docSurowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej w
download 
Reklamacja Transkrypt
Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej w
Polska – Rosja Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej w bezpieczeństwie energetycznym Europy Mariusz Wódka 1 Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Wydział Humanistyczny Instytut Nauk Społecznych i Bezpieczeństwa Abstrakt: Narastające konflikty miedzy Rosją a Europą, wzajemne sankcje ekonomiczne i gospodarcze wywołane konfliktami z sąsiadami mogą w przyszłości doprowadzić do ograniczenia dostaw i dostępu do surowców naturalnych z Federacji Rosyjskiej. Poprzez pełną kontrolę kanałów przesyłowych na terytorium Europy, przejęcie większości udziałów lub pełną kontrolę dystrybutorów w państwach sąsiadujących oraz pełne uzależnienie Unii Europejskiej od rosyjskiego czynnika energetycznego Rosja chce uzyskać dominującą pozycje nie tylko w regionie, lecz na arenie międzynarodowej (globalnej). Rozwijanie niekonwencjonalnych metod wydobycia ropy naftowej, a także przejmowanie przez największe rosyjskie koncerny energetyczne zagranicznych rafinerii, najnowszych technologii, wiedzy i umiejętności pozwala realizować Federacji Rosyjskiej politykę ekspansji na nowe terytoria bogate w surowce energetyczne, takie jak Arktyka, oraz odbudowę utraconej pozycji supermocarstwa przy pomocy surowców energetycznych. Konflikt na Ukrainie, kryzys na Krymie i związane z tym nałożone wzajemnie na siebie sankcje nakazują poważnie podejść do kwestii bezpieczeństwa energetycznego w Unii Europejskiej. Słowa kluczowe: surowce energetyczne, bezpieczeństwo, polityka bezpieczeństwa, strategia energetyczna Energy raw materials – a bargaining chip Russian Federation in the energy security of Europe Abstract: Increasing conflicts between Russia and Europe, mutual economic and commercial sanctions due to conflicts with its neighbours may in the future lead to supply constraints and access to natural resources in the Russian Federation. Through the complete control of transmission channels on European territory, acquisition of a majority interest or full control of distributors in neighbouring countries and the European Union’s full dependence on Russian energy and environmental impacts, Russia wants to gain a dominant position not only in the region but in the international arena (global).Developing unconventional methods of extracting oil, as well as taking over the largest Russian energy corporations overseas refineries, the latest technology, knowledge and skills allows the Russian Federation Mariusz Wódka – doktorant na Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym, członek Polskiego Towarzystwa Nauk o Bezpieczeństwie. 1 Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 217 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina to pursue a policy of expansion into new territories rich energy resources, such as the Arctic and the restoration of the lost positions superpower using energy resources. The conflict in Ukraine, the crisis in the Crimea and the ensuing superimposed on each other sanctions require serious approach to the issue of energy security in the European Union. Keywords: energy raw materials, security, security policy, the energy strategy Wprowadzenie 218 Odpowiednie gospodarowanie sektorem energetycznym i paliwowym wpływa na rozwój gospodarczy i finansowy państwa. W dużej mierze jest to uzależnione od zasobności kraju w surowce mineralne i od możliwości odpowiedniego ich wykorzystania w celu rozwoju i zapewnienia bezpieczeństwa. Swobodny dostęp do surowców, bezpieczeństwo dostaw, czy też odpowiedzialne inwestycje w źródła energii stanowią priorytety w działaniach każdego kraju oraz powodują trwały jego rozwój. Bezpieczeństwo energetyczne jest bowiem częścią bezpieczeństwa narodowego – ochroną i obroną wartości i interesów narodowych przed potencjalnymi i realnymi zagrożeniami. Wzrost światowego zapotrzebowania na surowce energetyczne powoduje, że stają się one kartą przetargową w polityce kształtującej bezpieczeństwo oraz nowy ład międzynarodowy, a interesy producentów i konsumentów w sposób znaczący się różnią (konsumpcja rośnie proporcjonalnie do wzrostu liczby ludności, natomiast poszukiwanie nowych złóż jest coraz trudniejsze i coraz droższe). Z punktu widzenia Unii Europejskiej (UE), czyli w dużej mierze konsumenta surowców naturalnych, bezpieczeństwo energetyczne obejmuje aspekty zarówno gospodarcze, ekonomiczne, jak i ekologiczne. Zachodzące w nich dynamiczne zmiany wymagają wypracowywania odpowiedniej polityki, w której najważniejsze będą odpowiednie relacje pomiędzy producentami a krajami, przez które odbywa się tranzyt surowców (infrastruktura dostawcza, trasy surowców, połączenia pomiędzy państwami). Istotne znaczenie ma też kierunek rozwoju oraz polityka zagraniczna Rosji stanowiąca wyzwanie dla administracji publicznej w kwestii prowadzenia odpowiedniej polityki zapewniającej stabilność i rozwój regionu, bowiem jest to najważniejszy dostawca surowców do UE. Coraz silniejsze powiązania i uzależnienia ekonomiczne, gospodarcze, polityczne sprawiają, że może pojawić się groźba niestabilności środowiska międzynarodowego generująca szereg problemów i dylematów do rozwiązania. Federacja Rosyjska (FR), w której sektor naftowy to najważniejsza gałąź gospodarki, dostarczająca większości wpływów budżetu państwa, Mariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… chce zostać supermocarstwem energetycznym, silnie oddziałującym na międzynarodowe rynki energetyczne, dążącym do całkowitego uzależnienia UE oraz krajów sąsiadujących od jej surowców (m.in. zakup udziałów zagranicznych koncernów energetycznych, wzrost mocy przerobowych sieci ropociągów i gazo-ciągów, inwestycje w terminale do eksportu gazu skroplonego, kontrola inwestycji w infrastrukturę magazynowania gazu). Polityka energetyczna FR – spójna i konsekwentna, świadoma swojego potencjału – zmierza do osiągania jak największych zysków z han-dlu ropą naftową i gazem oraz uzyskania pełnej kontroli dostaw surowców energetycznych. Częste konflikty z sąsiadami mają służyć jako straszak w osiągnięciu celu (groźby ograniczenia, stosowanie rozwiązań siłowych, zakręcanie kurka – wstrzymywanie dostaw gazu) i są jednym z elementów propagandowej strategii FR, wykorzystujących zdolności militarne. Rosja nie waha się używać szantażów gazowych i naftowych (instrumentalne traktowanie surowców energetycznych) dla osiągnięcia celów polityki zagranicznej, pokazując swe imperialne oblicze. Polityka energetyczna i bezpieczeństwo energe-tyczne to kluczowe kwestie do rozwiązania w stosunkach UE–FR. Wzajemna współzależność i współpraca UE i FR w zakresie polityki energetycznej (Europa jako najbardziej rozwinięte ugrupowanie integracyjne świata potrzebuje surowców – stałych i niezagrożonych dostaw, Rosja – unijnych rynków zbytu) sprawia, że istnieje ograniczone zaufanie w kwestii bezpieczeństwa dostaw czy efektywności energetycznej. A każda ze stron inaczej wyobraża sobie stosunki w przyszłości. Rosja wciąż nie jest demokracją, nie respektuje też w pełni zasad prawa międzynarodowego. Należy jednak do najważniejszych dostawców surowców energetycznych dla Unii Europejskiej, co daje jej znaczną siłę przetargową 2. A zatem, czy UE musi się obawiać o swoje bezpieczeństwo energetyczne? Czy w razie kryzysu wszystkie państwa Wspólnoty będą mogły polegać na wspólnej polityce energetycznej, zapewniającej nieprzerwane dostawy surowców? Czy FR może wstrzymać dostawy surowców energetycznych w odwecie za nakładane na nią sankcje i embarga gospodarcze? Współczesny wymiar bezpieczeństwa Niestabilność polityczna i globalizacja świata, zjawiska nader często zmieniające się, każą nam spojrzeć i ocenić, czym jest współA. Z. Kamiński (red.), Polityka bez strategii. Bezpieczeństwo Europy ŚrodkowoWschodniej i Polski w perspektywie ładu globalnego, Warszawa 2008, s. 23. 2 Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 219 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 220 czesny wymiar bezpieczeństwa i jaką rolę odgrywają w nim surowce energetyczne (XXI w. to wzrost zapotrzebowania na energię, a mimo odkrywania nowych złóż, konieczne będzie uzupełnianie zapotrzebowania z innych źródeł niż ropa i gaz). Sposób rozumienia oraz zapewnienia bezpieczeństwa, które dla każdego państwa europejskiego może oznaczać coś innego (wpływy tradycji i historii kraju wraz z członkostwem w różnych organizacjach międzynarodowych), charakteryzuje się ciągłym przekształcaniem i złożonością, a pojawiające się nowe typy nie są postrzegane jednoznacznie. Każde państwo członkowskie UE posiada inny system instytucyjno-administracyjny oraz inne środowisko prawne, którego zadaniem jest odpowiednie stosowanie prawa wspólnotowego. Charakterystyczny dla współczesnego bezpieczeństwa europejskiego jest spadek znaczenia czynnika militarnego, a wzrost czynników niemilitarnych. Następuje wzrost współpracy międzynarodowej, pozwalający na zsynchronizowanie działań w przypadku wystąpienia jakiegokolwiek zagrożenia. Rozwój cywilizacyjny, rozwój technologiczny czy ekonomiczny zależy bardzo często od zdolności rozwoju systemu gospodarczego państwa, dającego gwarancję utrzymania odpowiedniej pozycji na arenie międzynarodowej. Stabilność gospodarcza, polityczna oraz odpowiedni poziom życia obywateli to silne i bezpieczne państwo. Zagrożenia wielu państw, zarówno w sferze ekonomicznej, jak i politycznej, z jednej strony są wynikiem zależności od importu surowców naturalnych z państw niestabilnych politycznie, zagrożonych konfliktem zbrojnym (kraje Bliskiego Wschodu), z drugiej strony państw eksporterów, których polityka i zwiększanie wpływów na arenie międzynarodowej jest uzależniona od polityki energetycznej. Rośnie bowiem współzależność miedzy państwami i regionami we wszystkich ważnych aspektach funkcjonowania społeczeństw. Współcześnie żadne państwo nie jest w stanie samodzielnie funkcjonować i nie może sobie samo poradzić z pojawiającymi się problemami i zagrożeniami XXI w., takimi jak: międzynarodowy terroryzm, przestępczość zorganizowana, korupcja, cyberterroryzm, zagrożenia bezpieczeństwa energetycznego i surowcowego (konflikty surowcowe i rywalizacja o surowce), rozwój korporacji międzynarodowych i rozszerzanie ich stref wpływów, wzmożona aktywność grup ideologicznych, masowe emigracje, epidemie – choćby wirus Ebola. Bezpieczeństwo energetyczne to możliwość produkcji i zapewnienie dostaw energii w sposób niezakłócony, umożliwiający prawidłowe funkcjonowanie państwa – samowystarczalność energetyczna mająca charakter strategiczny (stosunek ilości energii pozy- Mariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… skanej do zużytej). Samowystarczalność, która ściśle związana jest z gospodarczą i polityczną suwerennością. To także element polityki zagranicznej wpływającej na bezpieczeństwo międzynarodowe, które obejmuje wiele wymiarów, takich jak: infrastrukturalny, surowcowo-produktowy, kapitału ludzkiego, międzynarodowy i polityczny. Bezpieczeństwo energetyczne to zjawisko wielowymiarowe, obejmujące zarówno odbiorców – kraje importujące surowce (gwarancja dostępu do potrzebnych form energii w odpowiednim czasie i ilości, niezakłócone relacje polityczne, stabilne ceny, problem ekonomicznego bezpieczeństwa państwa), jak i dostawców (gwarancja stałego popytu i dochodów). Bezpieczeństwo energetyczne „to jedna z najważniejszych idei zjednoczonej Europy, kształtująca nie tylko decyzje w polityce wewnętrznej państw, ale również decyzje podejmowane w ramach polityki zagranicznej i ekonomicznej krajów Unii Europejskiej. Debata o bezpieczeństwie energetycznym przechodzi z poziomu dyskusji o politycznej, strategicznej idei na poziom debaty o efektywności wdrażanych projektów biznesowych”3. Na dzień dzisiejszy paliwa kopalne, a więc ropa naftowa, gaz, węgiel, są podstawowymi, niemającymi substytutów nośnikami źródeł energii na świecie, które służą do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju potencjału gospodarczego oraz rozwoju społeczeństwa. Odpowiednia jakość życia i stabilna gospodarka warunkowane są pewnymi i niczym niezakłóconymi dostawami energii (dla przemysłu, instytucji publicznych, gospodarstw domowych), przebiegającymi zgodnie z wymogami ochrony środowiska. Jednym z ważniejszych aspektów bezpieczeństwa energetycznego jest bezpieczeństwo zasobów (strategia zredukowania ryzyka związanego z produkcją, użyciem, importem energii). Ma to też szczególne znaczenie dla krajów członkowskich UE, z których większość uzależniona jest od importu surowców energetycznych (blisko połowa energii unii pochodzi z importu na sumę ponad 400 mld euro 4). Kwestie te dotyczą zarówno energetyki konwencjonalnej, odnawialnej, jak również jądrowej. Wymaga to jednolitych i skoordynowanych decyzji w sferze kształtowania przyszłości zjednoczonej Europy, nie tylko w polityce weBezpieczeństwo Energetyczne. Od strategicznej idei do biznesowego rozwiązania, http://www.gaz-system.pl/fileadmin/centrum_prasowe/wydawnictwa/pl/raport_gazsystem_pl_09_10.pdf [dostęp: 27.12.2015]. 4 Przemówienie do Rady Europejskiej Martin Schulz Przewodniczący Parlamentu Europejskiego 19 marca 2015 r., http://www.europarl.europa.eu/the-president / en-pl/press/ press_release_speeches/speeches/speeches-2015/speeches-2015march/html/przemowienie-do-rady-europejskiej-martin-schulz-przewodniczacyparlamentu-europejskiego-19-marca-2015-r [dostęp: 21.12.2015]. 3 Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 221 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 222 wnętrznej, ale przede wszystkim w polityce zagranicznej w jej ekonomicznym i geopolitycznym wymiarze. W szczególności dotyczy to sytuacji braku optymalizacji dywersyfikacji dostaw i dostawców. Pod względem konsumpcji energii kraje UE zajmują trzecie miejsce na świecie (pochłaniając 18% światowych dostaw ropy i 19% gazu ziemnego). Dlatego tak ważne jest, w sytuacji narastających potrzeb, zabezpieczenie stałych terminowych dostaw oraz brak wahań ich cen. Warunkowane jest to wieloma przesłankami (lub związane jest to z wieloma zjawiskami), ale sześć z nich zasługuje na szczególną uwagę. Po pierwsze, wzrost gospodarczy uzależniony jest od zwiększenia popytu na energię i surowce potrzebne do jej wytwarzania. Wzrost popytu oznacza wzrost cen, co może prowadzić do sytuacji, że główni eksporterzy surowców naturalnych mogą wykorzystywać to do innych celów, niekoniecznie gospodarczych. Po drugie, skutkiem większego zapotrzebowania jest wzrost wydobycia, a to powoduje, że ilość posiadanych zasobów szybko maleje (wydobycie staje się coraz trudniejsze i – co się z tym wiąże – coraz droższe). Wiele krajów już teraz odczuwa deficyt surowców naturalnych, co może skutkować zapaścią ekonomiczną lub kryzysem funkcjonowania państwa. Po trzecie, przemiany zachodzące w dziedzinach gospodarki zajmującej się eksploatacją bogactw naturalnych mają znaczący wpływ na środowisko naturalne i rzeczywistość klimatyczną świata (nadmierna eksploatacja powoduje zmiany biosfery – a więc powietrza, gleby, zasobów wodnych oraz świata fauny i flory). Po czwarte, posiadanie zasobów energetycznych wykorzystywane jest także do prowadzenia polityki zagranicznej i wywierania nacisków politycznych szczególnie na kraje, które są ich głównymi odbiorcami – stają się one bronią ekonomiczną. Państwa posiadające znaczne zasoby surowcowe mogą traktować odbiorców, konsumentów instrumentalnie. A zatem, prawidłowa ocena i rozpoznanie zapotrzebowania gospodarki kraju na poszczególne surowce naturalne stanowi wyzwanie dla elit rządzących. Po piąte, długotrwałe kryzysy gazowe mogą spowodować straty gospodarcze i stanowić zagrożenie dla indywidualnych odbiorców – gospodarstw domowych. Po szóste, kolektywizacja bezpieczeństwa powoduje, że problemy jednego państwa mogą powodować problemy u jego sąsiadów, a nawet mogą stać się problemami o zasięgu globalnym. Wielkowymiarowość bezpieczeństwa energetycznego oraz zmiany, które zachodzą we współczesnym świecie (polityczne, gospodarcze, społeczne), a szczególnie w Europie, powodują, iż wiele państw chcąc osiągnąć prymat gospodarczy nad innymi, stosuje różne niekonwencjonalne metody dąMariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… żenia do bycia liderem w regionie i jak największego wpływania na sytuację społeczną i ekonomiczną. Wyzwania polityki bezpieczeństwa UE Wyzwaniem faktycznym, a zrazem strategicznym stają się problemy surowcowe, tak aby kraje członkowskie mogły czuć się bezpiecznie. UE musi w pełni wykorzystywać swoje doświadczenia w rozwijaniu współpracy międzypaństwowej (współpraca w dziedzinie polityki wewnętrznej i wymiaru sprawiedliwości) oraz podnosić rangę i znaczenie na arenie międzynarodowej w dziedzinie bezpieczeństwa globalnego. Dysponowanie odpowiednimi instrumentami umożliwiającymi prowadzenie działań promujących interesy UE z państwami trzecimi zapewni trwałe, terminowe i konkurencyjne dostawy energii do Wspólnoty. UE musi bowiem zajmować się sprawami bezpieczeństwa związanymi zarówno z gospodarką, przemysłem, jak i z obywatelami. Spowodowane jest to zatarciem się różnic pomiędzy bezpieczeństwem wewnętrznym a zewnętrznym. Zewnętrzna polityka energetyczna UE ma bowiem kluczowe znaczenie dla utworzenia rynku energetycznego wewnątrz Wspólnoty. Bezpieczeństwo w regionie warunkuje wiele czynników, z których zapewnienie odpowiedniej polityki energetycznej jest jednym z najważniejszych, a podstawowym wymogiem jest kontrola infrastruktury przesyłu i magazynowania ropy, paliw oraz gazu ziemnego (jednym z wymogów UE jest posiadanie odpowiednich zapasów surowców wystarczających na 90-dniowe zapotrzebowanie w danym kraju). Odpowiednia infrastruktura zapobiega wybuchowi kryzysów w sytuacji zakłóceń dostaw surowców, a także pozwala zabezpieczyć odpowiednie ilości surowców do prawidłowego funkcjonowania. Dlatego też dla państw członkowskich, jako całości, niezwykłego znaczenia nabierają wspólne działania wspierające w dywersyfikacji źródeł energii oraz źródeł i dróg zaopatrzenia w gaz i ropę naftową. Natomiast kluczowym zagadnieniem dla krajów i ich podmiotów jest zagwarantowanie niezakłóconych dostawy do indywidualnych odbiorców i przemysłu na wypadek kryzysu oraz niestandardowych interwencji organów odpowiadających za politykę energetyczną państwa. Pamiętać przy tym trzeba, że odpowiednie określanie zapotrzebowania rynku energetycznego UE wymaga także stałego monitorowania zużycia oraz zapotrzebowania. Niezależnie od tego wyzwaniem dnia dzisiejszego jest uniezależnienie się od dostaw ropy naftowej i gazu z Rosji poprzez poszukiwanie nowych ich dostawców (np. z basenu Morza Kaspijskiego), otwieranie nowych dróg dostaw oraz poszukiwanie nowych źródeł energii. Panuje przy tym zgoda, że „ryzyko Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 223 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina związane z zależnością energetyczną UE można zmniejszyć, budując wiarygodne partnerstwa z państwami-dostawcami, państwami tranzytowymi i państwami-odbiorcami”5. UE w układzie prawnym wypracowała już wiele rozwiązań tworzących podstawy europejskiej wspólnej polityki bezpieczeństwa, w których określono łączące wszystkich interesy (gospodarcze i handlowe), a także gwarantujące stabilność nie tylko w sferze ekonomicznej, ale także politycznej i energetycznej. Należą do nich m.in.: 224 1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 994/2010 z dnia 20 października 2009 r. w sprawie środków zapewniających bezpieczeństwo dostaw gazu ziemnego i uchylenia dyrektywy Rady 2004/67/WE; 2. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii; 3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 347/2013 z dnia 17 kwietnia 2013 r. w sprawie wytycznych dotyczących transeuropejskiej infrastruktury energetycznej, uchylające decyzję nr 1364/2006/WE oraz zmieniające rozporządzenia (WE) nr 713/2009, (WE) nr 714/2009 i (WE) nr 715/2009; 4. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/27/UE z dnia 25 października 2012 r. w sprawie efektywności energetycznej, zmiany dyrektyw 2009/125/WE i 2010/30/UE oraz uchylenia dyrektyw 2004/8/WE i 2006/32/WE. Mówimy w tym momencie o rozwiązaniach mających łączyć interes UE z interesem państw ją tworzących, a więc unijną strategię bezpieczeństwa ze strategiami państw narodowych. Zarówno jedna, jak i druga w dużej mierze zależna jest od sytuacji nie tylko lokalnej, ale także regionalnej i globalnej. Kluczowym problemem w tym zakresie jest brak jednolitości w określaniu interesu ekonomicznego państw i istniejących jego zagrożeń. Wpływ na to ma wielość aktorów oraz ich postaw wpływających, oddziałujących i współkształtujących politykę na poziomie państwa, instytucji unijnej oraz największych i najsilniejszych w Europie koncernów energetycznych, w których duże udziały posiadają największe rosyjskie firmy zajmujące się handlem i dystrybucja surowców energetycznych. Skutkiem takich działań jest dość duże Produkcja i import energii, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/ index.php/ Energy_production_and_imports/pl [dostęp: 14.11.2015]. 5 Mariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… zróżnicowanie postaw państw członkowskich w stosunku do FR (sprzeczność interesów poszczególnych państw wynika z ubiegania się o prymat gospodarczy, najbardziej wpływowe i najsilniejsze oddziałują na kształt systemów międzynarodowych) i jej wizji bezpieczeństwa energetycznego Europy. Różnica stanowisk i interesów związana z kształtowaniem polityki i współpracy z FR, powoduje podziały wewnątrz Wspólnoty i brak jednomyślności w podejmowaniu wspólnego stanowiska dotyczącego polityki energetycznej. Utrudnia to tym samym wypracowanie, ale i stosowanie jednolitej polityki unijnej (jako przykład wskazać można politykę gazową i rozbieżności sprawie budowy nowych nitek Nord Stream II), w ramach której praktycznie podejmowane działania nie pokrywają się z politycznymi deklaracjami. W praktyce interpretować to można jako konflikt interesów w UE w zakresie – zdawałoby się optymalnej na dzisiaj, akceptowanej zarówno przez polityków, jak i biznes – formuły współpracy gazowej z Rosją. Tego typu konflikt utrudnia realizację i tak określonych celów polityki gazowej wyznaczonych przez Komisję Europejską (KE), niejednokrotnie prowadząc do zauważalnych zmian i stanowiąc potencjalną przesłankę przewartościowań w przyszłości 6. Rosja zdaje sobie sprawę, że chociaż UE posiada przewagę ludnościową, zbrojeniową i gospodarczą, nie jest tworem jednolitym, przez co też występują tarcia na linii jednolitości działania. Rosja sprawnie wykorzystuje istniejącą sytuację. Elementem sprzyjającym jest też brak energetycznej samowystarczalności UE przy niepewności dostaw z rejonów wrażliwych geopolitycznie – Środkowy Wschód, Azja Centralna, Afryka Zachodnia. Kiedy mówimy o problemach związanych z bezpieczeństwem energetyczny, UE boryka się z trudnościami w rozwianiu trzech zagadnień związanych z: 1.infrastrukturą zapewniającą dostawy surowców, 2.transportem, 3.uzależnieniem od Rosji. Przyczyny powstawania owych problemów w głównej mierze wynikają z: 1. wzrostu konfliktów na tle religijnym, kulturowym, terytorialnym, ekonomicznym oraz etnicznym (konflikt na Ukrainie); S. Kardaś, A. Łoskot-Strachota, Konkurs ofert Gazpromu: ile nowych gazociągów do Europy?, http: //www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2015-06-24/konkurs-ofertgazpromu- ile-nowych-gazociagow-do-europy [dostęp: 18.11.2015]. 6 Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 225 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 2. budowy alternatywnych linii przesyłowych przez FR oraz zwiększanie przepustowości już istniejących (np. ropociąg Syberia Wschodnia–Ocean Spokojny WSTO), mających na celu: a) obejście Białorusi i Polski, b) uzyskanie lepszej pozycji negocjacyjnej w stosunku do państw UE; 3. kryzysu dostaw surowców spowodowanego zawirowaniami politycznymi na Wschodzie – każdy konflikt na linii Rosja– Białoruś lub Rosja–Ukraina kończy się problemami w dostawach błękitnego paliwa (przerwanie bądź ograniczenie dostaw do krajów Wspólnoty spowodowane np. ceną dostaw gazu). Surowce energetyczne – strategia FR 226 Wszystkie działania FR w sektorze energetycznym są wynikiem zaplanowanej przez rząd polityki i opracowanej strategii pozwalającej uzyskać status międzynarodowego hegemona w handlu surowcami energetycznymi. Kryzysy gazowe, naftowe pomiędzy Rosją a Ukrainą i Białorusią powodują niepokój i obawy Wspólnoty o terminowe i odpowiedniej ilości dostawy surowców do wytworzenia energii potrzebnej do prawidłowego funkcjonowania gospodarki. Poprzez szantaż energetyczny i wojny handlowe z Ukrainą i Białorusią Rosja nie tylko kreuje politykę cenową, podporządkowuje sobie systemy transportu gazu i infrastrukturę energetyczną obu krajów, ale także wpływa na sytuację gospodarczą tych państw i UE. Podobnie w przypadku interwencji w Gruzji, która w oczach Rosji jest potencjalnym kanałem dostaw ropy i gazu do krajów zachodnich z Bliskiego Wschodu, zaplanowana jako obrona jej interesów. Pamiętać przy tym trzeba, że wszystkie sytuacje konfliktowe, w których zaangażowane są kraje będące źródłem dostaw energii, szczególnie konflikty o dużym stopniu nasilenia i nieprzewidywalne w skutkach, dotykają z reguły interesów wielu państw i jako takie powinny spotykać się ze zdecydowaną i szybką reakcją. Problem jednak w tym, że kiedy mamy do czynienia z partnerem o znaczącej pozycji w danej sprawie, reakcja powinna być zdecydowana, ale zapewniającą zachowanie mu godności7. W tym układzie polityka surowcowa FR może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwa i stabilizacji w regionie, ale zarazem może stać się powodem kryzysu gospodarczego i politycznego w samej Rosji (spadek cen ropy i gazu to mniejszy dochód do budżetu państwa hamujący wzrost gospodarczy kraju, zmniejszający PKB, obniżający wartość rubla, a zatem zwięk7 P. Soroka, Bezpieczeństwo energetyczne. Między teorią a praktyką, Warszawa 2015, s. 59. Mariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… szający inflacje). Istniejąca polityka surowcowa w stosunku do UE spowodowana jest także odradzającymi się aspiracjami FR jako jednego z największych graczy na arenie międzynarodowej w handlu gazem i ropą naftową. Rosja, jeszcze jako Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), przez wiele lat była liczącym się mocarstwem na arenie międzynarodowej, które kontrolowało znaczny obszar świata. Rozpad ZSRR, a wraz z nim bolesne przemiany przyczyniły się do kryzysu rosyjskiej mocarstwowości oraz spadku pozycji Rosji na arenie międzynarodowej. Dopiero przejęcie władzy przez Władimira Putina przyniosło dążenie do rewizji układu sił w Europie i na świecie, zmiany polityki wobec Zachodu, a polityka energetyczna stała się kluczowym narzędziem w odbudowie mocarstwowości Rosji. Z obszarem jaki obecnie zajmuje Rosja, nierozerwalnie związane są jej strefy bezpośrednich i pośrednich interesów. Stąd też nierzadko działania, które na pierwszy rzut oka dotyczą jedynie niektórych sąsiedzkich państw, w istocie odnoszą się do dużej części środowiska międzynarodowego, podobnie jak działania Rosji podejmowane na potencjalnie neutralnych obszarach nie muszą pozostawać poza zainteresowaniem innych (np. eksploracja Oceanu Arktycznego8). FR, dla której –jak się wydaje – najważniejszą rzecz stanowi przekształcenie kraju w super mocarstwo oraz utworzenie stabilnej strefy wpływów (w tym odbudowa powiązań i przejęcie kontroli nad postradzieckim obszarem poprzez stworzenie mechanizmów międzynarodowych – gospodarczych, politycznych – pozwalających utrzymywać dominującą rolę), ogromną wagę przywiązuje do rozwoju politycznych technologii i powiązanych z nimi technologii informacyjnych, służących realizacji zarówno polityki do wewnątrz, jak i na zewnątrz kraju. Rosja według ekspertów od energetyki9 w przyszłości może stać się największym na świecie eksporterem surowców energetycznych. Świadczy o tym m.in. zwiększające się z roku na rok tempo wydobycia ropy naftowej10 i przechodzenie od geopolityki do geoekonomiki. Państwa, których stabilność polityczna i ekonomiczna zależy właśnie od ceny ropy i gazu na światowych rynkach, mogą tym samym znaleźć się w niekorzystnej sytuacji. RoSzerzej M. Ilnicki, Z. Nowakowski (red.), Bezpieczeństwo, gospodarka, geopolityka. Wybrane problemy, Warszawa 2014, s. 8 i n. 9 T. Gołowanowa, Rosja największym eksporterem surowców energetycznych, http:// pl. sputniknews. com/polish.ruvr.ru/2014_01_18/Rosja-najwiekszym-eksporteremsurowcow-energetycznych/ [dostęp: 27.12.2015]. 10 D. Smyrgała, Rosja stawia na ropę – cena nie ma znaczenia, http://www. obserwatorfinansowy. pl/tematyka /makroekonomia /rosja -stawia- na-rope- cena-nie-maznaczenia/ [dostęp: 27.12.2015]. 8 Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 227 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina 228 sja na dzień dzisiejszy jest największym na świecie producentem ropy naftowej. Będąc państwem, którego gospodarka oparta jest na nieprzetworzonych surowcach energetycznych, dysponowanie złożami gazu i ropy stało się najważniejszym elementem zarówno polityki zagranicznej, jak i polityki wewnętrznej FR. Rozwój gospodarczy powiązano z promocją rosyjskich firm (także prywatnych) zajmujących się sektorem naftowym, paliwowym, w szczególności pozycji Gazpromu, Rosnieftu, Łukoilu, oraz utrzymaniem wpływu na gospodarkę państw z nią sąsiadujących. Jest to o tyle ważne, iż rosyjski sektor naftowy jest ściśle związany z elitą rządzącą tego kraju, która faktycznie sprawuje pełną kontrolę nad podmiotami działającymi na rynku energetycznym. Analizując dokumenty, w tym Strategię energetyczną Rosji do 2020 roku i Strategię energetyczną Rosji do 2030 roku11, a także wystąpienia władz, można podjąć próbę wskazania współczesnych podstawowych celów polityki zagranicznej FR. Najważniejsze z nich to: 1) umocnienie suwerenności i integralności terytorialnej, zapewnienie bezpieczeństwa i dominacji w regionie, tworzenie warunków korzystnych dla rozwoju gospodarki; 2) dążenie do destabilizacji państw powstałych po rozpadzie ZSRR poprzez destabilizację w regionie, zaangażowanie w wydarzenia na Ukrainie, aneksję Krymu, wykorzystywanie niepewnej i niestabilnej sytuacji politycznej i ekonomicznej w byłych republikach postsowieckich. Surowce energetyczne oraz dochody z ich sprzedaży stworzyły dla rządzących FR decydentów odpowiednie warunki do prowadzenia agresywnej polityki zagranicznej stosunku do Ukrainy oraz w pewnym stopniu przyczyniły się do wywołania konfliktu na wschodzie Ukrainy. Kryzys na Ukrainie ukazał też bierność Wspólnoty wobec zaburzeń importu energii. Efektem braku działań może być, tak jak w latach poprzednich, zmniejszenie dostaw gazu lub całkowite zaprzestanie ich dostarczania; 3) tworzenie alternatywnych tras przesyłowych omijających kraje, w których niepewna jest sytuacja ekonomiczna, polityczna gospodarcza, powstawanie tras umożliwiających bezpośredni dostęp do rynków unijnych, tras zmniejszających zależność od państw tranzytowych, przez które płyną rosyjskie surowce; 4) FR zamierza ograniczać także wpływy państw UE, m.in. poprzez oddziaływanie na ceny nośników energii, które mają być 11 Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, http://www.pism.pl [dostęp: 27.12.2015]. Mariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… rozpatrywane z poszczególnymi krajami zarówno produkującymi, jak i konsumującymi. Dąży także do uzależnienia niektórych części wspólnotowego rynku od swojego gazu poprzez podpisywanie indywidualnych i długoterminowych kontraktów z poszczególnymi państwami na dostawy. Kontrakty nie zapewniają bezpieczeństwa energetycznego, bezpieczeństwa dostaw i konkurencyjności, a wręcz przeciwnie mogą spowodować podzielenie się rynku wewnątrz UE; 5) zacieśnianie współpracy technologicznej, militarnej, ekonomiczno gospodarczej, a przede wszystkim współpracy energetycznej z Chinami. Podpisywanie umów zwiększających dostawy gazu oraz uniezależnianie się od jednostronnego eksportu surowców do Wspólnoty ma za zadanie zwiększenia dochodu do budżetu i zwiększenie pozycji FR na arenie międzynarodowej. Efektem podejmowanych działań ma być również narzucanie UE swoich warunków realizacji kontraktów na dostawę gazu i ropy oraz narzucanie swoich cen zakupu. Współpraca rosyjsko-chińska stanowić ma także przeciwwagę dla gospodarki amerykańskiej. Rosja próbuje również nawiązać współpracę z innymi liczącymi się na świecie państwami (gospodarkami) azjatyckimi, takimi jak Japonia czy Korea Południowa. UE i FR oddziałują wzajemnie na siebie. Unia chce za wszelką cenę utrzymywać stabilizację w Europie, natomiast Rosja chce wywierać wpływ na poszczególne państwa wspólnoty, a także na państwa byłej Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). W praktyce, uwzględniając stosowane środki i instrumenty, może to oznaczać dążenie do tworzenia własnej siły na słabości innych. Uzależnienie państw WNP od dostaw rosyjskiej ropy może sprzyjać narastaniu w nich wewnętrznej destabilizacji. Wspomniane dokumenty, Strategia energetyczna Rosji do 2020 roku i Strategia energetyczna Rosji do 2030 roku, opracowane przez Ministerstwo Energetyki Federacji Rosyjskiej we współpracy z ekspertami zrzeszonymi w Instytucie Strategii Energetycznej, w istotny sposób koncentrują się na wzroście oddziaływania i wpływu Rosji na międzynarodowe rynki zasobów energetycznych ekstensywnymi metodami (wzrost wydobycia) oraz działaniami inwestycyjnymi. Przejmowanie magazynów gazu w Europie, inwestowanie w zachodnie firmy zajmujące się wydobywaniem i dystrybucją surowców, odwoływanie się do najnowszych technologii wysokowydajnych wierceń, które umożliwiają lepsze wykorzystanie złóż, zarówno ropy, jak i gazu, oraz umożliwiają rozwój infrastruktury prawnej i instytucjonalnej. W materiałach rosyjskich podkreśla się Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 229 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina znaczenie Bałtyckiego Systemu Rurociągowego (BTS2), Ropociągu Syberia Wschodnia–Ocean Spokojny oraz gazociągów Nord Stream (w przyszłości także Nord Stream II i South Stream) jako rozbudowanych sieci przesyłowych, mających zapewnić FR bezpośredni dostęp do rynków zbytu i zwiększanie mocy przesyłowych. Budowa nowych nitek gazociągu Nord Stream II może doprowadzić do ograniczenia, a w konsekwencji do całkowitego wstrzymania dostaw rosyjskiego surowca przez Ukrainę i znacznie ograniczy tranzytową rolę, jaką pełnią państwa Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Podpisane porozumienie umożliwi Rosji realizacje celów polityki gazowej, mimo nakładanych przez Zachód sankcji gospodarczych oraz deklaracji Brukseli o zmniejszaniu zależności Wspólnoty od rosyjskiego gazu. Natomiast promowanie Gazpromu zawierającego sojusze z największymi europejskimi koncernami energetycznymi sprawi, że Rosja będzie mogła lobbować w Europie przyszłe projekty dotyczące własnej polityki energetycznej, pozyskując poparcie najbardziej liczących się gospodarczo państw Wspólnoty (np. Niemiec). Relacje UE – Rosja 230 Momentami napięte stosunki między UE a FR oraz dzielące je różnice w kwestiach politycznych, gospodarczych, kulturowych sprawiają, że zarówno Wspólnota, jak i Rosja inaczej postrzegają współpracę w kwestii bezpieczeństwa energetycznego Europy. Mimo obopólnego wprowadzania embarga i sankcji na różnego rodzaju produkty, surowce energetyczne nadal stanowią kluczowy element w polityce obydwu stron. Rozwijające się sfery gospodarcze, takie jak komunikacja, transport, przemysł i technologie wojskowe, wraz z inwestycjami w innowacyjność powodują wzrost zapotrzebowania na surowce energetyczne. Gwałtowny rozwój naukowo-technologiczny przynoszący ekspansję gospodarczą zmusza wiele państwa do zacieśniania współpracy. „Rozwój globalnego podziału pracy zmusza państwa do współdziałania, a to stawia przed nimi wymóg rozwiązywania wspólnych problemów za pomocą ponadnarodowych systemów regulacji, wkraczających głęboko w sferę stosunków i polityk wewnętrznych” 12. Wzajemna współzależność gospodarcza bardzo często stwarza zagrożenia dla sfer ekonomicznych i politycznych. UE to najpotężniejsza gospodarka świata, to także najważniejszy i najbardziej dochodowy rynek zbytu, który bez surowców naturalnych sobie nie poradzi (co roku wzrasta konsumpcja surowców w UE, a znaczna ilość członków całkowicie jest uzależniona od surowców, szczególnie gazu ziemnego). Sankcje nakładane przez 12 A. Z. Kamiński, op. cit., s. 12. Mariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… Stany Zjednoczone i UE na gospodarkę FR oraz najważniejszych przedstawicieli elit rządzących odpowiedzialnych za politykę energetyczną kraju mogą zakłócić dostawy i dostęp do importowanych paliw kopalnych. Zaistniała sytuacja wymaga od UE jako całości podejmowania zdecydowanych działań zarówno o charakterze krótkoterminowym, jak i długoterminowym. Analiza sytuacji zdaje się wskazywać, że powinny one obejmować w pierwszej kolejności: 1.stworzenie jednolitego rynku wewnętrznego UE, którego najważniejszym celem byłoby zapewnienie bezpiecznego, efektywnego i w pełni konkurencyjnego rynku na arenie międzynarodowej; 2.wypracowanie podstaw solidarności miedzy państwami członkowskimi w kwestii polityki energetycznej obejmującej likwidację rozbieżności interesów strategicznych poszczególnych państw członkowskich wynikających z uwarunko-wań ekonomicznych społecznych czy historycznych – występujących m.in. przy handlu gazem (stanowisko izolacyjne, dbałość o własne interesy, część państw opowiada się za ścisłą współpracą z FR – np. Niemcy, Austria, Francja, Holandia, budowa kolejnych nitek Nord Stream II, część opowiada się za ograniczaniem uzależnienia od surowców FR – naruszanie interesów ekonomicznych i zasad norm dyplomatycznych); 3.wypracowanie mechanizmów umożliwiających zajmowanie jednomyślnego stanowiska państw członkowskich w kluczowych dla UE kwestiach energetycznych. (brak jednomyślności w najważniejszych dla Unii sprawach energetycznych); 4.likwidacja nieprzejrzystości w powiązaniach pomiędzy konsumentami a eksporterami surowców; 5.stworzenie mechanizmów zapobiegających (neutralizujących) przerwom w dostawach spowodowanych problemami technicznymi lub anomaliami pogodowymi; 6.wspólne dążenie do usuwania przerw w dostawach spowodowanych problemami politycznymi (problemy mogące wynikać z celowej polityki najważniejszych dostawców surowców, szczególnie FR, lub konfliktów w regionalne, np. Ukraina); 7.znalezienie nowych źródeł dostaw energii łagodzących współzależność między wielkością dostaw i zapotrzebowaniem (zbyt małe dostawy surowców w stosunku do zapotrzebowania podmiotów gospodarczych); 8.uwolnienie się od zawirowań finansowych, politycznych w kwestiach inwestycji w produkcję i transport (zagrożenia Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… 231 red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina przesyłu wynikające z ryzyka związanego z transportem morskim lub ze złego funkcjonowania ropociągów). Niezbędne jest także, aby UE kreując własną politykę energetyczną, podjęła działania na rzecz bardziej efektywnego wdrażania programów w zakresie: 1. 2. 232 3. 4. 5. 6. bezpieczeństwa dostaw – wypracowanie wspólnego planu, koncepcji w stosunkach z zewnętrznymi dostawcami surowców i energii, ocena powstawania ryzyka, minimalizowanie zagrożenia w postaci braku dostaw energii dla poszczególnych krajów członkowskich (aż do sześciu państw członkowskich gaz dostarcza tylko jeden dostawca), jeden głos w sprawie zewnętrznej polityki energetycznej; stworzenia wewnętrznego rynku energii – specjalne podejście do inwestycji o znacznej wartości oddziaływujących na społeczności lokalne, konieczność budowy kompatybilnej infrastruktury energetycznej, modernizacja istniejących połączeń przesyłowych, budowa połączeń zapewniających dostęp wszystkim państwom członkowskim do sieci dystrybucyjnej, inwestowanie w nowe szlaki przesyłowe do Europy; zwiększenia efektywności w wykorzystaniu energii – wprowadzanie programów oszczędnościowych energii zarówno po stronie pozyskiwania, jak i oszczędności odbiorców indywidualnych oraz przemysłowych; zwiększenia udziału energii odnawialnej w bilansie paliwowoenergetycznym (energia wiatru, słońca, geotermalna, wykorzystanie biomasy) oraz ograniczenie emisji gazów cieplarnianych powstających w wyniku produkcji energii – tworzenie wyspecjalizowanych zespołów eksperckich poszukujących alternatywy dla istniejących źródeł, troska o bezpieczeństwo i ochronę środowiska naturalnego, promowanie nowoczesnych technologii energetyki odnawialnej i rozwiązań stosujących alternatywne źródła energii; wspólnej polityki energetycznej państw członkowskich – wykorzystanie własnych zasobów energetycznych; odpowiedniego wykorzystanie energii jądrowej w polityce energetycznej, jeżeli nastąpi taka potrzeba. Podsumowanie Działania na rzecz bezpieczeństwa energetycznego oraz plany na przyszłość muszą koncentrować się na minimalizowaniu zagroMariusz Wódka Polska – Rosja. Polityka bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej… żeń powstałych w wyniku braku dostaw surowcowych. UE musi wypracować takie mechanizmy (odpowiedni system prawny i organizacyjny możliwy do zaakceptowania przez wszystkie państwa, zwiększenie ilości dostawców), aby wszystkie kraje członkowskie niezależnie od zaistniałej sytuacji politycznej czy ekonomicznej miały możliwość w pełni zaspokoić swoje zapotrzebowania energetyczne, radząc sobie z ewentualnie powstającymi kryzysami na rynkach światowych. Polityka energetyczna musi być prowadzona w taki sposób, aby poszczególne kraje członkowskie nie ulegały wpływom FR i nie zawierały długoterminowych kontraktów obarczonych klauzulami zakazu reeksportu surowców. UE musi podejmować takie kroki, aby w przyszłości stała się samodzielnym podmiotem, mogącym kształtować rzeczywistość, silnym i wpływowym, zmierzającym do zapewnienia odpowiedniej polityki bezpieczeństwa energetycznego, wciągając Rosję w europejskie standardy oraz dbając o środowisko naturalne dla przyszłych pokoleń. To UE musi dyktować warunki w kwestiach związanych z energetyką i surowcami energetycznymi. Bibliografia Opracowania 233 Ilnicki M., Nowakowski Z. (red.), Bezpieczeństwo, gospodarka, geopolityka. Wybrane problemy, Warszawa 2014. Kamiński A.Z. (red.), Polityka bez strategii. Bezpieczeństwo Europy Środkowo-Wschodniej i Polski w perspektywie ładu globalnego, Warszawa 2008. Soroka P., Bezpieczeństwo energetyczne. Między teorią a praktyką, Warszawa 2015. Źródła internetowe Bezpieczeństwo Energetyczne. Od strategicznej idei do biznesowego rozwiązania, http://www.gaz-system. pl/fileadmin /centrum_ prasowe/wydawnictwa/pl/raport_gaz-system_pl_09_10.pdf. Gołowanowa T., Rosja największym eksporterem surowców energetycznych, http://pl. sputniknews. com/polish. ruvr.ru/ 2014_01_18/Rosja-najwiekszym-eksporterem-surowcowenergetycznych/. Kardaś S., Łoskot-Strachota A., Konkurs ofert Gazpromu: ile nowych gazociągów do Europy?, http://www.osw. waw.pl/pl/ publikacje/ analizy/ 2015-06-24/konkurs-ofert-gazpromu-ilenowych-gazociagow-do-europy. Surowce energetyczne – karta przetargowa Federacji Rosyjskiej… red. naukowa Malina Kaszuba, Mirosław Minkina Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, http://www.pism.pl. Produkcja i import energii, http://ec.europa.eu/eurostat/statisticsexplained/index.php/Energy_production_and_imports/pl. Przemówienie do Rady Europejskiej Martin Schulz Przewodniczący Parlamentu Europejskiego 19 marca 2015 r., http://www. europarl.europa.eu/the-president/en-pl/press/ press_ release_ speeches/speeches/speeches-2015/speeches-2015 march/ html/ przemowienie-do-rady-europejskiej-martin-schulz-przewodniczacyparlamentu-europejskiego-19-marca-2015-r. Smyrgała D., Rosja stawia na ropę – cena nie ma znaczenia, http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonom ia/rosja-stawia-na-rope-cena-nie-ma-znaczenia/. 234 Mariusz Wódka
