Podstawa teoretyczna do zajęć szachowych prowadzonych przez

Podstawa teoretyczna do zajęć szachowych
prowadzonych przez Akademię Gambit
Autor: Łukasz Suchowierski
Fragmenty wybrane oraz przerobione z pracy licencjackiej
„Szachy w edukacji wczesnoszkolnej. Autorski program
zajęć szachowych”
napisanej pod kierunkiem dr Barbary Dudel
w Zakładzie Pedagogiki Przedszkolnej i Wczesnoszkolnej
na Wydziale Pedagogiki i Psychologii
Uniwersytetu w Białymstoku
Data egzaminu dyplomowego: 3 lipca 2014
Spis treści:
Myślenie dzieci w młodszym wieku szkolnym .................................. 3
Istota i wybrane uwarunkowania uczenia się ..................................... 5
Znaczenie inteligencji w grze w szachy ............................................. 8
Rozwój moralny i emocjonalny dzieci ............................................. 12
Zajęcia szachowe, a podstawa programowa ..................................... 15
O szachach ogólnie ........................................................................... 17
WWW.AKADEMIA-GAMBIT.PL
2
Myślenie dzieci w młodszym wieku szkolnym
Myślenie w grze w szachy jest sprawą nadrzędną i stanowi podstawę gry. Pomimo,
iż szachiści poznają teorię otwarć szachowych, nie są w stanie nauczyć się na pamięć
wszystkich możliwych wariantów gry.
Rozpoczęcie nauki w szkole jest ważnym wydarzeniem w życiu dziecka. Z chwilą
pójścia do szkoły rozpoczyna się nauka, która przybiera formę pracy umysłowej. Nowa sytuacja
wiąże się z rozwojem procesu myślenia.
Józef Kozielecki na podstawie prac znanych psychologów zaproponował ogólną
definicję pojęcia myślenie. Według niego „myślenie to zinternalizowana czynność wytwarzania
i wyboru informacji (treści), zachodząca w zasadzie w sytuacjach problemowych.” 1 Według
Philipa G. Zimbardo „myślenie jest procesem poznawczym, w którym mózg wykorzystuje
informację ze zmysłów, emocji i pamięci do tworzenia reprezentacji umysłowych, takich jak
pojęcia, obrazy, schematy i skrypty, oraz do manipulowania nimi.” 2 Natomiast zdaniem
Wincentego Okonia myślenie to „czynność poznawania ogólnych i istotnych cech rzeczy
i zjawisk oraz stosunków między różnymi elementami rzeczywistości.”3
W literaturze psychologicznej, jak podaje Edward Nęcka, występują następujące
rodzaje myślenia:
- według Davida Berlyne: myślenie autystyczne, które nie jest ukierunkowane na cel
(fantazjowanie i myślenie o przysłowiowych niebieskich migdałach) i myślenie realistyczne,
które jest ukierunkowane na cel (odniesienie do rzeczywistości),
- według Otto Selza: myślenie realistyczne dzieli się na myślenie produktywne, którego
efektem „jest wytworzenie nowych treści intelektualnych, podczas gdy myślenie
reproduktywne sprowadza się do różnych form odtwarzania przyszłego doświadczenia”4,
- według Edwarda Nęcka: myślenie twórcze i myślenie odtwórcze (podział oparty na kryterium
społecznym),
- myślenie krytyczne – to rodzaj myślenia realistycznego, którego celem jest ocena ważnych
czynników aktywności intelektualnej.5
J. Kozielecki, Zagadnienia psychologii myślenia PWN, Warszawa 1966, s. 15.
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa
2010, s. 106.
3
W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny Wydawnictwo Akademickie ŻAK Warszawa 1998, s. 248.
4
E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza „Academica” Wydawnictwo SWPS,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 426.
5
ibidem, s. 425 – 429.
1
2
3
Okres młodszego wieku szkolnego według Jeana Piageta przypada na stadium operacji
konkretnych, czyli myślenia na konkretach. Zadania jakie stawia szkoła oraz nauczyciele
wpływają na przeobrażanie się procesów poznawczych dziecka. Stopniowo zaczyna się
pojawiać myślenie logiczne.
Według J. Piageta myślenie dziecka w wieku wczesnoszkolnym charakteryzuje się:
- przekształceniem myślenia konkretno-wyobrażeniowego w myślenie pojęciowe (inaczej
zwane abstrakcyjnym, symbolicznym lub słowno-logicznym),
które jest „samodzielną
wewnętrzną czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach
i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki”6,
- przekształcaniem się czynności opartych na spostrzeżeniach i wyobrażeniach przedmiotów w
operacje myślowe,
- zdolnością do wykonywania pierwszych odwracalnych operacji (powracaniem myślą do
punktu wyjścia),
- stopniową zdolnością do stawiania hipotez i ich weryfikacji,
- przeprowadzaniem operacji logicznych
na konkretnych przedmiotach poprzez ich
manipulację,
- lepszym rozumieniem pojęcia stałości masy, ciężaru, objętości7,
- rozwijaniem pojęć liczbowych (nauka działań na liczbach),
- rozwojem umiejętności klasyfikowania i szeregowania,
- wyzbyciem się egocentryzmu.8
Podane cechy myślenia ucznia wczesnej edukacji pozwalają mu na podjęcie, w pełni
efektywnie, procesu uczenia się gry w szachy.
L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. (w:) M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży
cz. 2 Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 607.
7
ibidem, s. 606 – 610.
8
H. R. Schaffer, Psychologia dziecka PWN, Warszawa 2005, s. 200 – 201.
6
4
Istota i wybrane uwarunkowania uczenia się
Wiedzę na temat otaczającego świata dzieci zdobywają na różne sposoby: dzięki
zmysłom (smaku, dotyku, węchu, wzroku, słuchu) oraz dzięki umysłowi, w którym zachodzą
procesy myślenia (analiza, porównywanie, klasyfikowanie). Ich sposoby uczenia się są
zupełnie inne niż dorosłych. Uczenie się to „proces, dzięki któremu doświadczenie wytwarza
trwałą zmianę w zachowaniu lub procesach umysłowych.”9 Zdaniem W. Okonia uczenie się
jest to „proces w którego toku na podstawie doświadczenia, poznania i ćwiczenia powstają
nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zamianom formy wcześniej nabyte.”10
Uczenie się dzieci w młodszym wieku szkolnym związane jest z „rozwojem uwagi
dowolnej. W sposób trwały dziecko zapamiętuje to, na co skierowana jest jego uwaga. Dlatego
organizowanie i aktywizowanie uwagi ucznia w toku nauki jest jednym z głównych czynników
rozwoju pamięci i skutecznego przyswajania wiedzy szkolnej i życiowej.”11
Początek edukacji w szkole stanowi dla ucznia nowy rodzaj działalności, co oznacza,
że musi on dostosować się do wymagań szkoły i jej systemu oraz przyswoić określoną wiedzę
i nabyć umiejętności. Pierwszo i drugoklasiści nie potrafią jeszcze samodzielnie się uczyć,
dlatego należy pokazać im w jaki sposób przyswajać wiedzę. Nie potrafią oni samodzielnie
zorganizować sobie procesu uczenia się. Dzieci z łatwością zapamiętują interesujące ich treści
oraz rozumieją sens zagadnień, jednak zdarza się, iż zapominają to, czego się nauczyli.12
Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, w początkowym etapie nauki gry w szachy
nauczyciel powinien skupić się na tym, aby dziecko jak najbardziej zainteresować
przedmiotem. Nauka gry w szachy wspiera umiejętność samodzielnej organizacji procesu
uczenia się i umiejętnego rozplanowania czasu i działań. Najczęściej przejawia się ono
domowymi treningami podejmowanymi z własnej inicjatywy dziecka. Irena Dzierzgowska za
Edgarem Dale dowodzi, że najbardziej efektywną metodą nauczania są metody aktywizujące.13
„Metody aktywizujące to taki sposób nauczania, w którym nauczyciel nie przekazuje dzieciom
gotowej wiedzy, lecz stwarza warunki do samodzielnego uczenia się.”14 Nauka poprzez
działanie
pozwala
zdobyć
przydatne
umiejętności
i
rozwinąć
zmysł
twórczy
9
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 2, PWN, Warszawa
2010, s. 116.
10
W. Okoń, Nowy Słownik Pedagogiczny Wydawnictwo Akademickie ŻAK Warszawa 1998, s. 416.
11
L. Wołoszynowa, Młodszy wiek szkolny. (w:) M. Żebrowska (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży
cz. 2 Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 581.
12
ibidem, s. 583 - 584.
13
I. Dzierzgowska, Jak uczyć metodami aktywnymi Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2005, s. 11.
14
ibidem, s. 9.
5
w sposób interesujący zarówno dla uczniów jak i nauczyciela.15 Wcześniej wspomniany
E. Dale stworzył Cone of Experience (stożek zapamiętywania). Schemat stożka
zapamiętywania prezentuje przybliżony poziom efektywności nauczania poszczególnymi
metodami:
Rys. 1. Stożek zapamiętywania (tłumaczenie) 16
Według schematu E. Dale najbardziej wartościowymi metodami nauczania jest
samodzielne doświadczanie i przeżywanie czyli efekt zastosowania metod aktywizujących.
Mając na uwadze fakt, iż dziecko grając w szachy samo tworzy partie i sytuację na szachownicy
poprzez działanie i przeżywanie (emocji) można sklasyfikować szachy do metod
aktywizujących, których istotą jest aktywizacja myślenia. Pracując metodami aktywizującymi
rozwijają się u uczniów różne rodzaje zdolności.
15
ibidem, s. 11.
Heidi Milia Anderson, artykuł Dale’s Cone of Experience, za Dale, Edgar. Audio-Visual Methods in
Teaching, 3rd ed., Holt, Rinehart & Winston, New York, 1969, s. 108.
http://www.etsu.edu/uged/etsu1000/documents/Dales_Cone_of_Experience.pdf [06.04.2014r.]
16
6
Uczenie się w koncepcji socjokulturowej według Lwa S. Wygotskiego jest aktywnością,
w której zaangażowani są uczeń i nauczyciel. Ewa Filipak analizując podejście
L. S. Wygotskiego do uczenia się, przyjmuje, że uczenie się jest:
- aktywnością ucznia i nauczyciela w strefie rozwoju,
- zmianą w relacjach umysł-świat,
- procesem społecznym,
- jest mediowaniem znaczeń (a w konsekwencji przyjęciem specyficznych strategii nauczania
i uczenia się tj. budowanie rusztowania i upośredniane uczenie),
- procesem opanowania narzędzi kulturowych, wśród których specyficzną rolę pełni język
i umiejętności korzystania z niego.17
E. Filipiak, Z Wygotskim i Brunerem w tle, słownik pojęć kluczowych Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza
Wielkiego, Bydgoszcz 2011, s. 31.
17
7
Znaczenie inteligencji w grze w szachy
Według współczesnego podejścia psychologicznego nie da się zmierzyć inteligencji
testem, ponieważ test nie sprawdza w pełni wszystkich rodzajów inteligencji człowieka.
Amerykański psycholog, profesor neurologii Howard Gardner dokonał podziału zdolności
i predyspozycji i dowiódł, iż w każdym człowieku istnieją inteligencje wielorakie. Howard
Gardner opisuje, że „w klasycznym ujęciu psychometrycznym inteligencję definiuje się
operacyjnie, jako zdolność rozwiązywania zadań wchodzących w zakres testów inteligencji.”18,
natomiast według jego koncepcji inteligencja „jest wynikającą z ludzkiej biologii i psychologii
zdolnością przetwarzania pewnego rodzaju informacji.”19
Teoria ta zakłada, iż istnieje osiem rodzajów inteligencji (ale wciąż mogą zostać
rozpoznane nowe):
- inteligencja muzyczna - przejawia się szczególną wrażliwością na dźwięki i talentem
muzycznym. Dźwięki stanowią dla ludzi szczególnie obdarzonych inteligencją muzyczną
kluczową formę wyrażania siebie.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Yehudi Menuhin;
- inteligencja kinestetyczna (cielesna) – przejawia się szczególną potrzebą ruchu wykorzystując
własne ciało do udziału w grze (jak w sporcie), wyrażania emocji (jak w tańcu) lub wytwarzania
nowego produktu.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Babe Ruth;
- inteligencja matematyczno-logiczna - jej przejawem jest szybkie rozwiązywanie problemów,
tworzenie wielu hipotez (mimo wielu zmiennych), które są oceniane, przyjmowane lub
wyrzucane. Utalentowane jednostki sprawnie wykonują wszelkiego rodzaju obliczenia.
Przejawem jest też doskonałe rozumowanie.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Barbara McClintock;
- inteligencja językowa - przejawia się płynną mową, rozumieniem tekstu i bogatym
słownictwem. Ludzie obdarzeni tą inteligencją sprawnie się komunikują w mowie i piśmie.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): T.S. Eliot;
- inteligencja przestrzenna (wizualna) – przejawia się preferowaniem myślenia obrazami oraz
operacjami przestrzenno-wyobrażeniowymi. Ludzie z tą inteligencją posiadają świetną
pamięcią wzrokową i orientacje.
H. Gardner, Inteligencje wielorakie, nowe horyzonty w teorii i praktyce Wydawnicto „Laurum”, Warszawa
2009, s. 17.
19
ibidem, s. 18.
18
8
Przykładowa grupa przedstawicieli (według H. Gardnera): nawigatorzy z archipelagu Wysp
Karoliny (bez instrumentów nawigacyjnych orientują się na morzu);
- inteligencja interpersonalna - przejawia się w zdolnością komunikacji z ludźmi i rozumienia
innych ludzi (ich uczuć, intencji i stanów psychicznych i emocjonalnych).
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Anne Sullivan;
- inteligencja intrapersonalna – ściśle związana z inteligencja duchową (wiara) i inteligencją
egzystencjonalną (filozofia, sens istnienia), przejawia się rozumieniem samego siebie i życiem
w zgodzie z sobą.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Virginia Woolf;
- inteligencja przyrodnicza – jej przejawem jest zainteresowanie naturą i otoczeniem człowieka,
rozumieniem świata fauny i flory oraz zjawisk.
Przykładowy przedstawiciel (według H. Gardnera): Karol Darwin.20
Howard Gardner na przykładzie szachów ilustruje możliwości rozwoju inteligencji
matematyczno-logicznej i wizualno-przestrzennej.21 Dzieje się tak, jak podkreśla autor,
poprzez obliczenia i przewidywanie ruchów w pamięci używając symboli abstrakcyjnych
(bierek szachowych). Szachy dodatkowo mogą wspierać rozwój:
- inteligencji kinestetycznej poprzez wykorzystywanie ciała do wyrażania emocji, udziału
w grze i rozwojowi motorycznemu,
- inteligencji językowej poprzez nabywanie umiejętności rozumienia czytanego tekstu,
- inteligencji interpersonalnej poprzez nawiązywanie i utrzymywanie dobrych relacji z innymi
ludźmi (dzieci nieśmiałe widząc, że pozostali członkowie grupy też popełniają błędy stają się
bardziej otwarte oraz dzieci, zwłaszcza nadpobudliwe wyciszają się oraz uczą się szacunku dla
przeciwnika i gry fair play22),
- inteligencji intrapersonalnej poprzez poznanie swoich możliwości i ograniczeń, jak rozwijanie
intuicji, koncentracji i poznanie własnych reakcji na niepowodzenia i sytuacje nietypowe.
Inny amerykański psycholog Robert Sternberg stworzył triarchiczą teorię inteligencji,
która również popiera współczesne rozumienie inteligencji. Robert Sternberg wyróżnił trzy
rodzaje inteligencji (stąd nazwa triarchiczna):
- inteligencja analityczna – rozumiana także jako inteligencja logiczna, zdolność rozumowania,
która jest zdolnością mierzoną przez większość testów. Philip G. Zimbardo za R. Sternbergiem
20
ibidem, s. 20-37.
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ [06.04.2014r.]
22
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (wsparcie terapii i rozwój intelektualny)
[06.04.2014r.]
21
9
wyjaśnia iż „inteligencja analityczna to inaczej zdolność analizowania problemów
i znajdowania poprawnych odpowiedzi”23,
- inteligencja praktyczna – rozumiana jako zdolność do radzenia sobie ze środowiskiem, bez
konieczności posiadania dużej wiedzy książkowej (potocznie spryt życiowy),
- inteligencja twórcza – asystuje ludziom przy tworzeniu nowych idei, pomaga spostrzegać
nowe zależności między pojęciami.24
Według teorii Sternberga wyróżnione inteligencje są względnie niezależne od
pozostałych, więc zdolności jednostki w jednym z trzech obszarów nie musi kolidować
z pozostałymi obszarami, ponieważ każdy z nich reprezentuje inny wymiar ludzkich
sprawności.25 Człowiek grając w szachy z drugim człowiekiem wykorzystuje potencjał
z wszystkich trzech wyżej wymienionych inteligencji, tym samym wspiera ich rozwój (gra
w szachy jako ćwiczenie). Grając z prawie nieomylnym programem komputerowym nie
występuje aspekt środowiskowy, gdyż, aby nie przegrać z maszyną każdy wykonany ruch musi
być najlepszy. Grając z człowiekiem, na partię wpływa aspekt psychologiczny i fakt, iż nikt nie
jest nieomylny i nawet na najwyższym poziomie nie zawsze lepiej analizujący gracz wygrywa.
Najdłużej posiadający tytuł mistrza świata (1894-1920) Emanuel Lasker wygrywał wiele partii
wykorzystując aspekt środowiskowo-psychologiczny. „Wspomniany Lasker w latach
dwudziestych grał partię z młodym rosyjskim mistrzem. Partia przebiegała pod dyktando
młodzieńca. Do momentu, gdy stary mistrz nie poświęcił hetmana za mało konkretną
rekompensatę. Późniejsze analizy nie pozostawiły wątpliwości: Lasker miał po dokonaniu
ofiary pozycję bliską przegranej. Sam zainteresowany dość prosto wytłumaczył swoją decyzję.
Zwrócił uwagę, że w poprzednich partiach jego młody przeciwnik pokonał ówczesnego mistrza
świata Jose Raula Capablancę. Tak więc, szansa pokonania w jednym turnieju byłego
i obecnego mistrza świata, zdaniem Laskera, była dla młodego mistrza dużym obciążeniem.
Lasker ocenił, jak się okazało trafnie, że jego przeciwnik nie wytrzyma psychicznie.”26
W szachach jest 20 możliwości rozpoczęcia partii (8 pionów po 2 opcje i 2 skoczki po
2 opcje) i 20 możliwych odpowiedzi, daje to 400 (20x20) różniących się od siebie możliwych
sytuacji. Każdy kolejny ruch pomnaża liczbę opcji, po zaledwie 6 wykonanych posunięciach
23
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa
2010, s. 156.
24
ibidem, s. 156-157.
25
ibidem, s. 157.
26
G. Kasparow Jak życie naśladuje szachy Fijorr Publishing, Warszawa 2009, s. 10
10
powstaje aż „119.060.324”27 możliwych wariantów. Gracz podejmuje decyzję jaki ruch
wykona, pomimo, że nie jest w stanie przeliczyć wszystkich wariantów. Wykorzystując
inteligencję analityczną zawodnik analizuje powstałą pozycję, jej aspekty strategiczne
i wybiega na przód licząc warianty jakie mogą powstać. Znajdując się w nowej sytuacji gracz
tworzy na szachownicy nowe pomysły bazując na wiedzy teoretycznej, jaką zdobył dotychczas,
wykorzystując przy tym inteligencję twórczą. Konsekwencje swoich decyzji zawodnik ponosi
na bieżąco, ponieważ widząc odpowiedź przeciwnika ocenia czy wcześniej wykonany ruch był
dobry czy słaby. Analogicznie każdy wykonany przez zawodnika ruch stanowi kryterium oceny
dla rywala (ostateczną oceną jest wynik partii).
Praca zbiorowa pod redakcją T. Pintal Potęga możliwości szachów, (Paweł z Krakowa: Szachy i matematyka –
najciekawsze zagadnienia: ciekawostki, łamigłówki i zadania) s. 11
http://www.beginnerchess.cba.pl/ksiazka1.php [06.04.2014r.]
27
11
Rozwój moralny i emocjonalny dzieci
Rozwój moralny i społeczny człowieka, według Lawrence Kohlberga jest zmienny
i przebiega etapami. Można określić stopień rozwoju moralnego człowieka na którym właśnie
się znajduje. Lawrence Kohlberg skupił uwagę na rozumowaniu jednostki w sytuacji
rozwiązywania problemów moralnych (dylematów). Według teorii L. Kohlberga w procesie
rozwoju moralnego człowieka można wskazać trzy poziomy: przedkonwencjonalny,
konwencjonalny i postkonwencjonalny, jednak nie każdy dochodzi do ostatniego poziomu.28
„Stadia rozwoju moralnego według L. Kohlberga:
Tab.2. Stadia rozwoju moralnego człowieka wg koncepcji L. Kohlberga 29
Poziom I – przedkonwencjonalny
Stadium 1:
Reguły są przestrzegane w celu uniknięcia kary, a skutki
Kary i posłuszeństwa
czynności określają jej wartość. Punkt widzenia innych
i ich dobro nie są brane pod uwagę – dziecko jest
egocentryczne.
Stadium 2:
Działanie „dobre” to takie działanie, które ma na celu
Relatywizmu instrumentalnego
dobro własne, a nie innych. Potrzeby innych są
uwzględniane, o ile rezultat działania jest korzystny z
punktu widzenia własnego dobra.
Poziom II – konwencjonalny
Stadium 3:
Czynność jest oceniana jako dobra albo zła ze względu
„Dobrego chłopca/dziewczyny”
na
intencje
jednostki.
Cenione
są
społecznie
akceptowane standardy zachowania; ważne jest aby
„być dobrym”.
Stadium 4:
Pojawia się głęboki szacunek dla autorytetów oraz
Prawa i porządku
przekonanie,
że
reguły
społeczne
muszą
być
przestrzegane. Zwraca się uwagę nie tylko na motywy
działania jednostki, ale również na punkt widzenia
systemu społecznego.
Poziom III – Postkonwencjonalny albo zasad moralnych
28
29
J. Kozielecki Koncepcje psychologiczne człowieka Wydawnictwo Akademickie „żak”, Warszawa 1998, s. 92
ibidem, s. 93
12
Stadium 5:
To, co jest słuszne, zależy od opinii większości w danej
Umowy społecznej i legalizmu
grupie społecznej. „Jak najwięcej dobra dla jak
największej
liczby ludzi”
to
generalna
zasada.
Świadomość, że czasami moralny i prawny punkt
widzenia mogą pozostać w konflikcie.
Stadium 6:
Regulatorem zachowania są wybrane przez jednostkę
Uniwersalnych zasad rozumienia
zasady etyczne: równość praw każdej jednostki oraz
szacunek dla jej godności mają najwyższe znaczenie.
Gdy obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi
zasadami, człowiek postępuje zgodnie z tymi drugimi.”
Rezultatem końcowym rozwoju moralności jest człowiek dojrzały z poczuciem dobra
i sprawiedliwości. Logika rozwoju wskazuje, że żadnego z etapów (stadiów) nie można
pominąć, ale nie wskazuje jaki czas, ma trwać w każdym człowieku. Ogólnie Kohlberg
przyjmuje, że w rozwoju człowieku poziom pierwszy obejmuje przedszkole i młodszy wiek
szkolny, zachowania i reakcje opisujące poziom drugi dotyczą młodzieży 13-16-letniej,
a poziom trzeci ludzi powyżej 16 roku życia.30
Emocje i rywalizacja towarzyszące podczas gry w szachy są takie same, jak w każdej
innej dziedzinie sportu. Dodatkowo szachy mogą budować poczucie sprawiedliwości, gdyż są
grą stuprocentowo informacyjną (obaj gracze przez cały czas wiedzą o wszystkim co dzieje się
w grze). Słabego ruchu nie można wytłumaczyć złą pogodą. „Jeśli przegraliśmy, to tylko
dlatego, że pokonał nas inny gracz.”31 Nie ma kolegów z zespołu, którym można byłoby podać
piłkę lub zrzucić na nich winę. Nie można liczyć na dobrą kartę ani szczęśliwie wylosowane
kości
w
grze.32
„Szachy
są
dyscypliną
korelującą
humanistyczną
fantazję
z umiejętnościami matematycznymi i kształceniem pozytywnych postaw społecznych
i emocjonalnych.”33 Królewska gra może wspierać rozwój cierpliwości, opanowania
i determinacji, co pomaga z radzeniem sobie ze stresem i działaniem pod presją. „Gra
w szachy uczy zdrowej rywalizacji, postępowania według zasad fair play i szacunku wobec
przeciwnika.”34 „Zawodnikom nie wolno podejmować żadnych działań przyczyniających się
do tworzenia złej reputacji grze w szachy.”35 Każdy zawodnik musi przestrzegać zasady
30
ibidem, s. 92-93
G. Kasparow Jak życie naśladuje szachy Fijorr Publishing, Warszawa 2009, s. 206.
32
ibidem, s. 206
33
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (rozwój intelektualny) [06.04.2014r.].
34
Edukacja przez Szachy w Szkole, http://szachywszkole.pl/ (rozwój intelektualny) [06.04.2014r.].
35
KODEKS SZACHOWY Stan prawny przepisów FIDE i PZSzach r. (Aktualne przepisy FIDE) ARTYKUŁ
12. ZACHOWANIE ZAWODNIKÓW http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=4&idm2=125 [06.04.2014r.].
31
13
kodeksu szachowego i zasady fair play. „Zawodnicy są zobowiązani do sportowego
zachowania wobec przeciwników, sędziów, organizatorów i publiczności. Nie wolno im
w żaden sposób przeszkadzać przeciwnikom w trakcie gry. Wszystkie kontrowersyjne
problemy powinny być, w miarę możliwości, załatwiane polubownie, w duchu fair play i motta
FIDE - GENS UNA SUMUS.”36
KODEKS SZACHOWY Stan prawny przepisów FIDE i PZSzach (B05; 7. Prawa i obowiązki zawodników)
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=4&idm2=125 [06.04.2014r.].
36
14
Zajęcia szachowe, a podstawa programowa
Obowiązująca podstawa programowa z dnia 27 sierpnia 2012 r. zawarta
w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół kładzie
szczególny nacisk na samodzielność myślenia oraz umiejętności matematyczne uczniów.
Jednym z zadań szkoły jest „podjęcie działań mających na celu zindywidualizowane
wspomaganie rozwoju każdego ucznia, w tym również w zakresie rozwoju:
- czynności umysłowych ważnych dla uczenia się matematyki,
- dyscypliny poznawczej,
- zdolności koncentracji,
- wyobraźni przestrzennej,
- czemu skutecznie sprzyja nauka gry w szachy jako metoda rozwijania logicznego myślenia.”37
Podstawa programowa nie zawiera obszaru dotyczącego szachów, ale pozwala na
rozwój umiejętności ucznia różnymi metodami, pośród których mogłyby znaleźć się szachy.
Według podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej Lilii Jaroń, szachy mogą
wspomagać dzieci w rozwoju umysłowym oraz kształtowaniu wiadomości i umiejętności
matematycznych takich jak: ustalanie równoliczności, układanie i klasyfikacja obiektów oraz
kształtowanie rozumnego i konsekwentnego zachowania się w sytuacjach trudnych
i wymagających wysiłku intelektualnego. Zajęcia szachowe, tak jak każde działanie w szkole,
muszą mieć na uwadze, że zgodnie z podstawą programową zadaniem szkoły wobec uczniów
pierwszego etapu edukacji jest:
„1) realizowanie programu nauczania skoncentrowanego na dziecku, na jego
indywidualnym tempie rozwoju i możliwościach uczenia się;
2) respektowanie trójpodmiotowości oddziaływań wychowawczych i kształcących:
uczeń-szkoła-dom rodzinny;
3) rozwijanie predyspozycji i zdolności poznawczych dziecka;
4) kształtowanie u dziecka pozytywnego stosunku do nauki oraz rozwijanie ciekawości
w poznawaniu otaczającego świata i w dążeniu do prawdy;
5) poszanowanie godności dziecka; zapewnienie dziecku przyjaznych, bezpiecznych
i zdrowych warunków do nauki i zabawy, działania indywidualnego i zespołowego,
Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej (z upoważnienia ministra) na
interpelację nr 11794 w sprawie upowszechnienia nauki gry w szachy w szkołach Warszawa, dnia 13
października 2009 r., http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/7892813F [06.04.2014r.].
37
15
rozwijania samodzielności oraz odpowiedzialności za siebie i najbliższe otoczenie,
ekspresji plastycznej, muzycznej i ruchowej, aktywności badawczej, a także
działalności twórczej;
6) wyposażenie dziecka w umiejętność czytania i pisania, w wiadomości i sprawności
matematyczne potrzebne w sytuacjach życiowych i szkolnych oraz przy rozwiązywaniu
problemów;
7) dbałość o to, aby dziecko mogło nabywać wiedzę i umiejętności potrzebne do
rozumienia świata, w tym zagwarantowanie mu dostępu do różnych źródeł informacji
i możliwości korzystania z nich;
8) sprzyjanie rozwojowi cech osobowości dziecka koniecznych do aktywnego
i etycznego uczestnictwa w życiu społecznym.”38
Ponadto rozporządzenie MEN zaleca, aby szkoła posiadała dobrze wyposażoną
bibliotekę, co obliguje placówki, posiadające w ofercie edukacyjnej zajęcia szachowe do
zaopatrzenia czytelni w literaturę o tematyce szachowej. Dzieci, które lubią szachy i chętnie
sięgają po nie w domu, na przerwie czy w świetlicy będą miały możliwość do samodzielnego
znajdowania wiedzy dzięki różnym czasopismom, książkom, podręcznikom i multimediom
o tematyce szachowej znajdujących się w bibliotece szkolnej. Szkoła powinna przygotowywać
„uczniów do życia w społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele powinni stwarzać uczniom
warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystywania
informacji z różnych źródeł, z zastosowaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych, na
zajęciach z różnych przedmiotów.”39 W związku z powyższym „nauczyciele wszystkich
przedmiotów powinni odwoływać się do zasobów biblioteki szkolnej i współpracować z
nauczycielami bibliotekarzami w celu wszechstronnego przygotowania uczniów do
samokształcenia i świadomego wyszukiwania, selekcjonowania i
wykorzystywania
informacji.”40
38
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 30 sierpnia 2012 r. Poz. 977
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,
Cele kształcenia – wymagania ogólne, http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2012/977/1 [06.04.2014r.].
39
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 30 sierpnia 2012 r. Poz. 977
ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół,
http://dziennikustaw.gov.pl/DU/2012/977/1 [06.04.2014r.].
40
Ibidem.
16
O szachach ogólnie
Popularność loterii i kasyn, w których szanse na wygrane są bardzo małe, pokazuje, że
ludzkie myślenie nie zawsze jest czysto logiczne, a raczej psychologiczne i emocjonalne, co
ma pewne zalety. Odstępstwa od logiki pozwalają na fantazjowanie, reagowanie emocjonalne
i tworzenie nowych idei. Człowiek nie jest w stanie przewidzieć wielu wydarzeń i świadomie
przemyśleć wszystkich wariantów, jakie może w życiu obrać, zwłaszcza dlatego, że nie posiada
informacji całkowitej. Gatunek ludzki nie jest w stanie funkcjonować jak kalkulator czy
komputer, jednakże posiada zdolność rozumowania. To właśnie ludzie wymyślili wszelkie
maszyny. Psychologia myślenia głosi, że nie należy się spodziewać, że ludzie będą zawsze
zachowywać się w sposób czysto logiczny, czy że trafna ocena będzie oparta na samym
rozumie, ale że zdolność myślenia w sposób psychologiczny wzmacnia umiejętność
rozwiązywania problemów. Osoby, które potrafią skutecznie myśleć, nie tylko posiadają
odpowiedni repertuar strategii, ale także wiedzą jak unikać powszechnych przeszkód
w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji.41 Tymi samymi słowami można by
scharakteryzować arcymistrza szachowego podczas rozgrywania partii, z tą różnicą, że szachy
są grą z informacją zupełną.
Szachy, jako sport umysłowy, zdobywają w ostatnich latach coraz większą popularność.
Ludzie doceniają nie tylko walory sportowe, ale przede wszystkim edukacyjne. Według
fundacji „Szachowa polonia” najczęściej spotykane opinie psychologów (m.in. P. G.
Zimbardo) na temat znaczenia szachów w wychowywaniu młodzieży podkreślają, że „szachy
odgrywają istotną rolę w nabywaniu i kształtowaniu wielu umiejętności wykorzystywanych
przez człowieka w ciągu całego życia.”42 Nauczanie szachów w szkołach może wszechstronnie
wpływać na rozwój uczniów. Dzieci grające w szachy doskonalą swój umysł, pomimo,
iż traktują je przede wszystkim jako zabawę. Szachy mogą wpływać na rozwój psychiczny
i intelektualny dziecka na następujących płaszczyznach:
„- Rozwój zainteresowań - dziecko poznaje nową dyscyplinę, której istotą jest samodzielne,
logiczne rozumowanie, łączące poszczególne elementy wiedzy w jedną harmonijną całość;
- Aktywność twórcza - specyfika gry w szachy wyklucza odtwórcze traktowanie tego
zagadnienia. Wszelkie próby bezmyślnego naśladownictwa skazane są na niepowodzenie.
41
P. G. Zimbardo, R. L. Johnson, Vivian McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje Tom 3, PWN, Warszawa
2010, s. 119.
42
J. Macieja, T. Polak Szczególne znaczenie szachów w wychowywaniu młodzieży i przezwyciężaniu tzw.
dystansu społecznego w opinii socjologów i doświadczeniach Fundacji.
http://www.poloniachess.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=632&Itemid=99 [06.04.2014r.].
17
Dziecko samo kreuje wydarzenia na szachownicy i ponosi za nie odpowiedzialność. Dobra
partia szachowa jest dziełem sztuki;
- Rozwijanie pamięci i uwagi - główną umiejętnością w szachach jest zdolność zreasumowania
każdej pozycji w sposób dynamiczny, w kategoriach najważniejszych jej elementów. Cała
szachownica zostaje ukształtowana w przestrzenno-czasową postać, czyli wzorzec.
Towarzyszy temu rozwój wyobraźni wzrokowej i koncentracji;
- Myślenie logiczno-wyobrażeniowe - ludzie myślą czasami za pomocą wyobrażeń, które są
obrazami psychicznymi rzeczywistych doznań zmysłowych i ten właśnie rodzaj myślenia gra
szachowa rozwija najpełniej;
- Rozwój pozytywnych sfer osobowości - szachy wykształcają poczucie obiektywizmu,
uznawanie prawd innych ludzi, uczą tolerancji i reakcji na niepowodzenia;
- Konsekwencja i wytrwałość w działaniu - dzieci mające styczność z szachami, zupełnie
inaczej podchodzą do porażek. Zazwyczaj ponownie starają się rozwiązać określony problem
i czynią to aż do skutku, podczas gdy ich rówieśnicy bądź rezygnują z wykonania zadania, bądź
też obniżają sobie skalę trudności;
- Aspekty wychowawcze - można je rozpatrywać w kategoriach kary i nagrody. Czymże innym
jak nie karą jest przegrana? W dodatku wymierzona natychmiast i adekwatnie do czynu. To
samo można powiedzieć o nagrodzie, jaką bez wątpienia jest dla młodego człowieka
zwycięstwo, osiągnięte dzięki sile własnego umysłu.”43
Szachy, zaliczane do sportów umysłowych, mają wiele walorów edukacyjnych.
Parlament Unii Europejskiej doceniając wartość tej dyscypliny sportowej, chce wprowadzić
szachy do systemu oświaty państw członkowskich. W Oświadczeniu Parlamentu
Europejskiego zapisano, że szachy:
- są sportem umysłowym dostępnym dla osób z każdej grupy społecznej,
- mogą przyczynić się do rozwoju społecznego jednostki jak i do osiągnięcia integracji
społecznej ogółu,
- mogą poprawić koncentracje dziecka bez względu na jego wiek,
- mogą przyczynić się do zwiększenia cierpliwości i wytrwałości,
- mogą rozwinąć twórczość, intuicję i umiejętność podejmowania decyzji,
- ćwiczą pamięć oraz umiejętności analitycznego myślenia.
43
Ibidem.
18
Inicjatywa Parlamentu Europejskiego wzywa państwa członkowskie, by dążyły do
wprowadzenia do systemów oświaty państw członkowskich programu „Szachy w szkole”.44
W myśl niniejszej ustawy nie ma potrzeby zdobywania kwalifikacji trenera lub
instruktora szachowego, gdyż od dnia 23 sierpnia 2013 roku „trenerem lub instruktorem sportu
w sportach, w których działają polskie związki sportowe, może być osoba, która:
1)
ukończyła 18 lat;
2)
posiada co najmniej wykształcenie średnie;
3)
posiada wiedzę, doświadczenie i umiejętności niezbędne do wykonywania
zadań trenera lub instruktora sportu;
4)
nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo, o którym
mowa w art. 46–50, lub określone w rozdziale XIX, XXIII, z wyjątkiem art. 192 i art. 193,
rozdziale XXV i XXVI ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz.
553, z późn. zm.40)).”45
W związku z powyższym, aby zagwarantować odpowiednią kadrę szkoleniową dla
pracodawców i wiedzę na temat szachów dla pedagogów, Polski Związek Szachowy
przeprowadza liczne kursy dające możliwość zdobycia certyfikatu lub licencji instruktora,
trenera szachów. Jednak, w myśl podanych wyżej przepisów, aby prowadzić zajęcia szachowe
w szkole nie ma konieczności zdobywania takiego dokumentu.46 Istnieje jedynie obowiązek
posiadania wykształcenia pedagogicznego, uprawniającego do pracy z dziećmi.
Oświadczenie Parlamentu Europejskiego z dnia 15 marca 2012 r. w sprawie wprowadzenia do systemów
oświaty w Unii Europejskiej programu „Szachy w szkole”
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-20120097&format=XML&language=PL [06.04.2014r.].
45
DZIENNIK USTAW RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Warszawa, dnia 23 lipca 2013 r. Poz. 829
USTAWA z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów Art. 25.
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20130000829 [06.04.2014r.].
46
KOMUNIKAT W SPRAWIE KURSU INSTRUKTORÓW SPORTU W SZACHACH z certyfikatem
Polskiego Związku Szachowego, Suwałki 06 – 15.08.2013
http://www.pzszach.org.pl/index.php?idm=1&idm2=183&id=145 [06.04.2014r.].
44
19