docprogram opieki nad zabytkami dla
download 
Reklamacja Transkrypt
program opieki nad zabytkami dla
PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINYCZERWONAK NA LATA 2012-2015 CZERWONAK 2011 SPIS TREŚCI str. 1. Wstęp 1.1. Położenie i krótka charakterystyka gminy………………………………5 1.2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami………...8 1.3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami……………………………………………………………...9 2. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego 2.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa……………………………....10 2.1.1 Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego…………………….10 2.1.2. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego………………………………………………………….12 2.1.3. Inne dokumenty o zasięgu województwa, których problematyka związana jest z dziedzictwem kulturowym…………………………...16 2.2. Program opieki nad zabytkami powiatu poznańskiego na lata 2008-2011………………………………………………………………. 17 2.3. Powiatowy Konserwator Zabytków …………………………………..18 3. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 3.1. Obiekty zabytkowe nieruchome o najwyższym znaczeniu dla gminy wpisane do rejestru zabytków………………………………………….19 3.2. Wykaz obiektów zabytkowych nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków…………………………………………20 3.3. Zespoły najcenniejszych zabytków ruchomych na terenie gminy….28 3.4. Krajobraz kulturowy – obszarowe wpisy do rejestru zabytków (układy urbanistyczne, parki kulturowe, parki krajobrazowe)………28 3.5. Zabytki archeologiczne…………………………………………………29 3.5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy…………………………………………………………..29 3.5.2. Wykaz stanowisk o własnej formie krajobrazowej………………….29 3.5.3. Zestawienie liczbowe stanowisk archeologicznych zewidencjonowanych i wpisanych do rejestru zabytków, łącznie z ich funkcją oraz krótką analizą chronologiczną (opis koncentracji stanowisk 2 archeologicznych – uwarunkowania fizjograficzne)………………..29 4. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego 4.1. Stan zachowania i obszary największego zagrożenia zabytków…31 4.1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków………………………………………………………………..31 4.1.2. Stan zachowania zabytków ruchomych……………………………..36 4.1.3. Stan zachowania zabytków archeologicznych oraz istotne zagrożenia dla zabytków archeologicznych…………………………37 4.1.4. Obszary największego zagrożenia dla zabytków w gminie……….38 4.2. Uwarunkowania wynikające z Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Czerwonak………………………………………………………………41 4.3. Uwarunkowania wynikające z Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Czerwonak………………………………………………………42 4.4. Uwarunkowania wynikające ze Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy …………………………..42 4.5. Uwarunkowania wynikające z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy……………………………………………………44 4.6. Uwarunkowania wynikające z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej………………………………………………………………48 5. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz inne określone przez gminę)………………………………………49 6. Kierunki działań dla realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 6.1. Gminna ewidencja zabytków…………………………………………..50 6.1.1. Sporządzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych…………50 6.1.2. Sporządzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych……..50 6.1.3. Inwentaryzacja obiektów tzw. małej architektury…………………….51 6.2. Edukacja i promocja w zakresie ochrony zabytków…………………51 6.3. Działania zmierzające do poprawy stanu zachowania dziedzictwa kulturowego……………………………………………………………...52 6.4. Określenie zasobów zabytkowych, które można wykorzystać dla tworzenia np. tras turystycznych, ścieżek dydaktycznych, organizacji 3 festynów……………………………………………………………………53 6.5. Określenie sposobu realizacji poszczególnych celów gminnego programu opieki nad zabytkami…………………………………………56 7. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami…………………………………………………………………...57 8. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami...59 9. Niektóre zewnętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami ……………………………………………………..59 4 1. Wstęp 1.1. Gmina Położenie i krótka charakterystyka gminy Czerwonak jest gminą wiejską położoną w powiecie poznańskim, w obrębie aglomeracji poznańskiej – po północnej stronie, w województwie wielkopolskim. Powierzchnia gminy zajmuje obszar 82,2 km², co stanowi 4,33 % powierzchni powiatu. Użytki rolne stanowią 42,9 % powierzchni gminy, natomiast ok. 42 % ogólnej powierzchni gminy to tereny leśne i zadrzewione, skupione głównie w Parku Krajobrazowym „Puszcza Zielonka”. Gmina ma dobrze rozwinięty przemysł, spełnia też funkcję turystyczno-rekreacyjną. Zachodnią granicę gminy wyznacza rzeka Warta, a od wschodu rozciągają się tereny Parku Krajobrazowego „Puszcza Zielonka”, którego 34,4 % powierzchni znajduje się na terenie gminy. Gminę Czerwonak spośród gmin wiejskich wyróżniają wysoki stopień urbanizacji oraz średnia gęstość zaludnienia wynosząca 301 osób/ km². Według stanu z 30 września 2011 r. gminę zamieszkiwało 24.952 osób. Na strukturę osadniczą składa się 11 sołectw, które obejmują 17 wsi i 3 osiedla. Najwięcej mieszkańców -11.405 - posiadają Koziegłowy, które są drugą co do liczby ludności wsią w Polsce, Czerwonak zamieszkuje 5.661 osób. Najmniej mieszkańców mają wsie Szlachęcin – 35 i Ludwikowo tylko 7 osób. Gmina Czerwonak sąsiaduje: • od południa - z miastem Poznań, • od zachodu - z gminą Suchy Las, • od północy - z gminą Murowana Goślina, • od wschodu - gminami Pobiedziska i Swarzędz. Jednostki osadnicze gminy łączy sieć dróg powiatowych o długości ok. 20 km i dróg gminnych – 120 km. Przez tereny gminy przebiega również droga wojewódzka nr 196 Poznań – Wągrowiec, a także jednotorowa linia kolejowa Poznań Wschód – Wągrowiec - Bydgoszcz ze stacjami kolejowymi: Karolin, Czerwonak, Owińska, Bolechowo. Położenie gminy 5 w sąsiedztwie Poznania umożliwia jej dostęp do międzynarodowych szlaków autobusowego i kolejowego, a także portu lotniczego. Według podziału fizycznogeograficznego (J. Kondracki) gmina Czerwonak leży w podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, na obszarze należącym do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego, w obrębie mezoregionów Pojezierza Gnieźnieńskiego i Poznańskiego Przełomu Warty. Urozmaiconą rzeźbę powierzchni gmina zawdzięcza lądolodowi skandynawskiemu i ostatniemu zlodowaceniu bałtyckiemu. Krajobraz jest pagórkowaty o dużym zróżnicowaniu wysokościowym i morfologicznym, od przełomowej doliny Warty, której dno położone jest na wysokości około 45 m n.p.m. do strefy pagórków moreny czołowej (ponad 130 m n.p.m.). Najwyższym wzniesieniem jest Dziewicza Góra (143m n. p. m). Przeważającą część gminy zajmuje równina sandrowa, rozciągająca się po obu stronach pasma pagórków morenowych. Pagórki te jak i częściowo sandr porośnięte są lasami. Niewielki fragment na północy w rejonie Trzaskowa i wsi Kliny zajmuje wysoczyzna morenowa płaska (90 – 100 m n. p. m.). Mniejsze dolinki występują na krawędzi wysoczyzny wzdłuż doliny rzeki Warty. W rejonie Koziegłów i Czerwonaka mają charakter parowów i wąwozów. Wody powierzchniowe. zajmują 2,1% powierzchni gminy. Na terenie gminy występuje tylko jedno jezioro – jest to zarastające Jezioro Bolechowskie. Poza rzeką Wartą, której długość na terenie gminy wynosi 15 km, brak jest większych cieków. Licznie występują natomiast małe cieki wodne Na terenie gminy dokumentowane zostały zasoby kruszyw naturalnych - piasków i żwirów. We wsiach Owińska, Promnice i Bolechowo - złoże „Złotoryjsko” i „Złotoryjsko-Południe” prowadzono prace związane z wydobyciem kruszywa naturalnego, które częściowo zostały już zakończone. W miejscowościach Miękowo oraz Potasze znajdują się udokumentowane, ale nie eksploatowane złoża torfu i gytii. Najstarsze ślady osadnictwa na terenie gminy pochodzą z epoki kamienia - paleolitu. Intensywny rozwój osadnictwa następuje w epoce brązu i żelaza, następna intensyfikacja w I wieku naszej ery, a obecny układ miejscowości gminy ukształtował się w okresie średniowiecza. Wieś Czerwonak pierwszy raz wzmiankowana była w 1411r. jako Czirwony Mlin 6 należący do kapituły poznańskiej. W roku 1510 nazwę zapisano Czyrwony Kij – zapewne przez skrócenie tej formy powstało obecne brzmienie nazwy wsi. W 1545 r. proboszcz katedry poznańskiej sprowadził do Czerwonaka papiernika, który w miejscu istniejącego młyna założył papiernię. Była to jedna z dwóch istniejących wówczas papierni w Wielkopolsce. W wyniku rozbiorów 1793 r. tereny gminy znalazły się w zaborze pruskim. W 1860 r. zakończono w Czerwonaku proces uwłaszczania chłopów. Uruchomiona w 1908 r. linia kolejowa łącząca Poznań, Skoki i Wągrowiec, przyczyniła się do rozwoju przemysłu. W 1927r., gdy bracia Ferdynand i Christian Queckowie przystąpili do budowy fabryki papieru, powrócono do papierniczych tradycji Czerwonaka W okresie okupacji hitlerowskiej Czerwonak przemianowano na Rotental. Mieszkańcy gminy byli represjonowani, wielu oddało życie w walce z hitlerowskim najeźdźcą. W Owińskach utworzono obóz koncentracyjny będący filią obozu Groß-Rosen, a wszystkich pensjonariuszy owińskiego zakładu psychiatrycznego hitlerowcy wymordowali. W Kicinie istniał hitlerowski obóz pracy - miejsce kaźni dla ludności pochodzenia żydowskiego, którą Niemcy zatrudniali przy budowie drogi do osady Kliny. Obszar dzisiejszej gminy Czerwonak aż do okresu międzywojennego nie stanowił samodzielnej jednostki administracyjnej. Miejscowości położone na tym obszarze stanowiły własność prywatną (częściowo biskupów poznańskich), w okresie zaborów znajdowały się na obszarze powiatu Poznań Wschód, a w międzywojennym – powiatu poznańskiego. Gmina Czerwonak jako jednostka administracyjna powstała w 1932 r. z 12 wsi znajdujących się na północ od Poznania. Po 1945 r. utworzono gminę Czerwonak, na którą składało się 21 miejscowości. W 1955 r., w wyniku reorganizacji administracyjnej państwa, zniesiono gminy i wprowadzono gromady. Gromada Czerwonak obejmowała wówczas 4 sołectwa i 5 wsi. W 1969 r. połączono gromady Czerwonak i Owińska. Powstała w ten sposób nowa gromada Czerwonak miała na swym terenie 17 wsi. W 1975 r. ponownie utworzono Gminę Czerwonak, która do 1998 r. położona była w województwie poznańskim. Na przestrzeni wieków wykształcono dorobek kultury materialnej, którego zasoby licznie przetrwały w Gminie Czerwonak do czasów 7 obecnych i są wyrazem troski władz samorządowych, aby poznały je kolejne pokolenia. 1.2. Cel opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami Nadrzędnym celem Programu opieki nad zabytkami gminy Czerwonak na lata 2012-2015 jest ukierunkowanie działań samorządu gminnego na poprawę stanu zachowania i utrzymania zasobów dziedzictwa kulturowego gminy. Szczegółowe cele wynikają z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Cele te określone zostały następująco: - włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, - uwzględnienie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, - zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, - wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, - podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, - określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystywaniem tych zabytków, - podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. 8 1.3. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 1. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zmianami). Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 9 ustawy, do zadań własnych gminy należy zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty, w tym m.in. sprawy kultury, a więc bibliotek gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. 2. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami), która nakłada na gminę następujące obowiązki i uprawnienia: a) prawo utworzenia przez radę gminy (po uprzednim zasięgnięciu opinii konserwatora zabytków) parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu wyróżniających się kulturowego krajobrazowo oraz terenów zachowania z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (art.16), b) obowiązek uwzględniania w strategii rozwoju gminy, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (art. 18 i 19), c) obowiązek uzgadniania zagospodarowania projektów przestrzennego i zmian z planów wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 20), d) obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków z terenu gminy, objętych wojewódzką ewidencją zabytków (art. 22, ust. 4), e) przyjmowanie zawiadomień o znalezieniu w trakcie prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem oraz powiadomienie o tym fakcie wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 32, ust.1, pkt 3 i ust. 2), 9 f) przyjmowanie zawiadomień o przypadkowym znalezieniu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, że jest on zabytkiem archeologicznym i powiadomienie o tym fakcie wojewódzkiego konserwatora zabytków (art. 33, ust. 1 i 2), g) sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich i budowlanych przy zabytku, do którego gmina posiada tytuł prawny (art. 71, ust. 1 i 2) h) prawo udzielania przez organ stanowiący gminy, na zasadach określonych w podjętych uchwałach, dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art. 81), i) obowiązek sporządzenia przez wójta gminy na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87, ust.1). j) obowiązek sporządzenia i przedstawienia radzie gminy sprawozdania z realizacji programu (art. 87, ust. 5). 2. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego 2.1 Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z opracowaniami wykonanymi na poziomie województwa 2.1.1 Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego „Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem opracowanym przez Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, a przyjętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Uchwałą Nr XLII/692 A/05. Strategia określa uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województwa. Ustalenia zawarte w cyt. dokumencie stanowią podstawę do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa, przez co mają bezpośredni wpływ na zachowanie i poprawę jakości krajobrazu kulturowego. Generalnym celem „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego” 10 jest poprawa jakości przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej, skutkująca wzrostem poziomu życia mieszkańców. Cel ten będzie realizowany przy pomocy celów strategicznych i operacyjnych. W celach strategicznych dotyczących dostosowania przestrzeni do wyzwań XXI wieku, określony został cel operacyjny 1.3. „Wzrost znaczenia i zachowania dziedzictwa kulturowego”. Dziedzictwo kulturowe w rozwoju Wielkopolski jest czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia się do rozwoju gospodarczego, ponieważ może być bazą dla turystyki i usług kulturalnych. Cel ten realizowany będzie m.in. poprzez: - inwestycje w instytucje kultury, - ochronę dorobku kulturowego, - wsparcie działań powiększających dorobek kulturalny regionu, - promocję aktywności kulturalnej mieszkańców. Cel strategiczny wykorzystania potencjałów zakładający rozwojowych „Zwiększenie efektywności województwa” ma być realizowany poprzez cel operacyjny 2.4. „Zwiększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu”, którego założeniem jest, iż „Przyrodnicze, krajobrazowe oraz kulturowe atuty Wielkopolski tworzą szanse na rozwój sektora usług turystyczno-rekreacyjnych. W połączeniu z turystyką biznesową sektor ten ma szanse na znaczny udział w gospodarce regionu. Jest to tym bardziej ważne, iż tego typu usługi generują dużą liczbę miejsc pracy przy stosunkowo niskich nakładach”. Cel ten realizowany będzie m.in. poprzez: - inwestycję w infrastrukturę poprawiającą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod względem turystycznym i rekreacyjnym z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska, - wsparcie bazy noclegowej i gastronomicznej, - promocję przedsiębiorczości w tym zakresie, - wsparcie rozwoju agroturystyki, - promocję turystyki alternatywnej. 11 2.1.2 Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego sporządzony na okres perspektywiczny do roku 2020, uchwalony przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego Uchwałą Nr XLII/628/2001 z dnia 26 listopada 2001 roku. Plan uznaje, że podstawową zasadą pozwalającą na zachowanie dóbr kultury dla innych pokoleń jest bezwzględne przestrzeganie obowiązującego w tym zakresie prawa. Ochrona dziedzictwa kulturowego powinna być realizowana poprzez właściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. W planie zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyjęto, iż podstawową zasadą kształtowania rozwoju województwa winno być optymalne wykorzystanie szeroko rozumianych uwarunkowań wewnętrznych oraz szans wynikających z uwarunkowań zewnętrznych dla zaspokajania potrzeb mieszkańców i sprawnego funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Z zasady tej wynikają przesłanki znaczące dla ochrony dziedzictwa kulturowego województwa: 1) nie zaprzepaścić posiadanych przez województwo możliwości wynikających z położenia, tradycji, istniejącego potencjału środowiska przyrodniczego, walorów społecznych i gospodarki, 2) chroniąc posiadane dobra, efektywnie je wykorzystać, a równocześnie w miarę możliwości je pomnażać oraz poprawiać ich jakość. Zasadniczym celem dla kształtowania polityki przestrzennej województwa wielkopolskiego jest harmonijny, zrównoważony rozwój całego terytorium poprzez poprawę jakości zagospodarowania przestrzennego i wzrost wewnętrznej spójności województwa. Jedną z zasadniczych kategorii, do której sprowadzić można cele zagospodarowania przestrzennego województwa jest tworzenie warunków do poprawy jakości życia i rozwoju zrównoważonego, które sprowadzają się m.in. do zachowania właściwych proporcji między elementami 12 zagospodarowania przestrzennego i poprawę walorów estetycznych struktur przestrzennych i krajobrazu. Za główne zasady zagospodarowania przestrzennego województwa wielkopolskiego przyjęto m.in.: 1) tworzenie warunków do środowiska współistnienia przyrodniczego i zurbanizowanego, 2) zachowanie dziedzictwa kulturowego i wpisanie go w struktury przestrzenne i otaczający krajobraz. W planie wojewódzkim że przyjęto, w zagospodarowaniu przestrzeni w odniesieniu do ochrony dziedzictwa kulturowego nie powinno się przekraczać następujących wskazań: 1) w obszarach chronionego krajobrazu nie powinno się lokalizować obiektów i urządzeń zakłócających w drastyczny sposób walory kulturowe, 2) ochronie podlegają obiekty cenne kulturowo, wymagające bezwzględnego zachowania dla przyszłych pokoleń oraz ich bezpośrednie otoczenie, w którym nie powinny być lokalizowane obiekty nieprzystosowane architektonicznie i funkcjonalnie, 3) w strefach ochrony konserwatorskiej zagospodarowanie winno odbywać się na warunkach określonych przez służby konserwatorskie, 4) strefy ochrony widokowej (osie widokowe, ciągi widokowe, dominanty przestrzenne, panoramy) powinny być wyznaczone poprzez stosowne zapisy oraz w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. Jak już to wyżej wskazano generalnym celem zagospodarowania przestrzeni województwa wielkopolskiego jest zrównoważony rozwój całego terytorium, łączący w sobie ład społeczny, ład ekonomiczny, ład ekologiczny i ład przestrzenny. Ład przestrzenny można uzyskać m. in. przez: 1) dobre rozpoznanie prawideł tradycyjnego kształtowania przestrzeni miejskich i zastosowanie ich na nowo; formuła przywracania przestrzeni miejskiej musi uwzględniać możliwości wszelkich kreacji, a nowoczesne budynki o dobrej architekturze 13 nie powinny być traktowane jako niepożądane, ale jako potencjalne wzbogacenie dziedzictwa kulturowego, 2) przestrzeganie wytycznych konserwatorskich w zakresie nie tylko poszczególnych obiektów objętych ochroną, ale również zasad zagospodarowania zabytkowych układów urbanistycznych, 3) „odkrycie” lokalnej architektury wiejskiej i zapewnienie możliwości wprowadzenia tradycyjnych gabarytów, form dachów, detali i rozwiązań materiałowych do obiektów o współczesnych standardach; nurt architektury regionalnej nie może mieć prawa wyłączności, ale powinien stanowić ważny wyróżnik przy kształtowaniu specyfiki lokalnej, 4) ochronę krajobrazu, a w rejonach o najwyższych walorach przyrodniczych i krajobrazowych wykluczenie realizacji obiektów, które charakterem (gabaryty, powierzchnia zajmowanego terenu, rodzaj prowadzonej działalności) kolidują z otoczeniem. Dla kształtowania przestrzeni miejskiej przyjęto m. in. następujące zasady: 1) ochrona dziedzictwa kulturowego, tożsamości i tradycyjnych elementów środowiska miejskiego, takich jak: zabytkowe dzielnice, budynki, dominanty przestrzenne, panoramy, tereny zielone i tereny otwarte; respektowanie zaleceń wynikających z przepisów ochronnych i poszerzenie zakresu ochrony prawnej, 2) wykorzystywanie atutów wynikających z ukształtowania terenu, osi widokowych, dominant przestrzennych, panoram, 3) w zapisach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego podnoszenie wymogów architektury w stosunku do obiektów realizowanych na obszarach śródmieść oraz w pobliżu terenów o najwyższych walorach kulturowych i przyrodniczych, 4) podejmowanie opracowań dotyczących rewaloryzowania zabytkowych dzielnic. Dla kształtowania obszarów wiejskich przyjęto m. in. następujące zasady: 1) ochrona charakterystycznych układów ruralistycznych oraz zespołów sakralnych, pałacowo-parkowych, folwarków, ochrona 14 zabytkowych budynków mieszkalnych, gospodarczych, wiatraków, remiz, szkół, kuźni, młynów, gorzelni i innych elementów specyficznych dla architektury wiejskiej np. kapliczek i krzyży, 2) poszanowanie kształtowanej tradycyjnie różnorodności form osadnictwa wiejskiego w poszczególnych rejonach, 3) twórcze wykorzystywanie wzorców architektury lokalnej przy formułowaniu warunków dla projektowanej zabudowy, odwoływanie się do architektury regionalnej Wielkopolski, preferowanie rodzimych materiałów budowlanych oraz tradycyjnych elementów małej architektury takich jak drewniane płoty, podmurówki z kamienia naturalnego, itp. Dla kształtowania otwartych przestrzeni przyjęto następujące zasady: 1) zakaz wznoszenia krajobrazowych w pobliżu punktów jezior, widokowych rzek, kanałów, na terenach lub o szczególnych walorach krajobrazowych obiektów budowlanych naruszających walory krajobrazowe i uniemożliwiających dostęp do nich, 2) wprowadzenie zieleni osłonowej wokół istniejących i projektowanych obiektów kolizyjnych w stosunku do krajobrazu, 3) narzucanie ograniczeń w sytuowaniu reklam, wykluczenie ich z miejsc o ciekawej ekspozycji. Dla kształtowania przestrzeni wokół miejsc cennych kulturowo przyjęto następujące zasady: 1) dostosowanie turystycznego zagospodarowania i do pielgrzymkowego masowego (hotele, ruchu campingi, gastronomia, parkingi, itp.), 2) ograniczenie działalności gospodarczej do nie kolidującej z wiodącą funkcją miejsca, a wspieranie działalności związanej z obsługą turystów czy pielgrzymów, 3) izolowanie tych miejsc od bezpośredniego styku z współczesnym zainwestowaniem, zachowanie niezbędnej otwartej przestrzeni w celu lepszego ich wyeksponowania. Uznano następujące zasady w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego: 15 1) podstawową zasadą pozwalającą na zachowanie dóbr kultury dla przyszłych pokoleń jest bezwzględne przestrzeganie obowiązującego w tym zakresie prawa, tj. przepisów ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, 2) ochrona krajobrazu kulturowego może być realizowana poprzez właściwe zapisy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin. 2.1.3. Inne dokumenty o zasięgu województwa, których problematyka związana jest z dziedzictwem kulturowym W Strategii rozwoju turystyki w województwie wielkopolskim, przyjętej w 2007 r., wśród priorytetów i celów rozwoju turystyki w województwie wskazane zostały główne pola strategiczne, w których generują i kumulują się procesy rozwojowe i działalność w dziedzinie turystyki. Wskazane pola strategiczne mają stanowić główne obszary wieloletnich i docelowych działań zmierzających do osiągnięcia celu nadrzędnego w turystyce wielkopolskiej. Do priorytetów rozwojowych zaliczono rozwój walorów turystycznych. Celem strategicznym jest tu podnoszenie atrakcyjności turystycznej regionu poprzez lepszą ochronę, ekspozycję i organizację zasobów kulturowych i przyrodniczych. Dwa cele operacyjne odnoszą się wprost do obiektów zabytkowych: - wytyczenie i zagospodarowanie historycznych tras zwiedzania w centrach zabytkowych oraz przystosowania zespołów rezydencjonalnych i sakralnych do potrzeb ruchu turystycznego o charakterze krajoznawczym i pielgrzymkowym, - wykorzystanie i adaptacja budowli zabytkowych na turystyczne obiekty usługowe. Dokumentem w całości poświęconym problematyce związanej z ochroną dziedzictwa kulturowego jest Wielkopolski wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2008-2011 przyjęty Uchwałą Nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 17 grudnia 2007 r. 16 2. 2. Program opieki nad zabytkami powiatu poznańskiego na lata 2008-2011. Program opieki nad zabytkami powiatu poznańskiego na lata 20082011 został zatwierdzony Uchwałą Rady Powiatu Poznańskiego Nr XX/151/III/2008 z dnia 25.06.2008 r. W rozdz. 3 „Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu”, pkt 3.1. „Zabytki nieruchome na terenie powiatu poznańskiego” wymieniono najcenniejsze obiekty zabytkowe, do których zaliczono pocysterski zespół klasztorny i pałac w Owińskach. W punkcie 3.2. „Wykaz zabytków ruchomych na terenie powiatu poznańskiego” odnotowano obiekty sakralne, w których występuje najbogatsze wyposażenie i elementy wystroju. Zaliczono do nich m.in. barokowe wyposażenie kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela w Owińskach oraz wyposażenie i wystrój kościoła w Kicinie. W rozdz. 4 „Uwarunkowania wewnętrzne opieki nad zasobami dziedzictwa kulturowego”, pkt 4.1. „Stan zachowania zabytków nieruchomych i archeologicznych. Główne postulaty konserwatorskie”, jako przykład niewłaściwego użytkowania, wymieniono zabudowania d. zakładu psychiatrycznego w Owińskach. W rozdz. 4.4. „Dokumenty i opracowania”, pkt 4.4.1. „Strategia rozwoju Powiatu Poznańskiego 2006-2013” określono cel strategiczny: „Wzrost poziomu wykształcenia mieszkańców oraz dostosowanie ich kwalifikacji i kompetencji do potrzeb rynku pracy w aglomeracji poznańskiej”, któremu przyporządkowano cel szczegółowy: „Rozwój systemu oświaty w powiecie”, cel operacyjny: „Podwyższenie standardów nauczania – poprawa infrastruktury edukacyjnej” oraz działanie: „Budowa, remonty i modernizacje budynków oświatowych”. Wśród priorytetowych zadań, które zostaną podjęte w ramach działania wymieniono modernizację pomieszczeń szkoły i internatu w zabytkowym zespole pocysterskim, renowację elewacji klasztoru i budowę Parku Orientacji Przestrzennej w Owińskach. W pkt 4.4.2. „Plan Rozwoju Lokalnego powiatu poznańskiego w latach 2007-2013” podkreślono m.in. duże walory środowiska 17 przyrodniczego i kulturowego, stanowiące podstawę rozwoju turystyki na terenie powiatu. Wśród przedsięwzięć wymienia się m.in. modernizację zabytkowego zespołu pocysterskiego – budynku Ośrodka Szkolno – Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Owińskach (planowaną na lata 2008-2010) oraz stworzenie na terenie zespołu otwartej strefy rekreacji dziecięcej na potrzeby uczniów Ośrodka jak również mieszkańców powiatu. W punkcie 5 omówiono zabytki nieruchome stanowiące własność powiatu poznańskiego, wśród których znalazł się pocysterski zespół klasztorny w Owińskach, ob. Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych. Przedstawiono krótki rys historyczny obiektów, przeprowadzone prace remontowe, stan zachowania. Obecnie w skład budynków użytkowanych przez Ośrodek wchodzą: budynek klasztorny, dom duchowieństwa (dawne probostwo), dom mieszkalny pl. Przemysława 7, dom dyrektora pl. Przemysława 11 oraz ogród klasztorny. 2.3. Powiatowy Konserwator Zabytków Powiatowy Konserwator Zabytków został powołany na podstawie porozumienia z dnia 24 marca 2009 r. zawartego pomiędzy Wojewodą Wielkopolskim i Starostą Poznańskim w sprawie powierzenia Powiatowi Poznańskiemu części spraw z zakresu właściwości Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Powiatowy Konserwator Zabytków działa od 1 marca 2010 r. i prowadzi na terenie powiatu sprawy związane z ochroną dóbr kultury, m.in.: - zezwolenia na prace przy zabytkach nieruchomych i archeologicznych, - nadzór nad prowadzonymi pracami, - nakazy na dokonanie określonych robót konserwatorskich w stosunku do obiektów niewłaściwie utrzymanych i użytkowanych, - nakazy wstrzymania prac remontowych w stosunku do obiektów, gdzie prace podjęto bez zezwolenia, - nadzór nad stanem zachowania i użytkowania obiektów zabytkowych, - opiniowanie zamierzeń inwestycyjnych w obiektach i na obszarach objętych ochroną na podstawie miejscowych planów zagospodarowania 18 przestrzennego. 3. Zasoby dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 3.1. Obiekty zabytkowe nieruchome o najwyższym znaczeniu dla gminy wpisane do rejestru zabytków Do najcenniejszych zabytków na terenie gminy wpisanych do rejestru zabytków należą: BOLECHOWO - zespół pałacowy, XIX-XX: a. pałac, nr rej. 2213/A z 12.09.1991, b. park, nr rej. 1949/A z 3.09.1984. KICIN - kościół p.w. św. Józefa, drew., poł. XVIII, nr rej. 2399/A z 21.12.1932. OWIŃSKA - kościół par. p.w. św. Mikołaja, poł. XVI, nr rej. 2539/A z 6.06.1960. - zespół klasztorny cysterek, ob. zakład dla dzieci niewidomych: a. kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, poł. XIII, 1720-1728, nr rej. 2405 z 21.12.1932, b. klasztor, 1 poł. XVIII, nr rej. 2406 z 21.12.1932, c. plebania, k. XVIII, nr rej. 1177/A z 23.07.1970, d. dom dyrektora zakładu, poł. XIX, nr rej. 316/A z 21.10.1968, e. park, XVIII, nr rej. 87/A z 28.07.1965. - zespół szpitalny, d. psychiatryczny, 2 poł. XIX, nr rej. 22/A z 6.04.2000: a. pawilon dla kobiet, b. pawilon dla mężczyzn, c. pawilon dla niespokojnie chorych, d. blok gospodarczy, e. remiza, f. drewutnia, g. kotłownia i maszynownia, h. trafostacja, i. kostnica, 19 j. dom ogrodnika, k. dom lekarzy, 1912, l. park szpitalny, nr rej. 2150/A z 25.08.1998, ł. cmentarz, nr rej. 2150/A z 25.08.1998. - zespół pałacowy: a. pałac, 1805, nr rej. 317/A z 21.10.1968, b. 2 bramy, pocz. XIX, nr rej. 317/A z 21.10.1968, c. park, XIX, nr rej. 22/A z 14.10.1948. - browar, ob. gorzelnia i płatkarnia, ok. 1800, nr rej. 1024/A z 12.02.1970. TRZASKOWO - zespół dworski, pocz. XX: a. dwór, nr rej. 2228/A z 5.03.1992, b. park, nr rej. 1996/A z 11.03.1985. 3.1. Wykaz obiektów zabytkowych nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków ANNOWO LEŚNICZÓWKA, mur., XIX-XX w. ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. dom nr 1, mur., 1900-1910 r., b. dwojak nr 3, mur., 1900-1910 r., c. dwojak nr 4, mur., 4 ćw. XIX w., d. dwojak nr 5, mur., 4 ćw. XIX w., e. trojak nr 6, mur., 1900-1910 r., f. trojak nr 8, mur., 1900-1910 r., g. trojak nr 9, mur., ok. 1900 r., h. stodoła, mur., 4 ćw. XIX w., i. obora, mur., 1900-1910 r., j. magazyn, mur., 1912 r. k. owczarnia, mur., 1900-1910 r., l. kuźnia, mur., 1900-1910 r. 20 BOLECHOWO KAPLICZKA, mur., l. 20/30 XX w. ZESPÓŁ DWORCA PKP: a. dworzec, mur., ok. 1900 r., b. dom, mur., ok. 1900 r., c. szalety, mur., 1900-1910 r. ZESPÓŁ DWORSKI: a. dwór., mur., 1 ćw. XIX w., rozbud. XIX/XX w. b. park krajobrazowy, 1 poł. XIX w. ul. Szkolna DOM NR 21, mur., ok. 1900-1910 r. DOM NR 23, mur., ok. 1910 r. BOLECHOWO OSIEDLE ul. Dworcowa DOM NR 21, mur., ok. 1939 r. DOM NR 25, mur., ok. 1939 r. ul. Obornicka DOM NR 13, mur., ok. 1936 r. ul. Świerczewskiego DOM NR 38, mur., 1910-1920 r. DOM NR 62, mur., 1910-1920 r. BOLECHÓWKO ul. Kręta DOM NR 2, mur., 1910-1920 r. DOM NR 19, mur., 1910-1920 r. BUDYNEK GOSPODARCZY W ZAGRODZIE NR 23, mur., 1900 r. CZERWONAK ZESPÓŁ STACJI KOLEJOWEJ, ul. Gdyńska 53: a. stacja kolejowa, mur., l. 20 XX w., b. dom, mur., 1910-1920 r. ul. Dziewicza Góra 21 DOM NR 4/1, 4/2, mur., l. 20 XX w. ul. Gdyńska DOM NR 4, mur., ok. 1900 r. DOM NR 18, mur., l. 20 XX w. DOM NR 22, mur., ok. 1905 r. DOM NR 32, mur., 1910-1920 r. DOM NR 49, mur., ok. 1920 r. DOM NR 63, mur., mur., 1910-1920 r. DOM NR 65, mur., 1910-1920 r. DOM NR 81, mur., ok. 1900 r. KUŹNIA W ZAGRODZIE NR 5, mur., ok. 1900 r. pl. Zielony DOM NR 1, mur., l. 20 XX w. DOM NR 2, mur., 1910-1920 r. DOM NR 3, mur., 4 ćw. XIX w. DĘBOGÓRA ul. Dębowa DOM NR 6, mur., l. 20 XX w. ul. Kasztanowa DOM NR 2, mur., ok. 1900 r. ul. Leśna ZAGRODA NR 5: a. dom, mur., 1900-1910 r., b. stodoła, mur., 1900-1910 r. KICIN ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PAR. P.W. ŚW. JÓZEFA a. kościół, szach., 1751-1794 r., b. plebania, mur., pocz. XX w., c. dzwonnica, drew., 2 poł. XIX w., d. figura Chrystusa, mur., 1923 r. FIGURA MATKI BOSKIEJ, ul. Fabryczna, mur., 2 poł. XIX w. 22 ul. Kościelna ZAGRODA NR 3: a. dom, mur., 3 ćw. XX w., b. stodoła, mur., 3 ćw. XIX w. ul. Poznańska ZAGRODA NR 20: a. dom, mur., ok. 1910 r., b. obora, mur., 1910-1920 r. ZAGRODA NR 48: a. dom, mur., 1910 r., b. stodoła, mur., 1900-1910 r. DOM NR 18, mur., l. 20 XX w. DOM NR 22, mur., 1900-1910 r. DOM NR 44, mur., 1910-1920 r. DOM NR 45, mur., 1900-1910 r. DOM NR 61, mur., mur., pocz. XX w. (d. trojak folwarczny) DOM NR 63, mur., 4 ćw. XIX w. ul. Wiejska DOM NR 4, mur., 1860 r. DOM NR 10, mur., ok. 1910 r. STODOŁA W ZAGRODZIE NR 2, mur., 4 ćw. XIX w. KLINY ul. Poznańska DOM NR 8, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 21, mur., 4 ćw. XIX w. DOM NR 24, mur., 1902 r. DOM NR 28, mur., 4 ćw. XIX w. KOZIEGŁOWY ul. Gdyńska DOM NR 18, mur., ok. 1920 r. DOM NR 20, mur., ok. 1920 r. 23 LUDWIKOWO ZAGRODA bez numeru: a. dom, szach., ok. poł. XIX w., b. stajnia, mur.-drew., XIX/XX w. MIELNO DOM NR 12, mur., ok. 1900 r. SPICHLERZ, ul. Poznańska 24, mur., 1900-1910 r. MIĘKOWO ul. Leśna DOM NR 1, mur., 1910 r. DOM NR 3, mur., 1910 r. ul. Ogrodowa DOM NR 5, mur., 1910 r. DOM NR 14, mur., 1910 r. ul. Słowackiego DOM NR 17, mur., pocz. XX w. OWIŃSKA ZESPÓŁ POKLASZTORNY ZAKONU CYSTEREK: a. kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, mur., poł. XIII w., 1720-1728 r., b. klasztor, ob. ośrodek szkolno-wychowawczy dla dzieci niewidomych, mur., 1720-1728 r., przebud. po 1773 r., c. plebania, ob. dom mieszkalny, mur., 1835-1838 r., d. dom dyrektora, ob. przychodnia lekarska, mur., 1835-1838 r., e. pasaż, mur., 1835 r., f. dom mieszkalny, mur., ok. 1874 r., g. budynek gospodarczy, mur.-szach., XIX w., h. brama, mur., XVIII w., i. park krajobrazowy, XIX w. KOŚCIÓŁ PAR. OB. CMENTARNY P.W. ŚW. MIKOŁAJA, mur., 1534 r., 1686 r.. 24 ZESPÓŁ PAŁACOWY: a. pałac, mur., 1804-1806 r., b. 2 bramy wjazdowe, mur., pocz. XIX w., c. park krajobrazowy, pocz. XIX w. ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. rządcówka, mur., ok. 1900 r., b. czworak, ob. dom, mur., 1900-1910 r. c. obora, mur., ok. 1900 r. d. stodoła, mur., 1900-1910 r., e. spichlerz ze stodołami, mur., XVIII-XIX w., f. budynek gospodarczy, mur., ok. 1900 r., g. kuźnia, mur., ok. 1900 r., h. warsztat I, mur., 1900-1910 r., i. warsztat II, mur., 1900-1910 r., j. browar, gorzelnia, mur., 1800 r., k. dom mieszkalny ze spichlerzem, mur., XVIII-XIX w., l. młyn z domem mieszkalnym, mur., XVIII-XIX w. ZESPÓŁ SZPITALNY, d. Psychiatryczny: a. internat I, mur., 4 ćw. XIX w., b. internat II, mur., 4 ćw. XIX w., c. biura, przychodnia, mur., 4 ćw. XIX w., d. willa dyrektora, ob. dom, mur., ok. 1900 r., e. harcówka, ob. dom, mur., 4 ćw. XIX w. f. stołówka i pralnia, mur., ok. 1910 r., g. budynek gospodarczy I, mur., ok. 1910 r., h. budynek gospodarczy II, mur., 4 ćw. XIX w., i. budynek gospodarczy III, mur., 4 ćw. XIX w., j. kostnica, ob. dom, mur., 4 ćw. XIX w., k. garaż, mur., 4 ćw. XIX w., l. kotłownia, mur., 4 ćw. XIX w., ł. trafostacja, mur., 4 ćw. XIX w. STACJA PKP, mur., 1900-1910 r. ul. Bydgoska DOM NR 1, mur., 2 poł. XIX w. 25 DOM NR 2, mur., ok. 1900 r. DOM NR 4, mur., l. 20 XX w. ul. Cysterek DOM NR 6, mur., ok. 1900 r. ul. Dworcowa DOM NR 2, mur., ok. 1910 r. DOM NR 5, mur., 1900-1910 r. DOM NR 7, mur., l. 20/30 XX w. ul. Poznańska DOM NR 4, mur., ok. 1900 r. DOM NR 8, mur., ok. 1900 r. plac Przemysława DOM NR 4, mur., ok. 1910 r. POTASZE LEŚNICZÓWKA, mur., ok. 1920 r. DOM NR 27, mur., 1935 r. DOM NR 45, mur., l. 20 XX w. DOM NR 55, mur., l. 20 XX w. DOM NR 83, mur., 1910-1920 r. PROMNICE SZKOŁA, ob. dom nr 52, ul. Północna, mur., ok. 1910 r. RZEŹNIA, ob. dom nr 2 A, ul. Wojska Polskiego, mur., ok. 1910 r. ul. Południowa DOM NR 8, mur., 1910-1920 r. DOM NR 18, mur., 1900-1910 r. DOM NR 22, mur., ok. 1910 r. DOM NR 28, mur., ok. 1910 r. ul. Północna ZAGRODA NR 1: a. dom, mur., 1900-1910 r., b. budynek gospodarczy, mur., 1900-1910 r. ZAGRODA NR 35: 26 a. dom, mur., ok. 1910 r., b. budynek gospodarczy, mur., 1908 r. DOM NR 3, mur., 1910 r. DOM NR 10, mur., l. 20/30 XX w. DOM NR 39, mur., ok. 1910 r. DOM NR 53, mur., ok. 1910 r. DOM NR 55, mur., ok. 1910 r. DOM NR 73, mur., 1910 r. SZLACHĘCIN FIGURA MATKI BOSKIEJ, mur., 2 poł. XIX w. ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. rządcówka, mur., 1900-1910 r., b. obora, mur., 4 ćw. XIX w., c. stodoła, mur., 4 ćw. XIX w. TRZASKOWO ZESPÓŁ DWORSKI: a. dwór, mur., pocz. XX w., b. czworak, mur., 1900-1910 r., c. dwojak, mur., 1900-1910 r., d. dwojak, mur., 1900-1910 r., e. obora, mur., 1900-1910 r., f. stodoła, mur., 1900-1910 r., g. budynek gospodarczy, mur., 1900-1910 r., h. brama, mur., 4 ćw. XIX w., i. park krajobrazowy, XIX/XX w., j. kapliczka Matki Boskiej, mur., 4 ćw. XIX w. Wykaz zabytkowych cmentarzy (do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków) 1. Czerwonak – cmentarz ewangelicki, XIX w. 2. Kicin – cmentarz katolicki, XIX/XX w. 3. Kicin – cmentarz katolicki, przykościelny, XVIII w. 27 4. Kliny – cmentarz ewangelicki, XIX w. 5. Owińska – cmentarz ewangelicki, XIX w. 6. Owińska – cmentarz katolicki, XX w. 7. Owińska – cmentarz katolicki, XX w. 8. Owińska – cmentarz katolicki, przykościelny, XIX w. 9. Owińska – cmentarz pacjentów zakładu psychiatrycznego. 3.2. Zespoły najcenniejszych zabytków ruchomych na terenie gminy Na terenie gminy Czerwonak do rejestru zabytków ruchomych wpisane są dwa zespoły obiektów: 1. Wystrój i wyposażenie kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela w Owińskach: - freski na sklepieniu autorstwa Adama Swacha wpisano do rejestru zabytków pod Nr 126/12/B decyzją z 1955 r., - wyposażenie w ilości 54 obiektów wpisano do rejestru zabytków pod Nr 405/B decyzją z 1996 r. 2. Wystrój i wyposażenie kościoła parafialnego p.w. św. Józefa w Kicinie, obejmujące 37 obiektów, wpisane zostało do rejestru zabytków pod Nr 110/Wlkp/B na podstawie decyzji z 13.02.2008 r. 3.3. Krajobraz kulturowy – obszarowe wpisy do rejestru zabytków (układy urbanistyczne, parki kulturowe, parki krajobrazowe) Na terenie gminy Czerwonak nie występują układy urbanistyczne i ruralistyczne wpisane do rejestru zabytków. Nie utworzono też parków kulturowych. Z obszarowych wpisów do rejestru zabytków wymienić należy park dworski w Trzaskowie, park w zespole klasztornym, park i cmentarz w zespole szpitalnym, park pałacowy w Owińskach oraz park pałacowy w Bolechowie. 28 3.5. Zabytki archeologiczne 3.5.1. Wykaz stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy Na terenie gminy Czerwonak nie ma stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. 3.5.2. Wykaz stanowisk o własnej formie krajobrazowej Na terenie gminy Czerwonak nie zewidencjonowano stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. 3.5.3. Zestawienie liczbowe stanowisk archeologicznych zewidencjonowanych i wpisanych do rejestru zabytków, łącznie z ich funkcją oraz krótką analizą chronologiczną (opis koncentracji stanowisk archeologicznych – uwarunkowania fizjograficzne) Obszar gminy Czerwonak został rozpoznany archeologiczne w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). AZP to program badawczy obejmujący swym zasięgiem terytorium całej Polski. Pozwala na dokładne rozpoznanie zasobów archeologicznych. W swych założeniach obejmuje bowiem kilka etapów badawczych: 1. kwerendę archiwalną w muzeach, instytucjach publicznych i publikacjach, 2. badania powierzchniowe. Należy jednak pamiętać, że baza danych AZP jest bazą otwartą. Dołączane są do niej ciągle nowe informacje pochodzące z kolejnych badań czy też weryfikacji badań wcześniejszych. W związku z powyższym dokumentacja stanowisk archeologicznych utworzona metodą AZP jest źródłem najbardziej aktualnej wiedzy o terenie. Na terenie gminy Czerwonak zewidencjonowano dotychczas 157 faktów osadniczych, które zaprezentowano w tabelce poniżej: 29 FAKTY Grodziska Cmentarzyska 0 4 x x osady inne Ogółem 153 0 157 x x x OSADNICZE Ilość stanowisk ogółem Wpisanych do rejestru Obszar gminy Czerwonak wchodzi częściowo w skład jednostki geomorfologicznej zwanej Wysoczyzną Gnieźnieńską oraz stanowi fragment południkowego odcinka biegu dolnej Warty, tzw. Poznańskiego Przełomu Warty. Rzeźba terenu jest urozmaicona, liczne są wzniesienia poprzedzielane obniżeniami, często zabagnionymi lub zatorfionymi. Poza Wartą niemal całkowicie brak większych jezior i cieków. Na południowy zachód od Murowanej Gośliny występuje część terasy Warty zbudowana wyłącznie z piasków, która uległa silnemu zwydmieniu. Większość stanowisk archeologicznych tworzy skupiska osadnicze na zapleczu wschodniej krawędzi doliny Warty, głównie wzdłuż zatorfionych dolinek w rejonie Bolechówka i Trzaskowa. Koncentracja stanowisk archeologicznych występuje wzdłuż doliny Warty, po obu stronach drogi prowadzącej przez Promnice do Mściszewa, a także w miejscowości Pławno, wokół rozciągających się tam cieków wodnych i podmokłych łąk. Przeważają stanowiska z epoki kamienia, kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich i z wczesnego średniowiecza. Najstarsze ślady osadnictwa związane są z okupowaniem przez krótkotrwałe obozowiska mezolitycznych społeczności myśliwsko– rybackich wydm w pobliżu miejscowości: Bolechowo, Owińska, Promnice, Koziegłowy. W kolejnej okresie epoki kamienia (neolicie) teren ten okupują sporadycznie przedstawiciele dwóch kultur archeologicznych: kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych. Stanowiska ludności kultury pucharów lejkowatych występują w: Bolechowie, Czerwonaku, Dębogórze, Kicinie, Koziegłowach, Miękowie, Owińskach i Promnicach. Kultura amfor kulistych reprezentowana jest w Koziegłowach. Bujny rozwój osadnictwa następuje w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza, 30 w czasach tzw. kultury łużyckiej. Kulturę łużycką reprezentują osady w: Bolechowie, Miękowie, Czerwonaku, Mielnie, Dębogórze, Owińskach i Kicinie, Promnicach Koziegłowach, oraz cmentarzyska w Owińskach i Bolechowie. W następnym okresie, w czasach kultury pomorskiej, rejon ten nadal był intensywnie zasiedlany. Znane z tego czasu są między innymi cmentarzyska w Koziegłowach i Owińskach. Bogato reprezentowane jest osadnictwo w okresie wpływów rzymskich. Osady z okresu wpływów rzymskich z dużą ilością materiału ceramicznego na powierzchni pochodzą z miejscowości Koziegłowy. Najliczniej reprezentowane jest osadnictwo z okresu średniowiecza. Zajmowane są wtedy nie tylko rejony dolin rzecznych, ale także tereny wysoczyzny. W tym czasie kształtuje się obecny układ miejscowości, stąd koncentracja osadnictwa średniowiecznego w rejonie większości miejscowości. Z tego czasu pochodzą dwa skarby monet i ozdób srebrnych z Koziegłów i Owińsk. Miejscem intensywnego osadnictwa średniowiecznego był rejon miejscowości: Promnice, Koziegłowy, Owińska, skąd pochodzą rozległe osady o dużym rozrzucie ceramiki, stanowiące niewątpliwie pozostałości późnośredniowiecznych wsi. 4. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony zasobów dziedzictwa i krajobrazu kulturowego 4.1. Stan zachowania i obszary największego zagrożenia zabytków 4.1.1. Stan zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków Z obiektów architektury i budownictwa wpisanych do rejestru zabytków na terenie gminy Czerwonak najlepiej zachowane są obiekty będące własnością kościoła, które poza jednostkowymi przypadkami, są w stanie zadowalającym. W gorszym stanie prezentuje się część zabytków będąca własnością prywatną i gminy. 31 BOLECHOWO Zespół pałacowy. Pałac murowany, zbudowany w 1 poł. XIX w. dla rodu von Treskow. W 1873 roku od dotychczasowego właściciela majątek w Bolechowie zakupił polski szlachcic, Zygmunt Szułdrzyński. Po Zygmuncie, w 30 lat później majątek przejął jego najstarszy syn Tadeusz, który zasłynął z organizacji na terenie swoich posiadłości pierwszych w kraju wystaw maszyn rolniczych. Obiekt był wielokrotnie przebudowywany. Jego bryła składa się z trzech prostokątnych części, z których dwa skrzydła boczne są dość znacznie wysunięte. Pałac posiada balkon z czterokolumnowym portykiem jońskim Budynek jest w trakcie remontu. Park krajobrazowy okalający pałac, o powierzchni 3,15 ha jest zdewastowany, wymaga rewaloryzacji, zachował się fragment alei grabowej. Podzielony został między dwóch użytkowników – parafię i właściciela pałacu. Część parafialna jest uporządkowana i pielęgnowana na bieżąco. Właścicielem zespołu jest osoba prywatna. KICIN Kościół parafialny p.w. św. Józefa. Budynek drewniany z połowy XVIII w., rozbudowany o wieżę w 1863 r. Kościół wzniesiono na średniowiecznym grodzisku, zapewne w latach 1749-51 z fundacji biskupa poznańskiego Józefa Tadeusza Kierskiego na miejscu świątyni pod wezwaniem Wszystkich Świętych, którą rozebrano trzy lata wcześniej. Zachowała się oryginalna, zrębowa konstrukcja z bali sosnowych. Jednonawowy, kryty gontem, z apsydą w formie połowy dziesięcioboku, przekrytą dachem nieco niższym niż nawa główna oraz z dwiema przybudówkami - od północy większa, przekryta dachem jednospadowym, będącym przedłużeniem jednej z połaci dachowych apsydy i mniejsza od południa, przekryta dachem dwuspadowym. Nad wejściem wieża na rzucie kwadratu, zwieńczona dachem kopertowym. W latach 1996 – 2006 została odnowiona drewniana konstrukcja kościoła. Stan techniczny dobry. 32 OWIŃSKA Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja Początek budowy kościoła, z inicjatywy sióstr cysterek, datuje się na 1 ćw. XVI w., a ukończonej w 1574 r. Rozbudowany i przebudowany ok. 1686 r. W roku 1835 parafia z kościoła została przeniesiona do poklasztornego kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela. Od 1939 r. pełnił funkcję kaplicy pogrzebowej. Znajduje się przy nim najstarszy cmentarz parafialny w Owińskach. Kościół renesansowy z elementami barokowymi. Obiekt murowany z cegły, jednonawowy łukiem wyodrębnionym tęczowym z prostokątnym ostrołukowym, prezbiterium od północy dwuprzęsłowa zakrystia, od południa kruchta. Wewnątrz w prezbiterium znajduje się nowy strop. W nawie zachowane trzy pierwotne belki profilowane zdobione malowanymi rozetami. Elewacje ujęte narożnymi szkarpami, szczyt wschodni barokowy, ze spływami, rozczłonkowany pilastrami, zwieńczony półkoliście. Ściany kruchty o podziałach ramowych z portalikiem w tynkowym obramieniu uszakowym, zwieńczonym sterczynkami w kształcie szyszek. Szczyt zakrystii ze spływami. Dachy dwuspadowe kryte dachówką. Ok. 1956 zapoczątkowano prace zabezpieczające: konserwacje stropu renesansowego, pokrycie połaci dachowych. W 1996 ponownie remontowano dach. W związku ze złym stanem technicznym obiektu, w 2011 r. wykonane zostały prace w zakresie obejmującym wzmocnienie konstrukcji ścian oraz zabezpieczono budynek przed dalszą destrukcją. Zespół klasztorny cysterek. Czas budowy klasztoru z fundacji księcia Przemysła I i Bolesława Pobożnego, datuje się na lata1242-1252. Budynek klasztoru stykający się z murami kościoła zbudowano w 1700 r. na murach pierwotnego z XIII wieku (aut. Jan Catenazzi). Po pożarze z 1720 roku klasztor został odbudowany wraz z kościołem przez Pompeo Ferrariego. Po roku 1773 dobudowano dodatkowe skrzydła od zachodu i od południa, które rozebrano ok. 1890 r. Obecnie budynek dawnego klasztoru jest dwupiętrowy (nadbudowany w latach 1874-1880), na planie czworoboku wokół kwadratowego wirydarza. Wokół wirydarza wiedzie krużganek o sklepieniach kolebkowo-krzyżowych. 33 Kompleks ob. Zakładu dla Dzieci Niewidomych im. Synów Pułku, którego właścicielem jest Powiat Poznański, stanowi późnobarokowe założenie klasztorne z potężnym kościołem kopułowym i wysoką wieżą oraz bogatą polichromią wykonaną przez Adama Swacha z ok. 1730 r Kompleks był później kilkakrotnie przebudowywany i rozbudowywany w XVIII i XIX w.. Po kasacie zakonu w XIX w. użytkowany był okresowo na cele szpitala psychiatrycznego. Z czasem wokół utworzonego dziedzińca przykościelnego powstał zespół budynków (plebania, dom dyrektora szpitala psychiatrycznego) obecnie pełniących funkcje mieszkalne pracowników i biura dla działającego obecnie w murach klasztornych ośrodka dla dzieci niewidomych. Stan dobry. Zespół klasztorny znajdował się pierwotnie w otoczeniu dużego kompleksu parkowego o XVIII-wiecznej proweniencji, którego pozostałości do dziś są jeszcze czytelne. Park użytkowany przez szkołę dla dzieci niewidomych. Z dawnego układu kompozycyjnego zachowała się aleja grabowa oraz kilka pojedynczych drzew, pomników przyrody. Park w dostatecznym stanie, pielęgnowany na bieżąco. Planowane jest poddanie parku rewaloryzacji oraz przystosowanie fragmentu terenu na stworzenie placu orientacji terenowej dla dzieci niewidomych. Późnobarokowy klasztor z zewnętrznym dziedzińcem przylega do kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela. Kościół p.w. św. Jana Chrzciciela. Późnobarokowy kościół cysterski zbudowany w latach 1720-28 wg projektu Pompeo Ferrariego z częściowym wykorzystaniem starych murów romańskich z II poł. XIII w. i gotyckich z XIV w. Z boku fasady głównej wznosi się kwadratowa wieża z ok. 1700r. Kościół ma plan kwadratu nakrytego kopułą wspierającą się na czterech potężnych filarach. Wokół nawy głównej, kwadratowej o ściętych narożach, usytuowane jest obejście: nawy boczne, chór i prezbiterium – z emporami na piętrze, pokryte eliptycznymi kopułkami. W ostatnim czasie poddany został remontowi zabezpieczającemu kopułę. Zespół dawnego Zakładu Psychiatrycznego. Obecnie budynki znajdujące się w dawnym zespole psychiatrycznym – pawilony szpitalne i gospodarcze, kostnica ob. dom, trafostacja, kotłownia 34 i maszynownia – są w posiadaniu osób prywatnych; Fundacji ”Srebrne Lata” i Wielkopolskiego Związku Inwalidów Narządu Ruchu w Poznaniu. Ich stan jest dostateczny, niektóre w trakcie remontu. Zespół pałacowy. Klasycystyczny pałac zbudowany został w latach 1804-1806 przez Zygmunta Ottona von Treskow według projektu berlińskich architektów Karola Fryderyk Schinkla i Franciszka Catela. Pałac wraz z otaczającym go zabytkowym parkiem zajmuje powierzchnię 16,8 ha. Pałac zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta, piętnastoosiowy, z dwiema czteroosiowymi, parterowymi dobudówkami gospodarczymi przy elewacjach bocznych. Wnętrze dwutraktowe, z prostokątną sienią kolumnową i okrągłym westybulem na osi parteru. Sień z czterema parami doryckich kolumn na wysokich podestach wzdłuż ścian bocznych, od wschodu jednobiegowa klatka schodowa na piętro. Na piętrze, na osi budynku, znajduje się obszerna sala. Elewacje parteru boniowane. W fasadzie frontowej ryzalit poprzedzony portykiem na czterech doryckich kolumnach, nad którym znajduje się balkon. Dach czterospadowy, kryty dachówką. W wyniku zaniedbań przez prywatnego właściciela, pałac został doprowadzony do poważnego zniszczenia. W zdecydowanej większości zniszczeniu uległo zarówno wyposażenie obiektu jak i zabytkowa dekoracja. Od 2002 r. właścicielem całego kompleksu jest Gmina Czerwonak. Gmina przeprowadziła podstawowe zabezpieczenie pałacu, ograniczając jego dalszą dewastację. Budynek wymaga pilnego remontu. Pałac otacza park krajobrazowy ze stawem, starym drzewostanem i pomnikowymi okazami drzew liściastych, założony w pocz. XIX w., według projektu Piotra Józefa Lenne, wieloletniego dyrektora ogrodów w Berlinie. Do parku prowadzą dwie analogiczne, klasycystyczne, murowane, ujęte pilastrami i zwieńczone trójkątnymi frontonami bramy wjazdowe z ok. 1810 r. Bramy zostały wyremontowane. W parku przeprowadzono prace porządkowe, oczyszczono staw i układ wodny. Browar. Położony w zespole folwarcznym na północ od pałacu. Kamienno-ceglany 35 budynek z ok. 1800 r. nakryty dachem naczółkowym pokrytym eternitem. Częściowo zaadaptowany na mieszkania i pracownię konserwatorską. Właścicielem jest Agencja Nieruchomości Rolnych, wydzierżawiony. Stan dostateczny. TRZASKOWO Zespół dworski. Parterowy dwór, zbliżony swą bryłą do kwadratu, murowany, nakryty czterospadowym dachem wzniesiony został na początku XX w. staraniem rodziny Szułdrzyńskich. Masywna, pięcioosiowa fasada frontowa poprzedzona dwiema kolumnami, podpierającymi niewielki taras, na który wejście prowadzi z pokoju, mieszczącego się w wystawce w dachu. Dwór stanowi własność prywatną. Od 2010 r. prowadzone są prace związane z przebudową i rozbudową obiektu, które zostaną zakończone do 01.09.2015 r. W otoczeniu dworu znajduje się park krajobrazowy z pocz. XX w. o powierzchni 2,96 ha ze stawem pośrodku, który wymaga przeprowadzenia prac rewaloryzacyjnych. 4.1.2. Stan zachowania zabytków ruchomych Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków na terenie gminy Czerwonak to wyposażenie i wystrój obiektów sakralnych: kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela w Owińskach oraz kościoła p.w. św. Józefa w Kicinie. Wyposażenie kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela w Owińskach częściowo w złym stanie, wymaga podjęcia kompleksowych i systematycznych prac konserwatorskich, łącznie z freskami Swacha, wypełniającymi sklepienia świątyni. Kompleksowe prace konserwatorskie wyposażenia i wystroju kościoła p.w. św. Józefa w Kicinie, trwające kilka lat, zakończone zostały w 2010 r. Zabiegom tym, w kolejnych latach, poddawane były m.in.: ołtarz, ambona, chrzcielnica, realizowane było polichromie, częściowo ze witraże. środków Przedsięwzięcie m.in. to Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu i Urzędu Gminy w Czerwonaku. 36 Wszelkie prace przy obiektach nieruchomych i ruchomych wpisanych do rejestru zabytków wymagają pozwolenia konserwatora zabytków. 4.1.3. Stan zachowania zabytków archeologicznych oraz istotne zagrożenia dla zabytków archeologicznych Stanowiska archeologiczne podlegają stałym zagrożeniom. Z każdym rokiem, wraz z rozwojem techniki, intensyfikacją działalności przemysłowej, gospodarczej, rolniczej rośnie stopień ich zagrożenia oraz pojawiają się nowe. W myśl art. 6, pkt 3 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami) wszystkie zabytki archeologiczne – bez względu na stan zachowania podlegają ochronie i opiece. Należy przy tym pamiętać, że zasięg stanowisk archeologicznych został wyznaczony na mapach na podstawie badań powierzchniowych. Jednak nie musi on odpowiadać dokładnie zasięgowi występowania pozostałości osadnictwa pradziejowego pod ziemią. Dlatego należy traktować go zawsze orientacyjnie, może bowiem okazać się, że obiekty archeologiczne zalegają także w sąsiedztwie wyznaczonego na podstawie obserwacji powierzchniowej, zasięgu stanowiska. Najlepiej zachowane są stanowiska archeologiczne położone na nieużytkach, terenach niezabudowanych oraz terenach zalesionych. Należy tutaj przypomnieć, że ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na każdego, kto zamierza realizować roboty ziemne lub dokonać zmiany charakteru dotychczasowej działalności na terenie, na którym znajdują się zabytki archeologiczne, (co doprowadzić może do przekształcenia lub zniszczenia zabytku archeologicznego), obowiązek, z zastrzeżeniem art. 82 a, ust. 1 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r., pokrycia kosztów badań archeologicznych oraz ich dokumentacji, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne w celu ochrony tych zabytków. Dużym zagrożeniem dla stanowisk archeologicznych są inwestycje 37 budowlane i przemysłowe (zwłaszcza rozwój budownictwa mieszkalnego i przemysłowego oraz budowa dróg), nielegalna eksploatacja piaśnic i żwirowni. Istotnym zagrożeniem jest również działalność rolnicza, zwłaszcza intensywna orka. Do innego rodzaju zagrożeń należy działalność nielegalnych poszukiwaczy. Zagrażają oni przede wszystkim cmentarzyskom oraz stanowiskom o własnej formie krajobrazowej, jak grodziska czy fortyfikacje ziemne oraz pozostałości z okresu I i II wojny światowej. Dlatego dla ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego, na obszarach występowania stanowisk w strefie ich ochrony, podczas inwestycji archeologicznych oraz związanych z robotami ziemnymi, wymagane jest prowadzenie prac archeologicznych w zakresie uzgodnionym pozwoleniem na badania archeologiczne konserwatora zabytków przed uzyskaniem pozwolenia na budowę lub przed rozpoczęciem prac ziemnych. Również przebudowa układów urbanistycznych, ruralistycznych i założeń pałacowo-parkowych prowadzi często do naruszenia średniowiecznych i nowożytnych nawarstwień kulturowych. W związku z tym wszystkie prace ziemne wymagają jednoczesnego prowadzenia badań archeologicznych. Wyniki badań często stanowią jedyną dokumentację następujących po sobie faktów osadniczych na tym terenie. Pozwalają one skorygować, uszczegółowić i potwierdzić informacje uzyskane ze źródeł pisanych. Pozyskany w trakcie badań materiał ruchomy umożliwia uzupełnienie danych o kulturze materialnej mieszkańców. 4.1.4. Obszary największego zagrożenia dla zabytków w gminie a) archeologicznych O charakterze zagrożeń dla stanowisk archeologicznych na terenie gminy decyduje głównie duży udział w ogólnej powierzchni terenów rolniczych (około 45 % powierzchni gminy, z czego większość stanowią grunty orne) i leśnych (około 30% powierzchni gminy), jednakże 38 intensywny rozwój infrastruktury przemysłowej również nie jest bez znaczenia. Strategia Rozwoju Gminy oraz Plan Rozwoju Lokalnego przewidują następujące prace: 1. kanalizacja terenu gminy lata 2011-2013 2. budowa oświetlenia na terenie gminy lata 2011-2013 3. budowa dróg i ulic na terenie gminy lata 2011-2013 4. budowa ścieżek rowerowych lata 2011-2013 5. budowa sieci wodociągowej lata 2011-2013 6. budowa boiska w Potaszach w latach 2011-2012 W celu pradziejowych, ochrony stanowisk średniowiecznych i archeologicznych nowożytnych oraz nawarstwień kulturowych niezbędne jest uzgadnianie oraz wypełnianie przez inwestorów wymogów konserwatorskich zwartych w opiniach i decyzjach konserwatora zabytków. b) nieruchomych Gmina Czerwonak nie posiada opracowanego planu zagospodarowania przestrzennego dla całego obszaru gminy, będącego prawem miejscowym. Z punku widzenia ochrony konserwatorskiej jest to istotne zagrożenie dla zabytków nieruchomych. Bowiem ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy jest jedną z czterech form ochrony wymienionej w art. 7 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Pozostałe, wpis do rejestrów zabytków, dotyczy wybranych grup obiektów, zaś uznanie za pomnik historii lub utworzenie parku kulturowego obecnie gminy nie dotyczy. Nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 18 marca 2010 r. wprowadziła w art. 7 pkt 4 dodatkową formę ochrony m. in. w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz w decyzji o warunkach zabudowy, jednakże nie wszystkie inwestycje realizowane są w oparciu o w/w decyzje, a remonty obiektów figurujących w gminnej 39 ewidencji zabytków nie zawsze wymagają pozwolenia na budowę, które wydawane jest w uzgodnieniu z konserwatorem zabytków. Brak szczegółowych zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego może spowodować daleko idące przekształcenia przestrzenne, materiałowe i architektoniczne. Do istotnych zagrożeń obiektów zabytkowych na terenie gminy należy zaliczyć tzw. zagrożenia techniczne. Pierwotny układ komunikacyjny, na który nałożone są wszelkie współczesne rozwiązania drogowe, kumuluje się niekorzystnie w odniesieniu do wszelkich budowli, szczególnie zaś tych, które są obiektami zabytkowymi. Emisje gazów, zanieczyszczeń atmosferycznych, to następna z przyczyn degradujących elewacje pokryte tynkami tradycyjnymi. Tradycyjna kultura ludowa, której materialnym wyznacznikiem jest budownictwo wiejskie, podlega dynamicznym zmianom tak w funkcji obiektów, jak i w formie. Lokalne społeczności wioskowe, dla których tradycyjne wzory postępowania były wyznacznikiem wartości kształtujących tę społeczność, odchodzą w przeszłość. Nowatorskie trendy gospodarowania niszczą lub wręcz eliminują pozostałości dawnej architektury budowlanej. Na terenie gminy Czerwonak nie spotyka się już praktycznie przykładów tradycyjnego budownictwa wiejskiego. Można by powiedzieć, że stan techniczny budynków jest determinowany stanem świadomości o ich historycznej funkcji oraz uświadamianej potrzebie adaptacji we współczesnym społeczeństwie. Przemiany społeczne to proces. Jego dynamika, ostrość, ukierunkowania, szczególnie te będące wynikiem globalnych zawirowań społecznych, a do takich niewątpliwie należy zaliczyć II wojnę światową, doprowadziły do wyludnienia wielu wsi i przysiółków zamieszkałych przez ludność pochodzenia niemieckiego. Pozostałości tych wspólnot, jakimi są cmentarze, ulegają powolnej i zdaje się nieodwracalnej zagładzie. Istniejące na terenie gminy nieczynne cmentarze ewangelickie, to dziś już przysłowiowy punkt na mapie, zapomniane, ich stan jest zły. Zniszczone i zdekompletowane nagrobki, mogiły czytelne fragmentarycznie, brak pierwotnej zieleni cmentarnej, obecny drzewostan dziczejący, całość układu nieczytelna i trudno dostępna. Nie budzą one żadnych emocji, gdyż 40 nie pełnią żadnej funkcji w lokalnych społecznościach. Do istotnych należą zagrożeń indywidualne postawy oraz przypisane im wartości, które są wyznacznikiem działań, skutkujących decyzjami nie zawsze pomyślnymi dla substancji zabytkowej. Ważnym na dzień dzisiejszy problemem są możliwości finansowania prac przy obiektach zabytkowych przez różne kategorie osób i instytucji nimi władającymi. Często realne potrzeby znacznie przekraczają kwoty nań przeznaczane. Element finansowy w znaczący sposób hamuje realizację najciekawszych nawet programów rewaloryzacyjnych. Swoisty determinizm ekonomiczny niezbędny w prawidłowo postrzeganej polityce ochrony dóbr zabytkowych, to warunek szczególny, którego dopełnienie pozwoli mieć nadzieję, że w czasie rozsądnym do przewidzenia, uda się zrealizować wszystkie zadania związane z rewaloryzacją. 4.2. Uwarunkowania wynikające z „Planu Rozwoju Lokalnego Gminy Czerwonak” Przyjęty Uchwałą Rady Gminy Czerwonak Nr 166/XXV/2008 z dnia 20 maja 2008 r. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Czerwonak określił kierunki rozwoju gminy do 2017 r. Oparty został m.in. na celach i zadaniach wymienionych w Strategii rozwoju gminy, które wynikają z potrzeb społecznych, gospodarczych i środowiskowych, tworząc warunki do trwałego i zrównoważonego rozwoju gminy. Realizowane one będą m.in. poprzez dziedzinach zaspokojenie życia, potrzeb aktywizację mieszkańców działalności we wszystkich gospodarczej, ochronę środowiska przyrodniczego, a także ochronę dziedzictwa kulturowego. W rozdz. 2 „Raport o aktualnej sytuacji społeczno-gospodarczej gminy” pkt 2.4. „Zagospodarowanie przestrzenne”, ppkt 2.4.5. „Stan obiektów dziedzictwa kulturowego” przedstawiono krótką charakterystykę najcenniejszych na terenie gminy obiektów architektury i budownictwa, parków i zabytków archeologicznych. 41 4.3. Uwarunkowania wynikające z „Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Czerwonak” Program Ochrony Środowiska dla Gminy Czerwonak na lata 20092012 zawiera zapisy dotyczące dziedzictwa kulturowego. W rozdz. II „Charakterystyka gminy”, pkt 2.7. „Walory kulturowe” przedstawiono (pocysterski rys klasztor historyczny w wybranych Owińskach, obiektów zespół pałacowo zabytkowych - parkowy w Owińskach, drewniany kościół w Kicinie). W tabeli wymieniono wszystkie obiekty z terenu gminy wpisane do rejestru zabytków. W rozdz. IV „Analiza oraz ocena zasobów i składników środowiska”, pkt 4.8. „Charakterystyka elementów przyrody ożywionej”, ppkt 4.8.2. „Zieleń urządzona” wymieniono występujące na terenie gminy formy zieleni urządzonej, m.in. zieleń śródpolną, zieleń przyuliczną, zieleńce, parki. Podkreślono szczególną rolę krajobrazowych parków zabytkowych w kształtowaniu środowiska przyrodniczego gminy. 4.4.Uwarunkowania wynikające ze „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy ” Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Czerwonak została uchwalona przez Radę Gminy Uchwałą Nr 406/LVII/2010 z dnia 16 września 2010 r. Studium jako akt planowania kształtującego politykę przestrzenną gminy wyodrębnia cele, uwarunkowania i kierunki zagospodarowania przestrzennego, które doprowadzą do wykorzystania wszystkiego, co cenne i niepowtarzalne dla rozwoju gminy. Należy tu wymienić walory przyrodnicze i krajobrazowe, wartości kulturowe, zasoby materialne i inicjatywy lokalne, jak również warunki wynikające z położenia gminy, jej powiązań administracyjnych i gospodarczych. Zapisy dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego: Część B – „Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego gminy Czerwonak”. W rozdz. 4 „Stan dziedzictwa kulturowego i zabytków” wymieniono obiekty 42 wpisane do rejestru zabytków, zabytkowe cmentarze oraz stanowiska archeologiczne. Wytyczne konserwatorskie nie zakazują prowadzenia inwestycji w strefie występowania stanowisk archeologicznych. Przed przystąpieniem do działań inwestycyjnych niezbędne jest uzyskanie opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – Konserwatora Zabytków Archeologicznych. W rozdz. IV „Kierunki dotyczące obszarowych elementów zagospodarowania” pkt 2 przedstawiono kierunki ochrony dziedzictwa kulturowego: Głównym celem ochrony dziedzictwa kulturowego gminy jest utrzymanie ciągłości dziedzictwa i jego historycznych wzbogacenie rozwoju z zachowaniem przestrzeni atrakcyjności oraz fragmentów różnorodności poprawa estetyki zdegradowanych i dysharmonizujących. Dla zapewnienia historycznej ciągłości rozwoju, ochrony wartości kulturowych (w połączeniu z ochroną środowiska przyrodniczego) należy dążyć do integracji historycznych i współczesnych rozwiązań koncepcyjnych, projektów, programów, inwestycji dotyczących struktur architektonicznych i urbanistycznych. Proponuje się opracowanie długofalowych programów dotyczących ochrony, adaptacji, rehabilitacji i przekształceń zachowanych zespołów pałacowych, dworskich i folwarcznych, pojedynczych zabytków, zespołów i obszarów po przemysłowych oraz układów ruralistycznych, mających na celu stworzenie wysokiej jakościowo przestrzeni historycznej i kulturowej. Zdegradowane obszary wiejskie, położone na terenach cennych kulturowo, wskazano do objęcia działaniami rehabilitacyjnymi. Pasmo leśne W paśmie krajobrazu leśnego „L” nakazuje się zachowanie historycznych szlaków: Trakt Cysterski, Trakt Annowski, Trakt Poznański, Trakt Rawicki. Pasmo krajobrazów otwartych W paśmie krajobrazów otwartych „O”: - zachowuje się dotychczasowy system melioracji oraz układ zieleni tradycji olęderskiej we wsiach Mielno i Kliny, - w strefie ochrony krajobrazu kulturowego (kulturowego wg planu ochrony parku) wymagane opracowanie szczegółowych zasad ochrony obszaru 43 jednostki osadniczej o znacznych walorach kulturowych – Owińska – (F1) oraz pozostałych jednostek w strefie ochrony krajobrazu kulturowego (F2), - nakaz zachowania struktury założeń folwarcznych w strefie ochrony konserwatorskiej: Trzaskowo, Bolechówko, Annowo, - ochrona historycznego układu dróg, dążenie do zachowania charakteru zabudowy wsi olęderskich w Klinach i Dębogórze. Pasmo zurbanizowane W paśmie krajobrazu zurbanizowanego „U’: - nakazuje się zachowanie struktury założenia folwarcznego w Szlachęcinie, - rewaloryzacja obiektów po przemysłowych. Pasmo nadbrzeżne W paśmie krajobrazu nadbrzeżnego „N”: - nakaz zachowania układu dróg oraz sposobu kształtowania zabudowy wsi olęderskiej Promnice. 4.5. Uwarunkowania wynikające z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego Gmina Czerwonak nie posiada miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenu całej gminy. Obowiązują trzy miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla wybranych obszarów na terenie gminy, które zawierają zapisy uwzględniające ochronę zabytków nieruchomych i archeologicznych. I. Zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenu Promnice Północ przyjęta Uchwałą Nr 383/LIX/2006 Rady Gminy Czerwonak z dnia 17 sierpnia 2006 r. W § 2 wprowadzono zapisy dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego: Obowiązek uzgodnienia z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków prac ziemnych związanych z zagospodarowaniem i zabudową terenu celem ustalenia obowiązującego inwestora zakresu badań archeologicznych. II. Zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów działalności gospodarczej w Owińskach, rejon ulicy Kolejowej przyjęta 44 Uchwałą Nr 345/XLVIII/2010 Rady Gminy Czerwonak z dnia 21 stycznia 2010 r. W § 6 wprowadzono zapisy dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego: W zakresie zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej ustala się podczas prac ziemnych związanych z zabudowaniem, bądź zagospodarowaniem terenu, obowiązek prowadzenia badań archeologicznych zakres, których inwestor winien uzgodnić z Wielkopolskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w Poznaniu przed uzyskaniem pozwolenia na budowę. III. Zmiana miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego terenów wsi Owińska przyjęta Uchwałą Nr 30/VI/2011 Rady Gminy Czerwonak z dnia 17 marca 2011 r. W § 5 wprowadzono zapisy dotyczące zasad ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej: 1) ochronie konserwatorskiej podlegają następujące obiekty wpisane do rejestru zabytków: - kościół par. p.w. św. Mikołaja, poł. XVI, nr rej. 2539/A z 6.06.1960. - zespół klasztorny cystersek, ob. zakład dla dzieci niewidomych: a. kościół p.w. św. Jana Chrzciciela, poł. XIII, 1720-1728, nr rej. 2405 z 21.12.1932, b. klasztor, 1 poł. XVIII, nr rej. 2406 z 21.12.1932, c. plebania, k. XVIII, nr rej. 1177/A z 23.07.1970, d. dom dyrektora zakładu, poł. XIX, nr rej. 316/A z 21.10.1968, e. park, XVIII, nr rej. 87/A z 28.07.1965. - zespół szpitalny, d. psychiatryczny, 2 poł. XIX, nr rej. 22/A z 6.04.2000: a. 3 pawilony szpitalne, b. 3 budynki gospodarcze, c. kotłownia i maszynownia, d. trafostacja, e. kostnica, f. dom ogrodnika, g. dom lekarzy, 1912, h. park szpitalny, nr rej. 2150/A z 25.08.1998, i. cmentarz, nr rej. 2150/A z 25.08.1998. 45 - zespół pałacowy: a. pałac, 1805, nr rej. 317/A z 21.10.1968, b. 2 bramy, pocz. XIX, nr rej. 317/A z 21.10.1968, c. park, XIX, nr rej. 22/A z 14.10.1948. - browar, ob. gorzelnia i płatkarnia, ok. 1800, nr rej. 1024/A z 12.02.1970. 2) na terenach wpisanych do rejestru zabytków wszelkie prace budowlane, remontowe i konserwatorskie lub inne działania mogące prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru, na etapie projektu muszą uzyskać pozwolenie WWKZ. Dla obiektów posiadających indywidualny wpis do rejestru zabytków ustala się co następuje: a) należy bezwzględnie zachować historyczne gabaryty budynku, kąt spadku połaci dachowej, pierwotne otwory okienne i drzwiowe, elementy dekoracji architektonicznej. W przypadku prac remontowych należy stosować materiały przeznaczone do renowacji obiektów zabytkowych lub właściwe dla epoki, z której pochodzi obiekt (nie dopuszcza się stosowania współczesnych materiałów budowlanych typu blacha dachówkopodobna oraz ocieplania elewacji płytami styropianowymi, wełną mineralną, itp.), b) wprowadza się konieczność uzgadniania prac na etapie projektu (dotyczy zarówno elewacji zewnętrznych, jak i prac wewnątrz), c) dla obiektów zewidencjonowanych w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Poznaniu, właściciel obiektu powinien uzyskać opinię WWKZ, przed przystąpieniem do prac remontowych związanych ze zmianą wyglądu zewnętrznego obiektu, d) dla nowej zabudowy lokalizowanej w obrębie zespołów starej zabudowy nakazuje się harmonijne wprowadzenie nowej zabudowy poprzez dopasowanie nowych budynków gabarytami do istniejącej historycznej zabudowy, zachowanie tradycyjnych kształtów dachów, ceramicznych pokryć, stonowanej kolorystyki, 3) na terenach parków wpisanych do rejestru zabytków zakaz wprowadzania nowej zabudowy, dodatkowych wygrodzeń, za wyjątkiem terenu przylegającego bezpośrednio od strony wschodniej do pałacu, na którym dopuszcza się lokalizację obiektów związanych funkcjonalnie z pałacem, na warunkach określonych przez WWKZ. Wszelkie wycinki 46 oraz prace sanitarne i porządkowe na terenie parków należy uzgadniać ze stanowiska konserwatorskiego, dążyć do rewaloryzacji oraz przywrócenia pierwotnych układów komunikacyjnych. W przypadku wycinki konieczne są nowe nasadzenia po uprzednim uzgodnieniu z konserwatorem, 4) dla ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego, podczas prac ziemnych przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków i będących w ewidencji konserwatorskiej ustala się obowiązek prowadzenia badań archeologicznych, zakres których inwestor powinien uzgodnić z WWKZ przed uzyskaniem pozwolenia na budowę, 5) cały teren objęty planem podlega ochronie archeologicznej z uwagi na występowanie stanowisk archeologicznych. Dla ochrony archeologicznego dziedzictwa kulturowego, prace ziemne związane z zagospodarowaniem i zabudowaniem uzyskaniem terenu pozwolenia wymagają na budowę, uzgodnienia dla z WWKZ określenia przed konieczności ewentualnych prac archeologicznych. W § 6 w zakresie wymagań wynikających z potrzeb kształtowania przestrzeni publicznych, wprowadzono: 1) nakaz zagospodarowania Placu Przemysława zielenią niską i wysoką, podporządkowaną zachowaniu widoku na zespół klasztorny cysterek, 2) nakaz zachowania założenia parkowego zespołu pałacowego w obecnym układzie; dopuszcza się prowadzenie prac renowacyjnych i odnowieniowych, 3) nakaz realizowania wyłącznie ażurowych ogrodzeń od strony drogi publicznej; zakaz stosowania ogrodzeń frontowych z prefabrykatów betonowych, 4) zakaz stosowania w otoczeniu zespołów zabytkowych reklam wolnostojących, wielkoformatowych, mogących zasłaniać widok. Ustalenia w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wynikają z zapisów zawartych w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i są każdorazowo uzgadniane z Wojewódzkim Urzędem Ochrony Zabytków w Poznaniu. Inwestycje na terenie gminy Czerwonak (na obszarach, dla których nie sporządzono miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego) wykonywane są na podstawie decyzji o warunkach zabudowy 47 i zagospodarowania terenu oraz ustaleniu lokalizacji celu publicznego, które uzgadniane są każdorazowo z urzędem konserwatorskim. 4.6. Uwarunkowania wynikające z ochrony przyrody i równowagi ekologicznej W czasach wielkich przekształceń środowiska, związanych przede wszystkim z urbanizacją i uprzemysłowieniem, ogromne znaczenie ma zachowanie w niezmienionym stanie terenów mało jeszcze zdegradowanych, gdzie przyroda zachowała wiele z naturalnego uroku. Formami takiej ochrony są parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Tworzy się je na obszarach o wysokich walorach naturalnych środowiska oraz krajobrazu, nierzadko o nieprzeciętnych połączonych z właściwościach estetycznych wartościami historycznymi, turystycznymi i krajoznawczymi. Część gminy Czerwonak znajduje się w obrębie Parku Krajobrazowego „Puszcza Zielonka” utworzonego w 1993 r. Powierzchnia parku wynosi 11.439,40 ha, z czego na teren gminy przypada 2.465,50 ha, co stanowi ok. 30 % jego całkowitej powierzchni. Celem utworzenia parku jest ochrona i zachowanie największego i najbardziej zbliżonego do naturalnego kompleksu leśnego Wielkopolski o dużych walorach przyrodniczych, krajobrazowych, historycznych i naukowo-dydaktycznych. Charakterystyczną cechą parku jest bardzo wysoki udział terenów leśnych (ponad 80 %). Zbiorowiska leśne mają zróżnicowaną genezę siedliskową: od ubogiego boru chrobotkowego, przez bór sosnowy świeży, kwaśną i świetlistą dąbrowę, po łęgi wiązowo-jesionowe, lasy dębowo-grabowe oraz łęgi przystrumykowe. Na terenie parku występują także liczne, nieduże jeziora, przeważnie otoczone lasami, o zarośniętych, często niedostępnych brzegach. Urozmaicona rzeźba terenu powstała w okresie lodowcowym, kiedy to wytworzyły się strefy pagórków oraz rynien jeziornych. Południowy skraj parku obejmuje część pasma morenowego z najwyższym wzniesieniem Dziewiczą Górą (143 m n. p. m.). W parku znajdują się następujące rezerwaty: „Jezioro Czarne”, „Las Mieszany” w Nadleśnictwie Łopuchówko, „Klasztorne Modrzewie” koło Dąbrówki 48 Kościelnej, „Żywiec Dziewięciolistny”, „Jezioro Pławno”. Na terenie gminy występują również obszary chronionego krajobrazu: 1) Łąki Annowskie – położone we wschodniej części wsi Annowo i Miękowo o pow. 315,19 ha, 2) Rolnicze krajobrazy Kliny – Mielno - położone w sołectwach Kicin i Kliny o pow. 511,72 ha, 3) Pola Trzaskowskie – położone we wsi Trzaskowo oraz północnej części wsi Owińska o pow. 451,04 ha. Tereny te chronione są ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach. Na terenie gminy Czerwonak indywidualną ochroną poprzez wpis do rejestru pomników przyrody objęte są następujące obiekty: • w rejonie Dziewiczej Góry: - lipa drobnolistna, dęby szypułkowe (21 szt.), klon jawor, sosny pospolite (10 szt.), buku pospolite (4 szt.), klon zwyczajny, • w rejonie Owińsk: - topole białe (2 szt.), aleja grabowa, topola sp., dąb szypułkowy, lipy drobnolistne (14 szt.), sosna pospolita, • w Bolechowie: - dęby szypułkowe (5 szt.), graby pospolite (2 szt.), sosna pospolita, wiąz pospolity, topola biała. 5. Cele gminnego programu opieki nad zabytkami (art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz inne określone przez gminę) 1) włączenie strategicznych, problemów ochrony wynikających zabytków z do koncepcji systemu zadań przestrzennego zagospodarowania kraju, 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do 49 poprawy stanu ich zachowania, 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystywaniem tych zabytków, 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. 6. Kierunki działań dla realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami 6.1. Gminna ewidencja zabytków 6.1.1. Sporządzenie gminnej ewidencji zabytków nieruchomych Przepisy art. 22 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakładają na wójta gminy obowiązek prowadzenia gminnej ewidencji zabytków. Gmina Czerwonak wykonała w 2008 r. gminną ewidencję zabytków. Tworzy ją zbiór kart adresowych zawierających podstawowe dane o obiekcie, m.in. położenie, czas powstania, materiał, właściciel, stan zachowania obiektu oraz fotografie. Gminna ewidencja zabytków zostanie uzupełniona w 2013 r. o zabytkowe cmentarze. Będzie ona systematycznie uzupełniana i weryfikowana. 6.1.2. Sporządzenie gminnej ewidencji zabytków archeologicznych I. Zgodnie z pismem przekazanym przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wykonana została w 2011 roku gminna ewidencja 50 zabytków archeologicznych, obejmująca karty stanowisk archeologicznych przeznaczonych do wpisu do rejestru oraz karty zespołów stanowisk archeologicznych. Baza informacji o tych stanowiskach będzie systematycznie aktualizowana, zgodnie z informacjami przekazywanymi przez WUOZ w Poznaniu. II. Uzupełnianie i weryfikowanie istniejącej ewidencji zabytków archeologicznych poprzez włączanie informacji o wszystkich sukcesywnie odkrywanych reliktach przeszłości niezależnie od charakteru badań, oraz na podstawie uzyskiwanych wyników badań weryfikacyjnych AZP, zgodnie z informacjami przekazywanymi przez WUOZ w Poznaniu. III. Sporządzenie elektronicznej systematycznie aktualizowanej bazy informacji o stanowiskach archeologicznych wytypowanych przez WUOZ w Poznaniu do wpisania do rejestru zabytków, w celu uwzględnienia ich w dokumentach planistycznych i inwestycyjnych gminy. 6.1.3. Inwentaryzacja obiektów tzw. małej architektury Rozpoznanie terenowe i wykonanie inwentaryzacji w postaci kart ewidencyjnych obiektów tzw. małej architektury (kapliczki, krzyże przydrożne). Pomoc przy sporządzaniu wniosków przez właścicieli o wpisanie najcenniejszych obiektów do rejestru zabytków. 6.2. Edukacja i promocja w zakresie ochrony zabytków • włączenie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do zajęć szkolnych w szkołach podstawowych i gimnazjach prowadzonych przez gminę, • organizowanie krajoznawczych, w ramach prezentacja zajęć szkolnych wycieczek najcenniejszych obiektów zabytkowych i ich historii, • publikacja folderu prezentującego najważniejsze obiekty zabytkowe na terenie gminy oraz założenie strony internetowej związanej z tą problematyką, 51 • udostępnienie gminnej ewidencji zabytków oraz „Programu opieki nad zabytkami Gminy Czerwonak” na stronie internetowej Urzędu Gminy w Czerwonaku, • uwzględnienie obiektów zabytkowych przy wyznaczaniu nowych tras turystycznych i ścieżek dydaktycznych, • ustalenie z właścicielami obiektów zabytkowych możliwości i zasad ich udostępniania. 6.3. Działania zmierzające do poprawy stanu zachowania dziedzictwa kulturowego • informowanie właścicieli obiektów zabytkowych o możliwościach pozyskania środków na odnowę zabytków, • merytoryczna pomoc właścicielom obiektów zabytkowych w tworzeniu wniosków aplikacyjnych o środki na odnowę zabytków, • aktywne zachęcanie sektora prywatnego do zagospodarowania obiektów zabytkowych, • renowacja obiektów zabytkowych będących własnością Gminy, • udzielanie dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane dla właścicieli obiektów wpisanych do rejestru zabytków, zgodnie z Uchwałą nr 377/LIX/2006 r. Rady Gminy Czerwonak z dnia 17.08.2006 r., • rozważenie możliwości wprowadzenia ulg podatkowych dla właścicieli obiektów figurujących w gminnej ewidencji zabytków, warunkowane podjęciem działań zmierzających do ich zabezpieczenia i konserwacji, • podjęcie próby rozwiązania problemu nieczynnych cmentarzy ewangelickich na terenie gminy. 52 6.4. Określenie zasobów zabytkowych, które można wykorzystać dla tworzenia np. tras turystycznych, ścieżek dydaktycznych, organizacji festynów, itp. Gmina Czerwonak to obszar, którego położenie geograficznokomunikacyjne, obszary chronionego prawnie środowiska, flora i fauna reprezentowana przez rzadko spotykane gatunki roślin i zwierząt, dolina Warty i cieki wodne, obiekty architektoniczne o bogatym przekroju stylów utrwalonych w budowlach sakralnych oraz dworach i pałacach, otoczone parkami i folwarkami, stanowią o jego znacznej atrakcyjności turystycznej. Gmina Czerwonak przylega bezpośrednio do miasta Poznań. Ma to ogromne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania tak gospodarki, jak i wszelkich przejawów społecznej aktywności mieszkańców gminy. Związki te tworzą symbiozę z urbanistycznym organizmem miejskim, trwałość której stanowi miernik skuteczności tego swoistego społecznego kolażu. Gmina jest też integralnie powiązana z otaczającymi ją gminami sąsiednimi. Utworzone w ramach Związku Międzygminnego „Puszcza Zielonka”, a zarazem przecinające tereny gminy Czerwonak szlaki turystyczne, tworzące system o dużym ładunku dydaktycznym, to unikalna forma związku między sąsiednimi gminami, dla których granice administracyjne nie stanowią przeszkody, lecz wręcz implikują nowatorskie rozwiązania w zakresie szeroko pojętego zaspokajania potrzeb społecznych. Warto tutaj wymienić interesujące szlaki turystyczne o bogatym, różnorodnym programie, wiodące do najciekawszych pod względem historycznym i przyrodniczym miejscowości, wśród których są najcenniejsze zasoby zabytkowe. Wśród licznych szlaków turystycznych wiodących przez gminę, są cztery szlaki piesze: 1) czerwony - biegnie przez miejscowości Czerwonak – Dziewicza Góra – Okoniec – Zielonka – Rejowiec – Skoki (35 km). To najpopularniejsze dojście na wierzchołek Dziewiczej Góry. Szlak w przeważającej części biegnie zalesionym terenem Puszczy Zielonka, 2) niebieski - Dziewicza Góra – Owińska – Ludwikowo – Tuczno – Zielonka – Głęboczek – Sława Wlkp. (37,4 km). Na jego trasie można 53 obejrzeć m.in. zabudowania folwarczne z końca XIX i pocz. XX w. w Annowie, w miejscowości Owińska zespół pocysterski i pałac von Tresków oraz niewielką osadę z zabudowaniami z przełomu XIX i XX w. w Ludwikowie. 3) żółty - Dziewicza Góra – Kicin – Wierzenica – Kobylnica (9.9 km). Po zejściu z Dziewiczej Góry turyści docierają do Kicina, niewielkiej wsi leżącej na skraju Puszczy Zielonka. Atrakcją tej miejscowości jest stary drewniany kościół p. w św. Józefa oraz unikalne przykłady budownictwa z głazów narzutowych. 4) czarny - Ludwikowo - Mielno - Dziewicza Góra (7,0 km). Szlak zaczyna się w Ludwikowie, najmniejszej miejscowości na terenie gminy Czerwonak, następnie biegnie skrajem Puszczy Zielonka do Mielna, niedużej osady założonej jako folwark w XIX w. Do dziś zachował się tam spichlerz i zabudowania z przełomu XIX/XX w., w miejscowości Kliny dawnej osadzie olęderskiej obejrzeć można domy z początku XX w. oraz pozostałości ewangelickiego cmentarza z XIX w. Sieć szlaków rowerowych w Puszczy Zielonka i okolicy liczy łącznie 224 kilometry. Trasy szlaków mają kształt koła rowerowego i składają się z dwóch pierścieni: większego - jego długość wynosi 51,7 km i mniejszego – długości 35,4 km. Pierścienie rowerowe uzupełnione są trasami łącznikowymi (promienistymi). Tras jest dwanaście, a oznakowane są symbolami od R-1 do R-12. Przez teren gminy przebiega część dużego pierścienia rowerowego, który ma swój początek w Czerwonaku oraz szlak łącznikowy R-1: Owińska - Mielno - Wierzonka - Gruszczyn. Na terenie Puszczy Zielonka i w okolicach funkcjonują cztery ścieżki dydaktyczne, z których piesza ścieżka „Dziewicza Góra” (przyrodniczo – leśna) rozpoczyna się w Gminie Czerwonak. Wykorzystuje jako swój atut wzniesienie Dziewiczej Góry - 143 m n.p.m. Ścieżka składa się z 15 oznakowanych przystanków, prezentujących różnorodność ekosystemu leśnego oraz charakter pracy leśników. Długość przygotowanej trasy to odpowiednio 3 km - pętla krótsza i 5,5, km - pętla dłuższa. Jednym z ciekawszych punktów jest przystanek XIII - leśna klasa im. Augusta Cieszkowskiego, utworzona w sąsiedztwie leśniczówki Annowo. Szlak Kościołów Drewnianych wokół Puszczy Zielonka, to pierwszy 54 w Wielkopolsce oficjalnie wytyczony i oznakowany szlak architektury drewnianej obejmujący dwanaście fascynujących, wiejskich, drewnianych kościołów, w tym malowniczo położony na wzgórzu kościół p.w. św. Józefa w Kicinie. Przez teren Gminy przebiega historyczny, znany w Europie, Szlak Cysterski, a właściwie jego północno-wielkopolski odcinek. Wytyczona trasa łączy obiekty i miejsca historycznie związane z pobytem Cystersów w północnej części wielkopolskiej ziemi od pocz. XII w. Przebiega przez gminy tworzące Związek Międzygminny Puszcza Zielonka, w tym przez Owińska - siedzibę sióstr cysterek. W najbliższym czasie zostanie uruchomiony Szlak Napoleoński obejmujący swym zasięgiem 6 powiatów, w tym poznański. Szlak będzie wiódł przez tereny gminy związane z Napoleonem Bonaparte, który np. przejeżdżał przez Owińska. Owińska, w których występuje największe nasycenie obiektów wpisanych do rejestru zabytków, przedstawiają sobą cenne uwarunkowania dla realizacji szeroko pojętych potrzeb kulturalnych wielu grup i środowisk, tak rodzimych jak i zewnętrznych. Zrealizować się tu mogą pasje poznawcze historyków, turystów, fotografów, itp. W związku z tym, warto pokusić się o napisanie scenariusza dla zespołu pałacowego, w którym ujęte będą wszelkie elementy historyczne przetransponowane we współczesnym „opakowaniu” pojęciowym z dopełniającą scenografią przestrzenną. W rocznym kalendarzu imprez będzie można, przykładowo, wydzielić jedno lub dwudniowe imprezy połączone z widowiskami i obudową handlowo-turystyczną. Projektowany w ramach Związku Międzygminnego szlak kajakowy „Puszcza Zielonka” wraz z obudową infrastruktury turystycznej i proturystycznej oraz planowane ścieżki rowerowe i odbudowanie w gminie przeprawy promowej na Warcie łączącej Owińska z Radojewem, powiązanej bezpośrednio ze szlakami turystycznymi i rowerowymi m.in. szlakiem cysterskim, planowany zespół usług turystycznych w Trzaskowie, utworzenie stowarzyszenia agroturystycznego, to cenne i znaczące inicjatywy, których realizacji jak najszybciej należy oczekiwać. Wzbogacą one już istniejącą ofertę poznawczą walorów przyrodniczo – krajobrazowo - historycznych gminy, gdyż perspektywy rozwojowe gminy wiążą się 55 również z pełniejszym wykorzystaniem wspomnianych walorów dla celów wypoczynkowych i turystycznych, jak również wyeksponowaniem istniejących zasobów zabytkowych. 6.5. Określenie sposobu realizacji poszczególnych celów gminnego programu opieki nad zabytkami Z obiektów wpisanych do rejestru zabytków, na szczególną uwagę zasługuje położony na terenie wsi Owińska zespół pałacowo-parkowy z początku XIX w., stanowiący od 2002 r. własność gminną. Obecnie pałac jest nieużytkowany. Stan techniczny obiektu jest zły i wymaga pilnych prac remontowych. Gmina wykonała podstawowe prace zabezpieczające i prowadzi bieżące konserwacje w obiekcie. W latach 2006-2007 wyremontowano i zagospodarowano dwie bramy wjazdowe do pałacu – kordegardy. W parku przeprowadzono niezbędne prace porządkowe, oczyszczono staw i układ wodny, zbudowano ścieżkę spacerową. Docelowo planowana jest sprzedaż obiektu. Do czasu sprzedaży obiektu, Gmina będzie systematycznie przeprowadzała podstawowe prace zabezpieczające i naprawcze, aby nie dopuścić do pogorszenia stanu technicznego pałacu. Ważnym zagadnieniem jest ochrona nieczynnych cmentarzy ewangelickich. Istniejące na terenie gminy, oprócz uporządkowanego cmentarza w miejscowości Kliny, nieczynne cmentarze ewangelickie w miejscowościach Czerwonak, Promnice i Owińska są w złym stanie. Aby przywrócić właściwą rangę tym miejscom wiecznego spoczynku, podjęta zostanie inicjatywa ich uporządkowania i oznakowania. Do akcji włączona zostanie społeczność lokalna oraz młodzież szkolna, gdyż jej zaangażowanie w odtwarzanie śladów lokalnej historii jest ważnym elementem w procesie edukacyjnym. Nawiązana zostanie współpraca z gminami i szkołami mającymi doświadczenie w tego typu przedsięwzięciach. Projektowane prace Gmina planuje zrealizować do końca 2015 roku. Pozostałe obiekty nie są własnością Gminy, w związku z tym nie ma 56 ona możliwości bezpośredniego sprawowania opieki nad nimi. Natomiast działania pośrednie, wynikające z ustawy o ochronie zabytków oraz polityki prowadzonej przez Gminę sprowadzają się do: - promowania najcenniejszych zabytków z terenu gminy, - uwzględniania dziedzictwa kulturowego przy sporządzaniu dokumentów planistycznych, - wspierania poczynań właścicieli obiektów zabytkowych przy działaniach związanych z ich właściwym użytkowaniem i utrzymaniem, - kształtowania społecznej potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego (społeczni opiekunowie zabytków), - edukacji społeczeństwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego poprzez: • prowadzenie i doskonalenie edukacji na rzecz ochrony zabytków na poziomie szkół podstawowych i gimnazjalnych, ze szczególnym uwzględnieniem tradycji lokalnych, • popularyzację wszelkiego rodzaju konkursów promujących wiedzę z zakresu szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego. 7. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami Podmiotem formułującym gminny program opieki nad zabytkami jest samorząd gminy. Realizacja programu odbywać się będzie poprzez zespół działań władz gminy na rzecz osiągnięcia celów w nim przyjętych. Samorząd ma oddziaływać na różne podmioty związane z obiektami zabytkowymi, w tym również na mieszkańców gminy w celu wywołania w nich pożądanych zachowań prowadzących do realizacji zamierzonych celów. Zakłada się, że w realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami dla gminy Czerwonak wykorzystane zostaną następujące grupy instrumentów: instrumenty prawne, finansowe, społeczne, koordynacji i kontroli. 1. Instrumenty prawne: • programy określające politykę państwa i województwa 57 w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, • dokumenty wydane Wojewódzkiego przez Konserwatora Wielkopolskiego Zabytków wynikające z przepisów ustawowych, • uchwały Rady Gminy (miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, zwolnienia i ulgi dla właścicieli obiektów zabytkowych). 2. Instrumenty finansowe: • środki własne zatwierdzone uchwałą Rady Gminy, • dotacje, • subwencje, • dofinansowania. 3. Instrumenty społeczne: • uzyskanie poparcia lokalnej społeczności dla programu poprzez sprawną komunikację, • edukacja i tworzenie świadomości potrzeby istnienia i ochrony dziedzictwa kulturowego w lokalnej społeczności, • współpraca z organizacjami społecznymi. 4. Koordynacja i kontrola • gromadzenie stale zachowania aktualizowanej obiektów, wiedzy prowadzonych o stanie pracach remontowych i konserwatorskich, • utworzenie w ramach organizacyjnych Urzędu Gminy w Czerwonaku – Wydziału Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska - zespołu koordynującego realizację poszczególnych zadań wynikających z ustaleń programu opieki nad zabytkami. W skład zespołu wchodzą: 1. Irena Apanas - Budny 2. Marzena Cecuła • wewnętrzne okresowe sprawozdania z realizacji niniejszego programu. 58 8. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wójt gminy zobowiązany jest do sporządzania co 2 lata sprawozdania z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami. Sprawozdanie to przedstawiane jest Radzie Gminy. Po 4 latach program powinien zostać zaktualizowany i ponownie przyjęty przez radę gminy. Do wykonania powyższego zadania utworzono zespół koordynujący monitorujący niniejszy program poprzez: a) analizę i ocenę przebiegu realizacji, b) analizę i ocenę stopnia uzyskanych efektów. 9. Niektóre zewnętrzne źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami Ustawowy obowiązek utrzymania zabytku we właściwym stanie, co wiąże się m.in. z prowadzeniem i finansowaniem przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych spoczywa na jego posiadaczu, który dysponuje tytułem prawnym do zabytku wynikającym z W prawa własności, przypadku użytkowania jednostki wieczystego, samorządu trwałego terytorialnego, zarządu. prowadzenie i finansowanie wspomnianych robót jest jej zadaniem własnym. Wszystkie podmioty zobowiązane do finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków mogą ubiegać się o ich dofinansowanie ze środków m.in.: I. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zasady finansowania opieki nad zabytkami określa ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 ze zmianami, art. 71-83. Szczegółowe uregulowania w tym zakresie zawiera Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku 59 wpisanym do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 112, poz. 940). Program operacyjny DZIEDZICTWO KULTUROWE realizowany jest w ramach corocznie ogłaszanych priorytetów. Witryna internetowa: http://www.mkidn.gov.pl II. Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu Ze środków finansowych z budżetu państwa w części, której dysponentem jest Wojewoda Wielkopolski. Dotacja może być udzielona na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art. 74 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami). Witryna internetowa: http://www.wosoz.bip-i.pl/public III. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, Departament Kultury W ramach otwartego konkursu ofert na zadania publiczne Województwa Wielkopolskiego w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego – ochrona zabytków i opieka nad zabytkami. Witryna internetowa: http://www.bip.umww.pl IV. Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi W ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Witryna internetowa: http://www.minrol.gov.pl V. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Administracji Departament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Wydział Funduszu Kościelnego Dotacje udzielane na remonty i konserwację obiektów sakralnych w zakresie wykonywania podstawowych prac zabezpieczających obiekt (bez wystroju i wyposażenia). Witryna internetowa: http://www.mswia.gov.pl VI. Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu Na zadania związane z ochroną i kształtowaniem przyrody. Witryna internetowa: http://www.wfosgw.poznan.pl 60 Działania o charakterze strategicznym i ponadregionalnym mogą liczyć na finansowanie z Funduszy Unii Europejskiej, m.in. 1) Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), którego działalność koncentruje się na różnych dziedzinach, m.in. rozwój turystyki oraz inwestycje w dziedzinie kultury. 2) Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 20072013, który zgodnie z projektem Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata 2007-2013 (NSRO) stanowi jeden z programów operacyjnych przy wykorzystaniu środków Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. W ramach programu realizowanych będzie 17 osi priorytetowych, m.in. 12 – kultura i dziedzictwo kulturowe. Wymienione źródła finansowania są wskazówką dla właścicieli obiektów zabytkowych. Szczegółowe informacje dotyczące rodzaju finansowanych zadań, uprawnionych wnioskodawców, trybu składania wniosków, kryteriów oceny i warunków rozliczenia można znaleźć na stronach internetowych instytucji udzielających pomocy finansowej. 61
