. Andrzej Zaremba
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dyrektor rekolekcji dekanatu
brańskiego i bielskiego, superior siemiatyckich misjonarzy,
dyrektor rekolekcji dekanatu
brańskiego i bielskiego, superior siemiatyckich misjonarzy,
superior misjonarzy siemiatyckich, dyrektor rekolekcji,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
Objaśnienie dziekana Popławskiego względem ustalenia wspólnie z dziekanem brańskim, ks. Andrzejem Zarembą dwóch terminów stawienia
się kleru w klasztorze reformatów boćkowskich dla odbycia rekolekcji:
pierwszy zaplanowany na dzień 6 lipca, drugi – na dzień 22 września.
Zawiadomienie o wyznaczeniu drugiego terminu odprawienia rekolekcji
na dzień 9 listopada i prośba o przybycie w tym celu do klasztoru
reformatów boćkowskich.
Zawiadomienie o śmierci w dniu 8 marca ks. Macieja Kolędy ze zgromadzenia misjonarzy, dawniejszego profesora i dyrektora Seminarium
Białostockiego, później prefekta kościoła i asystenta w klasztorze
misjonarzy w Siemiatyczach.
W sprawie odprawienia pierwszej raty rocznych rekolekcji dla duchowieństwa dekanatu brańskiego i bielskiego w dniu 22 maja w klasztorze
reformatów w Boćkach, o czym został powiadomiony tamtejszy gwardian,
ks. Ludwik Szyszkiewicz, oraz dyrektor rekolekcji, superior siemiatyckich
misjonarzy, ks. Jan Mierzwiński.
Pismo w sprawie zaplanowanych rekolekcji duchowieństwa w klasztorze
boćkowskich reformatów, którym to rekolekcjom nie będzie mógł
przewodniczyć superior misjonarzy siemiatyckich i dyrektor rekolekcji,
ks. Mierzwiński, zajęty przy eksdywizji hrabstwa siemiatyckiego.
W związku z tym na zastępcę dyrektora wybrano ks. Jankowskiego
z klasztoru siemiatyckich misjonarzy.
Zawiadomienie o wyznaczeniu terminu stawienia się duchowieństwa
dekanatu brańskiego i bielskiego dla odbycia pięciodniowych rekolekcji
w klasztorze reformatów boćkowskich na dzień 6 VII 1830 r.
Zawartość
Zawiadomienie o śmierci ks. Kazimierza Krucewicza, misjonarza, dyrektora
i profesora Seminarium Białostockiego, który zmarł 25 lipca.
Zawiadomienie o śmierci misjonarza i profesora Seminarium
Białostockiego, ks. Józefa Gojlewicza, który zmarł 1 marca.
Zawiadomienie o śmierci w dniu 8 marca ks. Macieja Kolędy
ze zgromadzenia misjonarzy, dawniejszego profesora i dyrektora
Seminarium Białostockiego, później prefekta kościoła i asystenta
w klasztorze misjonarzy w Siemiatyczach.
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
Uwagi
216
Miejscowość
Siemiatycze
Wilno
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Boćki
Lp.
46
47
48
49
50
51
reformaci
pijarzy
pijarzy
pijarzy
misjonarze
misjonarze
Zakon
16 I 1830
13 IX 1833
13 IX 1833
8 V 1833
24 X 1833
7 VIII 1833
Data
druk;
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1 –2
s. 1
Nakaz zlokalizowania używanej w kościołach książki Pieśni nabożne
na święta uroczyste według porządku Kościoła rzymskokatolickiego na cały
rok zebrane opublikowanej w drukarni misjonarzy w Wilnie w 1825 r.
oraz w drukarni mińskiej w 1826 r. po zezwoleniu władzy kościelnej.
Polecenie zrewidowania księgozbiorów wszystkich kościołów i klasztorów
dekanatu w poszukiwaniu rzeczonej publikacji, a w razie odnalezienia
nakaz zarekwirowania wszystkich egzemplarzy i odesłania ich do Rządu
Archidiecezji Mohylewskiej.
Pismo w sprawie zebranych spisów formularnych duchowieństwa za rok
1832, przedstawionych przez ks. Zarembę gubernatorom wojennemu
i cywilnemu, oprócz spisu zakonników z klasztoru dominikanów
w Różanymstoku i pijarów z Drohiczyna.
Pismo (na skutek rekwizycji Sądu Ziemskiego z 7 września) względem wyznaczenia miejsca na odbycie pokuty przez dwóch skazanych: szlachcica
Jana Wielowiejskiego i włościanina Michałowickiego. Dziekan jest zdania,
iż skazani mogą odbyć pokutę w klasztorze pijarów w Drohiczynie,
o czym dziekan zawiadomi przełożonego.
Zawiadomienie o wyznaczeniu – na skutek rekwizycji Sądu Niższego
Ziemskiego – klasztoru pijarów w Drohiczynie jako stosownego miejsca
na odbycie pokuty przez dwóch skazanych: szlachcica
Jana Wielowiejskiego i włościanina Michałowickiego.
Zawiadomienie o obowiązku stawienia się duchownych dekanatu
bielskiego na pokutne rekolekcje w klasztorach: reformatów w Boćkach
i franciszkanów w Drohiczynie.
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Sąd Niższy Ziemski
przełożony klasztoru drohickich pijarów, ks. Wężowski
dziekan bielski,
administrator archidiecezji
mohylewskiej,
ks. bp Walerian Kamionko
zastępca archidiakona
białostockiego,
dziekan brański,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Uwagi
kopia;
s. 1
Zawartość
[podpisał radca
kardynałowski]
Adresat
ks. Izbicki
Nadawca
217
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
52
53
54
55
56
57
58
59
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
28 IV 1831
23 IV 1831
3 III 1831
15 VI 1830
15 VI 1830
2 V 1830
29 IV 1830
17 III 1830
Data
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1–2
s. 1
s. 1
s. 1
Pismo w sprawie ukazu Konsystorza z dnia 14 kwietnia skazującego
Michała Morkiewicza ze wsi Miechianowo na pokutę za nierządne życie
do klasztoru boćkowskiego. Dziekan prosi gwardiana o powiadomienie,
gdy skazany stawi się w klasztorze, oraz o wiadomość względem odbycia
pokuty przez Jana Wielowiejskiego.
Raport w sprawie skazanych na pokutę w klasztorze reformatów
boćkowskich: Michała Morkiewicza i Jana Wielowiejskiego, którzy
jak dotąd nie stawili się w klasztorze i nie ma o nich żadnej wiadomości.
Zawiadomienie o planowanym przybyciu siedmiu duchownych z dekanatu
bielskiego w dniu 6 lipca na pięciodniowe rekolekcje do klasztoru
reformatów boćkowskich, w związku z czym dziekan prosi
o przygotowanie odpowiednich pokarmów na pobyt gości.
Zawiadomienie o wyznaczeniu dwóch terminów odbycia rekolekcji
dla duchowieństwa dekanatu brańskiego i bielskiego w klasztorze
boćkowskich reformatów: pierwszego zaplanowanego na dzień 6 lipca,
drugiego – na dzień 22 września. Polecenie stawienia się w pierwszym
terminie dla proboszczów: bielskiego, boćkowskiego, wyszkowskiego,
strabelskiego, narewskiego oraz dla altarzysty przy kościele topczewskim,
altarii łyczkowskiej i wikariusza tegoż kościoła.
Ukaz w sprawie suspendowanego ks. Polińskiego, który nie wypełnił
rozkazu metropolity, nakazującego w ramach pokuty zamieszkanie
w klasztorze reformatów w Boćkach. Zakaz dopuszczania zbiegłego
duchownego do pełnienia posługi kapłańskiej, dopóki nie przeniesie się
on do klasztoru reformatów boćkowskich.
Polecenie dla duchownych dekanatu bielskiego względem stawienia się
w dniu 31 maja w klasztorze reformatów boćkowskich celem odbycia
pięciodniowych rekolekcji.
Polecenie dla księży dekanatu bielskiego i brańskiego, aby stawili się
w dniu 31 maja do klasztoru reformatów boćkowskich celem odbycia
pięciodniowych ćwiczeń duchowych.
gwardian klasztoru
reformatów w Boćkach,
ks. Józef Wojciechowski
dziekan bielski,
gwardian klasztoru
bielskiego
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
gwardian klasztoru
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan brański, proboszcz
rudzki, ks. A[ndrzej] Zaremba
Uwagi
dziekan bielski,
Zawartość
Raport o nowicjuszach przyjętych do klasztoru reformatów w Boćkach.
Gwardian informuje, iż w ubiegłym roku wstąpił do zakonu jedynie
Roch Ortyński, żaden zaś z nowicjuszy nie przyjął jeszcze ślubów.
Adresat
Nadawca
gwardian klasztoru
218
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
60
61
62
63
64
65
66
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
5 XII 1831
28 XI 1831
23 XI 1831
3 XI 1831
11 X 1831
11 X 1831
10 X 1831
Data
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
W związku z zawiadomieniem o wyznaczeniu drugiego terminu
odprawienia rekolekcji dziekan zwraca się z prośbą do gwardiana
o przyjęcie duchownych do klasztoru boćkowskich reformatów
na czas rekolekcji.
Zawiadomienie o wyznaczeniu drugiego terminu odprawienia rekolekcji
na dzień 9 listopada i prośba o przybycie w tym celu do klasztoru
reformatów boćkowskich.
Polecenie dla księży dekanatu bielskiego i brańskiego, którzy nie odbyli
jeszcze w tym roku rekolekcji, aby stawili się w dniu 8 listopada na noc
do klasztoru reformatów boćkowskich celem wzięcia udziału
w pięciodniowych ćwiczeniach duchowych.
Odpowiedź archidiakona na doniesienie dziekana bielskiego o odprawieniu rekolekcji w listopadzie dla połączonego duchowieństwa z bielskiego
i brańskiego dekanatu w boćkowskim klasztorze reformatów. Archidiakon
jest rozczarowany sposobem zorganizowania rekolekcji, które trwały
zaledwie jeden dzień, nie zaś – jak powinny – pięć dni.
Odpowiedź archidiakona na doniesienie dziekana bielskiego
o odprawieniu rekolekcji dla połączonego duchowieństwa z bielskiego
i brańskiego dekanatu w boćkowskim klasztorze reformatów
i zdaniu egzaminów in ordine ad excipiendas Christi Fidelium Confessiones.
Z uwagi na brak informacji, czy rzeczony egzamin zdali boćkowscy
reformacji, archidiakon nakazał dziekanowi przeegzaminowanie
tychże zakonników.
W związku z poleceniem archidiakona białostockiego,
ks. Kubeszowskiego, dziekan zawiadamia o swoim przybyciu
w dniu 17 grudnia do klasztoru reformatów w Boćkach celem
przeegzaminowania wszystkich tamtejszych zakonników.
bielskiego
gwardian klasztoru
ks. Ludwik Szyszkiewicz
superior misjonarzy siemiatyckich, dyrektor rekolekcji,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
gwardian klasztoru
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan brański,
dziekan bielski,
Uwagi
dziekan bielski,
Zawartość
Zawiadomienie o ustaleniu w porozumieniu z dziekanem brańskim,
ks. Zarembą drugiego terminu odbycia rekolekcji przez duchowieństwo
dekanatu brańskiego i bielskiego, zaplanowanych na 9 listopada.
W związku z tym duchowni, którzy nie odbyli rekolekcji w tym roku,
zobowiązani są przybyć do klasztoru reformatów w Boćkach na noc
dnia 8 listopada.
Adresat
Nadawca
219
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
67
68
69
70
71
72
73
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
10 VIII 1832
1 VII 1832
4 V 1832
29 IV 1832
20 IV 1832
7 II 1832
20 XII 1831
Data
s. 1
s. 1
Pismo w sprawie zaplanowanych rekolekcji duchowieństwa w klasztorze
boćkowskich reformatów, którym to rekolekcjom nie będzie mógł
przewodniczyć superior misjonarzy siemiatyckich i dyrektor rekolekcji,
ks. Mierzwiński, zajęty przy eksdywizji hrabstwa siemiatyckiego.
W związku z tym na zastępcę dyrektora wybrano ks. Jankowskiego
z klasztoru siemiatyckich misjonarzy.
W odpowiedzi na pismo dziekana brańskiego w sprawie odprawienia
pierwszej raty rocznych rekolekcji dla duchowieństwa dekanatu
brańskiego i bielskiego w dniu 22 maja w klasztorze reformatów
w Boćkach dziekan bielski informuje, że powiadomił o wyznaczonym
terminie proboszczów swego dekanatu.
dziekan bielski,
dziekan brański,
ks. Andrzej Zaremba
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
s. 1
s. 1
W sprawie odprawienia pierwszej raty rocznych rekolekcji
dla duchowieństwa dekanatu brańskiego i bielskiego w dniu 22 maja
w klasztorze reformatów w Boćkach, o czym został powiadomiony
tamtejszy gwardian, ks. Ludwik Szyszkiewicz, oraz dyrektor rekolekcji,
superior siemiatyckich misjonarzy, ks. Jan Mierzwiński.
dziekan bielski,
dziekan brański,
ks. Andrzej Zaremba
Ukaz w sprawie profesa z klasztoru reformatów w Boćkach, Cezarego
Wojtkowskiego, który zrzuciwszy habit, samowolnie opuścił klasztor,
by zawrzeć związek małżeński. Zalecenie archidiakona, aby duchowni
nie ważyli się dopuścić zbiegłego zakonnika do przyjęcia rzeczonego
sakramentu, bacznie egzaminując wszystkich kandydatów do zawarcia
małżeństwa.
s. 1
Pytanie dziekana o potrzebę zakupienia nowych egzemplarzy rubryceli
dla każdego kapłana z boćkowskiego klasztoru reformatów.
gwardian klasztoru
dziekan bielski,
s. 1
s. 1–2
dziekan bielski,
Ukaz w sprawie odszukania zbiegłego profesa Hurskiego (?) z klasztoru
reformatów w Boćkach.
Uwagi
Zawartość
Raport względem przeegzaminowania ojców reformatów z boćkowskiego
klasztoru w dniu 17 grudnia. Egzamin zdali wszyscy tamtejsi zakonnicy:
ks. Ludwik Szyszkiewicz, ks. Józef Wojciechowski, ks. Kajetan Górecki
i ks. Emilian Lellach. Ponadto dziekan wyjaśnia przyczyny, dla których
rekolekcje w drugim, listopadowym terminie trwały za jednogłośną
aprobatą tylko jeden dzień.
Adresat
Nadawca
220
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
[Boćki]
Boćki
Lp.
74
75
76
77
78
79
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
20 I 1833
b.d.
14 XI 1832
12 XI 1832
7 XI 1832
20 VIII 1832
Data
s. 1–2
s. 1
s. 1–2
s. 1
s. 1–3
Pismo względem wykrycia zaległej jałmużny byłego reformackiego
klasztoru w Boćkach, zaciągniętej od różnych wierzycieli oraz od hr. Jana
Potockiego, naznaczonej dekretem Sądu Eksdywizorskiego. Nie mogąc
z urzędu zasięgnąć wiadomości w tej sprawie, jako że księgi przychodów
i rozchodów oraz inne dokumenty i wizyty po byłych reformatach zostały
skonfiskowane przy obecności dziekana jako deputata, strapczy prosi
dziekana o udzielenie informacji, od kogo z tychże kredytodawców
i w jakiej liczbie zalega jałmużna.
W odpowiedzi na pismo strapczego, proszącego o udzielenie informacji
względem zaległej jałmużny po byłych reformatach boćkowskich, dziekan
wyjaśnia, że książka zawierająca rozliczenia finansowe odesłana została
do Konsystorza Mohylewskiego. Nie dysponując kopiami dokumentów
z owej książki, dziekan nie jest w stanie udzielić informacji w rzeczonej
kwestii.
Pismo względem wykrycia zaległej jałmużny byłego reformackiego
klasztoru w Boćkach. Strapczy ponownie zwraca się z prośbą o udzielenie
wiadomości, ile pieniędzy pochodzących ze schedy Leona Potockiego
przejął dziekan od deputata Suchodolskiego oraz kiedy i gdzie takowe
sumy zostały odesłane.
W odpowiedzi na prośbę ks. Emiliana Lellacha dziekan wyraża zgodę
na pobyt w parafii w Kleszczelach reformata boćkowskiego, przybyłego
z parafii w Niemirowie, jednocześnie zastrzegając, aby nie opuszczał
miejsca swego pobytu i nie oddalał się poza granice diecezji
i guberni.
Raport względem ks. Emiliana Lellacha, reformata ze skasowanego
klasztoru w Boćkach, który przybył do parafii w Kleszczelach, prosząc
proboszcza o pozwolenie służenia przy parafii przez jakiś czas, by nie
zostać wagabundą. W związku z czym proboszcz prosi o decyzję
w sprawie przyjęcia zakonnika.
dziekan bielski,
białostocki obwodowy
skarbowych dzieł,
strapczy Harmata
dziekan bielski,
ks. Emilian Lellach, reformat
[dziekan bielski,
ks. Paweł Popławski]
skarbowych dzieł,
strapczy Harmata
dziekan bielski,
skarbowych dzieł,
strapczy Harmata
dziekan bielski,
proboszcz parafii
w Kleszczelach,
ks. [Antoni] Latkowski
Uwagi
s. 1
dziekan bielski,
gwardian klasztoru
boćkowskich reformatów,
Zawartość
Oświadczenie gwardiana reformatów boćkowskich, że ani on, ani jego
podwładni bez wiedzy i pozwolenia zwierzchności, zarówno kościelnej,
jak i cywilnej, nie będą opuszczać swego klasztoru i oddalać się
poza granice powiatu i guberni.
Adresat
Nadawca
221
Miejscowość
[Boćki]
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
80
81
82
83
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
7 VIII 1833
6 VII 1833
1 V 1833
1 II 1833
Data
Uwagi
s. 1
s. 1
s. 1–2
kopia;
s. 1
Zawartość
Raport, w którym ks. Lellach wyjaśnia przyczyny samowolnego opuszczenia przez niego parafii w Niemirowie, gdzie przez dwa miesiące pełnił
funkcję wikariusza. Z powodu niemożliwości uzgodnienia warunków
zapłaty z proboszczem, ks. Niemyskim, zakonnik przeniósł się do parafii
w Kleszczelach, wobec czego prosi o możliwość pozostania i pełnienia
tam posługi.
W nawiązaniu do ukazu konsystorza mohylewskiego, by z klasztorów
oddanych pod administrację świeckiego duchowieństwa przygotować
wizyty za lata 1831 i 1832, proboszcz parafii w Boćkach, ks. Podgórski
zwraca uwagę, że podczas kasaty klasztoru boćkowskich reformatów
zabrane i przesłane zostały do rządu księgi wizyt, wobec czego proboszcz
nie dysponuje żadnym stosownym wzorem. Proboszcz prosi o podanie
instrukcji, jak powinien sporządzić opis.
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Pismo w sprawie nakazu konsystorza z dnia 25 października względem
wstrzymania się z odesłaniem do konsystorza przez deputatów
duchownych dokumentów na kapitały i samych kapitałów skasowanych
klasztorów i przechowania dokumentów w bezpiecznym miejscu
zastępca dziekana bielskiego, pod osobistą odpowiedzialnością. Polecenie ks. Izbickiemu jako zastępcy
dziekana bielskiego i deputata dla przyjęcia dokumentów skasowanego
ks. Izbicki
klasztoru reformatów boćkowskich, aby udał się do Boćków w celu
sprawdzenia, gdzie są złożone dokumenty na kapitały, a jeśli jakieś
zostaną znalezione, by zachował je od wszelkiego uszczerbku
i zdał z tej czynności raport.
Ogłoszenie komitetu ustanowionego przy 2 Wydziale Białostockiego
ks. Izbicki
ks. Emilian Lellach, reformat
proboszcz parafii w Boćkach,
ks. Paweł Podgórski
dziekan brański,
[podpisał radca
kardynałowski]
Nadawca
222
Miejscowość
Boćki
Babinowicze
Babinowicze
Babinowicze
Babinowicze
Babinowicze
Babinowicze
Lp.
84
85
86
87
88
89
90
trynitarze
trynitarze
trynitarze
trynitarze
trynitarze
trynitarze
reformaci
Zakon
30 VI 1831
16 VI 1831
16 VI 1831
2 VI 1831
15 V 1831
8 IV 1831
14 IX 1833
Data
s. 1
s. 1
s. 1
Odpowiedź dziekana na polecenie archidiecezji względem zwrotu księgi
kwestowej klasztorowi trynitarzy babinowickich. Dziekan wyjaśnia,
iż usiłował już odesłać księgę konsystorzowi, jednakże nie mając
na ten cel stosownego funduszu, nie mógł pokryć
opłaty pocztowej.
Raport w sprawie zwrócenia księgi kwestowej dla klasztoru trynitarzy
w Babinowiczach, omyłkowo przesłanej z konsystorza do dziekana
bielskiego. Ks. Popławski informuje, że w dniu dzisiejszym odesłał książkę
trynitarzom, zapłaciwszy za pocztę z własnych pieniędzy.
Odpowiedź dziekana Popławskiego na prośbę przeora klasztoru trynitarzy
w Babinowiczach o jak najszybszy zwrot księgi kwestowej dla tegoż
klasztoru, omyłkowo przesłanej z konsystorza do dziekana bielskiego,
a niezbędnej zakonnikom do zbierania kolekty. Dziekan wyjaśnia powody,
dla których dotychczas nie mógł zwrócić książki, jednocześnie
informując, że ją wysyła.
rząd archidiecezji
mohylewskiej
rząd archidiecezji
mohylewskiej
przeor klasztoru trynitarzy
w Babinowiczach,
ks. Kajetan Popławski
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
s. 1
Prośba o jak najszybszy zwrot pocztą księgi kwestowej dla klasztoru
trynitarzy w Babinowiczach, omyłkowo przesłanej z konsystorza
do dziekana bielskiego, a niezbędnej zakonnikom do zbierania kolekty.
dziekan bielski,
w Babinowiczach,
s. 1
Pismo w sprawie omyłkowego nadesłania z konsystorza do dziekana
bielskiego książki zatwierdzonej przez konsystorz na kwestę klasztoru
trynitarzy w Babinowiczach. Polecenie natychmiastowego odesłania
księgi do klasztoru trynitarzy babinowickich i poinformowania o tym
władzy diecezjalnej.
dziekan bielski,
rząd archidiecezji
mohylewskiej
s. 1
ks. Kazimierz Kubeszowski
Pismo w sprawie omyłkowego nadesłania z konsystorza do dziekana
bielskiego książki zatwierdzonej przez konsystorz na kwestę klasztoru
trynitarzy w Babinowiczach. Nie mogąc zwrócić książki konsystorzowi,
jako że ekspedytor poczty bielskiej nie przyjął jej bez opłaty, dziekan prosi
o decyzję względem dalszego postąpienia w tej kwestii.
dziekan bielski,
s. 1–2
dziekan brański,
dziekan bielski,
Uwagi
Zawartość
Raport dziekana na skutek polecenia konsystorza z dnia 26 października
o przejęciu od urzędników cywilnych kapitałów lub dokumentów
kapitałowych, pieniędzy itp. skasowanego klasztoru reformatów
boćkowskich. Dziekan zebrał kwotę 87, 24 rubli.
Adresat
Nadawca
223
Miejscowość
Babinowicze
Babinowicze
Babinowicze
Babinowicze
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
91
92
93
94
Lp.
1
2
3
4
2 IX 1831
5 VIII 1831
5 VIII 1831
19 VII 1831
Data
Adresat
dziekan bielski,
w Babinowiczach,
rząd archidiecezji
mohylewskiej
dziekan bielski,
Nadawca
rząd archidiecezji
mohylewskiej
dziekan bielski,
dziekan bielski,
w Babinowiczach,
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
Powiadomienie o zwrocie pocztą pisma, adresowanego dla przeora
klasztoru trynitarzy w Babinowiczach, a omyłkowo przesłanego
z kancelarii archidiecezji mohylewskiej do dziekana bielskiego.
Powiadomienie o zwrocie pocztą pisma, adresowanego dla przeora
klasztoru trynitarzy w Babinowiczach, a omyłkowo przesłanego
z kancelarii archidiecezji mohylewskiej do dziekana bielskiego.
Zawiadomienie o otrzymaniu w dniu 28 sierpnia pisma (datowanego
4 sierpnia) wraz z ukazem Konsystorza, odesłanego przez dziekana
bielskiego w dniu 5 sierpnia.
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
10 VI 1840
20 V 1840
16 V 1840
12 V 1839
Data
Adresat
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
mohylewski
druk;
s. 1
Ukaz konsystorza zakazujący dziekanom rozporządzania zakonnikami
z klasztorów, przeznaczania ich do posług parafialnych bez wiedzy
prowincjałów i zezwolenia rządu archidiecezjalnego.
Ukaz konsystorza w sprawie obowiązku informowania miejscowych władz
druk;
policyjnych o wszystkich zakonnikach, którzy przybywają do klasztorów
j. rosyjski; s. 1
lub opuszczają je.
Ukaz konsystorza w sprawie obowiązku informowania miejscowych władz
druk;
policyjnych o osobach, które przybyły do klasztoru lub opuściły go.
j. rosyjski; s. 1
s. 1
Ukaz konsystorza zakazujący opuszczania przez zakonników swych
klasztorów i udawania się bez paszportu poza granice guberni.
Zawartość
Uwagi
Uwagi
Zawartość
W odpowiedzi na raport dziekana względem opłacenia poczty
za przesłanie księgi kwestowej do klasztoru trynitarzy w Babinowiczach
rząd diecezjalny wyjaśnia, iż opłata pocztowa została niesłusznie pobrana
od dziekana, ponieważ wysyłki dokonano z urzędu, należało więc
takową nadać trybem urzędowym.
trynitarze
trynitarze
trynitarze
trynitarze
Zakon
224
Miejscowość
ogólne
Różanystok
Różanystok
Różanystok
Różanystok
Pińsk
Lp.
5
6
7
8
9
10
franciszkanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
ogólne
Zakon
16 VII 1840
6 IX 1840
31 VII 1840
7 V 1839
30 IV 1839
16 VII 1840
Data
Adresat
bielskiego
dziekan bielski,
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
bielskiego
Nadawca
dziekan bielski,
ks. F[ranciszek] Piotrowski
dziekan bielski,
dziekan bielski,
prezydent kolegium rzymskokatolickiego, metropolita
ks. Ignacy Pawłowski
dziekan bielski,
Uwagi
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1
s. 1–2
s. 1
Zawartość
Ukaz konsystorza z 10 czerwca w sprawie nieporządku i nadużyć
wykrytych w pińskim klasztorze franciszkanów. Zakaz dla świeckiego
i zakonnego duchowieństwa przyjmowania do ślubów osób niemających
prawnych świadectw, a o osobach przybyłych do klasztorów
i opuszczających je nakazuje się informować miejscową władzę policyjną
pod odpowiedzialnością za nieprzestrzeganie rozporządzenia.
Zawiadomienie o śmierci dominikanina z klasztoru w Różanymstoku,
ks. Jakuba Wiszowatego, który zmarł 22 kwietnia, o czym doniósł
raportem przeor tegoż klasztoru, ks. Baranowski.
ks. Jakuba Wiszowatego, który zmarł 22 kwietnia, o czym doniósł
raportem przeor tegoż klasztoru, ks. Baranowski.
Pismo w sprawie rozporządzenia metropolity, ks. Ignacego Pawłowskiego,
o wyznaczeniu klasztoru dominikanów w Różanymstoku na miejsce
odbywania raz w roku pięciodniowych rekolekcji dla duchownych
dekanatu bielskiego. Jednakże ze względu na zbyt dużą odległość tegoż
klasztoru postanowiono wybrać dogodniejsze miejsce, za które uznano
parafię w Brańsku.
Pismo w sprawie wyznaczenia nowej siedziby dla odbywających się raz
w roku pięciodniowych rekolekcji duchowieństwa dekanatu bielskiego.
Metropolita wyraża zgodę, aby miejscem do odprawiania rekolekcji stała
się parafia w Brańsku zamiast klasztoru dominikanów w Różanymstoku.
Skasowany klasztor reformatów w Boćkach natomiast nie został oddany
we władanie duchowieństwa rzymskokatolickiego, toteż w kwestii
ewentualnego wykorzystania gmachów po reformatach trzeba oczekiwać
najwyższego zezwolenia.
Ukaz konsystorza z 10 czerwca w sprawie nieporządku i nadużyć wykrytych w pińskim klasztorze franciszkanów. Zakaz dla świeckiego i zakonnego duchowieństwa przyjmowania do ślubów osób niemających prawnych
świadectw, a o osobach przybyłych do klasztorów i opuszczających je
nakazuje się informować miejscową władzę policyjną pod odpowiedzialnością za nieprzestrzeganie rozporządzenia.
225
Miejscowość
?
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Boćki
Boćki
Lp.
11
12
13
14
15
16
reformaci
reformaci
pijarzy
pijarzy
pijarzy
pijarzy
Zakon
11 I 1835
b.d.
18 VIII 1839
6 VIII 1839
19 XI 1838
20 I 1837
Data
s. 1
s. 1
Pismo w sprawie prezenty przesłanej do Konsystorza od
obywateli wsi Smorczewo na rzecz ks. Gustyniewicza, rektora pijarów
drohickich na zatwierdzenie altarii Niepokalanego Poczęcia NMP.
Jednakże decyzją metropolity i ukazem Konsystorza polecono
wstrzymać fundację, dopóki ks. Gustyniewicz swego kościoła
należycie nie wyremontuje.
bielskiego
dziekan bielski,
s. 1–3
Pismo w sprawie prośby z prezentą od obywateli wsi Smorczewo, wydaną
ks. Gustyniewiczowi, rektorowi pijarów drohickich, na zatwierdzenie
altarii Niepokalanego Poczęcia NMP. Na skutek raportu drohiczyńskiego
horodniczego o ruinie pijarskiego kościoła konsystorz nakazał nie oddawać
altarii ks. Gustyniewiczowi jako niedbającemu o stan swej świątyni,
dopóki nie zostanie ona należycie odremontowana. Archidiakonowi zaś
zalecono, aby baczniej sprawował nadzór nad wszystkimi podległymi mu
kościołami, nie dopuszczając do podobnych zniszczeń.
Pismo w sprawie przejęcia sprzętów kościelnych po skasowanym
klasztorze reformatów w Boćkach. Na skutek nowych rozporządzeń
kościelnych i państwowych rozkazano sprzęty kościelne skasowanych
dziekan bielski,
proboszcz parafii w Boćkach, klasztorów oddać w bezpośrednie władanie duchowieństwa. W związku
z tym archidiakon poleca dziekanowi przyjąć ruchomości po boćkowskich
reformatach od zdającego je urzędnika według rejestru i przechowywać je
w całości do dalszego rozporządzenia.
dziekan bielski,
s. 1
Zawiadomienie o śmierci zakonnika z klasztoru pijarów w Drohiczynie,
ks. Leonarda Romaszkiewicza, zmarłego 21 października.
s. 1
bielskiego
dziekan bielski,
s. 1
Uwagi
ks. Fran[ciszek] Piotrowski
dziekan bielski,
Zawartość
Pismo w sprawie zbiegłego pijara, ks. Jana Wiczawskiego, który został
suspendowany w wileńskiej diecezji. Polecenie, aby nie dopuszczać
zakonnika do sprawowania posługi kapłańskiej.
Z rozkazu kolegium i konsystorza archidiakon poleca jak najszybciej
nadesłać wiadomość, jakie zakłady dobroczynne znajdowały się
proboszcz parafii w Boćkach, przy klasztorze boćkowskich reformatów; czy istniał szpital
dla ubogich, kalek i dziadów kościelnych, a jeśli tak, to ile osób
utrzymywano w tymże szpitalu; wreszcie jakie fundusze były
przeznaczone na jego prowadzenie.
Adresat
Nadawca
226
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
17
18
19
20
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
20 V 1839
20 I 1839
18 XII 1838
29 VII 1838
Data
Pismo w sprawie materiału pozostałego po skasowanym klasztorze
reformatów boćkowskich (niewłączonego do generalnego spisu),
który zgodnie z poleceniem konsystorza najlepiej wykorzystać
do reperacji poreformackiego kościoła.
s. 1–2
ks. [Franciszek] Piotrowski
dziekan bielski,
s. 1–2
Pismo w sprawie sprzedaży ruchomości pozostałych po skasowanym
klasztorze reformatów w Boćkach. Archidiakon wyraża swoje niezadowolenie z powodu niewypełnienia przez dziekana polecenia z 18 XII 1838 r.
względem zlicytowania wszelkich ruchomości po reformatach. Albowiem
– jak dziekan doniósł w swym raporcie – poruczonego mu zadania nie
dziekan bielski,
proboszcz kościoła w Boćkach, udało się wypełnić mimo trzech odbytych licytacji, przy których osobiście
asystował dziekan. Zdaniem archidiakona takie tłumaczenie jest niewyks. Paweł Podgórski
starczające, zwłaszcza że mohylewski konsystorz potrzebuje dokładnej
informacji, co zostało sprzedane i gdzie podziały się uzyskane dzięki temu
pieniądze. Archidiakon nakazuje więc dziekanowi sporządzić
bez zwłoki obszerny raport.
s. 1–2
Polecenie udzielenia szczegółowych informacji, jakie ruchomości po
skasowanym klasztorze reformatów w Boćkach zostały sprzedane podczas
sziekan bielski,
publicznej licytacji, ile pieniędzy uzyskano i gdzie owa suma się znajduje.
proboszcz kościoła w Boćkach,
Na końcu dokumentu adnotacja, że 10 I 1839 r. zwrócono się
do bielskiego sądu ziemskiego o wydanie w kopii rejestru sprzedanych
różnych ruchomości po reformatach boćkowskich.
Uwagi
s. 1
Zawartość
Adresat
Rozporządzenie w związku z pismem Szymona Wysoczyńskiego, byłego
organisty w klasztorze reformatów boćkowskich, w którym dowodzi,
że z liczby jakoby zaginionych ornatów z zakrystii poreformackiej dwa
ornaty i dwie dalmatyki znajdują się w kościele w Łubinie, co ma dowodzić
niewinności Wysoczyńskiego jako podejrzanego o kradzież. Wobec tego
dziekan bielski,
proboszcz kościoła w Boćkach, archidiakon poleca dziekanowi udać się do Łubina celem przejrzenia
wszelkich rekwizytów w tamtejszym kościele i jeśli właściwe zostaną
wykryte – przejąć z uczynieniem należytego rozporządzenia. Na końcu
dokumentu adnotacja, że 5 XI 1838 r. raportowano archidiakonowi
o znalezieniu trzech ornatów poreformackich w Łubinie, brakuje tylko
dalmatyk.
Nadawca
227
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Miejscowość
ogólne
ogólne
Lp.
21
22
23
24
Lp.
1
2
6 IX 1840
14 VIII 1840
29 X 1839
4 IX 1839
Data
ogólne
ogólne
Zakon
26 VII 1835
9 II 1834
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
mohylewski
druk;
j. rosyjski; s. 1
druk;
j. rosyjski; s. 1
Ukaz carski o przydzieleniu nadzoru władz świeckich nad wszystkimi
pensjami żeńskimi prowadzonymi dotychczas przez klasztory
rzymskokatolickie.
Zawartość
Ukaz w sprawie przesłania do konsystorza za pośrednictwem dziekanów
dokumentów dotyczących kapitałów po skasowanych klasztorach.
Uwagi
s. 1–2
dziekan bielski,
w roku pięciodniowych rekolekcji duchowieństwa dekanatu bielskiego.
Metropolita zgadza się, aby miejscem do odprawiania rekolekcji stała
się parafia w Brańsku zamiast klasztoru dominikanów w Różanymstoku.
Skasowany klasztor reformatów w Boćkach nie został oddany we władanie duchowieństwa rzymskokatolickiego, toteż w kwestii ewentualnego
wykorzystania gmachów po reformatach trzeba oczekiwać najwyższego
zezwolenia.
prezydent kolegium rzymskokatolickiego, metropolita,
ks. Ignacy Pawłowski
s. 1
dziekan bielski,
Archidiakon białostocki,
j. rosyjski;
s. 1–2
j. rosyjski; s. 1
Uwagi
w roku pięciodniowych rekolekcji duchowieństwa dekanatu bielskiego,
które miałyby odbywać się jednego roku w parafii w Brańsku, a drugiego
– w parafii w Bielsku. Archidiakon sugeruje, iż najwłaściwsze miejsce
na rekolekcje stanowi klasztor boćkowski po reformatach, gdyż część
klasztoru można by oddać na pomieszczenie duchownych ze sługami
kościelnymi.
Pismo w sprawie funduszy i kapitałów po klasztorze reformatów
w Boćkach.
dziekan bielski,
białostocka izba skarbowa
bielski sąd ziemski
Zawartość
Pismo w sprawie biblioteki po skasowanym klasztorze boćkowskich
reformatów, podobno w czyjeś władanie przydzielonej. Polecenie
odesłania raportu z udzieleniem informacji, gdzie obecnie znajduje się
przeniesiona biblioteka.
Adresat
dziekan bielski,
Nadawca
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
228
Miejscowość
?
Łuck
Różanystok
Białystok
Białystok
Białystok
[Boćki]
[Boćki]
Lp.
3
4
5
6
7
8
9
10
reformaci
reformaci
misjonarze
misjonarze
misjonarze
dominikanie
dominikanie
dominikanie
Zakon
2 II 1834
21 I 1834
19 XII 1836
25 VIII 1835
24 VIII 1835
12 XII 1836
16 I 1835
17 XI 1835
Data
Adresat
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan drohicki,
ks. M[arcin] Szymborski
Nadawca
dziekan bielski,
mohylewski
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan drohicki,
ks. M[arcin] Szymborski
dziekan bielski,
s. 1
s. 1
Pismo w sprawie zwrotu rubryceli dla reformata i wikariusza parafialnego
przy kościele w Bielsku, ks. Emiliana Lellacha. Dziekan Popławski
informuje, że otrzymał od ks. Szymborskiego zwróconą rubrycelę
i zawiadomi ks. Lellacha o konieczności uregulowania przez pocztę
dopłaty do należności za rubrycelę.
s. 1
Apel archidiakonatu o dobrowolne wsparcie pieniężne i przekazywanie
darów w naturze (zwłaszcza zboża) dla misjonarzy z klasztoru
w Białymstoku, poszkodowanych przez pożar z 18 sierpnia,
który doszczętnie zniszczył gumno ze zbożem.
przy kościele w Bielsku, ks. Emiliana Lellacha, którą ks. Szymborski
odesłał, prosząc jednocześnie o uregulowanie dopłaty do należności
za rubrycelę.
s. 1–3
s. 1
s. 1
Zawiadomienie o śmierci ojca reformata, ks. Kajetana Góreckiego,
który zmarł 5 października w klasztorze dominikanów
w Różanymstoku.
Ukaz archidiakona Piotrowskiego z 12 grudnia o sprzedaży monstrancji
znajdującej się w klasztorze misjonarzy w Białymstoku.
druk;
j. rosyjski; s. 1
s. 1
Ukaz w sprawie mnicha dominikańskiej reguły, ks. Wilińskiego,
który prowadził niemoralne życie, będąc potajemnie związanym
z kobietą przez 12 lat.
Uwagi
Zawartość
W związku z dostrzeżeniem przez ministra spraw wewnętrznych, Dmitrija
Błudowa, iż dominikanin ks. Marek Ruczyński złamał prawo, przybywszy
z Sankt Petersburga do Wilna jedynie ze świadectwem od kościelnej
zwierzchności, lecz bez paszportu, konsystorz ponownie apeluje
do duchownych o przestrzeganie obowiązujących w tym zakresie
rozporządzeń i nieprzekraczanie granic guberni bez zezwolenia władzy
diecezjalnej i bez paszportu z gubernialnego rządu.
229
Miejscowość
[Boćki]
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
11
12
13
14
15
16
17
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
26 I 1836
8 XII 1834
9 XI 1834
11 X 1834
1 IX 1834
31 VII 1834
3 II 1834
Data
Adresat
wikary parafii w Bielsku,
ks. Emilian Lellach
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
dziekan bielski,
proboszcz parafii
w Boćkach,
dziekan bielski,
Zawartość
przy kościele w Bielsku, ks. Emiliana Lellacha. Dziekan Popławski
informuje, że otrzymał od ks. Szymborskiego zwróconą rubrycelę
i nakazuje jednocześnie ks. Lellachowi uregulowanie dopłaty
do należności za rubrycelę.
Pismo w sprawie pieniędzy należnych służącym boćkowskich reformatów.
Archidiakon nakazuje dziekanowi nadesłać rozpiskę z wypłaty należności
sługom klasztoru boćkowskiego na sumę 39,78 rubli srebrem dla dalszego
przedstawienia owej rozpiski biskupowi.
Pismo w sprawie pobrania rekursów z opłaty od osób służących
w boćkowskim klasztorze reformatów przed jego kasatą. Proboszcz parafii
w Boćkach wyjaśnia, iż nie mógł wypełnić polecenia dziekana, jako że
niektórzy powiadomieni nie stawili się w Boćkach, inni zaś nie chcieli
wydać rekursów. W związku z tym proboszcz zwraca się z pytaniem,
czy nakazać owym sługom udać się do dziekana do Narwi czy zgromadzić
ich w Boćkach w wyznaczonym terminie na spotkanie z dziekanem.
Pismo w sprawie skargi z 14 IV 1833 r. złożonej dziekanowi Popławskiemu
przez reformatów boćkowskich. Archidiakon prosi o doniesienie, jakie
rzeczy pozostały po zmarłym w Wyszkach reformacie, ks. Wojciechowskim,
i co o nich postanowiono, ponieważ dotąd w aktach nie ma żadnej
odpowiedzi. Ponowienie żądania o przesłanie archidiakonowi kwitów
z opłaty dla sług byłych reformatów, wynoszącej 39,78 rubli,
z wyszczególnieniem, komu i ile się należy z rzeczonej kwoty.
Pismo w sprawie pieniędzy należnych służącym boćkowskich reformatów.
Archidiakon ponawia prośbę o uregulowanie tej kwestii oraz o przesłanie
spisów formularnych z dekanatu bielskiego.
W związku z rozporządzeniem archidiakona o przesłaniu kwoty należnej
sługom byłych reformatów boćkowskich wykrytej przy skasowaniu
klasztoru, dziekan załącza sumę 22,63 rubli, wraz z trzema kwitami
poświadczającymi odbiór 17,15 rubli.
Pismo w sprawie jałmużny dla boćkowskich reformatów. Archidiakon poleca
dziekanowi natychmiast dowiedzieć się, w jakich terminach powinna być
opłacana takowa jałmużna, zabezpieczona na majątku Grafów Potockich,
a o uzyskanych informacjach jak najspieszniej donieść raportem.
s. 1
s. 1–2
s. 1–2
s. 1–2
s. 1
s. 1–2
s. 1
Uwagi
230
Miejscowość
Boćki
[Boćki]
[Boćki]
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
18
19
20
Lp.
1
2
3
ogólne
karmelici
ogólne
Zakon
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
Adresat
bielskiego
dziekan bielski,
bielskiego
Nadawca
dziekan bielski,
dziekan bielski,
który zmarł 5 października.
26 V 1824
26 IV 1824
26 IV 1824
Data
Adresat
dziekan brański,
dziekan brański,
brańskiego
Nadawca
mohylewski
mohylewski
dziekan brański,
Uwagi
druk;
s. 1–4
druk;
s. 1–4
s. 1
Zawartość
W związku z zastrzeżeniem konsystorza uczynionym względem ojców
karmelitów nienoszących habitów zgodnie z regułą zakonną wydano ukaz
polecający wszystkim duchownym świeckim i zakonnym bezwzględne
noszenie stroju odpowiedniego do swojego powołania oraz dbanie
o schludny wygląd.
W związku z zastrzeżeniem konsystorza uczynionym względem ojców
karmelitów nienoszących habitów zgodnie z regułą zakonną wydano ukaz
polecający wszystkim duchownym świeckim i zakonnym bezwzględne
noszenie stroju odpowiedniego do swojego powołania oraz dbanie
o schludny wygląd.
Ukaz konsystorza nakazujący wszystkim kapłanom świeckim i zakonnym
noszenie stroju odpowiedniego do stanu duchownego oraz dbanie
o schludny wygląd.
s. 1
s. 1
s. 1
Uwagi
Zawartość
Pismo w sprawie sprzedaży płótna pozostałego po reformatach
boćkowskich ze skasowanego klasztoru. Obwieszczenie o wyznaczeniu
na 9 czerwca publicznej licytacji tegoż płótna w liczbie łokci 300 w wielu
kawałkach, pochodzącego z różnych źródeł.
Tabela 6. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. VII/CE/2,
Zarządzenia Konsystorza do dziekana bielskiego 1824, poszyt, nlb.
19 XII 1836
12 XII 1836
21 V 1836
Data
231
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
1
2
3
4
5
6
reformaci
reformaci
reformaci
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 23
k. 21
k. 12
k. 79
k. 64r–v
k. 3–9
Numer karty
30 VI 1829
20 IV 1829
21 I 1829
15 VII 1833
3 IX 1832
VII 1828
Data
Ukaz w sprawie skasowanych klasztorów.
Informacja o rozesłaniu nowych rubrycel duchowieństwu
dekanatu bielskiego. Archidiakon zwolnił ojców reformatów
od zapłaty za rubrycele z powodu ich trudnej sytuacji
finansowej, nakazując im w zamian odprawić 5 mszy
ad intentionem dantis.
Ukaz konsystorza w sprawie skazania ks. Macieja
Kamieńskiego za niemoralne prowadzenie się na półroczną
pokutę w boćkowskim klasztorze reformatów. Polecenie
proboszcz parafii w Boćkach, dozorowania duchownego, a po wypełnieniu przezeń
pokuty przeegzaminowania go przez gwardiana, proboszcza
parafii w Boćkach i dziekana. Prośba o przesłanie
archidiakonowi końcowej opinii o pokutniku wraz
z raportem do dalszego postanowienia.
Powiadomienie o zakończeniu rekolekcji w klasztorze
reformatów w Boćkach przez ks. Macieja Kamieńskiego
i zdaniu przezeń egzaminów. Czekając na dalszą decyzję
konsystorza w sprawie duchownego, archidiakon proponuje
proboszczowi Podgórskiemu, aby Kamieński,
jako mieszkający nadal w klasztorze reformatów, pełnił
funkcję wikariusza przy parafii w Boćkach.
mohylewski
Instrukcja względem przeprowadzenia wizytacji,
wraz z wykazem przeznaczonych do kontroli klasztorów
w guberniach mohylewskiej, witebskiej, kijowskiej
i obwodzie białostockim.
Ukaz o zniesieniu niekompletnych klasztorów
rzymskokatolickich w guberniach zachodnich Cesarstwa
Rosyjskiego.
[dziekan bielski,
mohylewski
Zawartość
mohylewski
Adresat
Nadawca
Tabela 7. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. VII/CE/4, Ukazy Konsystorza 1828–1835, poszyt, kk. 95
druk;
j. rosyjski
druk;
j. rosyjski
druk
Uwagi
232
Miejscowość
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
7
8
9
10
11
12
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
k. 75
k. 70
k. 63
k. 47
k. 27
k. 24
Numer karty
11 XII 1832
20 IX 1832
13 IX 1832
28 I 1831
6 XII 1829
3 X 1829
Data
Adresat
deputat bielski,
Nadawca
naczelnik białostockiego
obwodu Artenewski
naczelnik białostockiego
obwodu Artenewski
skarbowych dzieł,
strapczy Harmata
Zawartość
Zawiadomienie o decyzji konsystorza względem poprawy
obyczajów ks. Kamieńskiego, skazanego na półroczną
pokutę w klasztorze reformatów w Boćkach. Konsystorz
postanowił, aby duchowny pozostał jeszcze w tymże klasztorze, pełniąc obowiązki wikariusza przy parafii boćkowskiej
z otrzymywanym wynagrodzeniem od miejscowego proboszcza, według zawartej między nimi umowy. Prośba do
proboszcza, aby zawarł stosowną umowę z ks. Kamieńskim.
Pismo w sprawie doniesienia gwardiana klasztoru
reformatów boćkowskich o udzieleniu w zakonnym kościele
sakramentu chrztu starozakonnemu nieznanemu z żydowskiego nazwiska, podczas odbywających się tam rekolekcji
dla duchowieństwa dekanatu bielskiego. Archidiakon
poleca wypisanie metryki chrztu i odesłanie jak najszybciej
dokumentu.
Pismo w sprawie decyzji metropolity o przeniesieniu
ks. Polińskiego do klasztoru reformatów boćkowskich
z białostockiego seminarium, gdzie przebywał dla poprawy
obyczajów. Archidiakon przekazuje instrukcję postępowania
z suspendowanym duchownym.
Pismo o kasacie klasztoru reformatów w Boćkach
wystosowane na skutek ukazu o zniesieniu niekompletnych
klasztorów rzymskokatolickich w guberniach zachodnich
Cesarstwa Rosyjskiego. Polecenie natychmiastowego
zabezpieczenia mienia poklasztornego.
Pismo w sprawie mienia po skasowanym klasztorze
reformatów w Boćkach i przeznaczeniu wytypowanych
ruchomości na sprzedaż w drodze publicznej licytacji.
Pismo w sprawie sprzedaży ruchomości (inwentarza) znalezionych przy skasowaniu klasztoru reformatów w Boćkach.
Strapczy informuje proboszcza o wyznaczeniu terminu
publicznej licytacji w Boćkach na 14 grudnia i wzywa go
– jako pełniącego obowiązku dekanalnego deputata –
do asystowania przy sprzedaży ruchomości.
j. rosyjski
j. rosyjski
Uwagi
233
Boćki
Boćki
Boćki
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
13
14
15
Lp.
1
2
3
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
k. 93
k. 80
k. 77
Numer karty
8 VII 1834
21 VII 1833
22 I 1833
Data
Polecenie przyjęcia do parafialnego szpitala w Boćkach
proboszcz parafii w Boćkach, starca Bazylego Kuczyńskiego, przebywającego w klasztorze
reformatów, a po jego kasacie przemieszkującego
u boćkowskiego prezydenta Rogowskiego.
Zawiadomienie o przekazaniu raportu proboszcza
Podgórskiego Rządowi Obwodowemu 2 Wydziału w celu
rozporządzenia o zapisanie w spisie ludności starca Bazylego
Kuczyńskiego, przebywającego w klasztorze reformatów
boćkowskich do czasu jego kasaty.
dziekan brański,
Zawartość
skarbowych dzieł,
strapczy Harmata
Adresat
Zawiadomienie o przyjeździe strapczego (oddelegowanego
rozporządzeniem białostockiego rządu obwodowego)
proboszcz parafii w Boćkach, do Boćków 30 stycznia dla dokonania oceny wszelkich
ruchomości pozostałych po tamtejszych reformatach.
Strapczy zobowiązuje proboszcza Podgórskiego
do asystowania mu podczas pełnionych czynności.
Nadawca
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 18v–19
k. 15–15v
k. 12v–13
Numer karty
23 I 1830
10 X 1829
16 VIII 1829
Data
Adresat
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
Nadawca
dziekan brański,
mohylewski
Uwagi
Ukaz w sprawie przestrzegania reskryptów i rozporządzeń dotyczących
przyjmowania kandydatów do stanu duchownego.
W związku z wyznaczeniem przez konsystorz dziekana brańskiego,
ks. Zaremby, do przeprowadzenia wizytacji generalnej duchowieństwa
i kościołów w dekanacie bielskim, ks. Zaremba przed podjęciem wyjazdu
nakazuje wszystkim duchownym: rządcom kościołów, altarzystom,
przeorom i gwardianom staranne przygotowanie wizyt swoich kościołów
wedle dołączonego wzoru oraz zaprowadzenie porządku i czystości
w przeznaczonych do wizytowania miejscach.
Powiadomienie o bezwzględnym obowiązku odprawiania raz w roku
pięciodniowych rekolekcji w klasztorach zakonnych i przeprowadzania
egzaminów wśród kleru.
Zawartość
Tabela 8. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. VII/CE/5, Księga ukazów Konsystorza 1828–1842,
kopiariusz, j. polski, rosyjski i łacina, kk. 88
Miejscowość
Lp.
234
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
4
5
6
7
8
9
10
11
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 37v
k. 35r–v
k. 31v
k. 31v
k. 29v
k. 22v–23
k. 20v
k. 18v–19
Numer karty
23 XII 1832
1 VI 1832
29 I 1832
22 I 1832
18 VII 1831
28 VIII 1830
22 VII 1830
23 I 1830
Data
[dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
dziekan bielski,
mohylewski
[dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewskiej,
ks. Jan Chrzciciel Szczytt
mohylewski
dziekan bielski,
mohylewskiej,
[dziekan bielski,
dziekan bielski,
mohylewski
Adresat
Nadawca
Zawartość
Ukaz zakazujący samowolnego przekraczania granicy guberni przez osoby
duchowne bez paszportu i dowodów na piśmie od zwierzchności
potwierdzających cel podróży.
Ukaz carski zakazujący przyjmowania przez klasztory rzymskokatolickie
do posługi osób wyznania prawosławnego lub unickiego oraz polecenie
natychmiastowego wydalenia służących w klasztorach osób wyznania
prawosławnego lub unickiego.
Ukaz zobowiązujący wszystkie zgromadzenia zakonne męskie i żeńskie,
zarówno zakonników w klasztorach mieszkających, jak i pełniących
obowiązki parafialne przy świeckich kościołach, aby nie ważyli się
przyjmować do posług osób wyznania unickiego lub prawosławnego.
Ukaz carski z dnia 9 lipca zabraniający zatrudniania w klasztorach
rzymskokatolickich do posługi osób wyznania prawosławnego lub unickiego.
Na skutek rozporządzenia Rządu Spraw Duchownych Obcych Wyznań,
obwieszczenie wileńskiego, grodzieńskiego i białostockiego wojennego
gubernatora, generała-adiutanta, księcia Dołgorukowa z 28 XII 1831 r.
o zakazie dobrowolnego oddalania się duchownych świeckich i zakonnych
od swoich parafii i klasztorów w guberniach zachodnich Cesarstwa. Przekraczający granicę powiatu lub guberni winni posiadać pisemne zezwolenie
od władzy diecezjalnej oraz bilet od władzy cywilnej obwodowej.
Na skutek rozporządzenia Rządu Spraw Duchownych Obcych Wyznań
konsystorz zabrania dobrowolnego oddalania się duchownych świeckich
i zakonnych od swoich parafii i klasztorów w guberniach zachodnich
Cesarstwa Rosyjskiego. Przekraczający granicę powiatu lub guberni winni
posiadać pisemne zezwolenie od władzy diecezjalnej oraz bilet od władzy
cywilnej obwodowej.
Ukaz zabraniający duchowieństwu zakonnemu i świeckiemu w guberniach
zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego oddalać się od swoich klasztorów i parafii
bez pisemnego zezwolenia zwierzchności diecezjalnej oraz bez paszportu
lub biletu przejazdu od rządu gubernialnego i cywilnego.
Ukaz z 21 grudnia w sprawie zakonników pozostawionych przy skasowanych
klasztorach, których zobowiązuje się do odprawiania wszystkich obligacji
wedle możliwości i do wpisywania takowych – odprawionych i zaległych –
do osobnej księgi, donosząc o tym co miesiąc władzy diecezjalnej.
235
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
12
13
14
15
16
17
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 54v
k. 54
k. 53v–54
k. 49
k. 41
k. 38
Numer karty
9 V 1835
9 V 1835
9 V 1835
10 VI 1834
14 VIII 1833
23 XII 1832
Data
Adresat
dziekan bielski,
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
zastępca archidiakona białostockiego, dziekan brański,
dziekan bielski,
mohylewskiej,
mohylewskiej,
mohylewskiej,
Zawartość
Przy kasacie klasztorów w 1832 r. konsystorz zalecił, aby zostający przy
pozakonnych kościołach kapłani z funkcją kuratorów odprawiali wedle
możliwości obligacje funduszowe z kasowanych klasztorów, co miesiąc
donosząc zwierzchności o liczbie odprawionych i zaległych mszy. W związku
z niewypełnianiem rozporządzenia przez wszystkich kapłanów, konsystorz
powtórnie poleca dziekanom dopilnowanie tego obowiązku i dostarczenie
wiadomości od wszystkich kuratorów o liczbie odprawionych i zaległych
mszy obligacyjnych od czasu swego pobytu na posłudze w kościele
pozakonnym.
Ukaz w sprawie odbywania wizytacji dziekańskich w kościołach
i klasztorach. Zalecenie, aby wizytowane klasztory opisywać dokładnie
we wszystkich szczegółach ujętych w instrukcji, a w razie dostrzeżenia
jakichkolwiek uchybień wymagających poprawy, donieść o tym
zwierzchnikowi diecezji.
W związku z faktem, iż z dokumentów o skasowanych klasztorach wynika,
że w niektórych z nich nie znaleziono ksiąg przychodów i rozchodów,
wydanych urzędowo przez władze diecezji, polecono dziekanom dokonanie
rewizji ksiąg przychodów i rozchodów przechowywanych w klasztorach.
W przypadku odnalezienia takowych ksiąg zatwierdzonych przez prowincjała lub przełożonego nakazuje się ich skonfiskowanie i odesłanie do władzy
diecezjalnej, a przełożonemu klasztoru przekazanie dwóch nowych ksiąg,
zatwierdzonych przez biskupa.
Ukaz konsystorza o prawidłowym wpisywaniu zakonników i zakonnic
do urzędowego spisu ludności.
Dziekan przesyła kopię odezwy komitetu dla rozpoznania pretensji
do skasowanych klasztorów z 7 sierpnia do ogłoszenia we wszystkich
kościołach.
Ukaz konsystorza z 14 grudnia względem zakonników pełniących obowiązki
wikariuszów i pomocników przy kościołach parafialnych, których zobowiązuje się do ścisłego zachowania reguły zakonnej, m.in. poprzez noszenie na
znak ich zakonu pod suknią szkaplerza i tonsury, wierzchnią zaś suknię mogą
nosić czarną z nierozciętymi połami. Każdy zakonnik powinien podpisać
niniejsze zarządzenie celem przedstawienia dziekanowi.
236
bartolomici
bartolomici
Pińsk –
Karolin
Pińsk –
Karolin
ogólne
Wolna
Telsze
Wielona
Kimbarówka
18
19
20
21
22
23
24
cystersi
bernardyni
bernardyni
bazylianie
bazylianie
Zakon
Miejscowość
Lp.
k. 10v–11
k. 34
k. 21
k. 23v
k. 1
k. 9
k. 9
Numer karty
20 VI 1829
21 V 1832
2 V 1830
12 XI 1830
31 XII 1828
b.d.
b.d.
Data
Adresat
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
Zawartość
Ukaz w sprawie odszukania profesa klasztoru cystersów z Kimbarówki,
br. Bernarda (Ludwika Kalinowskiego), który 24 marca udał się za zgodą
przełożonego do Mozyrza w sprawach prywatnych i nie powrócił
do klasztoru. Polecenie ujęcia zakonnika i odesłania go za pośrednictwem
władz policyjnych do jakiegokolwiek najbliższego klasztoru.
Ukaz w sprawie odnalezienia ks. Jozafata Siodłowskiego z klasztoru
wielońskich bernardynów, gdzie duchowny został osadzony konsystorskim
rozporządzeniem w celu odbycia pokuty. Polecenie schwytania zbiegłego
duchownego i odesłania go za pośrednictwem władz policyjnych
do wielońskiego klasztoru.
Ukaz w sprawie wyszukania zbiegłego profesa zakonu bernardyńskiego
z klasztoru w Telszach, Jana Cypriana Wassera, zwanego Reinwasserem
od roku 1818 w celu sprawdzenia, czy poszukiwany nie zmarł.
Ukaz w sprawie niedopuszczania do posługi kapłańskiej w cerkwiach
i w kaplicach ks. Bartłomieja Miakoty, który zbiegł z klasztoru bazylianów
w Wolnej, gdzie odbywał pokutę za pijaństwo. Polecenie odszukania zbiega
i doprowadzenie go za pośrednictwem władzy policyjnej do bazyliańskiego
klasztoru w Wolnej.
Ukaz w sprawie zezwolenia kapłanom z zakonu bazyliańskiego w Cesarstwie
Rosyjskim na przechodzenie na obrządek łaciński.
Na skutek ukazu konsystorza z 15 V 1829 r. (otrzymanego przez dziekana
28 V 1829 r.) dotyczącego niekorzystnie ulokowanych funduszów lubieszowskich pijarów, pińskich dominikanów i karolińskich bartolomitów nakazuje
się, aby znajdujące się gdzieś jeszcze podobne funduszowe sumy zostały
jak najspieszniej wniesione w przyzwoite akta, co pozwoli uniknąć
narażania majątku kościelnego na straty.
Ukaz w związku z funduszami lubieszowskich pijarów, pińskich dominikanów i karolińskich bartolomitów, które „nie były oblatowane w przyzwoitych
sądownictwach”, co przyniosło straty. Z tego powodu znajdujące się gdzieś
jeszcze podobne funduszowe sumy mają zostać jak najspieszniej wniesione
w przyzwoite akta, aby majątek kościelny nie doznał uszczerbku.
237
Miejscowość
Choroszcz
Czaszniki
Klimówka
Pińsk
Pińsk
Lp.
25
26
27
28
29
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
Zakon
k. 9
k. 9
k. 42
k. 30
k. 42
Numer karty
b.d.
b.d.
7 VIII 1833
28 X 1831
7 VIII 1833
Data
Obwodowego Rządu względem pretensji partykularnych osób do skasowanych klasztorów w obwodzie białostockim. Komitet wzywa osoby mające
pretensje do skasowanych klasztorów: choroszczewskiego i klimowieckiego
dominikanów, drohickiego franciszkanów, siemiatyckiego misjonarzy i boćkowskiego reformatów, a także do dóbr tych klasztorów, zajętych na rzecz
skarbu państwa, aby w ciągu sześciu miesięcy przysłały do Komitetu prośby
z załączeniem dokumentów dowodzących słuszności pretensji
do rozsądzenia.
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
bielskiego
mohylewski
[podpisał radca
kardynałowski]
mohylewski
dziekan bielski,
Ukaz Duchownego Kolegium z 8 października w sprawie wyroku carskiego
za prowadzenie politycznych rozmów przez pijara, ks. Łuszkiewicza, którego
odesłano do klasztoru dominikanów w Czasznikach. Przeorowi tegoż
klasztoru, ks. Michałowi Kulikowskiemu, polecono sprawować bezpośredni
nadzór nad zakonnikiem pod osobistą odpowiedzialnością.
bielskiego
[podpisał radca
kardynałowski]
Zawartość
do rozsądzenia.
Adresat
Nadawca
238
Miejscowość
Różanystok
Różanystok
Uszacz
Drohiczyn
Drohiczyn
Pińsk
Zbrzyź
Wilno
Lp.
30
31
32
33
34
35
36
37
karmelici bosi
kapucyni
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
Zakon
k. 6
k. 34
k. 19v–20
k. 42
k. 26v–27
k. 34
k. 74
k. 67v
Numer karty
b.d.
21 V 1832
10 IV 1830
7 VIII 1833
b.d.
21 V 1832
30 IV 1839
12 XII 1836
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
Nadawca
mohylewski
[podpisał radca
kardynałowski]
mohylewskiej,
mohylewski
Zawartość
Zawiadomienie o śmierci reformata, ks. Kajetana Góreckiego, który zmarł
5 października w klasztorze dominikanów w Różanymstoku.
ks. Jakuba Wiszowatego, który zmarł 22 kwietnia, o czym doniósł raportem
przeor tegoż klasztoru, ks. Baranowski.
Ukaz w sprawie odnalezienia zbiegłego z klasztoru w Uszaczu dominikanina,
profesora języka rosyjskiego i niemieckiego w tamtejszej szkole, ks. Justyna
Suttora. Polecenie schwytania zakonnika i odesłania go za pośrednictwem
władzy policyjnej do uszackiego klasztoru.
Zawiadomienie o śmierci ks. Bonawentury Twarowskiego (świeckie imię
Maciej), zakonnika z klasztoru franciszkanów w Drohiczynie.
do rozsądzenia.
W związku z przejściem z wyznania greckorosyjskiego na rzymskokatolickie
trzech uczniów pińskiej powiatowej szkoły, prowadzonej przez franciszkanów, postanowiono uwolnić uczniów jako małoletnich od dalszego
postępowania sądowego, zalecając im spełnić greckorosyjskie obrzędy i na
przyszłość od nich nie odstępować. Przypomnienie o bezwzględnym zakazie
nawracania przez duchowieństwo osób wyznania prawosławnego.
Ukaz w sprawie ucieczki ks. Jana Bieniasa z klasztoru kapucynów w Zbrzyziu,
gdzie duchowny został osadzony w areszcie. Nakaz schwytania zbiegłego
duchownego i odesłania go za pośrednictwem władz policyjnych do
kamienieckiego konsystorza.
Ukaz o zakazie przeprowadzania transakcji na majątki funduszowe kościelne
pod groźbą unieważnienia wszelkich czynności prawnych, a to na skutek
niekorzystnej sprzedaży uczynionej przez karmelitów bosych z klasztoru
wileńskiego.
239
Miejscowość
Raśna
Białystok
Białystok
Białystok
Siemiatycze
?
Drohiczyn
Lubieszów
Lp.
38
39
40
41
42
43
44
45
pijarzy
pijarzy
pijarzy
misjonarze
misjonarze
misjonarze
misjonarze
marianie
Zakon
k. 9
k. 72v
k. 30
k. 42
k. 66v
k. 57v
k. 22v
k. 27
Numer karty
b.d.
2 XI 1838
28 X 1831
7 VIII 1833
12 VIII 1836
24 VIII 1835
28 VII 1830
18 III 1831
Data
Adresat
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
[podpisał radca
kardynałowski]
mohylewski
mohylewski
Zawartość
Zawiadomienie o śmierci zakonnika z klasztoru marianów w Raśnie,
ks. Joachima Bartosiewicza, który zmarł 13 marca w parafii w Bielsku,
gdzie pełnił posługę duszpasterską.
Zawiadomienie o śmierci misjonarza, dyrektora i profesora seminarium
białostockiego, ks. Kazimierza Krucewicza, który zmarł 25 lipca.
Informacja do rządców kościołów o możliwości nabycia nowych kanonów
ołtarzowych, które sprowadzono do klasztoru misjonarzy w Białymstoku.
Zainteresowani proszeni są o udanie się do prefekta kościoła białostockiego,
ks. Wincentego Borkowskiego, u którego dostaną zapomierną cenę.
do rozsądzenia.
Ukaz Duchownego Kolegium z 8 października w sprawie wyroku carskiego
za prowadzenie politycznych rozmów przez pijara, ks. Łuszkiewicza,
którego odesłano do klasztoru dominikanów w Czasznikach. Przeorowi
tegoż klasztoru, ks. Michałowi Kulikowskiemu, polecono sprawować
bezpośredni nadzór nad zakonnikiem pod osobistą odpowiedzialnością.
Zawiadomienie o śmierci zakonnika z klasztoru pijarów w Drohiczynie,
ks. Leonarda Romaszkiewicza, zmarłego 21 października.
240
Miejscowość
Lubieszów
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
[Boćki]
Lp.
46
47
48
49
50
51
52
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
pijarzy
Zakon
k. 67v
k. 58v
k. 42
k. 26v
k. 13
k. 6v
k. 9
Numer karty
12 XII 1836
9 IX 1835
7 VIII 1833
3 III 1831
4 IX 1829
b.d.
b.d.
Data
Adresat
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
[podpisał radca
kardynałowski]
mohylewski
Zawartość
Zawiadomienie o śmierci reformata, ks. Kajetana Góreckiego, który zmarł
5 października w klasztorze dominikanów w Różanymstoku.
Odpowiedź na raport ks. Podgórskiego z 18 lipca, informujący, że po skasowanym klasztorze boćkowskich reformatów pozostały zaległe obligi mszalne
i obligi w płótnie do 300 kawałków, które jako pochodzące z dawnych czasów mogą ulec zniszczeniu, wobec czego dziekan prosi o zgodę na rozdanie
ich po kościołach. Konsystorz nie podjął jeszcze decyzji w tej sprawie.
do rozsądzenia.
Ukaz w sprawie suspendowanego ks. Polińskiego, który nie wypełnił rozkazu
metropolity, polecającego w ramach pokuty zamieszkanie w klasztorze
reformatów w Boćkach. Zakaz dopuszczania zbiega do pełnienia posługi kapłańskiej, dopóki nie przeniesie się on do klasztoru reformatów boćkowskich.
Wezwanie duchownych dekanatu bielskiego do stawienia się 23 września
na pięciodniowe rekolekcje do klasztoru reformatów w Boćkach.
Na skutek ukazu konsystorza w sprawie sporządzenia wykazu kapitałów
kościelnych ulokowanych na dobrach położonych na terenie Królestwa
Polskiego dziekan Popławski przesyła proboszczom tabele do uzupełnienia,
nie wyłączając z tego obowiązku boćkowskich reformatów, mimo iż żadnej
sumy kapitałowej nie posiadali za granicą.
241
Żorniszcze
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
53
Lp.
1
2
3
4
reformaci
Zakon
k. 84
Numer karty
25 VIII 1841
Data
Adresat
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
Zawartość
Apel do duchowieństwa i wiernych o składanie dobrowolnych ofiar
na wybudowanie kościoła rzymskokatolickiego w Stawropolu. Konsystorz
zadecydował o wyposażeniu nowej świątyni potrzebnymi sprzętami
pochodzącymi ze skasowanego klasztoru reformatów w Żorniszczach,
a przechowywanymi w kościele w Ilińcach.
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 32v
k. 32
k. 4
k. 1v
Numer karty
25 X 1832
8 IX 1832
26 IV 1831
17 II 1831
Data
Adresat
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
dziekan bielski,
mohylewski
mohylewski
mohylewski
Ukaz w sprawie przejęcia pod nadzór deputatów dekanalnych aparatów
kościelnych i dokumentów obligowych po skasowanych klasztorach
oraz odpowiedniego zabezpieczenia rzeczonego mienia w domach
murowanych pod odpowiedzialnością deputatów.
Ukaz o przyłączaniu skasowanych klasztorów, przy których znajdują się parafie, do sąsiednich parafialnych kościołów. Skasowane klasztory, zamieniane
na kościoły parafialne, nakazuje się przyłączać się do parafii składającej się
przynajmniej ze 100 dworów, przy czym dwór liczy ponad cztery osoby.
Do zarządzania klasztorem jako już parafialnym przeznacza się jednego
kapłana, a w parafii klasztornej z ponad 200 dworami – dwóch księży
świeckiego duchowieństwa, którzy powinni spełniać obowiązki funduszowe
przejęte po zakonnikach. Dokumenty funduszowe klasztorne, z których
pobierany jest procent, należy przekazać deputatom powiatowym.
Ukaz zabraniający zakonnikom podróżowania bez paszportów
poza granice diecezji. Zalecenie przekazania rozporządzenia wszystkim
przełożonym klasztorów oraz powiadomienie ich o obowiązku wpisania
ukazu do akt klasztornych i potwierdzenia podpisem przez każdego
zakonnika.
Pismo z archidiecezji mohylewskiej nakazujące zakładanie i prowadzenie
ksiąg chronologicznych w każdym klasztorze dekanatu.
Zawartość
kopiariusz, j. polski, rosyjski i łacina, kk. 44
Miejscowość
Lp.
242
Miejscowość
ogólne
ogólne
Wielona
Kijów
Kijów
Pińsk
Różanystok
Lp.
5
6
7
8
9
10
11
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
bernardyni
ogólne
ogólne
Zakon
k. 13r–v
k. 6v
k. 31v
k. 29v
k. 21v
k. 33v
k. 33
Numer karty
29 XII 1831
19 VI 1831
17 IX 1832
8 VII 1832
21 V 1832
21 X 1832
21 X 1832
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
rząd archidiecezji
mohylewskiej
Zawartość
Zawiadomienie o śmierci przeora zgromadzenia dominikanów
w Różanymstoku, ks. Piotra Wejksztowicza, który zmarł 4 grudnia.
Ukaz w sprawie odszukania zakonnika, ks. Dominika Kołomyskiego,
zbiegłego z klasztoru w Pińsku. Polecenie schwytania zbiega i odesłania
go za pośrednictwem władzy policyjnej do pińskiego klasztoru.
Obwieszczenie o ukaraniu i zwolnieniu ks. [Wincentego] Hołowni
z funkcji przełożonego klasztoru dominikanów w Kijowie za udzielenie
chrztu trojgu dzieciom wyznania prawosławnego. Przypomnienie
o zakazie udzielania sakramentu chrztu osobom wyznania
greckorosyjskiego.
Ukaz w sprawie ukarania przeora klasztoru dominikanów w Kijowie,
ks. [Wincentego] Hołowni, który wbrew prawu kościelnemu i państwowemu
udzielił sakramentu chrztu trojgu dzieciom wyznania prawosławnego.
Konsystorz zadecydował o odsunięciu zakonnika od sprawowania
kapłańskich obowiązków, jednocześnie zakazując mu pełnienia
kiedykolwiek funkcji przełożonego lub zarządzającego parafią.
konsystorskim rozporządzeniem w celu odbycia pokuty. Polecenie
schwytania duchownego i odesłania go za pośrednictwem władzy
policyjnej do wielońskiego klasztoru.
Ukaz o zakonnikach pozostałych w skasowanych klasztorach, iż powinni oni
odbywać według funduszu niegdyś uczynionego parafialne i funduszowe
obowiązki, a w niemożności spełnienia rzeczonych obowiązków,
aby się z tym odnosili do konsystorza mohylewskiego.
Ukaz w sprawie głoszenia kazań i nauk zobowiązujący zwierzchników
zakonnych, aby do tego prawa dopuszczali duchownych posiadających
umiejętności kaznodziejskie. Kaznodzieja powinien zostać zatwierdzony
przez zwierzchność zakonną i diecezjalną oraz odznaczać się pomiędzy
swoimi braćmi znajomością Pisma Świętego i praktycznego spełniania praw.
Ustalony w ten sposób porządek względem kazań stosuje się nie tylko
do zakonników, ale do całego duchowieństwa.
243
Uszacz
Drohiczyn
Zbrzyź
Boćki
Miejscowość
ogólne
ogólne
12
13
14
15
Lp.
1
2
reformaci
kapucyni
franciszkanie
dominikanie
Zakon
k. 31
k. 21v
k. 3
k. 21v
Numer karty
10 VIII 1832
21 V 1832
b. d.
21 V 1832
Data
Adresat
dziekan bielski,
bielskiego
dziekan bielski,
Popławski
Nadawca
mohylewski
mohylewski
Ukaz w sprawie profesa z klasztoru reformatów w Boćkach – Cezarego Wojtkowskiego, który zrzuciwszy habit, samowolnie opuścił klasztor, by zawrzeć
związek małżeński. Zalecenie archidiakona, aby duchowni nie ważyli się
dopuścić zbiegłego zakonnika do przyjęcia rzeczonego sakramentu,
bacznie egzaminując wszystkich kandydatów do zawarcia ślubu.
Ukaz w sprawie odnalezienia ks. Jana Bieniasa, zbiegłego z klasztoru kapucynów w Zbrzyziu, gdzie duchowny został osadzony w areszcie za naganne
prowadzenie się. Polecenie schwytania duchownego i odesłania go za
pośrednictwem władzy policyjnej do siedziby kamienieckiego konsystorza.
Zawiadomienie o śmierci zakonnika z klasztoru franciszkanów
w Drohiczynie, ks. Bonawentury Twarowskiego, który zmarł 9 marca.
Zawartość
Suttora. Polecenie schwytania zakonnika i odesłania go za pośrednictwem
władzy policyjnej do uszackiego klasztoru.
ogólne
ogólne
Zakon
k. 7v
k. 6–7
Numer karty
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
mohylewskiej,
mohylewskiej,
Data
9 V 1835
(otrzymany
2 VI 1835)
9 V 1835
(otrzymany
2 VI 1835)
Ukaz w sprawie odbywania wizytacji dziekańskich w kościołach i klasztorach. Zalecenie, aby wizytowane klasztory opisywać dokładnie we wszystkich szczegółach ujętych w instrukcji, a w razie dostrzeżenia jakichkolwiek
uchybień wymagających poprawy donieść o tym zwierzchnikowi diecezji.
Ponieważ z dokumentów o skasowanych klasztorach wynika, że w niektórych z nich nie znaleziono ksiąg przychodów i rozchodów, wydanych urzędowo przez władze diecezji, polecono dziekanom dokonanie rewizji ksiąg
przychodów i rozchodów przechowywanych w klasztorach. W przypadku
odnalezienia takowych ksiąg zatwierdzonych przez prowincjała lub przełożonego, nakazuje się ich skonfiskowanie i odesłanie do władzy diecezjalnej,
a przełożonemu klasztoru przekazanie dwóch nowych ksiąg, zatwierdzonych
przez rządcę diecezji.
Zawartość
kopiariusz, j. polski, rosyjski i łacina, k. 94
Miejscowość
Lp.
244
Miejscowość
ogólne
ogólne
?
Białystok
[Boćki]
Lp.
3
4
5
6
7
reformaci
misjonarze
dominikanie
ogólne
ogólne
Zakon
k. 16
k. 15
k. 11–11v
k. 23
k. 8
Numer karty
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
[dziekan bielski,
ks. Paweł Podgórski]
mohylewskiej,
ks. Fr[anciszek] Piotrowski
mohylewskiej,
9 V 1835
(otrzymany
2 VI 1835)
17 I 1837
17 XI 1835
(otrzymany
28 XI 1835)
12 VIII
1836
13 I 1837
Adresat
Nadawca
Data
Zawartość
Informacja do rządców kościołów o możliwości nabycia nowych
kanonów ołtarzowych, które sprowadzono do klasztoru misjonarzy
w Białymstoku. Zainteresowani proszeni są o udanie się do prefekta
kościoła białostockiego, ks. Wincentego Borkowskiego,
u którego dostaną zapomierną cenę.
W związku z dostrzeżeniem przez ministra spraw wewnętrznych,
Dmitrija Błudowa, iż dominikanin ks. Marek Ruczyński złamał prawo
państwowe i kościelne, przybywszy z Sankt Petersburga do Wilna
ze świadectwem od kościelnej zwierzchności, lecz bez paszportu,
konsystorz ponownie apeluje do duchownych o przestrzeganie obowiązujących w tym zakresie rozporządzeń i nieprzekraczanie granic guberni
bez zezwolenia władzy diecezjalnej i bez paszportu wydanego
przez gubernialny rząd.
Rozporządzenie o utrzymaniu osób posyłanych na pokutę do klasztorów.
Pieniądze od daty ich przybycia do klasztoru aż do naznaczonego
terminu zakończenia pobytu należy przekazać z ogólnych gubernialnych
dochodów na konto głównego skarbu w takiej liczbie i walucie,
jak określono to w 38. i 39. punkcie prawa o utrzymywaniu pod strażą
na żądanie gubernialnego lub miejscowego urzędu, w których
zawiadywaniu klasztory zostają.
Przy kasacie klasztorów w 1832 r. konsystorz zalecił, aby zostający przy
pozakonnych kościołach kapłani z funkcją kuratorów odprawiali wedle
możliwości obligacje funduszowe z kasowanych klasztorów, co miesiąc
donosząc zwierzchności o liczbie odprawionych i zaległych mszy. W związku
z niewypełnianiem rozporządzenia przez wszystkich kapłanów konsystorz
powtórnie poleca dziekanom dopilnowanie tego obowiązku i dostarczenie
wiadomości od wszystkich kuratorów o liczbie odprawionych i zaległych
mszy obligacyjnych od czasu swego pobytu na posłudze w kościele
pozakonnym.
245
Miejscowość
?
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Boćki
Lp.
1
2
3
4
5
6
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
Zakon
k. 89
k. 87
k. 47
k. 20
k. 5
k. 74
Numer karty
3 VII 1837
17 VI 1837
29 XI 1836
6 VII 1836
6 V 1836
7 IV 1837
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
asesor sądu powiatowego
bielsko-drohickiego
Niewiarowski
Pismo względem przeniesienia na pieniądze zbożowej ordynacji
i innych wiktuałów pobieranych niegdyś przez reformatów boćkowskich
z majątku Boćków. Wezwanie dziekana jako deputata diecezji do stawienia
się 27 lipca celem uzupełnienia Komisji, składającej się z członków:
Sądu Powiatowego, Sądu Niższego Ziemskiego i powiatowego
strapczego.
Pismo w sprawie ustanowienia pieniężnej opłaty za ordynację przypadającą
boćkowskim reformatom z majątku hr. Jana Potockiego, co zostało
poruczone dziekanowi Podgórskiemu.
Prośba o przesłanie archidiakonowi Piotrowskiemu księgi kanonicznej
po reformatach, znajdującej się w posiadaniu dziekana Podgórskiego,
a potrzebnej w kancelarii archidiakonatu.
Pismo w sprawie zwrotu przysłanych przez dziekana Podgórskiego do Rządu
Archidiecezjalnego Mohylewskiego pieniędzy za sprzedane płótno po reformatach boćkowskich, w kwocie 34,30 rubli srebrem, a nie – jak wynikało
z listy licytacyjnej i raportu – 35,10 rubli. Prośba o ponowne przesłanie
kwoty w ruskiej nowej monecie.
Pismo w sprawie pozostałego po reformatach boćkowskich płótna długości
300 łokci, które Rząd Archidiecezjalny Mohylewski nakazał sprzedać
na drodze publicznej licytacji, a uzyskaną sumę wnieść do banku na rzecz
zaległych po reformatach obligacji.
Pismo w sprawie przesłanego przez bpa Kamionkę litteras cridae
do ojca reformata, ks. Emiliana Lellacha, wikariusza bielskiego przy parafii
w Kleszczelach, do publicznego ogłoszenia w kościele.
Zawartość
Tabela 11. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. VII/CE/8, Pisma Konsystorza i Archidiakona 1836–1837, poszyt,
j. polski, rosyjski i łacina, k. 92
246
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Drohiczyn
ogólne
?
?
Różanystok
Różanystok
Zabiały
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
bernardyni
bernardyni
benedyktynki
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 15v
k. 14
k. 12v–13
k. 13
k. 6
k. 6v
k. 12v–13
k. 13r–v
k. 11
k. 6v
k. 6
Numer karty
26 X 1846
1 IX 1846
9 III 1846
15 VI 1846
12 XII 1840
16 XII 1840
27 III 1846
15 VI 1846
25 XII 1844
16 XII 1840
8 IX 1840
Data
Adresat
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
Nadawca
mohylewski
mohylewski
ks. Adam Sangowicz
ks. Adam Sangowicz
ks. Adam Sangowicz
mohylewski
mohylewski
ks. Adam Sangowicz
ks. Adam Sangowicz
ks. Adam Sangowicz
mohylewski
Ukaz w sprawie odszukania i aresztowania ks. Starogreckiego, zbiegłego
z klasztoru dominikanów w Zabiałach.
Zawiadomienie o śmierci subprzeora klasztoru dominikanów
w Różanymstoku, ks. Dominika Daukszy, zmarłego 24 lipca.
Archidiakon Sangowicz poleca modlitwom duszę śp. ks. Wawrzyńca
Walkowskiego, franciszkanina zmarłego w klasztorze dominikanów
w Różanymstoku.
Archidiakon Sangowicz poleca modlitwom duszę śp. ks. Hiacynta
Chmielewskiego, dominikanina.
Ukaz w sprawie zakonnika bernardyńskiego, który udzielił ślubu lekarzowi
Michałowskiemu z Witebska z panną Rahozo bez pisemnego zezwolenia
władzy gubernialnej.
Ukaz w sprawie dopuszczenia zakonników do posług parafialnych
z zastrzeżeniem, aby zachowywali oni prawo swego zakonu,
a szczególnie ci z zakonu bernardyńskiego.
Archidiakon Sangowicz poleca modlitwom duszę śp. ks. Gabriela Woyny,
franciszkanina i kapelana benedyktynek w Drohiczynie.
Ukaz konsystorza z 8 marca zabraniający zakonnikom oddalania się
poza granice diecezji i guberni bez paszportów od rządu gubernialnego
i zezwolenia zwierzchności kościelnej.
Ukaz zezwalający wszystkim klasztorom i kościołom na bezpłatne
pozyskiwanie drzewa z lasów należących niegdyś do majątku duchownego,
a przejętych na rzecz skarbu państwa.
Ukaz w sprawie dopuszczenia zakonników do posług parafialnych z zastrzeżeniem, aby zachowywali oni prawo swego zakonu, a szczególnie ci z zakonu
bernardyńskiego.
Ukaz względem przyjmowania kandydatów do zakonów.
Zawartość
Tabela 12. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. VII/CE/9, Ukazy Konsystorza 1837–1850, kopiariusz,
j. polski, rosyjski i łacina, k. 31
247
franciszkanie
karmelici bosi
?
Drohiczyn
Kamieniec
Podolski
?
13
14
15
16
k. 10v
k. 10v
k. 12v–13
k. 13v
k. 12v–13
Numer karty
19 VIII 1843
15 VIII 1843
27 III 1846
30 VII 1846
9 III 1846
Data
Adresat
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
bielskiego
Nadawca
ks. Adam Sangowicz
ks. Adam Sangowicz
ks. Adam Sangowicz
rząd archidiecezji
białostockiej
rząd archidiecezji
białostockiej
Zawartość
Ukaz w sprawie naruszenia praw i ustanowionego porządku przez byłego
prowincjała zgromadzenia pijarów, ks. Dembińskiego, który w pisemnej
prośbie do naczelnika IV Okręgu Korpusu Żandarmów wyraził „niewłaściwe
rezonowania najwyższej władzy”.
Ukaz w sprawie uwolnienia klasztoru karmelitów w Kamieńcu Podolskim
od kosztów reperacji mostu położonego naprzeciw zabudowań
klasztornych.
Archidiakon Sangowicz poleca modlitwom duszę śp. ks. Gabriela Woyny,
franciszkanina i kapelana benedyktynek w Drohiczynie.
Zawiadomienie o przyznaniu krzyża napierstnego ks. Kolowskiemu z zakonu
franciszkańskiego.
Archidiakon Sangowicz poleca modlitwom duszę śp. ks. Wawrzyńska
Walkowskiego, franciszkanina zmarłego w klasztorze dominikanów
w Różanymstoku.
Drohiczyn
Siemiatycze
1
2
misjonarze
benedyktynki
Zakon
k. 110r–v
k. 6
Numer karty
16 I 1846
3 I 1856
Data
Zawartość
Notatka w sprawie należności dla klasztoru benedyktynek w Drohiczynie,
wynoszącej 13,95 rubli srebrem, które w celu wręczenia zakonnicom przyjął
ich kapelan, ks. Dominik Dacewicz.
Doniesienie w sprawie odzyskania przez kościół siemiatycki dawnych
gruntów z dwoma ogrodami, należących do misjonarzy. Na skutek lustracji
gruntów siemiatyckiego, pomisjonarskiego majątku Walendziuki w roku
1845 określono przydział gruntów kościołowi, co zatwierdziła Grodzieńska
Izba Skarbowa.
Adresat
[dziekan bielski, proboszcz
kościoła parafialnego
w Bielsku, ks. Sieliński]
dziekan bielski,
ks. [Justyn Nikodem]
Ściepurzyński
Nadawca
kapelan benedyktynek
drohickich, ks. Dominik
Dacewicz
proboszcz parafii
w Siemiatyczach,
ks. [Roch] Boguszewski
9 Poszyt oprócz dokumentów z przedziału czasowego wskazanego w tytule jednostki aktowej zawiera również dokumenty wcześniejsze, tzn. od 1846 r.
Miejscowość
Lp.
Tabela 13. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Bielskiego, sygn. III/Q/2-2a, Sprawy uposażeń parafii i ziemi kościelnej 1852–1856, poszyt,
j. polski i rosyjski, kk. 2499
pijarzy
franciszkanie
franciszkanie
?
12
Zakon
Miejscowość
Lp.
248
Siemiatycze
Drohiczyn
3
4
pijarzy
misjonarze
franciszkanie
bernardyni
Zakon
29 III 1809
29 III 1809
29 III 1809
25 IX 1808
Data
Adresat
dziekan brański, kanonik
brzeski, ks. Dziewanowski
archidiakonat obwodu
białostockiego
białostockiego
białostockiego
Nadawca
mohylewski
dziekan drohicki,
ks. Jakub Sosnowski
dziekan drohicki,
ks. Jakub Sosnowski
dziekan drohicki,
ks. Jakub Sosnowski
Zawartość
Spis zakonników z klasztorów dekanatu drohickiego (franciszkanów
i pijarów w Drohiczynie, misjonarzy w Siemiatyczach).
i pijarów w Drohiczynie, misjonarzy w Siemiatyczach)
i pijarów w Drohiczynie, misjonarzy w Siemiatyczach).
W sprawie ks. Franciszka Wojciechowskiego, bernardyna,
który opuścił macierzysty klasztor w celu przeniesienia się do Wielony,
dokąd jednak nie dotarł.
Miejscowość
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Lp.
1
2
3
4
5
pijarzy
pijarzy
pijarzy
pijarzy
jezuici
Zakon
30 I 1814
27 XII 1813
9 XI 1810
b.d.
b.d.
Data
dyrektor szkół obwodowych
białostockich
dozorca szkoły powiatowej
drohickiej
dziekan drohicki,
proboszcz granneński,
ks. Jakub Sosnowski
dyrektor szkół obwodowych
białostockich
dozorca szkoły powiatowej
drohickiej
prałat archidiakon białostocki,
kanonik kijowski,
ks. Ignacy Rakowski
Adresat
Nadawca
s. 1–4
s. 1
„Opisanie altarii drohickiej po zmarłym JX Wyszyńskim (...)”.
s. 1–3
s. 1
Doniesienie. Po śmierci ks. Szymona Wyszynskiego, eksjezuity,
altarzysty altarii przy kościele parafialnym, jej grunta i dochody
miały być przekazane probostwu (należącemu do pijarów), a to z kolei
jest częścią funduszu edukacyjnego. Tymczasem rząd duchowny
z policją miejską oddał grunta altarii w dzierżawę.
Pijarzy drohiccy donieśli archidiakonowi , że dziekan wydzierżawił
nieruchomości należące do altarii przy kościele parafialnym
w Drohiczynie. Archidiakon żąda wyjaśnień i dokładnych informacji
na temat funduszu altarii.
s. 1
„Stan altarii drohickiej (...)”.
Uwagi
Zawartość
s. 1–2
s. 1–2
s. 1–2
s. 1
Uwagi
Doniesienie. Po śmierci ks. Szymona Wyszynskiego, eksjezuity,
altarzysty altarii przy kościele parafialnym, jej grunta i dochody
miały być przekazane probostwu (należącemu do pijarów), a to z kolei
jest częścią funduszu edukacyjnego. Tymczasem rząd duchowny
z policją miejską oddał grunta altarii w dzierżawę.
Tabela 15. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Drohiczyńskiego, sygn. XII/V/2, akta dziekańskie 1812–1823, poszyt, nlb.
Drohiczyn
?
Miejscowość
2
1
Lp.
Tabela 14. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Drohiczyńskiego, sygn. XII/V/1, Teczka korespondencji dziekańskiej 1808–1809, poszyt, nlb.
249
Miejscowość
ogólne
Drohiczyn
ogólne
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
benedyktynki
ogólne
Zakon
2 V 1818
31 X 1817
5 III 1817
23 VI 1815
16 IV 1815
16 XI 1818
31 VII 1816
Data
Zawartość
dziekan drohicki
ks. Marcin Szymborski
dziekan drohicki
dziekan drohicki
mohylewski
dziekan drohicki
dziekan drohicki
prałat archidiakon białostocki
rzymskokatolickie kolegium
duchowne
mohylewski
s. 1–2
s. 1
Wiadomość o śmierci proboszcza grannowskiego; kilku zakonników
z innych diecezji chciałoby nieść posługę kapłańską. Archidiakon przyjął
jednego franciszkanina na wikariusza w Grannem.
Proboszcz niemyrski za przekroczenie terminu dostarczenia ekstraktów
metrycznych został skazany przez konsystorz na trzydniowe rekolekcje
w klasztorze misjonarzy w Siemiatyczach bądź pijarów lub franciszkanów
w Drohiczynie.
s. 1–2
s. 1–2
Prośba o „zdjęcie egzaminu” z pijarów i franciszkanów w Drohiczynie
i przesłanie stosownego raportu. Informacja, że misjonarzy
w Siemiatyczach „wyegzaminuje” sam archidiakon.
Informacja o zatwierdzeniu na deputatów powiatu drohickiego ks. Józefa
Grochowskiego, proboszcza w Sadach, i ks. Olędzkiego, gwardiana
klasztoru drohickiego, oraz ks. Borzyma na deputata powiatu bialskiego.
W sprawie majątku nieruchomego klasztoru franciszkanów w Drohiczynie,
s. 1–4, kopia
w reakcji na pismo gwardiana ks. Olędzkiego, uskarżającego się na biedę
tłumaczenia
z powodu odebrania jeszcze przez rząd pruski w 1800 r. wsi Kłyszawki
w zamian za pensję.
s. 1–2
s. 1
Uwagi
W odpowiedzi na list dziekana prowincjał pisze o niedostatecznej liczbie
kapłanów pośród zakonników. Przesyłał do Drohiczyna jednego księdza
pod wpływem próśb tamtejszego gwardiana i mieszkańców
narzekających, że „kościół drogicki został zupełnie opuszczony”.
Wyraża nadzieję, że wystarczy trzech zakonników przy kapelanii
benedyktynek, ponieważ kolejnego przysłać nie może.
Nakaz przypomnienia duchowieństwu świeckiemu i zakonnemu
o obowiązku dostarczenia „wiadomości” o kościołach parafialnych
prałat archidiakon białostocki i zakonnych (opisanie funduszu, sum, procesów przeprowadzonych,
ks. K[azimierz] Kubeszowski stanu kościoła itd.) i ostrzeżenia prowincjałów zakonnych, że jeśli tego
nie uczynią, to „będą przedstawieni za nieuległych
do Duchownego Kollegium”.
Adresat
prowincjał franciszkański
ks. Leon Twarowski
mohylewski
Nadawca
Tabela 16. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Drohiczyńskiego, sygn. XII/V/5,
akta dziekańskie 1816–1818, poszyt, nlb.
250
Miejscowość
Drohiczyn
Siemiatycze
Siemiatycze
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Lp.
8
9
10
11
12
13
14
pijarzy
pijarzy
pijarzy
pijarzy
misjonarze
misjonarze
franciszkanie
Zakon
17 X 1818
21 IX 1818
31 X 1817
23 VI 1815
31 X 1817
23 VI 1815
16 XI 1818
Data
Wiadomość o śmierci ks. Teofila Karoliego, proboszcza drohickiego, rektora
kolegium pijarów.
Wiadomość o śmierci ks. Teofila Karoliego, proboszcza drohickiego,
rektora kolegium pijarów, oraz ks. Szymona Janczołta (?), proboszcza
polikrowskiego.
duchowieństwo dekanalne
duchowieństwo świeckie
i zakonne w obwodzie
białostockim
dziekan drohicki
s. 1, kopia
s. 1–2
dziekan drohicki
s. 1
w Drohiczynie.
dziekan drohicki
s. 1–2
dziekan drohicki
s. 1
w Drohiczynie.
dziekan drohicki
s. 1–2
dziekan drohicki
prowincjał franciszkański
ks. Leon Twarowski
Uwagi
Zawartość
W odpowiedzi na list dziekana prowincjał pisze o niedostatecznej liczbie
kapłanów pośród zakonników. Przesyłał do Drohiczyna jednego księdza
pod wpływem próśb tamtejszego gwardiana i mieszkańców
narzekających, że „kościół drogicki został zupełnie opuszczony”.
Wyraża nadzieję, że wystarczy trzech zakonników przy kapelanii
benedyktynek, ponieważ kolejnego przysłać nie może.
Adresat
Nadawca
251
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Białystok
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
misjonarze
jezuici
jezuici
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
s. 1–2, kopia
s. 1–2
1–7,
j. rosyjski,
druk
Napomnienie, by przestrzegać prawa i dopuszczać kominiarzy do
czyszczenia kominów. Nie dopełnił tego ks. Niedzwiedzki, przełożony
drohickiego klasztoru pijarów, który dodatkowo na piśmie obelżywymi
słowy wyjaśnił policji przyczyny swej odmowy.
Informacja o zgodzie metropolity na założenie archiwum w Białymstoku,
w którym mają być składane dokumenty funduszowe, i nakaz ich przekazywania przez administratorów parafii; zakony mają postępować zgodnie
z instrukcjami otrzymanymi od naczelnych zwierzchników.
Ukaz carski dotyczący zniesienia zakonu jezuitów w Cesarstwie Rosyjskim.
Przedstawienie historii jezuitów w Rosji, przykłady łamania przez nich
prawa i propozycja restrykcji wobec nich (m.in. bezwzględne wydalenie
z Rosji, zamknięcie akademii połockiej i podlegające jej szkoły).
Na marginesie zgoda cara: „Tak ma być Alexander w Sankt Petersburgu
13 marca 1820 roku”.
białostockim
białostockim
[dziekan drohicki
ks. Marcin Szymborski]
dziekan drohicki
minister spraw duchownych
i narodowego oświecenia,
Aleksander Golicyn
mohylewski
b.d.
7 IV 1820
otrzymany
5 V 1820
30 I 1820
7 IV 1820
3 III 1820
mohylewski
s. 1,
j. rosyjski,
druk
Ukaz zabraniający duchowieństwu świeckiemu i zakonnemu wydawania
dokumentów funduszowych na wezwanie sądów cywilnych bez zgody
duchownej władzy zwierzchniej.
dziekan drohicki
mohylewski
2 XII 1819
W odpowiedzi na informację ks. Kubaszewskiego o tym, że w kościele
prałat archidiakon białostocki farnym w Białymstoku (administrowanym przez misjonarzy) loża nad zaks. K[azimierz] Kubeszowski krystią może zostać zaadaptowana na archiwum, nakazuje się kościołom
z obwodu białostockiego przesyłać tam dokumenty funduszowe.
s. 1–2, kopia
s. 1–6
s. 1–2,
j. polski,
druk
Ukaz nakazujący przechowywanie dokumentów funduszowych kościołów
parafialnych w archiwum diecezjalnym, a klasztorów – w murowanym archiwum klasztornym lub, jeśli takiego nie ma, w archiwum diecezjalnym.
dziekan drohicki
mohylewski
10 X 1819
Tłumaczenie na j. polski ukazu dotyczącego zniesienia zakonu jezuitów
w Rosji.
s. 1
białostockim
11 II 1819
Uwagi
Zawartość
Przypomnienie o obowiązku noszenia „sukni stanowi swemu przyzwoitey”, zwłaszcza formalnie niezsekularyzowanym zakonnikom „in cura
animorum”; dziekani są zobligowani do napominania zakonników,
którzy tego nie czynią, a gdy to nie odniesie skutku, informowania o tym
konsystorza.
Adresat
Nadawca
Data
252
Drohiczyn
Boćki
9
10
reformaci
pijarzy
Zakon
6 II 1820
3 III 1820
Data
Adresat
białostockim
białostockim
Nadawca
Zawartość
Napomnienie, by przestrzegać prawa i dopuszczać kominiarzy do
czyszczenia kominów. Nie dopełnił tego ks. Niedzwiedzki, przełożony
drohickiego klasztoru pijarów, który dodatkowo na piśmie obelżywymi
słowy wyjaśnił policji przyczyny swej odmowy.
Zachęta do przeprowadzenia kolekt w okresie wielkopostnym w celu
wspomożenia reformatów w Boćkach, których klasztor (piętro i dach)
ucierpiał w wyniku pożaru 15 XII 1819 r.
Klasztor
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
ogólne
Drohiczyn
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
franciszkanie
franciszkanie
benedyktynki
benedyktynki
benedyktynki
benedyktynki
benedyktynki
Zakon
12 III 1823
23 VII 1823
25 VI 1825
23 XII 1824
2 IV 1824
24 I 1824
25 XI 1823
Data
Adresat
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
Nadawca
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
mohylewski
s. 1–4;
j. rosyjski
druk; s. 1
s. 1–2
Ukaz carski skazujący Antoninę Marchelownę za nierządne życie
na odbycie sześciodniowej pokuty w klasztorze benedyktynek.
Ukaz carski informujący o wynikach wyborów przeprowadzonych przez
kapitułę zakonu franciszkanów i zlecający dziekanom parafii, na których
terenie znajdują się franciszkańskie klasztory, aby byli obecni przy zdaniu
urzędu przez byłych gwardianów na rzecz nowo wybranych.
Prałat informuje m.in. o zamiarze zwrócenia się do gwardiana klasztoru
franciszkanów w Drohiczynie z prośbą o wysłanie kapłana „ad cura
animorum” do parafii siemiatyckiej.
s. 1–3;
j. rosyjski
s. 1–6;
j. rosyjski
Ukaz carski skazujący Marcellę Osmolską i Franciszka Kociołkowskiego
z parafii dziadkowskiej za nierządne życie na odbycie miesięcznej
pokuty odpowiednio w klasztorach benedyktynek i franciszkanów
w Drohiczynie.
Ukaz carski skazujący Katarzynę Koszkownę za nierządne życie na odbycie
miesięcznej pokuty w klasztorze benedyktynek.
s. 1–2;
j. rosyjski
s. 1
Ukaz carski skazujący dwie wieśniaczki za nierządne życie na odbycie
dwutygodniowej pokuty w klasztorze benedyktynek w Drohiczynie.
Uwagi
Zawartość
s. 1–2
s. 1–2, kopia
Uwagi
Prałat wyraża ubolewanie z powodu postępku ks. [Raymunda] Ploplewicza,
zamierza powiadomić o sprawie prowincjała zakonu franciszkanów;
informuje o otrzymaniu od benedyktynek rocznego raportu.
Miejscowość
Lp.
253
Klasztor
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Drohiczyn
Siemiatycze
Siemiatycze
Siemiatycze
Lp.
8
9
10
11
12
13
14
15
16
misjonarze
misjonarze
misjonarze
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
Zakon
9 VIII 1825
18 VII 1825
20 I 1825
11 X 1824
2 IV 1824
18 II 1824
16 I 1824
25 XI 1823
12 X 1823
Data
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
mohylewski
gwardian klasztoru
ks. Dominik Olędzki
mohylewski
gwardian klasztoru
mohylewski
s. 1–2
Ukaz carski skazujący ks. Wawrzyńca Kowalewskiego, eksmisjonarza,
za obraźliwe słowa na temat przełożonego klasztoru siemiatyckiego
ks. Niegardowskiego w liście do dziekana Szymborskiego, na publiczne
wyznanie winy i przeproszenie obydwu księży.
dziekan drohicki
Ks. archidiakon z polecenia sądu mohylewskiego konsystorskiego pyta
ks. dziekana, czy ks. Wawrzyniec Kowalewski, eksmisjonarz, wyznał
swą winę i przeprosił go.
s. 1
s. 1–8;
j. polski,
rosyjski; odpis
s. 1
Powiadomienie o odbyciu pokuty przez szlachcica Franciszka
Kociołkowskiego.
s. 1–6;
j. rosyjski
s. 3
List zawiera wyroki wydane w różnych sprawach, m.in. naganę
dla gwardiana klasztoru franciszkanów w Drohiczynie ks. Olędzkiego
za pobłażliwość dla zakonników oraz podwojenie czasu rekolekcji
w Boćkach ks. Raymundowi Ploplewiczowi za zuchwałość.
Ukaz carski skazujący Marcellę Osmolską i Franciszka Kociołkowskiego
z parafii dziadkowskiej za nierządne życie na odbycie miesięcznej pokuty
odpowiednio w klasztorach benedyktynek i franciszkanów w Drohiczynie.
s. 1
Prałat wyraża ubolewanie z powodu postępku ks. [Raymunda] Ploplewicza,
zamierza powiadomić o sprawie prowincjała zakonu franciszkanów;
informuje o otrzymaniu od benedyktynek rocznego raportu.
s. 1
s. 1
Gwardian informuje o wyjeździe ks. Ploplewicza do Grodna „za patentem”
prowincjała i przyjeździe na jego miejsce ks. Floriana Dawidowskiego.
Uwagi
Zawartość
Gwardian wyjaśnia, że ks. Ploplewicz wbrew rozkazowi konsystorskiemu
nie udał się na rekolekcje do klasztoru reformatów w Boćkach, z powodu
problemów zdrowotnych, na które mogłoby go narazić przestrzeganie
obowiązującego tam w okresie adwentu postu, ale zobowiązał się uczynić
to po Bożym Narodzeniu.
O wyroku z 28 VIII 1824 r. w sprawie ks. Wawrzyńca Kowalewskiego,
prałat archidiakon białostocki przytoczone jego pismo, w którym przyznaje się do winy i przeprasza
ks. K[azimierz] Kubeszowski przełożonego klasztoru siemiatyckiego ks. Niegardowskiego i dziekana
drohickiego Szymborskiego.
dziekan drohicki
gwardian klasztoru
mohylewski
Adresat
Nadawca
254
Zakon
bazylianie
bazylianie
Drohiczyn
Połock
Boćki
Miejscowość
Kuźnica
Białostocka
Pińsk –
Leszcz
18
19
20
Lp.
1
2
12 X 1823
3 III 1825
30 IX 1822
29 VIII 1825
Data
s. 1
s. 1
s. 1
Prośba o raport na temat kapłana z zakonu pijarów, który przybył
na miejsce ks. Rumanowskiego.
Ukaz carski nakazujący wniesienie ustalonej opłaty przez proboszczów za
rekolekcje dla świeckich księży wydrukowane w liczbie 400 egzemplarzy
w drukarni pijarów połockich.
Gwardian wyjaśnia, że ks. Ploplewicz wbrew rozkazowi konsystorskiemu
nie udał się na rekolekcje do klasztoru reformatów w Boćkach, z powodu
problemów zdrowotnych, na które mogłoby go narazić przestrzeganie
obowiązującego tam w okresie adwentu postu, ale zobowiązał się uczynić
to po Bożym Narodzeniu.
dziekan drohicki
dziekan drohicki
dziekan drohicki
mohylewski
gwardian klasztoru franciszkanów w Drohiczynie
k. 61–61v
k. 310r–v
Numer karty
28 IV 1824
13 VII 1825
Data
Adresat
dziekan bielski,
ks. Adam Kostycewicz
dziekan bielski,
Nadawca
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
ks. Ignacy Pilchowski)
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
ks. Antoni Bohdanowicz)
Ukaz w sprawie obowiązku utrzymywania rocznych inwentarzy ludności
parochialnej. Konsystorz poleca dziekanom wydać w tym względzie
odpowiednie rozporządzenie parochom cerkwi zakonnych i odnieść się
do prowincjała litewskich bazyliańskich klasztorów i opata leszczyńskiego,
ks. Cezarego Kamieńskiego.
Ukaz w sprawie odnalezienia Jana Wołczka, zbiegłego od swej żony Zofii
z Kuleszów. Polecenie superiorowi klasztoru kuźnickiego, ks. Lewskiemu,
i parochowi cerkwi bazyliańskiej w Supraślu, aby w swoich świątyniach
dali publiczne ogłoszenie i zrewidowali księgi kościelne w poszukiwaniu
ewentualnych informacji o zbiegłym.
Zawartość
s. 1, kopia
listu
Uwagi
Zawartość
dziekan drohicki
Adresat
W odpowiedzi na zapytanie ks. archidiakona, dziekan informuje,
że ks. Wawrzyniec Kowalewski, eksmisjonarz i prefekt kościoła
siemiatyckiego, obecnie duchowny świecki, wikariusz niestaniski,
wyznał swą winę i przeprosił go.
Nadawca
Tabela 19. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Unickiego w Bielsku Podlaskim, sygn. VII/CE/1,
Ukazy Konsystorza 1824–1825, kopiariusz, j. polski i rosyjski, kk. 417
reformaci
pijarzy
pijarzy
misjonarze
Siemiatycze
17
Zakon
Klasztor
Lp.
255
bazylianie
bazylianie
Pińsk –
Leszcz
Pińsk –
Leszcz
Supraśl
Tomsk
?
3
4
5
6
7
franciszkanie
bernardyni
bazylianie
Zakon
Miejscowość
Lp.
k. 364
k. 91
k. 310r–v
k. 310r–v
k. 153
Numer karty
2 X 1825
13 VI 1824
13 VII 1825
13 VII 1825
17 X 1824
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
konsystorz brzeski
(podpisał kanonik,
ks. Antoni Sosnowski)
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
ks. Michał Machcewicz)
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
Ukaz w sprawie odszukania zbiegłych ze wsi Litwinowa Marianny
Piziewiczowej, wyznania rzymskokatolickiego, i Spirydiona Łopatki,
wyznania unickiego, którym 22 X 1822 r. w tradziewickim kościele
udzielił ślubu franciszkanin, ks. Adrian Ładanowski. Na mocy wyroku
sądowego z 17 III 1824 r. małżeństwo zostało uznane za nieważne.
Apel do duchowieństwa i wiernych o składanie dobrowolnych ofiar
na wzniesienie domu dla bernardynów z Tomska, niemających żadnego
mieszkania. Mimo starań ministra spraw duchownych i oświecenia
publicznego o uzyskanie środków na ten cel, ukazem carskim z 14 marca
nie przyznano pieniędzy zakonnikom.
z Kuleszów. Polecenie superiorowi klasztoru kuźnickiego, ks. Lewskiemu,
i parochowi cerkwi bazyliańskiej w Supraślu, aby w swoich świątyniach
dali publiczne ogłoszenie i zrewidowali księgi kościelne w poszukiwaniu
ewentualnych informacji o zbiegłym.
z Kuleszów. Konsystorz rozkazuje uczynić przedpisanie prowincjałowi
litewskich bazyliańskich klasztorów i opatowi leszczyńskiemu, ks. Cezaremu
Kamieńskiemu, do zastosowania się wobec rozporządzenia o publicznym
ogłoszeniu i zrewidowaniu ksiąg kościelnych w poszukiwaniu ewentualnych
informacji o zbiegłym.
Ukaz w sprawie odszukania franciszkanina, ks. Nikodema Wołłowicza,
usuniętego ukazem konsystorskim z parafii w Jałowiczach, gdzie pełnił
posługę duszpasterską, a który dotąd nie przybył do naznaczonego
mu klasztoru franciszkanów w Postawach. Konsystorz poleca duchownym
diecezji brzeskiej, aby nie dopuszczać franciszkanina do pełnienia
posługi kapłańskiej, a w razie jego ujęcia odesłać do klasztoru postawskiego.
Konsystorz rozkazuje uczynić przedpisanie prowincjałowi litewskich
bazyliańskich klasztorów i opatowi leszczyńskiemu, ks. Cezaremu
Kamieńskiemu.
Zawartość
256
karmelici
Bielsk
Podlaski
?
Boćki
9
10
11
reformaci
reformaci
franciszkanie
Postawy
8
Zakon
Miejscowość
Lp.
k. 108
k. 130
k. 48
k. 153
Numer karty
24 VII 1824
22 VIII 1824
31 III 1824
17 X 1824
Data
Adresat
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
dziekan bielski,
Nadawca
konsystorz brzeski
(podpisał kanonik,
konsystorz brzeski
(podpisał kanonik,
konsystorz brzeski
(podpisał asesor,
ks. Michał Machcewicz)
Zawartość
Pismo w sprawie przeegzaminowania z nauk teologicznych ks. Emeryka
Wójtowicza, prowincjała reformatów, w celu uzyskania przezeń urzędowego
atestu potrzebnego osobom wstępującym na wyższe godności zakonne.
Polecenie unickiemu dziekanowi, ks. Kostycewiczowi, aby stawił się
11 sierpnia w Boćkach jako wyznaczony na egzaminatora wraz
z archidiakonem, ks. Kubeszowskim, i ks. Platonem Sosnowskim.
Ukaz w sprawie odszukania profesa zakonu reformatów Feliksa Waleriana
Iwaszkońskiego, który zbiegł z greckorosyjskiego klasztoru św. Mikołaja
w Bielsku i przeszedł z wyznania prawosławnego na rzymskokatolickie.
Ukaz w sprawie prośby plebana unickiej cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego w Bielsku, ks. Artychwskiego, o zamianę posesji z plebanią cerkiewną
na plac z zabudowaniem i ogrodem po karmelitach, leżący w sąsiedztwie
cerkwi. Konsystorz polecił zwrócić się w tej kwestii do Komisji Edukacyjnej
Wileńskiego Uniwersytetu, prosząc o zamianę parceli.
Ukaz w sprawie odszukania franciszkanina, ks. Nikodema Wołłowicza,
usuniętego ukazem konsystorskim z parafii w Jałowiczach, gdzie pełnił
posługę duszpasterską, a który dotąd nie przybył do naznaczonego
mu klasztoru franciszkanów w Postawach. Konsystorz poleca duchownym
diecezji brzeskiej, aby nie dopuszczać franciszkanina do pełnienia posługi
kapłańskiej, a w razie jego ujęcia odesłać do klasztoru postawskiego.
Konsystorz rozkazuje uczynić przedpisanie prowincjałowi litewskich
bazyliańskich klasztorów i opatowi leszczyńskiemu, ks. Cezaremu
Kamieńskiemu.
257
Miejscowość
ogólne
Wolna
Żyrowice
Druja
Telsze
Wielona
Uszacz
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
dominikanie
bernardyni
bernardyni
bernardyni
bazylianie
bazylianie
bazylianie
Zakon
k. 30v–31
k. 31
k. 25v
k. 14v
k. 12r–v
k. 29
k. 43
Numer karty
18 VII 1832
18 VII 1832
2 V 1830
5 X 1829
24 VII 1829
3 X 1830
17 XI 1833
Data
Adresat
drohickiego
zastępca dziekana
drohickiego,
ks. Bazyli Wysiekierski
dziekan drohicki,
drohickiego
[duchowieństwo dekanatu
drohickiego]
drohickiego
drohickiego
Nadawca
litewski greckounicki
duchowny konsystorz
duchowny konsystorz
(podpisał asesor,
duchowny konsystorz
zastępca dziekana
drohickiego,
żmudzki rzymskokatolicki
konsystorz
duchowny konsystorz
duchowny konsystorz
Suttora. Polecenie schwytania zbiegłego zakonnika i odesłania go
za pośrednictwem władzy policyjnej do uszackiego klasztoru.
konsystorskim rozporządzeniem w celu odbycia pokuty. Nakaz schwytania
duchownego i odesłania go za pośrednictwem władzy policyjnej
do wielońskiego klasztoru.
Ukaz w sprawie odnalezienia zbiegłego profesa zakonu bernardyńskiego
z klasztoru w Telszach, Jana Cypriana Wassera, zwanego Reinwasserem,
klasztoru bernardyńskiego.
Ukaz w sprawie odnalezienia ks. Jozafata Siodłowskiego, zbiegłego z klasztoru bernardynów w Drui, gdzie duchowny został osadzony konsystorskim
rozporządzeniem w celu odbycia bezterminowej pokuty. Nakaz ujęcia
duchownego, sprowadzenia go do najbliższego klasztoru bernardynów lub
kapucynów i niedopuszczenia do sprawowania przezeń posługi kapłańskiej,
póki nie okaże zupełnej poprawy i nie otrzyma od władzy archidiecezjalnej
pozwolenia.
Ukaz w sprawie zapewnienia kompletu uczniów w niższym i wyższym
oddziale Seminarium Diecezjalnego Litewskiego w Żyrowicach. Instrukcja
względem przyjmowania do seminarium osób mających powołanie
do zakonu bazyliańskiego.
Ukaz w sprawie niedopuszczania do posługi kapłańskiej w cerkwiach
i w kaplicach ks. Bartłomieja Miakoty, który zbiegł z klasztoru bazylianów
w Wolnej, gdzie odbywał pokutę za pijaństwo. Polecenie odszukania zbiega
i doprowadzenie go za pośrednictwem władzy policyjnej do bazyliańskiego
klasztoru w Wolnej.
Zawartość
Ukaz w sprawie nakładania odpowiedniego wymiaru kary dla osób
skazanych na odbycie duchowej pokuty w klasztorach.
Tabela 20. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Unickiego Bielsku Podlaskim, sygn. VII/CE/4,
Ukazy Konsystorza do duchowieństwa unickiego w dekanacie drohiczyńskim 1828, kopiariusz, j. polski i rosyjski, kk. 6110
258
Wilno
Połock
?
Radoml
8
9
10
11
karmelici
jezuici
franciszkanie
dominikanie
Zakon
k. 1v
k. 4v
k. 2
k. 2
Numer karty
2 XI 1828
22 II 1829
2 XI 1828
2 XI 1828
Data
Adresat
drohickiego
drohickiego
dziekan drohicki,
drohickiego
Nadawca
zastępca dziekana
drohickiego,
zastępca dziekana
drohickiego,
duchowny konsystorz
zastępca dziekana
drohickiego,
Zawartość
Ukaz w sprawie odszukania i aresztowania zbiegłego parafianina z Radomla,
Szymona Switycza, zwolnionego za niemoralne prowadzenie się ze służby
dyrektora w klasztorze radomlskich karmelitów przez przełożonego,
ks. Krawczyńskiego. Opuszczając miasto, Switycz wyrządził klasztorowi
szkody na kwotę 1000 rubli.
Ukaz białoruskiego greckounickiego konsystorza duchownego w sprawie
odszukania parochianina Obalskiego, zbiegłego poddanego pojezuickiego
majątku wsi Skawarodzina (?).
który opuściwszy samowolnie klasztor dominikanów wileńskich, gdzie
odbywał pokutę, udał się bez paszportu do klasztoru dominikanów
klasztorze, zakonnik przebywał w klasztorze franciszkanów, skąd jednakże
potajemnie oddalił się. Nakaz ujęcia zbiega, sprowadzenia go
do najbliższego klasztoru dominikanów i niedopuszczania
który opuściwszy samowolnie klasztor dominikanów wileńskich, gdzie
odbywał pokutę, udał się bez paszportu do klasztoru dominikanów
klasztorze, zakonnik przebywał w klasztorze franciszkanów, skąd jednakże
potajemnie oddalił się. Nakaz ujęcia zbiega, sprowadzenia go
do najbliższego klasztoru dominikanów i niedopuszczania
10 Poszyt oprócz dokumentów z roku 1828, wskazanego w tytule jednostki aktowej, zawiera również dokumenty późniejsze, tzn. do października 1834 r.
Miejscowość
Lp.
259
bazylianie
dominikanie
ogólne
ogólne
ogólne
?
Prozoroki
Serafin
Wilno
ogólne
ogólne
Wilno
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
karmelici bosi
jezuici
jezuici
franciszkanie
franciszkanie
franciszkanie
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
1
Zakon
Klasztor
Lp.
13 II 1826
20 III 1827
29 I/8 II 1827
13 II 1826
13 II 1826
13 II 1826
25 VI 1821
7 V 1827
20 III 1827
20 III 1827
25 VII 1823
Data
List w sprawie reskryptu KRWRiOP dotyczącego ujęcia ks. Mikołaja Czajczyńskiego,
bazylianina zbiegłego z aresztu w Kielcach.
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
przełożeni zgromadzeń
zakonnych
proboszczowie
i przełożeni zgromadzeń
zakonnych
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
konsystorz generalny diecezji
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
List w sprawie zbiegłych w latach 1821–1825 z diecezji mińskiej pięciu franciszkanów
(Cypriana Hruszty z klasztoru w Prozorokach, Linusa Lasiewicza z klasztoru w Serafinie,
Rocha Krzewińskiego, Iwona Walukiewicza i Feliksa Gawińskiego z klasztoru w Wilnie).
List w sprawie ks. Karola Romanowskiego, dominikanina, który skierowany pod Warszawę
w celu słuchania spowiedzi wielkanocnej, nie powrócił do klasztoru i zdaniem prowincjała
zakonu może znajdować się na terenie diecezji podlaskiej.
List w sprawie reskryptu KRWRiOP o warunkach, które muszą spełnić kandydaci do stanu
duchownego (również do zakonów).
przełożeni zgromadzeń
zakonnych
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
podlaskiej
List w sprawie zbiegłych z wileńskiego klasztoru karmelitów bosych czterech zakonników.
List w sprawie reskryptu KRWRiOP, w którym zabrania się udzielania w Królestwie Polskim
gościny jezuitom z Cesarstwa Rosyjskiego wysłanym za granicę.
Walenty Sobolewski, senatorList w sprawie nieprzestrzegania przez niektórych jezuitów wydalonych z Rosji zakazu
-wojewoda, prezes Rady
przebywania na terenie Królewstwa Polskiego.
Administracyjnej
podlaskiej
książę Konstanty
Konsystorz, powiadomiony reskryptem KRWRiOP o tym, że niektórzy zakonnicy
bez wiedzy przełożonych przyjmują w depozyt od osób świeckich pieniądze
i nieruchomości, poleca nie dopuszczać do takich nadużyć.
dziekan węgrowski
ks. Ignacy Jastrzębski
podlaskiej
Zawartość
Na mocy reskryptu Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
(dalej: KRWRiOP) duchowni zarówno świeccy, jak i zakonni udający się do Warszawy
w wypadku pobytu dłuższego niż trzy dni muszą uzyskać pozwolenie Konsystorza.
Adresat
Nadawca
Tabela 21. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Węgrowskiego, sygn. ZADzW/1, Akta Dziekana Węgrowskiego 1808–1827, poszyt, nlb.
260
reformaci
Biała
Podlaska
13
5 IX 1825
5 VI 1826
Data
Adresat
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
Nadawca
podlaskiej
podlaskiej
Zawartość
List w sprawie zbiegłego z bialskiego klasztoru reformatów zakonnika, Józefa Klemensa
Bogdańskiego (lat 27), posądzanego o kradzież pieniędzy klasztornych.
Prośba do duchowieństwa podlaskiego o wsparcie wydania tłumaczenia kazań
Massyliona, wykonanego przez ks. Adama Szelewskiego, pijara, poprzez wykupienie
wczesnej prenumeraty.
ogólne
Sochaczew
Sochaczew
Krnov
Krnov
1
2
3
4
5
franciszkanie
franciszkanie
dominikanie
dominikanie
ogólne
Zakon
18 XI 1824
3 XI 1824
18 XI 1824
3 XI 1824
5 VIII 1821
Data
Adresat
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
proboszczowie dekanatu
węgrowskiego
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
proboszczowie dekanatu
węgrowskiego
Nadawca
podlaskiej
podlaskiej
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
podlaskiej
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
s. 1
s. 1–2
List w sprawie zbiegłego z klasztoru w Krnovie ks. Pawła Mroczka,
franciszkanina, i zbiegłego z klasztoru sochaczewskiego ks. Alberta
Koncyliusza, dominikanina.
s. 1–2
franciszkanina, i zbiegłego z klasztoru sochaczewskiego ks. Alberta
franciszkanina.
s. 1
s. 1
Uwagi
List w sprawie zbiegłego z klasztoru sochaczewskiego ks. Alberta
Nakaz przysłania konsystorzowi informacji na temat duchowieństwa
dekanalnego; w wypadku klasztorów: wykaz wszystkich zakonników,
skąd i kiedy przybyli, dokąd i kiedy się przenieśli, pełnione
przez nich funkcje.
Zawartość
Miejscowość
Krnov
Lp.
1
franciszkanie
Zakon
3 XI 1824
Data
Adresat
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
Nadawca
podlaskiej
franciszkanina.
Zawartość
kopia
Uwagi
Miejscowość
Lp.
pijarzy
Warszawa
12
Zakon
Klasztor
Lp.
261
ogólne
Węgrów
Węgrów
Węgrów
1
2
3
4
reformaci
reformaci
bartolomici
ogólne
Zakon
1875
20 I 1875
b. d.
18 X 1819
Data
dziekan węgrowski
diecezji lubelskiej
dziekan węgrowski
dziekan węgrowski
ks. Ignacy Jastrzębski
diecezji podlaskiej
diecezji lubelskiej
Adresat
Nadawca
Zgoda na rozdział aparatów kościelnych kościoła poreformackiego w Węgrowie między pobliskie uboższe kościoły parafialne i nakaz sporządzenia
wykazu tych przedmiotów z podaniem ich przybliżonej wartości; prośba
o przysłanie okazałego ornatu ze szkaplerzem do Lublina dla biskupa;
prośba o przechowanie książek i dokumentów pochodzących z klasztoru
reformatów, wyszczególnionych przez dziekana w spisie wcześniej
wysłanym do konsystorza.
Brudnopis listu; m.in. informacja o sporządzeniu szczegółowego opisu
kościoła poreformackiego w Węgrowie oraz inwentarza jego zakrystii;
z powodu braku kapłana przy tym kościele „wszystko wystawione jest na
stęchl[iznę] i zbutwienie”; propozycja rozdziału szat liturgicznych między
kościoły parafialne w Czerwonce Grochowskiej, Czerwonce Liwskiej,
Grębkowie, Jarnicach, Kapciach, Korytnicy, Kościółku, Rozbitym Kamieniu,
Skibniewie, Starowsi, Stoczku i Wyszkowie; w sumie 56 sztuk.
Inwentarz zakrystii kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP
w Węgrowie.
Zawartość
Informacja o dekrecie królewskim z 6/18 III 1817 r. nakazującym biskupom
przesyłanie rocznego raportu KRWRiOP na temat duchowieństwa
świeckiego i zakonnego, który ma zawierać m.in. liczbę zakonników
w poszczególnych klasztorach, ich nazwiska, sprawowane funkcje
oraz informacje, skąd przybyli i dokąd zostali przeniesieni.
s. 1–4
s. 1–3
s. 1–21; administrację
parafii węgrowskiej
w 1707 r. przejęli
bartolomici
s. 1–2
Uwagi
11 Poszyt oprócz dokumentów z przedziału czasowego wskazanego w tytule jednostki aktowej zawiera również dokumenty wcześniejsze i późniejsze.
Miejscowość
Lp.
Tabela 24. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Węgrowskiego, sygn. ZADzW/5, Akta dziekańskie 1824–182811, poszyt, nlb.
262
27 XI 1826
28 IV 1826
Data
Adresat
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
dziekan węgrowski
ks. Zawadzki
Nadawca
podlaskiej
podlaskiej
Uwagi
s. 1
s. 1
Zawartość
List w sprawie przestrzegania reskryptu KRWRiOP z 6/18 III
o nieprzyjmowaniu żadnego zakonnika z Rosji, jeśli nie okaże paszportu
lub pozwolenia od swego przełożonego i od rządu cesarstwa.
List w sprawie nielegalnego zatrudniania do posług parafialnych
ks. Wincentego Matusiewicza, karmelity „włóczęgi”, przez proboszcza
ceranowskiego.
Klasztor
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
1
2
3
4
5
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakon
k. 74v
k. 74v
k. 12v
k. 41–42
k. 18
Numer karty
27 II 1834
27 II 1834
3 IX 1833
26 III 1833
8 VIII 1832
Data
KRSWDiOP
biskup diecezji podlaskiej
kopia
kopia
Ponowne wezwanie do nieprzyjmowania do stanu
duchownego kandydatów, którzy brali udział w powstaniu
listopadowym.
dziekan i proboszcz
węgrowski, kanonik
ks. Matliński
podlaskiej
Uwagi
Ponowne przesłanie przepisów regulujących przyjmowanie
kandydatów do stanu duchownego.
Ponowne wezwanie do przesłania spisu duchowieństwa
świeckiego i zakonnego z dekanatu węgrowskiego oraz
seminarzystów węgrowskich, potrzebnego do rubryceli.
dziekan i proboszcz
węgrowski, kanonik
ks. Matliński
podlaskiej
biskup diecezji podlaskiej
Na mocy reskryptu KRSWDiOP nakazuje się przygotowanie
informacji według załączonego schematu na temat bractw
działających przy kościołach parafialnych i zakonnych.
dziekan i proboszcz
węgrowski, kanonik
ks. Matliński
podlaskiej
KRSWDiOP
Zawartość
Reskrypt namiestnika królewskiego w sprawie oddawania
pod sąd wojenny powstańców oraz ukrywania broni.
Informacja o reskrypcie Komisji Rządowej Spraw
Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego
(dalej: KRSWDiOP) skierowanym zwłaszcza do duchowieństwa zakonnego, zabraniającym udzielania pomocy
i przyjmowania do zakonów osób podejrzanych o udział
w powstaniu.
Adresat
Nadawca
Tabela 26. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie Akta Parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Węgrowie, sygn. VII/CE/1, Pisma Konsystorza Podlaskiego 1832–1835, poszyt
karmelici
?
2
Zakon
ogólne
Miejscowość
1
Lp.
Tabela 25. Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Akta Dziekana Węgrowskiego, sygn. ZADzW/6, Akta dziekańskie 1826–1828, poszyt, nlb.
263
Klasztor
Węgrów
Węgrów
Węgrów
Węgrów
Węgrów
Węgrów
Lp.
6
7
8
9
10
11
bartolomici
bartolomici
bartolomici
bartolomici
bartolomici
bartolomici
Zakon
k. 74v
k. 43
k. 25
k. 11
k. 15
k. 45
Numer karty
13 III 1834
1833
17 XII 1833
17 X 1833
7 VII 1833
8 II 1833
Data
Zawartość
Po otrzymaniu prośby ks. Matlińskiego o zgodę na przyjecie
święceń kapłańskich w Warszawie przez diakona Józefa
Dziarkowskiego, konsystorz pyta m.in., czy ów diakon
ukończył czteroletni kurs nauk seminaryjnych, dlaczego
chce przyjąć święcenia przed ukończeniem 24 lat i dlaczego
w Warszawie.
Ponowne wezwanie do przysłania zaświadczeń od wójtów
gmin o tym, że klerycy seminarium: Felicjan Bartoli, Tadeusz
Jabłoński i Mikołaj Panufnik nie brali udziału w powstaniu
listopadowym. Jeśli brali, muszą zostać wydaleni z seminarium, podobnie jak w razie nieprzysłania ww. zaświadczeń.
Regensowi za niedopełnianie swoich obowiązków grozi
pozbawienie prawa do egzaminowania i przyjmowania
kandydatów do seminarium.
W sprawie alumna seminarium węgrowskiego Tadeusza
Jabłońskiego, który wcześniej został wzięty do wojska
od misjonarzy, a następnie z niego zwolniony. Wezwanie
do okazania zwolnienia ze służby wojskowej.
Na mocy reskryptu KRSWDiOP wszyscy alumni przyjęci
w poprzednim roku do nowicjatu lub seminarium muszą dostarczyć duplikaty zaświadczeń od wójtów lub burmistrzów
gmin, potwierdzone przez komisję obwodową (lub wojewódzką w przypadku alumnów z innego województwa),
o tym, że nie brali udziału w powstaniu listopadowym.
Polecenie przekazania tej informacji gwardianowi klasztoru
reformatów w Węgrowie.
Polecenie przyjmowania alumnów do seminarium
tylko w terminie przewidzianym w rubryceli oraz odmowy
przyjęcia tym, którzy wystąpili z innego seminarium
lub zakonu.
Nakaz przestrzegania wymienionych reskryptów
i rozporządzeń dotyczących przyjmowania kandydatów
do stanu duchownego.
Adresat
regens seminarium
węgrowskiego, kanonik
ks. Matliński
regens seminarium
ks. Matliński
regens seminarium
ks. Matliński
regens seminarium
ks. Matliński
regens seminarium
ks. Matliński
regens seminarium
ks. Matliński
Nadawca
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
podlaskiej
Uwagi
264
Klasztor
?
?
Węgrów
Lp.
12
13
14
reformaci
misjonarze
bazylianie
Zakon
k. 25
k. 11
k. 24
Numer karty
17 XII 1833
17 X 1833
17 XII 1833
Data
regens seminarium
ks. Matliński
regens seminarium
ks. Matliński
podlaskiej
Adresat
dziekan i proboszcz
węgrowski, kanonik
ks. Matliński
podlaskiej
podlaskiej
Nadawca
W sprawie alumna seminarium węgrowskiego Tadeusza
Jabłońskiego, który wcześniej został wzięty do wojska
od misjonarzy, a następnie z niego zwolniony.
Wezwanie do okazania zwolnienia ze służby wojskowej.
Na mocy reskryptu KRSWDiOP wszyscy alumni przyjęci
w poprzednim roku do nowicjatu lub seminarium muszą
dostarczyć duplikaty zaświadczeń od wójtów lub burmistrzów
gmin, potwierdzone przez komisję obwodową (lub wojewódzką w przypadku alumnów z innego województwa)
o tym, że nie brali udziału w powstaniu listopadowym.
Polecenie przekazania tej informacji gwardianowi klasztoru
reformatów w Węgrowie.
W sprawie zbiegłego bazylianina ks. Dionizego Stasiewicza.
Zawartość
Uwagi
265
266
vol. 5, 2014, s. 191–267
Emilia ZIÓŁKOWSKA
Katedra Historii Sztuki i Kultury
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Źródła do dziejów skasowanych klasztorów w zasobie
Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie
Streszczenie
W artykule zaprezentowano wyniki kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Diecezjalnym w Drohiczynie. Jej
celem było zinwentaryzowanie dokumentów zarówno proweniencji klasztornej, jak i wytworzonych przez administrację kościelną lub państwową, w których poruszane są kwestie związane z zakonami. Kwerenda dostarczyła wielu ciekawych informacji na temat skasowanych klasztorów: karmelitów (trzewiczkowych) w Bielsku
Podlaskim, reformatów w Boćkach, jezuitów (następnie pijarów), franciszkanów, bazylianów i benedyktynek
w Drohiczynie, misjonarzy w Siemiatyczach oraz bartolomitów (księży życia wspólnego) i reformatów (franciszkanów reformatów) w Węgrowie, a także kilkunastu innych klasztorów z terenów guberni zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego.
Słowa kluczowe
Archiwum Diecezjalne w Drohiczynie, Drohiczyn, Siemiatycze, Boćki, Węgrów, Podlasie, arcybiskupstwo mohylewskie, Cesarstwo Rosyjskie, zachodnie gubernie
267
vol. 5, 2014, p. 191–267
History of Art Department
Silesian University in Katowice
Emilia ZIÓŁKOWSKA
History of Art and Culture Department
Nicolaus Copernicus University in Toruń
Sources for the study of dissolved monasteries
in the Diocesan Archives in Drohiczyn
Summary
In the article the author presents the result of preliminary research conducted in the Diocesan Archives in Drohiczyn. The objective was to compile an inventory of documents, produced both by monasteries and by church
or state administration, which dealt with matters concerning religious orders. The research has yielded a lot of
interesting information about dissolved monasteries: of the Calced Carmelites in Bielsk Podlaski, the Reformati
in Boćki; the Jesuits (then Piarists), the Franciscans, the Basilians and the Benedictine Nuns in Drohiczyn; the
Missionaries in Siemiatycze; the Apostolic Union of Secular Priests and the Reformati in Węgrów; as well as
a dozen or so other monasteries from the western governorates of the Russian Empire.
Keywords
Diocesan Archives in Drohiczyn, Drohiczyn, Siemiatycze, Boćki, Węgrów, Podlachia, Archbishopric of Mogilev,
Russian Empire, western governorates of the Russian Empire
Witalij ROSOWSKI
Ośrodek Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
vol. 5, 2014, s. 269–294
Archiwalia na temat skasowanych klasztorów
w zbiorach państwowych archiwów w Kijowie i Żytomierzu
na Ukrainie w świetle kwerendy przeprowadzonej
w dniach 5–23 VIII 2013 r.*
Wyjazd na kwerendę archiwalną na Ukrainę w dniach 5–23 VIII 2013 r. był kolejnym
etapem realizacji części projektu badawczego Dziedzictwo kulturowe po klasztorach
skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy,
znaczenie, inwentaryzacja dotyczącej losów klasztorów katolickich na ziemiach zabranych pod zaborem rosyjskim. Głównym celem kwerendy było z jednej strony
odnalezienie i wytypowanie interesujących dla Projektu i nieznanych dotychczas
materiałów i źródeł do dziejów klasztorów katolickich na terytorium Podola, Wołynia
i Kijowszczyzny, a z drugiej – szczegółowa inwentaryzacja najistotniejszych dla Projektu jednostek archiwalnych. Ponadto innym ważnym celem wyjazdu było zebranie
materiałów do przygotowywanej w ramach Projektu pracy poświęconej losom zakonników na Ukrainie Prawobrzeżnej po 1863 r., dlatego szczególną uwagę zwrócono
na akta osobowe zakonników i teczki dotyczące kasaty poszczególnych klasztorów
na tym obszarze w drugiej połowie XIX w. Zakres kwerendy obejmował trzy archiwa: Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie (Центральний
державний історичний архів України, м. Київ, dalej: ЦДІАУК), Państwowe Archiwum Obwodu Kijowskiego (Державний архів Київської області, dalej: ДАКО) oraz
Państwowe Archiwum Obwodu Żytomierskiego w Żytomierzu (Державний архів
Житомирської області, dalej: ДАЖО). W dwóch kijowskich archiwach w ramach Projektu były już prowadzone prace w 2012 r. Wyniki tych poszukiwań wraz z krótkim
omówieniem wspomnianych archiwów i ich zawartości zostały opublikowane na łamach „Hereditas Monasteriorum”1. Z kolei w archiwum żytomierskim, które posiada
1 Zob. T. CIESIELSKI, Sprawozdanie z kwerendy w Kijowie w dniach 17–26 V i 19 V–8 VI 2012 r., „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 384–390; I. WODZIANOWSKA, Sprawozdanie z kwerendy w Kijowie w dniach 17–27 IX
2012 r., ibidem, s. 402–406.
270
Witalij ROSOWSKI
jedne z największych zbiorów archiwaliów do dziejów Kościoła rzymskokatolickiego
na Ukrainie Prawobrzeżnej, była to pierwsza kwerenda. Dlatego na początku warto
poświęcić kilka słów historii tego archiwum i zasobów w nim zgromadzonych.
Geneza powstania ДАЖО sięga 1920 r., gdy powołano Wołyńską Gubernialną Komisję Archiwalną, podporządkowaną gubernialnemu wydziałowi oświaty. W 1922 r. została ona
zlikwidowana, a na jej miejsce utworzono Wołyński Gubernialny Zarząd Archiwalny, który przejął opiekę nad archiwaliami przechowywanymi w Żytomierzu. Wraz z likwidacją
guberni w 1925 r. nastąpiło również przemianowanie archiwum na Wołyński Okręgowy
Zarząd Archiwalny. W latach 30. XX w. przeprowadzono kolejne reorganizacje – najpierw
w Żytomierski Miejscowy Zarząd Archiwalny, a od 1932 r. w Żytomierskie Państwowe
Archiwum Historyczne, które wraz z utworzeniem w 1938 r. obwodu żytomierskiego
otrzymało statut obwodowego. Po wybuchu II wojny światowej zmieniło ono nazwę
na Państwowe Archiwum Obwodu Żytomierskiego. W latach 1956–1980 funkcjonowało jako Żytomierskie Obwodowe Archiwum Państwowe, a następnie powróciło do poprzedniej nazwy. Obecnie zasoby tego archiwum liczą 9211 fondów (zespołów) i ponad
1 mln 400 tys. j.a.2 Wśród fondów sprzed 1917 r. są to głównie archiwalia różnych organów administracji państwowej i instytucji guberni wołyńskiej, lokalnych władz samorządowych, organów sądowniczych czy instytucji religijnych dotyczących głównie Ziemi
Wołyńskiej. Właśnie ta ostatnia grupa materiałów będzie dla nas najbardziej interesująca.
W przypadku archiwum żytomierskiego stan zachowania archiwaliów proweniencji kościelnej, w tym najistotniejszych dla naszego Projektu fondów nr 90 – Wizytatora Klasztorów Diecezji Łucko-Żytomierskiej i nr 178 – Łucko-Żytomierskiego Konsystorza Rzymskokatolickiego, jest znany badaczom dzięki repertorium archiwalnemu wydanemu przez
Mariana Radwana3. Praca ta obejmuje wyłącznie archiwalia wytworzone w instytucjach
kościelnych diecezji łucko-żytomierskiej i częściowo kamienieckiej. W repertorium nie
uwzględniono jednak dwóch niewielkich fondów, nr 401, Wice-dziekana Katedry Żytomierskiej, który liczy 10 spraw (czyli poszytów lub teczek) z lat 1849–1912, oraz nr 402,
Żytomierskiego Powiatowego Dziekana, który liczy 11 spraw z lat 1854–1915. W większości są to: korespondencja dziekana i wicedziekana z rzymskokatolickim konsystorzem
łucko-żytomierskim, rozporządzenia konsystorza, wizytacje dekanalne, spisy duchowieństwa i kopie ksiąg metrykalnych. Wśród tych archiwaliów na cele Projektu można
wykorzystać jedynie dwie sprawy z fondu nr 402, które zawierają opisy wizytacyjne
kościołów dekanatu żytomierskiego, w tym poaugustiańskiego kościoła w Kodniu z lat
1856–1861 i 1876–18814. Zachowane do dziś archiwalia diecezji łucko-żytomierskiej
stanowią tylko część bogatych zasobów archiwum żytomierskiego. Dlatego kwerenda
przeprowadzona w ДАЖО i w pozostałych archiwach została ukierunkowana na wyty-
2 Р. Ю. КОНДРАТЮК, М. В. ШАПРАН, Державний архів Житомирської області, [w:] Архівні установи
України. Довідник, т. 1: Державні архіви, Київ 2005, s. 250 i n.
3 M. RADWAN, Archiwa diecezji Łucko-Żytomierskiej. Repertorium (Materiały do Dziejów Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej i w Rosji, 9), Lublin 2003.
4
ДАЖО, f. 402, op. 1, spr. 2, 5 (Визитные описания костелов Житомирского деканата).
Archiwalia na temat skasowanych klasztorów w ЦДІАУК, ДАКО i ДАЖО
271
powanie pozostałych interesujących dla Projektu archiwaliów z okresu przed rewolucją
1917 r. i zapoznanie się z ich zawartością.
Pozostając nadal w kręgu materiałów archiwalnych proweniencji kościelnej, warto
zwrócić uwagę na zespoły zawierające archiwalia dotyczące Cerkwi unickiej i prawosławnej. Są to przede wszystkim zespoły konsystorzy duchownych lub poszczególnych
monasterów5. W ЦДІАУК w Kijowie jest to obszerny fond nr 127, Kijowski Duchowny
Konsystorz, w którym wśród tematycznych katalogów kartkowych udało się odnaleźć
kilka interesujących nas spraw. Głównie dotyczą one klasztorów bazyliańskich w Humaniu6, Kaniowie7 i Łysiance8. Nie brakuje w nim również akt do dziejów klasztorów
rzymskokatolickich9. Do podobnego fondu (nr 1, Wołyński Duchowny Konsystorz, lata
1741–1921) warto również sięgnąć w archiwum żytomierskim10. Pierwszy dotyczy obszaru eparchii kijowskiej, drugi – wołyńskiej. Ponadto w zasobach ДАЖО zachowały się
dwa nieduże fondy dotyczące Cerkwi unickiej, nr 420, Litewski Unicki Duchowny Konsystorz, i nr 93, Lubarski Bazyliański Klasztor. Z tego pierwszego interesująca jest jedynie
sprawa pt. Formularne spisy zakonników klasztoru Zahorowskiego z 1835 r.11 Drugi natomiast jest w całości przydatny dla Projektu. Objętościowo jest on niewiele większy od
swojego odpowiednika w Kijowie12 i zawiera jedynie 7 spraw, obejmujących lata 1790–
1848. Są to m.in. ukazy litewskiego konsystorza unickiego, księga wydatków klasztoru
bazyliańskiego w Lubarze oraz, co ciekawe, rejestr przychodów kościoła i informacje
o stanie parafii dominikańskiej w Lubarze w latach 1841 i 1848. Źródła dotyczące kasaty (na podstawie ukazu z 31 I 1864 r.) klasztoru dominikanów w Lubarze ukazują,
jak bardzo rozproszone są materiały do dziejów kasat zakonnych. Poza wspomnianym
fondem znaleźć je można także w fondach nr 602, Berdyczowskie Powiatowe Zgromadzenie w Sprawach Czynszowych, gdzie zachował się dokładny plan jego posiadłości
ziemskich13, oraz nr 119, Wołyński Gubernialny Komitet Rozporządzający, który zawiera
5 Na przykład o 18 osobnych zespołach dotyczących klasztorów bazyliańskich w zasobach ЦДІАУК wspomina, nie wymieniając ich nazwy, I. WODZIANOWSKA, Sprawozdanie z kwerendy w Kijowie, s. 405. Są to monastery w: Barze (f. 2095), Białymstoku (f. 2075), Dermaniu (f. 2072), Dubnie (f. 2092), Humaniu (f. 2081), Kaniowie (f. 2077), Krzemieńcu (f. 2097), Lubarze (f. 2105), Łucku (f. 2073), Mielcach (f. 2078), Poczajowie (f. 2098),
Torokaniach (f. 2093), Tryhorach (f. 2094), Tuminiu (f. 2096), Włodzimierzu Wołyńskim (f. 2074), Zahorowie
(f. 2070), Zimnem (f. 2076) i Żydyczynie (f. 2071).
6
ЦДІАУК, f. 127, op. 627 (1835 r.), spr. 21.
7
Ibidem, op. 35 (1832 r.), spr. 49; op. 39 (1836 r.), spr. 35.
8 Ibidem, op. 42 (1795 r.), spr. 16; op. 122 (1834 r.), spr. 24.
9 Ogólne wiadomości na temat różnych klasztorów zob. ibidem, op. 383 (1830 r.), spr. 137; dotyczące
zakonu jezuitów (prawdopodobnie placówki w Romanowie na Wołyniu) – op. 373 (1820 r.), spr. 76.
10 Niestety z powodu ograniczonego czasu trwania kwerendy, a przede wszystkim z powodu krótkiego
czasu pracy archiwum w Żytomierzu (od wtorku do czwartku w godz. 9–17) i limitu w udostępnianiu materiałów (maksymalnie 1000 kart dziennie) nie udało się zapoznać z inwentarzami niektórych zespołów.
Prace te zostaną dokończone przy kolejnym wyjeździe do Żytomierza.
11
ДАЖО, f. 420, op. 1, spr. 47.
12
Por. ЦДІАУК, f. 2105, op. 1, spr. 1–5 (lata 1787–1805).
13
ДАЖО, f. 602, op. 1, spr. 1411 (1822 r.).
272
Witalij ROSOWSKI
m.in. teczkę z archiwaliami dotyczącymi przekazania jego zabudowań i posiadłości prawosławnemu monasterowi żeńskiemu w Lubarze14.
Spośród jednostek archiwalnych przechowywanych w omawianych archiwach najbardziej przydatne i najcenniejsze dla Projektu okazały się akta wizytacyjne, które
ukazują stan klasztorów przed kasatą, oraz dokumentacja powstała w trakcie kasaty.
W ДАЖО tego typu materiały znajdują się przede wszystkim we wspomnianych już
fondach nr 90 i 178, gdzie znajdują się archiwalia dotyczące spraw kościelnych. Z kolei w archiwach w Kijowie są to fondy centralnych organów administracji rosyjskiej,
w ДАКО fond nr 1, Kijowski Zarząd Gubernialny, a w ЦДІАУК fond nr 442, Kancelaria
Generał-Gubernatora Kijowskiego, Podolskiego i Wołyńskiego. W tym ostatnim przejrzano m.in. kilka nieuwzględnianych dotychczas opisów (części zespołów): w części
tajnej kancelarii generała-gubernatora dotyczące spraw duchownych (op. 295, lata
1858–1903, op. 296, lata 1871–1891) oraz politycznych (op. 810, lata 1860–1866, op.
811, lata 1861–1869, op. 812, lata 1862–1876), w części gospodarczej (op. 8315, lata
1850–1857, op. 84, lata 1851–1853, op. 85, 1854 r., op. 88, 1857 r., op. 96, 1864 r., op.
97, 1865 r., op. 98, 1866 r., op. 290, lata 1840–1870) i części policyjnej (op. 32, lata
1855–1868, op. 33, lata 1856–1864).
Wizytacje rzymskokatolickich klasztorów z terenu guberni podolskiej, wołyńskiej
i kijowskiej zachowały się w kilku archiwach na Ukrainie16. Największe ich zbiory posiada jednak archiwum obwodowe w Żytomierzu. Znajdują się one głównie w zespole wizytatora klasztorów (fond nr 90 – około 360 spraw) oraz częściowo w zespole
konsystorza (fond nr 178 – 14 spraw). W czasie kwerendy w Żytomierzu celowo więc
ograniczono się jedynie do wizytacji tych klasztorów, które jako jedne z ostatnich
zostały zlikwidowane przez władze carskie na Wołyniu i Kijowszczyźnie. W tej grupie
znalazły się m.in. klasztory: bernardynów w Łucku (skasowany na podstawie ukazu
z 5 VI 1853 r., jako ostatni klasztor katolicki w tym mieście)17, kapucynów w Chodorkowie (skasowany na podstawie ukazu z 11 X 1886 r.)18 oraz reformatów w Dederkałach (skasowany na podstawie najwyższego rozkazu z 6 VI 1891 r.)19. Ten ostatni był
najdłużej działającym klasztorem reformatów na obszarze Rosji, jak również ostatnim
zamkniętym przez władze carskie na Wołyniu. W 1907 r. jego były gwardian, o. Gracjan Bohusz, bezskutecznie zabiegał u władz gubernialnych o ponowne otwarcie
klasztoru dederkalskiego20. Warto zaznaczyć, że poczynając od połowy XIX w., w od14
Ibidem, f. 119, op. 1, spr. 147 (1889 r.).
15
Tu np. spr. 327, dotycząca losów majątków pojezuickich na terenie guberni wołyńskiej.
16 Są to przede wszystkim archiwum centralne w Kijowie oraz obwodowe w Chmielnickim, Winnicy i Żytomierzu. Wstępny wykaz liczy 387 spraw obejmujących lata 1792–1889, por. W. ROSOWSKI, Akta wizytacyjne
diecezji kamienieckiej i łucko-żytomierskiej (koniec XVIII – początek XX wieku) w zasobach archiwów na Ukrainie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 97, 2012, s. 333–359.
17
ДАЖО, f. 90, op. 1, spr. 1155 (wizytacja z 1850 r.).
18 Ibidem, spr. 1293 (wizytacja za lata 1876–1881).
19 Ibidem, spr. 1283, 1284 i 1313 (wizytacje za lata 1876–1881, 1884–1889).
20
ЦДІАУК, f. 442, op. 857, spr. 161.
273
Ryc. 1. Strona tytułowa akt wizytacji kościoła i klasztoru reformatów w Dederkałach za lata 1884–1889,
skasowanego w 1891 r. ДАЖО, f. 90, op. 1, spr. 1313
różnieniu od wcześniejszego okresu, wizytacje nie były już przeprowadzane corocznie, lecz co pięć lat, zatem ich akta przynoszą opis danego klasztoru w ciągu całego
okresu pięcioletniego (np. 1876–1881, 1884–1889).
Dla realizowanego Projektu szczególne znaczenie mają akta kasacyjne klasztorów.
Są one rozproszone po różnych fondach wszystkich trzech objętych kwerendą archiwów. W pierwszej kolejności warto zwrócić uwagę na archiwalia powstałe w związku
z największą z kasat przeprowadzonych na obszarze Podola, Wołynia i Kijowszczyzny,
w 1832 r., w wyniku której zlikwidowano aż 62 klasztory męskie. W jednym z najbardziej przydatnych dla Projektu zespołów w ЦДІАУК, fondzie nr 442, znajduje się kilka
takich jednostek archiwalnych. Szczególnie istotne okazały się sprawy nr 166 i 166a,
zawierające dokładną dokumentację urzędową ukazującą przebieg tej kasaty21. Dlatego w pierwszej kolejności sporządzono ich szczegółowy inwentarz, który ukaże się
jako osobna publikacja. Nie mniej cenna okazała się również sprawa nr 37022, w której
znajdują się archiwalia dotyczące losów ruchomości znajdujących się w klasztorach
i kościołach klasztornych. Jej znaczącą część (k. 59–189) stanowią materiały ukazujące działalność Komitetu do spraw Rozdzielenia Bibliotek i Pomocy Naukowych po
skasowanych klasztorach, a zatem bibliotek klasztornych. Znajduje się tu m.in. Opis
katalogów ksiąg pozostałych po skasowanych rzymskokatolickich klasztorach guberni
21 ЦДІАУК, f. 442, op. 64, spr. 166 (Дело по отношению МВД об упразднении по Высочайшей воле
некоторых римско-католических монастырей, 16 VIII–9 XI 1832), 166a (О упразднении некоторых
излишних монастырей, 6 XI 1832–1 II 1833).
22 Ibidem, op. 65, spr. 370 (Об экономических вещах упраздненных римско-католических монастырей,
1833–1847).
274
Witalij ROSOWSKI
Ryc. 2. Strona tytułowa teczki dotyczącej kasaty klasztoru kapucynów w Brusiłowie.
ДАЖО, f. 178, op. 7, spr. 2155, k. 1
kijowskiej, wołyńskiej i podolskiej dołączony do pisma Kuratora Kijowskiego Okręgu
Szkolnego z 17 VII 1843 r. Nr 3409 (k. 182–183).
Kwerenda pozwoliła także na dotarcie do nieznanych archiwaliów powstałych
w związku z kasatą różnych klasztorów po 1864 r. (tabela 1). W ostatniej kolumnie
zestawiono najważniejsze z punktu widzenia Projektu jednostki. W tabeli uwzględniono także teczkę zawierającą korespondencję w sprawie skasowania klasztoru bernardynów w Zasławiu, gdzie jednak do kasaty nie doszło, a klasztor ten jako jedyny
przetrwał na tych ziemiach do rewolucji 1917 r.
Zakon
ogólne
karmelici bosi
karmelici bosi
kapucyni
kapucyni
kapucyni
bernardyni
Miejscowość
ogólne
Berdyczów
Berdyczów
Brusiłów
Chodorków
Chodorków
Dubno
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАКО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
Miejsce
przechowywania
442
90
1
178
178
90
178
fond
85
1
330
7
7
1
7
opis
Sygnatura
54a
197
780
2155
2531
148
2984
1854
1886
1886
1865
1866
1866
1864
Rok
sprawa kasaty
opis kościoła (k. 99–101) i klasztoru (k. 96–98)
akt przejęcia zabudowań poklasztornych przez Cerkiew prawosławną i przekształcenia kościoła poklasztornego
na cerkiew, 6 XII 1856 r. (k. 88–95)
kopia aktu z 18 XII 1855 r. o przekazaniu klasztoru Cerkwi prawosławnej (k. 149–150)
plan sytuacyjny części miasta Dubno wraz z zaznaczeniem budynków poklasztornych (k. 137–138)
raport administratora parafii w Chodorkowie z 27 XI 1886 r. w sprawie kasaty klasztoru (k. 73)
ukaz Kolegium Duchownego w Petersburgu z 24 X 1886 r., wydany na podstawie ukazu carskiego z 11 X 1866 r.,
o kasacie klasztorów kapucynów w Chodorkowie i Starym Konstantynowie (k. 1–5)
plan działki przy kościele i klasztorze pokapucyńskim z 16 XII 1892 r. (k. 79–80)
opis budynków byłego klasztoru z 5 XII 1886 r. (k. 45)
korespondencja dotycząca losów biblioteki klasztornej (k. 35–39)
protokół przebiegu kasaty klasztoru z 5 XII 1886 r. (k. 8–9)
wykaz z opisu ksiąg i archiwaliów sporządzony 10 II 1866 r. (k. 98)
rozporządzenie generała-gubernatora z 27 X 1886 r. na podstawie odezwy MSW z 14 X 1886 r. w sprawie kasaty
klasztorów w Chodorkowie i Starym Konstantynowie oraz sposobu jej przeprowadzenia (k. 1–2)
opis i inwentarz klasztoru i kościoła sporządzony w czerwcu 1866 r. (k. 20–27)
rozporządzenie generała-gubernatora z 17 V 1865 r. o kasacie (k. 3–4)
odpis dziennika posiedzeń konsystorza diecezji łucko-żytomierskiej z 23 IX 1866 r. w tej sprawie (k. 17–23)
ukaz Kolegium Duchownego z 15 IV 1864 r. (na podstawie propozycji MSW z 12 IV 1864 r.)
w sprawie kasaty klasztorów nieetatowych i zakazu zwiększenia liczby zakonników ponad wyznaczony limit
w klasztorach etatowych (k. 1–4); sprawa jego wykonania na terenie diecezji kamienieckiej
rozporządzenie konsystorza łucko-żytomierskiego skierowane do wizytatora klasztorów
ks. Wincentego Brazewicza w sprawie kasaty, 17 XI 1866 r. (k. 1–5)
rozporządzenie generała-gubernatora kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego z 17 IX 1866 r.
w sprawie kasaty klasztorów karmelitów bosych w Berdyczowie i Kamieńcu Podolskim,
franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim i dominikanek w Kamieńcu Podolskim (k. 2–16)
Zawartość (wybrana)
Tabela 1. Akta kasacyjne klasztorów skasowanych na terenie Podola, Wołynia i Kijowszczyzny w drugiej połowie XIX w.
275
Zakon
karmelici bosi
franciszkanie
franciszkanie
kapucyni
kapucyni
bernardyni
Miejscowość
Kamieniec
Podolski
Międzyrzecz
Ostrogski
Międzyrzecz
Ostrogski
Stary
Konstantynów
Winnica
Zasław
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ЦДІАУК
ДАЖО
ЦДІАУК
Miejsce
przechowywania
442
178
90
442
178
442
fond
842
13
371
219
197
19
295
(1866)
1
2531
22
–
1888
1886
1866
1866
1866
Rok
sprawa kasaty
7
295
(1866)
opis
Sygnatura
korespondencja generała-gubernatora kijowskiego z gubernatorem wołyńskim w sprawie likwidacji klasztoru
(lata 1892–1893)
odpis z dziennika obecności Podolskiego Gubernialnego Zarządu w sprawie budynków skasowanego klasztoru,
9 IX 1898 r. (k. 245–252)
opis budynku skasowanego klasztoru kapucyńskiego, w którym rozmieścił się sztab 12 korpusu armii,
z 12 XII 1896 r. (k. 166–167, 170)
raport administratora parafii winnickiej o. K. Nowickiego z 4 IX 1892 r. w sprawie wysłania biblioteki
i ksiąg należących do skasowanego klasztoru do Departamentu Duchownych Spraw Wyznań Obcych
w Petersburgu (k. 124)
inwentarzowy opis kościoła parafialnego z 10 V 1888 r. (k. 50–52)
akt oględzin budynku klasztoru przez komisję likwidacyjną z 10 V 1888 r. (k. 29–32)
rozporządzenie generała-gubernatora z 4 III 1888 r. o kasacie klasztoru (k. 2–3)
raport byłego gwardiana klasztoru z 28 XII 1886 r. w sprawie kasaty klasztoru (k. 8)
akty dotyczące ich przejęcia przez Cerkiew prawosławną oraz urządzenia w klasztorze szkoły ludowej (k. 10–16)
plan kościoła i klasztoru wraz z rzutem poziomym i planem fasady wieży i dzwonnicy (k. 3–8)
raport miejscowego proboszcza ks. T. Kłonowskiego z 25 VII 1870 r., zawierający opis rzeczy kościelnych
otrzymanych przez parafię po skasowaniu klasztoru (k. 225–239)
spis rzeczy zabranych z kościoła poklasztornego do kościoła św. Jana w Zasławiu na podstawie rozporządzenia
biskupa łucko-żytomierskiego Kaspra Borowskiego z 21 II 1867 r. (k. 157)
opis klasztoru z 25 X 1866 r. (k. 121–135)
spis zakonników klasztoru w chwili kasaty (k. 80–82)
sporządzone 1 XI 1868 r. kopie kontraktów na prace związane z przebudową tego kościoła na sobór
prawosławny (k. 58–65) oraz z 12 VII 1869 r. (k. 96–107)
plan tego kościoła (k. 187–188)
dokumentacja przebudowy kościoła poklasztornego na sobór prawosławny
Zawartość (wybrana)
276
Witalij ROSOWSKI
277
Ryc. 3. Strona tytułowa kopii opisu klasztoru franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim
sporządzonej 25 X 1866 r. ДАЖО, f. 178, op. 7, spr. 2531, k. 121
Ryc. 4. Fasada klasztoru i kościoła franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim. Kościół zbudowano na wzór znajdującej się tu cerkwi Objawienia Pańskiego
(fragment planu wykonanego przez architekta Adama Skirmunta). ЦДІАУК, f. 442, op. 295 (1866 r.), spr. 19, k. 7v–8
278
Witalij ROSOWSKI
279
Na szczególną uwagę zasługuje również wykaz skasowanych i zlikwidowanych przez
rząd rosyjski klasztorów i kościołów na interesującym nas terenie, który znajduje się
w poszycie aktowym zawierającym korespondencję konsystorza diecezji łucko-żytomierskiej z Komisją Likwidacyjną do spraw Królestwa Polskiego, powstałą w Piotrogrodzie po rewolucji lutowej 1917 r. (f. 178, op. 13, spr. 1773, k. 4–11). Został on
sporządzony przez biskupa sufragana łucko-żytomierskiego Michała Godlewskiego
5 XII 1917 r. w odpowiedzi na prośbę Komisji Likwidacyjnej, która podjęła wówczas
starania o zwrot wspomnianych kościołów i klasztorów. Pismem (!) z 11 VIII 1917 r.
prezes Komisji Likwidacyjnej, Aleksander Lednicki, poprosił biskupa łucko-żytomierskiego Ignacego Dubowskiego o przysłanie spisu zabranych przez rząd carski kościołów i klasztorów z określeniem: „czasu, kiedy zabrano; przeznaczenia, jakie nadano
każdemu z kościołów, oraz w przypadku kościołów zamienionych na cerkwie – czy
odprawia się w nich nabożeństwa prawosławne i jak często, i czy są w danej miejscowości inne cerkwie prawosławne”. Wykaz obejmuje 68 klasztorów w diecezjach łucko-żytomierskiej i kamienieckiej z podaniem decyzji stanowiącej podstawę kasaty.
Nie uwzględniono tu wszystkich klasztorów istniejących na tym obszarze do 1832 r.
(zabrakło w nim m.in. trzech klasztorów augustianów-eremitów, czterech bernardynów, dziewięciu karmelitów, dwóch pijarów i po jednym bonifratrów, dominikanów,
franciszkanów, karmelitów bosych i marianów), niemniej jednak zasługuje on na odrębną edycję, która zostanie przygotowana w najbliższym czasie.
W osobną grupę należy wydzielić materiały traktujące o pokasacyjnych losach nieruchomości zakonnych, głównie kościołów i zabudowań klasztornych przekazanych na
użytek Cerkwi prawosławnej. Najwięcej tego typu materiałów znaleźć można wśród
inwentarzy części tajnej kancelarii generała-gubernatora dotyczącej spraw duchownych i części gospodarczej wspomnianego już zespołu nr 442 w ЦДІАУК. Na uwagę
zasługuje m.in. teczka zawierająca dokumentację z 1866 r. dotyczącą budynków po
skasowanych klasztorach, które mogłyby być w jakikolwiek sposób wykorzystane
przez władze carskie23. Nie mniej ciekawe są akta ukazujące sposoby wykorzystywania pomieszczeń niektórych skasowanych klasztorów, np. w byłym klasztorze kapucynów w Brusiłowie urządzono lazaret24, a w byłych klasztorach karmelitów w Berdyczowie i Kamieńcu Podolskim rozmieszczono różne urzędy i instytucje państwowe,
jak policja czy izba skarbowa25. Z kolei gmach skasowanego jeszcze w 1832 r. klasztoru
trynitarskiego w Beresteczku, będący w bardzo złym stanie, został sprzedany i całkowicie rozebrany26. Los byłych kościołów przekształconych na cerkwie prawosławne
23
Ibidem, op. 99, spr. 201, kk. 73.
24 Ibidem, op. 99 (1866 r.), spr. 19. Materiały na ten temat znajdują się również w ДАЖО, f. 521, Radomyślski Powiatowy Marszałek Szlachty (jedna z teczek zawiera m.in. korespondencję w sprawie urządzenia w skasowanym klasztorze lazaretu).
25
ЦДІАУК, f. 442, op. 99 (1866 r.), spr. 230–231.
26
Ibidem, op. 97 (1865 r.), spr. 21.
280
Witalij ROSOWSKI
pokazują przykłady świątyń dominikańskich w Chodorkowie27, Lachowcach28 i Starym Konstantynowie29, jezuickiej w Winnicy30 oraz wspomnianej już wyżej karmelitów bosych w Kamieńcu Podolskim (zob. tabela 1).
Znacząca część dokumentacji powstałej po skasowanych klasztorach na obszarze
wspomnianych guberni dotyczy szeroko rozumianych spraw majątkowych. Są one
z reguły rozproszone po różnych zespołach, co można zobaczyć na przykładzie wymienionych niżej fondów archiwum żytomierskiego.
Spośród zasobów ДАЖО mogących zawierać użyteczne dla Projektu informacje wytypowano następujące zespoły:
– nr 16, Wołyński Sąd Główny (lata 1796–1830);
– nr 17, Wołyńska Izba Sądu Cywilnego (lata 1831–1872);
– nr 18, Wołyńska Izba Sądu Karnego (lata 1831–1872);
– nr 22, Wołyńska Likwidacyjna Komisja do spraw Kasacji Długów Skonfiskowanych
Majątków (lata 1832–1860; np. w op. 2 jest kilka poszytów dotyczących długów
klasztorów);
– nr 58, Wołyńska Izba Majątku Państwowego (lata 1840–1866);
– nr 60, Wołyńska Gubernialna Kreślarnia (lata 1797–1919, zawiera plany ziem klasztornych);
– nr 67, Wołyński Zarząd Gubernialny (lata 1833–1919);
– nr 70, Kancelaria Wołyńskiego Gubernatora (lata 1793–1917);
– nr 118, Wołyńska Izba Skarbowa (lata 1795–1919; op. 3 zawiera spisy ludności (rewizje dusz), w tym składy osobowe poszczególnych konwentów, spis osób służących
przy klasztorach oraz przynależących do klasztorów);
– nr 263, Wołyński Gubernialny Mierniczy (lata 1797–1920; zawiera m.in. sprawy dotyczące sporządzenia planów unickich klasztorów w guberni wołyńskiej31, rozgraniczenia majątku pojezuickiego Bazar w powiecie owruckim z 1802 r.32 czy plany majątków pojezuickich33);
– nr 433, Owrucka Komisja Lustracyjna (lata 1832–1840)34.
27
Ibidem, op. 295 (1868 r.), spr. 3.
28
Ibidem, spr. 7.
29
Ibidem, op. 296 (1872 r.), spr. 6.
30 Ibidem, op. 660, spr. 103. Teczka ta zawiera m.in. plany dawnego kolegium jezuickiego (k. 28), głównej
fasady pojezuickiego kościoła (k. 29) oraz projekt jego przebudowy na cerkiew (k. 30).
31
ДАЖО, f. 263, op. 1, spr. 6, 11.
32
Ibidem, spr. 71.
33
Ibidem, spr. 102–103, 172.
34 Tu Generalny opis folwarku Litkowskiego należącego do klasztoru bazyliańskiego w Owruczu, ibidem,
f. 433, op. 1, spr. 1.
281
Podczas kwerendy w archiwum w Żytomierzu udało się dokładniej przejrzeć inwentarze tylko trzech z wymienionych wyżej zespołów: nr 58, 67 i 70. Najwięcej interesujących nas teczek odnaleziono w zespole Wołyńskiej Izby Majątku Państwowego, które
dotyczyły głównie:
– różnych majątków pojezuickich35;
– majątków przejętych przez Skarb Państwa, m.in. należących do klasztorów dominikanów w Lubarze36, karmelitów w Łabuniu37, karmelitów bosych w Berdyczowie38
oraz monasterów bazylianów w Mielcu, Włodzimierzu Wołyńskim i Zahorowie39;
– nadania ziemi dla klasztorów40, w tym franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim41
oraz dominikanów w Jałowiczach42;
– spraw sądowych w kwestiach majątkowych43;
– lustracji dóbr skasowanego klasztoru franciszkanów w Drużkopolu44.
W sześciu inwentarzach zespołu Wołyńskiego Zarządu Gubernialnego (fond 67) nie
znaleziono natomiast żadnej sprawy dotyczącej klasztorów katolickich, a w zespole
Gubernatora Wołyńskiego zaledwie jedną teczkę w sprawie skonfiskowania majątku
klasztoru dominikańskiego w Owruczu45.
Nie mniej ważnym celem badawczym w trakcie kwerendy było dotarcie do jak najszerszej informacji na temat zakonników przebywających na obszarze trzech guberni
prawobrzeżnych i ich losów po 1863 r. Dane te można znaleźć we wszystkich trzech
badanych archiwach (zob. tabela 2).
35 Ibidem, f. 58, op. 1, spr. 555, 563, 1366, 1381, 1400–1401, 1405, 1408, 1413–1415, 1425, 1427–1428,
1431, 1440–1441, 1446, 1448, 1455–1457, 1460, 1465.
36
Ibidem, spr. 459.
37
Ibidem, spr. 1354.
38
Ibidem, spr. 458.
39
Ibidem, spr. 1360–1361, 1363.
40
Ibidem, spr. 457. Dotyczy klasztorów rzymskokatolickich i prawosławnych.
41
Ibidem, spr. 558.
42
Ibidem, spr. 567.
43
Chodzi o spory majątkowe klasztoru bazyliańskiego w Owruczu, ibidem, spr. 658, 1384.
44
Ibidem, spr. 20.
45
Ibidem, f. 70, op. 1, spr. 37, k. 1–8.
f. 2, op. 179, spr. 1119
f. 2, op. 1, spr. 42014
f. 442, op. 850, spr. 112 (1900); op. 851,
spr. 114 (1901)
f. 70, op. 1, spr. 287;
f. 178, op. 7, spr. 2379, 2627
f. 442, op. 860, spr. 149 (1910–1911)51
f. 178, op. 7, spr. 3179 (całej diecezji na rok 1869)
Miejsce przechowywania
ДАКО
ДАЖО
Sygnatura – fond, opis, sprawa (lata)
f. 90, op. 1, spr. 50–51, 54, 60, 62 (1852);
f. 178, op. 7, spr. 1146, 1293, 1317, 1364, 1427, 1468, 1537, 1603, 1831,
f. 247, op. 1, spr. 42775
1839, 1865, 2011, 2020, 2075, 2143, 2158, 2174, 2194, 2199, 2228–2230,
(1857–1859)
2238, 2250, 2253, 2262, 2278–2279, 2295–2296, 2311, 2337, 2341–2342,
2393, 2396, 2452, 2505, 2508 (1852–1865)
f. 90, op. 1, spr. 80 (kapucyni), 103, 127, 132, 185 (różne zakony);
f. 178, op. 12, spr. 92 (sprawa nowicjatów)
f. 178, op. 7, spr. 2793, 3006
f. 90, op. 1, spr. 174 (1874);
f. 178, op. 7, spr. 2491 (1866–1878); op. 9, spr. 27248 (1879–1885)
f. 90, op. 1, spr. 150–151 (lata 1864–1874)
f. 104050, op. 1, spr. 552, 561
f. 2227, op. 1, spr. 694 (1864)49
f. 442, op. 849, spr. 422 (1899)
f. 442, op. 849, spr. 132, 217, 303 (1899);
op. 850, spr. 66, 252–254, 272 (1900); op. 851,
spr. 59, 121 (1901); op. 852, spr. 178 (1902)46
ЦДІАУК
51 Sprawa ta dotyczy klasztoru ojców bernardynów w Zasławiu i zawiera bardzo interesujący raport K. Niedziałkowskiego, ówczesnego biskupa, na temat
życia zakonnego w diecezji w drugiej połowie XIX w.
50 Zespół pt. Rzymskokatolicki Dekanat Radomyślski.
49 Zawiera Cathalogus Patrum et Fratrum Ordinis Minorum S. P. Nostri Francisci Capucinorum Commorantium in Dioecesi Camenecensi et Luceoriensi dispositus
die 18 7bris 1864 Anno.
48 Przykładowo sporządzono szczegółową inwentaryzację tej teczki.
47 Jest to zespół Kancelaria Kijowskiego Gubernatora Cywilnego.
46 Sprawy dotyczą osób pragnących wstąpić do klasztoru ojców bernardynów w Zasławiu na Wołyniu, który jako jedyny istniał wówczas na ziemiach generał-gubernatorstwa kijowskiego.
skład osobowy klasztoru reformatów w Dederkałach
skład osobowy klasztorów kapucyńskich
urzędowe (formularne) spisy duchowieństwa
zakonnego
nominacje i przeniesienia zakonników na różne
stanowiska
nadużycia zakonników
skład osobowy klasztorów (ogólnie)
korespondencja w sprawie przyjęcia nowych
kandydatów do zakonów i otwarcia nowicjatów
zwolnienie ze ślubów zakonnych
teczki osobowe i podania kandydatów wstępujących
do klasztorów
Zawartość
Tabela 2. Archiwalia na temat zakonników z klasztorów położonych na obszarze Podola, Wołynia i Kijowszczyzny po 1850 r.
464748495051
282
Witalij ROSOWSKI
283
Godna uwagi jest również zawartość teczki poświęconej zakazowi drukowania i rozprowadzania kalendarzy wydanemu klasztorowi karmelitów w Berdyczowie. Poza
korespondencją urzędową związaną z zakazem oraz dochodzeniem w tej sprawie
zawiera ona m.in. egzemplarz druku Kalendarz Berdyczowski gospodarczy na rok 1862
przez Księży Karmelitów Klasztoru Berdyczowskiego wydany, Żytomierz w Drukarni
A. Kwiatkowskiego i Sp. 186152.
Podsumowując, należy stwierdzić, że w ramach prowadzonej kwerendy w dużej mierze udało się osiągnąć postawione cele badawcze. Przede wszystkim przygotowano
szczegółową inwentaryzację czterech istotnych dla Projektu jednostek archiwalnych
dotyczących skasowanych klasztorów w 1832 r. (ЦДІАУК), kasaty konwentu kapucyńskiego w Chodorkowie (ДАКО) oraz składu osobowego zakonników poszczególnych
konwentów w latach 1879–1885 (ДАЖО). Ponadto opracowano kilka teczek z dokumentacją kasacyjną klasztorów skasowanych w drugiej połowie XIX w. Ogółem
zapoznano się z treścią ponad 100 j.a. w dwóch archiwach kijowskich i w archiwum
żytomierskim. W czasie kwerendy archiwalnej w Żytomierzu m.in. wytypowano dla
Projektu kilkanaście zespołów do dalszego rozpoznania oraz zapoznano się z zawartością kilku z nich, wyodrębniając około 40 j.a. przydatnych do badań prowadzonych
w ramach Projektu. Poza tym opracowano ponad 70 j.a. z zespołów archiwalnych
diecezji łucko-żytomierskiej (fondy nr 90 i 178), z których większość dotyczyła teczek
osobowych zakonników i kandydatów do zakonów. Wyniki trzytygodniowego pobytu na Ukrainie zostały przedstawione w formie tabeli zawierającej wykaz archiwaliów
opracowanych podczas kwerendy we wspomnianych archiwach (tabela 3).
52
ДАКО, f. 2, op. 179, spr. 1413, k. 16–35.
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
1
2
3
Zakres czasowy
Zakon
1833–1847
ЦДІАУК
ЦДІАУК
65
442,
Kancelaria
Generał-Gubernatora
Kijowskiego, Podolskiego
i Wołyńskiego
442
64
fond
(numer i nazwa)
ogólne
Miejsce
przechowywania
370
166, 166a
137
(1830)
sprawa (rok)
1832–1833
383
+
+
+
Na podstawie inwentarza
ogólne
opis
127,
Kijowski Duchowny
Konstystorz
+
+
–
Na podstawie autopsji
ЦДІАУК
nie/tak
tak/–
nie/nie
Sumariusz
sporządzony/planowany
1830
Uwagi
m.in. materiały dotyczące powołania i działalności Komitetu
ds. Rozdzielenia Bibliotek i Pomocy Naukowych
tak
po klasztorach skasowanych na mocy ukazu z 1832 r.
(klasztory jak w poz. 2)
urzędowa korespondencja w sprawie kasaty rzymskokatolickich klasztorów męskich na terenie Podola, Wołynia
i Kijowszczyzny dokonanej na mocy ukazu z 1832 r. (augustianów-eremitów w Kodniu, Radziechowie i Zaturce; bernardynów w Cudnowie, Janowie, Janówce, Jarmolińcach,
Kustyniu, Warkowiczach; dominikanów w Barze, Byszowie,
Chodorkowie, Czarnobylu, Czartorysku, Kamień-Koszyrsku,
Kijowie, Kozinie, Kulczynach, Niewirkowie, Smotryczu,
Sokolcu, Sołobkowcach, Starym Konstantynowie, Szarawce,
tak Targowicy, Tulczynie, Tywrowie i Winnicy; franciszkanów
w Barze, Drużkopolu, Gródku, Iwnicy, Komargrodzie, Korcu,
Krzemieńcu, Lisiance, Szumsku i Wońkowcach; kapucynów
w Dunajowcach, Kunie, Ostrogu, Uściługu, Włodzimierzu
Wołyńskim i Zbrzyziu; karmelitów w Annopolu, Dorohostajach, Horodyszczu, Kisielinie, Łabuniu, Olewsku, Toporzyszczach i Uszomierzu; karmelitów bosych w Kupienie
i Wiśniowcu; marianów w Berezdowie; pijarów w Dąbrowicy; reformatów w Żorniszczach; trynitarzy w Beresteczku,
Brahiłowie, Rzyszczowie, Szumbarze i Teofilpolu)
nie dotyczy klasztorów rzymskokatolickich
Planowana edycja
ogólne
Sygnatura
Tabela 3. Wykaz archiwaliów opracowanych podczas kwerendy na Ukrainie w dniach 5–23 VIII 2013 r.
284
Witalij ROSOWSKI
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Lp.
4
5
6
7
8
9
10
11
Zakon
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Zakres czasowy
1869
1866–1879
1866
1866
1864–1870
1864–1870
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
178
178
178
442
178
7
7
7
99
7
7
90,
Wizytator Klasztorów
Diecezji Łucko-Żytomierskiej
178
1
fond
(numer i nazwa)
ogólne
Miejsce
przechowywania
3179
2491
2627
201
3006
2984
127, 132
457
sprawa (rok)
1860–1861
1
+
+
+
+
+
+
+
+
ogólne
opis
58,
Wołyńska Izba Majątku
Państwowego
+
+
+
–
+
+
+
–
ДАЖО
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/nie
nie/nie
Sumariusz
1842–1852
nadania gruntów użytkowych dla monasterów
prawosławnych i klasztorów rzymskokatolickich
Uwagi
w sprawie ukazu o kasacie klasztorów nieetatowych
z 1 IV 1864 r. i jego realizacji na terenie diecezji kamienieckiej
nie
spisy urzędowe (formularne) duchowieństwa diecezji
kamienieckiej i łucko-żytomierskiej za 1869 r., w tym
również zakonnego (zawierają podstawowe dane
biograficzne i przebieg kariery osoby duchownej)
skład osobowy męskich i żeńskich klasztorów
rzymskokatolickich na terenie diecezji łucko-żytomierskiej,
dotyczy: bernardynów w Zasławiu, brygidek w Łucku,
nie franciszkanów w Międrzyrzeczu Ostrogskim, kapucynów
w Chodorkowie i Starym Konstantynie, karmelitanek
w Dubnie, karmelitów bosych w Berdyczowie, reformatów
w Dederkałach
nie przeniesienia i nominacje zakonników na różne parafie
informacje o budynkach po klasztorach rzymskokatolickich
nie skasowanych na mocy ukazu z 1832 r., które nadawały się
do wykorzystania do celów świeckich
nie procedura sekularyzacji zakonników
nie
korespondencja przełożonych poszczególnych klasztorów
z wizytatorem klasztorów w diecezji łucko-żytomierskiej:
bernardyni w Zasławiu, dominikanie w Lubarze,
nie
franciszkanie w Międzyrzeczu Ostrogskim, kapucyni
w Brusiłowie, Chodorkowie i Starym Konstantynowie,
karmelici w Berdyczowie, reformaci w Dederkałach
nie
Planowana edycja
ogólne
Sygnatura
285
Miejscowość
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
ogólne
Kodeń
Kodeń
ogólne
Kaniów
Kaniów
Humań
Lp.
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
Zakon
1876–1881
augustianie-eremici
bazylianie
bazylianie
bazylianie
1835
1836
1832
XIX w.
1856–1861
augustianie-eremici
bazylianie
1917
1885–1898
1879–1885
ogólne
ogólne
Zakres czasowy
ogólne
Miejsce
przechowywania
1878
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
127
127
627
39
35
1
263,
Wołyński Gubernialny
Mierniczy
127
1
1
402,
Żytomierski Powiatowy
Dziekan
402
13
12
9
178
178
178
1
90,
Wizytator Klasztorów
Diecezji Łucko-Żytomierskiej
fond
(numer i nazwa)
ogólne
opis
21 (1835)
35 (1836)
49 (1832)
6, 11
5
2
1773
92
272
185
174
sprawa (rok)
1
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
90
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
ДАЖО
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/nie
tak/–
nie/nie
nie/nie
Sumariusz
1874
Uwagi
sprawa wstąpienia różnych osób do klasztorów,
m.in. bernardynów w Zasławiu
sporządzenie planów klasztorów bazyliańskich na terenie
guberni wołyńskiej
nie sprawa dotycząca klasztoru bazylianów w Humaniu
nie toż
nie sprawa dotycząca klasztoru bazylianów w Kaniowie
nie
nie wizytacja dziekańska byłego kościoła klasztornego
nie wizytacja dziekańska byłego kościoła klasztornego
wykaz kościołów i klasztorów zlikwidowanych
tak i skasowanych przez rząd w diecezji łucko-żytomierskiej
i kamienieckiej w latach 1831–1891
raport wizytatora klasztorów w sprawie otwarcia
nie nowicjatów (m.in. w klasztorach reformatów
w Dederkałach i bernardynów w Zasławiu)
skład osobowy klasztorów bernardynów w Zasławiu,
nie kapucynów w Starym Konstantynowie i Winnicy,
karmelitanek w Dubnie, reformatów w Dederkałach
nie
składy osobowe klasztorów bernardynów w Zasławiu,
nie kapucynów w Chodorkowie i Winnicy, reformatów
w Dederkałach
Planowana edycja
ogólne
Sygnatura
286
Witalij ROSOWSKI
bazylianie
bazylianie
Mielec
Owrucz
Owrucz
Włodzimierz
Wołyński
Zahorów
Zahorów
Dubno
Łuck
Zasław
Zasław
Zasław
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
bernardyni
bernardyni
bernardyni
bernardyni
bernardyni
bazylianie
bazylianie
bazylianie
1899
1899
1850
1892–1893
1854–1865
1842
1835
1842
1832–1840
1830–1854
1842
Miejsce
przechowywania
bazylianie
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ДАЖО
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
fond
(numer i nazwa)
ЦДІАУК
ЦДІАУК
442
442
90
442
442
849
849
1
842
85
1
1
420,
Litewski Unicki Duchowny
Konsystorz
58
1
1
1
1
42
122
58
58
433,
Owrucka Komisja
Lustracyjna
58
opis
1795
1834
sprawa (rok)
422
1155
371
132, 217,
303
54a
1363
47
1361
1
658, 1384
1360
16 (1795)
24 (1834)
1–7
+
+
+
+
+
+
+
–
–
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
1
93,
Lubarski bazyliański
klasztor
127
127
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/tak
Sumariusz
ДАЖО
sprawy dotyczące klasztorów bazylianów i dominikanów
w Lubarze
Uwagi
sprawa dotycząca skonfiskowanego przez skarb państwa
majątku monasteru
nie
w sprawie zwiększenia liczby zakonników w klasztorze
i przyjęcia nowych zakonników
nie podania osób pragnących wstąpić do klasztoru
nie
majątku monasteru
kasata klasztoru i przekazanie go Cerkwi prawosławnej (zanie
wiera plan sytuacyjny klasztoru i zabudowań klasztornych)
tak wizytacja klasztoru
nie kasata klasztoru i przekazanie go Cerkwi prawosławnej
nie spis urzędowy zakonników
nie
nie opis folwarku Litkowskiego należącego do tego monasteru
nie sprawa dotycząca klasztoru bazylianów w Łysiance
nie toż
nie
majątku monasteru
nie sporne sprawy dotyczące majątku dawnego monasteru
nie
Planowana edycja
bazylianie
bazylianie
Łysianka
Łysianka
24
25
1833–1848
bazylianie,
dominikanie
Miejscowość
Lubar
Zakon
23
Zakres czasowy
Lp.
Sygnatura
287
Miejscowość
Zasław
Zasław
Zasław
Zasław
Zasław
Zasław
Chodorków
Jałowicze
Lachowce
Lubar
Lubar
Lubar
Owrucz
Lp.
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
Zakon
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
dominikanie
Zakres czasowy
bernardyni
bernardyni
bernardyni
bernardyni
1837
1889
1842–1844
1822
1868
1848–1857
1868–1876
1901
1901
1902
1910–1911
Miejsce
przechowywania
1900
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ЦДІАУК
ДАЖО
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ЦДІАУК
fond
(numer i nazwa)
bernardyni
602,
Berdyczowskie Powiatowe
Zgromadzenie w Sprawach
Czynszowych
58
119,
Wołyński gubernialny
komitet rozporządzający
70,
Kancelaria wołyńskiego
gubernatora
442
58
442
442
442
442
442
442
opis
1
1
1
1
295
1
295
851
851
852
860
850
37
147
459
1411
7 (1868)
567
3 (1868)
66,
252–254,
272
59, 121
114
178
149
112
sprawa (rok)
850
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
442
–
–
–
–
–
–
–
+
+
+
+
+
+
ЦДІАУК
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
Sumariusz
1900
nominacja gwardiana klasztoru o. O. Bielawskiego,
8 V 1900 r.
Uwagi
nie
nie
przejęcie majątku skasowanego klasztoru przez skarb
państwa
sprawa przekazania zabudowań poklasztornych Cerkwi
prawosławnej
nie sprawa konfiskaty majątku klasztoru przez skarb państwa
nie zawiera plan posiadłości ziemskich klasztoru z 1822 r.
podania osób pragnących wstąpić do klasztoru
nominacja gwardiana klasztoru o. G. Bohusza, 25 V 1901 r.
podania osób pragnących wstąpić do klasztoru
skarga na gwardiana klasztoru o. G. Bohusza
przebudowa kościoła poklasztornego na cerkiew
nie
prawosławną
sprawa nadania parafii gruntów użytkowych ze skarbu
nie
państwa
nie
prawosławną
nie
nie
nie
nie
nie podania osób pragnących wstąpić do klasztoru
nie
Planowana edycja
bernardyni
Sygnatura
288
Witalij ROSOWSKI
Zakres czasowy
Zakon
Miejscowość
franciszkanie 1866–1868
Międzyrzecz
Ostrogski
Międzyrzecz
Ostrogski
ogólne
ogólne
Romanów
53
54
55
56
57
jezuici
jezuici
1820
1830–1864
1802
Międzyrzecz
Ostrogski
52
jezuici
Miejsce
przechowywania
Drużkopol
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
fond
(numer i nazwa)
51
127
58
263
178
442
58
58
opis
373
1
1
7
295
1
1
296
+
555, 663,
1366, 1381,
1400–1401,
1405, 1408,
1413–1415,
1425, 1427–
1428, 1431,
1440–1441,
1446, 1448,
1455–1457,
1460, 1465
+
+
71,
102–103,
172
76 (1820)
+
+
+
+
+
2531
19 (1866)
558
20
6 (1872)
sprawa (rok)
442
ЦДІАУК
–
–
–
+
+
–
–
–
1872–1880
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
Sumariusz
Stary
dominikanie
Konstantynów
sprawa nadania parafii gruntów użytkowych ze skarbu
państwa
lustracja dóbr należących dawniej do klasztoru
przeprowadzona przez skarb państwa
prawosławną
Uwagi
rozgraniczenie majątku Bazar w pow. owruckim oraz
sporządzenie planów majątków pojezuickich na Wołyniu
nie prawdopodobnie w Romanowie
nie losy majątków pojezuickich na Wołyniu
nie
tak kasata klasztoru na mocy rozporządzenia z 17 IX 1866 r.
kasata i przekazanie klasztoru oraz kościoła Cerkwi
tak prawosławnej (zawiera dokładne plany kościoła
i klasztoru)
nie
nie
nie
Planowana edycja
50
Lp.
Sygnatura
289
kapucyni
kapucyni
kapucyni
kapucyni
Winnica
Brusiłów
Brusiłów
Brusiłów
Brusiłów
Brusiłów
Brusiłów
Brusiłów, Chodorków, Stary
Konstantynów,
Winnica
Chodorków
59
60
61
62
63
64
65
Brusiłów, Chodorków, Stary
66
Konstantynów,
Winnica
Chodorków
58
67
68
Zakon
kapucyni
kapucyni
kapucyni
kapucyni
Zakres czasowy
kapucyni
1877
1876–1881
18 IX 1864
1863–1864
1866
ДАЖО
ДАЖО
ЦДІАУК
ДАЖО
ЦДІАУК
ДАЖО
ЦДІАУК
1865,
1874–1875
1865–1899
ДАКО
ДАКО
ДАКО
1864
1857
Miejsce
przechowywania
1856
1
1
70,
Kancelaria Wołyńskiego
Gubernatora
1
7
99
90
2227,
Kolekcja Dokumentów
Muzeum Wołyńskiego
178
442
7
2
178
179
2
1
1040,
Rzymskokatolicki Dekanat
Radomyślski
2
1
2,
Kancelaria Kijowskiego
Gubernatora Cywilnego
fond
(numer i nazwa)
kapucyni
opis
287
1293
694
2397
19 (1866)
2155
552, 561
1119
42775
42014
103
sprawa (rok)
660
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
442
–
+
+
+
–
+
+
+
+
+
+
ЦДІАУК
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
Sumariusz
1907–1908
Uwagi
teczki osobowe o. G. Steckiego, przełożonego
klasztoru i proboszcza parafii
katalog kapucynów z diecezji kamienieckiej
i łucko-żytomierskiej z 1864 r.
przeniesienia i nominacje na różne stanowiska zakonników
z klasztorów kapucyńskich
nie nominacja o. G. Steckiego na proboszcza parafii Sławuta
nie wizytacja klasztoru
nie
nie
nie urządzenie lazaretu w pomieszczeniach poklasztornych
tak kasata klasztoru 17/29 V 1865 r. i jej następstwa
nie
nie teczka osobowa o. Gabriela Steckiego
nie wstąpienie do klasztoru Teofila Duczyńskiego
nie mianowanie przełożonym klasztoru o. H. Tomaszewskiego
przekazanie budynków pojezuickich w Winnicy katolikom
nie (tu projekt przebudowy kościoła pojezuickiego na cerkiew
prawosławną)
Planowana edycja
jezuici
Miejscowość
Lp.
Sygnatura
290
Witalij ROSOWSKI
kapucyni
kapucyni
kapucyni
Chodorków
Chodorków,
Stary
Konstantynów
Chodorków,
Stary
Konstantynów
Stary
Konstantynów
Winnica
Winnica
69
70
71
72
73
74
Zakon
karmelici bosi
karmelici bosi 1866–1885
Berdyczów
Berdyczów
Berdyczów
Berdyczów
Kamieniec
Podolski
78
79
80
81
1833–1842
77
karmelici
1866
1866–?
karmelici bosi
Łabuń
Berdyczów
76
1888–1898
1868
1852–1853
75
kapucyni
Zakres czasowy
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ДАКО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
442
442
178
90
2
58
58
178
178
90
90
90
99
99
7
1
179
1
1
13
7
1
1
1
fond
(numer i nazwa)
1886–1887
Miejsce
przechowywania
231 (1866)
230 (1866)
2531
148
1413
458
1354
219
2793
80
197
103
780
sprawa (rok)
ДАЖО
330
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
1854
opis
1,
Kijowski Zarząd
Gubernialny
–
–
+
+
+
–
–
+
+
+
+
+
+
ДАКО
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/tak
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/nie
nie/nie
nie/tak
nie/nie
tak/nie
Sumariusz
1886–1894
Uwagi
wstąpienie różnych osób do klasztorów kapucynów
w Chodorkowie i Starym Konstantynowie
kasata klasztoru na podstawie ukazu z 11 II 1888 r.
i jej następstwa
zwolnienie ze ślubów zakonnych
o. J. Majewskiego OFMCap
zakaz wydawania przez klasztor Kalendarza
Berdyczowskiego Gospodarskiego
nie
nie
dostosowanie budynków poklasztornych do umieszczenia
w nich siedzib izby skarbowej i policji
rozmieszczenie w budynkach poklasztornych różnych
instytucji i urzędów
tak kasata klasztoru na mocy rozkazu z 17 IX 1866 r.
nie kasata klasztoru, zakończona 17 XI 1866 r.
nie
nie przejęcie majątku klasztoru przez skarb państwa
nie przejęcie majątku klasztoru przez skarb państwa
tak
nie
nie przyjęcie nowicjuszy do klasztoru
kasata klasztorów kapucyńskich w Chodorkowie
nie i Starym Konstantynowie na podstawie ukazu carskiego
z 11 X 1886 r.
nie
tak kasata klasztoru i jego pokasacyjne losy
Planowana edycja
kapucyni
kapucyni
Miejscowość
Lp.
Sygnatura
291
Miejscowość
Dederkały
Beresteczko
88
Zakon
87
Zakres czasowy
trynitarze
reformaci
1865–1876
1907
1866
1866
1876–1881
1884–1889
Miejsce
przechowywania
reformaci
reformaci
reformaci
reformaci
ЦДІАУК
ЦДІАУК
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
ДАЖО
fond
(numer i nazwa)
83
84
85
86
442
442
90
90
90
90
opis
97
857
1
1
1
1
295
21 (1865)
161
150
151
1283–1284
1313
22 (1866)
sprawa (rok)
442
+
+
+
+
+
+
+
ЦДІАУК
–
+
+
+
+
+
+
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
nie/nie
Sumariusz
Kamieniec
Podolski
Dederkały
Dederkały
Dederkały
Dederkały
Uwagi
skład osobowy konwentu
skład osobowy konwentu
wizytacja klasztoru
wizytacja klasztoru
prośba byłego przełożonego klasztoru, o. G. Bohusza,
nie
o ponowne otwarcie klasztoru
sprzedaż części zabudowań poklasztornych grożących
nie
zawaleniem
nie
nie
nie
tak
nie przebudowa kościoła poklasztornego na sobór prawosławny
Planowana edycja
82
Lp.
Sygnatura
292
Witalij ROSOWSKI
Witalij ROSOWSKI
293
vol. 5, 2014, s. 269–294
Archiwalia na temat skasowanych klasztorów w zbiorach
państwowych archiwów w Kijowie i Żytomierzu na Ukrainie
w świetle kwerendy przeprowadzonej w dniach 5–23 VIII 2013 r.
Streszczenie
Źródła i materiały do dziejów klasztorów katolickich na terytorium Podola, Wołynia i Kijowszczyzny, które w ciągu XIX w. zostały skasowane przez rząd rosyjski, uległy znacznemu rozproszeniu. Obecnie interesujące dla Projektu archiwalia można znaleźć w kilku archiwach państwowych na Ukrainie. Wśród nich największe zasoby posiadają Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie (Центральний державний історичний
архів України, м. Київ) oraz Państwowe Archiwa Obwodowe w Kijowie (Державний архів Київської області)
i Żytomierzu (Державний архів Житомирської області). Artykuł przedstawia wyniki kwerendy przeprowadzonej w tych archiwach z wyszczególnieniem najciekawszych archiwaliów. W ramach badań udało się przeprowadzić szczegółową inwentaryzację kilku najistotniejszych dla Projektu jednostek archiwalnych związanych
z kasatami klasztorów (m.in. z 1832 r.), opracować kilkanaście teczek zawierających dokumentację kasat poszczególnych konwentów (bernardynów w Dubnie, franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim, karmelitów
bosych w Berdyczowie i Kamieńcu Podolskim czy kapucynów w Brusiłowie, Chodorkowie, Starym Konstantynowie i Winnicy), jak również zebrać wiele materiałów o losach zakonników ze skasowanych klasztorów i wytypować zespoły, w których należałoby szukać interesujących materiałów.
Słowa kluczowe
archiwalia, klasztory, kasata, zakonnicy, archiwa, Kijów, Żytomierz, Ukraina
Witalij ROSOWSKI
294
Witalij ROSOWSKI
Centre for the Study of Polish Community and Its Ministry
John Paul II Catholic University of Lublin
vol. 5, 2014, p. 269–294
Archive documents concerning dissolved monasteries in the state archives
in Kiev and Zhytomyr in Ukraine in the light of a survey of holdings
carried out between 5 and 23 August 2013
Summary
The sources and material for the study of the history of Catholic monasteries in Podolia, Volhynia and the
Kiev region, dissolved throughout the 19th century by the Russian government, are greatly dispersed. Documents of interest to the project can be found in several state archives in Ukraine. The biggest collections are
kept in the Central State Historical Archives of Ukraine in Kiev (Центральний державний історичний архів
України, м. Київ) and the State District Archives in Kiev (Державний архів Київської області) and Zhytomyr
(Державний архів Житомирської області). In the article the author presents the results of a survey of these
archive holdings, pointing to the most interesting documents. He has managed to make a detailed inventory of
several archive units – associated with dissolutions of monasteries (including the 1832 dissolution) of greatest
importance to the project, to analyse a dozen or so files documenting the dissolutions of the various monasteries (of the Franciscan Observants (Bernardines) in Dubno, the Franciscans in Mezhyrich, the Discalced Carmelites in Berdychiv and Kamyanets-Podilsky, or the Capuchins in Brusyliv, Khodorkiv, Starokostiantyniv and
Vinnytsia), as well as to collect a lot of material dealing with the fate of friars from the dissolved monasteries and
to indicate fonds in which interesting documents might be found.
Keywords
archival collections, monasteries, dissolution, friars, archives, Kiev, Zhytomyr, Ukraine
Janina DZIK
Kraków
vol. 5, 2014, s. 295–302
Monstrancja i kielich z dawnego kościoła klasztornego
reformatów w Kryłowie, obecnie w zakrystii klasztoru
reformatów w Przemyślu*
Klasztor reformatów w Kryłowie koło Hrubieszowa został ufundowany w latach 50.
XVIII w. z inicjatywy Józefa Jeżewskiego dla zakonników przybyłych z Chełma. Po kasacie klasztoru w 1808 r. przez władze austriackie kościół klasztorny został sprzedany
i rozebrany1, a jego wyposażenie uległo rozproszeniu. Pozostałe obiekty nie zostały
dotychczas zinwentaryzowane.
Podczas kwerend przeprowadzonych w dniach 16–20 V i 19–24 IX 2013 r. w zbiorach
klasztoru reformatów w Przemyślu stwierdzono, że w kościele klasztornym św. Antoniego znajduje się cenna rokokowa monstrancja, którą można zaliczyć do wybitnych
przykładów polskiego złotnictwa (ryc. 1). Jej istnienie zostało odnotowane przez
Adama Błachuta OFM oraz Piotra Krasnego i Jakuba Sitę, autorów Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce2.
Promienistą monstrancję (wysokość około 55 cm, gloria około 28 × 15 cm) można datować na połowę XVIII w. Została wykonana ze srebra kutego, ciętego, lanego, trybowanego, cyzelowanego, prawdopodobnie fakturowanego, złoconego, z użyciem szkła
i kamieni jubilerskich. Jest złożona ze stopy, trzonu i promienistej glorii zwieńczonej
koroną. Wysmukły trzon jest ozdobiony gruszkowatym nodusem z podstawą zdobioną
asymetrycznymi motywami rocaille, przechodzącymi w puklowany i płaskorzeźbiony
(odlewany) talerzyk, elementy podtrzymujące stanowią motywy roślinne.
Pośrodku glorii umieszczono koliste reservaculum, otoczone motywami winnych
gron i kłosów zbóż, kameryzowane, poniżej w osi Baranek Apokaliptyczny, leżący
1 B. CHLEBOWSKI, Kryłów, [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 4,
Warszawa 1883, s. 747; T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Powiat hrubieszowski (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce,
8, Województwo lubelskie, 6), Warszawa 1964, s. 30–33; M. R. GÓRNIAK, Kryłów, [w:] Encyklopedia katolicka,
t. 9, Lublin 2002, kol. 1393–1394.
2 A. J. BŁACHUT, Słownik artystów reformackich w Polsce, Warszawa 2006, s. 73–74; P. KRASNY, J. SITO (red.),
Miasto Przemyśl, cz. 1: Zespoły sakralne (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria nowa, 10, Miasto Przemyśl,
1), Warszawa 2004, s. 35–36.
296
Janina DZIK
na księdze z ruchomymi pieczęciami. W osi nad oculusem znajduje się gładki kartusz z motywami chrząstek, a powyżej Bóg Ojciec widoczny w połowie postaci,
wsparty na aniołach; na wspornikach przedstawiono dwa nagie putta, trzymające
w rękach kłosy (po lewej) i kosz z winnymi gronami na głowie (po prawej). W zwieńczeniu znajduje się korona z otokiem zdobionym imitacją drogich kamieni, u góry
ażurowy motyw liściasty przechodzący w rocaille oraz kłosy, pośrodku krucyfiks.
Owalna stopa jest zdobiona nakładaną dekoracją z motywami rocaille, a w osi dłuższej odlewanymi pełnoplastycznymi symbolami ofiar starotestamentowych (Arka
Przymierza wraz z ołtarzem ofiarnym, chleby pokładane i znaki ofiary paschalnej –
dzban, nóż na tacy). Widoczny powyżej napis odnosi się do prefiguracji eucharystycznej: PRAESIGNATUR IN FIGURIS.
Na stopie tej monstrancji wyryto napis CONV. KRYLOVIENSIS PP. REFORM, jednoznacznie określający miejsce, dla którego powstała. Na koronie znajduje się dwukrotnie bita cecha kontrybucji austriackiej z lat 1806–1807. Zapewne do niej odnoszą się
wzmianki w trzech zachowanych inwentarzach klasztoru reformatów w Przemyślu,
z lat 18373, 18384 i 18905 (przechowywanych w Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie).
Prawdopodobnie tej właśnie monstrancji dotyczy wzmianka w kronice kryłowskiego
klasztoru o wielkiej i pięknej monstrancji wykonanej w 1760 r. dla tutejszego kościoła klasztornego według rysunku reformata, o. Stanisława Dominika Kleczewskiego
(1714–1776)6. Kleczewski pełnił funkcje definitora, kustosza i prowincjała zakonu,
był przedstawicielem polskiej prowincji na kapitułach generalnych w Rzymie, a zarazem rysownikiem amatorem. W 1758 r. został prefektem fabricae ecclesiae w kustodii,
prawdopodobnie przy nowo wznoszonych klasztorach w Dederkałach Wielkich, Kryłowie, Krzemieńcu i Złoczowie7.
Zauważmy, że w tym ostatnim inwentarzu, z 1890 r., wspomniano jeszcze jedną
monstrancję, „bronzową w ogniu złoconą, z imitacjami drogich kamieni”8. Być
może chodzi tu o zachowaną w klasztorze reformatów przemyskich klasycystyczną
3 Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie, b.sygn., Inventarium des in dem Przemysler Kreise gelegenen, zur Przemysler lat. kath. bischöflichen Diözes gehörigen [...] Recollecten oder Reformaten Klosters zu Przemyśl, 1837, s. 58: „Monstrancja srebrna, wyzłacana, którey iest dwa Aniołki korona
y krzyż”.
4 Ibidem, b.sygn., Inventarium sacrorum vasorum, praetiosorum et apparamentorum Ecclesiae Parochialis //
Monasterii sub Titulo S. Antonij Podovani in civitate // vel pago Przemysl PP. Reformatorum, 1838, s. 23: „Monstrantorum argenteum desuper deuratum in manubrio et sede partim cum lapidibus ordinariis et duabus
figuris angelorum”.
5 Ibidem, sygn. II 44786, Inwentarz kościelny i klasztorny oo. Reformatów w Przemyślu z dn. 24 05 1890, s. 14:
„Monstrancja srebrna, pozłacana, wokół szkiełka na hostie znajduje się imitacja 26 drogich kamieni, zas
w koronie imitacja 6 takiz kamieni, z napisem »In signis praesignatus«”.
6
Ibidem, b.sygn., Archivum conventus Kryloviensis P.P. Reformatorum (1753–1779), s. 228.
7
A. J. BŁACHUT, Słownik artystów reformackich w Polsce, Warszawa 2006, s. 73–74.
8 Archiwum Prowincji Franciszkanów-Reformatów w Krakowie, sygn. II 44786, Inwentarz kościelny i klasztorny oo. Reformatów w Przemyślu z dn. 24 05 1890, s. 14.
Monstrancja i kielich z dawnego kościoła klasztornego reformatów w Kryłowie
297
Ryc. 1. Monstrancja z kościoła NMP w klasztorze reformatów w Kryłowie,
połowa XVIII w. Obecnie w zakrystii kościoła św. Antoniego w klasztorze reformatów
w Przemyślu. Fot. J. DZIK
Janina DZIK
298
Ryc. 2. Monstrancja, przełom XVIII i XIX w. Obecnie w klasztorze reformatów
w Przemyślu. Fot. J. DZIK
299
monstrancję promienistą z przełomu XVIII i XIX w. (wysokość 79,5 cm, szerokość
glorii 39 cm, szerokość stopy 30 cm), nieodnotowaną w literaturze (ryc. 2). Została
wykonana ze srebra kutego, ciętego, lanego, trybowanego, tłoczonego, cyzelowanego, częściowo złoconego, z kamieniami jubilerskimi i szkłem. Składa się ze stopy, trzonu i glorii. Stopa jest owalna, profilowana, z mięsistym ornamentem roślinnym. Trzon, z profilowanym nodusem, przechodzi w formę liści akantu, na których
wspiera się gloria. Reservaculum jest otoczone promieniami prostymi, dłuższymi
i krótszymi, pomiędzy które wpleciono motywy roślinne – winnej latorośli oraz
kłosów zbóż. Na glorię nałożono formę kolistą z motywem kameryzacji (sztuczne
diamenty) oraz gwiazdek. Monstrancja wymaga odczyszczenia, ma drobne uszkodzenia, poluzowania elementów; zwieńczenie w formie krzyża zostało wtórnie
umocowane na kuli.
W Krakowie natomiast, w kościele św. Kazimierza, klasztornym reformatów, znajduje
się rokokowy kielich datowany na trzecią ćwierć XVIII w. (ryc. 3). Został wykonany ze
srebra kutego, ciętego, lanego, trybowanego, cyzelowanego, złoconego. Kształt wysmukły, zdobiony bogatą, półplastyczną dekoracją rocaille o strzępiastych formach
i ornamentyką muszlową; czara z bogato zdobionym, nałożonym koszyczkiem; trzon
z nodusem. Stopa jest dekorowana motywami rocaille, z plakietkami przedstawiającymi świętych: Franciszka z Asyżu, Jana Nepomucena i Teklę. Na stopie wyryty napis
określający miejsce, dla którego powstał kielich: „Conventus Krylovi[ensis]”, oraz litery PP RE TŁ RM9. Niestety wzmianki o kielichach przechowywanych w klasztorze
krakowskim są ogólnikowe i nie pozwalają na identyfikację obiektu. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że kielich ten stanowił komplet z monstrancją
wspomnianą w rękopiśmiennej kronice klasztoru.
Zasygnalizowany problem złotnictwa o wysokim poziomie artystycznym i precyzji
wykonania z kościołów reformackich na ziemiach wschodnich (na uwagę zasługuje
także rokokowa monstrancja z lat 1770–1780 z klasztoru reformatów w Rawie Ruskiej, przechowywana obecnie w klasztorze w Bieczu10) wymaga dalszych badań,
tym bardziej, że w zakonie w sposób szczególny ceniącym ubóstwo monstrancje na
potrzeby liturgiczne zazwyczaj były wykonywane z drewna, a jedynie podtrzymujący
hostię melchizedech – ze srebra11.
9 A. BOCHNAK, J. SAMEK (red.), Miasto Kraków, t. 3: Kościoły i klasztory Śródmieścia, t. 2 (Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 3), Warszawa 1978, s. 12, fig. 918; J. PASIECZNIK, Kościół i klasztor Reformatów w Krakowie (Biblioteka Krakowska, 119), Kraków 1978, s. 101, il. 26.
10
J. PASIECZNIK, Kościół i klasztor franciszkanów-reformatów w Bieczu (1624–1982), Kraków 1984, s. 69, 71.
11
A. H. BŁAŻKIEWICZ, Powstanie małopolskiej prowincji reformatów, „Nasza Przeszłość”, 14, 1961, s. 94.
Janina DZIK
300
Ryc. 3. Kielich z kościoła NMP w klasztorze reformatów w Kryłowie,
trzecia ćwierć XVIII w. Obecnie w zakrystii kościoła św. Kazimierza
w klasztorze reformatów w Krakowie. Fot. J. DZIK
301
vol. 5, 2014, s. 295–302
Janina DZIK
Kraków
Monstrancja i kielich z dawnego kościoła klasztornego reformatów
w Kryłowie, obecnie w zakrystii klasztoru reformatów w Przemyślu
Streszczenie
Klasztor reformatów w Kryłowie koło Hrubieszowa został ufundowany w latach 50. XVIII w. Po kasacie klasztoru
w 1808 r. przez władze austriackie kościół klasztorny został sprzedany i rozebrany, a jego wyposażenie uległo
rozproszeniu.
W reformackim kościele klasztornym św. Antoniego w Przemyślu znajduje się cenna rokokowa monstrancja
promienista, wykonana około połowy XVIII w., którą można zaliczyć do wybitnych przykładów polskiego złotnictwa. Jej wartość podnoszą pełnoplastyczne sylwety Boga Ojca i Baranka Apokaliptycznego oraz symbole
ofiar starotestamentowych. Na stopie tej monstrancji wyryto napis CONV. KRYLOVIENSIS PP. REFORM, jednoznacznie określający miejsce, dla którego powstała. Prawdopodobnie tej właśnie monstrancji dotyczy wzmianka w kronice kryłowskiego klasztoru o wielkiej i pięknej monstrancji wykonanej w 1760 r. dla tutejszego kościoła klasztornego według rysunku reformata, o. Stanisława Dominika Kleczewskiego (1714–1776). Kleczewski
pełnił funkcje definitora, kustosza i prowincjała zakonu, był przedstawicielem polskiej prowincji na kapitułach
generalnych w Rzymie, a zarazem rysownikiem amatorem.
W Krakowie natomiast, w reformackim kościele klasztornym św. Kazimierza, znajduje się rokokowy kielich datowany na trzecią ćwierć XVIII w. Wyryty na stopie napis określa miejsce, dla którego powstał kielich: „Conventus
Krylovi[ensis]”; towarzyszą mu litery PP RE TŁ RM. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że kielich
ten stanowił komplet z monstrancją wspomnianą w rękopiśmiennej kronice klasztoru.
Zasygnalizowany problem złotnictwa o wysokim poziomie artystycznym i precyzji wykonania z kościołów
reformackich na ziemiach wschodnich wymaga dalszych badań (do innych jego zabytków należą rokokowa
monstrancja z lat 1770–1780 z klasztoru reformatów w Rawie Ruskiej, przechowywana obecnie w klasztorze
w Bieczu, klasycystyczna monstrancja promienista z przełomu XVIII i XIX w. nieznanej proweniencji w klasztorze reformatów przemyskich). Jest on tym bardziej interesujący, że w zakonie w sposób szczególny ceniącym
ubóstwo monstrancje na potrzeby liturgiczne zazwyczaj były wykonywane z drewna, a jedynie podtrzymujący
hostię melchizedech – ze srebra.
Słowa kluczowe
Kryłów, Przemyśl, Kraków, Biecz, złotnictwo, reformaci, o. Stanisław Dominik Kleczewski, artyści zakonni
302
Janina DZIK
Janina DZIK
vol. 5, 2014, p. 295–302
Cracow
Monstrance and chalice from the former Reformati Monastery Church
in Kryłów, currently in the sacristy of the Reformati Monastery in Przemyśl
Summary
The Reformati Monastery in Kryłów near Hrubieszów was founded in the 1750s. After the dissolution of the
monastery in 1808 by the Austrian authorities the monastery church was sold and dismantled and its furnishings were dispersed.
The Reformati Monastery Church of St. Anthony in Przemyśl houses a valuable rococo radial monstrance made
around the mid-18th century, which can be regarded as an eminent example of Polish goldsmithing. Its value
is enhanced by full figures of God the Father and Apocalyptic Lamb as well as symbols of Old Testament sacrifices. The foot of the monstrance bears the inscription CONV. KRYLOVIENSIS PP. REFORM, unequivocally pointing to the place for which it was made. This may be the monstrance mentioned in the chronicle of the Kryłów
monastery, which speaks of a large and beautiful monstrance made in 1760 for the local monastery church
after a drawing by Fr. Stanisław Dominik Kleczewski (1714–1776). Kleczewski served as definitor, custodian and
provincial of his order; he also represented the Polish Province at general chapters in Rome. In addition, he was
an amateur draughtsman.
The Reformati Monastery Church of St. Casimir in Cracow boasts a rococo chalice dating to the late 18th century. The inscription on the foot indicates the place for which the chalice was made: “Conventus Krylovi[ensis]”;
the inscription is accompanied by letters PP RE TŁ RM. The chalice and the monstrance mentioned in the monastery chronicle may have been a set.
The topic of goldsmithing of high artistic value and precise workmanship from Reformati churches in the eastern part of Poland requires further studies (other such objects include a rococo monstrance from 1770–1780
from the Reformati Monastery in Rawa Ruska, currently kept in the monastery in Biecz, and a classicist radial monstrance of unknown provenance made at the turn of the 19th century kept in the monastery of the
Przemyśl Reformati). It is all the more interesting given the fact that in this religious order, particularly valuing
poverty, monstrances for liturgical purposes were usually made of wood, with only the lunette holding the host
being made of silver.
Keywords
Kryłów, Przemyśl, Cracow, Biecz, goldsmithing, Franciscans of the strict observance (Reformati), fr. Stanisław
Dominik Kleczewski, monastic artists
Zbigniew JOSKOWSKI OFMConv
Katolicka Parafia Św. Franciszka w Hamburgu
vol. 5, 2014, s. 303–327
Stare druki z księgozbiorów klasztornych w zbiorach
Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie.
Apendyks do katalogu starych druków*
Wstęp
W niniejszym apendyksie prezentuję 40 starych druków, które obecnie należą do
Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie, a do XIX w. znajdowały się
w różnych zbiorach, zwłaszcza w bibliotekach konwentów franciszkańskich przed
ich kasatami. Rozmaitymi drogami trafiły one do Gniezna, do Biblioteki Archiwum
Archidiecezjalnego i Biblioteki Seminaryjnej, gdzie były przechowywane w latach
1836–1975. W 1975 r. kardynał Stefan Wyszyński, ówczesny metropolita gnieźnieńsko-warszawski, zwrócił gnieźnieńskim franciszkanom stare druki, które należały
do tego klasztoru przed jego kasatą w 1831 r. Jednak w książnicach Archidiecezji
Gnieźnieńskiej pozostało jeszcze kilkadziesiąt woluminów: siedem rękopisów i 63
inkunabuły. Rękopisy zostały zarejestrowane w katalogach zespołu seminaryjnego opracowanych przez Tadeusza Trzcińskiego i Arkadiusza Mariana Lisieckiego1
oraz Jadwigę Rył2. Z kolei inkunabuły zespołu seminaryjnego biblioteki katedralnej
w Gnieźnie rejestruje katalog opracowany przed II wojną światową przez ks. Leona
Formanowicza3, a w latach 60. XX w. uzupełniony przez ks. Juliana Wojtkowskiego4.
1 T. TRZCIŃSKI, A. L[ISIECKI], Krótkie wiadomości z bibliotek gnieźnieńskich, t. 2: Katalog rękopisów biblioteki
seminaryjnej w Gnieźnie aż do wieku XVI włącznie, Poznań 1904, nr 24, 43, 46.
2 J. RYŁ, Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 45,
1982, nr 327; 46, 1983, nr 1024, 1068, 1167, 1476.
3 L. FORMANOWICZ, Katalog inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie. Zeszyt 1, Poznań 1939, nr 146, 200,
234, 360, 374, 378 III.
4 J. WOJTKOWSKI, Rekonstrukcja drugiego zeszytu Katalogu Inkunabułów Biblioteki Kapitulnej w Gnieźnie księdza Leona Formanowicza, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 18, 1969, s. 115–116 (zob. w indeksie
wykaz właścicieli: Charvinius Jakub oraz Gniezno – klasztor franciszkanów).
304
Kolejne informacje o inkunabułach biblioteki klasztornej franciszkanów w Gnieźnie
znajdziemy w katalogu inkunabułów opracowanym przez Jadwigę Rył5.
W formie ekwiwalentu za pozostawione w Bibliotece Archiwum Archidiecezjalnego
i Bibliotece Seminaryjnej rękopisy i inkunabuły gnieźnieński klasztor otrzymał z ich
dubletów 58 starych druków innych proweniencji. Wśród nich były egzemplarze pochodzące głównie ze skasowanych klasztorów wielkopolskich (bernardynów w Górce Klasztornej i Poznaniu, reformatów w Rawiczu, franciszkanów konwentualnych
w Wyszogrodzie, misjonarzy w Gnieźnie, a także karmelitów bosych w Warszawie)
i z prywatnych książnic polskich i zagranicznych6. Do bibliotek tych klasztorów przed
ich kasatą trafiały także stare druki z prywatnych zbiorów zakonników: franciszkanów
konwentualnych Antoniego Władysława Adamowicza, Józefa Wojciecha Kąkolewicza, Konstantyna Kossowskiego, Michała Felicjana Sawickiego, Piotra Slimkiewicza),
bernardynów (Paulina Kleyny), reformatów (Chryzostoma Chrzelińskiego i Wojciecha
Dybnego).
O ogólnym wyrobieniu kulturalnym wspomnianych zakonników bibliofilów świadczy to, że niektórzy z nich, jak franciszkanin Konstantyn Kossowski czy reformat
Chryzostom Chrzeliński, byli autorami dzieł wydanych drukiem. Odnotowuje je Karol Estreicher w Bibliografii polskiej. Warto również wspomnieć, że bernardyn Paulin
Kleyna skomponował kantylenę o NMP Skępskiej.
Ponadto w latach 2008–2013 autor niniejszego opracowania i bibliotekarz włączył do
działu zbiorów specjalnych Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie 17 innych starych druków – bibliofilską spuściznę po zmarłych współbraciach oraz książki
zakupione osobiście na kiermaszach od prywatnych kolekcjonerów. W apendyksie
zostały opisane jedynie te, które pochodziły z bibliotek klasztornych franciszkanów
konwentualnych z Grodna i Radziejowa.
Opisy bibliograficzne niżej prezentowanego katalogu starych druków konfrontowałem z zagranicznymi katalogami centralnymi dostępnymi online, co udokumentowałem cytatą bibliograficzną. Opisy bibliograficzne oraz opisy cech indywidualnych
poszczególnych egzemplarzy sporządziłem wedle polskiej wersji międzynarodowej
normy opisu starych druków ISBD(A).
5 J. RYŁ, Katalog inkunabułów zespołu seminaryjnego Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, „Archiwa, Biblioteki
i Muzea Kościelne”, 25, 1972, nr 24–26, 32, 36, 56–57, 59, 63, 82–83, 94, 120, 132, 139, 141, 165, 168, 179,
182, 188, 192, 194, 203–210, 213–214, 222, 228–229, 238, 245, 247–249, 253, 261, 264, 272, 279–280, 283,
299, 305, 308, 310, 312, 337–338, 345, 355.
6 Z. JOSKOWSKI, Biblioteka franciszkanów w Gnieźnie w czasach I Rzeczypospolitej, „Studia Franciszkańskie”,
21, 2011, s. 308.
Stare druki z klasztorów w Bibliotece Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie
305
Appendyks
Skróty cytat bibliograficznych
bibnet.lu – Verbundkatalog Luxemburg, bibnet.lu, dostępny online:
http://aleph.etat.lu/F?RN=857827054
BNF – Bibliothèque nationale de France: Catalogue BN-OPALE PLUS, dostępny
online: http://catalogue.bnf.fr
BSZ – Bibliotheksservice-Zentrum Baden-Württemberg, dostępny online:
http://swb.bsz-bw.de/DB=2.1/
BVB – Suche im Verbundkatalog des Bibliotheksverbundes Bayern, dostępny online:
http://opac.bib-bvb.de:8080/InfoGuideClient.fasttestsis/start.do
E – K. ESTREICHER, Bibliografia polska (obejmująca druki stóleci XV–XVIII w układzie
abecadłowym), t. 12–35, Kraków 1891–2007
GUMOWSKI – A. GUMOWSKI, Memoriale Patrum ac Fratrum Nostrorum Conventualium
Sancti Francisci Provinciae Lituaniae diligenter ex variis Actis et variis scriptis
connotatum... [1702–1833], kopia rpsu przechowywana w Bibliotece
Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie, sygn. 4566
GVK – Gemeinsamer Bibliotheksverbund: Verbundkatalog, dostępny online:
http://gso.gbv.de/DB=2.1/LNG=DU/
HBZ – Hochschulbibliothekszentrum des Landes NRW: Verbundkatalog, dostępny
online: http://okeanos-www.hbz-nrw.de/F
HeBIS – Verbundkatalog HeBIS, Hessen, dostępny online:
http://www.hebis.de/de/1kataloge/kataloge_index.php
NEBIS – Netzwerk von Bibliotheken Und Informationsstellen in der Schweitz:
Bibliothekskatalog, dostępny online: http://www.nebis.ch/
Nekrolog – Memoria Fratrum Nostrorum Ordinis Minorum Conventualium
S. P. Francisci in provincia Poloniae defunctorum [...], rps przechowywany
w Bibliotece Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie, sygn. 20
OBV – Österreichischer Bibliothekenverbund Gesamtkatalog, dostępny online:
http://aleph20-prod-acc.obvsg.at/F?CON_LNG=ger&func=file&file_name=
start&local_base=acc01
OCLC – Online Computer Library Center, Inc, dostępny online:
http://www.oclc.org/us/en/worldcat/default.htm
Pisarze – H. E. WYCZAWSKI (red.), Słownik polskich pisarzy franciszkańskich.
(Bernardyni i Franciszkanie Śląscy, Franciszkanie Konwentualni, Klaryski
oraz Zgromadzenia III Reguły), Warszawa 1981
RERO – Catalogue collectif RERO, dostępny online: http://opac.rero.ch/gateway
306
SBB – Online-Katalog der Staatsbibliothek zu Berlin, dostępny online:
http://stabikat.sbb.spk-berlin.de/
SBN – Catalogo del Servizio Bibliotecario Nazionale, dostępny online:
http://opac.sbn.it/opacsbn/opac/iccu/free.jsp
SUDOC – Système universitaire de documentation: Catalogue, dostępny online:
http://www.sudoc.abes.fr/
VD16 – Das Verzeichnis der im deutschen Sprachraum erscheinen Drucke des 16.
Jahrhunderts, dostępny online: http://www.vd16.de/
VKOL – Vědecká knihovna v Olomouci: hlavní katalog – čtenář nepřihlášen,
dostępny online: http://aleph.vkol.cz/F?RN=570361458
Skróty sygnatur
BAA Gniezno – Biblioteka Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie do 1973
lub 1975 r.
b.m.r.wyd. – bez miejsca i roku wydania
b.m.wyd. – bez miejsca wydania
BS Gniezno – Biblioteka Seminaryjna w Gnieźnie do 1973 lub 1975 r.
Def. – defekty
Opr. – oprawa
Prow. – proweniencja
Rps – rękopis
SBKatG – sygnatura w Bibliotece Katedralnej w Gnieźnie do 1973 lub 1975 r.
SN – sygnatura „nagrzbietowa”
SW BP Gniezno – sygnatura współczesna Biblioteki Prowincjalnej w Gnieźnie
(Prowincji św. Maksymiliana Kolbego z siedzibą w Gdańsku)
sygn. – sygnatura
współopr. – współoprawione
1
Antiphonarium
Antiphonarium de sanctis trium Ordinum sancti patris Francisci ad normam breviarii romani ex decreto sacrosancti Concilii Tridentini restituti, S. Pii 5. Pontificis Maximi jussu
editi, Clementis 8. Ac Urbani 8. Auctoritate recogniti...
Venetiis: ex typographia Balleoniana, 1722.
Fol, s. 99, [1].
307
SBN: RMSE064620.
Def.: brak ostatniej strony.
Prow.: [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Opr.: brak.
SW BP Gniezno: 1029/XVIII
2
Caesar Baronius
Annales ecclesiastici / auctore Caesare Baronio Sorano [...] Tomus decimus [– duodecimus]. Exordium sumens ab Anno Dom. DCCCXLIII. perducitur ad Annum M. inclusive
complectitur Annos CLVIII...
Coloniae Agrippinae: Sumptibus Antonij Hiearti [!], sub signo Gryphi, 1624.
12 t., 6o, s. [8], kol. 964, s. [62].
bibnet.lu: 000481412; BNF: 30058535; GVK: 583526608; HBZ: TT001842525.
Prow.: 1) Conventus Gorcensis Sanctam Maria (XVIII w.), 2) SBKatG: ? (XIX w.).
Rps: na tylnej wyklejce odnośniki do treści dzieła (XVII w.).
Opr.: deska, pergamin jasny, tłoczenia ślepe, ślady klamer, XVII w.
SW BP Gniezno: 856/XVII
3
Benedictus XIV. Papa
Casus Conscientiae De Mandato Olim Eminentissimi S.R.E. Cardinalis Prosperi Lambertini Bononiae Archiepiscopi &c. &c. Deinde Sanctissimi D.N. Papae Benedicti XIV. Propositi
Ac Resoluti / [3]: Ad Casus Conscientiae De Mandato [...] Appendix Secunda: continens
casus resolutos ab anno MDCCLIX usque ad annum MDCCLXI inclusive
Augustae Vindelicorum: Sumptibus Matthæi Rieger, & Filiorum, 1766.
8o, s. 166, [16].
BVB: BV008723974; OCLC: 645021486.
Prow.: 1) Nowakowski Can. Bru [...] (XVIII w.), 2) Ex libris Conventus [...]; SN: 19
(XVIII w.).
Rps: na przedniej wyklejce: „In hoc libro tres sunt partes ac tres Indices Alphabetici,
qui notati sunt in marigine № Aralico” (XVIII w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy, półskórek brązowy, XVIII w.
SW BP Gniezno: 529/XVIII Klocek
308
4
Ac Resoluti / [4]: Ad Casus Conscientiae De Mandato [...] Appendix Tertia: continens casus
resolutos ab a. MDCCLXII usque ad a. MDCCLXV incl.
8o, s. [4], 236, [8].
bibnet.lu: 000576470; BVB: BV014066993; OCLC: 645021558; RERO: R005893588.
Prow. (1–2) – zob. nr 3.
Opr.: współopr. z nr 3.
SW BP Gniezno: 530/XVIII (współopr. z 529/XVIII)
5
Ac Resoluti / [5]: Ad Casus Conscientiae De Mandato [...] Appendix Quarta: continens casus resolutos ab anno MDCCLXV usque ad annum MDCCLXIX inclusive.
8o, s. [4], 239, [11].
bibnet.lu: 000576471; BVB: BV014066995; OCLC: 645022379.
Prow. (1–2) – zob. nr 3.
Opr.: współopr. z nr 3.
6
Biblia
Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentu / według lacinskiego przekładu starego w kosciele powszechnym przyiętego, na polski ięzyk z nowu [...] przełozone, z wykładem katholickim trudnieyszych mieysc [...] przedtym przez D. Iakuba Wuyka [...] wydane
w Krakowie 1599, teraz [...] przedrukowane
W Wrocławiu: Drukárni Akádemickiéy Coll. Soc. Iesu, 1740.
8°, s. [14], 2218 [i.e.: 1318], 440, [70], [1] k. frsp.
BSZ: 310759862; SBB: 422141.
309
Prow.: Conventus [?] (XVIII w.).
Opr.: tektura, skóra brązowa, tłoczenia ślepe na grzbiecie, XVIII w.
7
Bonaventura
Psalterium Beatae Mariae Virginis: Editio ultima cui accessere orationes ad Virginem Deiparam post unam quamcunque horam... / A. S. Bonaventura editum.
Nissae: Excudebat Ignatius Schubart, 1666.
16o, s. [36], 544, [98].
E: brak; VKOL: 000571061.
Prow.: 1) Ex libris [...] Hans [...] po 35 (XVII w.), 2) [klasztor franciszkanów w Grodnie]
(XVIII w.).
Opr.: deska, skóra brązowa, grzbiet z płótna barwiony na czerwono, klamry, XVII w.
8
Jean Gabriel Boyvin
Philosophia Scoti A prolixitate, & subtilitas ejus ab obsuritate libera & vindicata: Seu Opus
Philosophicum Studentibus Sic attemperatum, ut in illo habeant ad manus Philosophiae
Scoti integritatem [...]: In Quatuor Tomos Divisa / Authore v. p. Joanne Gabriele Boyvin...
Venetiis: Apud Gasparem de Stortis, 1701.
4 t., 4o.
T. 2,1, Prima pars physicae, s. 312.
BVB: BV013507790; GVK: 317489763; HBZ: HT008267900; OCLC: 165721236.
Prow.: 1) Ex libris F[rat]ris Antonii [Vladislai] Adamowicz O[rdo] M[inorum] C[onventualium] S[anct]i Fr[ancis]ci Florentiae 20 Julii An[no] 1715 (XVIII w.), 2) [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Rps: na ostatniej stronie łacińskie odnośniki do tego dzieła (XVIII w.).
Opr.: tektura, pergamin jasny, bez tłoczeń, XVIII w.
T. 3, s. 227.
BVB: BV013507790; GVK: 317489763; HBZ: HT008267900; OCLC: 165721254.
Prow.: 1) An[n]o D[omi]ni 1713 suscepi obligationem Gen[erosi] D[omi]ni Joannis
Oliotowski [...] (XVIII w.), 2) Ex libris F[ratris] Antonii Vladislai Adamowicz Minorita Po-
310
loni (XVIII w.). 3) Ex libris Fr[atri] Michaelis Presbyteri Minoritae filii Conventii Grodnensis Anno 1726 (XVIII w.). 4) [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Rps: 1) Na przedniej wyklejce wierszowana modlitwa: „++ Cos na dobranoc, Jesu
uspiony / Grzechami memi, cięszko zraniony / Co mam oddaię, w ostatnie żale / Duszę y serce, weź JEZU wcale / A gdy wzaiem zasnąnc przichodzi / I sen przed oczy,
wieczność prziwodzi / Weź mię na parol abym w arescie / Myslał o życia, moiego
rescie / Day krew z ran twoich, a ia zas tobie / Serce na blankiet, za pisz ię sobie /
Grzechi mę cięszkie, tę są moi lament / JEZUS MARIA, to moi testament / Daięc dobranoc, moi JEZU w grobie / Day w pierwszey straży, mieysce przy sobie / Day hasło
na smierc JEZUS y Panna / Maria Josef Joachim Anna / [|A gdy iuż stanę, w ostatnim
tropie / Day żal za grzechi niechay tęsknię|] (XVIII w.), 2) Na pierwszej k. notatka
łacińska trudna do odczytu (XVIII w.). 3) Na tylnej wyklejce łacińskie odnośniki do
tego dzieła (XVIII w.).
Opr.: tektura, pergamin jasny, bez tłoczeń (XVIII w.).
9
Breviarium
[Breviarium Ordinis Fratrum Minorum]
b.m.r.wyd.
4o, s. 43, 1298, 201, 196.
?
Def.: brak karty tytułowej.
Prow.: 1) Hic Liber comparatus est sub Regimine [...] P[at]ris Gvardiani Adalberti Dybne pro Choro Conventus Ravicensis Anno D[omi]ni 1789. Die 1ma Aprilis. (XVIII w.),
2) Chryzostomi Chrzeliński Ordinis Minorum S. P. Francisci Reformati (XVIII/XIX w.),
3) SN: S-1852. (XIX w.), 4) sygn. BS Gniezno: 26224. (XIX w.).
Opr.: tektura, skóra brązowa, klamry, XVIII w.
10
Catechismus
Catechismus ex decreto concilii Tridentini, ad Parochos, Pii V. Pont. Max. jussu editus
Coloniae: Excudebat Henricus Aquensis, 1567.
12o, s. 610.
311
GVK: 360593968; HBZ: HT004980822; NEBIS: 003360869; SBB: 8»Ep 3905<a>; SUDOC:
122777123; VD16: K 2053.
Prow.: 1) Ex libris Conventus [...] (XVIII w.), 2) o. prof. Edward Iwo Zieliński OFMConv
(XX/XXI w.).
Opr.: deska, skóra brązowa, tłoczenia ślepe, klamry, XVI w.
11
Joseph Ignatz Claus
Spicilegium catechetico-concionatorium: id est conceptus exegetici ex praestantissimis
auctoribus collecti, & variis Sacrae Scripturae figuris, sanctorum patrum sententiis [...] ad
instruendam in lege divina plebem, ad extirpanda vitia [...]: in duos tomos divisa, qua de
primis tribus catechismi capitibus, videlicet de fide, spe, charitate, item de praeceptis dialogi & praeceptorum transgressionibus, seu de gravitate peccati agitur [...] qua de duobus
ultimis catechismi capitibus, videlicet de sacramentis, de justitia christiana [...] / opera et
studio Josephi Ignatii Claus...
Augustae Vindelicorum: Sumptibus Matthiae Wolff Bibliopolae Viduae, 1740–1745.
4 t., 4o.
T. 1, 1740, Pro Dominicis & quibusdam Feriis: Pars 1, Qua de Primis tribus Catechismi
Capitibus, videlicet [...] agitur
S. [48], 452, [18].
bibnet.lu: 000440106; BVB: BV011593013; HBZ: HT007412786; NEBIS: 003700225;
OBV: AC07804450.
Prow.: 1) Ex libris Ven. Patris Joseph [...] (XVIII w.), 2) Ex libris Admodum R[evere]ndi
Domini Adalberti Kąkolewicz Promototis Honoris Sanctae Annae Matris Gloriosissimae Virginis Mariae est mihi Valentino Otocki Vicario Jurati Kostrzynii ad usum quem
tenes Sub onerosa Conscientia redderte (XVIII w.), 3) Ex libris Valentini Otocki qui liber cessit pro absolvendio missis duodecem mihi, ab Admodum R[evere]ndo Patre
Adalberto Kąkolewicz stante ad huc ejus vita. 1769 no. (XVIII w.), 4) SN: [?] (XIX w.).
5) pieczęć z wpisem odręcznym: Książkę ofiarował(a): Korecka po ś. p. ks. Bonie ze
Szczerwcowa dnia 10-9-1931 r. (XX w.). 6) pieczęć [?] i nr 340 (XX w.). 7) o. prof. Edward
Iwo Zieliński OFMConv (XX/XXI w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy, półskórek brązowy, tłoczenia na grzbiecie ślepe, XVIII w.
T. 1, 1740, Pro Festis per Annum: Pars 1, Qua de Primis tribus Catechismi Capitibus,
videlicet [...] agitur
312
S. [48], 450, [18].
bibnet.lu: 000440106; BVB: BV011329399; HBZ: HT007412786; NEBIS: 003700225.
SW BP Gniezno: 1016/XVII (współopr. z 1015/XVIII)
T. 3, 1745, Pro Dominicis & quibusam Feriis: Pars 1, Picilegium Catechetico-Concionatorium Id Est: Conceptus Exegetici
S. [32], 546, [14].
BVB: BV011334518; GVK: 583587763.
Prow.: 1) Bibliotheca Radziejovien[sis] Obtulit P[ater] Nicol[aus] Iwanowski Praef[ectus] Schol[ar] 1773 (XVIII w.), 2) Wielebny ks. Bors Proboszcz Parafij w Boniewie. – XIX/
XX w. 3) pieczęć z wpisem odręcznym: Książkę ofiarował(a): Korecka po ś. p. ks. Bonie
ze Szczerwcowa dnia 10-9-1931 r. (XX w.). 4) SN: [?] (XX w.). 5) pieczęć: Bibljoteka Redakcyjna, OO. Franciszkanie, Niepokalanów i nr 350 (XX w.). 6) o. prof. Edward Iwo
Zieliński OFMConv (XX/XXI w.).
Opr.: tektura, płótno, półskórek brązowy, XVIII w.
T. 4, 1740, Pro Festis per Annum: Pars 1, Qua de Duobus ultimis Catechismi Capitibus,
videlicet [...] agitur
S. [10], 372, [19].
bibnet.lu: 000440106; HBZ: HT007412786; NEBIS: 003700225.
SW BP Gniezno: 1018/XVII (współopr. z 1017/XVIII)
12
Sébastien Dupasquier
Summa theologiae scotisticae, in qua ex fidei lumine, s. scripturae oraculis, ecclesiae
traditionibus, ac decretis, ex ss. pp. ac theologorum sententia, & rectae rationis ductu.
Religionis christianae mysteria, dogmata, sacramenta, & leges breviter, & scholasticè
explicantur, & propugnantur ad mentem doctoris subtilis. / A P. F. Sebastiano Dupasquier,
min. convent. S. theologiae lectore emerito, doctore, ac provinciae seraphici sancti Bonaventurae exprovinciali conscripta...
Patavii: Typis Seminarii, apud Joannem Manfrè, 1706.
8 t., 8o.
T. 1., s. [14], 846.
HBZ: HT007145466; OCLC: 634753518; SUDOC: 098020730.
313
Prow.: 1) Ex libris F[rat]ris Antonii [Vladislai] Adamowicz O[rdo] M[inorum] C[onventualium] S[anct]i Fr[ancis]ci (XVIII w.), 2) Ex libris F[rat]ris Constantini Kossowski Min[orita]
Conventus Culm[ensi]s (XVIII w.). 3) [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Rps: na pierwszej karcie trudny do odczytu łaciński wiersz (XVIII w.).
Opr.: brak.
T. 2, De Mysterio Trinitatis, & de Angelis.
S. [8], 567.
HBZ: HT007145466; OCLC: 634753643; SUDOC: 098020730.
Prow.: 1) Ex libris F[rat]ris Antonii [Vladislai] Adamowicz O[rdo] M[inorum] C[onventualium] S[anct]i Fr[ancis]ci (XVIII w.), 2) Ex libris F[rat]ris Constantini Kossowski
Min[orita] Conventus Culm[ensi]s (XVIII w.). 3) [klasztor franciszkanów w Grodnie]
(XVIII w.).
Opr.: brak.
T. 3, De Creaturis corporalibus, maxime de homine. De summo eius bono. De peccatis, ac
virtutibus moralibus, Tract. IV. V. VI. & VII.
S. [12], 691.
HBZ: HT007145466; OCLC: 634753711; SUDOC: 098020730.
Prow.: 1) Ex libris F[rat]ris Antonii [Vladislai] Adamowicz O[rdo] M[inorum] C[onventualium] S[anct]i Fr[ancis]ci (XVIII w.), 2) Ex libris F[rat]ris Constantini Kossowski Min[orita] Conventus Culm[ensi]s (XVIII w.). 3) Pro Conventui Liber iste Theologiae Grod[nensis] M[inorum] Co[nventua]lium (XVIII w.). 4) [klasztor franciszkanów w Grodnie]
(XVIII w.).
Rps: na ostatniej karcie trudny do odczytu łaciński wiersz (XVIII w.).
T. 4, Tract. VIII. De Actibus humanis, & Regulis morum tam internis, scilicet de conscientia,
quam externis, scilicet de legibus.
S. [10], 635.
HBZ: HT007145466; OCLC: 634753761; SUDOC: 098020730.
314
Prow.: 1) Ex libris F[rat]ris Antonii [Vladislai] Adamowicz O[rdo] M[inorum] C[onventualium] S[anct]i Fr[ancis]ci (XVIII w.), 2) Ex libris F[rat]ris Constantini Kossowski Min[orita] Conventus Culm[ensi]s (XVIII w.). 3) [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Opr.: brystol, XX w.
T. 5, Tract. IX. de Gratia, justificatione, & merito. Et X. de virtutibus supernaturalibus.
S. [12], 828.
HBZ: HT007145466; OCLC: 634753799; SUDOC: 098020730.
Prow.: 1) Ex libris F[rat]ris Antonii [Vladislai] Adamowicz O[rdo] M[inorum] C[onventualium] S[anct]i Fr[ancis]ci (XVIII w.), 2) Ex libris F[rat]ris Constantini Kossowski Min[orita] Conventus Culm[ensi]s (XVIII w.). 3) [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Rps: na pierwszej karcie trudny do odczytu łaciński wiersz (XVIII w.).
Opr.: tektura, skóra brązowa, bez tłoczeń, XVIII w.
13
Ludwik Elbing
Relacya o wielkiey świątnicy albo bazylice assyskiey, głowie y matce całego braći mnieyszych zakonu, w którey się konserwuie chwalebne, całe y nienaruszone w postaci żywego: stoiącego cudownie na nogach, ciało seraficznego oyca y patryarchy Franciszka
Ś. z dwudziestą ciał błogosławionych towarzyszów iego, y innych, z wielą znacznych
swiętych relikwii; przy tym, O wielkim Portiuncula nazwanym odpuśćie, y solenney dnia
1. sierpnia do kośćioła P. M. anielskiey processyi, o generałach FF. min. conv. wszytkich,
o męczennikach, biskupach y innych świątobliwośćią zaleconych franćiszkanach Polakach. Z WW. S. teol: mag: Carosego y Petrellego, franćiszkanów prowincyii assyskiey,
y innych godnych autorów polskich zebrana. Wielmożnemu Jego Mości Panv Antoniemv
z Gledzianowa Bełhackiemu Cześnikowi y pisarzowi grodzkiemu, krakowskiemu etc. na
wiązanie ofiarowana y do druku podana... / Ludwik Elbing.
W Krakowie: w Drukarni Jakuba Matyaszkiewicza J. K. M. Typogr., 1727.
4o, s. [28], [386], [24].
E: XVI, 33.
Prow.: 1) X. Kobielskiego (XVIII/XIX w.), 2) Michał Dieciuchowicz (XVIII/XIX w.). 3) Idziński Jozef (XVIII/XIX w.). 4) Jana Idzińskiego (XVIII/XIX w.). 5) Conventus R[adziejoviensis – ?] (XVIII/XIX w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy, XVIII w.
315
14
Jean-Baptiste Gonet
Clypeus theologiae thomisticae, contra nouos eius impugnatores / Authore & propugnatore P.F. Ioanne Baptista Gonet... / Tomus Secundus: Continens Tractatus de Praedestinatione, de Trinitate, de Angelis, & de Homine.
Coloniae Agrippinae: Sumptibus Ioannis Wilhelmi Friessem junioris, 1671.
4o, [12], 558 s.
bibnet.lu: 000478270; BVB: BV035336700; OBV: AC06721442; RERO: R005901158.
Prow.: 1) Librum hunc applico Bibliothecae Conventus Posnaniensis pro studio. Frater
Paulinus Kleina Minister Prov[incia]lis (XVII/XVIII w.), 2) SN: 148 (XVII w.).
Rps: rękopis łaciński wklejony w oprawę – XV w.
Opr.: tektura, skóra brązowa, XVII w.
15
Bartholomäus Holzhauser
Biographia Venerabilis Servi Dei Bartholomaei Holzhauser Vitae Communis Clericorum
Saecularium Restauratoris: Accedunt Ejusdem In Apocalypsim Commentarii Plane Admirabiles.
Bambergae: Sumptibus Tobiae Goebhardt, bibliopolae Universitatis, 1784.
8o, s. [8], 512, [8].
BVB: BV004266741; GVK: 453050166; OCLC: 491562263; SBB: Au 10555; SUDOC:
067972527.
Prow.: 1) Conventus [?] (XVIII w.), 2) pieczęć „Pertinet Ad Clericatum Friburgi”.; R 66
(XIX w.).
Opr.: tektura, skóra jasnobrązowa, tłoczenia złote na grzbiecie, XVIII w.
16
Aleksy Koralewicz
Additament do kronik Braci mnieyszych S. Franciszka albo Genealogia Reformy do krolestwa Polskiego za konsensem stolice apostolskiey wprowadzoney, y Erekcya dwuch Prowincyi Mało y Wielkopolskiey, utwierdzoney wywiedziona przez X. Alexego Koralewicza
Zakonu O. S. Franciszka Reformata Prowincyi Wielkopolskiej Oyca y S. Teologij Lektora
y do druku z pozwoleniem Starszych podana.
316
W Warszawie: w Drukarni J. K. M. WW: OO: Scholarum Piarum, 1722.
Fol, s. [12], 244, [8].
E: XX, 81.
Prow.: Conventus Ravicensis (XVIII w.).
Opr.: tektura, skóra brązowa, XVIII w.
17
Leo a Sancto Laurentio
R. P. Leonis à S. Laurentio Conciones adventuales; De Peccatis Alienis, Figurante Verbum
Incarnatum...
Augustae Vindelicorum: Sumptibus Matthaei Rieger, Bibliopolae, 1764. Ps. 3. 4o
Ps. 1. – [2], s. 142, [30].
BVB: BV040514000; OCLC: 320665997.
Prow.: 1) Hic Author Comparatus est per me Fr[atrem] Felicem Sawicki [...] A[n]no
1790 Die 21 Augusti Post fata pro Conventu Visogrode (XVIII w.), 2) SN: F. 116 (XVIII w.).
3) SN: B 26. (XIX w.). 4) sygn. BAA Gniezno: 24,118. (XIX w.).
Ps. 2. – s. [6], 157, [33].
OCLC: 320665997.
Prow.: sygn. BAA Gniezno: 24,119 (XIX w.).
Ps. 3. – s. [4], 104, [24].
OCLC: 320665997.
Prow.: sygn. BAA Gniezno: 24,120. (XIX w.).
18
Missae
Missae pro defunctis juxta usum Ecclesiae Romanae cum Ordine et Canone extensae:
Cum speciali licentia Ordinarii.
317
Częstochowa: Typis Clari-Montis Częstochoviensis, 1791.
4o, 32 s.
E: XXII, 424.
Prow.: Conventus [?] (XVIII w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy, półskórek czarny (XVIII w.).
19
Officia
Officia sanctorum: antiqua nonnulla, et recentiora ognia, In Nova Editione Breviarii Franciscani Vel Correcta, Vel Innovata, Et juxta Kalendarium Romano-Seraphicum Disposita,
Et Impressa, Pro Omnibus Eodem Breviario Utentibus.
[Kepten!]: ex ducali campionensi typographeo, per Aloysium Galler, 1786.
4o, s. [7], 136, [32].
BVB: BV011888477; HBZ: HT008811695; OBV: AC07757578; OCLC: 11355724.
Współopr. z nr 9. Prow. (1–4) – zob. nr 9.
Prow.: 1) Hic Liber comparatus est sub Regimine [...] Gvardiani Adalberti Dybue pro
Choro Conventus Ravicensis Anno D[omi]ni 1789 Die 1ma Aprilis, 2) sygn. BS Gniezno: 26225 (XIX w.).
20
Heinrich Opitz
Henrici Opitii, S. Theol. D. Hatsar leshon ha-kodesh: Hoc Est Atrium Linguae Sanctae:
Quo Exhibentur I. Consilium De Studio Linguae S. Etiam [...] II. Grammaticae Hebr.
Compendium [...] III. Textus cum Paraxi Hebraeo-Analytica [...] IV. Lexici Hebraei Compendium Frequentiorum [...] V. Index Anomalorum Difficiliorum [...] – [...] Hac Nova Editione Auctum M. Ioanne Georgio Hagero [...] / A Joanne Georgio Hagero. – (Lipsiae:
Litteris Bittorffianis).
Lipsiae: svmtibvs [!] Ioannis Henrici Zedleri; Lipsiae: prostat apvd Io. Sam. Heinsivm,
1740 (Lipsiae: Litteris Bittorffianis).
4o, s. [4], 163, [1].
BSZ: 366101412; SUDOC: 154019801.
Prow.: 1) Z biblioteki Adama Dorozyńskiego (XVIII w.), 2) [klasztor OO. Franciszkanów
w Grodnie] (XVIII w.).
318
Rps: liczne glosy łacińskie w słowniku wyrazów hebrajskich (XVIII w.).
21
Francisco de Osuna
Pars Occidentalis in accommodas hisce temporibus Evangeliorum quadragesimalium
expositiones: a dominica Septuagesimae vsq[ue] ad feriam secundam Resurrectionis: ad
hæc septem sermones beatæ Mariæ sub hoc, beatus venter qui te portauit, pro diebus
sabbatinis: & Passio compassionis Christi / per F. Franciscum ab Ossuna Bethicum in lucem prodita; accessit index locupletissimus.
Venetiis: apud Io. Antonium Bertanum, 1583.
8o, s. [14], 781, [1].
BNF: 31043483; OCLC: 496595635; SUDOC: 079715567.
Prow.: 1) Ex Libris M. Danielis Łabecky (XVII w.), 2) Pauli R[...] (XVII w.). 3) Pro Bibliotheca loci Warssawien[si] ad S. Annam (XIX w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy, półskórek brązowy, XIX w.
SW BP Gniezno: 507/XVI
22
Series
Incipit Series BB. VV. PP. ac FF., Qui Miraculis, Sanctitate, Virtutibus Doctrina clari, ex hic
vita decesserunt. Ex Menol: Ord:, & Manusc: Conven: dusumpta.
b.m.wyd., [ca 1790].
8o, k. 368.
E: ?
Def.: brak ostatnich 10 kart.
Prow.: 1) Conventus Posnaniensis [OFMObs.] (XVIII/XIX w.), 2) SN: F 320 (XIX w.).
Opr.: brak.
Uwaga: Na każdej kolejnej karcie tego druku wydrukowano każdy kolejny dzień roku
kalendarzowego. Pod datami dziennymi wydrukowane wykazy zmarłych bernardynów z podaniem dat rocznych ich śmierci, imion i nazwisk, statusu w hierarchii zakonnej, miejsca śmierci (klasztoru).
Rps: na większości kart ręcznie dopisywane imiona i nazwiska bernardynów zmarłych po 1790 r. według schematu podanego w powyższej uwadze.
319
23
Piotr Skarga
Artes duodecim sacramentariorum seu Zuingliocaluinistarum, quibus oppugnant, & totidem arma catholicorum quibus propugnant praesentiam corporis D.N. Iesu Christi in eucharistia. Contra Andream Volanum huius haereticae pestis in Lituania archiministrum /
Authore Petro Scarga...
Vilnae: Typis & sumptibus illustrissimi domini D. Nicolai Christophori Radiuili ducis
Olycae & Nesuis, 1582.
4o, s. 424, [10].
E: XXVIII, 133; HBZ: HT003776429; OCLC: 253095810; SBB: Dg 8268.
Def.: brak karty tytułowej.
Prow.: 1) Ex libris Christophori Myszczynski Notarii A[...] (XVIII w.), 2) Conventus [?]
(XVIII w.).
Opr.: tektura, papier czarny marmurkowy, półskórek brązowy, tłoczenia na grzbiecie
złote, XIX w.
SW BP Gniezno: 141/XVI
24
Piotr Skarga
Kazania Na Niedziele Całego Roku / Wielebnego Xiędza Piotra Skargi Towarzystwa Jezusowego ... Tom Pierwszy.
Sandomierz: w Drukarni Sandomirskiej, 1792.
3 t., 8o.
T. 1, s. [24], 576.
E: XXVIII, 145.
Prow.: 1) Ex libris C[ongregatio] Missionis Gn[esna] (XVIII/XIX w.), 2) SN: K. 26,31
(XIX w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy, półskórek brązowy, tłoczenia na grzbiecie ślepe, XVIII w.
T. 2., s. [8], 400.
E: XXVIII, 145.
Prow.: 1) Ex libris C[ongregatio] Missionis Gn[esna] (XVIII/XIX w.), 2) SN: K. 26,31; X 297
(XIX w.).
320
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy zielony, półskórek brązowy, tłoczenia na
grzbiecie ślepe, XVIII w.
T. 3: Kazania Odswiętne Przedrukowane, s. [8], 334.
E: XXVIII, 145.
Prow.: 1) Ex libris C[ongregatio] Missionis Gn[esna] (XVIII/XIX w.), 2) SN: K. 26,32
(XIX w.).
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy szary, półskórek brązowy, tłoczenia na
grzbiecie ślepe, XVIII w.
25
Statuta
Statuta Fratrum Minorum Observantium S.P.N. Francisci almae provinciae Majoris Poloniae S. Mariae Angelorum: ex antiquis ordinationibus BB. PP. Ladislai de Gielniow et
Raphaelis de Proszewice ac recentioribus constitutionobus generalibus et decretis apostolicis compilata [...] Anno Domini 1728...
Schlichtingkowiae: typis Johann Godofried Hasii, 1728.
4o, s. [4], 254.
BVB: BV022338802; GVK: 402795822; OCLC: 249963234; SBB: Cg 8228.
Prow.: 1) Conventus [?] (XVIII w.), 2) Księgarnia Antykwariat Dom Książki; nr E 576984
(XX w.).
26
Christoph Christian Sturm
Rok fizyczno-moralny czyli Uwagi nad dziełami Boga, w porządku natury i Opatrzności
uważanemi: na każdy dzień roku rozłożone.
Warszawa: w drukarni kosztem Piotra Zawadzkiego, 1792 [i.e. post 10 I 1793].
4 t., 8o.
T. 1: Styczeń, luty, marzec, s. [8], 123, [8], 128–239, [6], 244–360, [3].
E: XXIX, 368; OCLC: 836778966.
321
Prow.: 1) Ex Libris Patris Petri Slimkiewicz (XVIII w.), 2) X. J[an] Zienkiewicz (XIX w.).
3) W. K. (XIX w.).
Rps: 1) na pierwszej stronie okładki zapis ks. Zienkiewicza: „Dziełko to po xięgarniach
wyprzedane. Kosztuje za [?] 24”; 2) na dwóch ostatnich stronach za tekstem oraz na
trzeciej stronie okładki opis dzieła, jako całości wielotomowej, jego celu merytorycznego i wydawniczego. Noty te zapisał ks. Zienkiewicz w Gnieźnie, 24 XII 1832 r.: „Rok
fizyczno-moralny czyli uwagi nad dziełami Boga, w porządku natury i opatrzności
uważanemi, na Każdy dzień roku rozłożone, w Warszawie, w drukarni I Kosztem Piotra Zawadzkiego, 1792. 8. / Wychodziło to pismo co miesiąc przez jeden rok i te 12.
numerów składną cztery tomy. Wydawcą bezimiennym był Wincenty Roch Karczewski, który dwa miał główne zamiary w wydaniu tych uwag, jak sam w przedmowie
do pierwszego numeru oświadcza, a przez cały ciąg dzieła rzeczywiście dotrzymał.
Chciał on zaś najprzód, aby ci, którym wiek lub inne zabawy nie pozwalają ćwiczyć się
w głębszych umiejętnościach, mogli znaleźć w jego dziele wiadomość tego wszystkiego, co tylko nayistotniej potrzebne jest do poznania w zbiorze natury i co nas naybliżej dotyka. Powtóre, starał się wskazać młodzieży jakim sposobem ma dla siebie
czerpać naukę mądrosci i cnoty w rozważaniu przyrodzonych rzeczy. Korzystał zaś
Autór z dzieł Biuffona, Derhuna, Vulcera, Bonneta, Pliusza i innych. Treść np. rzeczy
w I. numerze, jest uwagi z okoliczności nowego roku – o dobrodzieystwach, które odbieramy od Boga w zimie nie bacząc na nie – o rozmaitem użyciu ognia – o zabawach
zimowych – opatrzność troskliwą w zimie ma pieczę o zwierzętach – o szczególnym
stanie człowieka podczas snu – rozważanie nieba zasłanego gwiazdami i. t. d. Prawdziwa szkoda, ze to pismo dłużej nie wychodziło I że tych czterech tomów nawet
w Ksiegarniach dostać nie można. / Hist. lit. pol. Fel. Benth., t. I. Karta 131 w Warszawie
– 1814. – / Pisałem w Gnieźnie, d. 24. Grudnia 1832. / X. Zienkiewicz”.
Opr.: tektura, papier brązowy marmurkowy szary, półskórek brązowy, XVIII w.
27
Thomas a Kempis
De Imitatione Christi libri quatuor ex recensione Rosweydi Heriberti Societatis Jesu. Editio
nova praeter auctoris vitam, additis indicibus illustrata et impressa. Permissu Superiorum.
Vilnae: typis S. R. M. Acad. Societatis Jesu, 1757.
16o, s. [36], 544, [98].
E: XXXI, 203.
Prow.: 1) [...] (XVIII w.), 2) [...] (XVIII w.). 3) [klasztor franciszkanów w Grodnie] (XVIII w.).
Opr.: tektura, skóra brązowa, bez tłoczeń, XVIII w.
322
28
Michael Abraham Trotz
Nouveau Dictionnaire François, Allemand Et Polonois: Enrichi De Plusieurs Exemples De
L’Histoire Polonoise, Des termes Ordinaires Des Arts Et Des Remarques De Grammaire Les
Plus Necessaires, Avec Une Liste Alphabetique Des poetes Et De Meilleurs Livres Polonois.
/ Par Michel Abraham Trotz, Varsovien.
Leipzig: chez Jean Frederic Gleditsch, 1772–1779.
2 t., 8o.
T. 2, [I-Z], s. [8], kol. [3041]–6128, s. [15], [1] k. frsp.
E: XXXI, 336; GVK: 151822360; HeBIS: 189880333; OCLC: 444456497.
Prow.: Felixa Rozalia Ciemniewska. Ofiarowała do Biblioteki XX. Karmelitów bosych
Warszawskich 1859 (XIX w.).
Indeks miejsc wydania, drukarzy i nakładców
Bez miejsca wydania i drukarza/nakładcy 22, 9
POLSKA (w granicach historycznych):
Częstochowa:
Typi Clari-Montis Częstochoviensis 18
Kraków:
Matyaszkiewicz Jakub 13
Nysa:
Schubart Ignaz Konstantin 7
Sandomierz:
Drukarnia Sandomierska 24
Szlichtyngowa:
Haase Johann Gotfried 25
Vilnius:
Drukarnia Akademicka Societatis Jesu 27
Radziwiłł Mikołaj Krzysztof 23
Warszawa:
Collegium Scholarum Piarum 16
Zawadzki Piotr 26
Wrocław:
Drukarnia Akademicka Collegii Societatis Jesu 6
NIEMCY
Augsburg:
Rieger Matthaeus 17
Rieger Matthaeus (und Söhne) 3, 4, 5
Wolff Matthias (Witwe) 11
Bamberg:
Göbhardt Tobias 15
Kempten im Allgäu:
Galler Aloysius 19
Kolonia:
Aich Heinrich von 10
Friessem Johann Wilhelm II 14
Hierat Anton 2
Lipsk:
Gleditsch Johann Friederich 28
Heinsius Johann Samuel 20
Litteris Bittorffianis 20
Zedler Johann Heinrich 20
WŁOCHY
Padwa:
Typis Seminarii (Apud Giovanni Manfrè) 12
Wenecja:
Typographia Balleoniana 1
Bertano Giovanni Antonio 21
Stortis Gaspar de 8
Indeksp roweniencji
Bernardyni – klasztory:
Górka Klasztorna (Conventus Gorcensis) (XVIII w.) 2
Poznań (XVII–XIX w.) 14, 22
Franciszkanie – klasztory:
Grodno (XVIII w.) 1, 7, 8, 12, 20, 27
Niepokalanów (XX w.) 11
Radziejów (XVIII w.) 11, 13
Wyszogród (XVIII w.) 17
Karmelici bosi – klasztory:
Warszawa (XIX w.) 28
Misjonarze – klasztory:
Gniezno (XVIII–XIX w.) 24
323
324
Reformaci – klasztory:
Rawicz (XVIII w.) 9, 16, 19
Klasztory niezidentyfikowane (XVIII w.) 3, 4, 5, 6, 10, 15, 18, 23
Klerykat – Freiburg im Breisgau [!] (Clericatum Friburgi) (XIX w.) 15
Kościół św. Anny – Warszawa (XIX w.) 21
Bernardyni – zakonnicy:
Kleyna Paulin († 8 III 1718 w Skępem), eksprowincjał wielkopolski, kompozytor
kantyleny o NMP Skępskiej (zob. nr 22 w apendyksie, Series, k. 76) 14
Franciszkanie – zakonnicy:
Adamowicz Antoni Władysław (* 1678, † 9 XII 1733 w Grodnie), ojciec prowincji
(zob. GUMOWSKI, s. 88) 8, 12
Józef (XVIII w.) 11
Kąkolewicz Wojciech (XVIII w.) 11
Kossowski Konstantyn († 21 XI 1745 w Chełmnie), regent studiów w Krakowie,
w latach 1727–1730 prowincjał, zasłużony w renowacji kościoła i klasztoru
w Chełmnie (zob. E XX, 142–143; Nekrolog, k. 326; Pisarze, s. 237) 12
Michał (XVIII w.) 8
Sawicki Felicjan (XVIII w.), przebywał w klasztorze w Wyszogrodzie 17
Slimkiewicz Piotr? (XVIII w.) 26
Zieliński Iwo Edward (1939–2010) 10, 11
Reformaci – zakonnicy:
Chrzeliński Chryzostom († 1841), ostatni zakonnik w Woźnikach po kasacie tego
klasztoru (zob. E 2 ed./III, s. 202) 9, 19
Dybne Wojciech (XVIII w.), gwardian klasztoru w Rawiczu 9, 19
Inni:
Bona, ksiądz, zamieszkały w Szczerwcowie (XX w.) 11
Bors, ksiądz, proboszcz w Boniewie (XIX–XX w.) 11
Ciemniewska Feliksa Rozalia (XIX w.) 28
Dieciuchowicz Michał (XVIII–XIX w.) 13
Dorozyński Adam (XVIII w.) 20
Hans ? (XVII w.) 7
Idziński Jan (XVIII–XIX w.) 13
Idziński Józef (XVIII–XIX w.) 13
Kobielski (XVIII–XIX w.) 13
Korecka (XX w.) 11
Księgarnia Antykwariat Dom Książki (XX w.) 25
Łabęcki Daniel (XVII w.) 21
Myszczyński Krzysztof, notariusz biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława
Załuskiego (XVIII w.) 23
Nowakowski, kanonik (XVIII w.) 3, 4, 5
Oliotowski Jan (XVIII w.) 8
Otocki Walentyn, Vicarius Juratus w Kostrzynie (XVIII w.) 11
325
Paweł ? (XVII w.) 21
W. K. (XIX w.) 26
Zienkiewicz Jan (1796–1874), prałat, kanonik kapituły metropolitalnej w Gnieźnie
(XIX w.) 26
Proweniencje niezidentyfikowane:
(XVIII w.) 27
Indeks zapisów rękopiśmiennych
autografy dzieł 8
cytowane w katalogu zapisy rękopiśmienne 8, 26
glosy 2, 8, 20, 26
indeksy 3
modlitwy 8
rękopisy na pergaminie użyte do oprawy (XV w.) 14
spisy imienne 22
wiersz 8, 12
326
Katolicka Parafia Św. Franciszka w Hamburgu
vol. 5, 2014, s. 303–327
Stare druki z księgozbiorów klasztornych w zbiorach
Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie.
Apendyks do katalogu starych druków
Streszczenie
W artykule zaprezentowano 40 pochodzących z różnych klasztorów starych druków, które obecnie stanowią
zbiory Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie. Z bibliotek skasowanych klasztorów najpierw trafiły
m.in. do Biblioteki Archiwum Archidiecezjalnego i Biblioteki Seminaryjnej w Gnieźnie i były tam przechowywane w latach 1836–1975. W 1975 r. ówczesny metropolita gnieźnieńsko-warszawski kardynał Stefan Wyszyński
zwrócił gnieźnieńskim franciszkanom stare druki, które należały do ich klasztoru przed jego kasatą w 1831 r.
Jednak siedem rękopisów i 63 inkunabułów pozostało w książnicach Archidiecezji Gnieźnieńskiej.
Rękopisy zostały zarejestrowane w katalogach zespołu seminaryjnego opracowanych przez Tadeusza Trzcińskiego i Arkadiusza Mariana Lisieckiego oraz Jadwigę Rył. Inkunabuły zespołu seminaryjnego biblioteki katedralnej w Gnieźnie rejestruje natomiast katalog opracowany przed II wojną światową przez ks. Leona Formanowicza, a w latach 60. XX w. uzupełniony przez ks. Juliana Wojtkowskiego. Kolejne informacje o inkunabułach
biblioteki klasztornej franciszkanów w Gnieźnie znajdują się w katalogu inkunabułów opracowanym przez
Jadwigę Rył.
W formie ekwiwalentu za te rękopisy i inkunabuły gnieźnieński klasztor otrzymał z dubletów Biblioteki Archiwum Archidiecezjalnego i Biblioteki Seminaryjnej 58 starych druków innych proweniencji. Wśród nich były
egzemplarze pochodzące ze skasowanych wielkopolskich klasztorów oraz z polskich i zagranicznych książnic
prywatnych.
Ponadto w latach 2008–2013 autor niniejszego opracowania, pełniący funkcję bibliotekarza Biblioteki Prowincjalnej Franciszkanów w Gnieźnie, włączył do jej działu zbiorów specjalnych 17 starych druków – bibliofilską
spuściznę po zmarłych współbraciach oraz książki zakupione osobiście na kiermaszach od prywatnych kolekcjonerów.
Opisy bibliograficzne prezentowanego katalogu starych druków zostały skonfrontowane z zagranicznymi katalogami centralnymi dostępnymi online. Opisy cech indywidualnych poszczególnych egzemplarzy sporządzono
wedle polskiej wersji międzynarodowej normy opisu starych druków ISBD(A).
Słowa kluczowe
franciszkanie, bernardyni, misjonarze św. Wincentego à Paulo, karmelici bosi, reformaci, Biblioteka Prowincjalna
Franciszkanów, Gniezno, starodruki, biblioteka, klasztor, kasata
327
vol. 5, 2014, p. 303–327
Catholic Parish of St. Francis in Hamburg
Early printed books from monastery libraries in the collection
of the Franciscan Provincial Library in Gniezno.
Appendix to the catalogue of old prints
Summary
The article presents 40 early printed books, acquired from different monasteries, which currently belong to the
collection of the Franciscan Provincial Library in Gniezno. Initially, they were handed over from dissolved monasteries to – among other institutions – the Archdiocesan Archive Library and the Seminary Library in Gniezno,
where they remained between 1836 and 1975. In 1975, the then Gniezno-Warszawa metropolitan archbishop,
cardinal Stefan Wyszyński, returned to the Gniezno Franciscans the early printed books which they had been
in possession of before the 1831 suppression. However, seven manuscripts and 63 incunabula remained in the
libraries of the Gniezno Archdiocese.
The manuscripts have been recorded in the catalogues of the seminary library prepared by Tadeusz Trzciński,
Arkadiusz Marian Lisiecki, and Jadwiga Rył. The incunabula from the seminary library of the cathedral library in
Gniezno are present in the catalogue created by Fr Leon Formanowicz before World War II, and supplemented
in the 1960’s by Fr Julian Wojtkowski. Further information on the incunabula of the Franciscan monastery library in Gniezno can be found in a catalogue prepared by Jadwiga Rył.
By way of compensation for these manuscripts and incunabula, the Gniezno monastery received 58 early
printed books of different provenance from the duplicates owned by the Archdiocesan Archive Library and the
Seminary Library. Among them there were items from dissolved Greater Poland monasteries as well as from
Polish and private foreign book collections.
Moreover, in 2008–2013, the author – librarian at the Franciscan Provincial Library in Gniezno – incorporated
17 early printed books, a bibliophile inheritance from the deceased fellow brothers, and books personally acquired at fairs from private collectors, into the library’s special collection section.
Bibliographic descriptions presented in the catalogue of early printed books have been compared with foreign central catalogues available online. Descriptions of individual features of the items have been prepared
in compliance with the Polish version of the international standard of early printed books description ISBD(A).
Keywords
Franciscans, Bernardine Fathers (Franciscan Observants), Congregation of the Mission, Discalced Carmelites,
Franciscans of the strict observance (Reformati), Franciscan Provincial Library, Gniezno, early printed books,
library, monastery, dissolution
edycje źródłowe
source editions
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
vol. 5, 2014, s. 331–367
Arkadiusz WOJTYŁA
Instytut Historii Sztuki
Uniwersytet Wrocławski
Przebieg postępowania kasacyjnego w opactwie
norbertanów przy kościele św. Wincentego we Wrocławiu
w świetle Akt Büschinga ze zbiorów
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu*
Zachowane w zbiorach Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu tzw. Akta Büschinga (Acta manualia die Uebernahme der Bibliotheken,
Kunstsammlungen & Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betreffend.
Büsching, sygn. IV.F.267)1, sporządzone przez komisarza sekularyzacyjnego Johanna Gustava Gottlieba Büschinga (1783–1829)2, są od dwóch lat przedmiotem
transliteracji3. Obejmują one dokumentację przedstawiającą m.in. proces zabezpieczania i rozdysponowywania archiwaliów, księgozbioru oraz obiektów sztuki
pozostałych po opactwie norbertanów we Wrocławiu4, skasowanym w listopadzie
1 U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, A. WOJTYŁA, Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się
w 1811 r. w opactwie norbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarza i sprawozdania z postępowania kasacyjnego z „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 295–329.
2 Monografia poświęcona Büschingowi: M. HAŁUB, Johann Gustav Gottlieb Büsching 1783–1829. Ein Beitrag zur Begründung der schlesischen Kulturgeschichte, Wrocław 1997. Büschingowi cały rozdział swojej
książki poświęciła J. KINNE, Die klassische Archäologie und ihre Professoren an der Universität Breslau im 19.
Jahrhundert. Eine Dokumentation, Dresden 2010, s. 20–41.
3 U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Sprawozdanie z wstępnych prac nad wydaniem „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 432–433; EADEM, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach
30 X 2012–30 IV 2013 r., ibidem, 2, 2013, s. 514–515; EADEM, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt
Büschinga” w dniach 30 IV–30 X 2013 r., ibidem, 3, 2013, s. 461–462; EADEM, Sprawozdanie z postępu prac nad
wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., ibidem, 4, 2014, s. 481.
4 Więcej o historii opactwa norbertanów we Wrocławiu H. GRÜGER, Schlesisches Klosterbuch. Breslau,
St. Vinzenz, Benediktiner-, dann Prämonstratenserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau”, 24, 1983, s. 67–96.
332
1810 r.5 na mocy edyktu sekularyzacyjnego króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III
z 30 X 1810 r.6
Kompleks budynków wchodzących w skład założenia klasztornego opactwa norbertanów odegrał ogromną rolę w procesie zagospodarowywania archiwaliów, księgozbiorów oraz obiektów sztuki po skasowanych klasztorach śląskich. To tutaj, w budynku klasztoru, swoją siedzibę miał Büsching, a także odpowiedzialna za sprawy
finansowe Królewska Kasa Administracyjna (Königliche Administrations-Kasse), która
zajęła dawną opatówkę. Także w budynku klasztoru norbertanów od 11 XII 1810 r.
cztery razy w tygodniu (we wtorki, środy, piątki i soboty) zbierała się powołana miesiąc wcześniej, królewskim rozkazem gabinetowym z 12 XI 1810 r., Główna Komisja
Sekularyzacyjna (Haupt-Säkularisations-Commission zur Aufhebung der Stifter und
Klöster in Schlesien, dalej: GKS), na której czele stał wiceprezydent kamery śląskiej
Ewald Georg von Massow (1754–1820)7, a członkami byli: wiceprezydent prowincji
śląskiej Friedrich Theodor von Merckel (1775–1846)8 oraz radcy państwowi Christian von Haugwitz (1752–1832)9, Heinrich Albert Wilckens (1772–1835)10, Friedrich
Schultz (1781–1834)11 i Friedrich Samuel Gottfried Sack (1738–1817)12.
W pierwszej kolejności, w poprzednim tomie „Hereditas Monasteriorum”, omówione i wydane zostały: stanowiące rezultat prac Büschinga tzw. pierwsze sprawozdanie (Erster Berichte) oraz inwentarz13. W niniejszym tomie przedstawiamy wszystkie
pozostałe akta dotyczące opactwa wrocławskich norbertanów zawarte w Aktach
Büschinga. Znajdują się one w czterech pierwszych (z pięciu) poszytów (tomów) skła5 U.-K. ERLER, Rechts- und verfassungsgeschichtliche Problems der Säkularisation durch den Preuβischen
Staat in Schlesien in J. 1810, mps pracy doktorskiej, Frankfurt am Main 1978, s. 119, podaje jako datę kasaty
20 XI 1810 r.; I. H. PICHLER, Silesia Norbertina. Prämonstratenserklöster in Schlesien, „Schlesien. Vierteljahrsschrift für Kunst, Wissenschaft und Volkstum”, 29, 1984, 1, s. 7, wspomina natomiast, że radca rządowy
Friedrich Albert Zimmermann wkroczył do klasztoru z rozkazem kasacyjnym dzień wcześniej, 19 listopada,
w godzinach popołudniowych (czyli o godz. 14).
6 M. DERWICH, Edykt kasacyjny króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r.: edycja i tłumaczenie, [w:]
M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle
procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I, Colloquia, 8/II), Wrocław 2014,
s. 19–21.
7 R. STRAUBEL, Biographisches Handbuch der Preussischen Verwaltungs- und Justizbeamten, 1740–1806/15,
München 2009, s. 623.
8 O. LINKE, Friedrich Theodor von Merckel im Dienste fürs Vaterland, Bd. 2: Bis Januar 1813 (Darstellungen
und Quellen zur schlesischen Geschichte, 10), Breslau 1910, s. 83.
9 S. SKALWEIT, Haugwitz, Heinrich Christian Curt Graf von, [w:] Neue Deutsche Biographie, t. 8, Berlin 1969,
s. 94–95.
10
R. STRAUBEL, Biographisches Handbuch, s. 1101–1102.
11 Obszerny życiorys (Christopha Ludwiga) Friedricha Schultza został opublikowany w H. DÜNTZER (red.),
Briefwechsel zwischen Goethe und Staatsrath Schultz, Leipzig 1853, s. 1–130.
12 S. LOMMATSCH, Sack, Friedrich Samuel Gottfried, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 37, Berlin 1894,
s. 307–315.
13
U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, A. WOJTYŁA, Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne.
Przebieg postępowania kasacyjnego w opactwie norbertanów we Wrocławiu
333
dających się na Akta Büschinga. W tomach 1–2 zastosowano foliację, w tomach 3–4
natomiast paginację, stąd w niniejszym aneksie znajdują się transliteracje zarówno
kart (w tomach 1–2, odpowiednio recto – verso), jak i stron (w tomach 3–4). Jest to
w sumie 37 akt (31 listów i sześć not):
1. 10 odpisów listów Büschinga do GKS (t. 1, k. 27r–v, 38r–v, 52r, 63r, 90r–v, 140r–v,
176r, 188r; t. 2, k. 26r; t. 4, s. 229);
2. dziewięć odpisów listów Büschinga do innych adresatów, mianowicie do: dyrektora szkoły artystycznej we Wrocławiu (Königliche Kunst- Bau- und Handwerkschule)14,
Carla Daniela Friedricha Bacha (1756–1829)15 (t. 1, k. 36r), radcy rządowego i komisarza specjalnego do sprawy kasaty opactwa norbertanów, Friedricha Alberta Zimmermanna (1745–1815)16 (t. 1, k. 37r), radcy rządowego Friedricha Wilhelma Neumanna
(1763–1835)17, członka GKS i radcy stanu Friedricha Schultza18 (t. 1, k. 42r), zarządcy
mienia po skasowanym opactwie, Johanna Innozenza Schmidta (t. 1, k. 65r), kanclerza pruskiego Karla Augusta von Hardenberga (1750–1822)19 (t. 1, k. 66r), dyplomaty
i archeologa Johanna Daniela Wilhelma Ottona Uhdena (1763–1835)20 (t. 1, k. 47r–49r,
74r–76r), Leyfera, organisty w kościele św. Wincentego we Wrocławiu (t. 1, k. 147r,
185r) oraz ostatniego opata klasztoru norbertanów, Augustinusa II Neandera († 1845)21
(t. 3, s. 35–36);
3. 10 listów GKS do Büschinga (t. 1, k. 39r, 89r; t. 2, k. 20r, 31r, 48r, 104r; t. 3, s. 49–52;
t. 4, s. 221, 249–252, 283);
4. dwa listy do Büschinga od innych osób, prawdopodobnie wspomnianych wyżej
Friedricha Alberta Zimmermanna (t. 1, k. 81r) i Johanna Innozenza Schmidta (t. 1,
k. 135r);
5. sześć not Büschinga dotyczących poniesionych kosztów (t. 1, k. 176v; t. 2, k. 68r),
wypożyczeń z biblioteki klasztornej (t. 1, k. 38r, 44r, 55v) oraz komisyjnej weryfikacji
obrazów ze zbiorów klasztoru (t. 1, k. 55r).
14 P. ŁUKASZEWICZ, P. BANAŚ, Akademia Sztuk Pięknych, [w:] J. HARASIMOWICZ (red.), Encyklopedia Wrocławia,
Wrocław 2000, s. 26.
15
P. ŁUKASZEWICZ, Bach Carl Daniel (David) Friedrich, ibidem, s. 50.
16
W. KUNICKI, Zimmermann Friedrich Albert, ibidem, s. 955.
17
R. STRAUBEL, Biographisches Handbuch, s. 683.
18
Zob. przyp. 11.
19 H. V. SYBEL, Hardenberg, Carl August Fürst von, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 10 (1879),
s. 572–590.
20 B. V. SCHÖNFELS, Wilhelm Uhden. Ein Leben in Rom und Berlin. Klassischer Archäologe, preußischer Gesandter am Vatikan und fast vergessener Mitbegründer der Humboldt- Universität, Hildesheim 2014. O relacji
między Büschingiem a Uhdenem: H. JESSEN, Büsching und Uhden. Ein Briefwechsel, „Beiträge zur Geschichte
der Stadt Breslau. Neue Folge der Mitteilungen aus dem Stadtarchiv und der Stadtbibliothek”, 7 (1939),
s. 93–124.
21 Augustinus II Neander był opatem klasztoru norbertanów we Wrocławiu w latach 1809–1810. Po sekularyzacji klasztoru otrzymał państwową pensję roczną w wysokości 700 talarów. Od 1822 r. był kanonikiem katedry wrocławskiej – I. H. PICHLER, Silesia Norbertina, s. 7–8.
334
Już 18 XII 1810 r. Büsching napisał list do wspomnianego wyżej Carla Daniela Friedricha Bacha, w którym powiadamiał go o przybyciu do Wrocławia w celu przejęcia
i zabezpieczenia zbiorów bibliotecznych, archiwalnych i artystycznych pochodzących z sekularyzowanych klasztorów oraz prosił o pomoc w wyborze i wyszukiwaniu
obrazów, zapraszając go w tym celu do budynku dawnego klasztoru norbertanów,
w którym wówczas mieszkał (t. 1, k. 36r). Wiązało się to z planami Büschinga stworzenia galerii malarstwa w budynku poklasztornym po kanonikach regularnych św. Augustyna na Piasku. Büsching nawiązał do tychże planów w liście do GKS z 9 XII 1810 r.,
w którym – utyskując na znaczne koszty i niewygody związane z tymczasowym magazynowaniem zbiorów w dawnym klasztorze św. Wincentego – prosił o przyspieszenie prac nad przygotowaniem budynku na Piasku jako docelowego miejsca gromadzenia skasowanych zbiorów (t. 1, k. 27r–v).
Bach przyjął zaproszenie. Jeszcze w tym samym miesiącu, 29 XII 1810 r., Büsching
sporządził wykaz obrazów z kościoła klasztornego norbertanów wrocławskich, które
zdaniem jego samego, Bacha oraz Johanna Gottlieba Rhodego (1762–1827)22, pisarza i nauczyciela w szkole wojskowej, zasługiwały na umieszczenie w tej planowanej
galerii. Wykaz zawiera 28 obrazów, głównie ołtarzowych i o tematyce religijnej, np.
Narodziny Jezusa, w tym jeden uznany tu za kopię nieznanego dzieła Antoona van
Dycka (1599–1641) (t. 1, k. 55r). Spis 28 obrazów zawierający ich bardziej szczegółowy
opis Büsching zamieścił w liście do GKS z 29 I 1811 r. (t. 1, k. 140r). Aż 14 z nich zostało tu przypisanych Michaelowi Willmannowi (1630–1706)23 – m.in. Chrystus na krzyżu, Święty Hubert, Święty Wincenty i dwa przedstawienia Adoracji pasterzy. Büsching
wspomina w liście, że obrazy te, jako mające być prezentowane w planowanej galerii,
oczyszczono i zmierzono. Rachunek z 11 II 1811 r. za przeprowadzone prace obejmował pensję miesięczną malarza i jego pomocnika oraz materiały malarskie. Zużyto
m.in. 58 łokci płótna, które posłużyło zarówno do podklejeń uszkodzonych miejsc,
jak i do naciągnięcia niektórych obrazów na nowe płótna rozciągnięte na krośnie (t. 1,
k. 176r–v). W tym samym liście znajdziemy także informację o portretach opatów,
których „zwłaszcza w klasztorze św. Wincentego zachowała się duża ilość”. O wydanym Królewskiej Kasie Administracyjnej poleceniu realizacji rachunków za ich konserwację, którą wykonał malarz Johann Heinrich Christoph König (1777–1867)24, oraz
za wykonanie nowych ram przez stolarza Johanna Gottlieba Heidlera25 dowiadujemy
się z listu GKS do Büschinga z dnia 26 III 1811 r. (t. 2, k. 48r). 11 II 1811 r. Büsching
postulował zawieszenie czterech „najwyborniejszych” („vorzüglichste”) portretów
w „ogólnie widocznym miejscu” („an einen allgemeinen sichtbaren Ort”) w kościele
22
L. GAJEK, W. KUNICKI, Rhode Johann Gottlieb, [w:] J. HARASIMOWICZ (red.), Encyklopedia Wrocławia, s. 705.
23 A. KOZIEŁ, Michael Willmann i jego malarska pracownia (Acta Universitatis Wratislaviensis, 3463, Historia
Sztuki, 33), Wrocław 2013.
24 P. ŁUKASZEWICZ, König Johann Heinrich Christoph st., [w:] J. HARASIMOWICZ (red.), Encyklopedia Wrocławia,
s. 365.
25 Johann Gottlieb Heidler mieszkał we Wrocławiu na Wyspie Piaskowej. W latach 90. XVIII w. ochrzcił
dwoje dzieci w kościele NMP przy klasztorze kanoników regularnych św. Augustyna. Autorka pragnie podziękować Panu Rainerowi Sachsowi za pomoc w ustaleniu informacji na temat tego rzemieślnika.
335
św. Wincentego (t. 1, k. 176r–v)26, ale GKS długo zwlekała z decyzją w tej sprawie,
m.in. w liście z 26 III 1811 r. (t. 2, k. 48r).
Podczas porządkowania ponorbertańskiego księgozbioru znajdującego się na drugim piętrze południowego skrzydła budynku klasztornego27 Büsching natrafił na
liczne braki. Informując o nich GKS w liście wysłanym 17 XII 1810 r., pisał, że są
one najpewniej wynikiem wypożyczania przez zakonników książek bez rewersów;
jako dowód podał tu przykład właśnie dokonanego przez Ernsta Gabriela Woltersdorfa, prorektora Gimnazjum Marii Magdaleny, zwrotu pokaźnej liczby książek,
po których wypożyczeniu nie zachował się żaden rewers (t. 1, k. 38r–v). W dniu
22 II 1810 r. odnotował, że „jego przyjaciel”, profesor Karl Wilhelm Ferdinand Solger
(1780–1819)28 z Berlina, wypożyczył za jego pośrednictwem pochodzące z dawnej
biblioteki klasztornej dzieło Giordana Bruna (1548–1600), a odpowiednie zaświadczenie Büsching dołączył do katalogu (t. 1, k. 44r). Z kolei 2 I 1811 r. wypożyczono
pięć książek norbertaninowi Ludwikowi Heintzemu z parafii w Pełcznicy (gm. Kąty
Wrocławskie)29, w której do końca listopada 1810 r. Heintze był proboszczem30
(t. 1, k. 55v).
Pierwsze sprawozdanie dotyczące kasaty w opactwie norbertanów31 zostało sporządzone 8 I 1811 r. Dzień później Büsching wysłał je kanclerzowi von Hardenbergowi wraz z osobistym listem, w którym podkreślał bogactwo znajdujących się w nim
zbiorów oraz panujący tam niebywały nieporządek (t. 1, k. 66r). To samo sprawozdanie Büsching przekazał także GKS, która w odpowiedzi z dnia 12 I 1811 r. doceniła jego pracę oraz, z uwagi na doniosłość zbioru archiwaliów tu przechowywanych, postulowała pilne sporządzenie inwentarza wszystkich dokumentów, prosząc
Büschinga o radę, jak najsprawniej pracę tę (być może przez wyznaczonego do tego
archiwistę) wykonać (t. 1, k. 89r). Büsching odpowiedział tydzień później, informując
26 O tym, że portrety opatów wrocławskiego klasztoru norbertanów zachowały się do dzisiaj, wspomina Wojtyła we wstępie do transliteracji inwentarza i sprawozdania dotyczącego wrocławskiego klasztoru norbertanów – U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, A. WOJTYŁA, Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne, s. 299.
27 Ibidem, s. 296. Obecnie drugie piętro skrzydła południowego, które przylega do kościoła klasztornego, pełni tę samą funkcję biblioteczną: znajduje się tam magazyn biblioteki Instytutu Filologii Germańskiej
Uniwersytetu Wrocławskiego.
28 Filolog i filozof, był w tym czasie profesorem Uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą (1809–1811). Por.
Pisma teoretyczne niemieckich romantyków, wybór i oprac. T. NAMOWICZ (Biblioteka Narodowa, Seria 2, 246),
Wrocław-Kraków 2000, s. 545.
29 Autorka dziękuję Panu Markowi Battkowi za pomoc w lokalizacji i ustaleniu polskiej nazwy miejscowości, która w źródle widnieje jako „Pulsnitz bei Kant” (t. 1, k. 55v). Część Polsnitz (ob. Pełcznicy) należącą
do opactwa norbertanów wrocławskich (U.-K. ERLER, Rechts- und verfassungsgeschichtliche Problems, s. 175)
po jego sekularyzacji przekazano rodzinie von Blücher jako część nagrody za zwycięstwa feldmarszałka
Gebhardta Leberechta von Blüchera (1742–1819) w czasie wojen napoleońskich – D. GRYGIEL, Przewodnik
po historii i zabytkach Gminy Kąty Wrocławskie, [b.m.r.], s. 94.
30 M. KOGUT, Duszpasterstwo parafialne w archiprezbiteracie Kąty Wrocławskie w latach 1738–1945 (Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, Rozprawy Naukowe, 59), Wrocław 2006, s. 40.
31
336
w obszernym liście z 19 I 1811 r., że istnieje inwentarz „starych dokumentów”, który
jednak wymaga uzupełnień i korekty, ponieważ powstał na początku XVIII w. Zaproponował, aby uporządkowanie tych materiałów powierzyć jednemu z zakonników
ze skasowanych klasztorów, np. reformatów. Wspomniał przy okazji najlepszego jego
zdaniem archiwistę w Prusach, dra Ernsta Henniga, bibliotekarza i dyrektora Pruskiego Archiwum Państwowego w Królewcu32, pytając o możliwość zatrudnienia go przy
naukowym opracowaniu materiałów archiwalnych z sekularyzowanych klasztorów.
Inną polecaną przez Büschinga osobą mającą wspierać prace nad uporządkowaniem
i opracowaniem rękopiśmiennych i drukowanych zbiorów poklasztornych był Jerzy
Samuel Bandtkie (1768–1835), który nabył cennego bibliotekarskiego doświadczenia, gdy w latach 1804–1811 uporządkował i skatalogował zbiory biblioteki przy kościele św. Bernardyna33 (t. 1, k. 90r–v).
W liście z 4 III 1811 r. Büsching otrzymał zgodę od GKS na przeprowadzenie licytacji
„wszystkich znalezionych w tutejszych sekularyzowanych klasztorach niepotrzebnych obrazów”. GKS miała tu na myśli pochodzące z różnych klasztorów obrazy, które
nie zostały przez Büschinga (w konsultacji z Bachem i Rhodem) zakwalifikowane do
grupy dzieł tworzących w przyszłości galerię malarstwa. Obrazy te były przeznaczone na licytację, toteż GKS poleciła Büschingowi przenieść je do refektarza w klasztorze norbertanów, aby malarz (prawdopodobnie König) mógł sporządzić ich wykaz
i oszacować wartość. Następnie Büsching miał wyznaczyć termin licytacji i podać go
do publicznej wiadomości. Po odbyciu aukcji GKS wymagała dostarczenia rozliczenia
kosztów oraz wykazu obrazów jako załącznika (t. 2, k. 31).
Malowidła wybrane przez Büschinga do galerii malarstwa były sukcesywnie poddawane konserwacji przez malarza Königa i oprawiane w nowe ramy przez stolarza
Heidlera. 28 XI 1811 r. GKS nakazała Büschingowi, ze względu na nowe plany wykorzystania budynku poklasztornego, usunąć obrazy z refektarza (t. 4, s. 221). W źródle
pojawia się określenie uprzątnięcia „obu refektarzy” („beide Refektorien”). Jednak
w klasztorze norbertanów był tylko jeden refektarz – być może zatem sformułowanie
to oddaje jakieś podziały wewnętrzne, jakie miały miejsce w obrębie refektarza już po
kasacie. Po wykonaniu polecenia Büsching pytał GKS w liście z 1 XII 1811 r. o los zabranych z refektarza dzieł, przy czym z listu wynika, że prawdopodobnie brano wówczas pod uwagę zarówno dalsze przechowywanie ich w zbiorach państwowych, jak
i ewentualną sprzedaż (t. 4, s. 229). W odpowiedzi z 21 XII 1811 r. GKS uznała sprzedaż
obrazów za nieopłacalną, ponieważ wykonano już do nich ramy i sporządzono ich
inwentarz (t. 4, s. 283). Tym samym wybrane przez Büschinga w spuściźnie poklasztornej najcenniejsze zabytki malarstwa mistrzów staroniemieckich i niderlandzkich,
a także reprezentatywna kolekcja prac „śląskiego Rembrandta”, Michaela Willmanna,
trafiły kilka lat później (w 1815 r.) do galerii malarstwa przy Królewskim Muzeum
32 J. G. G. BÜSCHING, F. H. VON DER HAGEN (red.), Des Ritters Götz von Berlichingen mit der eisernen Hand eigene
Lebensbeschreibung, Breslau 1813, s. XIII.
33
K. MIGOŃ, Bandtkie Jerzy Samuel, [w:] J. HARASIMOWICZ (red.), Encyklopedia Wrocławia, s. 53.
337
Sztuki i Starożytności (Königliches Museum für Kunst und Altertümer), pierwszej publicznej instytucji muzealnej we Wrocławiu34.
W edycji zachowano oryginalną kolejność akt w Aktach Büschinga. Urszula Bończuk-Dawidziuk dokonała transliteracji 18 akt (t. 1, k. 36r, 39r, 44r, 47r–49r, 55r–v, 63r, 65r,
66r, 74r–76r, 81r, 89r, 90r–v; t. 2, k. 31r, 48r; t. 4, s. 221, 229, 249–252, 283), a Arkadiusz
Wojtyła 19 akt (t. 1, k. 27r–v, 37r, 38r–v, 42r–v, 52r, 135r, 140r–v, 147r, 176r–v, 185r,
188r; t. 2, k. 20r, 26r, 68r, 104r; t. 3, s. 35–36, 49–52).
Najwięcej problemów w zakresie odczytu nastręczyły dwa odpisy listów Büschinga
do Wilhelma Uhdena, z 25 XII 1810 r. (t. 1, k. 47r–49r) i z 13 I 1811 r. (t. 1, k. 74r–76r),
w których końcowe fragmenty tekstu zostały przez pisarza „zakodowane” za pomocą
skrótów całych wyrazów, np. „Smlg” = „Sammlung”. Ten skryba zwykł ponadto opuszczać w niektórych wyrazach litery „m” i „w”, np. „elches” = „welches”, „merckürdiges” =
„merckwürdiges”.
W prezentowanej edycji źródłowej nie rozwijano skrótów oczywistych, takich jak
„König” = Königliche/r/en, „eod.” = eodem. W innych wypadkach starano się w miarę możliwości rozwinąć abrewiacje końcówek fleksyjnych, a nawet całych wyrazów.
Skrót „et cetera”, występujący przed nazwą własną GKS i/lub po niej oraz przed nazwiskiem lub funkcją pełnioną przez adresata listu (por. np. t. 1, k. 66r), odnosi się do formuły grzecznościowej i/lub tytulatury, która została rozwinięta w oryginałach listów,
ale pominięta w ich zachowanych odpisach35. Zgodnie z przyjętymi wcześniej zasadami36 nieczytelne słowa lub fragmenty słów zaznaczono „[...]”, a wszelkie rozwinięcia
skrótów i inne ingerencje wydawców umieszczano w nawiasach kwadratowych.
U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK
34 Więcej o tym muzeum: Z. BANDURSKA, Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności, [w:] P. ŁUKASZEWICZ (red.),
Muzea sztuki w dawnym Wrocławiu, Wrocław 1998, s. 27–38.
35
Autorzy dziękują Panu Rainerowi Sachsowi za konsultację tej abrewiacji.
36
338
Edycja
[t. 1, k. 27r]
An Euere [et cetera] Komißion
So wie ich mündlich von Sr. Hochwohlgeboren dem Herrn Geheimen Staatsrath
von Maßow zu meiner großen Freude vernom[m]en habe, wird von Seiten Euerer Königlichen Hoch. Hauptkom[m]ißion, mir das Sandstift zur Errichtung einer
Zentralbibliothek u[nd] den damit verbundenen Sam[m]lungen eingeräumet
werden. Ich kann u[nd] ohne die Grund, die noch im Augenblicke – dagegen sind,
obgleich es mir höchst wünschenswert, sein müßte sobald als möglich ein Lokale
zu bekom[m]en, um die bereits geordeneten Bücher dahin abführen zu laßen, da
eine jede interimistische Aufberechnung u[nd] Aufstellung wenigstens bei der Skt.
Vinzenz Bibliothek, mit Kosten, aus der in der Folge widerum Kosten entstehen von
verkauft ist, aber ich wünsche sehr, mit Zuziehung eines Bauverständigen vorläufig des ganzen Gebäudes bestehen prüfen zu können, besonders auch in hinsicht
da jetzt darin befindliche Bauschule, welche, nach den bereits angelegten Planen,
wohl auch ihr Quartire, welches sie bis jetzt nur hat, wird räumen müßen, indem
es zwäckmäßige erscheint u[nd] sie das Haus zuträglichen ist, daß besonders unter
der Bibliothek aufgestellt wird, um so mehr da das hintere Gebäude zu Wohnung
für die dabei angestellte bestimmte zweckmäßig wird gebraucht werden können.
Es ist dabei noch etwas anderes zu ermögen. Nach meiner verläufigen Idee würde unten, in dem Vordergebäude, die Bibliothek aufgestellt werden, die zweiten Etage wurde am schicklichsten zur Gemälde Gallerie u[nd] zum Kabinett
der Kupferstichensam[m]lung sein, ob den[n] die dritte Etage für die anderen
Kunstsam[m]lungen u[nd] für das Archiv bleibe. Den ungeachtet scheint es mir,
so viel ich jetzt das Gebäude kann u[nd] diese drei Sam[m]lungen überschlagen
kan[n], ganz an Raum zu einer vierten Anstalt. Zu [...], die kann bestehen sollten, daß
die säm[m]tliche so vielen Dubletten besonders aufgestellt undgeordnet werden
sollten, inden durch Sie eine große antiquarische Anstalt gebildet würde, aus der
von diesen Dubletten allmälig u[nd] wie sich ein liebhaber fände, verkauft könnte,
weil es ein unrathsames u[nd] zweckloses Ver[...]en sein würde, wen[n] man diese
tausende von dubletten, die im[m]erhin bleiben werden, wen[n] auch die öffentlichen Provinzialbibliotheken ihren Antheil erhalten u[nd] die Berliner, so wie die
[t. 1, k. 27v]
Königsberger Bibliothek gegen neuren Werke älteren eingetauscht haben, durch
eine öffentliche Aukzionen veräußern wollte. Ein solches Institut, welches wie es
nur scheint von bedeutenden Nutzen, besonders wen[n] es sich ein [...]zu bemerken wäre, mit dem Auslande in Verbindung setzen u[nd] das nicht für eine kurze
Zeit, sondern[?] für immer eingerichtet werden wurde. Da es, unter strengen Aussicht sehr lukrativ werden könnten, müßte in der Nähe der Zentralbibliothek sein
u[nd] es wurde sich vielleicht das ganz nahe, gegenüber belegenen kleinen Non[n]
enkloster dazu qualifiziren.
339
Um hiervor nun eine gemeine Ken[n]tniß zu erlangen, bitte ich euere König. Hochlöb. Komißion gehorsamst eine Bauverständige zu verordnen, der mit den Herrn
Spezial Kom[m]isarius zur Aufhebung des Sandstiftes, es mir in dieser Hinsicht
das Klostergebäude bestehen könnte, so wie vielleicht die Einräumung einzelner
Zim[m]er in Vordergebäude schon jetzt zuläßig sein möchte.
Breslau d: 9’ dzb. 1810
B.
[t. 1, k. 36r]
An den Herrn Direktor Bach Wohlgeboren allhier.
Wohlgeborener Hochgeschätzter Herr Direktor.
Ew Wohlgeboren wird vielleicht schon bekan[n]t geworden sein, daß ich von Seiten der Regierung von Berlin aus hierher geschicktet worden bin, um die in den
Klöstern Schlesiens befindlichen Büchersam[m]lungen, Archive u[nd] Kunstsachen
zu übernehmen u[nd] für ihre Aufbewahrung zu sorgen. Es würde mir sehr schätzbar sein, wen[n] Ew Wohlgeboren mir Ihre gütige Rath u[nd] Ihre Hülfe bei der
Auswahl u[nd] Aussuchung der Gemälde schenken wollten, da sich in der Klöster
Breslau’s noch gewiß viele u[nd] bedeutend gute Sachen vorfinden werden. In der
Mitte der kom[m]enden Woche decke ich im St. Vinzenz Stifte, wo ich jetzt auch
wohne mit Auswahl der Gemälde, den Anfang zu machen u[nd] Ew Wohlgeboren
würde mich sehr verbinden, wen[n] Sie mich in den Vormittagsstunden mit Ihrem
Besuche beehren wollten; alte Gemälde decke ich zu dieser Zeit auf einem Flecke
zu versam[m]eln, um die Sache zu erleichtern. Gern würde ich Ihnen persönlich
meine Antwortung gemacht haben, wen[n] ich nicht so lange es halte ist täglich
mit Anordnung der Höchst unordentliche Bibliothek beschäftigt wäre.
Mit Hochachtung u[nd] Ergebenheit
Ew Wohlgeboren
ergebener
Breslau d: 18’Dzb. 1810.
mündlich d: 15’Dzb.
expedirt d: 13t. Dbr:10
[t. 1, k. 37r]
An den Kg. Regierungsrath Herrn Zim[m]erman[n] Wohlgeboren.
Ew Wohlgeboren
ersuche ich ergebenst um die Gewogenheit in den beiden ersten Tagen der kom[m]enden Woche die sämtlichen im Kloster sich befindenden Gemälde auf einen Ort
zusam[m]enbringen zu laßen, damit ich aus desselben auswählen kan[n], was ich
der Aufbewahrung werth erachten, die anderen werde ich aber Ihnen sofort zurückgeben damit sie innventirt u[nd] damaleinst veraukzionirt werden. Von dieser
340
Sam[m]lung nehme ich gleich die unten auf dem Flure befindliche Gemälde das
Kloster darstellend, auf welche ich keine Ansprüche machen, aus, besonders aber
nehme ich dazu die vielleicht noch in der Prälatur vorhandenen Gämelde.
Dan[n] habe ich noch eine Bitte. Es sind einige wichtige Werke daselbst auf der
Bibliothek von mir gefunden worden. Vielleicht ist es möglich, daß sie in den Händen der zu dem Stifte gehörigen Pfarren sind u[nd] da diese Ihnen[?] wohl genau
bekom[m]t sein werden, so bitte ich sehr [...] durch ein Zirkulern zu befragen, ob sie
etwa noch Bücher aus der Bibliothek des Stiftes in Händen haben, damit sie solche
sofort an mich senden.
Mit Hochachtung u[nd] Freundschaft
Ew Wohlgeboren
Breslau d: 14‘dzb. 1810.
exped: d: 14ten Dbr: 10.
[t. 1, k. 38r]
Ad notand.
Am heutigen tage erschien der Prorektor am Marien Magdalenen Gymnasium,
herr Woltersdorff bei mir auf der Bibliothek zu St. Vinzenz u überbrachte mir eine
Spezifikazion derjenigen Büchern, welche es noch aus der St. Vinzenz Bibliothek
geliehen hat, wobei er bat, dass ich sie ihm noch einige Zeit lassen möchte. Das
Verzeichnis habe ich an ein genom[m]en u[nd] werde es zu den Katalogen legen,
habe ich keinen Bedenken gefunden, ihm die Bücher noch liegen anzuvertrauen,
welches ich zur Nachricht hier bemerke.
Breslau d: 17‘ dzb. 1810
B.
An Euere [et cetera] Hauptkom[m]ißion.
Bei der Durchsicht der Bibliothek zu St. Vinzenz mit der, so wie mit dem Archiven
daselbst, ich in acht tagen festig zu sein gedenke, um die meinem Bericht über
den Befund Euer Kg. Hoch. Hauptkom[m]ission zur einzureichen vermißte ich nicht
allein mehre ganze Werke, soeben auch mehre einzelne Theile bedeutender Werke.
Insoeben diese Bücher nicht schon in früheren Zeiten absenden gekom[m]en sind
wie wohl bei einzelnen der Fall sein mag, so ist es sehr wahrscheinlich, daß sie entweder noch auf dem Lande, bei den zum Stifte gehörigen Pfarren sich befinden,
oder auch bei anderen Privatpersonen in[n]erhalb oder außerhalb Breslau. Hiervon bin ich noch durch ein Heute nur erst vorgekom[m]enes Beispiel überzeugt
worden, indem der Prorektor am Maria Magdalenen Gymnasium Woltersdorff, mir
unerw[...]htet ohne daß ich es [...] kannte, daß er Zutritt zu der Bibliothek gehabt,
ein langes Verzeichniß von Büchern einhändigte, welche er aus der St. Vinzenz Bibliothek geliehen u[nd] noch in Händen hat, indem ich kein Bedenken gefunden
ihm dieselben gegen seinem Vorrede, noch selten zu lassen.
341
Der Herr Regierungs rath Zim[m]erman[n] ist schon früher von mir aufgesondert
worden, bei den ihm besser bekannten Pfarren, die zuvor Stifte St. Vinzenz gehören, Erkundigung einzuziehten, ob irgend eines noch Bücher zum Gebrauch aus
der Bibliothek hat, aber diese Maßregel erscheint jetzt, da auch andern Leuten Zutritt zu dieser Sam[m]lung u es gewiß auch zu den anderen Bibliotheken in Breslau
u ganzen Schlesien gehabt haben nicht [...]dänglich. Folgends Zeitungs
exped: d: 17t. Dbr10.
[t. 1, k. 38v]
[...] scheint mir [...] zweckmäßig:
da mehre Personen deren Namen theils schon bekan[n]t, theils noch unbekan[n]t
sind aus den Bibliotheken der jetzt aufgehobenen Klöster u Stifter in Schlesien
Büchern geliehen erhalten haben, die noch nicht zurückgeliefert worden sind, so
versuche ich dieselben diese Bücher eben wenigstens ein Verzeichniß von festes, in
betroffe der Bibliotheken in[n]erhalb Breslau an mich (im St. Vinzenz Stifte), außerhalb Breslau an die zeitige Administrazion des Klosters, aus welchem sie die Bücher
geliehen enthalten, zu senden
Breslau d: 17’ dezb. 1810.
Vigore commissionis.
Büsching
Indem ich Euere Kg. Hauptkom[m]ißion u[nd] es gehorsamst überlasse, was für
eine Resoluzion auf meinen Antrag erfolgen möchten bescheide, ich mich auch
gerne der Bestimmung, ob Euere Kg. Hauptkom[m]ißion die Besorgung diese [...]
zion in die Zeitungs appendizieren, selbst übernehmen nicht[?] aber ob mir dies
überlassen bleibt.
Breslau d: 17’ dzb. 1810.
B.
[t. 1, k. 39r]
erh. d: 21’Dzb.
Wir haben in Absicht des von Ewr. Wohlgebohren, wegen Zurüklieferung der
aus den Bibliotheken der aufgehobene Stifter und Klöster Schlesiens entliehenen und nach hinterstelligen Bücher, unterm 17.ten huj: angetragene Inherato, deßen Aufnahme in den nächsten drei Schlesichen Zeitungs und respect:
Intelligenz-Blättern, dato in unserm Namen verfügt, und ermangeln nicht Ihnen
solches hiemit in dienstergebensten Antwort bekannt zu machen. Breslau den
19ten Decbr. 1810.
König: Preuß. Haupt Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien.
Maßow ChHaugwitz Sack
342
An
Den Herrn Doctor Büsching
Wohlgebohren
alhier.
[t. 1, k. 42r]
An die Herren Regierungsräthe Neuman[n] u[nd] Schulz Wohlgeboren,
Wohlgeboren, Hochzuverehrenden Herrn Regierungsräthe!
So wie ich aus einem heute erhaltenen Schreiben von der Kg. Hauptkom[m]ißion
zur [et cetera] ersehen habe, sind Ew Wohlgeboren ernan[n]t worden, die in Breslau
befindlichen Klöster ausmeßen zu laßen es demnächst Vorschläge zu machen, wie
dieselben am besten gebraucht werden können. Es ist mir dagegen von Sr Königlichen Majestät der Auftrag geworden, sämtliche in Schlesien befindliche Bibliotheken, Kunstsachen u[nd] Archiven zu übernehmen u[nd] über deren bestmöglichste
Benutzung Vorschläge zu machen u[nd] Einrichtungen zu treffen. Außem beider
Kom[m]isarien berühren sich daher in meinem Punkte, in der Ausmittlung eines
Lokales, da meine Idee ist das hier in Breslau aus allen diesen Bibliotheken eine
große Zentralbibliothek, so wie ein großes Archiv u[nd] eine Kunstam[m]lung errichtet werden.
Zu allen diesen Sammlungen scheint mir kein Gebäude, in vieler Hinsicht, gelegenen, als das Stift der Augustiner Chorherren auf dem Sande u[nd] ich hoffe gewiß,
daß auch Sie mir darin beifällig sein werden. Von Seiten der Kg. Hauptkom[m]ißion
ist auch schon meine Idee annehmbar gefunden worden u[nd] ich ersehe Sie daher ergebenst bei der Einreichung Ihrer Vorschläge auch diese Idee zu berücksichtigen.
Ingleicher Zeit habe ich noch einen großen Wunsch. Es wurde mir sehr erstaunlich
sein, wen[n] die Vermessung des Sandstiftes bald geschehen könnte u[nd] wen[n]
sie die Gewogenheit haben wollten, mir den Termin bekan[n]t zu machen, damit
ich mich auch dabei einfinden könnte, um auch selbst genau von der Lage des Gebäudes zu unterrichten u[nd] meine Einrichtungen zu machen, so wie auch meine
Vorschläge dennoch zu bilden. Einen gleichen Wunsch habe ich in Versehung des
kleinen gegenüber liegenden Non[n]enklosters, welches ich in einer anderen Hinsicht, sehr gerne damit zu
exped: d: 19t fbr: 10.
[t. 1, k. 42v]
verbinden wünschte. Meine Wohnung ist zur Zeit in dem Skt. Vinzenz Stifte. Die
Beschleunigung der Sache wünsche ich besonders darunter werden[?] so sehr, um
hier etwas Festenes[?] anordnen zu können ehe ich Breslau verlaße, um die anderen Klöster zu besuchen.
Mit Hochachtung u[nd] Ergebenheit
343
Ew Wohlgeboren
Breslau d: 18 dzb.
1810.
[t. 1, k. 44r]
Ad notandum.
Am 22‘ Dzb. habe ich an meinem Freund den Prof. Solger den Jord. Brunus De imaginum, signorum et idearum compositione, 8. Francof. 159137. gesandt u[nd] denselben aus der Vinzenz Bibliothek geliehen, worüber sich ein Schein von ihm bei
den Katalogen befindet.
Breslau eod.
B.
[t. 1, k. 47r]
An den Herrn Staatsrath Uhden
Hochwohlgeborner,
Hochverehrter Herr Staatsrath!
Ew: Hochwohlgeboren=Wünschen gemäß, vermangle ich nicht Ihnen einige Nachrichten aus Breslau mitzutheilen sowie sie mir meine bis jezt vollendeten Arbeiten
erlauben[?]. Die ersten Sam[m]lungen die ich mir übergeben ließ, waren die des St:
Vinzenz Stiftes, von 28t: Novebr: An dem folgenden Tage fing ich meine Arbeiten
in der Bibliothek an. Eine Sam[m]lung von ungefähr 10 000 Bänden, in einer totalen Unordnung, mit Hände hohen Staube, Kalkabfall von den Wänden und Spinnweben bedekt, schwach erhelt durch Fenster, die mit Schmutz überzogen waren,
stand vor mir als ich zuerst den ziemlich langen, jedoch schmalen Bibliothek Saal
betrat. Ich kan versichern, daß ich etwas schaudete, als ich an die mir bevorstehende Arbeit dachte, jezt ist sie bis auf ohngefähr 7-800 Bände vollendet, das Ganze
erträglich geordnet, wenigstens so, daß man etwas finden kan[n]; alle Bücher sind
numerirt, im Kataloge ist ihr Dasein bemerkt und in
[t. 1, k. 47v]
jedes ward ein Zettel geklebt, daß es aus der St. Vinzenz Bibliothek zu Breslau
herstam[m]en. Zu meinem Glücke war im Jahre 1748 die Bibliothek systematisch
geordnet werden, es fanden sich ein alphabetischer General= und alphabetischer
Spezial Kataloge von eben dem Jahre vor. Einst hatten auch die Bücher in gehoriger Ordnung gestanden, jezt nicht mehr; den[n] sie waren hierhin und dorthin
gefunden werden, lagen hier und da in [...]den Ende und waren nur sehr mühsam
zusam[m]en zu bringen. Eine Erleichtung hatte ich, daß ein jedes Buch in[...] mit
37 W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, Gabinet Starych Druków, sygn. 411789, znajduje
się następujący starodruk, który być może jest wzmiankowaną przez Büschinga publikacją: IORDANI BRUNI
NOLANI, De Imaginum, signorum & Idearum compositione. Ad omnia inuentionum, Dispositionum, & Memoriae
genera libri tres, Frankfort 1591.
344
einem Buchstabe u:[nd] einer Num[m]er, und so auch im Kataloge beglichet w[a]r.
Es blieb mir nun nichts anders übig, das die Spezial Kataloge durchaus numeriren
zu laßen, und jedes mal wen[n] ich ein Buch f[a]nd, ihm die Num[m]er zu geben,
die im Kataloge dabei steht. Diese Num[m]er ward auf einen kleinen Zettel eingeklebt, die ganze Büchermaße eben auch u:[nd] nach mir ich sie aufarbeitete in
ein reines Zim[m]er gebracht, dort nach ihren Fächern in Schränken gepackt und
befindet sich nochso[?]. Das Theologische=Fach, besonders P[...] und O[...] ist das
reichste, das historische ist nicht arm, medezinische, justische Bücher fehlen nicht,
eine ziemliche Bibelsam[m]lung kan[n] ich aufrisen[?]. Historische Schriften mogen
wohl 5 bis 600 vorha[n]den sein, darunter einiges vorzüglich Gute u:[nd] auch eine
kleine evangelische Bibliothek fehlt nicht. Außerdem f[a]nd ich noch eine S[a]m[m]
lu[n]g von 1000 Bände (in der Totalsum[m]a die ich eben ergab, ist sie schon mitbegrifen), die in einem besondere Zim[m]er stand und einen Geistlichen des Stifts
einst gehört hatte. Sie enthält gute Sache, auch einige neuen Werke.
Eine bedeutende Menge von Bücher war nicht in den Katalogen zu finden; [...] Verzeichniße Deselben erbitet jezt den Herr Prediger Münster von hier, der aus einem
Gefalligkeit u[n]d Liebe zur Sache dies Geschäft übernom[m]en u[n]d dem
[t. 1, k. 48r]
ich, wie einige andere, für die Förderung des guten Zweks zu gewin[n]en so glüklich [...]sen. An einem Verzeichniß der Manuskripte erbite ich selbst nach, worunter
einige Misals u:[nd] eine Alkoran merk[w]ürdig sind.
Das Archiv, welches ich flüchtig anzusehen erst[?] Zeit gehabt habe, ist äußerst
mich und entheilt wohl gegen 200 Urkunden, alle mit alten Siegeln ersehen, die leider, zum Theil, schlecht gehalten sind, inden die daran abge[...] Kapsel in einer großen Kiste dabei stehen. Nach[...] bedeutende Sachen [...]enden können. Die älteste
Urkunde ist vom Jahr 1193: Papst Zälestinus III38 erließ sie auf Instanz des ersten
Abtes vom Premonstratensen Orden zu St: Vinzenz Cyprian. Auch hier im Archive
herscht der höchste Staub und nur die schwachen[?] Spuren der alten Ordnung
sehr [...]. Außerdem habe ich noch eine ungeheure Maße ungeordneten Papier gefunden, die ich alle zusam[m]enbinden laße u:[nd] auf günstigen Zeit aufbewahren. Bis zu der Kunstsachen des hist Gemälde, die sehr schlecht gehalten sind, bin
ich noch nicht gekom[m]en.
Der Mahler Felde (Zeichenlehrer an der Maria Magdalena) hat mich besucht, auch
habe ich manichfaltige Erkundigungen [...] seinetwegen eingezogen. Nach allen
ist er Tuch aus unbuchbar u:[nd] ich bin der Meinu[n]g, daß[?] wir Rüksicht auf ihn
genom[men] wider kan[n]. Sein Vater u:[nd] sein Großvater sollen sehr tüchtige
Männer ge[we]sen sein, vom Sachen weiß man nichts zu Leben. [...] ist das dritte
Wort im[m]er die Erwähnung, der Muß eines kleinen Gehalts. Einzelne Ideen mögen von ihm [...] sein und es viele mir daher anpahen[?] sein, wen mir Ew: Hochwohlgeboren vielleicht viel seine Ew: ergebe zusenden wollten.
38
Bulla papieża Celestyna III (1191–1198).
345
[t. 1, k. 48v]
Der Hofrath Bach ist mir gleichfalls bekan[n]t geben[?]; ich hatte ihn ausgefordert,
mich bei Ausführung der Gemälde zu unterstützen, [w]elches er [...]ehen hat. Ew.
Hochwohlgeboren erlauben mir gütigst, daß ich Ihre jezt u[n]d in der Folge dise
Angelegenheiten [...] meine Ansicht[?] [...] darf, weil es mir durchaus enthendig[?]
[...] Herr Hofrath Bach ist, erhalten es ich hier gehört habe und ich dem, wie ich ihn,
selbst bis jezt kenengelernt, wohl recht buchbar[?] anzuordnen, um etwas anzuordern und dergleichen, und [...] wohl Reinesw[...] bei der vielleicht zu [...]ichteden
Kunstsam[m]lu[n]gen als [...]gehülfe zu übersehen sein; eben auch bei ihm leuchtet [...] Mesen nur zu sehr durch und dan[n] ist [...] nicht der Man[n] den etwas, wie
einer solche Anfalt ist, leiten kan[n]. In diesen Tagen werde ich die weichen[?] Untersuchungen der Gä[me]hlde mit ihm anfangen und nicht u[...]telsten ihn selbst
nicht zu Beobachten, indem eine zu geste[...] u:[nd] zu auffallenden Freundlichkeit
gegen mich, von dem er zu noch gar nicht ersten kan, was ich für die Sache, die ich
vorhaben thun werde, nicht etwas vorsichtig macht.
Noch sind zwei Männer im Kunstfache hier, die ich beide schon kenne, aber noch
nicht genauer zu beobachten Gelegenheit hatte; Her Prof. Rhode und der Bildhauer Herr Unger aus Berlin. Mit beiden besonders mit den ersten werde ich mich genauer bekan[n]t zu eher suchen. Herr Prof. Rhode hat wohl[...] die einst gelehrte
Ken[n]tniß und ist dabei ein [...] auf sehr echt be[...]t.
In dem Sandstifte, [w]elches ich mir schon habe übergeben lassen u[n]d wohin ich
auch in der kom[m]ende Woche [...] mal, (bis jezt ehe ich in St: Vinzenzstift) fi[n]det
sich eine Münzsam[m]lu[n]g von, die zwar nicht sehr bedeutend scheint, besonders auch sehr [...]
[t. 1, k. 49r]
sein [...], aber doch vielleicht einiges [...] enthält. Zwei große Bibliotheken, jede in
einem besonderen Lokale, finden sich ebefalls dort und zwei kleine, so wie eine
Gruppe von Alabaster, die echt zierlich gearbeitet sind. An Gemälde, besonders
von Willman[n] ist das Sandstift reich.
Idem ich mich der Wohlge[...]heit Ew: Hochwohlgeboren angelegentichst dringend bitte, wan[n] meiner Plane und Aussuchten für die Breslauer Bibliothek und
Kunstsam[m]lung an die Sekzion gelegenden, sie freundlich zu unterstützen, Bitte
ich Sie zu gleicher Zeit die Versicherungen der Hochachtung und Ergebenheit zu
geh[...], womit ich bin
Ew: Hochwohlgeboren
ergebenster.
Breslau d: 25t Decbr: 1810.
exped: d: 25t Dbr. 10.
346
[t. 1, k. 52r]
An Eure [et cetera] Hauptkom[m]ißion [et cetera]
da ich, bei der Fortsetzung meiner Reise durch Schlesien, nothwendig mich der
Extrapost werde bedienen müßen so ist die Anschaffung eines Wagens dazu auch
ganz unnachläßlig. Diese Ankauf eines Wagens wurde für mich mit einem bedeutenden [...] meiner Angelegenheit verknüpft sein u[nd] ich bitte daher Eure Kg.
Hauptkom[m]ißion [...] ergebenst, mir zu erlauben, daß ich mich, sobald ich meine
Reise antreten, eines Klosterwagens bedienen darf.
Im Vinzenz Stifte oder vielleicht auch in einem anderen Breslauer Kloster, hoffe ich
gewiß einen bequemen Reisewagen zu finden u[nd] ich würde daher nur eine Authorisazion gebrauchen, daß ich mich dieses, nunmehr Königlichen Wagens, bei
meiner ganzen Reise bedienen könnte. Wen[n] ich mich gleich noch einige Wochen in Breslau bleiben werde, so scheint mir doch diese baldige Veranstaltung
nothwendig, damit nicht andere Verfügungen mit diesem Wagen getroffen werden.
Breslau d’ 31 dzb. 1810.
B.
exped: d 31t. Decebr: 10
[t. 1, k. 55r]
Notizen: Die Hinsicht der Gemälde in der St. Vinzenz Kirche.
Am heutigen Tage begab ich mich, nachdem wir oben die Gemälde geordnet u[nd]
ausgesucht hatten, die mit dem Herrn Hofrath Bach u[nd] Profeßor Rhode in die
Vinzenz Kirche, um auch dort die Gemälde durchzusehen u[nd] zu betrachten. Es
fand sich eine Menge Willman[n]ischer Gemälde, erstmalig.
An der Seite gegen das Kloster zu:
1, eine Geburt Christi.
2-3, drei große Gemälde verschiedenen Gegenstände vorstellend.
4-15, an sechs kleinen Altären, im Schiff der Kirche unter u[nd] oben eines, macht
12.
16-19, an zwei Seitenältaren, den Gängen gegenüber wieder 4.
20-25, an drei kleinen Altären vor dem Hochaltar u[nd] neben dem Hochaltar wieder 6.
26. Ein großes Altarsbild, welches nur bei der Belagerung durch eine Kugel zersetzt
u[nd] zerrißen worden ist.
27. In dem mittleren Gange, der Kanzel gegenüber, ein größeres Gemälde.
Außerdem:
28. Eine Kopie nach Van Dyk.
347
Sonst war an Gemälde nichts Bemerkenswerthes u[nd] es fragt sich nur nach, ob
nicht von den Schnitzwerken in Holz am Hochaltäre Notizen zu erhalten sind,
wen[n] eher es angefertigt worden ist.
Breslau d. 29’ Dzb. 1810
B.
[t. 1, k. 55v]
Verliehene Bücher aus Vinzenz.
Vom Prediger Heintze zu Pulsnitz39 bei Kant ist ein Zettel eingemacht worden, welcher bei den Katalogen befindlich, nach welchem er 5 Bücher aus der Vinzenz Bibliothek geliehen.
Breslau d: 2’Jan. 1811.
B.
[t. 1, k. 63r]
An Eure [et cetera] Hauptkom[m]ißion
Eurer Kg Hoch Hauptk. [et cetera] überreiche ich anliegend ergebenst meiner
ersten Bericht, den Befund im St. Vinzenz Stifte betreffend. Die große kaum beschreibliche Unordnung in dieser Bibliothek, die mich so lange beschäftigt hat, verzögerte die Einreichung deßelben. Doch werde sich nunmehr die Berichte schnellen folgen, in dem ich den ersten Theil meines Nachricht über dasjenige, was ich
auf dem Sande gefunden, noch in diesen Tagen überreichen werden, dem dan[n]
sogleich der Bericht über das St. Klaren Stift, womit ich jetzt, in Verbindung mit
meinen Arbeiten auf dem Sande, beschäftigt bin soll.
Breslau d: 8Jan. 1811.
[t. 1, k. 65r]
An den Herrn Schmidt Curatus bei der St. Vinzenz Kirche, Hochwürden.
Bei der Durchsicht der Bibliothek zu St. Vinzenz habe ich durchaus keine musikalischen Werke, Choralbücher u[nd] Breviarium’s ausgenom[m]en, gefunden, so sehr
ich es auch wünschte u[nd] hofte. Da aber bei Ew Hochwürden Kirche von früh
an bis jetzt Kirchenmusiken gegeben worden sind, so läßt sich erwarten, daß sich
Partituren von alten Meßen u[nd] anderen Kirchenmusiken, vielleicht auch aus den
frühesten Zeiten der Italiänischen Kirchenmusik, bei der Kirche befinden müßen.
Es würde mir, zu meiner Notiz, damit man doch in der Folge weiß, wo man etwas zu
finden hat, sehr erfreudig sein, wen[n] mir Ew Hochwürden ein genaues Verzeichniß derjenigen Kirchenmusiken, welche in Partitur bei Ihnen vorhanden sind, verschaffen könnten, wobei ich Sie versichere, daß auf keine Weise Ihrem Besitzthum
geschadet werden soll, sondern es bloß darum von meiner Seite geschäft, um eine
39
Chodzi o miejscowość Pełcznica w gm. Kąty Wrocławskie (zob. przyp. 29).
348
genaue Auskunft von dem zu haben, was noch [...] [...] vielleicht in der Folge auch
für diese Kunst[...] etwas geschehen könnte.
Um die Einschärfung eines sorgfältigen Aufbewahrung dieser alten Musikalien bei
den, der sie in seinem Ge[...] hat, brauche ich wohl Ew Hochwürden nicht erst zu
ersuchen.
Breslau d: 9’ Jan. 1811.
B.
exped: d: 9t Jan: 1811.
[t. 1, k. 66r]
An den Herrn Staatskanzler [et cetera].
Hochgeborener Freiherr, Hochgebietender Herr Staats Kanzler, Gnädiger Herr.
Eurer Exzellenz überreiche ich anliegend unterthänigst den ersten Bericht, die
Übermachen u[nd] den Befund des St. Vinzenz Stiftes zu Breslau betreffend. Diese Bibliothek u[nd] das dazu gehörigen Archiv befand sich in der größten Unordnung, keine andere in Schlesien kom[m]t, ihr den bis jetzt eingezogenen Nachrichten nach, darin gleich. Dem Befehl Euere Exzellenz gemäß, habe ich auch der
Hauptkom[m]ißion meinen Bereicht eingereicht u[nd] werde in kurzem die Ehre
haben Hochdemselben die andere Berichte unterthänigst zu übersenden. Das jenige was ich finde, übersteigt bei weitem meine Erwartungen u[nd] verspricht mir
im Ganzen eine unendlich reiche Ausbeute.
Eurer Exzellenz mich u[nd] meine Wünsche für Schlesien unterthänigst empfehlend, [...] ich mit der tiefsten Ergebenheit.
Eurer Exzellenz
exped: d: 9t. Jan: 11.
[t. 1, k. 74r]
An Herrn Staatsrath Uhden.
Hochwohlgeborner Hochverehrter Herr Staatsrath!
Ew. Hochwohlgeborner fahre ich fort, im Verfolg meines Schreibens von 25t vorigen M[onat?]s, Nachrichten von meinem Befund und Thun hier in Breslau zugeben.
Nachdem ich mit der Bibliothek zu St. Vinzenz etwas im Reinen war, ladete ich den
Herrn Hofrath Bach und den Herrn Profeßor Rhode ein, wie bei Aussuchen der daselbst befindlichen Gemälde Hülfreiche fand zu leisten und beide sollen auch die
Gütte, mir ihn Unterstützung nicht zu versagen. Am 29 v: M: gieng diese Durchsicht
vor sich und wir fanden aus einer großen Maße von Gemälden einige 20 heraus,
welche der Aufbewahrung würdig gefunden wurden. Diese Gemälde sind keinesweges Galleriestücke sam[m]t und sonders; denn sonst machten wir wohl eine
ganzungeheure Gallerie zusam[m]en zu bringen im Stande sein, sondern nur eini-
349
ge, eine Kopia nach Tizian, (obgleich Tizian’s Name selbst dahinter steht), einpaar
Salvatore Rosa’s, ein Willman[n], einpaar Seestücke, ein Simson aus der Italiänschen
Schule, einpaar Thierstücke und dergleichen. Die andere Gemälde sind solche, die
einen kirchlichen Werth haben und keinesweges ohne Kunstwerth sind. Diese denke ich etwas ausbeßern und nun mit Jurist übergreifen zu laßen, um durch sie vielleicht aus der Kirchen einige vorzügliche Gemälde einzutauschen, wozu ich bereits
schon Einleitungen
[t. 1, k. 74v]
gemacht habe und glücklich dabei zu sein hoffe. Eine sehr schwierige Sache ist
im[m]er noch die Restaurazion derjenigen Gemälde, die für die Sam[m]lung
bestim[m]t sind und von deren einige bedeutend beschädigt sind. Wie ich gehort,
soll in Berlin ein zu dieser Geschäft besonders tüchtiger Bolinger oder wie er heißt,
in der Gegend von Honbijou wohnen. Dürfte ich Ew: Hochwohlgeborenen ergebenst bitten, über dieser Mann einige Nachrichten einzuziehen, damit man[n] die
Sache zur Ausführung kom[m]t, man gleich einen geschickter Man[n] bei der Hand
hat. Indeßen fürchte ich, daß wir in unsere Vaterlande keinen finden werden, sondern uns wohl wenden nach Dresden werden müßen.
In der St. Vinzenz Kirche, welche wir zu gleicher Zeit durchsahen, fand einige ganz
vorzügliche Gemälde von Willman[n], ein Mahler den ich im[m]er mehr zu schätzen anfange. Er muß mit ungeheuere Schnelligkeit gemahlet haben, in der Mäse
sehr häufig die Farben aufgeklekst aus, aber in der Kunst der Berechnung des Extrakts suchten wohl seinen Meister. Im Ganzen waren einige 20 Willman[n]s in der
Kirche, einige sehr von der Sonnenstrahlen verlezt ausgezogen.
Am 31: v: M: durchsah ich, in Gesellschaft der beiden genannten Herrn Gemälde im
Sandstifte, dem Gebäude welches sich meiner Einsicht nach, alleinig zur Aufstellung allen diesen großen Sam[m]lungen qualificirt. Hier finden sich
[t. 1, k. 75r]
gegen 12 Willman[n]’sche Gemälde, worunter einige ganz vorzüglich. Im Ganzen haben wir ohngefähr 95 Stück zurückgesezt, welche wir aufzubewahren gedanken. Ich bemerke dabei, daß darunter die Gemälde aller Prälaten des Stifts
sind, welche ich auch bei St. Vinzenz besonders zurückgesezt habe und daß ich
alle diese Gemälde verbeßern und in die Kirchen bringen laßen werde, weil ich
es schändlich halte, daß die Gemälde dieser Männer auf den [...]del kom[m]en
sollen und vielleicht ein kindisches Ge[...] mit ihnen getrieben wird, da sie ohne
diese Revoluzion, vielleicht noch Jahrhunderte lang in ihren Eren und Widen geblieben wären. Die Gemälde in den ganzaufgehobenen Klöstern, sollen in andere
bleibende Kirchen gebracht werden. Mir ist der Unfug, den in Würzburg mit diesen Gemälden getrieben ward, nun zu wohl bekan[n]t. Außerdem finden sich auf
dem Sande zwei Gemälde aus der Altdeutschen Schule, ein Machtstück, wahrscheinlich von Hand sonst; ein Simson und Delila nach Rubens, eine Madonna
350
auf Kupfer gemahlt, aus der Italiänischen Schule, zwei feinen Stücke, vorzüglich,
aber leider sehr schadhaft.
In der Kirche sind wiederum einige gute Gemälde, besonders ein paar sehr alte
Fresko Gemälde, welche leider sehr brüchig aussehen und bei denen bald eine Zerstörung durch sich selbst zu befürchten ist; Sobald ich nur erst mehr Ruhe und freie
Hände habe,
[t. 1, k. 75v]
werde ich sie wenigstens getreu abzeichnen laßen.
Nunmehr habe ich auch Gelegenheit gehabt, die Herren Rhode und Bach genauer
kennenzulernen. Es ist nicht zu läugern, daß Herr Bach, der so viel gereist ist, der
so viel gesehen hat, bei weiten schärfen und s[?]her blikt, als Herr Rhode, der oft
zweifelhaft ist, bisweilen auch wohl manches übersicht. Dagegen scheint es mir
[...] Herr Bach für Größe der Komposizion, das in dem Gemälde auch andre Sin[n]
und der sinnige Ausführung einzelnen Partien weniger Sin[n] hätte, dagegen [...]
hten mehr auf die richtige, durchweg gehaltene Zeichnung, bemerkt jede [...] und
ist daher besonders in seiner Bemerkungen über die Altdeutsche Schule mit dem
Herrn Rhode und mir nichtüber, einstim[m]end gewesen, ein Mangel, den sich in
deßen leicht abhelfen laßen wird. Beide halte ich daher noch im[m]er als Untergehülfen für äußerst nutzbar, ja ganz untentbehrlich, beide besetzen teoretische
und pracktische Kenntniße und besonders hat Herr Bach noch sehr viel Zierlichkeit u:[nd] Geschmack im Anordern, wie ich dies in seinen eigenen Hause und an
Kunstprodukten gesehen, die unten seinen Augen verfertiget werden sind. Der
große künstlerische und g[...]lische Ueberblick den gesam[m]ten Kunst fehlt ihm
dagegen wohl und besizt ihn Herr Rhode gewiß mehr, so daß beide sich echt gut
ergänzen werden.
[t. 1, k. 76r]
Nach einen [...] tünchtigen Obenauf sehen werden wie vielleicht u[nd] [...] : suchen
müßen; den einen solchen findet man selten, wenigstens wie ich mir ihn denke.
Hinter Leitung dieser beiden Männer würde aber auch für den Anfang die Gemälde
Gallerie sehr gut bestehe können.
Da die Erzählung dieser Kunstenhäften[?] spenden größten Theil meines Briefes,
bis auf einen [...] Raum, aufgesehet hat, so bitte ich mir zu erlauben, meinen Bericht über die beide Bibliotheken auf den Sand, sowie über das Klarastift, das An[n]
enstift und dasjenige, was ich zur Aufbewahrung der alten Kirchen umsicken, die
ich endlich auch aufgespühet[?] habe zu[...] für nöthig gefunden, bis zu meinem
nächsten Schreiben zu ersparen, welches ich in kurzen Ihnen zu übermachen die
Ehre haben werde.
Voll Hochachtung und Ergebenheit
Ew: Hochwohlgeboren.
gehorsamsten
351
B.
Breslau
d: 13t. Jan:
1811.
[t. 1, k. 81r]
Geantwortet
[...]sten es der Wagen wäre, den ich mir ausgesucht, hätte ich eine Quitung [...]; seinen mündliche Wünsche, ihn noch heute zu brauchen, nachgegeben gewünscht,
daß der Wagen in St. Vinzenz bleiben möchte. Breslau d: 16 Jan. 11
B.
Euer Wohlg. zeige ich hirmit ganz ergebenst an: daß ich den Auftrag erhalten habe,
für Sie einen Wagen im Kloster St. Vinzenz auszusuchen. Es ist geschehen, und es
komt nun darauf an, daß Sie solche besehen, und in Empfang nehmen, mich aber
darüber quittire.
Ich ersehe Ew. Wohlg. daher sich nur bei den Herrn Administrator u[nd] Rector im
Stifte gefälligt zumelden.
[Zimmermann?]
Im Hause
d 16 Jan 1811
[t. 1, k. 89r]
erh. d: 19’ Jan.
Ewr Wohlgebohren danken wir hiemit für die gefällige Mittheilung des verläufigen
Befundes der Bibliothek im vormaligen St Vincenz Stift allhier, und haben aus diesem Ihrem ersten Bericht darüber vom 8t huj: ersehen, wie mühvoll Ihr Geschäft ist,
und wie sehr Sie Sich es angelegen seyn laßen, dem Ihnen gewordenen Auftrage
Genüge zu leisten. Wenn nun aber unserer Ueberzeugung und Ihrer eigene Angabe nach, die im Archiv gedachten Stifts befindlichen Urkunden von vielen Wichtigkeit sind: So scheint es uns nothwendig, sobald als möglich nähere Kenntniß
darüber zuerhalten, welches doch auf keinem andere Wege, als durch sorgfältige
Aufname eines genauen Verzeichnißes aller in dem Archiv vorhandene Urkunden
geschehen kann:
Da wir nun von der Austellung eines besondere Archivars, deßen Sie Erwähnung
thun, noch keine Ken[n]tniß haben; So wollen wir, damit die Inventur dieses Archivs nicht ins Stoken gerathe, Ihre gutachtlichen Vorschläge bald möglichst gewärtigen.
Breslau den 12t Januar 1811
König Preuß Haupt Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien
352
Maßow [...] Sack
An
des Herrn Doctoris Büsching
Wohlgebohren
hieselbst.
[t. 1, k. 90r]
An Hauptkom[m]ißion.
Cito.
Auf das gefällige Schreiben Euer Kg. [et cetera] Hauptkom[m]ißion [et cetera] vom
12 d. erwiedere ich dienstergebenst, daß ich, in meinem eingemischten Berichte
vom 8t d., den Befund im Skt. Vinzenz Stifte betreffend, einen Fehler begangen
habe, indem ich, in Hinsicht des Archivs, zu bemerken vergeßen, daß, außer der
Matricula noch ein Verzeichniß aller alten Urkunden, nach Ihrem Inhalte, den Jahre
in welchen sie ausgefertigt worden, so wie mit Hinweisung auf die Orte, wo sie
aufbewahrt werden sich dort befindet. Dies war auch die Ausaffe[?] warum ich es
weniger nothwendig finde, daß auch von mir ein solches Verzeichniß anzufertigen
wäre. Indeßen glaube ich [...], daß in jenem Verzeichniß mannichfaltige Änderungen u[nd] Zusätze zu machen sein werden, da es in der Anfange des vorigen Jahrhunderts verfertigt worden ist und auch erscheint die baldige Anstellung eines
Archivars höchst nothwendig, da seine Geschäft oft mit den jetzigen Finanzoperazionen in Verbindung steht. Wie ich glaube, muß indeßen doch hierbei[?] nicht
der größten Vorsicht versehnen werden, damit nicht Urkunde vielleicht absenden
kön[n]en oder eine [...] u[nd] nachtheiliger Gebrauch mit ihren Inhalte gemacht
werde. Deshalb erscheint[?] es mir auch bedenklich einem Geistlichen irgend eines
aufgehobenen Stifts diese Anordnung anzuvertrauen, wen[n] sich auch, noch eine
Nachricht welche ich von dem Herrn Staatsrath Schulz Hochwohlgeboren erhalten
habe, in Neiße[?] ein dazu qualifizirter Franziskaner befinden sollte.
Nach meinem Ansicht ist nur ein Man[n] im Preußischen Staate, nehmlich so viel
ich die Personnen, welche sich mit archivalischen Wißenschaften beschäftigt habe
kennen, zu den Posten eines Archivars in Breslau künftig u[nd] dies ist der in Königsberg lebende Dr. Hennig. Derselbe ist schon dort seit einige Jahren, im, nach
Auftrag der Kur= u[nd] Li[...]ländischen Stände die dort befindliche große Ordensarchive zu durchsuchen u[nd] alles daraus zu ziehen, was für den genannten Adel
von Wichtigkeit sein kan[n]. Zugleicher Zeit hat er die dort befindliche u[nd] in
höchster Unordnung [...] [...] Archive etwas geordnet, ist also zu diesen Gesätzen
ganz vorbereitet, da es an 5000 Urkunden worunter allein gegen 400 päpstliche
Bullen sind, geordnet hat. Wir möchten in Schlesien nicht viel
[t. 1, k. 90v]
immer sein, besonders wen[n] die städtische Archive vorzüglich das Breslauer, dem
gesam[m]te Landesarchive verbunden wurde.
353
Um Ende dieses Jahres hat der Dr. Hennig seine Geschäfte in Königsberg enden
sollen u[nd] es wäre vielleicht möglich, wen[n] Eure Kg. [et cetera] Hauptkom[m]
ißion auf meinem Vorschlag zu reflektiren geneigt wäre, durch einen schleunigen
Antrag bei Sr. Exzellenz den Herrn Staatskanzler diesen Menschen zu Ostern zu erhalten, da er wohl eine feste Existenz in seinem Lieblingssache einer unbestim[m]
ten vorziehen wird, wen[n] es ihm auch schwer werden, möchte, ein schon begonnenes Werk zu verlaßen.
Um indeßen keine Zeit zu verlieren u[nd] im[m]er interimistisch etwas vorzuerbiten hatte ich noch auf eine andere Weise für die Archive wirksam zu sein, indem
ich mit einem geachteten u[nd] bekannten Schlesischen Geschichtsforscher, den
Herrn Rektor Bandtke, der wohl zu der großen Zentralbibliothek u[nd] der darin
besonders anzulegenden Sam[m]lung von Filefiacis[?] nothwendig wird hinzugezogen werden müßen, Rücksprache nehmen werde u[nd] von ihm die Anordnung
u[nd] genaue Durschsicht des Vinzentinen Archivs zu erlangen worden, werde ich
demnächst Euer Kg. [et cetera] Hauptkom[m]ißion Bericht zu erstatten nicht ermangeln werde.
B.
exped: d: 19. Feb: 1811.
[t. 1, k. 135r]
Breslau den 28. ten Januar 1811.
praes. d: 28. Jan.
Die beliebten, in einem Schreiben vom 9ten Januar bei mir anzufragen, ob vielleicht bei der Kirche St. Vinzenz, Partituren, oder andre bedeutenden Musicalien,
aus der Vorzeit vorhanden sein dürfften; indeß ich muß hierauf mit Nein antworten. Den[n] der gegenwärtige Organist Leyfer hat in der Beilage alles aufgezeichnet, was der Kirche angehört, allein auf kostenspilige Music soll das Stift mir etwas
verwendet haben. Da nun den Curatus [...]ither, wie etwas mit der Music zu thun
hatte, indem ein eigner Regens Chori darüber gesetzt war, welcher letzere, erst war
Kurzem mit Tode abgegangen ist; so muß ich der Aussage dieses sonst ehrlichen
Man[n]es Glauben beiweßen.
Uebrigens sonst es Euer Wohlgebohr[en] frey[?], nach eigenem Belieben, den Bestand unsrer Kirchenmusikalien zu untersuchen.
Joh: Innozenz Schmidt
Curatus bei St. Vincenz
[t. 1, k. 140r]
An die Hauptkom[m]ission
Den Auftrage Euer Kg. [et cetera] Hauptkom[m] zufolge, habe ich mindestenst ein
Verzeichniß derjenigen Gemälde angefertigt, die in der Vinzenz Kirche befindlich
354
u einer Austauschung zur Gallerie wurdig sind. Dies sind nun durchaus alle Altargemälde u zwar:
1, am Hochaltar ein ganz vorzügliches Gemälde von Willman[n], beschädigt durch
ein in die Kirche gesehenen[?] Kugel.
(Ein darüber befindliches Kruzifix von Willman[n] wurde bleiben können, verdiente
aber wohl etwas ge[...]isst zu werden. Ein anderes ganz zerrißenes Gemälde von
einem unbekannter Meister, müßte wohl verbessert werden.
2. Eine Anbetung der Hirten an dem kleinen Altaren neben dem großen. Von
Willman[n].
3. An einem Altar im Chor der Heil. Hubertus von Willman[n], darüber ein kleineres
Gemälde, auch von Willman[n].
4. An dem gegenüberstehenden Gemälde ein heil. Vinzentius von Willman[n] mit
kleinerem Gemälde darüber.
5. An zwei Altäre in dem Schiff der Kirche, an jedem zwei Gemälde von Willman[n].
6. An sechs kleinen Altären an jedem zwei Gemälde von Willman[n].
7. Ein der Kanzel gegenüberhengende Gemälde von Willman[n].
8. Eine Anbetung der Hirten von Willman[n].
9. Eine Kopie nach van Dyk die Kreuzabnahme. diese unter 10 Rubriken gebrachten 28 Gemälde würden durchaus für die Gallerie zu gewin[n]en sein. Ihre Durchmeßung ist bereits geschehen u[nd] es werden zu diesem Tausche [...] einige
Gemälde ausgebessert werden, damit sie die Stelle der zunehmenden treten[?]
kom[m]en. Die Seitengemälde werden sämtlich durch die Sam[m]lung der Prälaten zu ersetzen sein, deren besonders im Vinzenz Stifte eine große Menge vorhanden ist.
Was die Altargemälde betrifft, so möchte es vielleicht gut sein, daß die bei der
Kirche bleibenden Herrn Geistlichen selbst aufge[...]det würden, sobald eine Anzahl ausgebeßert ist, sich nach eigenem gutdruckten einzelnen Sachen zu wählen
u dan[n] kan[n] binnen wenigen Tagen das Geschäft der Herausnahme der alten
u[nd] Einsetzung der neuen Gemälde vollendet sein, ohne das in den kirchlichen
Angelegenheiten eine Störung entseht.
Was das Klaren Stift betrieft, so findet sich in selbigem nur wenig vor. In der Kirche
ist nichts,
[t. 1, k. 140v]
dagegen finden sich auf dem Chor u[nd] in kl[einem?] Zim[m]er beim Chor,
bestim[m]t für die kranken No[nnen?], welche die Andacht in der Kirche nicht versäumen wollen, mehre sehr alte deutsche Gemälde auf goldenem Grund. Es wird
wohl keinem Zw[ang?] unterworfen sein, daß diese Gemälde aus dem Kl[oster] zu
nehmen sind, verfall ich auch in diesen tagen zu ihrer [...]pestazion in das Sandstift
wegen[?] gewon[n]eren Rücksprache in Klaren Stifte Ausmachen werde.
355
Sollte das St. Klaren Stift, wie sich die noch befindlichen Jungfrauen Hofnung machen den Ursulinerinern eingeräumet werden so ist es wohl gut, das alles die aber
[...]eien Gemälde ausgewinnen in seiner alte Lage bleibt, [...] dies aber nicht der Fall
so können sowohl aus der Kirche, als auch aus den Koridoren noch einige Gemälde
zum Tausche gewon[n]en werden.
Wegen Ihres hohen Althertumes verdient [...] die in der Kirche befindliche Nonnenstahl[?] einen Platz in der Gallerie als zur Geschichte der Kirche merkwürdig, doch
werde ich diese noch in der Kirche laßen, bis ich von einer[?] unterrichtet bin: ob
u wie die St. Klaren Kirche mit dem dazu gehörigen Stifte [...]dauern bin.
Breslau d: 29‘ Jan. 1811.
B.
Exp: 20‘ Febr: 1811.
[t. 1, k. 147r]
An den Organisten an der St. Vinzenz Kirche Herrn Leyfer Hochedelgeboren.
Ew. [et cetera] denke ich für dies durch den Herrn Curatus Schmidt mir zugekom[m]
enen Verzeichniß der im Vinzenz Stifte befindlichen Musikalien. Bei der Anfertigung scheint mir indessen ein kleines Irthum dazu [...]lten, indem sie bloß die Messen, die größere sowohl, als die kleineren, verzeichnet, aber nicht bemerkt haben:
ob einzelne Arien, Requiems, Komposizionen von Psalmen, Stabat Mater u[nd] dgl.
einzelne Sachen vorhanden sind. Sollte von diesen Sachen noch etwas dort sein,
so bitte ich, mit Ausschluß der bereits verzeichneten Musikalien, dieselben annoch
nachträglich zu inventiren u[nd] mir das Verzeichniß bin[n]en kurzem einzusenden. Indem diese Musiksachen ungefährdet unter Ew [et cetera] Aussicht bleiben,
muß ich sie um eine getreue Ausbewahrung dringend ersuchen u[nd] Sie zugleicher Zeit darauf aufmerksam machen, das sie mir jetzt für jede Verlaßung[?] oder
end[...]rtige übeln Aufbewahrung der ganzen Masse verantwortlich sind, da die ich
wieder höheren Orts für die gute Ve[...]meckung dieser Gegenstände verhaftet bin.
Breslau d: 31’ Jan. 1811.
B.
exp: d: 1t. Febr: 1811.
[t. 1, k. 176r]
An die Hauptkom[m]ission
Einreichung der Liquidazion dessen, was bereits zu den Mahlergeschäft verwendet
werde. Bitte um Verfügung, daß nunmehr einige Seitengemälde in der St. Vinzenz
Kirche herausgewin[n]en werden könnten.
Euere Kg. hoch. Haupt Säkularisations Kom[m]ision überreiche ich anliegend die
Liquidazion der Zahlungen, welche bereits zur Verbesserung der Gemälde von mir
gemacht worden sind, theils aber auch erst von dem dabei
356
Interessierten Personen gewärtigt werden. Die Bildniße von drei Prälaten u dem
Fürstbischofe sind schon fertig u es[...] nur noch ganz gewöhnlicher Rahme, welche
darum kön[n]en sollten u[nd] die ich bereits beim Tischler bestellt habe. Da dies
die mir vorzüglichsten Köpfe sind, so halte ich es auch für zweckmäßig, daß sie an
einen allgemeinen sichtbaren Ort in der Kirche hinkom[m]en u[nd] glaube dazu
den an der Seite der Kirche den geschicktesten, er jetzt ein von der Sonne sehr
verletztes Gemälde Willman[n]s, die Anbetung der Hirten, hängt. Sobald ich von
Euer Kg. [et cetera] Hauptkom[m]ission dazu authorisirt bin, werde ich dieses u die
andere höher hängenden Seitengemälde abnehmen u dagegen die Bildnisse der
Prälaten befestigen lassen welches alles in einem Nachmittage wird vollendet sein.
An der Altargemälden hat noch nicht gearbeitet werden können,
[t. 1, k. 176v]
doch soll es demnächst auch geschehen, sobald nun die Reihe der Prälaten vollendet ist.
Breslau d: 11‘ Febr. 1811.
Exp: d: 11‘ten Febr. 1811.
Liquidazion der Ausgaben beim Mahlergeschäft1, Für 58 Ellen Leienwand, sowohl
zur Verkleben der Schadhafften Stellen, als auch zur Aufziehung der Gemälde auf
ganz neuen Leienwand laut anliegender Quittung 11rt M
2, dem Gehülfen des Mahlers monatlich, vom 1 Febr. bis zum 1 März 4rt C.
3, dem Mahler für seinen Auslagen laut anliegend quittirte Nehmung 5rt 1sg. 9kr.
4, kleine [...]ungen welche ausgesetzt wurden, um zu einem Fragment eines sehr
alten Gemäldes noch die andere Stücke zu finden wodurch auch im Ganzen 5 Stück
zusam[m]engebracht worden sind. 3rt. C
7rt.C – 16rt. 1 sg. 9 kr.
[t. 1, k. 185r]
An den Organisten der Pfarrkirche St. Vinzenz Herrn Leyfer
Indem ich den Organisten der Pfarrkirche St. Vinzenz Herrn Leyfer nunmehr meinen dank über das vollständig angefertigte Verzeichniß der Musikalien sagen, habe
ich doch noch einen Wunsch, der vielleicht erfüllt würden kan[n]. Es ist gewiß unter den aufgeschriebenen Sachen eine Menge Musikalien, die jetzt durchaus nicht
mehr gegeben werden, von denen auch nicht zu erwartenen Stoß das sie es in der
Folge möchten. Dies bezieht sich besonders auf zwei alte Italiänische Kirchenmusikalien, die man in den neusten Zeiten wohl wenig in den Kirchen gegeben hat.
Es würde mir daher erstaunlich sein, wen[n] der Herr Leyfer, nach gewin[n]ener
Rücksprache mit dem Herrn Curatus Schmidt diejenigen Sachen aussuchen wollte,
die als veraltet angesehen werden [...] nicht mehr zur Aufsuchnung bestim[m]t sind
wozu wohl gröstentheils die Nahmen von Jomelli, Majo, Pergolesi, selbst Graun
und Hasse gehören. Dem Herrn Leyfer überlaße ich es aber durchaus zur eigenem
357
Beurteilung, was mir vielleicht verabfolgt werden könnte u[nd] werde ich mir in
einigen Tagen eine mundliche Antwort hoften[?] laßen.
Breslau d: 13 Febr. 1811.
exp: d: 14t. Febr: 1811.
B.
[t. 1, k. 188r]
An Euere [et cetera] Hauptkom[m]ission
Vorschlag die sämtlichen unbrauchbaren Gemälde der hiesigen aufgehobenen
Klöster auf einmal zu verkaufen.
Es werde wie ich gehört habe, mehre Sachen, besonders aus dem Vinzenz Stifte,
bereits verkauft, bei denen durch die als unbrauchbar zurückgesetzten Gemälde
gelegentlich verkaufen. Bei diesen Versteigerungen die größtentheils nur Hausgeräth u Mobilien betreffen, werden sich schnellig Leute einfinden, die Kunst u Gemälde Ken[n]tniß haben, und im Falle daß sie auch kom[m]en, vielleicht lange
warten müßen, ohne etwas Gutes für sich zu bekom[m]en. Obgleich alles was nur
zur Gallerie oder auch zum Tausch sich qualifiziert von mir ausgesucht worden ist,
so befinden sich noch manche, keines enges ganz schlechte Gemälde, darunter
zb. solche bei denen einzelnen Theile, einzelner Köpfe, recht kunstvoll ausgeführt
sind, das Ganze aber doch sehr unbedeutend ist so wie auch in Vinzenz eine nicht
ganz übel gemahlte Madonna in Wasserfarben her[ei?]ichend von einem Breslauer
Mahler, welcher vor einigen Jahren gestorben ist u ist diese Art für die Klöster sehr
viel gemahlt hat weshalb ich auch bereits zwei gleiche Exemplaren habe, für ein
höchst geringes Geld verkauft worden ist. Euere [...] Hauptkom[m]ission erlaube
mir daher den Vorschlag, daß alle Gemälde aus den hiesigen Klöstern zusam[m]
en gebracht werden u[nd] ist einmal, natürlich ohne Druck eines Kataloges nach
geschehenen Ankundigung verkauft werden.
Ich gestehe, daß auch mir diese [...]zung zum Vortheil gereichen wurde, da bis
jetzt in einem Stift, welches ich übernohmen habe, die Gemälde auf einen Fleck
gebracht worden waren u[nd] es mir nicht geringe Mühe [...] hat an den verschiedensten Orten die Gemälde aufsuchen; werden manche mag ich auch wohl nicht
zu sehen bekommen haben.
Sollte Euere, mir den Auftrag in dieser Hinsicht geben wollen, da ich die meisten Gemälde noch unter beschluß habe, so wurde ich denen zusam[m]en bringung an einem
mir zu bestim[m]enden Ort, ihm Aufzeichnung u Tage durch einem Mahler besorgen
laßen u das darüber angefertigte Verzeichniß, nebst Liquidazion der [...]zions Kosten,
bald möglichst einreichen. Der Ort, wo diese Gemälde am zweckmäßigsten zusam[m]
engebracht werden könnten, wan[n] vielleicht das Refektorium in St. Vinzenz Stifte,
insoeben es von dem jetzt dahin stehenden Holze gereinigt werden könnte.
Breslau d: 16‘ Febr. 1811.
exp. d: 16t. Febr. 1811.
358
[t. 2, k. 20r]
erh. d: 26ten Febr.
Es ist der Betrag der von Ewr Wohlgebohren unterm 11. hujus eingereichten Liquidation über die auf Gemälde Verbeßerung gemachte Auslagen, dato mit
resp: 7. rthl. gg ; [...] Courant
und 10.
16. 11 1/5 RealMunze
Zusam[m]en mit 17 rh. 16gg 11 1/5[...]
auf die Haupt Instituts=Casse zur Erstattung am dieselben assignirt worden, welches wir Ihnen zur Empfangname gegen Quittung hiermit bekannt machen.
Da es übrigens jezt notwendig ist, alles zu vermeiden, alles, was den Katholischen
Glaubensgenoßen zum an[...]orgereist gereichen und nachtheiliges Aufsehen veranlaßen könnte; so haben Ewr Wohlgebohren die angetragene Austauschung der
beiden bezeichneten Gemälde von Willmann aus der Kirche ad St: Vincentium vor
der Hand noch ausgesetzigen zu laßen. Breslau den 18t. Febr 1811.
König. Preuß. Haupt Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien
CHHaugwitz Sack
des Herrn Doctoris Büsching Wohlgebohren hieselbst
[t. 2, k. 26r]
An Eure [et cetera] Hauptkom[m]ißion [et cetera]
Überreichung der Liquidazionen die Verbeßerung der Gemälde betreffend.
die Verbeßerung des Porträts der Prälaten des ehemaligen Vinzenz Stifts ist vor einigen Tagen bemerkt werden, so wie auch die dazu gehörigen Rähme sehr einfach,
schwarz, mit einer kleinen Leisten farbig und bereits die Gemälde befestigt sind, so
daß sogleich sobald Eure Kg. [et cetera] Hauptkom[m]ißion mir dazu den Austrag
ertheilen wird, ihn Aufhängung in der genan[n]ten Kirche vor sich gehen kan[n].
Die mir von dem Mahler König übergebene Rechnung von sechzehn Thalern C., so
wie die des Tischlermeisters über Thaler C. überreiche ich anliegend ergebenst in
duplo mit der bitte, die Auszahlung dieses Geldes gebilligst zu verfügen.
Was der auf der Rechnung des Mahlers bemerkte Arbeitsman[n] betrieft, so
mußte derselben in den letzten Tagen des Februars u[nd] ersten Tagen des Marz
angenom[m]en werden, da es bisher dazu beauftragte Bedienten von mir anders
beschäftigt wurde u[nd] dieser Arbeitsman[n] besonders soeben[?] reiten mußte.
Breslau d: 5 März 1811.
exped: d: 5t. Maerz. 11.B.
[t. 2, k. 31r]
erh. d: 10März.
359
Den von Ew: Wohlgebohren in dem Bericht vom 16ten M. fri gemachten Vorschlag
gemäs, genehmigen wir hiemit: daß mit dem öf[f ]entlichen Verkauf säm[m]tlicher
in den allhier aufgehobene Klöstern vorgefundene unbrauchbaren Gemälde vorgegangen, selbige zu dem Ende ins Gesammt in das Refectorium des vormaligen
St: Vincenz-Stifts zusammengebracht, daselbst durch einen Mahler verzeichnet
und taxirt, so dann aber die Versteigerung selbst, unter Anberaumung eines angemeßenen Termins gehörig bekannt gemacht werden könne, und autorisiren wir
Euer Wohlgebohren hiernach zur weitere nötigen Veranlaßung, welchemnächst
wir vom diesfälligen Erfolg, unter Beifügung des Gemälde=Verzeichnißes und deren Taxe, so wie der Kosten-Liquidation, Ihrer beliebigen Anzeige entgegen sehen
wollen.
Breslau d 4ten Martiis 1811.
König=Preuß=Haupt=Commission zu Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien
Maßow
ChHaugwitz [...]
An
des Herrn Doctor Büsching
Wohlgebohren
hieselbst
ad No 644 Febr.
[t. 2, k. 48r]
praes. d. 30 März.
Daß wir dato die König[liche] Administrations Kaße zu St Vincenz angewiesen haben, die von Ewr Wohlgebohren unterm 5t d. M. eingereichten Liquidationen des
Mahler Koenig und Tischler Heidler wegen Ausbeßerung der Portraits der Prälaten
mit [...]: 16 r und 31 r 16 g real Münze zu bezahlen, machen wir Ewr Wohlgebohren
hiemit zur Nachricht, und um, hienoch die Liquidanten zur diesfälligen Hebung
anzuweisen bekannt. Was die Aufhängung der Gemälde in der Kirche betrift, so ist
solche vor der Hand nach aufzuschieben.
Breslau den 26t Maerz 1811.
König Preuß Haupt Com[m]ißion zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien.
Massow [...] Sack
An
des Herrn Doctor Büsching
Wohlgebohren
H. J. No 222. hieselbst.
360
[t. 2, k. 68r]
Rechnung zum ersten Bericht, die St. Vinzenz Bibliothek betreffend
Die von dem Herrn Prediger Münster, zufolge eines freiwilligen Erbiethens, angeordneten Bücher der St. Vinzenz Bibliothek so nicht in den Katalogen verzeichnet
gewesen, sind folgende:
1, in Folio. Die Werke des Chrysostomus, 13 Bände. Pariser Ausgabe des Mont[...].
des Eusebius. Kölln 1735. Sachenspiegel 1528. Bollandus. Waltheri lexicon diplomaticum. Die Werke Luthers, Melanchtons u[nd] andere wichthige Bücher, im Ganzen 597 Bände.
2, In Quart. Vorzüglich juristische und theologische Bücher. 1190 Bd.
3, in Oktav. Mehre Werke des Melanchtons. Eine Menge theologischer kleinen Bücher, bis weilen einmal an Klaßiker; einige neuen Bücher zb. Gottscheds deutsche
Schaubühne 1745. Jerusalems Betrachtungen über die vornehmsten Wahrheit der
Religion 1774. [...]ollin. Einige Italiänische Bücher. Im Ganzen 2422 Bande, wobei
einige Paketen kleinere Brochüren.
4, In duodz. Eine Menge Dubletten, zb. Nadasi annus coelestis einige 40mal vorhanden. Pietas quotidiana, auch gegen 20mal. 1140 Bände.
5, In Sedz. 111 Bände.
Dies zält[?] die total Sum[m]a von 5463 Bänden u[nd] dennoch würde die ganze
Vinzenzbibliothek aus 15000 Bänden bestehen, u[nd] so eine der reichster sein.
Breslau d: 10’ April 1811.
exp: d: 10t April 1811. B.
[t. 2, k. 104r]
praes. d: 14’ Mai.
Ewr: Wohlgebohren ermangeln wir nicht für die uns unterm 10t n m: fb: gemachte Mittheilung eines Verzeichnistes der vorläufig zur Gemälde Galerie bestim[m]
ter Stücke sowohl, als eines den St. Vinzenz Bibliothek betreffenden Nachtrags berichts, hirdurch mit der Ausforderung verbindlichst zu dancken, von Zeit zu Zeit die
resultate Ihrer Forschungen ferner ausgeffäligst mitzutheilen.
Uebrigens haben wir aus Euer Wohlgeboren gegenwärtiger Anzeige, sowie aus
dero früheren berichten, mit lebenhaftem Interesse maßgenommen, daß dann
doch wohl aus sam[m]tlichen Kloster Bibliotheken eine bedeutende Bücher Sammlung wird zusammengebracht, und oben so noch mehr interessante beyträge zu
meiner Gemälde Sammlung werden aufgefunden werden.
Breslau den 4ten. May 1811.
König: Preuß. Hauptkommißion zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien
Luttwitz
361
[t. 3, s. 35]
An den Herrn Prälaten des ehemaligen Vinzenz Stifts.
Hochwürdiger, Hochverehrter Herr Prälat.
An dem gestrigen Tage habe ich die im den hiesigen Stifte befindlichen Gemälde
durchgesehen, von ein paar Freunde unterstützt, u[nd] alles desjenige ausgesucht
was sich zu der großen Gemälde Gallerie, die hier in Breslau aus den Schätzen der
aufgehobenen Klöster und Stieften errichtet werden solle, qualifiziert. Unsere Erwartungen sind übertroffen worden, wir haben einige ganz vortrefflichen Sachen
gefunden, die einem jeden Kabinett angenehm sein werden. Aber wir senden auch
eine Menge Sachen, die sich nur für den kirchlichen Gebrauch eignern, indem sie
zwar recht tüchtige Kunstwerke sind, nur bei der Menge, die wir gewiß in Schlesien finden werden, nicht in den Gallerien angebracht werden können. Überdies
fand ich die Bildniße alle Ihren Herrn [...], die, wie Ihnen bekom[m]t, hier oben in
einem Sände fingen. Ich würde es Unrecht finden, wen[n] diese Sachen, besonders
die letzt genan[n]ten Gemälde, eine öffentliche Versteigerung unterworfen würden u[nd] wegen es daher Ew Hochwürden einen Vorschlag zu machen. Ich werde
durch zwei geschickten Künstlern hier die Gemälde restaurieren, von dem Staube
reinigen u[nd] mit einem Firnisse überziehen lassen, daß sie nun u[nd] schon erscheinen sollen. Diese biethe ich Ihrer Kirche an, es sie einem zweckmäßigen u[nd]
ruhigen Ort finden werden. Dagegen habe ich aber auch eine Bitte: Es befinde
sich in Ihrer Kirche eine Menge Kabinetsstücken, besonders von dem bekannten
Willman[n]. Es ist ein Hauptzweck der hiesigen Sam[m]lung, eine recht ausgebreitete Kollekzion von den Gemälden des einheimischen Künstlers zusam[m]en zu
bringen. Ein Theil der in Ihrer Kirche befindlichen ist sehr verblaßt u[nd] unscheinbar geworden, die neuen Gemälden würden ihr einen neuen Schmuck, einen neuen Glanz ertheilen u[nd] mein Wunsch geht daher dahin:
daß mir diese Gemälde gegenseitig gegen einander austauschten, wobei die Kirche nichts verliert, aber die Kunst[?] und das Vaterland sehr gewin[n]en.
exped: d: 20t Xbr: 1810
[t. 3, s. 36]
Ich überlaße diese Anliegen Ihrem gütigen Beurteilung u[nd] wünschte uns bald
Ihrem Entschluß zu vermehren.
Mit größter Hochachtung u[nd] Ergebenheit
Ew Hochwürden
Breslau d: 20’ Dzb. 1810.
[t. 3, s. 49]
praes. d: 20. Juni.
Damit die Vorbereitungen zur Errichtung der Centralbibliotheck bestmöglichst gefördert werden, wollen wir Ihre Anträge vom 7ten Mai c. dahin genehmigen.
362
1. daß der Herr Prediger Münster bei Anordnung der hiesigen Klosterbibliothekken fernerhin gebraucht werde. Die, für denselben in Antrag gebrachte Zusicherung einer fixen Anstellung bei der neuen Central=bibliotheck liegt indeßen außer
der Grenzen unsrer Befugniße; dagegen ist es billig, daß derselbe für seine nützliche Mühwaltung angemeßen remunerirt werde. Ob deselben in dieser Hinsicht,
nach Beendigung des Geschäftes, ein für allemal ein Honorar zuzubilligen, oder
ob ihm wie anderen Geschäftsmännern ordentlicherweise, Diaeten und welche[?]
auszusetzen sein werden, darüber erwarten wir Ihr Gutachten; indem aus es nicht
bekannt sein kann, ob der Münster neben seinen Amtsgeschäfte sich täglich und
anhaltend in den Bibliothecken beschäftiget, oder ihnen nur dann und wann seine
Mußezeit zu widmen im Stande ist. Auch muß bei be[t. 3, s. 50]
stimmung der Diaeten für ihn der Verstand berücksichtigt werden, dießer hier am
Orts domicilirt, und mithin, dieser Ueberbeschäftigung wegen, keine Mehraus gaben machen darf.
2. Es hat auch keinen Anstand, daß der Privatgelehrte Heinze, ehmals lehrer am
Paedagogio zu Züllichau, und
3. der, von der hiesigen König: Regierung sehr empfohlen Rector Friedrich aus
Auras als Gehülfen bei Anordnung der Bibliotheck, jedoch nur interimistisch, und
ohne daß denselben hieraus irgendein Anspruch auf eine künftige [...] Anfallung
erwachsen darf, angestellt werden
Von der Hand wird sich jede von beiden mit 1 rt: täglichen Dieaten, und auf Reisen
mit 1 rt. 8 gr: begnügen müßen. Eine Wohnung wollen wir denselben auch insofern bewilligen, als dazu noch Raum im Sandstifts= oder beßer im Vinzenzstifts Gebäude vorhanden sein sollte, weit besonders in betraf des erstgenannten Klosters
nicht außer Acht gelaßen werden darf,
[t. 3, s. 51]
daß daßelbe binnen Kurzem wird geräumet werden müßen, um zur Aufstellung
der Bibliotheck die nöthigen Verrichtungen zu tref[f ]en. Ihnen überlaßen wir daher, auf den Grund der Verfügung mit den betref[f ]enden Herren Special Saecularisations Commissarien, wegen Unterbringung des Heinze und Friedrich das weitere
zu verabreden.
Uebrigens werden beide ihrer Assistenz mit dem 1ten Juli c. antreten können; am
Schluße jedes Monats erwarten wir zur Zahlungs anweisung die Diaeten Liquidation
eines [...], welche aber von Ew Wohlgeboren attestirt sein muß. Der Rector Friedrich
und der Heinze sind besonders angewiesen worden, wegen ihrer Anstallung zur Hülfsleistung sich anhin zu werden, und von Ihnen die weitere Instruction zu gewärtigen.
Endlich überlaßen wir Ihnen, annoch mit dem Bau Conducteur Paritius der auch
uns als ein Alterthumsforscher angerühmt worden, über seine [...]ige Mitwürkung
bei Anordnung
363
[t. 3, s. 52]
der Archive, und die Remuneration, die er dafür verlangen möchte, Rücksprache
zu nehmen, und von dem Erfolge, zur weiteren Verfügung nur Anzeige zu machen.
Breslau d 18 Junii 1811.
König Preuß Haupt Commission zu Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien
Maßow Sack Schulz
An den Herrn Doctor
Büsching
Wohlgeboren
hieselbst
ad num: 873. May
[t. 4, s. 221]
praes. d: 30’Novb.
Das König: Ober=Landesgericht allhier verlangt zum C[...] der Aufnahme von zu
versteigernden Effecten, die schleunige Räumung der beiden Refektorien des hiesigen Vincenz=Klostergebäudes.
Da in dem einen derselben von Ew: Wohlgebohren mehrere Gemälde aufbewahrt
worden, so werden Sie hiermit aufgefordert, dafür zu sorgen, daß ohne allen Aufschut das Refectorium geleeret werde.
Breslau den 28ten November 1811.
König: Preuß: Haupt=Commission zu Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien.
Maßow [...] Sack
An
den Herrn Doctor Büsching
Wohlgebohren
Hieselbst.
ad No 1363 pro Novbr:
[t. 4, s. 229]
An Eure [et cetera] Hauptkom[m]iβion [et cetera].
Eure [et cetera] Hauptkom[m]iβion habe ich die Ehre anzuzeigen, daß die Franziskaner u[nd] Dominikaner Bibliothek, der erhaltenen Anweisung zu Folgen geräumt
worden sind. Das Refektorium des Vinzenz Stifts ist gleichfalls leer u[nd] bitte ich
ergebnst um Anweisung was ich mit den darin befindlich gemachenen Gemälde,
364
die noch für Kirchen bestim[m]t waren, anzufangen u[nd] an wen ich sie, zu diesem
Be[...], oder zum Verkauf, zu übergeben habe.
Die Kappuziner Bibliothek allhier wird in diesen Tagen ausgeleert werden, da auch
daß ein weit vorgeschrittener Bau es nothwendig macht.
Breslau d: 1’ Dzb. 1811.
B.
expedirtead:
[t. 4, s. 249]
praes. d: 13’dzb.
In dem uns von den Gerächten über Euer Wohlgebohren Geschäfts Führung deren Sie in Ihrem Berichte vom 26ten Octbri: gedencken, nichts bekannt geworden,
können wir auch nichts darüber äus[s]ern. Ihre Anzeigen haben uns jederzeit von
den betreibenden Geschäften die nötige Ken[n]tniß gegeben, und da Ihre Arbeiten blos praeparatorisch zu seyn bestim[m]t waren, und die eigentliche Form
welche die Central Bibliotheck und Sam[m]lungen erhalten sollen, nicht von uns,
sondern von der Universität abhängen wird, so müßen wir uns enthalten derselben vorzugreifen, und es wird von Euer Wohlgebohren abhängen deren Ihnen vermißten Beyfall zu finden, wenn Sie mit der erforderlichen Selbst Beschränckung
Ihren Wirckungs Creis nach den Ihnen beywohnenden Kräften ausfällen, eher ihn
zu überschreiten. Für jezt benachrichtigen wir Sie blos, daß bey der Absicht mehrere Provinzial Bibliothecken anzulegen, worüber wir uns mit den Geistlichen und
Schul Deputationen der Schlesischen Regierungen in Correspondenz befinden
eine Duppletten Anstalt zum Verkauf noch nicht stattfinden kann.
[t. 4, s. 250]
Die auf Ihre Aufforderung geschehende Catalogisirung der Saganer Augustiner Bibliotheck, hat unsern völligen Beyfall, indem sich aber ein Theil derselben bereits
hier befindet, so kann das Verzeichniß nicht so vollständig werden als es seyn sollte.
Aus welchem Grunde Euer Wohlgebohren für ein Unglück welches die Grüssauer
Bibliotheck betreffen kön[n]te, besorgt genung[?] waren, um unserer Anweisung
entgegen einen Theil derselben eher vorher gegangen. Catalogisirung der ganzen
Sam[m]lung hierher bringen zu laßen, ist uns nicht klar, doch mages[?] nun, nachdem das Versehn einmahl geschehen da bleiben.
Daß Sie die Vincent Bibliotheck zur Grundlage der ganzen Central Sam[m]lung
gebrauchen, finden wir vorläufig angemeßen. Die zuversichtliche Bestim[m]theit
mit welcher Euer Wohlgebohren behaupten: daß die Catalogiisierung der Bibliothecken am Orte selbst nicht möglich ist uns in der That eben so befremdend, als
die eher alle Grundlichkeit hingeworfene Kosten Berechnung. Euer Wohlgebohren
werden sich bey dieser von uns gewählten
365
[t. 4, s. 251]
Methode allerdings an manchen Orten länger aufhalten müßen, da Sie nicht überall
taugliche Subjecte zur Hülfe finden werden. Inzwischen erwarten wir, daß Sie sich
mit den Special Commissarien hierüber berathen, und geben auch nach, daß wo absolute Hinderniße vorhanden, die Bibliothecken am Orte zu belaßen, dieselben nach
eingehohlter Special Genehmigung von uns hierher gebracht werden können.
Breslau den 2ten December 1811.
Königlich Preußische Haupt Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in
Schlesien.
Maßow Sack [...]
An
den Herrn Docktor
Büsching Wohlgb
allhier
ad No 1539. Octbr: c.
[t. 4, s. 252]
An
den Herrn Doktor Büsching
Wohlgebohren
allhier
[czerwona pieczęć lakowa złamana, w polu orzeł pruski, w otoku napis: KÖN:
HAUPT=SAEC: COMMISSION SCHLESIEN]
[t. 4, s. 283]
praes. d: 21’Dzb.
In Erwiederung auf Euer Wohlgebohren Bericht vom 1ten d. M: eröf[f]nen wir Ihnen
auf Ihre Anfrage: was mit den im Refectorio des vormaligen hiesigen Vinzens=Stifts
befindlich gemachenen Gemälden, welche für Kirchen bestimmt waren, anzufangen
sey? Daß die tauglichen Rähmen dieser Gemälde aufbewahrt werden mögen, von
den Gemälden selbst aber ein Verzeichniß derjenigen Stücke anzufertigen, und einzureichen sey, welche etwa für Kirchen begehet worden sind, um demnächst darüber disponiren zu können, da der Verkauf derselben nicht belohnend seyn dürfte.
Breslau den 21ten December 1811.
König. Preuß: Haupt=Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien.
Wilckens [...] Sack
An Herrn Doctor Büsching Wohlgebohren hierselbst
ad 46 pro Xbr.
366
vol. 5, 2014, s. 331–367
Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego
Arkadiusz WOJTYŁA
Instytut Historii Sztuki
Przebieg postępowania kasacyjnego w opactwie norbertanów
przy kościele św. Wincentego we Wrocławiu w świetle Akt Büschinga
ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu
Streszczenie
Prezentowana transliteracja materiałów źródłowych dotyczących klasztoru norbertanów pw. św. Wincentego
we Wrocławiu została sporządzona na podstawie archiwaliów zachowanych w tzw. Aktach Büschinga, zbiorze
poszytów przechowywanych w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i dokumentujących sekularyzację
klasztorów śląskich w latach 1810–1812. Praca niniejsza jest dopełnieniem transliteracji dwóch obszernych archiwaliów dotyczących klasztoru wrocławskich norbertanów (sprawozdania i inwentarza), które zostały opublikowane w poprzednim tomie „Hereditas Monasteriorum”. Aktualny numer półrocznika obejmuje transliterację
pozostałych 37 dokumentów z Akt Büschinga dotyczących tego klasztoru:
– korespondencji w oryginale lub w odpisach, głównie między komisarzem sekularyzacyjnym Johannem Gustavem Gottliebem Büschingiem (1783–1829) a Główną Komisją Sekularyzacyjną (Haupt-Säkularisations-Commission zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien), ale także pojedynczych odpisów listów Büschinga,
m.in. do Karla Augusta von Hardenberga (1750–1822) i Johanna Daniela Wilhelma Ottona Uhdena (1763–1835),
oraz oryginałów listów adresowanych do Büschinga;
– not Büschinga dotyczących wypożyczeń z biblioteki klasztornej oraz weryfikacji obrazów ze zbiorów klasztoru pod kątem tworzenia galerii malarstwa.
Bogactwo treści tych rękopiśmiennych dokumentów stanowi cenny materiał źródłowy dla współczesnych
badaczy, którzy na ich bazie mogą prześledzić proces postępowania kasacyjnego we wrocławskim klasztorze
norbertanów. We wstępie poprzedzającym transliterację zamieszczono kilka przykładów wybranych tematów,
na podstawie których można określić chronologię i przebieg konkretnych, interesujących badaczy zdarzeń (np.
wybór obrazów do galerii malarstwa).
Słowa kluczowe
dokument, rękopis, list, klasztor, norbertanie, biblioteka, archiwum, zbiory dzieł sztuki, sekularyzacja, Wrocław,
Johann Gustav Gottlieb Büsching
367
vol. 5, 2014, p. 331–367
University of Wrocław Museum
Arkadiusz WOJTYŁA
Institute of Art History
University of Wrocław
The dissolution procedure at the Premonstratensian Abbey of St. Vincent
in Wrocław in the light of the Büsching Papers from the collection
of the Wrocław University Library
Summary
The present transliteration of source material dealing with the Premonstratensian (Norbertine) Monastery of
St. Vincent in Wrocław is based on archive documents preserved among the so-called Büsching Papers, a collection of bound volumes kept in the Wrocław University Library and documenting the secularisation of Silesian
monasteries in 1810–1812. It complements the transliteration of two extensive archive documents associated
with the Wrocław Premonstratensian Monastery (report and inventory), published in the previous volume of
Hereditas Monasteriorum. The current volume presents a transliteration of the remaining 37 documents of the
Büsching Papers dealing with that monastery:
– correspondence (originals or copies of letters) between the secularisation commissioner Johann Gustav Gottlieb Büsching (1783–1829) and the Central Secularisation Commission (Haupt-Säkularisations-Commission
zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien), copies of some Büsching’s letters to e.g. Karl August von
Hardenberg (1750–1822) and Johann Daniel Wilhelm Otto Uhden (1763–1835) as well as letters (originals) addressed to Büsching;
– Büsching’s notes on loans from the monastery library and verification of paintings from the monastery’s collection with regard to a future painting gallery.
The rich contents of these hand-written documents constitute valuable source material for contemporary researchers, who can follow the dissolution procedure in the Wrocław Premonstratensian Monastery on their
basis. The transliteration is preceded by an introduction featuring several examples of selected topics on the
basis of which it is possible to determine the chronology and course of specific events of interest to researchers
(e.g. selection of paintings for the painting gallery).
Keywords
document, manuscript, letter, monastery, Premonstratensians (Norbertines), library, archive, art collection,
secularisation, Wrocław, Johann Gustav Gottlieb Büsching
Dorota MATYASZCZYK
Poznań
vol. 5, 2014, s. 369–381
Lustracje przeprowadzane w klasztorach wielkopolskich
w latach 1817–1825, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu,
sygn. KA 12 249*
W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, pod sygn. KA 12 249, zachował się bardzo interesujący, do tej pory niewykorzystany dla badań nad dziejami kasat poszyt
akt zatytułowany Klasztory Spis 1817–25. Jest to teczka zszywana, z kartonową okładką, licząca 347 zapisanych przeważnie dwustronnie, nieliczbowanych kart papierowych (zapisanych po polsku, niemiecku lub łacinie), formatu A41.
Zawiera lustracje przeprowadzane na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego
w latach 1817–1825, z polecenia biskupa poznańskiego Tymoteusza Gorzeńskiego, przez dziekanów lub landratów, w klasztorach położonych na obszarze diecezji
poznańskiej. Wśród akt znajdują się także wcześniejsze lustracje, przeprowadzane
w latach 1809–1810 z inspiracji władz świeckich Księstwa Warszawskiego – ministra
Spraw Wewnętrznych Jana Pawła Łuszewskiego.
Akta zawierają bardziej lub mniej szczegółowe spisy wyposażenia kościołów i klasztorów, w tym spisy biblioteczne sumaryczne lub z podziałem na półki i podaniem
kolorystyki okładek, wycenę przedmiotów (przede wszystkim w dokumentacji niemieckiej).
Lustracje dotyczą 16 następujących klasztorów:
– benedyktynów w Lubiniu;
– bernardynów w Grodzisku, Koźminie, Sierakowie i Wschowie;
– cystersów w Bledzewie, Obrze i Paradyżu;
– cysterek w Owińskach;
– dominikanów we Wronkach;
1 Na jego temat por. też D. MATYASZCZYK, Sprawozdanie z prac w okresie od lipca do listopada 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3, 2013, s. 549–552.
370
Dorota MATYASZCZYK
– franciszkanów w Obornikach i Śremie;
– franciszkanek (klarysek) w Śremie;
– reformatów w Miejskiej Górce (Goruszkach), Rawiczu i Woźnikach.
W poniższej tabeli podano: 1. numery kart (nieliczbowane); 2. datę i miejsce przeprowadzenia lustracji lub miejsca wysłania pisma do Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego, jeżeli takie oznaczenie występuje na dokumencie; 3.
miejscowość, w której znajdował się lustrowany klasztor, i nazwę zakonu; 4. język
dokumentu; 5. tytuł nadany przez lustratorów. Zachowano także oznaczenia poszczególnych dokumentów, np. A, B, C, nadawane przez lustratorów; nie ma reguły
w nadawaniu tych oznaczeń – czasami dotyczą one różnych klasztorów (np. kolejnymi literami alfabetu oznaczono klasztor w Lubiniu i dwa klasztory w Śremie), które
lustrował jeden dziekan, albo rodzajów wyposażenia w jednym klasztorze; w niemieckich lustracjach pojawiają się rzymskie oznaczenia poszczególnych działów.
W nawiasach kwadratowych podano informacje uzupełniające.
Jeżeli było to możliwe do ustalenia, podano imiona i nazwiska oraz funkcje zakonników i zakonnic przebywających w wymienionych klasztorach w okresie lustracji.
Nazwiska, a także imiona tej samej osoby są czasami zapisywane na różne sposoby,
zdarza się też, że sami zakonnicy i zakonnice podpisują się różnie w trakcie tej samej lustracji. Gdy były wątpliwości z odczytem, stawiano znak zapytania [?]. Warto
odnotować, że niektórzy zakonnicy pojawią się w późniejszych latach w klasztorach
znajdujących się w innych miejscowościach.
Interesujące są informacje udzielone przez przeora Falęckiego w klasztorze cysterskim w Paradyżu, informujące o pobycie zakonników na poszczególnych parafiach
i o ich prawie powrotu do klasztoru, gdy będą chorzy, starzy lub z innych przyczyn nie
będą mogli wykonywać swoich obowiązków. Klasztor paradyski jako jedyny podaje
też swe zobowiązania wobec długoletnich służących klasztornych, którym gwarantował opiekę i wysługę po wiernej służbie.
Z lustracji przeprowadzonych w Sierakowie i Paradyżu wynika też, że wykonano dokładne rysunki pomiarowe tych klasztorów, wraz z gruntami do nich jeszcze wówczas
należącymi. Można przypuszczać, że również inne klasztory zostały w ten sposób zinwentaryzowane. Jednak w omawianych aktach te pomiary się nie zachowały.
Karty (nlb.)
1r–16r
16v–17r
18r–19r
20r–21v
22r–v
23r–26r
27r
28r–v
29r–30v
31r–32r
33r–35r
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
niemiecki
łaciński
Rawicz
reformaci
Rawicz
reformaci
7 III 1810
10 IV 1818
polski
Lubiń
benedyktyni
3 III 1818
Lubiń
polski
niemiecki
niemiecki
niemiecki
niemiecki
niemiecki
łacina, polski
Język
polski
Lubiń
benedyktyni
Wschowa
bernardyni
Miejscowość i zakon
4 III 1818
Śrem
20 V 1817
Kościan
12 V 1817
Fraustadt
Data i miejsce
lustracji
Actum Conventu Raviciani Sancti Patris Francisci
Actam Rawicz in Reformater Kloster [podpisali: zakonnicy Bonaventura Dembinski, gwardian, Zacharias
Skokowski, wikary, Victor Maetsch [Matz?], kaznodzieja niemiecki, Anton Kuczyński, kaznodzieja polski,
oraz dziekan krobski x. Krajewski]
[A.] Lustracya – Klasztor XX Benedyktynów w Lubiniu 3 marca 1818
Pismo przewodnie dziekana śremskiego x. Polcyna do Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego w Poznaniu
z protokołami odbytych lustracji, które oznaczono literami
A – lustracja klasztoru benedyktynów w Lubiniu
B – lustracja klasztoru franciszkanów w Śremie
C – lustracja klasztoru franciszkanek w Śremie
Pismo sekretarza powiatu kościańskiego do dziekana śremskiego x. Polcyna informujące o przesłaniu lustracji
klasztoru w Lubiniu wraz z aneksami
Fraustadt vom Bernhardiner Kloster [data 12 V 1816 [!], wymienione nazwiska zakonników, laików oraz służby
klasztornej: 1. Benedictus Rediger, gwardian, 2. Patormus Milewski, wikary, 3. Cornelius Radolinski,
4. Marcellus Herndorff; laicy: 1. Matthias Lieszyński, 2. Peter Lisakowski, 3. Dominicus Weiss; służba
klasztorna: 1. Anton Paul, 2. Anton Hensel, 3. Michael Koźmiński, 4. Peter Sawicki]
Inwentarium
C. [wymienione sprzęty klasztorne – 11 pozycji]
Inwentarium
B. [wymienione sprzęty klasztorne – 71 pozycji]
Inwentarium
A. [wymienione 6 ołtarzy, aparaty kościelne (w sumie 47 pozycji); na k. 19 podpisy 5 zakonników, dziekana
x. Krause i starosty Bronikowskiego]
Specyfikacja [wymienione obrazy, figury, na k. 17 podpisy zakonników: Joannes Tacki, gwardian,
Benedykt Rediger, Cornelius Radoliński, Marcellus Herrendorff, Petrus Luzakowski]
Copia Cathalogi Librorum Bibliotheca Conventus Vschowiensis
[spis zawiera: miejsce ustawienia, tytuł, autora, liczbę woluminów, na k. 16 podpisy zakonników]
Tytuł i zawartość dokumentu
Tabela 1. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. KA 12 249, Klasztory Spis 1817–25
Lustracje przeprowadzane w klasztorach wielkopolskich w latach 1817–1825
371
Karty (nlb.)
36r–37r
37v
38r–39r
40r–56r
57r–72v
73r–79r
80r–106r
107r
108r–114v
115r
116r–123v
124r
Lp.
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
16 V 1817
V 1817
14 II 1817
Gnin
1817
23 V 1817
11–23 IV 1817
10 IV 1818
VI 1809
Data i miejsce
lustracji
Woźniki
reformaci
Grodzisk Wlkp.
bernardyni
Katalog Biblioteki Klasztoru Oberskiego [książki ustawione w szafach oznaczonych literami, spis podpisał
Edmund Wasilewski, profes i bibliotekarz]
polski
niemiecki
polski
Specyfikacya Obrazów Portretowych y Mapów w Refektarzu, Celach y po Gankach Klasztoru Woźnickiego
najdujących się [ogółem 86 obrazów, spis podpisali: Michał Nozynski, gwardian konwentu, Hilarion
Łakomicki, Kazimierz Krąglewski, Ludwik Chrościelski, Wawerzyniec Sławiński – zakonnicy,
x. Stanisław Lerski, proboszcz gniński, reszta podpisów, w tym landrata, nieczytelna]
C. – Actum Woźniki von 16 Maji 1817 [inwentarz wyposażenia]
Obrazy Klasztoru Grodziskiego znayduiace się na wyszem [!], y niszem [!] pientrze [!], w Refektarzu,
i po niektórych Celach [wymieniono 47 obrazów, w tym w refektarzu 3 portrety Opalińskich] – kartka
formatu 16º
C. – Actum Graetz [inwentarz klasztoru bernardyńskiego w Grodzisku Wlkp., podpisali: Jan Bogusławski,
gwardian, Klemens Nartowski, wikary, Maurycy Mahr, kaznodzieja niemiecki, Franciszek Kuczkowski,
kaznodzieja polski; Schwarzkopf, x. Stanisław Lerski, proboszcz gninski]
polski
Obra
cystersi
niemiecki
niemiecki
Obra
cystersi
Actum Obra [opis poszczególnych cel wraz z wyposażeniem; podpisali Władysław Żorowski, opat, Alberyk
Ciechoszewski, podprzeor, Edmund Wasielewski, Gabriel Pukaila, prezydent i proboszcz oberski, Anzelm
Wierzbinski, prowizor i prokurator, i profesi oberscy Stefan Krockiewicz, Franciscus Tomaszewski, Robertus
Kosmiski, Joannes Wenzlewicz; opis przedmiotów z podziałerm na srebro, cynę, fajans, meble, powozy,
wycena poszczególnych działów i suma ogólna 1882 złtp [?]]
Actum Obra-Abschrif [spis wyposażenia, w tym instrumentów muzycznych, kapitałów, m.in. kompetencje
wyliczono na 13 922 florenów 27 sgr; podpisali: Vladislaus von Zborowski, opat, Anzelm Wierzbinski,
prowincjał i x. Lerski, dziekan foralny]
Pismo x. Stanisława Lerskiego, proboszcza gninskiego i dziekana grodziskiego, do Konsystorza Jeneralnego
Arcybiskupiego w Poznaniu, aby z powodu choroby zwolniono go z lustracji klasztorów
niemiecki
Obra
cystersi
Inventarium d. Reformater Kloster zu Rawicz [spis obiektów według działów I–XIX i wycena; wycena biblioteki
– każda szafa osobno; wartość ogółem – 27 411 tal 7 sgr]
B. – Regestrum Librorum Bibliothece Conventus Ravicensis [spis książek podzielonych według działów
i kolorów okładek]
Inventarium Conventus Raviciensis Pro Capitulo Chocensi Anno D[omi]ni 1809 [strona tytułowa]
Regestr rzeczy wszystkich znajdujących się w konwencie rawickim spisany w dniach czerwca roku 1809 [A]
i podany na kapitułę chocką [w Choczu] [spis w tabelach]
polski
niemiecki
łaciński
polski
Język
Rawicz
reformaci
Rawicz
reformaci
372
Dorota MATYASZCZYK
Karty (nlb.)
125r
126r–127v
128r–129r
130r–131v
132r–139v
Lp.
24
25
26
27
28
Paradyż
cystersi
Paradyż
cystersi
24 IV 1817
Paradyż
24 IV 1817
Paradyż
Rawicz
reformaci
Rawicz
reformaci
20 V 1817
Krobia
10 V 1817
Rawicz
Data i miejsce
lustracji
polski
polski
polski
polski
Język
Pismo przewodnie T. Kraiewskiego, dziekana krobskiego, do Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego
w Poznaniu przesyłające protokół komisji odbytej w klasztorze reformatów w Rawiczu wraz z landratem
powiatu krobskiego. Informuje też, że gdy landrat wyznaczy termin, podobną komisję przeprowadzi
w klasztorze reformatów w Miejskiej Górce.
A. – Inwentarz Nieruchomości i Ruchomości przy Klasztorze OO. Reformatów w Rawiczu
spisany w dniach Miesiąca Kwietnia 1817.
[spis przedstawiony w tabeli zawiera: I Opis zewnętrzny kościoła, II Opis kościoła wewnętrzny, III Argentaria
kościelne, IV Zakrystia, V Bielizna kościelna, VI Opis klasztornego mieszkania zewnętrzny, VII Opis klasztoru
wewnętrzny, VIII Kanapa, IX Kuchnia, X Sartoria, XI Podwórze, XIII Ogród; podpisali go zakonnicy:
Bonawentura Dembinski, gwardian, Zacharyasz Skokowski, wikary, Wiktor Mety, kaznodzieja,
Antoni Kmiński [?], kaznodzieja, oraz x. Tomasz Krajewski, dziekan i proboszcz krobski]
B. – Regestrum Librorum Bibliotheca Conventus Raviciensis in Anno 1817
[książki ustawione w szafach oznaczonych literami, oprawy kolorowe z różnymi kolorowymi napisami
na grzbiecie, uszeregowane według działów – ogółem 694 woluminy]
[Wyjaśnienia i uzupełnienia przeora Falęckiego złożone do protokołu w trakcie lustracji klasztoru. Po 1o do
pierwszego protokołu nie podano jeszcze 4 księży, którzy należą do konwentu paradyskiego, ale pozostają na
probostwach: x. Józef Hanczewski, proboszcz w Chociszewie, Nepomucen Merten, proboszcz w Koźminku, Gerhard
Henke, proboszcz w Międzyrzeczu, Adam Redel, do pomocy duchownej proboszczowi parafii w Babimoście, z tych
trzej pierwsi ustaleni są od rządu proboszczami, ostatni został delegowany przez przełożonego konwentu. Wszyscy
czterej jednak mają prawo w przypadku choroby, kalectwa lub niemożności pełnienia obowiązków udać się do
konwentu, do którego przyjęci być muszą; 2o wymienia służącego Józefa Berndta, który w 1812 r. wg przywileju
otrzymał od konwentu dom murowany, do klasztoru należący, a inni, Józef Kubacki, Antoni Prier, ogrodnik
klasztorny, Ignacy Igiel, kucharz, Józef Hammerling, zielarz, mieli obiecane dożywotnie utrzymanie za swe wierne
usługi. Przeor wspomina, że lubo wg nominacji z 26 XI 1804 r. jest proboszczem w Kalawie [Kaławie], to tam
pobiera tylko nieznaczny dochód roczny 158 tal 15 sgr, znalazłszy kościół w lichym stanie, sam go wyposażył.
Prosi, by wiszące na gankach przeoratu 4 obrazy Ewangelistów mogły zostać zabrane do Kaławy. Wspomina też,
że w Kaławie musi utrzymywać wikariusza, który w razie jego niebytności tam pełni za niego obowiązki]
[Spis zakonników z podaniem miejsca ich pobytu w klasztorze lub na parafiach, a także w klasztorze
w Przemęcie, spis inwentarza i majątku klasztornego, w tym gruntów klasztornych z opisem ich granicy;
został zrobiony abrys wraz z opisem – ale nie ma go w aktach. Dochód z ogrodu wyceniono na 150 tal
rocznie, wymieniono należytości i długi, które z powodu ubóstwa dłużników nie wszystkie zostały spłacone
za czasów poprzedniego przeora Jędrychowskiego. W 1811 r. minister Lubieński zabrał do Warszawy
ok. 500 książek z klasztornej biblioteki, zostało ok. 4000 vol., bibliotekę opieczętowano, gdyż nie miała
katalogu. Spisano inwentarz gospodarczy i otaksowano] – kopia
373
156v
157r–158r
159r–160r
161r–163r
164r–169v
170r –171r
172r–v
173r
37
38
39
40
41
42
43
152r–154r
33
36
149r–151r
32
154v
147v–148v
31
155r–156r
141r–146r
30
35
140r
29
34
Karty (nlb.)
Lp.
22 I 1810
Warszawa
1810
15 IV 1818
1817
Miejska Górka
[Goruszki]
reformaci
Paradyż
[Gościkowo]
cystersi
Bledzew
cystersi
Paradyż, Bledzew
cystersi
20 V 1817
Pszczew
28 IV 1817
Data i miejsce
lustracji
polski
łaciński
niemiecki
polski
niemiecki
polski, niemiecki
polski
polski
polski
polski
polski
polski
niemiecki
niemiecki
polski
Język
[Minister Wewnętrzny i Religijny kieruje pismo do Konsystorza Diecezji Poznańskiej, by wydał zakaz
sprzedawania sprzętów kościelnych i klasztornych przez zakonników, zaprzecza pogłoskom
o przygotowywanych kasatach – podpis J. Łuszczewski]
Timotheus Comes Nałęcza Garzeń Gorzeński Dei, ex apostoline Sedis Gratia Episcopus Posnaniensis Ordinum
[zakaz sprzedaży sprzętów kościelnych]
Actum in Reformater Kloster bai Goerchin
Specyfikacya Inwentarza Kościoła Klasztornego Paradyskiego [dokładny opis wyposażenia wraz
z usytuowaniem w kościele]
Capitały
[podano zobowiązania finansowe konkretnych osób wobec klasztoru; wycena sprzętów oraz książek]
E. – Inwentarz Cenowy Klasztoru XX Paradyskich [zawiera wycenę aparatów kuchennych, inwentarza
w refektarzu, lichtarzy cynowych, pozostałe przedmioty, w tym obrazy, nie zostały wycenione. Spis zrobiony
w j. polskim i niemieckim w tabelach]
Specyfikacya xiąg znayduiących się w Bibliotece Klasztoru Bledzewskiego XX Cystersów [zsumowanie 4900
książek, w tym w „szafie ksiąg zakazanych 38”]
Spis Rzeczy Kuchennych [w kuchni i mielcuchu]
Spis Rzeczy Klasztornych w [24] Celach
Spis Rzeczy na Winnicy [kadzie i beczki – wycena]
Inwentarz domowy Klasztoru Bledzewskiego [naczynia, sztućce, obrazy, ławki, serwety, stoły, książki
w refektarzu, zegar etc.]
[Spis rzeczy kościelnych: ornaty, kapy, dalmatyki, alby, cyna, koprowina, srebro, ołtarze, obrazy. Spis rzeczy
opackich. Spis Xiążek Chóralnych w Kościele, podpisy zakonników: Tadeusz Sztelter, przeor, Mauritius Au,
Julian Nawrocki, podprzeorzy, Caelestinus Kiedrzyński, proboszcz bledzewski, senior, Urbanus Flaum,
Procopius Hoffmann, Petrus Widawski, proboszcz bledzewski, Michael Zdziarski, frater Clemens, brat
Dezydery Radomski, Valenty Borowicz, Franciszek Lewandowski]
[Zestawienie wierzytelności klasztoru bledzewskiego]
[Lustracja w klasztorze bledzewskim] Copia
Pismo przewodnie x. Jana Krygiera, dziekana zbąszyńskiego [i proboszcza pszczewskiego], do Konsystorza
Jeneralnego Arcybiskupiego w Poznaniu, przesyłającego protokoły lustracji odbytych w klasztorach
w Paradyżu i Bledzewie
374
Dorota MATYASZCZYK
Karty (nlb.)
174r–v
175r–177r
178r–179r
180r
181r–198v
199r
200r
201r
201v–204v
205r–207v
208r–214r
215r–228r
229r
Lp.
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
27 VII 1818
Dolsk
19 III 1808
Posen
1 II 1818
1 II 1828
1 II 1818
1818
13 V 1818
Odolanów
15 IV 1818
17 VII 1809
7 III 1810
17 II 1810
Krobia
Data i miejsce
lustracji
Koźmin
bernardyni
Koźmin
bernardyni
Miejska Górka
[Goruszki]
reformaci
polski
niemiecki
niemiecki
niemiecki
polski
polski
niemiecki
polski
łaciński
łaciński
Język
Inventarium [...] Bernardiner Kloster [...] zu Kozmin (Litt. A, B, C, D)
E. – Elenchus Librorum in Bibliotheca Patrum Bernardinerum Conventus Cosminensis
Pismo przewodnie dziekana śremskiego x. Polcyna do Konsystorza Poznańskiego, przesyłające spisy
inwentarzy klasztorów:
A – benedyktynów w Lubiniu
B – franciszkanów w Śremie
C – franciszkanek w Śremie
[pismo z Królewskiej Rejencji Poznańskiej]
Catalogus Librorum Bibliothecae Conventus Gorcensis – Copia
[Spis zbiorczy z podziałem na działy – księgozbiór liczy 833 woluminy]
Pismo przewodnie x. Zomandskiego [?], dziekana koźmińskiego, do Konsystorza w Poznaniu, informujące,
że klasztor bernardynów został przekształcony na więzienie, a zakonnicy, którzy mają dalej kościołem
zarządzać, muszą mieszkać w mieście, dopóki dla nich nie przygotuje się oficyny
Kapitały i obligacje klasztoru bernardynów [tabela]
Acta Specialia: Taxation, Inventarii A, B, C, D, [wycena i inwentarz klasztorny], E. podpisy zakonników: Porfiry
Rycharski, gwardian August Żukowski, Primitiv Trzcinski, Florian Karwacki, Isydor Woytkowski]
Inventarium
[Inwentarz I–XIX, rekapitulacja – ogółem wyceniony na 25 868 tal. 1 sgr]
[Pismo Jakuba Jędryczkowskiego, komisarza generalnego, dziekana foralnego i proboszcza krobskiego,
do Kurii Biskupiej w Poznaniu w sprawie pisma ministra, z adnotacjami Euzebiusza Szeradzkiego, gwardiana
konwentu góreckiego, i brata Blasiusa Snarskiego, gwardiana konwentu rawickiego]
Actum in Conventu Gorcensi Ordinis Sancti Patris Francisci Reformatorum Anno Domini Millesimo Actingentissino Decimo Die vero vigesima Mensis February [pismo w sprawie zarządzenia bpa poznańskiego Tymoteusza
Gorzeńskiego, podpisane przez: br. Eusebiusa [Sierackiego, gwardiana w Miejskiej Górce], br. Antoniusa
[Wiśniewskiego, wikariusza], br. Adolphusa [Samolskiego, ze zgromadzenia w Miejskiej Górce],
br. Ladislausa [Szymanowskiego, ze zgromadzenia w Miejskiej Górce], Jakuba Jędryczkowskiego]
Inventarium Ecclesia, Saceisinae & Conventus Gorcensis pro Capitulo Chocensis Die 17. Juli 1809. Anno
transmissum. – Copia
[zestawienie wyposażenia w tabelach]
Catalogus Librorum Conventus Gorcensis
375
Karty (nlb.)
230v–233v
234v–237r
238r–239r
240r
241r–v
242r–v
243r–244v
245v–247r
247r–248v
Lp.
57
58
59
60
61
62
63
64
65
11 III 1810
8 III 1810
13 II 1810
24 II 1810
13 II 1810
Data i miejsce
lustracji
Szrem [Śrem]
franciszkanki
Szrem [Śrem]
franciszkanie
Specyfikacya A. Tycząca się Klasztoru P.P. Franciszkanek w Szremie y okazująca stan tegoż tak względem
Sreber znayduiących się iako i innych Effektów Existuiących
polski
polski
A. Działo się w Klasztorze P.P. Franciszkanek w Szremie [stosownie do zalecenia prefekta Departamentu
Poznańskiego z 20 II 1810, komisarz dziekan x. Polcyn udał się, by spisać srebra, bibliotekę i inne effekta
w klasztorze. Zakonnice stwierdziły, że nigdy dawniej nie było w zwyczaju, by je ktoś wizytował, i nie
posiadają spisów wyposażenia, poświadczają zakonnice: Klara Browinska, xieni, Stanisława Linowska,
wikaria, Teofila Korytowska, fortyanka, Konstancya Urbanska, Ludowika Swiderska, Salomea Praczowna,
Nuna [?] Małachowska, Tekla Maniecka, Serafina Kurczewska, zakrystianka, Elżbieta Radzikówna, zakonnica,
Rozalia Piotrowska, zakonnica, Scholastyka Jabłońska, zakonnica, protokół podpisali też Żołtowski, Polcyn,
x. L. Richter]
polski
polski
Specyfikacya tycząca się Klasztoru X.X. Franciszkanów w Szremie i okazuiąca stan tegoż tak względem
Sreber znayduiących się iako y innych Effektów exystuiących [m.in. „Biblioteka zapieczętowana została,
gdyż nie ma katalogu, a spisanie wszystkich ksiązek zajęło by cztery niedziele”. Na koniec zakonnicy
zobowiązują się, że niczego nie sprzedadzą i jeden za drugiego ręczy; podpisali: x. Fr. Kozłowski,
gwardian, x. Melchior Brykczynski, x. Józef Weyerczyk, komendarz, x. Mikołaj Piasecki, za nieobecnego
x. Franciszka Chylinskiego podpisał x. Melchior Brykczynski, ponadto podpisy złożyli: Zołtowski,
Polcyn [dziekan], x. Ritter]
Copia [Lustracja klasztoru, przedstawienie dokumentów klasztornych, które podają, że rząd przeszły pruski
[z okresu Prus Południowych] nie odebrał żadnych dochodów klasztorowi z powodu jego biedy i dlatego
zakonnicy nie pobierali kompetencji]
polski
Regestr Inwentarza Konwentu Franciszkanek Szremskich
Summy Posagowe [franciszkanek ulokowane w majątkach i na synagodze śremskiej i obornickiej,
kompetencje, suma ogółem wynosi 49 000 i 1000, od tego płaci się podatek rządowi 24 od sto,
a za dzierżawę wiatraka 198 zł rocznie. Protokół podpisała Klara Brewinska, xeni, Serafina Kurcewska,
sekretarka, i spowiednik x. Chryzostom Roman]
polski
Regestr rzeczy Kościelnych [franciszkanek]
polski
Szrem [Śrem]
franciszkanki
C. – Lustracya Klasztoru Panien Franciszkanek w Szremie
polski
Szrem [Śrem]
franciszkanki
B. – [Lustracja klasztoru śremskich franciszkanów; protokół podpisali zakonnicy: br. Kozłowski,
gwardian, x. Melchior Brykdynski, x. Mikołaj Piasecki, zakrystian, oraz x. Polcyn, dziekan foralny
i komisarz]
polski
Szrem [Śrem]
franciszkanie
Język
376
Dorota MATYASZCZYK
Karty (nlb.)
248v–249r
250v–252r
253r–254v
255r
256r
257r–260v
261r
262r–v
263r–265r
266r–269v
270r–291v
292r–295v
Lp.
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
Sieraków
bernardyni
19 IV 1817
Psarskie
polski
IV 1817
Sieraków
polski
10 IV 1817
Sieraków
polski
polski
IV 1817
Sieraków
10 IV 1817
polski
19 IV 1817
Sieraków
Sieraków
bernardyni
polski
Wronki
dominikanie
14 VI 1820
polski
polski
niemiecki
niemiecki
Wronki
dominikanie
24 VI 1820
Psarskie
Wschowa
bernardyni
C. Specyfikacja Inwentarza Kościelnego do Klasztoru Sierakowskiego należącego – Kopia
D. Katalog Xiążek znayduiących się w Bibliotece Konwentu Sierakowskiego X.X. Bernardynów spisany
w Kwietniu 1817 [około 1370 vol.]
Działo się w Klasztorze XX Bernardynów w Sierakowie [m.in. opis gruntów, dochody] kopia [lustrację narzucił
reskrypt z 8 II 1817 wydany przez Rejencję. W klasztorze przebywali zakonnicy: x. Herubin alias Cherubin
Maciejewski, gwardian, x. Bernard Meisyner [!], definitor, Florentyn Turecki, kaznodzieja, x. Elekt Grabowski,
kaznodzieja, brat Ignacy Jurkiewicz, brat Wincenty Baginski. Lustrację przeprowadzili: Kurnatowski,
konsyliarz ziemiański powiatu międzyrzeckiego, x. Maciey Węgrzynowicz, dziekan foralny lwówecki,
taxatorowie Gottlob Lange i Jan Bukowicz]
A. Specyfikacya Inwentarza domowego w Klasztorze Sierakowskim – Kopia
B. Specyfikacya Inwentarza Gospodarczego Klasztora Sierakowskiego – Copia
Raport Komissyi Klasztoru Sierakowskiego po XX. Bernardynów – dziekan lwówecki x. Maciej Węgrzynowicz
[Lustracja klasztoru dominikanów – bardzo dokładna]
Pismo x. Macieja Węgrzynowicza, dziekana foralnego lwóweckiego, do Konsystorza w Poznaniu w sprawie
przeora Medarda Hennickiego, ostatniego zakonnika, który ze względu na wiek nie może sprawować pieczy
nad klasztorem
C. – Bernhardiner Kloster in Fraustadt
[spis 11 pozycji]
B. – Bernhardiner Kloster in Fraustadt
[spis 72 pozycji]
A. – Bernhardiner Kloster in Fraustadt [spis obejmuje 47 obiektów – lustracji dokonał dziekan M. Krause]
niemiecki
27 VI 1820
Specyfikacja B. Tycząca się Klasztoru P.P. Franciszkanek w Szremie, a mianowicie Członków 3. z Klasztoru
w Kaliszu zkasowanego do tutejszego przeniesionych i okazuiąca Stan tegoż, tak względem sreber
iako i innych Effektów [z Kalisza przybyły w 1805 r.: Elżbieta Radzikówna, Rozalia Piotrowska
i Scholastyka Jabłońska]
polski
Szrem [Śrem]
franciszkanki
[Kalisz]
4 V 1810
Szrem
Język
Data i miejsce
lustracji
377
Karty (nlb.)
296r
297r–301r
302r–303r
304r–309v
310r–319r
320v–321r
322r–325r
326r–330v
331r–334v
335r
336r–339r
340r–341r
342r–344r
Lp.
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
polski
polski
Szrem [Śrem]
franciszkanki
Lubiń
benedyktyni
VII 1924
Wronki
13 XII 1824
Śrem
18 XII 1824
Lubiń
polski
polski
23 VII 1824
Psarskie
polski
12 VII 1823
Wronki
Wronki
dominikanie
polski
polski
polski
3 VII 1821
Wronki
20 V 1820
Owińska
polski
polski
13 I 1819
Owińska
29 X 1820
Owińska
polski
14 I 1821
Kicin
Owińska
cysterki
niemiecki
Oborniki
franciszkanie [?]
1 VI 1817?
polski
Wronki
dominikanie
20 VI 1817
Psarskie
Język
Data i miejsce
lustracji
A. Działo się w Lubiniu w Klasztorze J XX Benedyktynów
C. Działo się w Klasztorze Panien Franciszkanek Zakonnic w Szremie
Lustracja klasztoru
[Sprawozdanie dziekana foralnego z lustracji klasztoru]
[Sprawozdanie dziekana foralnego z lustracji klasztoru]
Opis Klasztoru Wronieckiego y wszystkich Sprzętów Jego przez X. Macieia Węgrzynowicza Dziekana
Foralnego Lwóweckiego
D. Regestr Książek znayduiących się na Bibliotece Owińskiey WWPP Cystersek [podpisy złożyły:
O. Wierzbińska, xieni, Aloyzya Drzewiecka, przeorysza, Roberta Ostrowska, bursaryuszka]
Tabela Sum Panien Cystersek w Owińskach Na Komissyi
B. Spis rzeczy kościelnej
[bardzo dokładny opis ornatów]
A. [opis kościoła, klasztoru i pozostałych budynków – przetłumaczona z j. niemieckiego lustracja
przeprowadzona przez landrata 13 I 1819 r.]
Pismo dziekana Rogozińskiego x. Loreckiego [?] do Konsystorza w Poznaniu w sprawie lustracji klasztoru
cysterek [m.in. kosztów remontu dachu]
[Lustracja klasztoru]
Pismo dziekana lwóweckiego x. Macieya Węgrzynowicza do Konsystorza w Poznaniu, informujące
o dwóch lustracjach: w klasztorze we Wronkach i kościoła Luboskiego [w Luboszu]. Informuje, że jeżeli nie
wyremontuje się kościoła w Pniewach, to zostanie zamknięty, zapowiada też zamknięcie kościoła św. Jakuba
w Ostrorogu, by zmusić kolatora do remontu. Nabożeństwo parafialne we Wronkach już zostało przeniesione
z fary do kościoła klasztornego
378
Dorota MATYASZCZYK
Karty (nlb.)
345r
346r–347v
Lp.
91
92
13 XII 1824
13 I 1825
Dolsk
Data i miejsce
lustracji
Szrem [Śrem]
franciszkanie
polski
polski
Język
B. Działo się w Szremie w Klasztorze XX Franciszkanów
Dziekan Szremski X. Polcyn Przesyła Konsystorowi Generalnemu protokuły wizytacyjne klasztorów
A, JXX Benedyktynów w Lubiniu
B, JXX Franciszkanów w Szremie
C, Wielebn. Panien Zakonnic Franciszkanek w Szremie
379
Dorota MATYASZCZYK
380
vol. 5, 2014, s. 369–381
Dorota MATYASZCZYK
Poznań
Lustracje przeprowadzane w klasztorach wielkopolskich
w latach 1817–1825, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu,
sygn. KA 12 249
Streszczenie
W Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu zachował się bardzo interesujący, do tej pory niewykorzystany
poszyt akt zatytułowany Klasztory Spis 1817–25. Zawiera lustracje z terenu Wielkiego Księstwa Poznańskiego
z lat 1817–1825 oraz pojedyncze lustracje z lat 1809–1810, przeprowadzone w klasztorach diecezji poznańskiej.
Wizytacje obejmują 16 klasztorów: benedyktynów w Lubiniu; bernardynów w Grodzisku, Koźminie, Sierakowie
i Wschowie; cystersów w Bledzewie, Obrze i Paradyżu; cysterek w Owińskach; dominikanów we Wronkach; franciszkanów w Obornikach i Śremie; franciszkanek (klarysek) w Śremie; reformatów w Miejskiej Górce (Goruszkach), Rawiczu i Woźnikach. Akta zawierają spisy wyposażenia kościołów i klasztorów, w tym spisy biblioteczne
sumaryczne lub z podziałem na półki, wycenę przedmiotów (przede wszystkim w dokumentacji niemieckiej).
W tabeli umieszczonej w artykule podano: 1. numery kart (nieliczbowane); 2. datę i miejsce przeprowadzenia
lustracji lub miejsca wysłania pisma do Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego; 3. miejscowość, w której znajdował się lustrowany klasztor, i nazwę zakonu; 4. język dokumentu; 5. tytuł nadany przez
lustratorów. W nawiasach kwadratowych podano informacje uzupełniające. Jeżeli było to możliwe do ustalenia, podano imiona i nazwiska oraz funkcje zakonników i zakonnic przebywających w klasztorach w okresie
lustracji. Nazwiska, a także imiona tej samej osoby są czasami zapisywane na różne sposoby, zdarza się też, że
sami zakonnicy i zakonnice podpisują się różnie w trakcie tej samej wizytacji. Gdy były wątpliwości z odczytem,
stawiano znak zapytania [?].
Słowa kluczowe
klasztory, lustracje 1809–1825, Diecezja Poznańska, Wielkie Księstwo Poznańskie
381
vol. 5, 2014, p. 369–381
Dorota MATYASZCZYK
Poznań
Inspections in monasteries of the Wielkopolska province
in 1817–1825, Archdiocesan Archives in Poznań,
no. KA 12 249
Summary
The Archdiocesan Archives in Poznań holds a very interesting and hitherto unexplored bound volume of records entitled Monasteries Register 1817–25. It contains information about inspections in the Grand Duchy of
Poznań from 1817–1825 as well as some inspections from 1809–1810 in monasteries of the Diocese of Poznań.
The inspections encompassed 16 monasteries: of the Benedictines in Lubiń; Bernardine Fathers in Grodzisk,
Koźmin, Sieraków and Wschowa; Cistercians in Bledzew, Obra and Paradyż; Cistercian Nuns in Owińska; Dominicans in Wronki; Franciscans in Oborniki and Śrem; Franciscan Nuns (Poor Clares) in Śrem; and the Reformati
in Miejska Górka (Goruszki), Rawicz and Woźniki. The records contain inventories of church and monastery
furnishings, including library lists (all items or by shelf), and information about valuation (primarily in the German documents).
The table included in the article contains the following: 1. leaf no. (unnumbered); 2. date and place of inspection or place from which a letter was sent to the General Consistory of the Poznań Archbishopric; 3. location
of the inspected monastery and name of the religious order; 4. language of the document; 5. title given by
the inspecting authority. Additional information is provided in square brackets. Wherever possible, the author
gives the names and surnames as well as functions of the monks and nuns residing in each monastery during
the inspection. Surnames as well as names sometimes have different forms; sometimes, too, the monks and
nuns themselves used different signatures during the one inspection. Equivocal cases are marked by question
marks [?].
Keywords
monasteries, 1809–1825 inspections, Diocese of Poznań, Grand Duchy of Poznań
Klasztor oo. Bernardynów w Krakowie
vol. 5, 2014, s. 383–414
Inwentarze klasztoru i kościoła klasztornego bernardynów
w Brzeżanach z lat 1781–1848*
Od początku XVII w. bernardyni byli kapelanami na dworze Sieniawskich. Za ofiarną służbę otrzymali wynagrodzenie w postaci nowej fundacji klasztoru i kościoła
w Brzeżanach. Około 1630 r. budowle zaczęła wznosić babka stryjeczna fundatora Urszula Zofia z Krotoskich Sieniawska († 1637)1. Z powodu wojen kozackich
i zajęcia przez nieprzyjaciela dóbr Sieniawskich na Podolu i Ukrainie nie zdołała
ukończyć prac. Dopiero w roku 1683 wojewoda wołyński i hetman polny koronny
Mikołaj Hieronim Sieniawski wraz ze swoją żoną Cecylią Marią z Radziwiłłów podjęli fundację. Mikołaj zobowiązał się osobnym dokumentem fundacyjnym, oblatowanym w aktach grodzkich lwowskich, dokończyć budowę wznoszonego kościoła
pw. św. Mikołaja i wybudować przy nim klasztor bernardynom. Ponieważ w tym
czasie wyruszał z królem Janem III Sobieskim z odsieczą pod Wiedeń, na wypadek swojej śmierci zobowiązał swoich spadkobierców do kontynuowania budowy,
a potem restaurowania budowli. Fundator, wracając spod Wiednia, zmarł z odniesionych ran w 1684 r. w Lubowli na Spiszu2. Zgodnie z jego wolą budowę prowadził dalej jego syn Adam Mikołaj, późniejszy hetman wielki koronny. Doprowadził
ją do końca w 1716 r3. Kościół pw. św. Mikołaja konsekrował arcybiskup lwowski
Jan Skarbek 4 III 1720 r. Po wymarciu rodziny Sieniawskich na początku XVIII w.
dobra brzeżańskie przeszły w ręce Czartoryskich, a później Potockich. Rodziny te
kontynuowały opiekę nad brzeżańskim klasztorem bernardynów. W 1763 r. miesz-
1 M. NAGIELSKI, Sieniawski Mikołaj h. Leliwa (zm. 1636), [w:] Polski słownik biograficzny, t. 37, Warszawa-Kraków 1996, s. 136.
2 W akcie fundacyjnym klasztoru bernardynów w Brzeżanach Sieniawski zawarł swego rodzaju testament polityczny. Polecił m.in. odprawiać msze święte w intencji „ażeby potomkowie moi nie wyrodzili się
od moich i swoich przodków w gorliwości o zachowanie i obronę ojczyzny, wolności i majestatu królewskiego” – W. MAJEWSKI, Sieniawski Mikołaj Hieronim h. Leliwa (1645–1683), ibidem, s. 141.
3
A. K. LINK-LENCZOWSKI, Sieniawski Adam Mikołaj h. Leliwa (1666–1726), ibidem, s. 113.
384
kało w nim 11 kapłanów i 6 braci zakonnych, a w roku 1808 – już tylko 7 kapłanów
i 4 braci zakonnych4.
Bernardyni brzeżańscy znaleźli się w nowej sytuacji polityczno-kościelnej, dostając się
od 1772 r. pod panowanie Habsburgów austriackich5. Pewnym novum dla nich było
wydanie przez cesarzową Marię Teresę (w roku 1775) kolejnych patentów zobowiązujących zakonników do przedłożenia Gubernium dokumentów erekcyjnych i donacyjnych oraz regularnego sporządzania inwentarzy majątków klasztornych ruchomych
i nieruchomych6. W okresie Pierwszej Rzeczypospolitej bernardyni sporządzali już takie
inwentarze, ale należały one do rzadkości. Władze austriackie wymagały sporządzania
inwentarzy często, nawet co kilka lat. Przykładowo bernardyni brzeżańscy, sporządziwszy inwentarz w 1825 r., już go nie kopiowali, ale pod nim w następnych latach
(1828, 1831, 1833–1838, 1840) dopisywali jedynie ubytki i nabytki7. O realizację wymagań władz austriackich dbał biskup ordynariusz diecezji oraz prowincjał bernardynów. Twórcą inwentarza był zakonnik, często dyskret klasztoru. Następnie członkowie
komisji złożonej z przedstawicieli władz państwowych i kościelnych badali zgodność
inwentarza ze stanem rzeczy i składali pod nim swoje podpisy i pieczęcie. Inwentarze służyły nie tylko władzom austriackim, ale także prowincjałom bernardyńskim do
prowadzenia kontroli nad stanem majątkowym poszczególnych klasztorów. Były one
przedstawiane i zatwierdzane również na kapitułach prowincjalnych.
Dla powyższych przyczyn również bernardyni brzeżańscy sporządzili wymagane inwentarze. Zachowały się one w Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie,
w fascykule złożonym z luźnych akt, za lata 1683–1935, o sygnaturze XVII-1, pt. Akta
klasztoru bernardynów w Brzeżanach. W niniejszym artykule przybliżę informacje na
ich temat. Otrzymamy w ten sposób pewien obraz stanu majątkowego brzeżańskiego klasztoru w XVIII i XIX w. Zebrane w tabelarycznym ujęciu dane mogą posłużyć
szerszym badaniom porównawczym.
Przetrwało pięć XVIII-wiecznych inwentarzy klasztoru brzeżańskiego. 29 V 1781 r.
powstały dwa inwentarze w języku łacińskim. Pierwszy nosi tytuł Inventarium. Conventus Brzeżanensis Patrum s. Francisci Reg[ularis] Obs[ervantiae] vulgo Bernardinorum et ad eorundem Ecclesiam pertinentium argenteorum, pretiosorum, ditiorumque,
ornamentorum vigore supremi Gubernii Die 4-ta Circularis vero officii Die 19 praesentis
20 huius emanati per nos infra scriptos ex parte status spiritualis et politici con commissarios confectum et subscriptum in Brzeżanii Die 29 Maii 1781. Inwentaryzator wyliczył
72 rzeczy znajdujące się w kościele i zakrystii oraz opisał je w języku łacińskim. Na
końcu zapisał (ryc. 1):
4 W. MURAWIEC, Brzeżany, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 29.
5 K. GRUDZIŃSKI, Bernardyni, [w:] J. BAR, Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772–1970, cz. 3: Zakon Braci
Mniejszych – franciszkanów, Warszawa 1978, s. 17–18.
6 H. E. WYCZAWSKI, Bernardyni polscy, t. 3: 1772–1946, Kalwaria Zebrzydowska 1992, s. 195.
7 Archiwum Prowincji oo. Bernardynów w Krakowie (dalej: APB Kraków), rps XVII-1, Akta klasztoru bernardynów w Brzeżanach, 1683–1935, s. 373–378.
Inwentarze klasztoru i kościoła klasztornego bernardynów w Brzeżanach
385
Haec superius ad inventa et conscripta argenteria et apparatus iuxta antiquius et quidem Anni 1778 Die
19 Septembris per PP. Discretos Romualdum, Michaelem, Felicem et Benignum conscriptum et in capitulo
Zbarasiensi celebrato eodem Anno approbatum inventarium, revisum, et iterum ad manus R. P. Nicolai guardiani moderni erga reversales quod ex iis nihil quidquam absque scitu supremi Gubernii alienare velit, nec
possit, tradita sunt. In quorum fidem nos infra scripti ex parte spiritualis et politici status con commissarii
delegati manibus propriis inventarium hoc subscribimus et sigillis usitatis roboramus. Datum ut supra8.
Inwentarz został opatrzony dwiema pieczęciami wyciśniętymi w czerwonym wosku
(jedna nieczytelna, druga zaś należy do ks. Zdanowicza) oraz trzema podpisami,
z nich czytelny jest:
Thomas Josephus Zdanowicz, canonicus archicathedr[alis] Metropolit[anus] Leopoliensis, protonotarius
Apostol[icus] praepositus Ecclesiae, regens seminarii arcensis Brzeżanensis, m[anu] p[ropria]9.
Ryc. 1. Ostatnia strona pierwszego z inwentarzy sporządzonych 29 V 1781 r. APB Kraków,
sygn. XVII-1, Akta klasztoru bernardynów w Brzeżanach, s. 305. Fot. A. K. SITNIK
8 Ibidem, s. 305. W wolnym tłumaczeniu: „To, o czym była mowa, zostało opisane już wcześniej 19 września 1778 roku przez ojców dyskretów: Romualda, Michała, Feliksa i Benignego i dołączone do znalezionych
wcześniej sreber i kosztowności, a na kapitule odbytej w Zbarażu w tym samym roku inwentarz ten został przejrzany i zatwierdzony, i przekazany do rąk Przewielebnego Ojca Mikołaja, aktualnego gwardiana.
Z tych rzeczy, choćby chciał, niczego bez wiedzy Gubernium nie może się pozbyć. Na potwierdzenie wiarygodności my niżej podpisani ze stanu duchownego i urzędnicy inwentarz ten podpiszemy i uwierzytelnimy aktualnymi pieczęciami”.
9
Ibidem.
386
Drugi inwentarz rozpoczyna się od słów:
Praecedente dispositione Excellentissimi Illustrissimi ac Reverendissimi Domini Ferdinandi Onuphrii de
Kitki Kicki Archiepiscopi Metrop[olis] Leopoliensis, facta etiam ab excelso Gubernio ad inclytum officium
directoriale insinuatione, simul cum Magnifico ac Generoso Domino Stephano de Nagy secundario districtus Brzeżanensis directore die 29 Mensis Maii ad conventum patrum Bernardinorum Anno 1781 condescendimus, ibidemque suppellectilis Ecclesiasticae prius conscripta inventaria vidimus, et iuxta illa sub
tempus nostrae lustrationis adinvenimus in Ecclesia et sacrario reperiri haec, quae sequuntur10.
Dokument różni się od pierwszego tym, że wyliczono w nim 131 pozycji. Kończy się
następującą notatką:
Ad culinam et domus commoditatem spectantia multa quidem scribi possent, sed haec partim hic scripta
sumpto mutuo consilio deleta sunt, reliqua vere reperta in fundo mea manu subscribo Thomas Josephus
Zdanowicz11.
Kolejny inwentarz, w języku polskim, z roku 1784, został zatytułowany Regestr sprzętów do kościoła brzeżańskiego oo. Bernardynów należących według rozkazu pasterskiego dnia 10 kwietnia w roku teraźniejszym wydanego w obecności Magistratu spisanych, otaxowanych, w skrzyni zamczystey zapieczętowanych y w bezpiecznym mieyscu
w skarbcu kościelnym złożonych dnia dwudziestego drugiego czerwca 1784 roku. Autor
opisał w nim srebrne rzeczy znajdujące się na obrazach w kościele i na statui Matki
Bożej należącej do bractwa Niepokalanego Poczęcia NMP, podając ich liczbę i wartość. Podane wiadomości są niezwykle cenne dla historyków sztuki. Całość inwentarza zamykają: siedem podpisów, m.in. ks. Tomasza Józefa Zdanowicza, przełożonego
klasztoru brzeżańskiego Ludwika Cwynarskiego oraz, na środku, pieczęć klasztoru
brzeżańskiego z wizerunkiem św. Mikołaja wyciśnięta w czerwonym wosku (ryc. 2)12.
Podobny inwentarz, również w języku polskim, został sporządzony w roku następnym, 1785. Na jego początku inwentaryzator odnotował:
Królestwo Galicyi. Archidyecezya lwowska. Cyrkuł y dekanat Brzeżański. Konsygnacyia argenteryi do kościoła
brzeżańskiego oo. Bernardynów należącey według rozkazu Jaśnie wielmożnego Arcybiskupa z powodu dekretu Naywyszszego Gubernium w roku przeszłem 1784-tym dnia 22 czerwca przy obecności Wielmożnego
imć Xiędza Tomasza Józefa Zub Zdanowicza kanonika archikatedralnego metropolii lwowskiey y dziekana
brzeżańskiego, tudzież przytomności Magistratu brzeżańskiego spisaney y otaxowaney; teraz zaś za swizem
rozkazem pasterskiem dnia 30 marca 1785 roku wydanem, do kassy cyrkularney brzeżańskiey oddaney13.
10 Ibidem, s. 499. W wolnym tłumaczeniu: „Po wydaniu poprzedniego rozporządzenia Najprzewielebniejszego Pana Ferdynanda Onufrego Kickiego, Arcybiskupa Metropolity Lwowskiego, także przez oświadczenie wysokiego Gubernium do sławnego urzędu dyrektorialnego, razem ze szlachetnym Panem Stefanem
de Nagy, drugim dyrektorem dystryktu brzeżańskiego, 29 maja 1781 roku zeszliśmy razem do klasztoru
ojców bernardynów i tam oglądaliśmy wcześniej spisane inwentarze sprzętu kościelnego i według nich
w czasie naszej lustracji znaleźliśmy w kościele i w zakrystii to, co niżej wymieniamy”.
11 Ibidem, s. 501. W wolnym tłumaczeniu: „W odniesieniu do kuchni i wygody domu, można by wprawdzie napisać wiele, ale z tego, co tutaj zapisano, część zniszczono po wzajemnej naradzie, resztę znalezioną
w piwnicy natomiast podpiszę własnoręcznie. Tomasz Józef Zdanowicz”.
12
Ibidem, s. 307.
13
Ibidem, s. 503.
387
Ryc. 2. Ostatnia strona inwentarza sporządzonego w 1784 r. APB Kraków, sygn. XVII-1,
Akta klasztoru bernardynów w Brzeżanach, s. 307. Fot. A. K. SITNIK
Następnie wyliczył i oszacował 13 rzeczy kościelnych. Inwentarz opatrzono: podpisem ks. Tomasza Józefa Zdanowicza i jego pieczęcią wyciśniętą w czerwonym wosku,
podpisem gwardiana klasztoru brzeżańskiego Wita Sojeckiego i pieczęcią klasztoru
wyciśniętą w czerwonym wosku oraz dwoma podpisami urzędników magistratu
miejskiego (ryc. 3)14.
Piąty z kolei inwentarz został napisany również w 1785 r. przez jednego autora w języku łacińskim na drukowanych formularzach (ryc. 4). Autor opisał w nim
i wycenił ponad 200 rzeczy znajdujących się w zakrystii i kościele klasztornym
bernardynów w Brzeżanach15. Do tegoż inwentarza został sporządzony swojego
rodzaju indeks16.
14
Ibidem.
15
Ibidem, s. 311–354.
16
Ibidem, s. 505–512.
388
Ryc. 3. Ostatnia strona inwentarza w języku polskim sporządzonego w 1785 r. APB Kraków, sygn. XVII-1,
Akta klasztoru bernardynów w Brzeżanach, s. 503. Fot. A. K. SITNIK
389
Ryc. 4. Pierwsza strona inwentarza w języku łacińskim sporządzonego w 1785 r. APB Kraków,
sygn. XVII-1, Akta klasztoru bernardynów w Brzeżanach, s. 311. Fot. A. K. SITNIK
390
W fascykule XVII-1 zachowały się również trzy inwentarze XIX-wieczne. Autor pierwszego, z roku 1825, opisał w języku polskim rzeczy z zakrystii i kościoła, podając ich
liczbę17. Kolejny inwentarz, z roku 1826, napisany w języku niemieckim, zawiera
m.in. opis książek biblioteki klasztornej (autor i tytuł, bez roku i miejsca wydania).
Inwentaryzator wymienia książki z zakresu teologii, „różnego rodzaju”, „łacińskie”
oraz „polskie kaznodziejskie” i „rozmaite”18. Zakonnicy brzeżańscy stopniowo gromadzili księgozbiór, który na przełomie XVIII i XIX w. liczył 700 woluminów. W porównaniu z biblioteką klasztoru bernardynów we Lwowie, która liczyła w XVIII w.
3886 książek, był on bardzo skromny19. Najpełniejszy jest inwentarz z roku 1848,
ponieważ jego autor opisuje w języku polskim rzeczy znajdujące się nie tylko w kościele i zakrystii, ale także w klasztorze i folwarku klasztornym. W danych inwentarza zostały naniesione niewielkie poprawki ołówkiem czerwonym i niebieskim
w roku 185620.
Zawartość inwentarzy klasztoru brzeżańskiego jest bardzo zróżnicowana, co obrazuje tabela 1.
Tabela 1. Zawartość inwentarzy klasztoru i kościoła bernardynów w Brzeżanach
z lat 1781–1848
Inwentarz (rok)
1781 (1)
1781 (2)
1784
1785 (1)
1785 (2)
1825
1826
1848
ołtarze
–
–
–
–
–
×
×
×
srebra
×
×
×
×
×
×
–
–
Zawartość
wyposażenie zakrystii
×
×
–
–
×
–
×
×
szaty liturgiczne
×
×
–
–
×
×
×
×
mszały
–
–
–
–
–
–
×
×
o ra y
b z
–
–
–
–
×
–
–
×
dzwo y
n
–
–
–
–
–
×
×
–
sprzęty bractwa NPNMP
–
–
×
–
–
–
–
–
biblioteka
–
–
–
–
–
–
×
–
wyposażenie klasztoru
–
–
–
–
–
–
–
×
wyposażenie folwarków
–
–
–
–
–
–
–
×
Inwentaryzatorzy tylko w trzech przypadkach podali opis pięciu ołtarzy znajdujących
się w kościele klasztornym. W tabeli 2 prezentuję opis z 1848 r.
17
Ibidem, s. 357–372.
18
Ibidem, s. 415–497.
19 A. K. SITNIK, Księgozbiór konwentu we Lwowie odzwierciedleniem zainteresowań intelektualnych bernardynów lwowskich II poł. XV–XVIII wieku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 81, 2004, s. 228.
20
APB Kraków, sygn. XVII-1, Akta klasztoru bernardynów w Brzeżanach, s. 387–409.
391
Tabela 2. Opis ołtarzy znajdujących się w kościele klasztornym zawarty w inwentarzu klasztoru i kościoła
bernardynów w Brzeżanach z 1848 r.
Zawartość
Liczba
Ołtarz wielki Matki Boskiej cudownej z filarami mozaikowej roboty z różnemi figurami świętych i aniołów, filarów ma 4, figur
wielkich 4, dwie kolumny, na których stoi Abraham i Dawid, na zasuwie malowane Wniebowzięcie N. Maryi Panny, a na obrazie
samym Matka Boska cudowna malowana na płótnie w sukience robionej z drzewa, wysrebrzana i pozłocona
1
Ołtarz św. Franciszka z dwiema filarami i dwiema figurami snycerskiej roboty wyzłoconemi, na obrazie sukienka drzewiana
snycerskiej roboty wyzłocona
1
Ołtarz Pana Jezusa cudownego z dwiema filarami i dwiema figurami snycerskiej roboty lakierowanemi na biało. Na zasuwie
malowany św. Ambroży, biskup. W ołtarzu zaś samym Pan Jezus cudowny ukrzyżowany mała figurka snycerskiej roboty
na krzyżu, blachą obitym, posrebrzanym
1
Ołtarz św. Antoniego z zasuwą na płótnie Niepokalanego Poczęcia z dwiema kolumnami snycerskiej roboty i z dwiema figurami
wyzłacanemi. Św. Antoni malowany na płótnie cudowny w sukience drzewianej posrebrzanej
1
Ołtarz św. Mikołaja z dwiema filarami malarsko wyzłacanemi i z dwiemi figurami na biało lakierowanemi. Na zasuwie
św. Mikołaj, biskup na płótnie malowany w ubiorze biskupim łacińskim, a pod spodem figura św. Mikołaja snycerskiej
roboty w ubiorze greckim
1
Łącznie
5
Jak wynika z tej tabeli, w kościele znajdowało się pięć ołtarzy, budowla nie należała
zatem do zbyt okazałych. Najskromniejszy jest opis ołtarzy w języku niemieckim w inwentarzu z 1826 r. Więcej szczegółów podaje inwentaryzator w 1825 r.:
1. Ołtarz wielki, w którym jest umieszczony obraz NM Panny łaskami słynący, drewniany, archytektury
rzymskiey, kolorem szafirowym malowany, po którym ozdobiony prążkami fanguttu, tudzież różnymi
cyratami złoconemi fanguttym, którego mensa murowana utrzymuje tabernaculum ozdobione dwoma
kolumnami, zwierciadłami i ceratami fanguttem złoconemi malowane kolorem purpurowym, wyżey tegoż
na kroksztynach po jedney stronie umieszczona jest statua świętego Tomasza Doktora Anielskiego, z drugiey świętego Bonawentury. 2. Ołtarz świętego oyca Franciszka architektury rzymskiey malowany kolorem
szafirowym, po którym ozdobiony prążkami fanguttu, tudzież różnemi ceratami złoconemi fanguttym, na
kroksztynach dolnych umieszczony osób dwie z jedney strony s. Jana Kapistrana z drugiey s. Sebastyana
męczennika, którego mensa murowana. 3. Ołtarz s. Antoniego architektury rzymskiey, malowany kolorem
szafirowym, po którym ozdobiony prążkami fanguttu, tudzież różnymi ceratami złoconemi fanguttem, na
kroksztynach dolnych z jedney strony umieszczona jest statua s. Barbary, z drugiey s. Katarzyny Męczenniczki, którego mensa murowana. 4. Ołtarz P. Jezusa ukrzyżowanego architektury rzymskiey niemalowany,
ozdobiony jedynie ceratami, tudzież dwoma statuami na dolnych kroksztynach to jest s. Joachima i świętey Anny, na górnych zaś kroksztynach dwoma aniołami, mensę ma murowaną. 5. Ołtarz s. Mikołaja prostą
stolarską uklicony robotą, kolumn ma dwie, malowany prostą zieloną farbą bez żadney ozdoby, którego
mensa murowana21.
Różnice w opisie zależą od autorów inwentarzy, jedni bowiem opisywali ołtarze bardziej szczegółowo, inni ogólnie.
21
Ibidem, s. 357–358.
392
Najczęściej – aż w sześciu inwentarzach – opisywano srebra kościelne. Skrupulatność
wynikała z tego, że gwardian klasztoru bez zgody Gubernium i przełożonych kościelnych nie mógł sprzedać sreber, więc były one pod ścisłą kontrolą. Jedynie autorzy
dwóch inwentarzy, z lat 1784 i 1785 (drugi), podają opis sreber kościelnych, ich liczbę,
wagę, próbę i wartość (tabela 3 prezentuje opisy z inwentarza z 1784 r., z zachowaniem oryginalnej pisowni).
Tabela 3. Opisy sreber kościelnych znajdujących się w kościele klasztornym zawarte w inwentarzu
klasztoru i kościoła bernardynów w Brzeżanach z 1784 r.
Drachmy
Próba
39
31
–
1
1
7
–
1
13
3.
Krzyżyk z piersi srebrny pozłacany
1
–
–
–
2
2 1/2
–
4 1/2
4.
Łańcuszek srebrny pozłacany
3
–
–
–
3
2 1/2
–
6 1/2
5.
Trzy bryłki srebrne pozłacane
3
–
–
2
2
3
–
28 1/4
6.
Promienie srebrne wybijane z obrazu ś. Franciszka
1
–
–
12
–
3
2
15
7.
Promienie srebrne marcypowo pozłacane z obrazu ś. Antoniego
1
–
–
6
–
7
2
37 1/2
8.
Korona srebrna marcypowana z P. Jezusa na obrazie ś. Antoniego
1
–
–
5
–
7
2
11 1/2
9.
Lilia srebrna marcypowano pozłacana
1
–
–
11
–
7
4
48 1/2
10. Horda czyli pasek srebrny z obrazu ś. Antoniego
5
–
–
2
2
3
–
27 1/2
11. Wotum srebrne czworograniaste z wyrysowaną Opatrznością
1
–
–
4
3
6
1
30
12. Korona maleyka srebrna z obrazka P. Jezusa Ukrzyżowanego
1
–
–
–
1
6
–
5 1/2
13. Welum srebrne z tegoż obrazka P. Jezusa Ukrzyżowanego
1
–
–
–
3
6
–
16 1/2
15
14.
Sukienek papierowych posrebrzanych z ś. Franciszka, ś. Antoniego
y N. Panny
3
Graycary
1
Pastorał srebrny farcychowany
Reńskie
Infuła srebrna farcychowana z obrazu ś. Mikołaja
2.
Rzecz
Łuty
Grzywny
2
4
Funty
2 1/2
Sztuk
–
1 1/2 1 1/2
1.
L.p.
nic niewarte
Sprzęty bractwa N. Poczęcia M.P. w tymże kościele
15. Korona srebrna pozłacana z statuy N. Panny
1
–
1
1
–
4
4
16. Srebra topionego kawałków dwa po 5 łutów
2
–
–
10
–
8
5
–
17. Krzyżyk srebrny pozłacany w promienie z szkiełkiem
1
–
–
1
1/2
3
–
10
18. Relikwiarzyk w obrączce pobielaney z portrecikiem
1
–
–
–
–
–
–
5
19. Zauszniczek z czeskiemi kamykami w mosiądz oprawnymi
2
–
–
–
–
–
–
4
20. Misiurek sznurków siedm
7
–
–
–
–
–
–
10
21. Szpilek srebrnych z kamykami czeskiemi
2
–
–
–
–
–
–
5
22. Cyrkuł miedziany z jedynastu gwiazdkami
1
–
–
–
–
–
–
3 1/2
1
–
–
–
–
–
1
–
24. Płaszczyk z teyże statuy czerwony partyrowy z kwiatami srebrnymi
1
–
–
–
–
–
2
–
Sukienka nowa z teyże statuy materyalna srebrna z złotym
25.
kwiatem lamowana szychową koronką
1
–
–
–
–
–
6
–
Płaszczyk z nowey materyi na białym dnie złotym kwiatem
przeszywana z szychową koronką złotą
1
–
–
–
–
–
6
–
2
–
–
–
–
–
–
12
23.
26.
Sukienka przyszarżana z statuy N. Panny biała partipowa
z kwiatami zielonemi y czerwonemi lamowana
27. Kornecik z stążką
393
Porównując zaprezentowany inwentarz z powstałym w roku 1785, można stwierdzić,
że ten drugi jest skromniejszy. Brakuje w nim „Sukienek papierowych posrebrzanych
z ś. Franciszka, ś. Antoniego y N. Panny” w liczbie trzech. Inwentaryzator z 1785 r.
mógł ten punkt opuścić, gdyż – jak zaznaczył autor inwentarza z 1784 r. – były one
„nic niewarte”. W inwentarzu z 1785 r. nie znajdziemy również „sprzętów” bractwa
Niepokalanego Poczęcia NMP. Dlaczego autor je pominął? Na mocy cesarskich patentów (z lat 1782 i 1783) zostały rozwiązane wszystkie bractwa przykościelne. Prawdopodobnie i bractwo Niepokalanego Poczęcia NMP w Brzeżanach zostało rozwiązane, a wraz z nim przepadły „sprzęty”. Poza wspomnianymi różnicami oba inwentarze
są identyczne.
Szersze porównanie sreber kościelnych obrazuje tabela 4.
Tabela 4. Porównanie sreber kościelnych wymienionych w inwentarzach klasztoru
i kościoła bernardynów w Brzeżanach z lat 1781, 1784, 1785, 1825
Inwentarz (rok) 1781 (1) 1781 (2)
Lp. Zawartość (liczba)
1784
1785 (1) 1785 (2)
1825
1
Infuła srebrna farcychowana z obrazu ś. Mikołaja
1
1
1
1
1
–
2
Pastorał srebrny farcychowany z obrazu ś. Mikołaja
1
1
7
7
1
–
3
Krzyżyk z piersi srebrny pozłacany z obrazu ś. Mikołaja
1
1
1
1
1
–
4
Łańcuszek srebrny pozłacany z obrazu ś. Mikołaja
1
1
3
3
1
–
5
Trzy bryłki srebrne pozłacane z obrazu ś. Mikołaja
3
3
3
3
3
–
6
Promienie srebrne wybijane z obrazu ś. Franciszka
1
1
1
1
1
–
7
Promienie srebrne marcypowo pozłacane z obrazu ś. Antoniego
1
1
1
1
1
–
8
Korona srebrna marcypowana z P. Jezusa na obrazie
ś. Antoniego
1
1
1
1
1
–
9
Lilia srebrna marcypowano pozłacana na obrazie ś. Antoniego
1
1
1
1
1
–
10
Horda czyli pasek srebrny z obrazu ś. Antoniego
1
1
5
5
1
–
11
Wotum srebrne czworograniaste z wyrysowaną Opatrznością
na obrazie ś. Antoniego
–
1
1
1
1
–
12
Korona maleyka srebrna z obrazka P. Jezusa Ukrzyżowanego
1
1
1
1
1
–
13
Welum srebrne z tegoż obrazka P. Jezusa Ukrzyżowanego
1
1
1
1
1
–
14
Sukienek papierowych posrebrzanych z ś. Franciszka,
ś. Antoniego y N. Panny
–
–
3
–
–
–
15
Pixis argentea
1
1
–
–
1
–
16
Circulus aereus deauratus cum 12 stellis circa caput BVMarie
1
1
–
–
–
–
17
Wota do obrazu MB w tych czasach ofiarowane
Łącznie
–
–
–
–
–
2
16
17
30
27
16
2
Stan sreber kościelnych w 1781 r. wynosi 16 sztuk. Również w roku 1781 pojawiło
się wotum przy obrazie św. Antoniego. Nie wiadomo, dlaczego w latach 1784 i 1785
podano przy pastorale z obrazu św. Mikołaja liczbę 7, przy łańcuszku liczbę 3, a przy
pasku św. Antoniego liczbę 5. Może z tylu części składały się te przedmioty? W dwóch
inwentarzach z 1781 r. została odnotowana srebrna puszka. Pomijają ją inwentarze
394
z roku 1784 i pierwszy z roku 1785, ponownie natomiast odnotowuje inwentaryzator
w drugim inwentarzu z 1785 r. W opisie z 1785 r. można zauważyć ubytek sreber do
liczby 27. Autor inwentarza z 1825 r. wśród sreber kościelnych odnotowuje już tylko
dwa nowe wota przy obrazie Matki Bożej. Reszta została zabrana przez władze austriackie.
Wyposażenie zakrystii kościelnej stanowiły m.in. naczynia liturgiczne (kielichy, puszki)
oraz monstrancja czy pacyfikały, co obrazuje tabela 5.
Tabela 5. Naczynia liturgiczne znajdujące się w zakrystii kościoła klasztornego,
wymienione w inwentarzach klasztoru i kościoła bernardynów w Brzeżanach
z lat 1781, 1785 i 1848
Inwentarz (rok)
Lp. Zawartość (liczba)
1781 (1)
1781 (2)
1785 (2)
1848
1
Kielich srebrny całkowity z patyną wyzłacany wewnątrz sprawiony
przez Państwo Chądzińskich dziedziców Helenkowa 1847 roku
–
–
–
1
2
Kielich srebrny z patyną całkiem wewnątrz wyzłacany
1
1
1
1
3
Kielich composit pobielany z patyną w środku wyzłacany
1
1
1
1
4
Kielich blaszany wyzłacany wewnątrz i zewnątrz z patyną
1
1
1
1
5
1
1
1
1
6
Calices argentei
2
2
2
–
7
Calices argentei
–
4
–
–
8
Calix argenteus cum corona intus et extra deauratus
1
2
1
–
9
Puszka całkiem srebrna z nakryciem na komunikanty wewnątrz
wyzłacana
1
1
1
1
10
Puszka z nakryciem komposyt wewnątrz wyzłacana na komunikanty
–
–
–
1
11
Patyna z nakryciem blaszana pięknie wyzłacana do noszenia do chorych
1
–
–
1
12
Monstrancja blaszana wyzłacana dobrze z melchizedekiem miedzianym
dobrze wyzłoconym
1
1
1
1
13
Pacyfikał z Drzewem Krzyża Świętego kompozyt wyzłacany w kształcie
monstrancji
1
1
1
1
14
Pacyfikał blaszany pobielany w kształcie krzyża z reliquiami świętych
–
–
–
1
11
15
10
11
Łącznie
Według powyższych danych w 1781 r. zakrystia była wyposażona w siedem kielichów, jedną puszkę, jedną monstrancję, jeden pacyfikał i jedną patenę z nakryciem
do posługi chorym. Inwentaryzator w kolejnym inwentarzu z 1781 r. wymienia o pięć
kielichów więcej (12); opuszcza natomiast patenę, podobnie zresztą jak inwentaryzator z roku 1785, ale ta sama patena pojawia się w inwentarzu z 1848 r. W roku 1785
liczba kielichów wynosi znowu siedem, a w 1848 – pięć, z tym że klasztor otrzymał
w 1847 r. nowy nabytek, czyli trzy kielichy ubyły. Wyposażenie zakrystii w kielichy
zatem malało. W roku 1848 pojawiają się jeszcze dwa nowe nabytki, a mianowicie
jeden pacyfikał i jedna puszka.
395
Ponieważ tylko inwentaryzator z 1848 r. poza aparatami kościelnymi odnotował wyposażenie klasztoru i folwarków, inwentarz ten zostaje przytoczony w całości, z zachowaniem jego oryginalnej pisowni, w tabeli 6.
Tabela 6. Wyposażenie (oraz niektóre dochody) kościoła, zakrystii, klasztoru i folwarków bernardynów
w Brzeżanach w świetle inwentarza z 1848 r.
KOŚCIÓŁ
L.p.
Rzecz
Liczba
1.
Ołtarzów w kościele drzewianych snycerskiej roboty
5
2.
Ołtarz wielki Matki Boskiej cudownej z filarami mozaikowej roboty z różnemi figurami świętych i aniołów,
filarów ma 4, figur wielkich 4, dwie kolumny, na których stoi Abraham i Dawid, na zasuwie malowane Wniebowzięcie
N. Maryi Panny, a na obrazie samym Matka Boska cudowna malowana na płótnie w sukience robionej z drzewa,
wysrebrzana i pozłocona
1
3.
Ołtarz św. Franciszka z dwiema filarami i dwiema figurami snycerskiej roboty wyzłoconemi, na obrazie sukienka
drzewiana snycerskiej roboty wyzłocona
1
4.
Ołtarz Pana Jezusa cudownego z dwiema filarami i dwiema figurami snycerskiej roboty lakierowanemi na biało.
Na zasuwie malowany św. Ambroży, biskup. W ołtarzu zaś samym Pan Jezus cudowny ukrzyżowany mała figurka
snycerskiej roboty na krzyżu, blachą obitym posrebrzanym
1
5.
Ołtarz św. Antoniego z zasuwą na płótnie Niepokalanego Poczęcia z dwiema kolumnami snycerskiej roboty i z dwiema
figurami wyzłacanemi. Św. Antoni malowany na płótnie cudowny w sukience drzewianej posrebrzanej
1
6.
Ołtarz św. Mikołaja z dwiema filarami malarsko wyzłacanemi i z dwiemi figurami na biało lakierowanemi.
Na zasuwie św. Mikołaj, biskup na płótnie malowany w ubiorze biskupim łacińskim, a pod spodem figura
św. Mikołaja snycerskiej roboty w ubiorze greckim
1
7.
Stoły święte wszystkie 5 murowane i świętemi kamieniami opatrzone
5
8.
Obraz św. Jana Nepomucena malowany na płótnie
1
9.
Obraz św. Tekli na płótnie malowany w okrągłych ramach wyzłacany
1
10.
Figurka Pana Jezusa Miłosiernego snycerskiej roboty za szkłem
1
11.
Obraz na płótnie malowany św. Walentego w okrągłych ramach wyzłacanych
1
12.
Obraz św. Franciszka na płótnie malowany w wyzłacanych ramach quadratowych
1
13.
Portret fundatora Mikołaja Szeniawskiego malowany na płótnie bez żadnych ram odnowiony przez malarza Syrowica
1
14.
Kanony na wszystkich 5 ołtarzach za szkłem w dobrym stanie
15
15.
Krzyże z figurami Pana Jezusa Ukrzyżowanego drzewiane snycerskiej roboty
4
16.
Jeden żelazny lany z korpusem Pana Jezusa
1
17.
Ambona drzewiana snycerskiej roboty lakierowana w kolory, z trzema na niej wymalowanymi obrazami
1
18.
Lichtarzów cynowych lanych na ołtarzach
38
19.
Lichtarzów mosiężnych do kościoła
6
20.
Lichtarzyków drzewianych posrebrzanych
6
21.
Lichtarzów małych lakierowanych
6
22.
Baldachim na dwóch drążkach do noszenia za procesyą z materyi masszastrowej wypłowiały
1
23.
Baldachim jeden ręczny z materyi jedwabnej stary
1
24.
Antepedyi różnych
5
25.
Krzyże do noszenia za procesyą z figurami Ukrzyżowanego P. Jezusa
2
26.
Organ wielki z pedałem manuałem i pozytywem stary zdezelowany i potrzebujący przestawienia z trzema miechami
1
27.
Dzwonków do dzwonienia podczas mszy
4
396
L.p.
28.
29.
30.
31.
Rzecz
Liczba
Dzwon do dzwonienia, gdy ksiądz ze mszą wychodzi
1
Dzwonów w sygnaturce na kościele
2
Posadzka w kościele kamienna i popsuta
1
Nadgrobki marmurowe w kościele
3
Chorągiew do noszenia za procesyą materialna z obrazem malowanym na płótnie Matki Boskiej Niepokalanego
1
32.
Poczęcia na drugiej stronie św. Franciszka stara zdezelowana
33.
Konfessionał drzewiany dębowy do słuchania spowiedzi w kościele
1
34.
Ław do siedzenia w kościele drzewianych na środku kościoła
10
35.
Przed ołtarzem
3
36.
Drzwi do kościoła sosnowe gwoździami nabite
1
37.
Lampnica przed wielkim ołtarzem
1
38.
Patelna miedziana do lania światła
1
Zakrystia
Skarbiec z podłogą dębową w kostki murowany z kamienia, drzwi żelazne z zamkiem, klamką i kluczem, sklepiony całkiem
Requisita skarbca
Kielich srebrny całkowity z patyną wyzłacany wewnątrz sprawiony przez Państwo Chądzińskich dziedziców
1
1.
Helenkowa 1847 roku
2.
Kielich srebrny z patyną całkiem wewnątrz wyzłacany
1
3.
Kielich composit pobielany z patyną w środku wyzłacany
1
4.
1
5.
1
6.
Puszka całkiem srebrna z nakryciem na komunikanty wewnątrz wyzłacana
1
7.
Puszka z nakryciem komposyt wewnątrz wyzłacana na komunikanty
1
8.
Patyna z nakryciem blaszana pięknie wyzłacana do noszenia do chorych
1
9.
Vasculum na olej do chorych posrebrzane zwierzchu wewnątrz wyzłacane
1
10.
Monstrancja blaszana wyzłacana dobrze z melchizedekiem miedzianym dobrze wyzłoconym
1
11.
Pacyfikał z Drzewem Krzyża Świętego kompozyt wyzłacany w kształcie monstrancyi
1
12.
Pacyfikał blaszany pobielany w kształcie krzyża z reliquiami świętych
1
13.
Krzyż do noszenia w ręku dla xiędza cynowy z korpusem Chrystusa Pana pozłacanym
1
14.
Krzyż mały cynowy prosty
1
15.
Łódka na kadzidło blaszana pobielana
1
16.
Turibularz blaszany pobielany
1
17.
Turibularz stary mosiężny zdezelowany i łódka blaszana zdezelowana
1
18.
Lichtarze żelazne lane
2
19.
Żelazko do robienia komunikantów
1
20.
Żelaza do pieczenia opłatków
4
21.
Pająk szklany z obrąbkami blaszanemi pozłoconemi
1
22.
Moździerze, które za gwardiana Mikosza pożyczone zginęły
4
Portatelle na ołtarze konsekrowane trzy, a drugie trzy wzięte są przez xiędza gwardiana Mikosza do spalonego
6
23.
kościoła sokalskiego z pożyczką
24.
Dzwonek pożyczony przez xiędza Mikosza gwardiana na rzecz konwentu sokalskiego
1
25.
Kociołek na wodę święconą mosiężny stary
1
26.
Dzwoneczek z woreczkim i zameczkim dla noszenia na zbieranie ofiary
1
27.
Kropielniczka na święconą wodę w zakrystyi wisząca ołowiana
1
28.
Nożyczki do obcinania opłatków
1
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Rzecz
Mszały i inne książki
Mszałów nowych dobrze oprawnych i wyzłacanych
Mszałów starych
Mszałów grecko-ruskiego obrządku
Mszalików requialnych starych
Mszalik requialny nowy
Ewangelie na Boże Ciało dobrze oprawne
Kancionał choralny do śpiewania antyfon i ceremonii dobrze oprawny
Agenda do ceremonii i sprawowania sakramentów, procesyi i benedykcyi piotrkowska
Agendek starych z benedykcyami i do chodzenia do chorych
Umbraculum czyli zasłona przed Najświętszy Sakrament na ołtarz z Opatrznością Boską na muszlinie
Różne figury świętych
Figura Zmartwychwstałego Chrystusa Pana w dobrym stanie
Figura Matki Najświętszej do noszenia przez siostry brackie za procesyą, stara
Figura św. Jana Nepomucena, św. Stanisława i św. Eustachego
Krzyżów drzewianych na ołtarze z korpusami Chrystusa Pana
Figura wielka Ukrzyżowanego Chrystusa w zakrystyi nad męzą
Obrazy świętych w pierwszey i drugiey zakrystyi znajdujące się
Obraz w lakierowanych i złoconych ramach do noszenia przez siostry bractwa za procesyą expensą
przez przełożonego klasztoru sprawiony
Obraz Porycyunkuli malowany na płótnie olejno w malowanych ramach
Obraz św. Józefa malowany na płótnie prostymi farbami
Obraz na płótnie prostemi farbami malowany św. Piotra i Jędrzeja bez żadnych ram
Obraz Piotra Regalata na płótnie malowany w prostych ramach
Obraz Matki Najświętszej prostemi farbami malowany i w prostych ramach
Obraz bł. Jana z Dukli na płótnie malowany bez żadnych ram
Obraz św. Michała Archanioła w ramach drzewianych nieco wyzłacanych
Obraz św. Franciszka prostemi farbami, bez ram, na płótnie
Obrazek z wyrażeniem ran św. Franciszka na płótnie prostemi farbami
Obrazek św. Antoniego prostemi farbami na płótnie malowany
Obrazek św. Jana Nepomucena na prostym płótnie malowany w ramkach drzewianych
Różne drzewiane requisita
Trumna obita czerwonym suknem podczas exequi wystawiana
Stół od dawnego ołtarza z nogami snycerskiey roboty
Taborety proste drzewiane dębowe
Krzesełko stare zdezelowane pokryte starą materyą
Skrzynia na składanie kościelnej bielizny
Skrzynia na skład firanek kościelnych
Skarbona mszalna z zamykaną szufladą
Skrzynia z czterema szufladami na ornaty w skarbcu
Cyborium na skład kielichów drzewiane, wyzłacane, stare
Stołów prostych zdezelowanych do składania różnych rzeczy
Pulpitów do klęczenia na przygotowania się do mszy xiędzu
Podnóżków do palenia świec na ołtarzach
397
Liczba
3
3
3
2
1
1
1
1
2
1
1
1
3
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
2
2
2
398
L.p.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Rzecz
Pulpit do śpiewania kalędy i innych ceremonii stary zdezelowany
Lichtarz pod świecę na wielkanocną sobotę
Lichtarz zwany trianguł na Wielki Tydzień pod 15 świec
Lichtarzy drzewianych prosto malowanych do katafalku
Lichtarz wielki pod paschał prosto malowany stary
Katafal prosty czarno malowany stary na trzy stopnie
Mensa w zakrystyi pierwszey z 15 szufladami na ornaty
Lusterko w zakrystyi przed mensą w ramach snycerskich zdezelowane
Apparaty kościelne
Kapa biała na kafowym dnie w białe kwiaty
Kapa biała z obwódką czarną w białe kwiaty
Kapa biała w kwiaty z obwódką ceglastą maszastrową
Kapa fioletowa parterowa w kwiaty
Kapa fioletowa w srebrne kwiaty tkana z obwódką zieloną w srebrne kwiaty tkaną
Kapa czerwona w srebrne kwiatki drobne tkana z obwódką czerwoną jedwabną
Kapa czarna masszastrowa całkim
Ornaty koloru białego
Ornat na białym dnie w złote kwiaty ze wszystkiemi requisitami
Ornat biały z kolumną czerwoną w wyzłacane kwiaty materyi wiedeńskiey ze wszystkiemi requisitami
Ornat biały srebrnemi szitkami tkany z dawnego pasa polskiego robiony bez requizytów
Ornat biały czerwoną kolumnę w złote kwiaty szydełkowej roboty tkany ze wszystkiemi requisitami
Ornat biały jedwabny w kwiaty złote i jedwabne szydełkową robotą tkane ze wszystkiemi requisitami
Ornat biały jedwabny z kolumną parterową w kwiaty, boki zaś srebrnem dessyniem tkane ze wszystkiemi requisitami
Ornat z podobnej materyi z podobnemi kwiatami z kolumną różową w srebrne kwiaty tkaną z niektóremi requisitami
Ornaty jedwabne jeden z Męką Pańską, drugi z figurami Starego Przymierza z galonami jedwabnemi żółtemi
i z jednemi tylko requisitami
Ornat biały jedwabny z kolumną zieloną w różne kwiaty tkaną z requisitami
Ornat biały, jedwabny bez kolumny, w kwiaty, szydełkową robotą
Ornat biały na brudney materyi w różne kwiaty wyrabiane
Ornat biały żółtey materyi boku z kolumną czarną w kwiaty różne tkany
Ornat biały z czerwoną kolumną boki w kwiaty jedwabne tkane ze wszystkimi requisitami
Ornat biały z kolumną brudną w srebrne kwiaty szychowy z requisitami
Ornat biały jedwabny w kwiaty srebrne i jedwabie i różnemi requisitami
Ornat biały jedwabny w jedwabne kwiaty i kolumną nową w kwiaty tkany
Ornat biały srebrnem szychem przerabiany z kolumną atłasową białą z requisitami
Ornat biały z polskiego pasu z kolumną białą w srebrne i jedwabne kwiaty z requisitami
Ornat biały z czarną kolumną kwiaty wyszywane z requisitami
Ornat biały z podobnąż kolumną w kwiaty jedwabne tkaną z requisitami
Ornat biały jedwabny z kolumną czerwoną z requisitami
Ornat biały z czarną kolumną w kwiaty i z requisitami
Ornat zdobney materyi biały z kolumną z requisitami
Ornat z materyi jedwabney żółtej z brudną kolumną i requisitami
Ornat biały z kolumną w złote centki z requisitami
Liczba
1
1
1
25
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
L.p.
26.
27.
28.
29.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
399
Rzecz
Ornat biały z kolumną żółtą jedwabną bez requisitów
Ornat biały z czerwoną kolumną z różnych kolorowych kawałeczków wyszywany z requisitami
Ornat z pasu jedwabnego polskiego z kolumną białą atłasową bez requisitów
Ornat biały z kolumną białą, na której jest Matka Boska od Wielmożnego Pana Praweckiego rządcy dóbr brzeżańskich
dnia 12 października 1856 r.
Kolor czerwony
Ornat czerwony w kwiaty parterowe z kolumną białą i z niektóremi requisitami
Ornat czerwony w kwiaty srebrne tkany z kolumną czerwoną aksamitną bez requisitów
Ornat czerwony aksamitny z kolumną białą i z niektóremi requisitami
Ornat czerwony z zieloną kolumną w kwiaty srebrem tkane z requisitami
Ornat czerwony
Ornat czerwony z prostey materyi z kolumną jasnoniebieską z requisitami
Ornat czerwony z kolumną białą srebrnem szychem tkaną z niektóremi requisitami
Ornat czerwony w różne passy z kolumną niebieską bez requisitów
Ornat czerwony w złote kwiatki tkany z kolumną białą jedwabną z niektóremi requisitami
Ornat różowy w kwiaty tkany ze wszystkiemi requisitami
Kolor fioletowy
Ornat parterowy w kwiaty z kolumną białą w srebrne kwiaty tkaną z requisitami
Ornat całkiem fioletowy w złote kwiaty tkany z requisitami
Ornat z białą kolumną w zielone kwiaty tkany z requisitami
Ornat całkiem fioletowy w białe kwiatki tkany z różnemi requisitami
Ornat z czerwoną kolumną aksamitną bez requisitów
Ornat cały fioletowy w jedwabne kwiatki tkany z requisitami
Ornat fioletowy
Ornat z kolumną kafową w jedwabne kwiatki tkaną z niektóremi requisitami
Ornat cały fioletowy w jedwabne ze srebrem kwiaty tkany z requisitami
Ornaty z kolumnami białemi jedwabnemi bez requisitów
Ornat bogaty cały niebieski w srebrne kwiaty tkany
Kolor zielony
Ornat z białą kolumną srebrem tkaną i bokami w kwiaty srebrne tkanemi z requisitami
Ornat aksamitny z kolumną białą w srebrne kwiaty tkaną z requisitami
Ornat w kwiaty srebrne z kolumną jedwabną w srebrne paski tkaną bez requisitów
Ornat całkiem zielony w różne kwiaty tkany z requisitami
Ornat gradyturowy z jasnozieloną kolumną z niektóremi requisitami
Ornat gradyturowy bez kwiatu z kolumną ciemnozieloną gradyturową z requisitami
Ornat jedwabny z kolumną fioletową z niektóremi requisitami
Kolor czarny
Ornat jedwabny w kwiatki różne jedwabne tkany z kolumną białą w kwiaty fioletowe tkaną z requisitami
Ornat całkiem jedwabny z requisitami
Ornat maszastrowy z kolumną białą dwa pasy różowe mającą z requisitami
Ornat w kwiaty czarne jedwabne robiony z zieloną kolumną gradyturową z requisitami
Ornat z kolumną czerwoną prostą
Ornaty greckokatolickie białe
Liczba
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
3
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
400
L.p.
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
1.
1.
1.
1.
2.
1.
2.
1.
2.
3.
1.
1.
2.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
Rzecz
Dalmatyki
Kolor biały
W złote kwiatki tkane
Jedwabne w różne kwiatki tkane
Jedwabne w złote i jedwabne kwiaty tkane
Jedwabne w srebrne kwiaty tkane
Żółto jedwabne w białe jedwabne kwiaty tkane
Kolor fioletowy
Na niebieskiey materyi w srebrne kwiaty tkane
Jedwabne w jedwabne kwiaty tkane z białą kolumną srebrem tkaną
Jedwabne z kolumną ciemnoniebieską w kwiatki jedwabne tkaną
Kolor czerwony
Jedwabne w srebrne kwiatki tkane
Kolor czarny
Dalmatyki jedwabne w czarne kwiatki tkane
Dywan turecki w kwiaty
Alby
Alba nowo przybyła różową kitajką pod siateczkową falbaną podszyta
Alb starych, z których niektóre falbanami, niektóre bez falban podszyte, z których wiele jest zdezelowanych
i potrzebujących zmiany
Komże
Komży pięknych z siatkową falbaną i wstążkami nowo przybyłych
Komży różnego gatunku prostych i nieco potrzebujących reperacyj
Humerały
Humerał nowo przybyły w dobrym stanie
Humerałów różnych dobrych
Humerałów różnych zdezelowanych i potrzebujących reperacyj
Sukienki na puszkę
Sukienek na puszkę różnego koloru i różnej materyi
Tuwalnie
Tuwalni różnego gatunku muszlinowych białych 3 i fioletowych 3
Tuwalnia żałobna na Wielki Piątek
Firanki
Firanki różnego koloru i gatunku par
Makaty
Makaty w jedwabne desynie tkany kawałków
Korporały
Korporałów nowych i starych
Purifichatyrze
Puryfikaterzy starych i nowych
Paski
Pasków do mszy
Ręczniki
Ręczników w zakrystyi do obcierania rąk
Liczba
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
15
2
7
1
8
9
8
6
1
15
2
25
60
10
5
L.p.
1.
401
Rzecz
Ręczniczki
Ręczniczków na ołtarze
Liczba
10
Obrusy
1.
2.
1.
2.
1.
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Obrusów nowych płóciennych haftowanych i różnych
Obrusów starych
Poduszki na ołtarz
Poduszek na ołtarze nowo przybyłych
Poduszek starych zdezelowanych
Szczepce do ołtarzy
Szczepców do ołtarzów
Dzwonica
Dzwonica murowana z cegły niezgrabnie i nieforemnie
Dzwonów lanych
Dzwon jeden pożyczony do kościoła ormijańskiego, na który żadnego reversu nie masz i za którego gwardyana
jest pożyczony nie wiadomo
Dzwonek przed zakrystyą do dzwonienia
Wota różne
Koraliki różnej wielkości większych i drobniejszych sznurków
Bursztynków prostych sznurki
Koronka z paciorków czarnych srebrem bardzo delikatnym krzyżykiem i gwiazdeczkami w zawiniątku w skarbcu
Koralików na obrazie Matki Boskiej nitek
Perełek dentych na obrazie Matki Najświętszej nitek
Krzyżyków przy pacioreczkach wyzłacanych 2, krzyżyk koralowy na obrazie Matki Najświętszej
Wotów srebrnych na obrazie Matki Najświętszej w różnym kształcie
Krzyżyk stalowy w cyborium emaliowany
Wota jedno w kształcie serca, drugie w kształcie nogi na obrazie św. Antoniego
8
20
2
5
2
1
3
1
1
80
2
1
15
20
3
16
1
2
KLASZTOR
L.p.
1.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Rzecz
Liczba
Klasztor murowany z kamienia i nieco z cegły na dole sklepiony bez podłogi i posadzki reperacyja podług erekcyi należy
do dominium Brzeżańskiego, lecz na wszelkie podania od Brzeżańskiego trudno się doprosić, aby był zreperowany
Korytarze dolne w kwadrat
Cel zakonnych jest pięć z drzwiami i zamkami w dobrym stanie
5
Obrazy na korytarzach
Stacyi Jerozolimskich do obchodzenia drogi krzyżowej
14
Obrazów różnej wielkości malowanych na płótnie mocno zdezelowanych
9
Obrazów w kruwcie czyli przyścianku kościoła
4
Figur snycerskiej roboty drzewianych na dolnym korytarzu (jedna Matki Boskiej Loretańskiej, jedna Marii Magdaleny,
4
dwie Aniołów)
Konfessyonałów starych zdezelowanych na dolnym korytarzu
5
Dzwonków do jednej i do drugiej furty
2
Dzwonek do zakrystii
1
Dzwonek do refektarza
1
402
L.p.
Rzecz
Stancya gwardiańska
Liczba
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Drzwi dwoje z zamkami i kluczami
Kommody jedna prosta, druga polityrowana
Biblioteczka za szkłym z trzema zamykanemi szufladami, lakierowana
Szafek na czarno lakierowanych prostych
Stolik z szufladą na schowanie papierów
Szafka z 20 szufladkami na korzenie kuchenne
Stół prosty sosnowy z 3 szufladami
Schowanie na nocny potrzebniczek z szufladką lakierowany
Stolików z szufladkami bez zamknięcia
Łóżko do spania mocne
Kanapa wyścielana i powleczona
Krzeseł wyścielanych i powleczonych
Obraz malowany w czarnych zamkach lakierowanych
Zygar ścienny wiszący prosty
Różne papiery, dokumenta, dochody i ciężary klasztoru w gwardyańskiej stancyi się znajdujące
Obligacje
Na gruncie Hoffmanna pod nr 12108109 capitał 50 fl 5 pro cento
Od Fryderyka Szymomk za przybudowanie się do gruntu klasztornego pobiera się co trzy lata 30 fl
Należytości erekcyonalne
Dziesięcina snopowa wszelkiego zboża z gruntów tak dawno oranych, jako też nowo przybyłych czyli to z lasów
wykopanych, z łąk itp. nowo przybyłych, a to z miasteczka Narajowa, ze wsi Szaranciuk i ze wsi Olhowca,
czyli Olhowiec tę dziesięcinę powinno dominium Brzeżany samo zebrać swojemi furami zwieść do Pumna,
swojemi młockami wymłącić i swojemi furami ziarno, plewę, zgoniny, i słomę do klasztoru odstawić
Na odzienie dla zakonników 12 złotych polskich 300
Na kadzidło złotych polskich 150
Na wino do mszy złotych polskich 100
O tych daninach nie wiadomo klasztorowi, gdyż ich niżej podpisany gwardyan nie zastał i nie odbierał
Jałowic tucznych na zabicie z folwarków dominikalnych
Ryb solonych ze stawów brzeżańskich beczkę
Praśnego miodu z pczolników dominikalnych beczek
Wieprze karmne z młynów
Baranów tucznych z folwarków do dominium Brzeżańskiego należących
Wosku żółtego na świece do kościoła kamieni
Łoju wołowego na światło klasztorowi kamieni
Łąka na kosarzy 30, teraz na Zaluczanach na pole obrócona
Mliwo klasztorowi wolne w całym dominium Brzeżany
Reparacyja kościoła, klasztoru i wszelkiego w nim zabudowania należy do dominium Brzeżańskiego
(o którą to reperacyją kłaniać się albo processować się przełożony musi a przecież rzadko, aby co uzyskał)
Wszelkie materyjały z lasu na budowanie ekonomiczne od dominium Brzeżany powinny być wydawane podług
erekcyi
Był dawno wolny wyręb drzewa na opał w lasach Brzeżańskich, lecz gdy tego w erekcyją nie wpisano, dlatego
teraźniejszy dziedzic Jaśnie Wielmożny Pan hrabia Stanisław Potocki przeznaczył klasztorowi kwit etatowy na 100 fur
drzewa opałowego, które to 100 fur ma sobie wywozić klasztor własnemi furami, lecz te 100 fur nigdy nie
wystarczają klasztorowi, a zatem trzeba wciąż prosić o łaskawe udzielenie opału
Ma także klasztor w erekcyi 3 ogrody, jeden na sad owocowy, a dwa na jarziny, które ogrody w istocie posiada
2
2
1
2
1
1
1
1
3
1
1
8
1
1
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
13
1
1
–
–
6
1
2
4
10
3
5
–
–
–
–
–
–
L.p.
16.
403
Rzecz
Miał także klasztor sadzawki rybne na łąkach swoich, a gdy te łąki obrócone zostały dla potrzeby skarbu
Brzeżańskiego, na staw teraźniejszy, dlatego klasztor Brzeżanicki dostał w zamianę sadzawek, wolną łąwkę ryb
w rzekach całego dominium Brzeżańskiego
Liczba
–
Ciężary na konwencie Brzeżańskim zostające
1.
Mszy śpiewanych rocznie
70
2.
Mszy czytanych rocznie
256
3.
Za duszę Elżbiety
65
4.
Za duszę Walentego
23
5.
Za duszę Łukasza
23
6.
Za duszę Wacława
23
7.
Za duszę Anieli
5
8.
Za duszę Theressy
5
9.
Za dusze, które znikąd nie mają ratunku podług woli fundatora
5
10.
Anniversarzów
7
Podatki do cyrkułu za dziesięcinę
1.
24,32 fl rocznie
–
1.
Na kahale Rohatyńskiem jest zapisany przez x. Iwanickiego kanonika rohatyńskiego jakiś kapitalik,
o który w magistracie i fiskusie prosess się już lat kilka prowadzi
–
1.
Półmisków wielkich okrągłych białych
10
2.
Półmisków okrągłych cynowych
4
3.
Półmisków białych podługowatych
6
4.
Salatyrek głębokich
3
5.
Wazy z nakrywkami
3
6.
Wazka na dwie osoby z nakryciem
1
7.
Czajnik
1
8.
Samowar mosiężny
1
9.
Filiżanek
17
10.
Gąsiorów szklanych na ocet
5
11.
Flaszka czworograniasta na wódkę
1
12.
Karafinek różnych
10
13.
Szklanek większych na piwo i wodę
38
14.
Szklanek prostych na wodę
16
15.
Lampeczek małych okrągłych na wino
33
16.
Kieliszków starych
6
17.
Kubków cynowych na piwo do stołu
12
18.
Tacek starych do noszenia kawy blaszanych
2
19.
Taca blaszana w kwiaty do noszenia kawy dla gości
1
Serwis stołowy w celi x. gwardyana zostający
20.
Łyżeczek do kawy
16
21.
Łyżek cynowych stołowych
16
22.
Chochla cynowa
1
23.
Łyżek
20
24.
Łyżek wielkich do półmisków
2
404
L.p.
25.
26.
27.
28.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.
1.
2.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Rzecz
Chochelka do śmietanki
Durszlaczek do cedzenia herbaty
Widelców
Nożów
Reszta ruchomości w stancyi gwardyana
Kosz wielki na bieliznę
Koszyk podwójny na talerze i widelce
Baryłek na wódkę dębowych pięciu garncowych
Zijka blaszana
Liwarek blaszany
Obrusów stołowych piękniejszych
Obrusów różnych, które się i do refektarza używają
Serwet prostych białych
Serwetka kolorowa do kawy
Stancyja sartorska
Łóżko
Stół
Stołków prostych
Klawikord
Zygar
Żelazko krawieckie do prasowania
Stancyja zakrystiana starego
Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej
Spiklerz
Młynek drzewiany z żelazną korbą
Linwa
Refektarz
Stołów dębowych długich
Obrussów
Nożów
Widelców
Łyżek cynowych
Przystawek
Talerzów
Karafinek na wodę
Szklaneczek prostych
Kubków szklanych na piwo
Koszyk na widelce i noże
Konefka
Wanienka do płukania naczynia
Zijka blaszana
Krucyfix wielki na środku refektarza
Obrazów większych
Liczba
1
1
32
16
1
1
2
1
1
3
4
12
1
1
1
3
1
1
1
1
1
1
6
3
10
10
10
22
12
6
14
10
1
1
1
1
1
2
L.p.
17.
18.
Obrazów mniejszych w ciasnych zamkach
Portret fundatora Sieniawskiego
Rzecz
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
Rondlów miedzianych różnej wielkości
Pokrywek miedzianych
Łyżka do wydawania miedziana
Łyżka blaszana
Pokrywek blaszanych
Sitek blaszanych
Durszlak miedziany duży
Durszlak blaszany
Garnków żelaznych
Kocioł miedziany
Rożen żelazny duży
Moździerzyk mosiężny
Drążki żelazne na kuchnie
Kozły żelazne pod drążki
Pogrzybacz żelazny do ognia
Widelec żelazny do mięsa
Nożów kuchennych
Tasaków do siekania mięsa
Kółko żelazne do wykrawania pierogów
Brytwanien żelaznych
Beczka w żelaznych obręczach na wodę
Stolnic drzewianych do kuchni
Spust na pomyje
Szaflików na naczynia
Stół prosty
Czerpak na wodę drzewiany
Naczynie drzewiane na mąkę
Patelnia blaszana do kuchni
Sito do siania mąki
Blach do pieczenia ciast
Garncówka blaszana na mąkę
Stalka do ostrzenia nożów
Siekiera do rąbania drzewa
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Beczek różnych dębowych
Stół do krajania chleba z zerżakiem
Waga żelazna do mięsa
Toporów żelaznych do rąbania mięsa
Hak żelazny do wieszania mięsa
Tassek na masło i na ser
405
Liczba
2
1
Naczynia kuchenne
9
2
1
1
4
2
1
1
2
1
1
1
2
2
1
1
2
2
1
4
1
2
1
2
1
1
1
1
1
2
1
1
1
Kanapa
5
1
1
2
1
5
406
L.p.
7.
8.
9.
10.
11.
Rzecz
Wanienka podługowata do marynowania szynek
Koszyk stary do noszenia chleba do stołu
Koszyków nowych do noszenia chleba
Kosz nowy na wsypywanie różnych rzeczy
Koryto stare zepsute do parzenia wieprzów
Liczba
1
1
2
1
1
Loch na jarzynę
1.
2.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
Beczek na kapustę dębowych
Beczka do solenia mięsa dębowa
Naczynia ogrodnicze
Skrzynie dębowe nowe na inspekta
Okien inspektowych
Grabi ogrodowych
Ryskali do kopania
Strugi do czyszczenia drzewa i ścierzek w ogrodzie
Motyczek
Bijek czyli kilofów do rąbania lodów
Kielnia mularska
Młotek mularski
Sznurów do mierzenia grządek w ogrodzie
Koszyków do noszenia jarzyn
Wanienka żelazna w kuchni angielskiej na grzanie wody
Szaflik do noszenia wapna
Stolik politerowany
Krzesełek prostych politerowanych
Konewek z sitkami do polewania w ogrodzie
Piłek ogrodniczych
Korytarz górny
Stancyja prowincjalska
Stół z dwiema szufladkami ze składanemi skrzydłami
Krzesełek wyścielanych czerwonych
Krzesełko proste
Łóżko dębowe nowe
Sienniki
Biblioteczka z drzewa z szufladami
Stancyja druga
Stolik
Krzeseł
Łóżko
Stancyja trzecia
Stolik zielony
Krzesełek prostych
Łóżko
Siennik
Obraz Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia
6
1
2
11
8
9
3
7
3
1
1
2
3
1
1
1
2
2
2
1
3
1
2
2
1
1
2
1
1
2
1
1
1
L.p.
407
Rzecz
Stancyja czwarta
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Stolik z szufladą
Kanapka wyścielona podarta
Szafa na suknie
Krzesełek prostych
Łóżko
Siennik
1.
2.
3.
4.
Łóżko
Siennik
Stolik
Krzeseł prostych
1.
2.
3.
4.
Stolik
Krzeseł prostych
Łóżko
Siennik
1.
2.
3.
4.
5.
Kanapka
Stolik
Krzeseł
Łóżko
Siennik
Liczba
1
1
1
4
1
1
Stancyja piąta
1
1
1
2
Stancyja szósta
1
2
1
1
Stancyja siódma
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1.
2.
Stancyje inne
Stancyja składowa, w której oprócz drobiazgów żelaznych starych więcej nic nie ma
Biblioteka, w której oprócz kilkadziesiąt książek poszarpanych bez porządku więcej nic nie ma
Cela składowa, w której dwie faski na wsypywanie siemienia i innych rzeczy jeden stary krannik więcej nic nie ma
Cela bez powały na wsypanie czasem ziarna w potrzebie
Cela, w której są szuflady dwie na skład czeladniej mąki na kluski, na chleb, nazwana spiżarnią czeladnią
Cela bez okien, gdzie są rzeczy służącego
Cela niegdyś wikaryjska, w której stół i dwa krzesła proste
Cela Matheusza, w której stół prosty, krzesła, łóżko i siennik
Cela Jędrzeja, w której warsztat stolarski
Chyblów różnych
Piłek ręcznych
Siekierka ciesielska
Łóżko
Stół z szufladą
Krzeseł prostych
Siennik
Obrazy na korytarzach stare poszarpane
Spiżarnia
Szuflad na mąkę chlebową i stołową
Faska na kaszę
1
1
2
1
1
–
–
–
–
–
–
–
–
5
2
1
1
1
2
1
3
3
1
408
FOLWAREK ZA KLASZTOREM
L.p.
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
Rzecz
Browarek obrócony na mieszkanie cały murowany z kamienia pokryty słomą
Stajenki na krowy i nierogaciznę o jednej ścianie murowanej
Stajnie, stodółka i wozownia pod jednem słomianem dachem lepianki
Sprzęty należące do folwarku
Stół wielki dębowy z szufladą
Stolików małych prostych
Łóżko stare
Biecik do palenia kawy
Młynek do mielenia kawy
Krzesełek prostych
Dzieża do ciasta na chleb
Niecek prostych drzewianych
Sito, przetak
Balijk do prania bielizny
Beczka na barszcz
Szaflików
Konewek
Szafa na składanie garnków
Beczka wielka w żelaznych obręczach do wożenia wody
Baniak miedziany do gotowania ługu
Kociołek do gotowania wody
Kocioł wielki do robienia piwa miedziany
Młyn ręczny do robienia kaszy z kołem i korbą
Bryczka kryta na żelaznych resorach
Bryczek prostych bez resorów i nakrycia
Sanki
Beczka stara w żelaznych obręczach do wożenia wody
Magiel do maglowania bielizny
Trójnogów do bielizny
Liczba
1
2
1
1
2
1
1
1
4
1
3
2
2
1
3
2
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
1
2
FOLWAREK NA KAUCZANACH
L.p.
1.
2.
3.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Rzecz
Chałupka o dwóch pokoikach z alkierzem lepianka
Stodoła drzewiana stara z składem drzewianym na słomę
Stajnia na bydło, krowy i woły, lepianka stara zdezelowana
Różne sprzęty znajdujące się na folwarku
Wozów wołowych kutych
Wóz wołowy prosty
Wóz kuty konny
Pługów nowych
Radło
Bron starych
Żarna z kamieniem wirzchnym i dolnym
Liczba
1
1
1
2
1
1
2
1
4
1
L.p.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Rzecz
Toczydło kamienne
Świdrów ciesielskich
Dłuto
Siekier do rąbania
Rydle
Motyczek
Sierpów
Kosy
Młotek
Rzezak i skrzynka
Łańcuchy do hamowania
Sani do wożenia drzewa
Piłka ręczna
409
Liczba
1
2
1
4
2
3
7
4
1
1
3
5
1
Sprzęty domowe
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Stolik prosty
Szaflików
Dzieża
Stolnica
Konewek
Beczka
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Krów dojnych
Jałowiczek
Buhajów
Byczków
Wołów roboczych
Koni
Owce
Cieląt
Gęsi
Kaczek
Pszczoły się znajdują jeżeli się wychowają pniów
Beczułek do robienia ługu
Sierpów do żęcia zboża
Wóz do wożenia wody
Sani starych
Bryczka jednokonna
Wóz kowany konny
Koni gwardiańskich
Krów
Taczek kowanych nowych
Taczki do wożenia gnoju do inspektów
Nierogacizny
1
3
1
1
2
1
Bydło rogate
8
4
2
5
6
2
117
2
4
4
20
2
2
1
1
2
1
1
2
2
2
1
15
410
Wyposażenie kościoła i klasztoru bernardynów w Brzeżanach było skromne w porównaniu z wyposażeniem kościoła i klasztoru bernardynów we Lwowie22. Różnice
w wyposażeniu kilku pomieszczeń klasztornych przedstawiają tabele 7–13.
Tabela 7. Wyposażenie kuchni klasztoru
bernardynów we Lwowie w świetle
inwentarza z 1785 r.
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
Zawartość
Banie (miedziane)
Kotły (miedziane)
Durszlak
Rożen (jeden do obracania kurcząt)
Tasak
Misa (cynowa)
Półmiski
Łyżka
Siekiera do drew
Rądle (miedziane)
Sagany
Ruszt
Grajcarki do obracania pieczeni
Szczypce
Moździerze
Tarki (jedna do chrzanu)
Salaterki
Przystawki (cynowe)
Talerzyki (cynowe)
Donica kamienna do tarcia siemienia
Przetak
Wałek do rozrabiania ciasta
Tablice do wydawania porcji
Łącznie
Liczba
6
4
1
3
2
4
9
4
2
14
2
2
1
1
2
1
6
45
20
1
1
2
5
138
Tabela 8. Wyposażenie kuchni klasztoru
bernardynów w Brzeżanach w świetle
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Zawartość
Rondlów miedzianych różnej wielkości
Pokrywek miedzianych
Łyżka do wydawania miedziana
Łyżka blaszana
Pokrywek blaszanych
Sitek blaszanych
Durszlak miedziany duży
Durszlak blaszany
Garnków żelaznych
Kocioł miedziany
Rożen żelazny duży
Moździerzyk mosiężny
Drążki żelazne na kuchnie
Kozły żelazne pod drążki
Pogrzybacz żelazny do ognia
Widelec żelazny do mięsa
Nożów kuchennych
Tasaków do siekania mięsa
Kółko żelazne do wykrawania pierogów
Brytwanien żelaznych
Beczka w żelaznych obręczach na wodę
Stolnic drzewianych do kuchni
Spust na pomyje
Szaflików na naczynia
Stół prosty
Czerpak na wodę drzewiany
Naczynie drzewiane na mąkę
Patelnia blaszana do kuchni
Sito do siania mąki
Blach do pieczenia ciast
Garncówka blaszana na mąkę
Stalka do ostrzenia nożów
Łącznie
Liczba
9
2
1
1
4
2
1
1
2
1
1
1
2
2
1
1
2
2
1
4
1
2
1
2
1
1
1
1
1
2
1
1
1
57
22 A. K. SITNIK, Bernardyni lwowscy. Historia klasztoru i kościoła pod wezwaniem świętych Bernardyna ze Sieny i Andrzeja Apostoła we Lwowie (1460–1785), Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 318–319, 322, 334.
Tabela 9. Wyposażenie kanapy (piwnicy)
klasztoru bernardynów we Lwowie w świetle
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Zawartość
Obrusy
Ręczniki (do refektarza)
Konwie
Kosze (do chleba)
Kwarty
Noże wielkie do krajania chleba
Szklanki
Karafki
Butelki
Półmiski plecione pod owoce
Baryłki na miód
Łącznie
Liczba
35
14
8
5
3
1
39
1
11
3
2
122
Tabela 10. Wyposażenie kanapy (piwnicy)
klasztoru bernardynów w Brzeżanach w świetle
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Tabela 11. Wyposażenie refektarza klasztoru
bernardynów we Lwowie w świetle inwentarza
z 1785 r.
Lp.
1
Lawaterz
Zawartość
2
3
411
Zawartość
Beczek różnych dębowych
Stół do krajania chleba z zerżakiem
Waga żelazna do mięsa
Toporów żelaznych do rąbania mięsa
Hak żelazny do wieszania mięsa
Tassek na masło i na ser
Wanienka podługowata
do marynowania szynek
Koszyk stary do noszenia chleba do stołu
Koszyków nowych do noszenia chleba
Kosz nowy na wsypywanie różnych
rzeczy
Koryto stare zepsute do parzenia
wieprzów
Łącznie
Liczba
5
1
1
2
1
5
1
1
2
1
1
21
Tabela 12. Wyposażenie refektarza klasztoru
bernardynów w Brzeżanach w świetle
Liczba
1
Lp.
1
Zawartość
Stołów dębowych długich
Konewka
1
2
Obrussów
3
Kubki (cynowe)
70
3
Nożów
10
4
Łyżki (cynowe, blaszane)
20
4
Widelców
10
5
Lustra (blaszane)
6
5
Łyżek cynowych
10
6
Solniczki (drewniane)
7
6
Przystawek
22
7
Szczotka do zmiatania okruszyn
1
7
Talerzów
12
8
Noże
10
8
Karafinek na wodę
6
9
Piec
2
9
Szklaneczek prostych
14
10
Książki z zakresu duchowości
15
10
Kubków szklanych na piwo
10
11
Lampa
1
11
Koszyk na widelce i noże
1
12
Obrusy
9
12
Konefka
1
13
Ręczniki
6
13
Wanienka do płukania naczynia
1
14
Stoły dębowe z podnóżkami,
przyozdobione toczonymi listwami
9
14
Zijka blaszana
1
15
Krucyfix wielki na środku refektarza
1
15
Okna z okiennicami
7
16
Obrazów większych
2
16
Katedra do czytania, dębowa
1
17
Krucyfiks
1
17
Obrazów mniejszych w ciasnych
zamkach
2
18
Portret fundatora Sieniawskiego
Łącznie
167
Łącznie
Liczba
6
1
113
412
Tabela 13. Porównanie wyposażenia zakrystii klasztorów bernardyńskich
we Lwowie (1785 r.) i w Brzeżanach (1848 r.)
Lp.
Zawartość
Liczba
Lwów
Brzeżany
1
Monstrancja
2
1
2
Kielich
8
5
3
Puszka
2
2
4
Relikwiarz
10
2
5
Krzyż
30
2
6
Lichtarz
94
86
7
Trybularz
5
2
8
Mszał
34
12
9
Ornat
160
67
10
Dalmatyka
40
20
11
Kapa
14
7
12
Humerał
183
18
13
Alba
160
16
14
Antepedium
118
5
15
Baldachim
4
2
864
247
Łącznie
Według powyższych danych w inwentarzu rzeczy kuchennych autor wyliczył 138
rzeczy we Lwowie i 57 rzeczy w Brzeżanach, 122 rzeczy kanapy klasztoru we Lwowie
i 21 w Brzeżanach, 167 rzeczy w refektarzu we Lwowie i 113 w Brzeżanach oraz 864
rzeczy zakrystii we Lwowie i 247 w Brzeżanach. Jak widać, rozbieżności są znaczne.
Wynikały one m.in. z różnic wielkości budowli kościelno-klasztornych, liczby zakonników mieszkających w klasztorach, zamożności ich dobrodziejów oraz usytuowania
klasztorów.
Klasztor bernardynów w Brzeżanach przetrwał okres zaborów i doczekał wolnej Polski. Dopiero w związku ze zmianą wschodniej granicy państwa po II wojnie światowej
został w 1945 r. opuszczony przez zakonników, których przeniesiono do klasztorów
w Polsce. Do tychże klasztorów trafiły również niektóre rzeczy należące do kościoła
i klasztoru bernardynów w Brzeżanach.
413
vol. 5, 2014, s. 383–414
Klasztor oo. Bernardynów w Krakowie
z lat 1781–1848
Streszczenie
Ufundowany w XVII w. klasztor bernardynów w Brzeżanach trafił w 1772 r. pod panowanie Habsburgów austriackich. Władze austriackie wymagały sporządzania inwentarzy często, nawet co kilka lat. Bernardyni brzeżańscy, sporządziwszy inwentarz w 1825 r., już go nie kopiowali, ale pod nim w następnych latach (1828, 1831,
1833–1838, 1840) dopisywali jedynie ubytki i nabytki. O realizację wymagań władz austriackich dbali biskup ordynariusz diecezji oraz prowincjał bernardynów. Twórcami inwentarzy byli zakonnicy, często dyskreci klasztoru.
Następnie komisja złożona z przedstawicieli władz państwowych i kościelnych badała zgodność inwentarza ze
stanem rzeczy i składała swoje podpisy i pieczęcie. Inwentarze służyły nie tylko władzom austriackim, ale także
prowincjałom bernardyńskim do prowadzenia kontroli nad stanem majątkowym poszczególnych klasztorów.
Były one przedstawiane i zatwierdzane również na kapitułach prowincjalnych.
Słowa kluczowe
Brzeżany, Lwów, bernardyni, inwentarz, klasztor
414
vol. 5, 2014, p. 383–414
Bernardine Monastery in Cracow
The inventories of the Bernardine Monastery and Church in Berezhany
from 1781–1848
Summary
Founded in the 17th century, the Bernardine Monastery in Berezhany found itself under the Austrian Habsburg
rule in 1772. The Austrian authorities required that inventories be taken frequently, even every few years. The
Bernardine Fathers (Franciscan Observants) from Berezhany compiled an inventory in 1825 and did not copy
it in the following years (1828, 1831, 1833–1838, 1840), only recording losses and acquisitions. The bishop of
the local diocese and the provincial of the order made sure that the requirements of the Austrian authorities
were fulfilled. The inventories were taken personally by the Bernardine Fathers from the Berezhany monastery.
Next, a commission made up of representatives of state and church authorities verified the compliance of the
inventory with the actual state affairs, with the commission members putting their signatures and seals to the
document. The inventories were used not only by the Austrian authorities but also by Bernardine provincials
to control the financial status of the various monasteries. In addition, the inventories were presented and approved during provincial chapters.
Keywords
Berezhany, Lviv, Bernardine Fathers (Franciscan Observants), inventory, monastery
artykuły
recenzyjne
i recenzje
review
articles
and reviews
Artykuły recenzyjne i recenzje
417
Jean-Luc LIEZ, L’art des Trinitaires en Europe. XIIIe-XVIIIe siècle, Saint-Étienne:
l’Université de Saint-Étienne, 2011, ss. 447, il. cz.-b. i kol., 1 CD
Jeszcze ćwierć wieku temu sztuka trynitarzy, z wyjątkiem kilku dzieł z rzymską świątynią San
Carlo alle Quattro Fontane na czele1, nie budziła większego zainteresowania. Do zmiany takiego stanu rzeczy w dużej mierze przyczyniły się: obchodzona w 1998 r. 800-letnia rocznica
założenia zakonu oraz rozpad Związku Radzieckiego, po którym polscy badacze uzyskali wolny
dostęp do zabytków i archiwaliów znajdujących się na terenie byłych republik związkowych.
Kilku potrynitarskim zespołom architektonicznym z Kresów Wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, wcześniej jedynie wzmiankowanym w publikacjach encyklopedycznych i historyczno-krajoznawczych, poświęcono studia monograficzne2. Ponadto została podjęta próba syntetycznego omówienia rozwiązań formalnych stosowanych w architekturze polsko-litewskiej
prowincji trynitarzy bosych3 oraz zdefiniowania celów i motywacji ich możnych protektorów4.
Jeśli chodzi o sztuki plastyczne, na plan pierwszy wysuwają się prace ks. Andrzeja Witki z zakresu ikonografii, zwłaszcza monumentalne dzieło Sztuka w służbie Zakonu Trójcy Świętej w siedemnastym i osiemnastym stuleciu5. Warto również odnotować artykuły przyczynkowe badaczy z Węgier i Litwy6.
1 Kościół trynitarzy bosych San Carlo alle Quatro Fontane doczekał się szczegółowych omówień w pracach poświęconych twórczości Francesca Borrominiego (zob. m.in. P. PORTOGHESI, Borromini. Architettura
come linguaggio, Milano-Roma 1967, s. 39–50; A. BLUNT, Borromini, Cambridge 1979, s. 52–84) oraz obszernego opracowania monograficznego – L. STEINBERG, Borromini’s San Carlo alle Quattro Fontane. A Study in
Multiple Form and Architectural Symbolism, New York 1977.
2 B. KOŁOSOK, Kościół i klasztor trynitarzy w Łucku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 34, 1989, s. 179–191;
J. KOWALCZYK, Uwagi o kościele i klasztorze trynitarzy w Łucku, ibidem, s. 193–203; P. KRASNY, Kościół parafialny pw.
Świętej Trójcy i dawny klasztor Trynitarzy w Bursztynie, [w:] Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego (Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej,
cz. 1), t. 10, Kraków 2002, s. 97–108; M. SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, Potrynitarskie założenie kościelno-klasztorne
w Brahiłowie – niektóre problemy badawcze, [w:] M. BIERNAT, P. KRASNY, J. WOLAŃSKA (red.), Prolegomena. Materiały
I Spotkania Doktorantów. Kraków 2003, Kraków 2005, s. 115–125; EADEM, Kościół Trynitarzy pw. Przenajświętszej
Trójcy we Lwowie, [w:] A. BETLEJ, P. KRASNY (red.), J. WOLAŃSKA, M. BIERNAT (współpr.) Sztuka kresów wschodnich,
t. 6, Kraków 2006, s. 31–57; EADEM, Kościół i klasztor trynitarzy w Teofilpolu. Na marginesie książki Andrzeja Betleja „Sibi, Deo, Posteritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku”, Kraków, Wydawnictwo Societas Vistulana 2010,
„Biuletyn Historii Sztuki”, 73, 2011, s. 224–233; K. BRZEZINA-SCHEUERER, Kościół parafialny pw. św. Mikołaja i dawny
klasztor OO. Trynitarzy, [w:] Kościoły i klasztory Lwowa z okresu przedrozbiorowego, t. 1 (Materiały do Dziejów
Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, cz. 1, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, 19), Kraków 2011, s. 321–347.
3 M. SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, Kościoły trynitarzy na tle architektury sakralnej dawnej Rzeczypospolitej: oryginalność, zależność, oddziaływanie, [w:] K. BRZEZINA, J. WOLAŃSKA (red.), Barok i barokizacja. Materiały sesji
Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Ars Vetus et Nova, 28), Kraków 2007, s. 93–107.
4 M. SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, „De Tuis Donis et Datis offerimus Tibi Domine”. Motywacje i cele protektorów
Zakonu Przenajświętszej Trójcy w Dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] J. LILEYKO, I. ROLSKA-BORUCH
(red.), Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, t. 3 (Studia nad Sztuką Renesansu i Baroku, 8), Lublin 2007,
s. 107–116.
5 A. WITKO, Sztuka w służbie Zakonu Trójcy Świętej w siedemnastym i osiemnastym stuleciu, Warszawa 2002.
Inne podstawowe prace tego autora cytowane są dalej.
6 Np. A Kiscelli trinitárius kolostor és templom, [w:] P. FARBAKY, S. SERFŐZŐ (red.), Mariazell és Magyarország.
Egy zarándokhely emlékezete. Kiállítás a Budapest Történeti Múzeum Kiscelli Múzeumában, 2004. május 28-
418
W nurt prowadzonych współcześnie badań nad dziedzictwem artystycznym trynitarzy wpisują się także dokonania Jeana-Luca Lieza, francuskiego mediewisty i historyka sztuki, który
poświęcił tej tematyce prezentowaną książkę, a wcześniej dwie niepublikowane prace dyplomowe (mémoire de maîtrise i memoire de D.E.A.)7 oraz kilka artykułów8.
Recenzowana monografia stanowi poprawioną wersję dysertacji doktorskiej obronionej na
Uniwersytecie Nancy 2 w 2000 r. Została uhonorowana w 2012 r. nagrodą le second prix Gobert,
przyznawaną corocznie przez słynną l’Académie des Inscriptions et Belles Lettres. Z jej tytułu
wynika, iż mamy do czynienia z syntezą historii sztuki trynitarzy w Europie od wieku XIII (tj. od
zarania zakonu założonego w 1198 r.) do XVIII, jednak we wstępie autor informuje, że rozciągnął swoje rozważania także na pierwszą połowę XIX w. (s. 16), dodając, iż ze względu na brak
czasu (sic!) nie przeprowadził kwerendy w archiwach krajów Europy Środkowo-Wschodniej
(s. 17). Można zatem wnioskować, że skupił się przede wszystkim na pozostałych regionach
Starego Kontynentu, w których działali trynitarze, a mianowicie na Półwyspie Pirenejskim, Italii, obszarze dzisiejszej Francji i Wyspach Brytyjskich.
Książka została podzielona na trzy części, które odpowiadają głównym poruszonym przez autora zagadnieniom, tzn. dziejom trynitarzy, architekturze ich kościołów i klasztorów oraz ikonografii i treściom ideowym dzieł sztuk plastycznych.
Część pierwszą, najobszerniejszą (s. 23–208), pt. Zakon Świętej Trójcy od Wykupu Niewolników
– oryginalna misja, rozpoczynają: prezentacja sylwetek ojców założycieli, św. Jana de Matha
i św. Feliksa de Valois, oraz omówienie reguły zakonu. Następnie zostały przedstawione dzieje
jego podziałów w epoce potrydenckiej (s. 51–59). W 1599 r. powstała kongregacja hiszpańskich trynitarzy bosych, w 1631 r. przekształcona w autonomiczny zakon, który z czasem rozszerzył swoją działalność na cały Półwysep Pirenejski, Italię, Rzeczpospolitą Obojga Narodów
i monarchię habsburską. W 1601 r. z części konwentów francuskich erygowano kongregację
trynitarzy zreformowanych. W 1622 r. wyodrębniła się z niej wspólnota francuskich trynitarzy
bosych (od 1629 r. kongregacja), z której domów w 1670 r. utworzono odrębną prowincję podlegającą bezpośrednio ministrowi generalnemu trynitarzy trzewiczkowych. Zdaniem J.-L. Lieza o ile reforma „francuska” wyrosła z kontrreformacyjnego ducha odnowy życia zakonnego
(s. 51–52), o tyle ruch reformatorski na Półwyspie Pirenejskim był w dużej mierze wyrazem
dążeń tamtejszych prowincji do uniezależnienia się od francuskiego generała (s. 54–56). Pogląd ten, szczególnie dobitnie wyrażony we wnioskach końcowych (s. 398), nie wytrzymuje
konfrontacji z faktami. Reforma hiszpańska dokonała się za sprawą Jana García Rico (w zakonie
-szeptember 12, Budapest 2004, s. 270–281; M. KLAGYIVIK, Trinitarian Monastery Gardens in the 18th Century
Hungary, [w:] First International Conference “Horticulture and Landscape Architecture in Transylvania”, April
2011 (Acta Universitatis Sapientiae, Agriculture and Environment. Supplement), [b.m.] 2011, s. 80−92;
R. STANKEVIČIENĖ, „Jėzaus Nazariečio” siužetas XX a. II pusės Lietuvos dailėje: formų ir įvaizdžio kaita, „Menotyra”,
2003, 3, s. 24–34.
7 J.-L. LIEZ, Contribution à l’art des Trinitarires, 1992, Université de Paris I; IDEM, Iconographie de Saint Jean de
Matha, de Saint Félix de Valois et de la Vierge du Remède, 1993, Université de Paris I.
8 J.-L. LIEZ, Les Sceaux de l’Ordre des Trinitaires: approche iconographique et catalogue, „Revue française
d’héraldique et de sigillographie”, 62–63, 1992–1993, s. 67–91; IDEM, La Vierge du Remède et la dévotion au
scapulaire, „Histoire de l’art”, 37–38, mai 1997, s. 41–53; IDEM, Un exemple de l’architecture médiévale des Trinitaires: le couvent de Burgos, [w:] Utilis est lapis in structura, mélanges offerts à Léon Pressouyre (Mémoires de
la section d’archéologie et d’histoire de l’art, 9), Paris 2000, s. 207–211; IDEM, Autour du tableau Saint Jean de
Matha délivrant les captifs conservé à Troyes, „ La Vie en Champagne”, 29, janvier–mars 2002, s. 34–39; IDEM,
Les églises de l’ordre des Trinitaires en Europe centrale: à la recherche d’une esthétique, „Bulletin archéologique
du CTHS”, 31–32, 2005, s. 119–134.
419
o. Jana Chrzciciela od Poczęcia), który wiedziony pragnieniem życia według pierwotnej reguły trynitarskiej bez późniejszych modyfikacji, udał się do Rzymu, gdzie po blisko półtorarocznych zabiegach wyjednał u papieża Klemensa VIII zgodę na utworzenie kongregacji trynitarzy
bosych. Zanim do tego doszło, zwątpiwszy w powodzenie swej misji, rozważał przywdzianie
habitu karmelitów bosych, co świadczy o tym, iż głównym motywem jego działania było pragnienie odnowy obserwancji.
Dalej francuski badacz przedstawia odosobnioną tezę o łączeniu przez trynitarzy misji redempcyjnej z nawracaniem heretyków i niewiernych (s. 60–62). Kluczowym argumentem
przywołanym na jej poparcie jest mozaika nad portalem klasztoru-szpitala przy kościele San
Tommaso in Formis w Rzymie z około 1210 r., ukazująca wizję św. Jana de Matha: miał on ujrzeć Chrystusa w majestacie, trzymającego za ręce dwóch mężczyzn z kajdanami na nogach,
jednego białej, a drugiego czarnej rasy. Dzieło to, drobiazgowo omówione przez wybitnego
trynitarskiego historyka o. Giulia Cipollonego9, J.-L. Liez poddaje szczegółowej analizie stylowo-formalnej i ikonograficznej (s. 62–76), błędnie uznając, że jest to najstarsze przedstawienie
rzeczonej wizji, spopularyzowane dzięki pieczęciom zakonnym (s. 106–107)10. Temat wyobrażeń napieczętnych i innych dzieł inspirowanych wizją fundatora zakonu trynitarzy wielokrotnie powraca na dalszych stronach książki.
Wiele miejsca autor poświęca kultowi Matki Bożej de Remedio i Matki Bożej Miłosiernej oraz ich
wizerunkom w sztuce trynitarskiej (s. 78–94, 99–102). Bardzo ogólnikowo omawia natomiast
kult Jezusa Nazareńskiego Wykupionego (s. 102–106), wykreowany i upowszechniany przez
trynitarzy bosych, szczególnie popularny w ich prowincji polsko-litewskiej. Zabrakło przy tym
odniesień do prac Andrzeja Witki na ten temat11.
Interesująca jest oryginalna teza o ewolucji znaczenia trynitarskiego szkaplerza, obecnego
w wizerunkach zarówno Marii, jak i Jezusa Nazareńskiego Wykupionego oraz w scenach z dziejów zakonu: z szaty ułatwiającej wstęp do raju stał się przepustką do wolności (s. 91–92).
Istotą charyzmatu trynitarzy, obok wykupu niewolników, są czyny miłosierdzia. Przypomniawszy o tym, J.-L. Liez omawia działalność klasztorów nastawioną na służbę bliźniemu (s. 111–
123) oraz porusza kwestię dzieł fundowanych przez dobroczyńców zakonu i bractwa religijne
erygowane przy jego kościołach (s. 123–129). Wreszcie, na ponad 60 stronach (s. 131–192), kreśli historię zakonu trynitarzy trzewiczkowych, wplatając w nią informacje na temat kolejnych
ministrów generalnych, by na koniec (s. 192–205) pokrótce opisać dzieje zakonu trynitarzy
bosych w Europie Środkowej. Z prowincji polsko-litewskiej wymienia zaledwie 10 z 26 klasztorów. Podczas gdy większość z nich została tylko wspomniana, konwentowi warszawskiemu poświęcono ponad dwie strony (s. 203–205), na których znalazła się m.in. informacja o wykupie
z niewoli Antoniny Błońskiej i jej dziewięcioletniego syna oraz o jego śmierci 18 VI 1772 r. i po9 G. CIPOLLONE, Il mosaico di S. Tommaso in Formis a Roma (ca. 1210). Contributo di iconografia e iconologia
(Series miscellanea, 1), Roma 1984.
10 Według ustaleń M. PASTOUREAU, Les sceaux (Typologie des sources du Moyen Age occidental, 36), Turnhout 1981, s. 72–76, wizja św. Jana de Matha była przedstawiana na pieczęciach jeszcze przed powstaniem
mozaiki. Por. G. CIPOLLONE, Un manifesto murale a Roma durante il pontificato di Innocenzo III: al tempo di
crociate e gihad, originalità iconografica e innovazione estetica, [w:] G. CIPOLLONE, M. SILVIA BOARI (red.), Riflessi
di politica papale verso i saraceni al tempo di Innocenzo III. Evoluzione di colori e significati: ‘croce disarmata’
(Collectanea Archivi Vaticani, 87), Città del Vaticano, 2013, s. 217.
11 A. WITKO, Gesù Nazareno Riscattato, Napoli 1999; wersja hiszpańska: Jesús Nazareno Rescatado, Roma-Madrid 2004; wersja polska: Jezus Nazareński Wykupiony, Kraków 2010; oraz IDEM, Sztuka w służbie,
s. 117–145.
420
chówku w krypcie kościoła klasztornego (sic!). Te i inne wiadomości autor zaczerpnął z książki
Juliana Bartoszewicza12, jednak w przyp. 529 przywołuje pracę zbiorową pod redakcją Jerzego
Kłoczowskiego Histoire religieuse de la Pologne (Paris 1987), gdzie próżno by szukać jakiejkolwiek wzmianki o trynitarzach.
Druga część omawianej publikacji, zatytułowana Architektura trynitarzy: między asymilacją
a afirmacją (s. 217–328), razi ogólnikowym ujęciem tematu. J.-L. Liez dokonuje przeglądu średniowiecznych budowli zakonu Świętej Trójcy (s. 221–245), stwierdzając, że dostosowywał się
on do miejscowej tradycji budowlanej. W związku z tym jego architektura na obszarze dzisiejszej Francji i północnej Hiszpanii wpisuje się w nurt gotyku francuskiego, na Wyspach Brytyjskich jest przykładem gotyku angielskiego, a w środkowej i południowej Hiszpanii – ma cechy
stylu mudéjar. Ze względu na zawarty w regule zakonnej nakaz wznoszenia budowli o prostej
strukturze średniowieczne kościoły trynitarzy były zwykle jednonawowe (podobnie jak świątynie zakonów żebraczych), o skromnej dekoracji rzeźbiarskiej (s. 224–225).
Myśl przewodnią rozważań nad architekturą zakonu w XVI w. (s. 255–264) stanowi słuszne
spostrzeżenie, że w owym czasie na obszarze Półwyspu Pirenejskiego, a także należącego do
Hiszpanii królestwa Neapolu współistniały formy charakterystyczne dla stylów rodzimych (izabelińskiego, manuelińskiego i plateresco) oraz włoskiego manieryzmu, które z czasem zostały
wyparte przez surowy, monumentalny styl stworzony przez Juana de Herrera, architekta Eskurialu. Autor nie ustrzegł się jednak przed błędami rzeczowymi. Fasada kościoła Santa Trinità
degli Spagnoli w Neapolu otrzymała swój obecny kształt nie, jak twierdzi, w 1588 r. (s. 255),
ale dopiero między 1653 a 1682 r.13 Warto by przy tym zaznaczyć, że przeprucie jej trzema arkadami prowadzącymi do narteksu jest rozwiązaniem charakterystycznym dla XVII-wiecznych
kościołów trynitarzy bosych (i innych zreformowanych zakonów) z terenu obecnej Hiszpanii.
Jeśli chodzi o architekturę barokową, obiekty wzniesione dla dwu odrębnych (od 1631 r.) zakonów trynitarzy trzewiczkowych i hiszpańskich trynitarzy bosych omawiane są równolegle. Ich
przegląd rozpoczyna się od rzymskiego kościoła San Carlo alle Quattro Fontane (s. 277–283),
capolavoro Francesca Borrominiego, wybudowanego dla trynitarzy bosych. Wpływu zastosowanej w nim koncepcji przestrzennej autor doszukuje się w trzech innych świątyniach
tego zakonu (s. 284–290) – w Turynie (noszącego wezwanie San Michele), w Bratysławie (pw.
św. św. Jana de Matha i Feliksa de Valois) i w andaluzyjskiej Baezie (pw. Jezusa). W rzeczywistości San Carlo można uznać za pierwowzór formalny tylko dla ostatniej z nich – plan obydwu
budowli został oparty na elipsie przenikającej się z krzyżem, a ich ściany mają krzywoliniowy
zarys. Autor pomija dwa kościoły z prowincji polsko-litewskiej, również nawiązujące swymi
formami do świątyni rzymskiej: w podwileńskim Trynitopolu (pw. Świętej Trójcy i Przemienienia Pańskiego) i w Orszy (pw. Świętej Trójcy i św. Kazimierza), w których planie czytelna jest
elipsa zredukowana do wydłużonego ośmioboku, o krótszej osi zaakcentowanej płytkimi kaplicami14. Teza o podobieństwie łączącym kościół trynitarzy bosych w Wilnie (pw. Pana Jezusa)
12 J. BARTOSZEWICZ, Kościoły warszawskie rzymsko-katolickie opisane pod względem historycznym, Warszawa 1855, s. 285–295.
13
C. GAETANA, Napoli barocca, Roma-Bari 1992, s. 13.
14 J. KOWALCZYK, Świątynie barokowe w Wilnie, [w:] A. LANGER, D. POPP (red.), Wileńska architektura sakralna
doby baroku. Dewastacja i restauracja (red. wersji polskiej J. SITO, W. BOBERSKI, P. JAMSKI, przeł. J. SITO, M. OMILANOWSKA], Marburg-Warszawa 2005, s. 22.
421
z Sant’Ivo alla Sapienza w Rzymie (s. 292) została sformułowana przed 80 laty przez Mariana
Morelowskiego15.
W tym miejscu wypada dodać, że plan eliptyczny występuje także w kościołach trynitarzy trzewiczkowych, np. w Santa Trinità degli Spagnoli w Rzymie16.
W potrydenckiej architekturze trynitarzy trzewiczkowych z terenu Hiszpanii J.-L. Liez zauważa tendencję do łączenia miejscowej tradycji z wpływami rzymskiego baroku, czego przykładem są średniowieczne założenia kościelno-klasztorne poddane modernizacji lub rozbudowie
(w Toledo, Sewilli, Kordobie, Puente La Reina i Úbeda). W świątyniach hiszpańskich trynitarzy
bosych wskazuje natomiast na oszczędność dekoracji fasad i wnętrz, charakterystyczną dla
stylu zapoczątkowanego przez Juana de Herrera. Według badacza przyjęcie tej estetyki miało
być wyrazem restrykcyjnego przestrzegania 3. punktu reguły zakonnej (vide supra). To trafne
stwierdzenie wymagałoby jednak rozwinięcia: w konstytucjach zakonu zostały zawarte bardziej szczegółowe przepisy regulujące jego działalność budowlaną, omówione przez Andrzeja
Witkę17.
Rozważania nad architekturą trynitarzy bosych z prowincji polsko-litewskiej autor ogranicza
do pięciu kościołów (s. 322–326). Nie bez racji dostrzega zależność fasady świątyni pw. Świętej
Trójcy w Warszawie od dzieł Tylmana z Gameren, bezzasadnie jednak doszukuje się ich wpływu w fasadzie kościoła pw. św. Michała Archanioła i Nawrócenia św. Pawła w Łucku, w której
wykorzystano schemat kompozycyjny stworzony przez Giana Lorenza Berniniego w Sant’Andrea al Quirinale w Rzymie18. W odniesieniu do wileńskiego kościoła pw. Pana Jezusa powtarza
wyrażony wcześniej, skądinąd słuszny pogląd o analogiach łączących go z Sant’Ivo alla Sapienza w Rzymie (s. 323). Dodaje przy tym, iż wybór centralnego planu wynikał z chęci wtopienia
budowli w lokalny pejzaż zdominowany przez architekturę prawosławną (sic!), co świadczy
o braku znajomości realiów religijno-kulturowych dawnej Rzeczypospolitej. Pisząc o świątyniach zakonnych pw. Świętej Trójcy w Krakowie i św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Krotoszynie (który błędnie nazywa Kostrzynem, s. 324), G.-L. Liez słusznie podkreśla dynamiczny
charakter jednowieżowych fasad oraz wnętrza drugiej z nich.
Trzecia część książki, Potwierdzać i rozpowszechniać swoje przesłanie: cyrkulacja obrazów
(s. 229–396), traktuje o kształtowaniu się wzorców ikonograficznych w sztuce trynitarskiej oraz
drogach ich rozpowszechniania. Najwięcej miejsca badacz poświęca sposobom wyobrażania
ojców założycieli zakonu. Zaczynając od najstarszych przedstawień św. Jana de Matha na średniowiecznych pieczęciach, stwierdza, że ich anonimowi twórcy inspirowali się wspomnianą
wyżej mozaiką z fasady klasztoru-szpitala San Tommaso in Formis w Rzymie, a także wizerunkami św. Mathurina, patrona paryskiej kaplicy przekazanej trynitarzom w 1229 r., oraz św. Jana
Ewangelisty (s. 331–336). Podkreśla, że od początku XVII w. upowszechniają się duże cykle
malarskie, których protagonistami są obydwaj trynitarscy fundatorzy (s. 349), trafnie akcentując znaczenie zespołu płócien pędzla Theodoora van Thuldena, zamówionych do paryskiego
klasztoru zakonu. Ich reprodukcje graficzne oddziaływały na innych artystów zatrudnianych
przez trynitarzy (s. 350–355).
15
M. MORELOWSKI, Odkrycia wileńskie, „Alma Mater Vilnensis”, 10, 1932, s. 48–50.
16
L. FERRUCCIO, Roma. Chiese, conventi e chiostri. Progetto per un inventario 313–1925, Roma 1993, s. 131.
17
A. WITKO, Arte en la doctrina de la orden de los trinitarios, „Boletin de Arte”, 8, 1997, s. 51–62.
18 Na tę analogię wskazuje J. KOWALCZYK, Uwagi o kościele, s. 201–202 – jest to jedna z nielicznych publikacji w języku polskim przywołanych w recenzowanej książce.
422
Zdaniem J.-L. Lieza ikonografia św. Jana de Matha i św. Feliksa de Valois w Europie Środkowej
doznała swoistej kontaminacji polegającej na ukazywaniu ich w towarzystwie świętych lokalnych. Na poparcie tej tezy przytacza tylko jeden przykład – grupę rzeźbiarską dłuta Ferdynanda
Maksymiliana Brokoffa z praskiego mostu Karola, w której zostali wyobrażeni ze św. Iwanem,
najstarszym czeskim pustelnikiem (zwanym tu błędnie Saint-Yves, czyli św. Iwonem, s. 342).
Po dokonaniu przeglądu dzieł znanych malarzy hiszpańskich i włoskich powstałych na zamówienie trynitarzy (s. 355–368) autor z przesadną drobiazgowością przedstawia artystów francuskich pracujących dla zakonu, nawet tych o znaczeniu regionalnym, takich jak rzeźbiarz Pierre Mercier z Tuluzy, twórca portalu klasztoru trynitarzy trzewiczkowych w Castres (s. 368–375).
Co więcej, cytuje in extenso odkryte przez siebie listy malarza Guillaume’a Challiou i rzeźbiarza
Jeana Dedieu skierowane do zleceniodawców, którymi byli przełożeni domów trynitarskich.
Temat ikonografii świętych fundatorów zakonu powraca w kontekście rozważań nad trzema dziełami malarskimi z obszaru prowincji austriackiej i polsko-litewskiej trynitarzy bosych
(s. 375–383): obrazami z ołtarzy głównych kościołów klasztornych w Bratysławie (pw. św. św. Jana
de Matha i Feliksa de Valois) i w Trnavie (pw. Świętej Trójcy) oraz freskiem na sklepieniu świątyni w Krakowie (pw. Świętej Trójcy). Autor słusznie wskazuje (na co wcześniej zwrócił uwagę
A. Witko19), że obraz bratysławski, za pośrednictwem reprodukcji graficznej, posłużył jako pierwowzór twórcy polichromii kościoła krakowskiego (s. 382–383). Warto przy tym nadmienić, że
po ten sam wzorzec graficzny sięgnął malarz zakonny br. Józef od św. Teresy Prechtl, twórca dekoracji freskowej kościoła pw. św. św. Jana Nepomucena i św. Tekli w Brahiłowie na Ukrainie20.
Na zakończenie swoich rozważań autor czyni ciekawe spostrzeżenie, iż sztuka i dzieje trynitarzy, już po kasacie zakonu, inspirowały XIX-wiecznych artystów francuskich (s. 387–388). Hyppolite Flandrin sięgnął po przedstawienie Chrystusa z niewolnikiem białej i czarnej rasy, aby
zilustrować ideę równości wszystkich ludzi wobec Boga (s. 388), a wyobrażane przez wielu
malarzy sceny wykupu niewolników przez trynitarskich zakonników były przejawem zainteresowania historią średniowiecza i Orientem (s. 388–393).
Książka zawiera cztery aneksy: francuskie tłumaczenie reguły zakonu (s. 403–409), listę ministrów generalnych trynitarzy trzewiczkowych (s. 410–412), wykaz przykładowych klasztorów
trynitarskich urządzonych we wcześniej istniejących budynkach (s. 413) oraz, najważniejszy,
tabelaryczny wykaz klasztorów trynitarzy w porządku alfabetycznym, z roczną datą fundacji,
nazwą kraju oraz prowincji zakonnej (s. 414–427). W jednej tabeli zostały zgrupowane klasztory zakonu trynitarzy trzewiczkowych, zakonu trynitarzy bosych, kongregacji francuskich trynitarzy bosych oraz kongregacji trynitarzy zreformowanych, przy czym identyfikujące je oznaczenia umieszczono tylko przy miejscowościach, gdzie współistniały co najmniej dwa domy
trynitarskie należące do różnych zakonów lub kongregacji. Logiczniej byłoby oznaczyć w ten
sposób wszystkie konwenty – nazwy prowincji trynitarzy trzewiczkowych i zreformowanych,
a także trynitarzy bosych z terenu Francji są tożsame z nazwami regionów, co powoduje, że nie
można rozstrzygnąć, jaka była przynależność francuskich klasztorów założonych po reformie
zakonu. Ponadto przy wszystkich konwentach z terenu współczesnych Włoch pojawia się termin „Italia”, choć hiszpańscy zakonnicy bosi obrali za patrona swej włoskiej prowincji św. Jana
de Matha.
19
A. WITKO, Sztuka w służbie, s. 106.
20 A. ŁAGUNA-CHEVILLOTTE, Freski Józefa Franciszka Piltza w dawnym kościele OO. Trynitarzy w Krakowie, „Modus”, 6, 2005, s. 45.
423
Wykaz klasztorów jest niepełny: np. z 34 domów prowincji aragońskiej zostało wymienionych
10, a z 27 klasztorów prowincji polsko-litewskiej – 15 (nie licząc Mańkowic, gdzie trynitarzy
nigdy nie było). Daty fundacji często są błędne – klasztor w Kamieńcu Podolskim został ufundowany nie w 1750, lecz w 1707 r., w Mielcu – nie w 1738, lecz w 1760 r., w Tomaszowie
Lubelskim – nie w 1700, lecz w 1727 r., w Lublinie – nie w 1773, lecz w 1728 r., w Łucku – nie
w 1729, lecz 1718 r. Szkoda, że autor nie dotarł do prac Andrzeja Witki zawierających wykaz
trynitarskich klasztorów z datami ich założenia, sporządzony na podstawie literatury oraz źródeł drukowanych21.
Do publikacji została dołączona płyta CD z liczącym 382 strony dokumentem PDF zatytułowanym Korpus domów trynitarskich w Europie XIII–XVIII wieku. Znajdują się w nim: tabela z wykazem klasztorów umieszczona w aneksie oraz noty katalogowe dla większości uwzględnionych
w niej konwentów, sporządzone według następującego schematu: data fundacji, diecezja,
wezwanie kościoła, dobroczyńcy, lokalizacja, historia budowli, opis budowli, artyści (nazwisko,
tytuł dzieła, miejsce przechowywania), wykaz przełożonych, główne przeznaczenie konwentu
(np. kolegium, nowicjat), stan zachowania, bibliografia. Niestety, rzetelność not pozostawia
wiele do życzenia. W większości z nich w ogóle brakuje danych na temat czasu powstania
obiektów architektonicznych oraz ich wyglądu pierwotnego i obecnego lub są one niepełne,
np. w przypadku kościoła pw. Świętej Trójcy w Pradze, o oryginalnej dyspozycji przestrzennej
(halowy, trójnawowy, trójprzęsłowy korpus na planie zbliżonym do kwadratu, o środkowym
przęśle zwieńczonym kopułą), autor pomija twórcę projektu Octaviana Broggia i budowniczych Johanna Georga Aichbauera i Christopha Dientzenhofera22, a opis ogranicza do fasady.
Liczne są noty, które w zestawieniu z tabelą nie wnoszą żadnych nowych wiadomości poza
nazwą diecezji, wezwaniem kościoła i/lub nazwiskiem dobrodziei konwentu. Nierzadko napotykamy informacje błędne, np. o wyburzeniu zespołu potrynitarskiego w Warszawie w połowie
XIX w. (przetrwał do dziś), lub nieistotne, np. o tym, że trynitarze warszawscy posiadali młyn
nad Wisłą.
W książce zamieszono 53 ilustracje czarno-białe włamane w tekst (niektóre o bardzo niskiej
jakości wydruku) i 23 kolorowe na osobnej wklejce; część z nich ponownie pojawia się w katalogu (na płycie CD), w sumie zawierającym około 90 ilustracji.
Książka J.-L. Lieza, wbrew temu, co sugeruje tytuł, nie stanowi całościowego omówienia sztuki
zakonu Świętej Trójcy w Europie w okresie od XIII do XVIII w. We wstępie czytamy, że celem
autora było spojrzenie na dzieje trynitarzy przez pryzmat ich artystycznego dziedzictwa. Przyjęcie takiej perspektywy badawczej nie usprawiedliwia jednak rozbudowanych wywodów na
temat fundacji, misji, reguły, rozwoju terytorialnego i reformy zakonu, zwłaszcza że zagadnienia te doczekały się szczegółowych opracowań. Rażą liczne błędy merytoryczne oraz fałszywe
wnioski wyciągnięte na podstawie wiedzy fragmentarycznej, zdradzającej nieznajomość literatury przedmiotu. Autor nie uwzględnił m.in. wielu istotnych publikacji badaczy środkowoeuropejskich o charakterze zarówno monograficznym, jak i syntetycznym23, w tym prac Andrzeja
21
A. WITKO, Trynitarze, Kraków 1999, s. 165–176; IDEM, Sztuka w służbie, s. 405–407.
22 V. KOTRBA, Kostel trinitářů na Novém Městě pražském, jeho stavebník a architekt (Příspěvek k dějinám českého baroka), „Umění”, 10, 1962, 2, s. 193; M. PAVLIK, V. UHER, Barockarchitektur in Prag, Amsterdam 1998,
s. 206–207.
23 E. NÁDOR, G. WEYDE, Die zweihundertjährige Dreifaltigkeitskirche in Pressburg 1725–1925, [Bratislava]
1925, s. 36; H. G. FRANZ, Bauten und Baumeister der Barockzeit in Böhmen, Leipzig 1962, s. 33.
424
Witki opublikowanych w językach hiszpańskim i włoskim24. Lekturze towarzyszy dojmujące
wrażenie chaosu – trudno dopatrzeć się myśli przewodniej w doborze i kolejności podejmowanych tematów. W tekście brakuje odniesień do ilustracji. Korzystanie z bibliografii utrudniają jej podział tematyczny na aż 11 części oraz pominięcie wielu publikacji przywołanych
w przypisach. Zabrakło indeksów oraz spisu ilustracji.
Choć wspomniane braki i niedociągnięcia znacząco obniżają wartość opracowania, należy docenić szerokie spojrzenie na dziedzictwo artystyczne trynitarzy oraz próbę ukazania go na tle
sztuki europejskiej.
Michalina BRODA, Lekarze w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach
w XIV–XV wieku, Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych
UNIVERSITAS, 2013, ss. 226, streszczenie w języku angielskim
Recenzowana książka jest kolejną już publikacją Michaliny Brody dotyczącą tematyki państwa
zakonu krzyżackiego w Prusach. Dobra znajomość tematu i rozległa baza źródłowa sprawiają,
że praca ta – mimo niewielkich rozmiarów – w sposób ciekawy i solidny przedstawia zagadnienie ujęte w tytule. Książka została podzielona na sześć części – wstęp, cztery rozdziały oraz
zakończenie.
Już na początku wstępu autorka wyjaśnia newralgiczną kwestię użycia terminu „lekarz” i przedstawia grupę osób zakwalifikowanych do tej nazwy. Jako że w omawianej epoce można wymienić przynajmniej kilka zawodów zajmujących się leczeniem, nie wliczając w to podejmujących się doraźnej pomocy medycznej przedstawicieli innych profesji (np. kowali czy owczarzy),
jasne i precyzyjne zdefiniowanie omawianej grupy wydaje się kluczowe. Nie budzi zastrzeżeń
dobór cezury chronologicznej, która jest logiczna i dobrze uzasadniona.
Baza źródłowa pracy jest niezwykle szeroka: autorka wykorzystuje zarówno archiwalną korespondencję, jak i dokumenty notarialne, zapiski urzędowe i rachunki zakonu krzyżackiego,
księgi rachunkowe i ławnicze miast, a nawet metryki uniwersyteckie. Duża część tych źródeł
została już opracowana i wydana, co – jak się wydaje – umożliwiło tak rozbudowaną kwerendę. Przedstawiona baza źródłowa jest bardzo niejednorodna, co w przypadku tego rodzaju
pracy zdecydowanie należy traktować jako atut – pozwala bowiem naświetlić temat z różnych
perspektyw i uzyskać maksymalnie szczegółowy obraz. W dość minimalistyczny sposób natomiast opisano literaturę przedmiotu, stwierdzając po prostu, że takiej praktycznie nie ma. Budzi to pewne wątpliwości; choć praca ta z pewnością w zasadniczej części skupia się na kwestii
nieprzebadanej, to jednak tematyka medycyny i organizacji lecznictwa w miastach pruskich
(np. Toruniu), roli społecznej lekarzy (ich pochodzenia, funkcji pozamedycznych, zarobków)
czy wreszcie metod leczenia i używanych leków była już przedmiotem dociekań naukowych.
Na niektóre z nich autorka sama się zresztą powołuje. Tym samym trudno uznać, że tematyka
24
Zob. przyp. 11 i 17.
425
ta in extenso nie była dotąd badana. To drobne ominięcie wydaje się o tyle istotne, że autorka
wielokrotnie ociera się o kwestie poboczne, stosunkowo dobrze już rozpoznane w literaturze
przedmiotu, pozostawia je jednak bez wyjaśnienia.
Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie do lecznictwa w średniowieczu. Autorka omawia
w nim zasady edukacji uniwersyteckiej i cechowej, nakreśla też istotne dla zagadnienia różnice
prawne i zwyczajowe między medykami a chirurgami. W dalszej części rozdziału przedstawia
postacie lekarzy występujących na dworach państw Europy Środkowo-Wschodniej. Fragment
ten (dość obszerny, 16-stronicowy), choć ciekawy, zasadniczo nie wnosi nic do tematu. Jest
to niezwykle szczegółowy opis, obfitujący w fakty, anegdoty i ciekawostki, wydaje się jednak
zupełnie zbędny i niezwiązany z meritum. Jeśli faktycznie chodziło o pokazanie sytuacji lekarzy w ościennych państwach, to wystarczyłoby kilkuzdaniowe podsumowanie, odnośnik do
wykorzystanej literatury i stwierdzenie, że w Prusach sytuacja ta była podobna. Dzięki temu
czytelnik nie musiałby poznawać wszystkich zawiłości sprawy i spokojnie mógłby zawierzyć
autorce i autorytetowi przytaczanych przez nią badaczy.
Rozdział drugi wydaje się kluczowy i najistotniejszy dla pracy – przedstawia on w niezwykle
drobiazgowy sposób sylwetki lekarzy świadczących swe usługi zakonowi i miastom pruskim.
Całość zorganizowana jest w dwie grupy (lekarze wielkich mistrzów i lekarze miast pruskich)
i uporządkowana chronologicznie. Badaczka, choć operuje wieloma źródłami i przedstawia
znaczną ilość informacji, sprawnie buduje narrację, zachowując przejrzystość tekstu i logiczny
porządek. Dobra znajomość tematu pozwala jej na wchodzenie w polemikę z literaturą przedmiotu, weryfikowanie niepewnych informacji, budowanie nowych interpretacji oraz odszukiwanie błędów i nieścisłości w dotychczasowym stanie wiedzy. Argumentacja przeprowadzana
jest w sposób spójny i przekonywający, a wyrażane sądy – co bardzo ważne – są wyważone
i dobrze uzasadnione w materiale źródłowym.
Trzeci rozdział stanowi uzupełnienie rozważań prowadzonych na poprzednich stronach i wyjaśnia pochodzenie lekarzy uchwytnych w analizowanym materiale źródłowym. Część ta także
zasługuje na pochwałę w zakresie przejrzystej i logicznej narracji oraz drobiazgowej kwerendy. Niestety brak w niej wniosków i podsumowania, które np. wyjaśniałoby, jaka część lekarzy
praktykujących w Prusach pochodziła z tych ziem oraz czy liczba wykształconych medyków
lokalnego pochodzenia była wyższa niż gdzie indziej. Bez tego pozostaje wrażenie niewykorzystanego potencjału, a celowość zaangażowania znacznych sił w ten fragment badań staje pod
znakiem zapytania. Czytelnikowi przedstawia się bowiem m.in. szczegóły z życia lekarzy, którzy
urodzili się w Prusach, „brakuje jednak potwierdzenia ich jakichkolwiek późniejszych związków
z tym władztwem”. Autorka słusznie konstatuje, że źródła nie pozwalają na ustalenie pochodzenia wszystkich lekarzy w państwie zakonnym, jednak należy przeanalizować dostępny materiał
i wyciągnąć z niego wnioski. Jeśli zaś jest on niewystarczający do przedstawienia jakichkolwiek,
choćby ostrożnych uogólnień, to należy zastanowić się nad celowością umieszczania tego rozdziału w pracy. Ponadto zarówno w tym, jak i w poprzednim rozdziale odczuwa się niewystarczające odniesienia do fachowej literatury poruszającej kwestie pokrewne z omawianym zagadnieniem, która stosunkowo dobrze opisuje wiele z przytoczonych i nierozwiązanych przez
autorkę problemów. Gdy zawodzi materiał źródłowy, autorka zachowuje ogromną powściągliwość, formułując jedynie domysły, lecz w niektórych przypadkach kwestie te zostały już przebadane na innym gruncie. Niewyjaśnione sprawy nie dotyczą wprost opracowywanego tematu,
lecz jedynie motywów pobocznych, pozostawiają jednak odczucie pewnego niedosytu.
Ostatni, czwarty rozdział różni się nieco od dwóch poprzednich, jako że bardziej niż na postaciach samych lekarzy skupia się on na ordynowanych przez nich lekach i terapiach oraz
426
pobieranych za nie opłatach. Autorka w sposób rzetelny i szczegółowy przedstawia leki i kuracje opisane w przeanalizowanych źródłach, nieraz podejmuje też niezwykle trudny i godzien
podziwu wysiłek identyfikowania niektórych składników leków oraz określania ich działania.
W wypadku opisów kuracji medycznych doskwiera nieco zbyt skąpa ilość odwołań do przebogatej literatury fachowej odnoszącej się do metod leczenia stosowanych w średniowieczu.
Nieraz bowiem poruszane są kwestie stosunkowo dobrze rozpoznane (np. znaczenie diety,
wpływ różnych pokarmów na stan humorów, specyfika postrzegania wieloskładnikowych panaceów, upuszczanie krwi i jej diagnostyka), z którymi autorka mierzy się często samodzielnie.
Z tego trudnego zadania wychodzi generalnie zwycięsko, siłą rzeczy jednak pozostawia wiele
zagadnień bez stosownego komentarza i wyjaśnienia. Dalsza część ostatniego rozdziału poświęcona została zarobkom lekarzy i kosztom niektórych kuracji. Przedstawia się w niej odnalezione w materiale źródłowym informacje o jednorazowych i całorocznych wynagrodzeniach
przyznawanych medykom i chirurgom, zwracając uwagę na przyczynę ich zróżnicowania.
W celu dopełnienia obrazu można by pokusić się tu o dodanie krótkiego przedstawienia siły
nabywczej ówczesnego pieniądza, albowiem dla czytelników gorzej obeznanych z realiami
finansowymi XV w. informacje o kwotach wyrażone w guldenach i grzywnach mogą okazać się
niewiele znaczące. Wątpliwości budzi natomiast stwierdzenie, że medycy praktykujący w państwie krzyżackim dysponowali znacznymi środkami finansowymi i „byli sowicie uposażani”.
Dotyczy to przedstawianych na podstawie rachunków lekarzy służących w otoczeniu wielkich
mistrzów, autorka sama jednak zastrzega, że z pewnością nie są to wszyscy lekarze, którzy
pracowali w państwie krzyżackim. Dochodzi bowiem jeszcze grupa lekarzy miejskich oraz
trudna do oszacowania liczba medyków i chirurgów nieuchwytnych w źródłach. Choć profesja
medyka, a częściowo i cyrulika, była generalnie zawodem stosunkowo intratnym, to należy
domniemywać, że jedynie najpopularniejsi (najskuteczniejsi?) lekarze faktycznie zarabiali znaczące sumy, zwłaszcza zaś ci, którym poszczęściło się i zdobyli zaufanie dworu. Sytuacja taka
wydaje się tym bardziej prawdopodobna, że znajduje potwierdzenie źródłowe w następnych
stuleciach.
Zakończenie stanowi krótkie i klarowne podsumowanie. Formułowane wnioski wynikają z prowadzonej narracji i przytaczanego materiału źródłowego i stanowią logiczny ciąg z całością
pracy. W celu stworzenia pełnego obrazu sytuacji lekarzy w państwie zakonnym należałoby
dodać choć kilka słów opisu obsługiwanych pacjentów i poinformować czytelnika, jaką stanowili grupę społeczną. Z dotychczasowych badań wynika jednoznacznie, że u profesjonalnych
chirurgów i medyków leczyła się nie całość społeczeństwa, lecz jedynie część mieszkańców
miast i warstwy najzamożniejsze. Przygniatająca większość chłopów pozostawała poza zakresem oddziaływania opisywanych lekarzy. Brak tego rodzaju wprowadzenia na początku lub
uwagi na końcu pracy może skutkować mylnym wrażeniem, że tytułowi lekarze byli jedynym
źródłem pomocy medycznej dla ludności państwa krzyżackiego.
Niezwykle interesujący i wartościowy jest załącznik do pracy, w którym w formie tabeli wypisano w porządku chronologicznym wszystkich lekarzy występujących w źródłach, wraz z podaniem informacji o ich pochodzeniu, miejscu przebywania oraz terminach, jakimi są opisywani
(np. „magister”, „meister”, „medicus”, „arczt” itp). Podsumowanie to ogromnie ułatwia orientację
w temacie. Bardzo istotne jest przedstawienie wielości nazw, jakimi określano nieraz tę samą
osobę (część z tych nazw w pewnym stopniu wyklucza się, np. „magister medicus” to tytuł
przysługujący wykształconym na uniwersytecie medykom, a mianem „meister” i „arzt” określano zazwyczaj chirurga kształconego w systemie cechowym). Potwierdza to przedstawioną
przez autorkę i ugruntowaną w literaturze tezę, że kwestie formalnych rozgraniczeń, nazw i zakresu kompetencji pośród lekarzy nie były ściśle przestrzegane. Przy okazji należy nadmienić
427
o pewnych wątpliwościach, które budzi wprowadzenie przez autorkę w omawianej pracy terminu „lekarz ran”, stanowiącego kalkę językową występującego w języku niemieckim „Wundarzt”. W literaturze przedmiotu do określania tego rodzaju fachowców używa się terminów
„chirurg”, „cyrulik” oraz „felczer”. Choć ostatni z nich rozpowszechnił się dopiero w XVIII i XIX w.
i w omawianej epoce raczej nie występował, przyjęło się jednak stosować go właśnie jako odpowiednik niemieckiego „Wundarzt”. Jak już wspomniano, w praktyce rozróżnienie zakresu
kompetencji chirurga, cyrulika i „lekarza ran”, a nawet medyka było bardzo umowne i nieraz
dochodziło do ich nakładania się, co zresztą autorka sama zauważa. W pracy jednak stosuje się
do opisania tej samej osoby wymiennie terminy „lekarz ran” i „chirurg”, co ostatecznie podważa stosowność wprowadzania nowego terminu dla określania fenomenu o już ugruntowanej
i powszechnie używanej nazwie.
Książka Lekarze w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIV–XV wieku stanowi przykład
rzetelnie i solidnie przeprowadzonego badania, z uwzględnieniem szerokiej bazy źródłowej,
a podejmowany przez autorkę temat do tej pory pozostawał słabo rozpoznany. Umiejętne
operowanie różnorodnymi źródłami w celu wszechstronnego i szczegółowego przedstawienia postaci lekarzy stanowi niezaprzeczalny atut. Zachowanie logicznego ciągu myślowego,
umiejętność przeprowadzenia klarownego i przekonującego dowodu opartego na źródłach
oraz trudna sztuka zachowania pewnej lakoniczności w opisie sprawiają, że praca jest przejrzysta i przystępna. Pomimo wymienionych drugorzędnych zastrzeżeń recenzowaną książkę
należy ocenić jako bardzo wartościową pozycję. Pozostaje mieć nadzieję, że autorka będzie
kontynuowała badania w tym kierunku.
Jakub WĘGLORZ
Instytut Historyczny
Друкарня Почаївського Успенського монастиря та її стародруки.
Збірник наукових праць [Drukarnia Poczajowskiego Uspieńskiego
klasztoru i jej starodruki. Zbiór prac], Київ: Національна Академія Наук
України, Національна Бібліотека України ім. В. І. Вернадського, 2011,
ss. 263, il. 39, bibliografia*25
Publikacja stanowi efekt końcowy realizowanego w latach 2005–2007 projektu naukowego
Cyrylickie wydania drukarni poczajowskiego monasteru od 18 do pierwszego trzydziestolecia
19 wieku. Badania historyczno-księgoznawcze. Katalog. Ochrona. Badania dowiodły, że tłoczone
cyrylicą produkty wydawnicze tej oficyny przechowywane w zbiorach Działu Ksiąg Rzadkich
i Starodruków Biblioteki Narodowej Ukrainy im. W. I. Wernadskiego (Національна бібліотека
України імені В. І. Вернадського, dalej: BNU) i Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk (Российская
академия наук, dalej: BRAN) są nie tylko bogate pod względem ilościowym, ale także interesu* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
428
jące pod względem treściowym i gatunkowym oraz bogate w znaki własnościowe. Równocześnie w Dziale Ksiąg Rzadkich i Starodruków BNU powstał portal ukazujący historię tej oficyny
wydawniczej oraz rejestrujący jej druki znajdujące się w zbiorach tej biblioteki.
Książka zawiera 10 prac (osiem po ukraińsku, dwie po rosyjsku). Rozpoczyna ją artykuł Jarosława Isajewycza (Ruch wydawniczy i drukarstwo w Poczajowie: inicjatorzy i wykonawcy, s. 7–22),
ukazujący dzieje ławry poczajowskiej, przechowywanej w niej cudownej ikony oraz tamtejszej oficyny wydawniczej, w tym jej repertuar wydawniczy i wyposażenie, kolejnych prefektów
oraz miejsce druków poczajowskich na tle innych oficyn klasztornych działających na Wołyniu.
Już w 1618 r. w prawosławnym wówczas jeszcze monasterze wydano (korzystając z przenośnego warsztatu) Zercało Bohosłowiji, autorstwa jego przełożonego, Cyryla Stawrowieckiego.
Zorganizowana drukarnia powstała w monasterze, od początku XVIII w. już bazyliańskiego,
przetrwała jego kasatę w 1831 r. i przekazanie monasteru w ręce mnichów prawosławnych. Jej
działalność zakończył wybuch I wojny światowej.
Hałyna Kowalczuk (Badania starodruków poczajowskich w Bibliotece Narodowej Ukrainy im.
W. I. Wernadskiego: tradycje, stan i perspektywy, s. 23–32) omówiła stan badań nad drukarnią
poczajowską, drogi, którymi wydawane tu książki trafiały do zbiorów BNU (z biblioteki ławry
poczajowskiej, z Kijowskiej Duchownej Akademii, z magazynów wołyńskiej i podolskiej biblioteki seminaryjnej i in.), oraz prowadzone tu nad nimi badania.
Natalija Zabołotna (Poczajowskie druki cyrylickie gromadzone w zbiorach Biblioteki Narodowej
Ukrainy im. W. I. Wernadskiego jako źródła do historii ruchu wydawniczego i dziejów drukarstwa,
s. 33–55) omówiła zgromadzoną w BNU kolekcję poczajowskich ksiąg cyrylickich, wskazując,
że jest to obecnie największa na świecie kolekcja takich druków. Zwróciła uwagę na różnice
występujące w poszczególnych egzemplarzach tego samego wydania, nie tylko edytorskie,
ale również graficzne, np. stosowanie innych ozdobników. Przybliżyła też sposób funkcjonowania drukarni.
Anastasija Romanowa (Książki i ich losy. Wydania poczajowskiego monasteru w zbiorach Oddziału Rzadkiej Książki Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk, s. 56–61, tekst po rosyjsku) przedstawiła,
jakimi drogami druki poczajowskie napływały do BRAN. Najwięcej trafiło ich tu około 1920 r.,
kiedy przekazano druki z zamykanych wówczas monasterów i cerkwi oraz konfiskowanych kolekcji różnych organizacji i osób prywatnych. W tamtejszym Oddziale Rzadkiej Książki nie stanowią one odrębnego zbioru, ale docenia się je, zwłaszcza pierwsze wydania poszczególnych
edycji, ze względu na popularność tych druków w Rosji i ich dość wysoki poziom typograficzny. Autorka zestawiła wszystkie te druki (według dat pojawienia się ich w zbiorach biblioteki)
i krótko je scharakteryzowała.
Iryna Cynkowska i Hliba Juchymec (Artystyczne zdobienia poczajowskich starodruków, s. 62–94)
badaniami objęli kolekcję przechowywaną w BNU. Wskazali na dość wysoki, szczególnie na tle
innych prowincjonalnych oficyn, poziom estetyczno-typograficzny produkcji drukarni bazylianów poczajowskich, osiągnięty dzięki bogatemu zasobowi czcionkarsko-zdobniczemu oraz
współpracy ze znanymi grafikami, nie tylko lokalnymi, ale także lwowskimi, np. z Janem Filipowiczem – wziętym na terenach wschodniej Rzeczypospolitej ilustratorem książek.
Marina Gordiejewa (Staroobrzędowe wydania typografii poczajowskiego monasteru i ich ornamentyka, s. 95–104, tekst po rosyjsku) wskazała, że po tym, jak w lutym 1781 r. łucki eparcha
unicki wydał drukarni poczajowskiej zgodę na odbijanie książek dla staroobrzędowców, oficyna bazyliańska zaczęła aktywnie współpracować z tym środowiskiem. Rychło jednak popadła
w konflikt z głównym odbiorcą tej książki – kupcem Wasylem Jakowlewyczem Żeleznikowem,
429
ponieważ ten w urządzonej przez siebie w 1784 r. drukarni zaczął nielegalnie odbijać podobne
publikacje. Odtąd wytwory dla staroobrzędowców gościły pod prasami poczajowskimi dosyć
rzadko – przyjmuje się, że wydano tu około 35 tego typu ksiąg. Autorka przeprowadziła analizę
dostępnych jej edycji oraz porównała je z podobnymi wydaniami odbitymi w innych typografiach, np. w Moskwie i Grodnie.
Roman Kyseliow (Leksyka mowy ukraińskiej w poczajowskich starodrukach, s. 105–124) ustalił,
że bazylianie poczajowscy wydali 39 książek w języku ukraińskim lub zawierających fragmenty
pisane w tym języku. Są to teksty bardzo zróżnicowane, pod względem zarówno gatunkowym,
jak i stylistycznym. Leksyka powiązana jest w nich ze światem żywym i przyrodą martwą, z czasem i przestrzenią. Autor zauważa również, że w publikacjach poczajowskich dominuje język
nawiązujący do tradycyjnej „prostej” ukraińskiej mowy, ale nie brakuje w nim wpływów innojęzycznych, zwłaszcza polskich.
Walentyna Boczkowska (Mało znane strony historii poczajowskiego monasteru XVIII – początku
XIX w. (na podstawie dokumentów wizytacyjnych), s. 125–138) ukazała uposażenie, wygląd i wyposażenie monasteru w świetle zachowanych wizytacji.
Julija Rudakowa (Repertuar wydań poczajowskich odbitych czcionką łacińską i ich reprezentatywność w Bibliotece Narodowej Ukrainy im. W. I. Wernadskiego, s. 139–150) stwierdziła, że mimo
iż drukarnia była nastawiona na wydawanie publikacji przeznaczonych dla cerkwi unickich,
liturgiczne księgi cyrylickie nie stanowiły większości w ogólnej liczbie poczajowskiej produkcji.
Sporą jej część zajmują teksty łacińskie, a zwłaszcza polskojęzyczne. Są to publikacje o charakterze religijnym (dotyczące klasztoru poczajowskiego i jego świątyń, historii i organizacji
cerkwi, statuty cerkiewne, prace teologiczne i filozoficzne, katechizmy, kazania), a także książki
świeckie (podręczniki szkolne, tezy filozoficzne, panegiryki, teksty literackie, poradniki gospodarskie, kalendarze). Autorka zestawiła druki odbite czcionką łacińską znajdujące się w zasobach BNU.
Ołena Żeleźniak (s. 151–161) zajęła się wydaną w 1798 r. pięciotomową Biblią, stanowiącą
przedruk moskiewskiego wydania z 1663 r. Zbadała jej wszystkie zachowane egzemplarze,
wskazała miejsce ich przechowywania, zwróciła uwagę na jakość druku, oryginalność i artystyczną wyjątkowość opracowania, a także na fakt, że poczajowska Biblia występuje w trzech
wariantach wydawniczych. Kolejno warianty te opisała, podkreślając ich wyjątkowe zdobnictwo, filigrany, różnorodność opraw (niektóre oryginalne poczajowskie), różnice między poszczególnymi wydaniami, występowanie znaków własnościowych, a także znaczenie tej edycji
dla kultury wołyńskiej.
Książkę uzupełniają dwa wykazy poczajowskich wytworów typograficznych. Ołena Żeleźniak
sporządziła wykaz ksiąg odbitych w latach 1734–1830 czcionką cyrylicką (s. 162–192), a Julija
Rudakowa wykaz wydań odbitych w latach 1730–1830 czcionką łacińską (s. 193–246). Niestety, wykazów tych nie ujednolicono. Druki odbite czcionką cyrylicką ponumerowano i ułożono
chronologicznie według dat wydania, druki odbite czcionką łacińską pogrupowano zaś według dziesięcioleci, 1730–1740, 1741–1750 etc., a na końcu wykazano edycje bez ustalonych
dat wydania. Utrudnia to porównywanie obu spisów; uzyskanie informacji o liczbie druków
wytłoczonych alfabetem łacińskim wymaga ich policzenia. Publikację kończy obszerna bibliografia (Ołena Żeleźniak, s. 247–261).
Recenzowana publikacja nie daje pełnej wiedzy na temat tej klasztornej placówki wydawniczej. Uwzględnia wszak zbiory tylko dwóch bibliotek. Niewątpliwie przynosi jednak istotny
postęp wiedzy, szczególnie w zakresie druków cyrylickich. Zawartość merytoryczna publikacji
430
zdecydowanie przewyższa jej postać zewnętrzną – wydano ją na bardzo przeciętnym papierze, z mało czytelnymi ilustracjami. Każdy z artykułów został zaopatrzony w winietę nagłówkową i finalikową, nie wiemy niestety, czy są to reprodukcje winiet stosowanych w drukarni, czy
tylko swego rodzaju stylizacje. Ogromnym brakiem jest nieobecność indeksów, które w tego
typu publikacjach są koniecznością. Przydałyby się także wykaz instytucji i słownik terminów.
Halina RUSIŃSKA-GIERTYCH
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
kronika
projektu
Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych
na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku
w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja.
Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki”
w latach 2012–2016
chronicle
of project
Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory
of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.:
fate, significance, cataloguing.
Programme of the Ministry of Science and Higher Education
under the name of the ’’National Programme
for the Development of Humanities” in the years 2012–2016
Kronika Projektu
433
S p rawozd a n ie p ó ł ro cz ne
Marek DERWICH
Instytut Historyczny
Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 VI–30 X 2014 r.*
1. Organizacja prac
Projekt naukowy Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja (11H 11 021280)
jest finansowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016, a realizowany pod skrzydłami
Polskiego Towarzystwa Historycznego. Jego kierownikiem jest prof. dr hab. Marek Derwich
z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Aktualnie w Projekcie w różnym zakresie bierze udział około 167 osób oraz 27 instytucji. Pomocą służy Biuro Projektu, w składzie:
Weronika Wojciech (sekretarz), mgr Katarzyna Romanow (asystent projektu), mgr Piotr Piętkowski (koordynator baz danych).
Projekt ma swoją stronę internetową http://www.kasaty.pl, na której można znaleźć szersze
informacje na jego temat, w tym dotyczące zasad współpracy z Projektem oraz finansowania
badań (zakładki Projekt i Kontakt), aktualnych wydarzeń i badań (zakładka Home) oraz konferencji (zakładka Konferencje), publikacji (zakładka Publikacje) i pozyskanych materiałów (zakładka Materiały). Ze strony tej można bezpośrednio przejść do strony półrocznika „Hereditas
Monasteriorum”, a w niedalekiej przyszłości również do Portalu Wiedzy.
W kolejnych tomach półrocznika „Hereditas Monasteriorum” znajduje się dział Kronika Projektu
– por. HM, 1, 2012, s. 355–471; HM, 2, 2013, s. 443–568; HM, 3, 2013, s. 421–595; HM, 4, 2014,
s. 455–530 (dostępne online na stronie www.hm.kasaty.pl). Znaleźć w nim można sprawozdania: z realizacji Projektu za kolejne półrocza, z organizowanych konferencji, z prac poszczególnych zespołów oraz z ważniejszych badań indywidualnych (wszystkie są wymienione w sprawozdaniach półrocznych).
Sprawozdania półroczne dostępne są także online na stronie Projektu, w zakładce Projekt
(http://www.kasaty.pl/category/sprawozdania/). Do tej pory ukazały się cztery sprawozdania,
kolejno za okresy: 6 III–30 XI 2012 r. (HM, 1, 2012, s. 369–377), 1 XII 2012–30 IV 2013 r. (HM, 2,
2013, s. 445–453), 1 V–30 X 2013 r. (HM, 3, 2013, s. 423–431) i 1 XI 2013–31 V 2014 r. (HM, 4,
2014, s. 457–472).
Kronika Projektu
434
2. Portal Wiedzy
Zespół informatyków, w składzie: mgr inż. Patryk Dawidziuk (koordynator), mgr inż. Szymon
Sztajer, mgr inż. Rafał Toboła i mgr inż. Marek Wójcikowski, w ścisłej współpracy z Biurem Projektu, kontynuuje prace nad Portalem Wiedzy, czyli bazami danych i narzędziami do ich wykorzystania. Jest on już dostępny w wersji testowej na stronie http://pw.kasaty.pl/.
Bazy uzupełniane są w trybach online oraz offline (za pomocą automatycznie eksportowanych
specjalnych formularzy Excela).
Na dzień 30 X 2014 r. w wersji końcowej opracowano 48 538 rekordów:
– baza architektury: 592;
– baza archiwaliów, dokumentów i rękopisów poklasztornych: 14 827;
– baza archiwaliów urzędowych: 1454;
– baza bibliograficzna: 1772;
– baza druków: 20 333;
– baza klasztorów: 1804;
– baza mobiliów: 4022;
– baza muzykaliów: 1863;
– baza ogrodów i parków: 34;
– baza ostatnich zakonników: 1045;
– baza rysunków architektonicznych i ikonografii: 580;
– baza zakonów i zgromadzeń zakonnych: 212.
Do bazy wpisano lub importowano 27 748 rekordów, z których można już korzystać online:
– baza architektury: 514;
– baza archiwaliów, dokumentów i rękopisów poklasztornych: 12 223;
– baza archiwaliów urzędowych: 491;
– baza bibliograficzna: 1046;
– baza druków: 7907;
– baza klasztorów: 1565;
– baza mobiliów: 1705;
– baza muzykaliów: 1492;
– baza ogrodów i parków: 18;
– baza ostatnich zakonników: 171;
– baza rysunków architektonicznych i ikonografii: 506;
– baza zakonów i zgromadzeń zakonnych: 110.
W wersji testowej dostępna (na stronie http://pw.kasaty.pl) jest także interaktywna mapa skasowanych klasztorów. Znajdują się na niej wszystkie domy zakonne, dla których udało się ustalić współrzędne geograficzne.
Kronika Projektu
435
3. Badania
Badania w ramach Projektu prowadzone są przez zespoły badawcze oraz przez indywidualnych współpracowników.
3.1. Zespoły badawcze
Zespół I. Skład: dwie osoby (bez zmian). Cel: kasaty klasztorów i związane z nimi archiwalia oraz
losy zakonników na obszarze guberni kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej. Sprawozdania zob.
HM, 5, 2014, s. 448–452 (W. Rosowski) oraz s. 453 (I. Wodzianowska).
Zespół II. Skład: osiem osób (bez zmian). Koordynator: prof. Piotr Oliński (UMK). Cel: ewidencjonowanie spuścizny po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich. Sprawozdanie
zob. HM, 5, 2014, s. 454.
Zespół III. Skład: cztery osoby (bez zmian). Koordynator: ks. prof. Janusz Królikowski (UPJPII).
Cel: inwentaryzacja i opracowanie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na
obszarze diecezji tarnowskiej. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 455–463.
Zespół IV. Skład: trzy osoby (bez zmian). Koordynator: prof. Małgorzata Milecka (UP Lublin). Cel:
inwentaryzacja i opracowanie założeń ogrodowych i parkowych po klasztorach skasowanych
na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 464.
Zespół V. Skład: dwie osoby (bez zmian). Koordynator: dr Marcin Jewdokimow (UKSW). Cel:
zbadanie materialnego i symbolicznego znaczenia wybranych skasowanych klasztorów dla
społeczności lokalnych i przygotowywanie na ten temat artykułów. Sprawozdanie zob. HM, 5,
2014, s. 465–466.
Zespół VI. Skład: cztery osoby (bez zmian). Koordynator: mgr Małgorzata Kośka (AGAD). Cel:
inwentaryzacja i opracowanie akt poklasztornych i kasacyjnych znajdujących się w zbiorach
Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 467.
Zespół VII. Skład: dwie osoby (bez zmian). Cel: edycja operatów w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie. Zespół zawiesił swoją działalność do końca 2014 r.
Zespół VIII. Skład: cztery osoby (bez zmian). Koordynator: mgr Elżbieta Bylinowa. Zespół zawiesił swoją działalność do końca 2014 r.
Zespół IX. Zespół się rozwiązał ze względu na inne zadania realizowane przez jego członków.
Prace nad inwentaryzacją zasobu Biblioteki Kórnickiej PAN prowadzone są w ramach działań
Biura Projektu.
Zespół X. Skład: trzy osoby (bez zmian). Koordynator: mgr Urszula Bończuk-Dawidziuk (Muzeum UWr). Cel: edycja Acta manualia die Uebernahme der Bibliotheken, Kunstsammlungen &
Archive in den aufgehobenen Klöster Schlesiens betreffend. Büsching. Sprawozdanie zob. HM, 5,
2014, s. 468.
Zespół XI. Skład: trzy osoby, w porównaniu do poprzedniego okresu sprawozdawczego
zmniejszył się o trzy osoby: mgr Dorotę Maytaszczyk (prowadzi badania indywidualne w ramach Projektu), mgr Joannę Napierałę i mgr Zofię Wojciechowską. Koordynator: dr hab. Alina
Mądry (UAM, MN Poznań), pozostali członkowie: mgr Patryk Frankowski (MN Poznań), dr Magdalena Walter-Mazur (UAM). Cel: inwentaryzacja muzykaliów oraz instrumentów muzycznych.
Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 469.
Kronika Projektu
436
Zespół XII. Skład: pięć osób (bez zmian). Koordynator: mgr Ewa Hauptman-Fischer (BUW). Cel:
inwentaryzacja muzykaliów poklasztornych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 470–483.
Zespół XIII. Skład: cztery osoby (bez zmian). Koordynator: dr hab., prof. Andrzej Kozieł (UWr).
Cel: stworzenie kompletnego katalogu wszystkich zachowanych dzieł sztuki, które przed rokiem 1810 znajdowały się w klasztorze w Lubiążu. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 484–485.
Zespół XIV. Skład: dwie osoby (bez zmian). Zespół zrealizował pierwszy etap kolejnego zadania w ramach Projektu: inwentaryzacji rękopisów pochodzących ze skasowanych klasztorów
znajdujących się w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawozdanie zob. HM, 5,
2014, s. 486–491.
Zespół XV. Skład: dwie osoby (bez zmian). Zespół zrealizował cel, tzn. inwentaryzację druków
ze skasowanych klasztorów znajdujących się w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, i zakończył
pracę.
Zespół XVI. Skład: pięć osób (bez zmian). Koordynator: mgr Łukasz Guldon. Cel: inwentaryzacja
i opracowanie archiwaliów poklasztornych i kasacyjnych znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego w Kielcach. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 492.
Zespół XVII. Skład: dwie osoby (bez zmian). Cel: inwentaryzacja archiwaliów ilustrujących losy
dziedzictwa kulturowego po skasowanych klasztorach w zbiorach Archiwum Państwowego
w Radomiu. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 493–494.
Zespół XVIII. Skład: dwie osoby (bez zmian). Cel: opracowanie i przygotowanie do druku inwentarza rękopisów pochodzących ze skasowanych klasztorów znajdujących się w zbiorach
Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 495.
Zespół XIX. Skład: pięć osób (bez zmian). Koordynator: dr Marek L. Wójcik (UWr). Cel: edycja
XIX-wiecznych repertoriów dokumentów pochodzących z klasztorów skasowanych na Śląsku
ze zbiorów Archiwum Państwowego we Wrocławiu. W sumie odczytano i odpisano 16 repertoriów (rep. 53, 57, 58, 70, 73, 77, 78, 86, 94, 98, 99, 105, 109, 117, 118, 119). Sprawozdanie zob.
HM, 5, 2014, s. 496–498.
Zespół XX. Skład: dwie osoby: mgr Bernadeta Gurbierz (AP Opole) i mgr Aneta Malik (AP Opole). Zespół powstał w lipcu 2014 r. Cel: opracowanie zasobu Archiwum Państwowego w Opolu
w zakresie archiwaliów interesujących dla Projektu, a zatem: 1. przejętych z archiwów klasztornych; 2. powstałych w trakcie kasaty i działań z nią związanych; 3. dokumentujących dalsze losy
dziedzictwa kulturowego (zabudowań, archiwaliów, księgozbiorów, mobiliów, w tym wyposażenia klasztoru i kościoła etc.) oraz osobowego (losy zakonników po kasacie). Sprawozdanie
łączne zostanie opublikowane w HM, 6, 2015.
3.2. Kwerendy i badania różne
W ramach Projektu przeprowadzono badania i prace mające za zadanie odnalezienie oraz
usystematyzowanie wiadomości źródłowych związanych ze skasowanymi klasztorami, a także
wprowadzenie opracowanych danych do Portalu Wiedzy.
W wyniku przeprowadzonych prac mgr Anna Brodziak, mgr Dominik Kwieciak, mgr Kacper
Manikowski, mgr Piotr Piętkowski, Konrad Szymański, Weronika Wojciech, mgr Jacek Wójcik,
mgr Paula Zawisza, Marcin Zdyb i mgr Patrycja Ziomek (wszyscy z UWr) uzupełniali bazy Portalu Wiedzy.
W ramach Projektu przeprowadzono także indywidualne działania badawcze:
Kronika Projektu
437
Mgr Anna Brodziak (UWr) i mgr Maciej Badowicz (UG) udali się na kwerendę do Muzeum Miejskiego w Grudziądzu, której celem było obejrzenie wystawy pt. Tajemnice klasztoru benedyktynek w Grudziądzu, czynnej w dniach 21 VI–5 X 2014 r.
Mgr Andrzej Buczyło (UMK) planuje kwerendy w Archiwum Archidiecezjalnym w Siedlcach
oraz w Archiwum Państwowym w Białymstoku (zespół Kamera Wojny i Domen w Białymstoku).
Wygłosił też referat pt. Stan i wyposażenie cerkwi klasztornej bazylianów w Białej (podlaskiej)
w momencie kasaty klasztoru w 1864 r. w świetle materiałów z Archiwum Państwowego w Lublinie
z zespołu „Chełmski Konsystorz Greckokatolicki” na zorganizowanej w ramach Projektu w dniach
25–27 IX 2014 r. w Mąchocicach Kapitulnych k. Kielc konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa
kulturowego po klasztorach skasowanych na ziemiach zaboru rosyjskiego w latach 1864–1905.
W 150. rocznicę wielkiej kasaty klasztorów dokonanej w 1864 r. (tom pokonferencyjny ukaże się
w 2015 r.).
Dr Janina Dzik (SIMA-ART, Kraków) kontynuuje kwerendy terenowe, archiwalne i biblioteczne
na obszarze Małopolski w poszukiwaniu dzieł sztuki i druków pozostałych po skasowanych
klasztorach. Przeprowadziła kwerendy w: klasztorze bernardynów w Ostrzeszowie, klasztorze
dominikanek (dawniej bernardynów) w Świętej Annie k. Przyrowa, opactwie cystersów w Jędrzejowie, kościołach klasztornych w Brzozowie, Jarosławiu, Kazanowie Koneckim (Nowym
Kazanowie), Łowiczu, Ostrołęce, Przemyślu, Pułtusku, Starej Wsi, w dawnym opactwie benedyktynów w Świętym Krzyżu, w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Kaliszu, Lublinie,
Przemyślu i Sandomierzu oraz w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie. W niniejszym tomie HM ukazuje się drukiem jej opracowanie, Monstrancja i kielich z dawnego kościoła
klasztornego reformatów w Kryłowie, obecnie w zakrystii klasztoru reformatów w Przemyślu, HM,
5, 2014, s. 295–302; kolejne ukaże się w HM, 6, 2015.
Dr Waldemar Firlej i dr Danuta Krześniak-Firlej (UJK Kielce) opracowują losy zakonników ze
skasowanych klasztorów, którzy podjęli działalność piśmienniczą i pedagogiczną na terenie
diecezji kieleckiej i sandomierskiej w XIX i początkach XX w.
Dr Cezary Jastrzębski (UJK Kielce) przygotowuje monografię pt. Klasztory skasowane między
Wisłą a Pilicą we wspomnieniach i relacjach prasowych. Antologia, t. 1: 1795–1863.
Mgr Grzegorz Joachimiak (UWr) wykonał kolejny etap prac nad przystosowaniem rekordów
z bazy RISM do potrzeb bazy muzykaliów w Portalu Wiedzy Projektu: dalsze 100 rękopisów
z dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie (w sumie już 220). Podjął też prace nad skatalogowaniem muzykaliów po dawnym opactwie cystersów w Krzeszowie. Sprawozdanie zob.
HM, 5, 2014, s. 499–511.
Dr Beata Lorens (URz) przeprowadziła kwerendę archiwalną w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 512.
Mgr Magdalena Marosz (AN Kraków) zakończyła etap prac nad opracowaniem inwentarza
ogólnego i 19 inwentarzy szczegółowych akt po skasowanych klasztorach karmelitów bosych,
karmelitanek bosych i karmelitanek trzewiczkowych ze zbiorów Archiwum Prowincji Karmelitów Bosych w Krakowie.
Dr Krzysztof Mastykarz (Bydgoszcz) opracował szczegółowe inwentarze poszytów OK 1/2, OK
1/3 i OK 1/4 z Archiwum Archidiecezjalnego w Kielcach. Kontynuuje prace, których celem jest
pełen inwentarz akt pokasacyjnych w zbiorach tego archiwum (badania zawieszone z powodu
przygotowywania pracy habilitacyjnej).
Mgr Dorota Matyaszczyk prowadzi badania nad losami dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na obszarze Wielkopolski. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 513–514.
438
Kronika Projektu
Mgr Ewa Mikołajczak (Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia) zakończyła prace nad inwentarzem dokumentacji architektonicznej zabudowań poklasztornych na wyspie Piasek we Wrocławiu z Archiwum Budowlanego w Muzeum Architektury we Wrocławiu. Obecnie pracuje nad
monograficznym opracowaniem tego zagadnienia.
Mgr Justyna Mizerka (Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie) opracowała drugą (ostatnią)
część inwentarza archiwaliów poklasztornych znajdujących się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Opracowała do druku pracę Dziedzictwo poklasztorne w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, cz. 1–2, oraz inwentarze szczegółowe czterech jednostek: ZNS, sygn. 8,
11, 13, 84.
Dr hab. Jerzy Pająk, dr hab. Marta Pieniążek-Samek i prof. dr hab. Jerzy Szczepański (UJK Kielce)
kontynuują prace nad katalogiem map, planów i rysunków architektonicznych skasowanych
klasztorów przechowywanych w zbiorach Archiwum Państwowego w Radomiu.
Mgr Krzysztof Pawlik (Wrocław) kontynuuje prace nad edycją Katalogen des hisiegen Gymnasiums so wie der Stifts-und Klosterbibliotheken in Neisse 1812 ze zbiorów Archiwum Państwowego w Opolu.
Dr Gregor Ploch (Archidiecezja Wiedeńska) opracował inwentarz zesp. 102, Klöster und Stifte:
Galizien w Allgemeines Verwaltungsarchiv oraz inne wybrane archiwalia dotyczące klasztorów
i zakonów w Galicji znajdujące się w zbiorach Österreichisches Staatsarchiv w Wiedniu. Inwentarz zostanie wydany drukiem. Podjął pracę nad zinwentaryzowaniem dalszych zespołów tego
archiwum. Kwerenda archiwalna prowadzona przez niego od lutego 2014 r. w Allgemeines
Verwaltungsarchiv (część Österreichisches Staatsarchiv w Wiedniu) ma na celu sporządzenie
inwentarza zespołu Stiftungshofbuchhaltung (Nadworna Izba Obrachunkowa), obejmującego
pokasacyjne zbiory archiwalne z Galicji.
Dr Olga Miriam Przybyłowicz (IAiE PAN Warszawa) kontynuowała i zakończyła kwerendę nt. archiwaliów klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej. Kwerenda objęła
dyplomy, akta luźne i rękopisy.
Dr Andreas Reinke (Berlin) prowadzi kwerendy w Tajnym Pruskim Archiwum Państwowym
w Dahlem-Berlin w celu wytypowania i zinwentaryzowania akt urzędowych po skasowanych
klasztorach na Śląsku; opracował pierwsze 200 j.a.
Dr Mirosława Sobczyńska-Szczepańska (UŚ) stale aktywnie współpracuje z Projektem. W planach ma przeprowadzenie kwerendy uzupełniającej w archiwach w Wilnie. W niniejszym tomie HM ukazuje się drukiem jej opracowanie we współautorstwie z Emilią Ziółkowską, Źródła
do dziejów skasowanych klasztorów w zasobie Archiwum Diecezjalnego w Drohiczynie, HM, 5,
2014, s. 191–267.
Dr hab., prof. Tadeusz M. Trajdos (IH PAN Warszawa) zakończył prace nad opracowaniem do
druku inwentarzy opactwa benedyktynów w Starych Trokach z lat 1797 i 1799 (ostatnich zachowanych). Ukaże się ono jako książka.
Dr hab., prof. Magdalena Ujma (UO) kończy prace nad wydaniem planów skasowanych klasztorów w zbiorach Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie.
3.3. Pozyskiwanie materiałów źródłowych i ikonograficznych
W okresie sprawozdawczym zdigitalizowano lub pozyskano następujące materiały źródłowe
i ikonograficzne:
Kronika Projektu
439
Fotografie kart tytułowych (lub, w przypadku braku karty tytułowej, pierwszej zapisanej strony) ponad 286 rękopisów ze skasowanych klasztorów znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, wykonanych przez mgr Monikę Kopeć i mgr Dorotę Rejman.
Rękopiśmienne repertoria dokumentów ze skasowanych klasztorów śląskich autorstwa Johanna Gustava Gottlieba Büschinga oraz, przede wszystkim, Johanna Karla Friedricha Jarricka
ze zbiorów Archiwum Państwowego we Wrocławiu, m.in. inwentarz malarstwa Królewskiego
Muzeum Sztuki i Starożytności przy Uniwersytecie Wrocławskim, rękopis Verzeichnisse die Gemälde = Sammlung betreffend (sygn. Akc. 1948/862).
3.4. Książki zakupione
W okresie sprawozdawczym zakupiono następujące pozycje książkowe:
Sławomir JÓŹWIAK, Janusz TRUPINDA, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ
przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń: Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012, ss. 462, 33 il., bibliografia
Dominik KNAPIK, Bernardyni Alwernijscy. Dzieje klasztoru oo. Bernardynów w Alwerni 1616 – 2010,
Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014, ss. 560, 135 il. + 19 il. na wkładce, bibliografia, indeksy
osobowy oraz geograficzny, streszczenie w języku angielskim
Antoni MIRONOWICZ (oprac.), Rękopisy supraskie w zbiorach krajowych i obcych, Białystok: Wydawnictwo i Drukarnia LIBRA s.c., 2014, ss. 392 + il., bibliografia, streszczenia w językach angielskim
i rosyjskim
4. Konferencje
4.1. Zorganizowane w ramach Projektu
5–7 VI 2014 r., Płock, Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych
w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 473–475.
Inne informacje, w tym wykaz wygłoszonych referatów, dostępne online, zob. http://www.
kasaty.pl/losy-i-znaczenie-dziedzictwa-kulturowego-po-klasztorach-skasowanych-w-plockuoraz-na-mazowszu-i-ziemi-dobrzynskiej/.
24–28 IX 2014 r., Mąchocice Kapitulne k. Kielc, Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po
klasztorach skasowanych na ziemiach zaboru rosyjskiego w latach 1864–1905. W 150. rocznicę
wielkiej kasaty klasztorów dokonanej w 1864 r. Sprawozdanie zob. HM, 5, 2014, s. 444–447. Inne
informacje, w tym wykaz wygłoszonych referatów, dostępne online, zob. http://www.kasaty.
pl/losy-i-znaczenie-dziedzictwa-kulturowego-po-klasztorach-skasowanych-na-ziemiach-zabo
ru-rosyjskiego-w-latach-1864-1905/.
5. Publikacje finansowane i współfinansowane
5.1. „Hereditas Monasteriorum”
Ukazał się tom 4, 2014, ss. 570, 37 il., 25 tab., wstęp i streszczenia w języku angielskim, dostępny
online na stronie: http://hm.kasaty.pl/vol-4-2014/.
Na etapie końcowym są prace nad tomem 5, 2014.
Kronika Projektu
440
5.2. Książki wydane drukiem
Marek DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera Ad Historiam
Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław: Wrocławskie
Towarzystwo Miłośników Historii; Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR), 2013, ss. 848, 49 il., 72 tab., 13 wykresów, 4 mapy, bibliografia, indeksy
osób i miejscowości, wstęp i streszczenia w języku angielskim (współfinansowany przez Projekt).
5.3. Książki w opracowaniu redakcyjnym
Władysław CHOTKOWSKI, Kasaty klasztorne w Galicji. Wybór prac, red. Anna GĄSIOR, Janusz KRÓLIKOWSKI [2015 r.]
Marek DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów
i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. I: Geneza. Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego; t. II: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego;
t. III: Źródła. Skutki kasat XVIII i XIX w. Kasata w latach 1954–1956; t. IV: Dokumentacja (Opera ad
Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 8/I–IV) [2014 r.]
Marek DERWICH (red.), Losy dziedzictwa po klasztorach jezuickich skasowanych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz jego znaczenie dla powstania i działalności Komisji Edukacji
Narodowej [2015 r.]
Marek DERWICH (red.), Losy dziedzictwa po klasztorach skasowanych w Wielkopolsce pod rządami
pruskimi (do 1871 r. ) [2015 r.]
Marek DERWICH (red.), Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych
w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej [2015 r.]
Marek DERWICH (red.), Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Galicji pod rządami austriackimi [2015 r.]
Marek DERWICH (red.), Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus
Zachodnich i Wschodnich, Pomorza i Inflant [2015 r.]
Marek DERWICH (red.), Losy klasztorów i zbiorów poklasztornych w okresie represji po upadku powstania listopadowego w 1831 r. [2015 r.]
Jerzy KALISZUK, „Codices deperditi”. Średniowieczne rękopisy łacińskie Biblioteki Narodowej utracone w czasie II wojny światowej, t. 1: Prolegomena; t. 2: Wykaz; t. 3: Wypisy źródłowe (na podstawie
spuścizny Marii Hornowskiej i innych materiałów archiwalnych). Indeksy [2015 r.]
Maria KAŁAMAJSKA-SAEED, Archiwum i biblioteka klasztoru Brygidek w Grodnie, Inwentarz z 1925 r.
i stan współczesny [2015 r.]
Materiały źródłowe z lat 1666–1717 dotyczące dziejów jurydyki klasztoru kamedułów z Góry
Królewskiej w podwarszawskiej Pradze, wyd. Łukasz TRUŚCIŃSKI, przy współpracy Pawła KLINTA
[2015 r.]
Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.), Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów
z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) [2015 r.]
Anna SZYLAR, „Pióro żadne nie jest w stanie wyrazić jej zalet”. Listy informujące o śmierci mniszek
adresowane do opactwa benedyktynek w Sandomierzu w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu (1781–1897) [2015 r.]
Kronika Projektu
441
5.4. Artykuły
Loïc CHOLLET, Écrire l’histoire de la conquête : l’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’Ordre Teutonique au sujet des droits des infidéles (1386–1418), HM, 4, 2014, s. 17–47.
Anna KURSKA, O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznych relacjach z podróży
po Polsce, HM, 4, 2014, s. 49–106.
Anita STAROŃ, « À rebours » et « Ľoblat » de Joris-Karl Huysmans : entre decadence et spiritualité,
HM, 4, 2014, s. 107–123.
5.5. Edycje i materiały źródłowe
Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Anna JEZIERSKA, Arkadiusz WOJTYŁA, Zbiory biblioteczne, archiwalne
i artystyczne znajdujące się w 1811 r. w opactwie norbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarza
i sprawozdania z postępowania kasacyjnego z „Akt Büschinga”, HM, 4, 2014, s. 295–329.
Andrzej BUCZYŁO, Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonów w zesp.
„Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich” w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, HM, 4, 2014, s. 205–219.
Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZ, Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze kolegium jezuitów
w Ostrogu, HM, 4, 2014, s. 161–171.
Tomasz CIESIELSKI, Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej. Przyczynek źródłowy do dziejów bibliotek klasztorów skasowanych na mocy ukazu z 1832 r. w guberniach zachodnich Imperium Rosyjskiego, HM, 4, 2014, s. 235–259.
Małgorzata KOŚKA, Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiego z protokołów posiedzeń
Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w latach 1815–1830, HM, 4, 2014, s. 331–350.
Maksymilian KUŚKA, Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawne oznaczone obcymi znakami pieczętnymi w zbiorach Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie, HM, 4,
2014, s. 261–292.
Jacek PARTYKA, „Disiectarum bibliothecarum membra”. Pozostałości polskich księgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie: droga do Biblioteki Jagiellońskiej, HM, 4, 2014, s. 197–204.
Anna ROGOWSKA, Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowie w świetle szacunków szczegółowych Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie, HM, 4, 2014, s. 351–397.
Piotr RUMANOWSKI, O malowidle „Chrystus jako »Fons Vitae«” z pocysterskiego kościoła parafialnego św. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa w Mechowie koło Pucka, HM, 4, 2014, s. 173–196.
Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, HM, 4,
2014, s. 221–234.
Vincenzo TROMBETTA, Libri e biblioteche della Compagnia di Gesù a Napoli dalle origini all’Unità
d’Italia, HM, 4, 2014, s. 127–160.
5.6. Recenzje
Marcin JEWDOKIMOW, rec.: Kulturowe a turystyczne badania obiektów historycznych. Uwagi na marginesie książki Łukasza Musiaki, „Funkcja turystyczna średniowiecznych zamków i jej wpływ na
miasta Pomorza, Warmii i Mazur”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, ss. 201,
il., HM, 4, 2014, s. 417–422.
Kronika Projektu
442
Kamila KŁUDKIEWICZ, rec.: Kilka uwag o obecności książek ze skasowanych bibliotek klasztornych
na aukcjach książek. Na marginesie monografii Iwony Imańskiej, „Per medium auctionis. Aukcje
książek w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w.”, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika, 2013, ss. 464, il. cz.-b. i kol., indeks osób, HM, 4, 2014, s. 411–416.
Rafał KUBICKI, rec.: Gert MELVILLE, Die Welt der mittelalterlichen Klöster, Geschichte und Lebensformen, München: C. H. Beck Verlag, 2012, ss. 415, 22 il., 1 mapa, HM, 4, 2014, s. 423–424.
Rafał KUBICKI, rec.: Jörg VOIGT, Beginen im Spätmittelalter. Frauenfrömmigkeit in Thuringen und im
Reich (Veröffentlichungen der Historischen Kommission für Thüringen, Kleine Reihe, 32), Köln-Weimar-Wien: Böhlau Verlag, 2012, ss. 521, HM, 4, 2014, s. 424–427.
5.7. Sprawozdania z konferencji
Michał SKOCZYŃSKI, Sprawozdanie z konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej”, HM, 4, 2014, s. 473–475.
5.8. Sprawozdania z kwerend
Witalij ROSOWSKI, Sprawozdanie z kwerendy w Żytomierzu w dniach 2–13 XII 2013 r., HM, 4, 2014,
s. 511–525.
Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, Sprawozdanie z kwerendy w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu w dniach 21 VIII–2 IX 2013 r., HM, 4, 2014, s. 526–530.
5.9. Sprawozdania z prac Projektu
Marek DERWICH, Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 XI 2013–31 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 457–472.
Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Sprawozdanie [Zespołu X] z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 481.
Anna JAROSZEK, Sprawozdanie [Zespołu XVII] z prac w dniach 1 XI 2013–31 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 510.
Łukasz GULDON, Sprawozdanie [Zespołu XVI] z prac w dniach 1 X 2013–31 V 2014 r., HM, 4, 2014,
s. 505–509.
Ewa HAUPTMAN-FISCHER, Katarzyna SPURGJASZ, Sprawozdanie [Zespołu XII] z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie
w dniach 1 XI 2013–30 IV 2014 r., HM, 4, 2014, s. 483–490.
Marcin JEWDOKIMOW, Sprawozdanie [Zespołu V] z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., HM, 4, 2014,
s. 479.
Dorota REJMAN, Monika KOPEĆ, Sprawozdanie [Zespołu XIV] końcowe z prac inwentaryzacyjnych
druków z bibliotek klasztornych znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu. Etapy
od czwartego do ósmego: 1 V 2013–31 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 493–504.
Małgorzata KOŚKA, Sprawozdanie [Zespołu VI] z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 480.
Andrzej KOZIEŁ, Sprawozdanie [Zespołu XIII] z prac w dniach 1 XI 2013–31 V 2014 r., HM, 4, 2014,
s. 491–492.
Małgorzata MILECKA, Ewelina WIDELSKA, Sprawozdanie [Zespołu IV] z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorach w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 477–478.
Piotr OLIŃSKI, Sprawozdanie [Zespołu II] z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., HM, 4, 2014, s. 476.
Alina MĄDRY, Sprawozdanie [Zespołu XI] z działalności w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r., HM, 4,
2014, s. 482.
Kronika Projektu
443
6. Popularyzacja
6.1. Cykl wykładów
Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego,
oraz Muzeum miasta Wrocławia, w ramach wykładów „Soboty w Ratuszu”, przygotowały cykl
wykładów na temat: U źródeł narodzin nowoczesnego Wrocławia: znaczenie edyktu sekularyzacyjnego z 1810 r.
Wykłady odbywają się w Muzeum Sztuki Mieszczańskiej, Stary Ratusz, Rynek 1, Sala Wielka,
godz. 12.00. Informacje o wykładach, w tym frekwencji na nich, dostępne są online na stronie
http://www.wtmh.pl/, zakładka Odczyty. W okresie sprawozdawczym odbyły się trzy odczyty,
których wysłuchało około 110 osób:
31 V 2014 r.: Elżbieta GALIK (Archiwum Państwowe we Wrocławiu), Znaczenie sekularyzacji
z 1810 r. dla powstania dzisiejszego Archiwum Państwowego we Wrocławiu;
28 VI 2014 r.: Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK (Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego), Rola zbiorów
poklasztornych w tworzeniu muzeów we Wrocławiu w XIX w.;
25 X 2014 r.: Małgorzata WÓJTOWICZ (Muzeum Architektury we Wrocławiu), Rola sekularyzacji
z 1810 r. w rozwoju wrocławskich szpitali i klinik.
7. Piszą o nas
Галина РУСИНСЬКА-ҐЄРТИХ, Міждисциплінарна програма “Культурна спадщина колишніх
монастирів на території Речі Посполитої та Сілезії, скасованих у ХVІІІ–ХІХ ст.: доля,
значення, інвентаризація” – можливості співпраці, c. 374–379 (dostępny także online:
http://library.lnu.edu.ua/bibl/images/Vudanna_WEB_pdf/1Visnuk_NB/2014_Vupysk_VIII/374379.pdf
Małgorzata KOŚKA, rec.: Półrocznik „Hereditas Monasteriorum” vol. 2–3 (2013), „Miscellanea Historico-Archivistica”, 21, Warszawa: DIG – AGAD, 2014, ss. 438, il. 11 (w tym 6 kol.), s. 398–402.
http://www.kolegium.dominikanie.pl/konferencja.php, dostęp: 11 XII 2014 r.
http://www.jasnagora.com/wydarzenie-8734, dostęp: 11 XII 2014 r.
http://www.diecezja.kielce.pl/o-ksiaskich-ksiazkach, dostęp: 28 V 2014 r.
http://www.plock.eu/pl/lista_wydarzen_objetych_honorowym_patronatem_w_roku_2014.
html, dostęp: 11 XII 2014 r.
https://www.facebook.com/pages/Biblioteka-Diecezjalna-w-Sandomierzu/367081763307886,
dostęp: 11 XII 2014 r.
http://ofm.krakow.pl/cms/index.php?mact=News,cntnt01,detail,0&cntnt01articleid=317&cnt
nt01pagelimit=10&cntnt01returnid=59, dostęp: 11 XII 2014 r.
444
Kronika Projektu
S p rawozd a n ia z ko nferencji
org a nizowa nyc h w ramach Pro jekt u
Witalij ROSOWSKI
Sprawozdanie z konferencji naukowej Losy i znaczenie dziedzictwa
kulturowego po klasztorach skasowanych na ziemiach zaboru rosyjskiego
w latach 1864–1905. W 150. rocznicę wielkiej kasaty klasztorów
dokonanej w 1864 r.*
W dniach 25–27 IX 2014 r. w Mąchocicach Kapitulnych koło Kielc odbyła się konferencja naukowa nt. Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na ziemiach
zaboru rosyjskiego w latach 1864–1905. W 150. rocznicę wielkiej kasaty klasztorów dokonanej
w 1864 r. Była to kolejna konferencja, którą zorganizowano w ramach projektu badawczego
Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz
na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja. W obradach konferencyjnych wzięło
udział ponad 40 badaczy z całej Polski, reprezentujących różne dziedziny nauk i pochodzących
z różnych środowisk. W programie przewidziano 39 referatów, które zostały pogrupowane
w siedem paneli: Przed kasatą, Kasata, Pokasacyjne losy zakonników, Badania i źródła, Na Ziemiach Zabranych, Pokasacyjne losy budowli i wyposażenia oraz Po kasacie. W każdym z bloków
tematycznych przewidziano po kilka wystąpień. Ponadto z referatami osób, które z różnych
przyczyn nie mogły przybyć na konferencję, można było zapoznać się w trakcie trwania obrad.
Konferencja zbiegła się w czasie z rocznicą 150-lecia wielkiej kasaty klasztorów rzymskokatolickich w zaborze rosyjskim po upadku powstania styczniowego. Ukaz carski o kasacie klasztorów z 1864 r. faktycznie doprowadził wówczas do ostatecznej likwidacji życia zakonnego
w Królestwie Polskim i na pozostałych ziemiach Imperium Rosyjskiego. Warto podkreślić, że
w ramach Projektu była to już druga konferencja poświęcona masowym kasatom klasztorów
rzymskokatolickich w zaborze rosyjskim. Pierwsza odbyła się w połowie lipca 2012 r. w Rytwianach i dotyczyła klasztorów skasowanych na mocy ukazu kasacyjnego z 1832 r., który zapoczątkował proces kasat klasztorów w Imperium Rosyjskim. Z kolei omawiana konferencja
skupiła się głównie na ostatnim etapie kasat klasztornych i próbie ich podsumowania.
Obrady rozpoczęły się w czwartek 25 IX 2014 r., o godz. 14 w sali konferencyjnej hotelu „Przedwiośnie” w Mąchocicach Kapitulnych. Uroczystego otwarcia konferencji i powitania gości dokonał kierownik Projektu, prof. Marek Derwich. W pierwszym dniu konferencji organizatorzy
Kronika Projektu
445
zaplanowali pochylić się nad problematyką trzech pierwszych bloków tematycznych: sytuacją
klasztorów i zakonników w przededniu kasaty z 1864 r., przebiegiem kasaty na przykładzie
wybranych zakonów lub poszczególnych klasztorów oraz pokasacyjnymi losami zakonników.
Piotr Paweł Gach z Lublina zainaugurował pierwszy panel konferencji (Przed kasatą), wygłaszając referat Przyczyny kasaty klasztorów w Królestwie Polskim w 1864 r. Następnie ks. Robert Kantor (Tarnów) omówił postanowienia ukazu carskiego z 22 XI 1864 r. dotyczące funkcjonowania
klasztorów w Królestwie Polskim. Dwie kolejne prelegentki skupiły się na prezentacji losów
konkretnych klasztorów z rodziny zakonu braci św. Franciszka: Dorota Matyaszczyk z Poznania
przybliżyła uczestnikom konferencji dzieje kapucyńskiego klasztoru funkcjonującego w Lądzie
nad Wartą w latach 1850–1864, a Małgorzata Milecka z Lublina zaprezentowała losy zespołu
klasztornego bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim po kasacie z 1864 r. Kolejne dwa referaty w tej części konferencji wygłosił o. Aleksander Sitnik OFM (Kraków). Pierwsze, w formie komunikatu, dotyczyło życia zakonnego bernardynów prowincji litewsko-ruskiej w XIX w. Drugi
referat dotyczył natomiast losów bernardynów, którzy aktywnie wsparli powstańców. Podobną tematykę poruszył również ostatni prelegent w tej części konferencji, o. Marek Miławicki OP
(Kraków), który wygłosił referat Dominikanie na ziemiach zaboru rosyjskiego w przededniu i po
powstaniu styczniowym.
Referaty wygłoszone w dwóch sesjach wieczornych pierwszego dnia konferencji dotyczyły
kasaty wybranych klasztorów na obszarze Królestwa Polskiego oraz losów zakonników po kasacie z 1864 r. Ten blok tematyczny rozpoczął ks. Janusz Królikowski (Tarnów) wystąpieniem
Kasata klasztorów paul

Pobierz - Hereditas Monasteriorum

Transkrypt

Podobne dokumenty

25 - Hereditas Monasteriorum

„ Wielkanocne Świętowanie” W Restauracji i

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis Historia powstania