docpobierz
download 
Reklamacja Transkrypt
pobierz
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Journal of Modern Science JoMS DOI 10.13166/JoMS.issn.1734-2031 ISSN 1734-2031 Kwartalnik Quarterly j o m s January March 1/20/2014 . w s g e . e d u 2014 . p l Zespół redakcyjny / Editorial team Adres / Address Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. Magdalena Sitek, prof. WSGE w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Małgorzata Such-Pyrgiel Zastępca redaktora naczelnego / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland dr Krzysztof Dziurzyński Zastępca redaktora naczelnego / Assistant Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aurelia Łuczyńska redaktor językowy (język angielski) / English language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Elżbieta Jamróz redaktor językowy (język włoski) / Italian language editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland mgr Aleksandra Ukleja Sekretarz Redakcji / Managing Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland prof. zw. dr hab. Bronisław Sitek redaktor tematyczny /Subject Editor Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska/ Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Adres redakcji / Editorial Office Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4 tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.joms.wsge.edu.pl Adres do przesyłania artykułów / Address for Submission Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, ul. Sienkiewicza 2, 05-140 Józefów, Polska / Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy, ul. Sienkiewicza 4, 05-410 Józefów, Poland Aleksandra Ukleja tel.: (+48) 22 789 19 03 int. 12 e-m@il: [email protected] j2 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l j o m s . w s g e . e d u . p | l3 WSGE Rada Naukowa / Scientific Committee Prof. dr hab. Bronisław Sitek [Przewodniczący / Chairman] University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Peter Terem [Zastępca Przewodniczącego/Deputy Chairman] Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr hab. Edward Erazmus Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Dr hab. Piotr Majer, prof. UWM University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Prof. dr hab. Stanisław Mraz Matej Bel University Banská Bystrica, Slovakia Prof. dr. hab. Victoria Serzhanova University of Rzeszów, Poland Prof. dr hab. Witold Pokruszyński Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Paulo Aldo Rossi University of Genoa, Italy Prof. Silvestre Bello Rodriguez University of Las Palmas de Gran Canaria, Spain Prof. dr hab. Ligita Simanskiene Klaipėda University, Lithuania Prof. dr hab. Jan Widacki Andrzej Frycz Modrzewski Krakow University, Poland Prof. dr hab. Zdzisław Majkut Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Laura Tafaro University of Bari “Aldo Moro”, Italy Prof. dr hab. Svetlana Zapara Sumy State University, Ukraine Prof. Jaime Bonnet University of Valencia, Spain Prof. Cristina Hermida del Llano King Juan Carlos University in Madrid, Spain Assoc. Prof. PhD. Ioan Ganfalean “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania Dr hab. inż. Jerzy Zawisza, Prof. WSGE Alcide De Gasperi University of Euroregional Economy in Józefów, Poland Prof. Ksenofon Krisafi University of Tirana, Albania Prof. Dr. Sabri Gökmen Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey Lect. PhD. Miruna Mihaela Tudorascu “1 Decembrie 1918” University in Alba Iulia, Romania dr Wiesław Breński University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland dr Lucyna Sikorska Polish Border Guard Training Centre in Kętrzyn, Poland dr Andrzej Wawrzusiszyn University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland Dr hab. Wojciech Sroczyński, Prof. UPH Siedlce University of Natural Sciences and Humanities Prof. Cadgas Hakan Aladag Hacettepe University, Turkey Prof. Ufuc Yolcu Hacettepe University, Turkey Korekta / Proofreading - mgr Sławomir Koźlak Skład, łamanie, projekt okładki / Typesetting, type-matter, cover - mgr Miłosz Ukleja i mgr Aleksandra Ukleja Za wersję pierwotną niniejszego czasopisma uznaje się wersję wydaną drukiem. Elektroniczna wersja czasopisma stanowi kopię egzemplarzy wydanych drukiem i jest dostępna pod adresem. The printed version of Journal of Modern Science is the original one. The electronic version of the journal is available as a copy of the original printed version. http://www.joms.wsge.edu.pl Nakład / Circulation - 150 egzemplarzy / copies Druk i oprawa / Printing and binding Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Reklamowe GRYF, ul. Andersa 42, 10-693 Olsztyn, tel.: 89 677 98 69 / fax.: 89 627 10 22 / [email protected] Wydawca / Publisher Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie 05-410 Józefów, ul. Sienkiewicza 4 Aleksandra Ukleja tel./fax +48 022 789 19 03 [email protected] www.wsge.edu.pl © Copyright by Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. All Rights Reserved / Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Journal of Modern Science jest indeksowany w następujących bazach / Journal of Modern Science is indexed in the following databases: Google Scholar • IndexCopernicus Journals Master List • Polish Ministry of Science and Higher Education list of Scientific journals • Ulrich’sWeb • Arianta • Research Bible j4 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Spis treści: Nauki humanistyczne / Humanities......................................................9 Anna Klim-Klimaszewska, Ewa Jagiełło..................................................11 Conflicts in preschool children Sytuacje konfliktowe u dzieci w wieku przedszkolnym Barbara Antczak..........................................................................................31 The sense of welfare in Polish families Poczucie dobrostanu w polskich rodzinach Krzysztof Dziurzyński...............................................................................49 School cooperation with parents - on the margins of a study of educational Współpraca szkoły z rodzicami - na marginesie pewnego badania edukacyjnego Dorota Łażewska..........................................................................................71 Philosopher context of the family in the twenty-first century and its pedagogical implications Filozoficzny kontekst funkcjonowania rodziny w XXI wieku i jego pedagogiczne implikacje Katarzyna Ferszt-Piłat..............................................................................85 Deviation and student’s safety and information for teachers Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo w szkole oraz informowanie nauczycieli Patrycja Kozera-Mikuła...........................................................................105 Adolescence in the exsistential perspectve - the problem of searching for the sense of life and creating of values` hierarchy in young people Dojrzewanie w perspektywie egzystencjalnej – problem poszukiwania sensu życia i kształtowania hierarchii wartości u młodzieży Nauki społeczne / Social sciences...............................................129 Magdalena Sitek........................................................................................131 The concept of the family in the light of the European Court of Human Rights Koncepcja rodziny w świetle postanowień Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Franco Manti..............................................................................................145 Biopolitical - definitions and lines of development of theoretical reflection Viktoriya Serzhanova...............................................................................153 Organization and Functioning of the International Criminal Court Organizacja i funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Karnego j o m s . w s g e . e d u . p | 5l WSGE Joanna Modrzejewska-Leśniewska.........................................................183 Renewable Resources of Energy in Afghanistan Odnawialne źródła energii w Afganistanie Bronisław Sitek, Wincenty Bednarek...................................................207 The constitutional protection of the family and the ideology of a new social order Konstytucyjna ochrona rodziny a ideologia nowego ładu społecznego Katarzyna Bomba.......................................................................................221 The principle of non-discrimination against part-time workers in the light of the Council Directive 97/81/EC concerning the Framework Agreement on part-time work Zakaz dyskryminacji ze względu na zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w świetle Dyrektywy Rady 97/81/WE zawierającej Ramowe Porozumienie dotyczące zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy Aleksandra Szejniuk.................................................................................245 Working conditions and the effectiveness of an organization Warunki pracy a efektywność przedsiębiorstwa Szymon Buczyński, Paweł Snopek............................................................263 Trafficking of counterfeit goods criminology perspective Przemyt towarów podrabianych perspektywa kryminologiczna Monika Krukowska....................................................................................287 China and African Energy Resources Chiny i surowce energetyczne Afryki Sebastian Bentkowski................................................................................313 Legal formalization of the control in realization of tasks in the area of health care Formalizacja prawna kontroli realizacji zadań w zakresie opieki zdrowotnej Katarzyna Bomba.......................................................................................327 Procedural obstacles in the vindication of claims related to labour relations under the Polish special procedure covering labour law cases Proceduralne utrudnienia w dochodzeniu roszczeń ze stosunku pracy na gruncie polskiego postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy Wojciech Niklas..........................................................................................347 The prospect of shale gas extraction on Polish territory on the basis of the practice of European countries and USA Perspektywa wydobycia gazu łupkowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie praktyki krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych j6 | WSGE o m s . w s g e . e d u . p l Paweł Sitek...................................................................................................371 Legal aspects of the family structure and the ambivalence of the concept of partnership in parental relations with children Aspekty prawne struktury rodziny a ambiwalentność koncepcji partnerstwa w stosunkach rodzicielskich z dziećmi Bogusław Bujak..........................................................................................383 The banking product in supervisory regulations - formal and legal aspects of creating a banking product Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalno-prawne tworzenia produktu bankowego Artur Banaszak..........................................................................................401 Gambling as the problem in the contemporary societies Hazard jako problem współczesnych społeczeństw Iwona Niedziółka.......................................................................................419 Child as a consumer Dziecko jako konsument Paulina Siejka..............................................................................................431 The legal effects of concubinage as an alternative to marriage in the twenty-first century Skutki prawne konkubinatu jako alternatywy dla małżeństwa w XXI wieku Elżbieta Szafrańska, Jerzy Szafrański................................................447 Security of postal and special delivery services and threat of terrorism Bezpieczeństwo usług pocztowych i kurierskich, a zagrożenia terrorystyczne Sprawozdania, recenzje / Conference reports, book reviews...463 Sofiia Sokolova, Michał Łęski..................................................................465 Pierwsze kroki realizacji współpracy polsko-kazachskiej WSGE - Sprawozdanie z konferencji II 2014 Krzysztof Dziurzyński..............................................................................471 Recenzja Ewa Wysocka, Diagnostyka pedagogiczna. Nowe obszary i rozwiązania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Karków 2013, s. 359. [Rewiev book: Ewa Wysocka, Pedagogical diagnosis. New areas and solutions, Impuls Publishing House, Krakow 2013, pages: 359] j o m s . w s g e . e d u . p | 7l WSGE 8 | WSGE Nauki humanistyczne Humanities JoMS 1/20/2014, ss. 11-30 Anna Klim-Klimaszewska Ewa Jagiełło Conflicts in preschool children Sytuacje konfliktowe u dzieci w wieku przedszkolnym prof. nadzw. dr hab. Anna Klim-Klimaszewska Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach dr Ewa Jagiełło Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach [email protected] Abstracts The article is dedicated to natural phenomenon, and the conflict of it. The conflict takes specific place in life of every individual, because it causes stressful situations, and these cause formation of psychical and physiological disorders of organism. This can be considered as process or state. In literature of object and every daily life can be identified with difference of opinions, rivalry, incompatibility, competition, contradiction, struggle, hostility etc. Why does it comes to antagonisms, and can they be avoid? Many practitioners and theoreticians constantly seek answer to this question. Their object of interest is both the phase of going in to conflict, conflict its self, and phase of a solution. Continuing these considerations the author of this article undertook test performance of conflict process among chosen pre - school children. The study was done on 300 children of 5-6 years of age in kindergartens located in city Siedlce, among 120 girls and 180 boys. Diagnostic method was used, which resulted in observation, questioner and interview. With chosen tools analysis of phenomenon of conflict, methods of children’s behavior, results of this occurrence, its place and the time of occurrence as well as the strategy of solution and a result of it were done. Niniejszy artykuł został poświęcony zjawisku naturalnemu, jakim jest konflikt. Konflikt zajmuje specyficzne miejsce w życiu każdej żywej jednostki, ponieważ doprowadza do sytuacji stresowych, a te z kolei są przyczyną powstawania zaburzeń psychicznych i fizjologicznych organizmu. Można go rozważać jako proces lub stan. W literaturze przedmiotu, a także w życiu codziennym bywa utożsamiany z rozbieżnością poglądów, WSGE | 13 rywalizacją, niezgodnością, konkurencją, sprzecznością, walką, wrogością itp. Dlaczego dochodzi do antagonizmów, czy można ich uniknąć? Wielu praktyków i teoretyków, nieustannie poszukuje odpowiedzi na zadane pytanie. Ich obiektem zainteresowania jest zarówno faza wchodzenia w konflikt, sama sytuacja konfliktowa, jak i faza jego rozwiązania. Kontynuując te rozważania Autorzy niniejszego artykułu podjęli próbę przedstawienia procesu konfliktu wśród wybranych dzieci przedszkolnych. Badaniem objęto 300 dzieci 5-6 letnich z przedszkoli na terenie miasta Siedlce, w tym 120 dziewczynek i 180 chłopców. Wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, realizacji której służyła obserwacja, ankieta i wywiad. Przy pomocy wybranych narzędzi dokonano analizy powstawania omawianego zjawiska, sposobów zachowań dzieci, skutków tego zjawiska, jego miejsca i czasu występowania oraz strategii radzenia sobie z nim. Key words: conflict, aggression, stress, pre-school, children konflikt, agresja, stres, przedszkole, dzieci, Artykuł jest elementem realizacji grantowego projektu KEGA 024PU4/2013 (Ministerstwo Szkolnictwa, Nauki, Badań i Sportu Republiki Słowackiej). Wstęp Wielu ludzi na całym świecie, siedząc każdego poranka wygodnie w fotelu, popijając poranną kawę i przeglądając prasę, albo słuchając informacji przekazywanych w audycjach radiowych, czy też oglądając program telewizyjny, jest zarzucanych masą świeżych wiadomości. Wśród nich są te o zabarwieniu pozytywnym, jak i negatywnym. Przy czym niestety dominują te z drugiej kategorii. Okazuje się, że nie miejsca na świecie, któremu można nadać miano „raju”, gdzie nie byłoby sporów, wojen czy innych antagonizmów. Rodzące się na różnych kontynentach konflikty różnią się podłożem. Mogą one powstawać chociażby na skutek różnic religijnych (np. w Bośni – konflikt pomiędzy katolickimi Chorwatami, muzułmańskimi Bośniakami a prawosławnymi Serbami), narodowowyzwoleńczych (np. Czeczeńcy próbujący oderwać się od Federacji Rosyjskiej), terytorial- 14 | WSGE nych (np. Indie i Pakistan – spierający się o Kaszmir i Dżammu), ekonomicznych (np. Rosja i Czeczenia – prowadzące spór o ropę i gaz), plemiennych (np. Tutsi i Hutu w Afryce – walka o wodę). Konflikt w świetle literatury Snując rozważania na temat konfliktu, należałoby się na wstępie odnieść do etymologii tego słowa oraz podjąć próbę jego zdefiniowania. Termin konflikt można utożsamić z łacińskim conflictus oznaczającym zderzenie. W słownikach konflikt jest kojarzony ze sporem, kłótnią, rozbieżnością poglądów, rywalizacją, niezgodnością, konkurencją, sprzecznością, walką, wrogością itp. We wstępnych rozważaniach nie sposób pominąć wyjaśnienia pojęcia kluczowego. W literaturze przedmiotu spotykamy się z dość dużym wachlarzem propozycji. Tadeusz Tomaszewski (1967) stwierdza, iż sytuacja konfliktowa powstaje „wtedy, kiedy czynność jest organizowana tak, aby przeciwstawić się realizacji jakiejś innej czynności, albo też wtedy, kiedy jedna i ta sama czynność organizowana jest tak, aby realizować dwa przeciwstawne wyniki”. Zdaniem Jana Szczepańskiego (1970) – konflikt to „proces społeczny, w którym jednostka lub grupa stara się osiągnąć własny cel (zaspokoić własne potrzeby) przez zniszczenie lub podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy, dążącej do podobnych celów, albo też do celów odmiennych, ale za pomocą tych samych środków”. Z kolei Irena Dudzińska (1970) uważa, iż „sytuacja konfliktowa to określony układ bodźców, utrudniający realizację zamierzonej czynności, której celem jest osiągnięcie ważnego dla danej jednostki wyniku”. W ujęciu Małgorzaty Cywińskiej (2004) „konflikt interpersonalny jest wynikiem kontaktów międzyludzkich, wynikiem pozostawania przynajmniej dwóch osób we wzajemnej interakcjach, co oznacza, że każda ze stron ma możliwość oddziaływania na siebie.” A rodzi się w chwili, gdy jedna z osób stara się wywrzeć wpływ na swojego partnera, bezwarunkowo odrzucając jego zdanie czy uczucia, a on stawia opór. Wskazane pojęcia nie wypełniają całej listy, lecz podkreślają złożoność i wieloaspektowość omawianego procesu. Autorka utożsamia konflikt między dwojgiem lub większą liczbą osób z „rodzajem prowadzonej między partnerami gry, w której każdy pragnie zdobyć jak najwięcej nagród a jak najmniej stracić. W toku transakcji interpersonalnych przeciwne strony wymieniają WSGE | 15 między sobą nagrody i kary, co wystawia na próbę trwałość ich związku koleżeńskiego, przyjacielskiego, małżeńskiego i albo dochodzi do zerwania interakcji (jeżeli ponoszone koszty znacznie przewyższają uzyskiwane nagrody), albo też ich układ interpersonalny stabilizuje się, pogłębia się (jeśli kary nie są zbyt silne).” Nieumiejętnie rozwiązywany konflikt może doprowadzić do aktów otwartej agresji. Zwraca na to uwagę Krzysztof Dziurzyński (2012), który wraz z Ewą Arciszewską, Moniką Jurewicz oraz Jadwigą Wicińską (2010) pokazuje że problem edukacji w obszarze tzw. umiejętności miękkich (komunikacja interpersonalna) powinien być jednym z priorytetów polityki oświatowej w skali kraju, powiatów, gmin czy poszczególnych szkół. Rodzaje konfliktów W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy rodzaje konfliktów: 1. konflikt między dążeniem a dążeniem mający miejsce wtedy, gdy człowiek ma podjąć decyzję związaną z wyborem jednego z dwóch równie atrakcyjnych motywów czy sposobów działania; 2. konflikt między unikaniem a unikaniem; Występuje on wówczas, gdy musimy dokonać wyboru jednego z dwóch równie mało atrakcyjnych sposobów działania. Często występuje wtedy tendencja do ominięcia sytuacji konfliktowej przez zajęcie się czymś innym, odwracającym naszą uwagę od konieczności podjęcia niemiłej decyzji. Podjęcie decyzji w sytuacji konfliktu typu unikanie-unikanie dlatego jest takie trudne, ponieważ, jak wynika z badań, im bardziej zbliżamy się do wyboru jednego z dwóch równie negatywnie ocenianych zachowań, tym wyraźniej wzrasta tendencja do cofania się, a tym samym powrotu do stanu niezdecydowania. Opisywana powyżej prawidłowość często przyczynia się do niemożności rozwiązania konfliktu; 3. konflikt między dążeniem a unikaniem; Z konfliktem tym spotykamy się wtedy, gdy sama podnieta oceniana jest ambiwalentnie, to jest równocześnie pozytywnie i negatywnie. Dziecko pragnie bawić się z rówieśnikami, a jednocześnie lęka się, że zostanie przez nich wyśmiane. Trudność w rozwiązywaniu konfliktu typu dążenie-unikanie polega na tym, że im podnieta ambiwalentna jest bardziej oddalona, tym wyraźniej widzimy jej cechy pozytywne, czyli przeważa tendencja dążenia ku niej. Jednak w miarę zbliżania się do podniety zaczynamy coraz wyraźniej dostrzegać jej cechy negatywne, a co za tym idzie, nasila 16 | WSGE się tendencja do oddalania. Tendencja do unikania tym wyraźniej wzrasta, im zmniejsza się odległość między jednostką a podnietą (Mika, 1972; Przetacznikowa, 1973). Konflikty są nieuniknione wszędzie tam, gdzie człowiek przejawia jakiekolwiek dążenia związane z zaspokojeniem potrzeb życiowych. Gdy dąży do osiągnięcia zamierzonego celu, napotyka na przeszkody, które mogą wywołać różne procesy. Jan Szczepański (1970) wskazuje na cztery zasadnicze procesy: • przystosowania – występujący wówczas, gdy jednostka lub grupa znajduje się w nowej sytuacji, w której uznane i dotychczas stosowane sposoby działania nie prowadzą do zaspokojenia potrzeb i wymagają zmian dotychczasowych wzorów zachowań; w przedszkolu sytuacje takie mają miejsce wówczas, gdy dziecko po raz pierwszy przychodzi do przedszkola, a także, gdy pojedyncze dziecko wchodzi do zorganizowanej i zżytej grupy; • współdziałania – polegający na uzgodnionym wykonywaniu działań częściowych w osiąganiu wspólnego celu; na tle stosunków „równy z równym” istnieją sytuacje wymagające podziału czynności na zasadzie zależności, tzn. pełnienie funkcji dających prawo kierowania innymi i stawiania im wymagań w imieniu grupy lub nauczycielki, a także konieczność podporządkowania się kierującemu, np. podczas dyżurów, zabaw z podziałem na role; • współzawodnictwa – którego zasadniczą cechą jest dążenie do prześcignięcia przeciwnika w osiągnięciu takiego samego celu lub odmiennego, ale realizowanego za pomocą tych samych środków, np. dziecko pragnie bawić się zabawką, którą bawi się inne, chce w zabawie pełnić funkcję powierzoną komuś innemu; czasami dziecko z łatwością osiąga zamierzony cel, zdarza się jednak, że napotyka na przeszkody, a pokonując je, łamie ustalone w grupie normy postępowania; inni nie godzą się z tym, dochodzi więc najpierw do wymiany słownej, bójek i niszczenia przedmiotów; jeżeli we współzawodnictwie są podejmowane działania zmierzające do zniszczenia przeciwnika lub jego przedmiotów, to przeradza się ono w konflikt, czyli starcie wywołane rozbieżnością postaw, celów, sposobów działania, wobec konkretnego przedmiotu lub sytuacji. WSGE | 17 Źródło konfliktu Do nieporozumień dochodzi zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci, nawet tych całkiem małych. Zwłaszcza wówczas, gdy zaczynają one odczuwać potrzebę nawiązywania pierwszych kontaktów z rówieśnikami o takich samych lub zbliżonych zainteresowaniach, co skutkuje pojawieniem się uczuć koleżeństwa lub przyjaźni. Wtedy w grę wchodzą emocje zarówno w sensie dodatnim, jak i ujemnym. U małych dzieci zjawiska sympatii i agresji występują obok siebie, nie przeszkadzają sobie wzajemnie. W grupie przedszkolnej często te same dzieci, które przed chwilą się kłóciły, skarżyły na siebie, odchodzą od wychowawczyni i dalej bawią się razem. Bywa też i tak, że gdy jedno z uwikłanych w konflikt dzieci zostanie ukarane przez odsunięcie od zabawy, to jego przeciwnik prosi o zwolnienie tego dziecka od kary, aby móc się dalej wspólnie z nim bawić (Zaborowski, 1960). Sytuacje konfliktowe są krótkotrwałe i nie wytwarzają atmosfery wzajemnej wrogości. Incydentalnie doprowadzając do eksplozji agresji czy ich intensyfikacji, rzadko wzniecając wzajemne animozje pomiędzy dziećmi. Obserwując przedszkolaki, dzieci w wieku przedszkolnym, da się zauważyć, że najczęściej do konfliktów dochodzi między dziećmi, które zazwyczaj najczęściej bawią się ze sobą i się lubią. Przypuszczalnie aspekt przyjaźni czy serdecznego koleżeństwa znacznie skraca czas trwania sporu. Siergiej L. Rubinsztejn (1962), opisując zachowania dzieci, podkreśla, że „u małych dzieci nie ma jeszcze wyraźnie sformułowanych i bardziej stałych zainteresowań, jakichś torów, które by nieco dłużej nadawały im kierunek. Występuje u nich zazwyczaj jedynie pewna kierunkowość ruchoma, łatwo pobudliwa i szybko gasnąca”. Należy zauważyć, że do sytuacji konfliktowej dochodzi nie tylko między dzieckiem i dzieckiem, konflikty rodzą się także między grupą a jednym dzieckiem. Oto przykład – sytuacja ma miejsce podczas zabawy w sali przedszkolnej w grupie 4-latków: „Chłopcy bawią się klockami, każdy buduje swoją wieżę. Adaś idzie do pudełka z klockami znajdującego się w drugiej części sali, w tym czasie któryś z chłopców przewraca jego konstrukcję. Adaś ze łzami w oczach biegnie do nauczycielki i skarży na kolegów. „Winowajcy” twierdzą, że to było niechcący. Adaś twierdzi, że specjalnie. Nauczycielka tłumaczy, że w trakcie zabawy mogą i takie sytuacje mieć miejsce, po czym zapewnia go, że zbuduje jeszcze ładniejszą wieżę. Chłopiec powraca do zabawy, po chwili ponownie biegnie do nauczycielki z płaczem i mówi: „Krzyś i Bartek specjalnie zabrali mi niebieskie kloc- 18 | WSGE ki”. Nauczycielka podchodzi do bawiących się pozostałych chłopców, którzy jej wyjaśniają: „Proszę Pani, my wzięliśmy pierwsi niebieskie klocki.” Dochodzi do sprzeczki między dwiema stronami sporu, Adaś prosi Panią o ukaranie kolegów. Pani twierdzi, że klocków jest tak dużo, że nie ma uzasadnionego powodu do kłótni, a tym bardziej do karania. Adaś nadal upomina się o karę, podchodzi wówczas Ania i Kasia, które widziały całe zdarzenie i oznajmiają, że on kłamie. Nauczycielka upomina Adasia, który obrażony siada przy stoliku i obserwuje inne dzieci. Po paru minutach chłopiec powraca do grupy bawiących się kolegów, lecz oni go stanowczo odpychają, wołając: skarżypyta, beksa”. Niesnaski między chłopcem a grupą prawdopodobnie zaistniały z powodu niedojrzałości do zabaw zespołowych. Nie ulega wątpliwości, że zakres wpływu grupy na dziecko zależy od jego zachowania się w grupie i od stopnia życzliwości, z jaką grupa je przyjmuje. Na ogół lepiej czuje się w grupie i łatwiej jest przez nią akceptowane dziecko, które umie sobie nad nią zapewnić przewagę. To dziecko czuje się bardziej pewne siebie, zachowuje się śmiało i samodzielnie. Kiedy dochodzi do sytuacji konfliktowych w grupie przedszkolaków? Obserwacje dzieci podczas zabaw czy zadań dydaktycznych wiodą do stwierdzeń, że sytuacje konfliktowe pojawiają się, gdy dzieci: • sprzeciwiają się, ponieważ nie godzą się być pokrzywdzone; • chcą zwrócić na siebie uwagę innych dzieci lub rodziców, chcą być stale zauważane; • naśladują zachowanie starszych kolegów lub widziane w telewizji; • z jakiegoś powodu są zestresowane i szukają sposobu na rozładowanie emocji; • mają własne doświadczenia z przemocą i brutalnością, np. w rodzinie; • chcą bawić się tą samą zabawką lub wykonywać tę samą czynność; • wolą wyrwać zabawkę niż poprosić lub poczekać na swoją kolej; • dając upust zniecierpliwieniu i złości; • chcą dominować; • próbują narzucić swoją zabawę lub własne zasady; • pragną osiągnąć sukces, realizując określone zadania; • celowo sprawiają przykrość innym; • nie uznają poglądów innych; • drwią z wyglądu innych; WSGE | 19 • nie nabyły umiejętności społecznych, zasad współżycia, grzeczności, nieprzeszkadzania innym; • nie potrafią szukać innych rozwiązań w trudnych sytuacjach, itp. Dokonując analizy wymienionych powyżej powodów zaistnienia sytuacji konfliktowej, za Ireną Dudzińską (1970) można je zaklasyfikować do dwóch kategorii: 1) konfliktów wynikających z określonej sytuacji, 2) konfliktów powodowanych indywidualnym zachowaniem się dzieci. Jak słusznie zauważa autorka, nie są to dwa zbiory rozłączne, gdyż na konkretną sytuację mogą oddziaływać indywidualne zachowania dzieci. Rozwiązywanie konfliktów Konflikty wśród dzieci można rozwiązywać poprzez: • rozpoznanie i nazwanie konfliktu, które polega na poinformowaniu dziecka, że powstał konflikt, który należy rozwiązać, a także o tym, jakie uczucia lub potrzeby rodzica/wychowawcy nie mogą być zrealizowane poprzez zaistnienie sytuacji konfliktowej, otrzymujemy wtedy od dziecka informację zwrotną dotyczącą jego odczuć związanych z tą sytuacją; • poszukiwanie możliwych rozwiązań konfliktu, do których kluczem jest jak największa ilość możliwych rozwiązań, najważniejsze jest, aby nie oceniać żadnego z rozwiązań w momencie jego pojawienia się, należy zastosować metodę zwaną burzą mózgów; • krytyczną ocenę projektów rozwiązań, czyli wspólną analizę pomysłów pod kątem przydatności, odrzucanie nieprzydatnym pomysłów; • wybór najlepszego rozwiązania, które powinno być przyjęte przez obie strony, zrozumiałe, a w przypadku, kiedy składa się ono z kilku punktów, można zapisać je, aby żaden z nich nie został zapomniany; • opracowanie sposobów wprowadzenia w życie obranego rozwiązania, co wymaga dokładnego przeanalizowania wszystkich szczegółów związanych z wykonaniem postanowienia, gdyż niejasności w tym względzie mogą stać się przyczyną kolejnych konfliktów; • kontrolę i krytyczną ocenę przyjętego rozwiązania, ponieważ może się zdarzyć, że nie sprawdza się ono w praktyce, że któraś ze stron nie jest w stanie go przestrzegać – wówczas należy renegocjować warunki umowy, by nie dopuścić do nowej eskalacji konfliktu (Gordon 1991). 20 | WSGE • • • • • • • • • Do sposobów rozwiązywania konfliktów wśród dzieci zalicza się: stosowanie pozytywnych wypowiedzi typu „ja”, aktywne słuchanie, prawidłowe odczytywanie potrzeb dzieci, stosowanie handlu zamiennego, zmiana otoczenia, konfrontacyjne wypowiedzi typu „ja”, prewencyjne wypowiedzi typu „ja”, zmiana faz rozwiązywania konfliktów celem zmniejszenia oporu, rozwiązywanie problemu, zmiana uczuć wtórnych na pierwotne (Śliwerski 2004). Analiza wyników badań własnych W celu dokonania analizy powstawania sytuacji konfliktowych wśród dzieci w wieku przedszkolnym przeprowadzone zostały badania w grupie dzieci 5-6 letnich z przedszkoli na terenie miasta Siedlce. Badaniami objęto 300 dzieci, w tym 120 dziewczynek i 180 chłopców. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego, realizacji której służyła obserwacja, ankieta i wywiad. W pierwszej kolejności poszukiwano informacji, z czym badanym dzieciom kojarzy się konflikt. Uzyskano następujące odpowiedzi: • kłótnie, • sprzeczki, • przezwiska, • obraźliwe słowa, • ciąganie za włosy, • drapanie, • popychanie, • bicie, • szczypanie, • gryzienie, • kopanie, • zabieranie i niszczenie zabawek, WSGE | 21 • • • • • • • wyśmiewanie, drwienie, dokuczanie, dręczenie, plucie, krzyk i płacz, złość. Z wyżej wymienionych wypowiedzi wynika, że większość dzieci kojarzy konflikt z nieprawidłowymi zachowaniami i złymi emocjami. Na tej podstawie można przypuszczać, że badane dzieci potrafią odróżnić dobre zachowanie od złego. Mimo to są one uczestnikami różnorodnych sytuacji konfliktowych, o czym świadczą dane przedstawione w tabeli 1. Tabela 1. Występowanie konfliktów wśród dzieci Lp. Występowanie konfliktów % L Nie pamiętam % L % 68 96 32 0 0 40 144 48 36 12 Tak L Czy wśród twoich koleżanek i kolegów 1. występują konflikty? 204 zdarzyło ci się, że brałeś udział 2. Czy 120 w konflikcie? Nie Na podstawie analizy danych przedstawionych w tabeli 1. można stwierdzić, że występuje wyraźna różnica pomiędzy deklaracjami co do udziału w konflikcie a opiniami o jego przejawianiu przez koleżanki i kolegów. Dzieci uważają, iż same rzadziej niż ich rówieśnicy popadają w konflikty. Dalsze badania ujawniły rodzaje konfliktów, w jakich uczestniczą badane dzieci. Dane przedstawia tabela 2. 22 | WSGE Tabela 2. Rodzaje zachowań przejawianych przez badane dzieci w czasie konfliktów Lp. Dziewczynki L % Zachowania dzieci I. Chłopcy L % Razem L % Konflikty fizyczne 1. Ciąganie za włosy 23 19 13 7 36 12 2. Bicie 17 14 52 29 69 23 3. Popychanie 6 5 16 9 22 7 złości na 4. Wyładowywanie przedmiotach 11 9 27 15 38 13 5. Gryzienie 6 5 13 7 19 6 6. Podstawianie nogi 0 0 4 2 4 1 7. Kopanie 12 10 36 20 48 16 8. Plucie 0 0 4 2 4 1 9. Drapanie 1 1 1 1 2 1 10. Szczypanie 11 9 11 6 22 7 11. Wyrywanie zabawek 8 7 23 13 31 10 II. Konflikty werbalne 1. Obrażanie innych (przezwiska) 43 36 20 11 63 21 2. Krzyczenie 30 25 20 11 50 17 Dane przedstawione w tabeli 2. pokazują, że wśród badanych dzieci dominowały konflikty fizyczne. Do najczęstszych należało bicie i kopanie, które przede wszystkim dominowały wśród chłopców. Natomiast u dziewczynek najczęściej dochodziło do konfliktów w postaci bicia i ciągania za włosy. Z kolei wśród konfliktów werbalnych pojawiało się obrażanie innych i przezywanie się oraz krzyczenie. Dotyczyły one w przeważającej części dziewczynek niż chłopców. Dalsza analiza tabeli 2. pokazuje, że konflik- WSGE | 23 ty słowne dominowały u dziewczynek, zaś konflikty fizyczne u chłopców. Uzasadnić to można tym, że dziewczynki wykazują większe zdolności werbalne, chłopcy zaś charakteryzują się większą impulsywnością i bardziej pobudliwym temperamentem. W dalszej kolejności zbadano przyczyny zachowań konfliktowych. Uzyskane wyniki zamieszczono w tabeli 3. Tabela 3. Przyczyny konfliktów Lp. Przyczyny konfliktów Dziewczynki Chłopcy Razem L % L % L % 1. Przeszkadzanie w zabawie 28 23 45 25 73 24 2. Chęć odebrania zabawki 23 19 38 21 61 20 3. Odmowa wspólnej zabawy 20 17 34 19 54 18 4. Zdobycie miejsca do zabawy 10 8 18 10 28 9 zajmowania miejsca 5. Chęć w pierwszej parze 41 34 22 12 63 21 6. Trzymanie Pani za rękę 38 32 19 11 57 19 Analiza danych przedstawionych w tabeli 3. pokazuje, że impulsem konfliktów wśród badanych dzieci była reakcje na niezadowolenie. Do najczęstszych przyczyn należy przeszkadzanie w zabawie, ponadto chęć zajmowania miejsca w pierwszej parze oraz trzymanie Pani za rękę. Wśród chłopców pierwsze miejsce zajęło przeszkadzanie w zabawie a następnie chęć odebrania zabawki. Natomiast u dziewczynek najwięcej konfliktów wynikało z chęci zajmowania miejsca w pierwszej parze i trzymania Pani za rękę, a na trzecim miejscu znalazło się przeszkadzanie w zabawie. Obserwacja prowadzona wśród badanych dzieci pozwoliła stwierdzić, jakie reakcje przejawiały one w następstwie udziału w sytuacji konfliktowej. Uzyskane dane przedstawia tabela 4. 24 | WSGE Tabela 4. Następstwa konfliktów Lp. Następstwa konfliktów Dziewczynki Chłopcy Razem L % L % L % 1. Płacz dziecka 30 25 25 14 55 18 2. Ból fizyczny 51 43 63 35 114 38 3. Smutek dziecka 70 58 42 23 112 37 4. Utrata własności 9 8 12 7 21 7 5. Zniszczenie własności 5 4 10 6 15 5 Dane przedstawione w tabeli 4. pokazują, że wśród badanych dzieci najczęstszą reakcją na sytuację konfliktową był ból fizyczny i smutek. Ta sama tendencja utrzymała się zarówno u dziewczynek, jak i u chłopców, z tym że u dziewczynek dominował smutek, a u chłopców ból fizyczny. Analiza obserwowanych konfliktów w badanych grupach pozwoliła określić czas i miejsce występowania konfliktów. Dane w tym zakresie zawiera tabela 5. Tabela 5. Czas, w jakim najczęściej dochodzi do konfliktów wśród dzieci Lp. Czas występowania konfliktów Dziewczynki Chłopcy Razem L % L % L % 1. Zabawy 41 21 56 28 97 49 2. Posiłki 8 4 15 8 23 12 3. Zajęcia obowiązkowe 11 5 16 8 27 13 Ustawianie się w pary 4. przed wyjściem z sali lub szatni 14 7 11 5 25 12 5. Korzystanie z łazienki 13 6 15 8 28 14 87 43 113 57 200 100 Razem WSGE | 25 Na podstawie danych przedstawionych w tabeli 5. można stwierdzić, że wśród badanych dzieci do sytuacji konfliktowych najczęściej dochodziło podczas zabaw. Sytuacja taka miała miejsce zarówno w przypadku dziewczynek, jak i chłopców, z tym, że u dziewczynek procent ten był nieznacznie wyższy. Konflikty występowały podczas zajmowania kącików zabaw, przydzielania ról w zabawach, korzystania z zabawek przyniesionych przez dzieci z domu, budowania z klocków, sprzątania po zabawach. Ostatnim etapem badań było poznanie reakcji nauczycielek badanych grup na powstające konflikty. Uzyskane dane zawiera tabela 6. Tabela 6. Reakcje nauczycielek na sytuacje konfliktowe Lp. Rodzaj reakcji nauczycielki L % 1. Dyskusja nad konfliktem z udziałem wszystkich dzieci 24 12 2. Upominanie dzieci 63 32 3. Dawanie pozytywnego przykładu dzieciom 23 11 4. Izolacja dziecka (dzieci) od grupy 32 16 5. Spowodowanie wzajemnego przeproszenia 48 24 6. Ignorowanie sytuacji konfliktowej 10 5 Razem 200 100 Dokonując analizy danych zaprezentowanych w tabeli 6. można stwierdzić, że najczęstszą reakcją badanych nauczycielek na sytuacje konfliktowe jest upominanie dzieci i spowodowanie wzajemnego przeproszenia. Zdarzały się też nieliczne sytuacje, że nauczycielki ignorowały konflikty powstające między dziećmi. Podsumowanie Do przedszkola trafiają dzieci z różnych środowisk, są wśród nich grzeczne, krnąbrne, egoistyczne, towarzyskie, nieśmiałe i płaczliwe. Różnica zdań czy charakterów, jest źródłem nieporozumień. (Krajewska 26 | WSGE 2010). Dzieci mają prawo – w procesie swojego rozwoju – do niedojrzałego zachowania się, a kompetentny nauczyciel to wie i rozumie. Daje szansę i wspomaga rozwój postaw odpowiedzialności za własne czyny. (Szafraniec 2011) Wyniki przeprowadzonych badań potwierdzają wysnuty przez innych badaczy wniosek, że powstające między dziećmi konflikty są krótkotrwałe i zazwyczaj dalej kontynuują one wspólną zabawę. Bowiem konflikty te nie wywołują negatywnego nastawienia do partnera. Można jednak zauważyć, iż dzieci w wieku przedszkolnym nie posiadają jeszcze opanowanych umiejętności zachowania podczas sporu, reagują spontanicznie w zależności od sytuacji czy postępowania drugiej strony konfliktu. Dlatego też istotną rolę w przypadku dzieci w wieku przedszkolnym odgrywa nauczyciel, który powinien umiejętnie organizować proces wychowawczo-dydaktyczny w przedszkolu, dążąc do stwarzania sytuacji uczących dzieci osiągania kompromisu. Irena Dudzińska (1970) w swojej książce na temat ograniczania sytuacji konfliktowych napisała, iż „podstawowym warunkiem zapewniającym ograniczenie nieporozumień i rozwijanie życzliwych stosunków między dziećmi jest postawa wychowawczyni, jej umiejętność i rozumienie potrzeby zajmowania się dziećmi w każdym momencie dnia”. Oczywiście nie zapominając o czasie, gdy dzieci mają tzw. swobodną zabawę według swoich zainteresowań. Zdarza się, że wówczas nauczyciele traktują ten fragment dnia jak czas wolniejszy i zmniejszają swoją czujność obserwatora, w mniejszym stopniu kierują działaniami dzieci. Wysuwanie roli zajęć organizowanych na plan pierwszy i osłabienie intensywności pracy w czasie swobodnej działalności dzieci jest zasadniczym błędem w kierowaniu procesem wychowania i jedną z przyczyn powstawania sytuacji konfliktowych. Należy jednak stwierdzić, że okres swobodnej zabawy jest okresem bardzo intensywnej pracy ze strony nauczyciela i trudniejszym, niż w czasie zajęć dydaktycznych. Jest tak dlatego, ponieważ w tym czasie każde dziecko wymaga indywidualnej opieki, dzieci są rozproszone, podzielone na różne zespoły, trudniej nad nimi zapanować, potrzebują nieustannego czuwania nad przebiegiem zabawy, trzeba starannie nią kierować, pokazywać możliwość różnorodnych rozwiązań. Przykład (grupa 4-latków): „Podczas zajęć popołudniowych Ala i Natasza zbudowały zamek. W pewnej chwili Przemek zaczął kopać zabawki i popsuł dziewczynkom WSGE | 27 zamek. Dziewczynki się popłakały i ze złości popchnęły Przemka. Przestraszony Przemek też zaczął płakać. Nauczycielka natychmiast zareagowała na płacz dzieci, podeszła do nich. Po wysłuchaniu każdego dziecka odwołała się do „Kodeksu przedszkolaka” wiszącego opodal na ścianie. Dzieci wraz z nauczycielką głośno odczytały obowiązujące ich zasady. Na koniec nauczycielka powiedziała, że wszyscy źle postąpili: Przemek dlatego, że kopał zabawki, a dziewczynki nie powinny same wymierzać kary fizycznej. Po czym każde z nich zostało wyłączone z zabawy, musieli usiąść na swoich krzesełkach i przemyśleć swoje zachowanie. Po kilku minutach nauczycielka podeszła do nich i odwołując się do ich odczuć, doprowadziła do wzajemnych przeprosin. Przemek podał rękę dziewczynkom, a one jemu.” Nauczyciel wprowadzając wychowanków w sztukę rozwiązywania konfliktów, sam powinien nabyć odpowiednich umiejętności. Szczególnie przydatnych może być sześć następujących kroków: 1. Podejdź spokojnie i wstrzymaj rozwój sytuacji konfliktowej. Ustaw się pomiędzy dziećmi, na poziomie ich wzrostu, używaj opanowanego głosu i delikatnego dotknięcia; bądź neutralny, nie opowiadaj się za żadną ze stron konfliktu; 2. Zwróć uwagę na uczucia dzieci. Powiedz: „Wyglądacie na zdenerwowanych”, niech dzieci wiedzą, że wymaga to przerwania sporu; 3. Zbierz informacje. Zapytaj: „Jaki macie problem?” lub „Co się stało?”, nie rozpoczynaj pytania od słowa „Dlaczego …”, ponieważ małe dzieci skupiają się na samym problemie, natomiast nie rozumieją przyczyn jego powstania; 4. Ponownie nazwij problem: „Tak więc problemem jest …”. Używaj słownictwa zrozumiałego dla dzieci, nie używaj słów przykrych i osądów (np. głupi, łobuz, niegrzeczny), w razie konieczności zastąp je słowami neutralnymi; 5. Poproś o rozwiązania i wspólnie wybierzcie jedno z nich. Zapytaj: „Jak możemy rozwiązać ten problem?” Zachęć dzieci, aby pomyślały o rozwiązaniu; w przypadku, gdyby miały z tym trudności, zaproponuj im swoje; 6. Bądź gotowy do dalszej pomocy. Pochwal dzieci za rozwiązanie konfliktu, np.: „Rozwiązaliście problem!”. Pozostań jednak w pobliżu, gdyż któreś z dzieci może być nieszczęśliwe z powodu takiego rozwiązania i proces będzie wymagał powtórzenia. 28 | WSGE Nauczyciel powinien respektować rozwiązania dzieci, nawet jeśli ich wybór wydaje mu się niesprawiedliwy. Ważne jest, że dzieci ustaliły rozwiązanie same i uznały siebie za kompetentnych w kwestii analizy problemu. Nade wszystko warto jednak wspomnieć, że konflikt, choć jest trudnym stanem rzeczywistości, to daje szanse na wyuczenie się pewnych strategii zachowań. References Cywińska, M. (1995). Konflikty interpersonalne wśród dzieci. Poznań: Wyd. Eruditus. Cywińska, M. (2004). Konflikty interpersonalne dzieci w młodszym wieku szkolnym w projekcjach i sądach dziecięcych. Poznań: Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Dana, D. (1993). Rozwiązywanie konfliktów. Warszawa: Wyd. PWE. Dudzińska, I. (1970). O współżyciu dzieci w grupie. Warszawa: Wyd. PZWS. Dziurzyński K. (2010) Diagnoza stanu edukacji w dzielnicy m.st. Warszawy Targówek, (współautorki E. Arciszewska, M. Jurewicz), wydawca: Zarząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawa (In:) http://urzad.targowek. waw.pl/data/notices/2010_09_26_raport_targowek.pdf Dziurzyński K. (2012) Zachowania agresywne uczniów mieszkający w wielkomiejskiej aglomeracji, Warszawa, Dom Wydawniczy Uniwersum. Dżuman M., (2009) Co nauczyciel wiedzieć powinien o uwadze i technikach jej stymulacji w przedszkolu.[W:] M. Raczkowska-Lipińska, Wczesna edukacja w kontekście zmian. Józefów: Wyd. WSGE Fuchs, B. (2003). Zabawy na rozwiązywanie konfliktów i napięć w grupie, Kielce: Wyd. Jedność. Gordon, T. (1991). Wychowanie bez porażek, Warszawa: Wyd. PAX. Grochulska, J. (1993). Agresja u dzieci. Warszawa: Wyd. WSiP. Kozłowska, A. (1984). Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym. Warszawa Wyd. WSiP. Krajewska , A. (2010). Metoda wychowawcza Róży i Karoliny Agazzi w perspektywie reform wychowania przedszkolnego. [W:] M. Raczkowska-Lipińska, E. Jagiełło, Innowacje w edukacji elementarnej. Józefów: Wyd. WSGE. WSGE | 29 McGinnis, E., Goldstein, A. P. (2003). Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka. Profilaktyka agresji i zaburzeń zachowania w przedszkolu i przygotowaniu do szkoły. Warszawa: Wyd. Instytut Amity. Mika, S. (1972). Wstęp do psychologii społecznej, Warszawa: Wyd. PWN. Przetacznikowa, M. (1973). Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży, Warszawa: Wyd. PZWS. Raczkowska-Lipińska M. (2010), Wczesna edukacja dziecka w kontekście zmian. Józefów: Wyd. WSGE. Rubinstejn, S. L. (1962). Podstawy psychologii ogólnej. Warszawa: Wyd. KiW. Szczepański, J. (1970). Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa: PWN. Szafraniec, J. (2011). Amplitudy rozwojowe – kaprys czy potrzeba natury? [W:] Zmienne konteksty edukacji wczesnoszkolnej, Józefów: Wyd. WSGE Śliwerski, B. (2004). Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków: Wyd. Impuls. Tomaszewski, T. (1963). Wstęp do psychologii, Warszawa: Wyd. PWN. Zaborowski, Z. (1960). Problemy wychowania społecznego w szkole, Warszawa: Wyd. PZWS. Artykuł jest elementem realizacji grantowego projektu KEGA 024PU4/2013 (Ministerstwo Szkolnictwa, Nauki, Badań i Sportu Republiki Słowackiej). 30 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 31-47 Barbara Antczak The sense of welfare in Polish families Poczucie dobrostanu w polskich rodzinach dr Barbara Antczak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Dobrostan, czyli subiektywne poczucie zadowolenia z życia definiowane jest w różny sposób. Często można spotkać sformułowanie, że jest to zadowolenie z życia zależne od powodzenia w życiu rodzinnym, zawodowym, od aprobaty ze strony innych ludzi, szans rozwoju oraz od wielu innych czynników. Dobrostan psychiczny można zdefiniować jako poznawczą i emocjonalną ocenę własnego życia. Ocena ta zawiera zarówno poznawcze sądy dotyczące poczucia zadowolenia i spełnienia, jak i emocjonalne reakcje na zachodzące zdarzenia. Zadowolenie z życia powinno być analizowane w konkretnych wymiarach życia, np. zdrowie, rodzina, praca i uważane za poznawczy komponent, który bazuje na przekonaniach (postawach) dotyczących życia jednostki. Pozytywne i negatywne poczucie jest stosowane do oszacowania natężenia przyjemnych oraz nieprzyjemnych uczuć doświadczanych przez ludzi w trakcie życia. Niniejsze opracowanie prezentuje wyniki badań odnośnie odczuwanego zadowolenia młodzieży z życia, wewnętrznej satysfakcji z siebie, własnej atrakcyjności, relacji interpersonalnych, poczucia sensu życia. Jako technikę badawczą zastosowano ankietę, a została ona przeprowadzona w czterech warszawskich gimnazjach wiosną 2012 r. W badaniu wzięło udział 354 uczniów w wieku 12-15 lat. Ankieta była zróżnicowana w formie (częściowo ustrukturyzowana) i zawierała pytania dotyczące: stylu życia, statusu materialnego, relacji z rówieśnikami i dorosłymi, przemocy rówieśniczej i domowej. Welfare is the subjective sense of satisfaction with life and can be defined in different ways. It is satisfaction with life dependent on success in WSGE | 33 family life, work, the approval of other people, opportunities for development, and many other factors. Mental welfare can be defined as the cognitive and emotional assessment of our own lives. This assessment includes both cognitive judgments of the sense of satisfaction and fulfillment, as well as emotional reactions to various events. Mental well-being includes three components: life satisfaction, positive affect and negative affect. Life satisfaction should be analyzed in specific dimensions of life such as health, family, work and considered as a cognitive component, which is based on the beliefs (attitudes) about the life of the individual human being. Positive and negative affect is used to calculate the intensity of pleasant and unpleasant feelings experienced by people throughout their life. This study presents the results of research concerning adolescents’ satisfaction with life, the inner satisfaction of their own attractiveness, interpersonal relationships, a sense of life. As a research technique used was a questionnaire, and it was carried out in four secondary schools in Warsaw in spring of 2012. The study involved 354 students aged 12-15. The survey was varied in form (partially structured) and included questions concerning the life style, material status, relations with friends and adults, addictions, domestic violence and violence in the adolescent group. Key words: satisfaction, family, fulfillment, relations, life style zadowolenie, rodzina, spełnienie, relacje, styl życia Wstęp Dobrostan, czyli subiektywne poczucie zadowolenia z życia definiowane jest w różny sposób. Znany jest pogląd, który opisuje ten termin następująco: „zadowolenie z życia zależy od powodzenia w życiu rodzinnym, zawodowym, od aprobaty ze strony innych ludzi, szans rozwoju, od wielu, wielu innych czynników” (Grzelak, Zarzycki, 2004). Dobrostan psychiczny można zdefiniować „jako poznawczą i emocjonalną ocenę własnego życia. Ocena ta zawiera zarówno poznawcze sądy dotyczące poczucia zadowolenia i spełnienia, jak i emocjonalne reakcje na zachodzące zdarzenia (Diener, Lucas, Oishi, 2008, s. 35). Dobrostan psychiczny zawiera trzy komponenty (Schimack, 2008, s. 97): 34 | WSGE • zadowolenie z życia (life satisfaction), • pozytywny afekt (positive affect), • negatywny afekt (negative affect). Powiązania kontaktów rodzinnych z dobrostanem psychicznym są szczególnie widoczne wtedy, gdy spojrzymy na rodzinę przez pryzmat systemowego ujęcia rodziny. Wiedza na temat rodziny i zachodzących w niej wydarzeń i relacji — wyrażanych często w długo pamiętanych doświadczeniach i wspomnieniach — posiada dużą wagę w psychospołecznym funkcjonowaniu człowieka. Wynika to z proporcjonalnie długiego czasu, który osoba spędza z rodziną oraz zachodzących powiązań i zależności. Elementy składające się na dobrostan uwidaczniają się w ramach relacji rodzinnych, opartych na bliskości emocjonalnej, silnych więziach osobistych i intensywnych uczuciach. Precyzyjne opisanie tych zależności przyczynia się zarówno do lepszego określenia specyfiki danego systemu rodzinnego, jak i wskazania na jego zalety w szeregu analiz dobrostanu psychicznego (Krok, 2010, s. 359). Poczucie dobrostanu w świecie (głównie w Europie i Ameryce Płn.) pokazuje tendencje indywidualistyczne, ukierunkowane na własne uczucia i przekonania. Centralnym punktem dobrostanu psychicznego jest określenie, na ile ludzkie życie jest szczęśliwe i satysfakcjonujące (Diener, Lucas, Oishi, 2004). Chodzi więc o subiektywne określenie poczucia szczęścia, które niekoniecznie musi iść w parze z obiektywnymi odczuciami. Często mamy do czynienia z sytuacją, że osoby żyjące na niskim poziomie ekonomicznym, czy nawet cierpiące głód i ubóstwo, są w stanie posiadać relatywnie satysfakcjonujący poziom dobrostanu. Oznacza to, że zadowolenie z życia i szczęście jest w dużej mierze uzależnione od osobistych poglądów i doświadczeń życiowych, a także spostrzegania własnego życia z indywidualnej perspektywy. Człowiek szczęśliwy i zadowolony z życia koncentruje się na tym, kim jest, a nie na tym, co posiada (Krok, 2010, s. 360). Zadowolenie z życia powinno być analizowane w konkretnych wymiarach życia, np. zdrowie, rodzina, praca i uważane za poznawczy komponent, który bazuje na przekonaniach (postawach) dotyczących życia jednostki. Pozytywne i negatywne poczucie jest stosowane do oszacowania natężenie przyjemnych oraz nieprzyjemnych uczuć doświadczanych przez ludzi w trakcie życia. Wśród ważnych czynników wpływających na poczucie dobrostanu jest WSGE | 35 to, gdzie i jak mieszkamy. Na jakość codziennego życia, głównie w mieście, wpływa wielkość mieszkania, łatwość dostępu do sklepów i usług, komfort dojazdów, poziom hałasu, piękna architektura. Dla jakości życia znaczenie ma także to, jak wiele przyjaciół mamy w najbliższym sąsiedztwie, jak bardzo utożsamiamy się z osiedlem, z miastem, czy gdy jesteśmy w potrzebie, możemy liczyć na pomoc sąsiedzką, czy mamy wpływ na decyzje władz lokalnych. Niniejsze opracowanie prezentuje wyniki badań odnośnie odczuwanego zadowolenia młodzieży z życia, wewnętrznej satysfakcji z siebie, własnej atrakcyjności, relacji interpersonalnych, poczucia sensu życia (Antczak, 2012b). Jako technikę badawczą zastosowano ankietę, a została ona przeprowadzona w czterech warszawskich gimnazjach wiosną 2012 r. W badaniu wzięło udział 354 uczniów w wieku 12-15 lat. Ankieta była zróżnicowana w formie (częściowo ustrukturyzowana) i zawierała pytania dotyczące: • stylu życia, • statusu materialnego, • relacji z rówieśnikami i dorosłymi, • przemocy rówieśniczej i domowej. Analizując niniejsze badanie i wyciągając wnioski, należy pamiętać o tym, że opiera się ono, jak zresztą większość badań społecznych, na wynikach o charakterze deklaratywnym, co oznacza, że przedstawiono rzeczywistość przez pryzmat subiektywnych doświadczeń i przekonań badanych uczniów. Styl życia Kwestie dotyczące wewnętrznej satysfakcji z siebie, własnej atrakcyjności, relacji interpersonalnych, poczucia sensu życia zawarte były w pierwszej części ankiety i ze względu na delikatną i intymną naturę tematu miała ona charakter wyłącznie ilościowy. Z tych powodów badanie rozpoczęto od zagadnień niebędących drażliwymi. 36 | WSGE Wykres 1. Czas spędzany po lekcjach. Źródło: badania własne. Jak wynika z odpowiedzi badanych, najczęściej wskazywanymi formami spędzania wolnego czasu są spotkania ze znajomymi, korzystanie z Internetu i oglądanie telewizji. Poza spotkaniami ze znajomymi, Internet jest bardzo ważny, ponieważ jest płaszczyzną wzajemnej codziennej komunikacji. Ten wirtualny świat przenika do życia, a dalsze badania potwierdzają to - odnośnie częstotliwości przebywania w sieci. Większość badanych korzysta z Internetu codziennie przez kilka godzin. WSGE | 37 Wykres 2. Korzystanie z Internetu [w %} Aktywność podejmowana przez młodzież w sieci rzadko ma wymiar edukacyjny, ale mimo to przynosi szereg korzyści natury społecznej. Jako jeden ze sposobów realizacji potrzeb badanych jest bycie w grupie rówieśniczej, a Internet to umożliwia – choć wirtualnie. Według młodzieży jest to nieodzowny element życia, jedna z jego jasnych, atrakcyjnych i przez to bardzo angażujących stron. Status materialny Jak pokazują wyniki, większość badanych dobrze ocenia sytuację finansową swojej rodziny – tak deklaruje łącznie ponad 62% młodzieży. Zaledwie 10% określa swoją sytuację jako trudną („nie starcza nam na rachunki, do końca miesiąca, mamy bardzo małe środki”). Taki kształt wyników może nasuwać podejrzenie, że część dzieci nie chciała się przyznać do złej sytuacji materialnej lub/i nie chciała wypowiadać się na ten temat (o czym może świadczyć wysoka liczba braków odpowiedzi – 5,6%). 38 | WSGE Wykres 3. Sytuacja finansowa rodziny Wykres 4. Źródło pochodzenia pieniędzy na swoje potrzeby Większość uczniów (ponad 90%) otrzymuje od rodziców kieszonkowe, co biorąc pod uwagę wiek badanych, jest całkowicie zrozumiałe, gdyż są za młodzi, aby dorabiać sobie, wykonując nawet proste prace. Miejsca, w których najchętniej przebywa młodzież nie wymaga posiadania dużej gotówki (centra handlowe, parki, skwery). WSGE | 39 Relacje z rówieśnikami i dorosłymi Kolejnym aspektem badania w kontekście dobrostanu było zweryfikowanie relacji pomiędzy młodzieżą a innymi grupami z otoczenia, takimi jak rówieśnicy czy dorośli. Uczniowie odpowiadali zatem na pytania dotyczące tego, z kim lubią spędzać czas, czy czują się lubiani (akceptowani) przez swoich kolegów oraz czy są szanowani jako jednostki przez osoby starsze od nich. Badani deklarują, że najbardziej lubią spędzać czas ze znajomymi z klasy, z poprzedniej szkoły lub z miejsca zamieszkania. Wykres 5. Spędzanie czasu wolnego Wyniki wskazują, że najbliższe relacje młodzież buduje z osobami ze szkoły, a dopiero w drugiej kolejności ze znajomymi z miejsca zamieszkania. „Paczka” przyjaciół stanowi ważny punkt odniesienia. Spędzają oni razem czas po szkole - najczęściej w restauracjach szybkiej obsługi, parkach, galeriach handlowych. Kontakt ten jest następnie podtrzymywany do końca dnia dzięki telefonom komórkowym i portalom społecznościowym. 40 | WSGE Niezwykle istotne w wieku dorastania jest postrzeganie i akceptacja w gronie rówieśniczym. Okazało się również, że spora część uczniów deklaruje uczestnictwo w jakiejś formie zorganizowanych zajęć pozaszkolnych, najczęściej w kursach językowych, tańca, zajęciach sportowych. (Pełech i Grygus, 2012) Przemoc Przemoc w różnych badaniach, raportach i opracowaniach ujmowana jest w bardzo odmienny sposób. Istnieje też wiele definicji tego zjawiska i wiele kategorii. Najbardziej rozpowszechnioną definicją jest ta przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia, zgodnie z którą przemoc to umyślne użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, które powoduje lub prawdopodobnie spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenie w rozwoju lub deprywację (wg WHO). Ta definicja jest bardzo szeroka, obejmuje zarówno jednorazowe, jak i wielokrotne akty przemocy psychicznej i fizycznej o różnym natężeniu i skali. W badaniu skoncentrowano się na przemocy rówieśniczej oraz przemocy domowej. Przemoc rówieśnicza Wśród młodzieży szkolnej funkcjonuje duże przyzwolenie na stosowanie przemocy w środowisku szkolnym, stąd wykrywalność jej jest mniejsza. Bierze się to głównie z braku zaufania młodzieży do dorosłych, czego konsekwencją jest sygnalizowanie problemów. Istnieje ogromna rozbieżność między postrzeganiem tego zjawiska w szkole przez dorosłych i młodzież (Antczak, 2012). Wymuszenia, szturchanie i wyśmiewanie jest traktowane jako normalne odnoszenie się w stosunku do młodszych, silniejszych do słabszych. WSGE | 41 Wykres 6. Przemoc rówieśnicza [w %] Wyśmiewanie, wyzywanie i bierność wobec przemocy (widziałem, jak kogoś bito – prawie 50% badanych) to dominujące formy przemocy rówieśniczej, głównie w gimnazjach. (Łukjaniuk 2012) Przemoc w rodzinie Badanie przemocy w rodzinie jest bardzo trudne – jest to temat niezwykle delikatny. Dlatego też pytania zostały zadane w sposób ogólnikowy, na zasadzie „czy zgadzasz się ze stwierdzeniem, że …” 42 | WSGE Wykres 7. Informacja dotycząca przemocy w rodzinie [w %] Jak pokazują wyniki badania, aż 24% gimnazjalistów deklaruje, że zna osobę, wobec której stosuje się przemoc fizyczną, a 19% wobec kogoś rodzice stosują przemoc. Poważnym problemem jest przemoc psychiczna, która wymaga odrębnego, pogłębionego badania. Aż 50% młodzieży zna kogoś, kto jest poniżany. Można domniemywać, że ma to miejsce zarówno w szkole (rówieśnicy, nauczyciele), jak i w domu (rodzice, rodzeństwo). Jest to zjawisko niezwykle niepokojące, świadczące o niskiej kulturze społecznej. Zakończenie Porównanie wyników wielu przeprowadzonych badań w tej tematyce pozwala na stwierdzenie, że bliskie relacje rodzinne, obejmujące wszystkich członków rodziny, wiążą się bezpośrednio z oceną dobrostanu psychicznego. Rodzaj relacji rodzinnych jest centralnym czynnikiem dla dobrostanu i jednocześnie zależy od okresu życia, w którym znajdują się rodzice i dzieci. Inne będą relacje rodzic – dziecko w okresie niemowlęcym WSGE | 43 i wczesnego dzieciństwa, inne w późniejszym czasie. Jednocześnie trzeba nadmienić, iż mające miejsce pewne trudności w określeniu zależności przyczynowych między różnymi czynnikami występującymi w rodzinie są trudne do zdefiniowania. Analizując zasady, którymi kieruje się rodzina i procesy zachodzące w niej, dotyka się bezpośrednio lub pośrednio zagadnienia szczęścia i zadowolenia rodzinnego. Osoby tworzące rodzinę dążą do tego, aby była ona środowiskiem sprzyjającym rozwojowi osobowościowemu wszystkich członków i miejscem właściwego wychowania dzieci. Temat dobrostanu członków rodziny, czyli poziom ich zadowolenia z życia oraz odczuwanych pozytywnych emocji i uczuć nie może pozostawać poza polem zainteresowania, jeśli dąży się do kształtowania właściwego obrazu życia rodzinnego. Analizując rodzinę i stosunki w niej panujące, dostrzega się konieczność systemowego, całościowego ujęcia rodziny w kontekście dobrostanu jej członków, równocześnie dostrzegając potencjalne możliwości usprawnienia procesu funkcjonowania rodziny. Z przeprowadzonego badania można sformułować pewne wnioski i rekomendacje, głównie z punktu widzenia dzieci – młodzieży. Podstawowym problemem dla młodzieży jest atmosfera i partnerskie stosunki panujące w rodzinie oraz spędzanie czasu wolnego zgodnie z zainteresowaniami – samorealizacja (która zaowocuje w późniejszym okresie życia), rozwijanie pasji i to w sposób dla nich atrakcyjny. Nie czują się oni gospodarzami zarówno w szkole, jak i w miejscu zamieszkania, brak jest bezpiecznych miejsc dających swobodę, a jednocześnie, w których młodzież poczułaby się co najmniej współwłaścicielem. Stworzenie takich miejsc dałoby realną szansę wpływania na zachowanie młodzieży, które przekładałoby się na ograniczenie liczby negatywnych działań w przestrzeni, wzrostu poczucia bezpieczeństwa, zapewnienia warunków, jakich naprawdę potrzebują. Warto wziąć pod uwagę projekty często finansowane nie tylko z funduszy samorządowych, ale i europejskich, dzięki którym również młodzi ludzie mieliby szansę współdecydowania o swoim otoczeniu. Korzyści płynące z partycypacji młodzieży w takich projektach są ogromne, ponieważ zazwyczaj są to dla nich pierwsze decyzje dotyczące aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym, czują się w związku z tym pełnoprawnymi obywatelami podejmującymi ważne dla siebie decyzje. Ma to ogromne znaczenie w późniejszych działaniach już w ich dorosłym życiu. Bardzo ważne jest tworzenie okazji do poznawania różnorodnych pozytywnych i inspirujących ludzi, którzy robią coś interesującego, pozy- 44 | WSGE tywnego, nieszablonowego, z których można czerpać przykład, wzorować się na nich. Należy zatem wzmacniać pozytywnie, a nie straszyć negatywnymi konsekwencjami. Taka filozofia powinna przyświecać nie tylko nauczycielom czy też szerzej – opiekunom, ale również rodzicom. Młodzi ludzie muszą również wiedzieć, gdzie mogą bez konsekwencji poradzić się specjalisty, znać miejsce, gdzie będzie udzielona im anonimowo pomoc. Powinno się stworzyć takie warunki, w których młodzież w różnych miejscach swojego funkcjonowania będzie czuła się akceptowana i w których będzie mogła się realizować, ważne są ich pasje, pomysły, inicjatywy, a rodzice i inni bliscy powinni ich w tym wspierać. References: Antczak, B. (2012a). Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle? Józefów: WSGE, „Journal of Modern Science, 1/12/2012. Antczak, B. (2012b). Problemy gimnazjalistów w aspekcie bezpieczeństwa społecznego w szkołach warszawskich. Józefów: WSGE, „Journal of Modern Science”, 3/14/2012. Czapiński, J. (2009). Diagnoza szkolna, [w:] „Raport Roczny”. Diener, E., Lucas, R. E. i Oishi, S. (2008). Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia, [w:] J.Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa. Diener, E., Lucas, R. E. i Oishi, S. (2004). The evolving concept of subjective well-being: themultifaceted nature of happiness, [w:] Costa, P. T., Siegler, I. C., (red.), Recent Advances in Psycholog and Aging. Amsterdam. Fotyga, B. (2008). Warszawskie badanie stylów życia młodzieży. Instytut Spraw Publicznych. Grzelak, J., Zarzycki, T. (2004). Społeczna mapa Warszawy. Warszawa. Krok, D. (2010). Systemowe ujęcie rodziny w badaniach dobrostanu psychicznego jej członków, [w:] Rodzina w nurcie współczesnych przemian. Opole: UO. Łukjaniuk J. (2012) Udzielanie i organizacja pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkołach publicznych w świetle rozporządzenia MEN z 17 xi 2010. „Teoria”, dylematy i propozycje (ss. 617-632) [w:] Ćmiel S. (red.) Przestępczość nieletnich - teoria i praktyka. Józefów: WSGE | 45 Wydawnictwo WSGE Młodzież 2008, Badanie CBOS. Pełech, J., Grygus, I. (2012) Wymogi sanitarno-higieniczne odnośnie do zajęć z kultury fizycznej dla młodzieży jako czynnik bezpieczeństwa zdrowia i życia (ss. 459-471) [w:] Sitek M. i Bednarek W. (red.) Krajobraz po mistrzostwach Europy 2012. Józefów: Wydawnictwo WSGE Pisarska, A. (2002). Picie alkoholu w wypowiedziach młodzieży w wieku 1315 lat. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. Raport (2010). Badanie problemów społecznych dotyczących młodzieży mieszkającej i uczącej się na warszawskiej Woli, Pracownia Badań i Innowacji Społecznych. Schimack, U. (2008). The structure of subjective well-being, [w:] Eid, M., Larsen, R. J., (red.) The scienceof subjective well-being. New York – London. Ustawa z 8.10.2010 o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Dz. U. nr 213 z 2010 r. www.who.int (04.08.2013r.). 46 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 47-70 Krzysztof Dziurzyński Współpraca szkoły z rodzicami - na marginesie pewnego badania edukacyjnego School cooperation with parents - on the margins of a study of educational Krzysztof Dziurzyński Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Without parents , their goodwill , commitment and willingness to help the Polish school of her life would be poor. Cooperation family home until recently was overlooked as an important area of openness and democratization of the Polish school . In the era of ever-increasing burden on schools and teachers with additional responsibilities wymyślanymi by the administration of the education department school parent support is a real treasure. Therefore put on referowanymi research targets against which to answer three research questions: • How are evaluated student contacts the family home - school • What is the actual intensity of contacts the student’s family home school • What is the actual and declared activity of the parent to the school, your child’s class The main goal of cooperation between parents and teachers is to achieve the welfare of the child . For this purpose the main consist of all the action. A major purpose is to improve the educational work with students. Today, collaboration, cooperation of parents and teachers in different areas and using different methods and forms is useful to all, without exception, and family and school. Bez rodziców, ich przychylności, zaangażowania i chęci niesienia pomocy polskiej szkole jej życie byłoby ubogie. Współpraca domu rodzinnego do niedawna była niezauważana jako ważny obszar otwarcia i demokratyzacji polskiej szkoły. W dobie coraz większego obciążania szkoły WSGE | 49 i nauczycieli dodatkowymi obowiązkami wymyślanymi przez administrację resortu edukacji rodzic wspierający szkołę jest prawdziwym skarbem. Dlatego też postawiono przed referowanymi badaniami cele pozwalające odpowiedzieć na trzy pytania badawcze: • Jak oceniane są kontakty dom rodzinny ucznia – szkoła? • Jaka jest faktyczna intensywność kontaktów dom rodzinny ucznia – szkoła? • Jaka jest faktyczna i deklarowana aktywność rodziców na rzecz szkoły, klasy swojego dziecka? Celem nadrzędnym współpracy rodziców i nauczycieli jest osiągnięcie dobra dziecka. Na ten cel główny składają się wszystkie działania. Istotnym dążeniem jest usprawnienie pracy wychowawczej z uczniami. Dzisiaj współdziałanie, współpraca rodziców i nauczycieli w różnych obszarach i z zastosowaniem różnych metod i form są przydatne wszystkim bez wyjątku, i rodzinie, i szkole. Key words: coopration, parents, teachers, students, help, pedagogization of parents kooperacja, rodzic, nauczyciel, uczeń, pomoc, pedagogizacji rodziców Zamiast wprowadzenia – ustalenia definicyjne Współpraca według Wincentego Okonia to „współdziałanie ze sobą jednostek lub grup ludzi wykonujących swoje cząstkowe zadania, aby osiągnąć jakiś wspólny cel; opiera się na wzajemnym zaufaniu i lojalności oraz na podporządkowaniu się celowi, należycie uświadomionemu sobie przez wszystkie jednostki lub grupy” (Okoń, 1996, s. 318 ). Mieczysław Łobocki o współdziałaniu nauczycieli i rodziców pisze, że jest ono „wspólnym działaniem dla dobra poszczególnych uczniów, klas i całej społeczności szkolnej w procesie nauczania i wychowania. Jego cechą konstytutywną jest przede wszystkim podejmowanie różnych zadań w imię wspólnie uzgodnionych celów” (Łobocki, 1985, s. 16 ). Problematyką współpracy rodziców i nauczycieli, czy też współdziałania rodziny i szkoły zajmowało się wielu pedagogów. A. W. Janke zauważył, że dalece upraszczające jest sprowadzenie wzajemnych powiązań rodziny i szkoły (rodziców i nauczycieli) do współpracy lub współdziałania (Kawula, Brągiel, Janke, 1998, s. 202 ). Stanisław Kawula w swej koncepcji rozpatruje takie rodzaje powiązań, 50 | WSGE jak: „partycypacja (współudział, współpraca, współdziałanie, inspiracja), przystosowanie (akomodacja), inercja (bierność, obojętność), opozycja (odrzucanie, sprzeczność interesów, konflikt)” (Kawula, Brągiel, Janke, 1998, s. 209). Wskazuje, iż mamy do czynienia ze stosunkami nie zawsze osiągającymi poziom współpracy i współdziałania. Stąd używa terminu „pedagogiczna relacja rodzina – szkoła” (Kawula, Brągiel, Janke, 1998, s. 202). I. Jazukiewicz pisze, że współpraca nauczyciela i rodzica jest czynnikiem wpływającym na prawidłowe pełnienie roli dziecka i ucznia. Nauczyciel rozpoczyna pracę tam, gdzie kończą ją rodzice i odwrotnie. Mamy tutaj z modelową sytuacją relacji zwrotnej. W takiej sytuacji uzasadnione jest potraktowanie układu nauczyciel – rodzice jako relacji dwupodmiotowej. Ujęcie pedagogicznego stosunku nauczyciel – rodzic w kategorii relacji interpersonalnej sprzyja postrzeganiu rodzica jako szanowanego partnera, a nauczyciela jako uznanego eksperta, oczekiwanego doradcy oraz zaufanego przewodnika w trudnościach. Relację tę można przedstawić za I. Jazukiewicz w następujący sposób. Rysunek 1. Schemat pedagogicznej relacji interpersonalnej nauczyciel – rodzic według I. Jazukiewicz. Czynnikiem konstytuującym relację nauczyciel – rodzic jest dziecko-uczeń. Początkiem jej nawiązania jest rozpoczęcie nauki w szkole. Treścią relacji jest troska o dobro dziecka (Jazukiewicz, 1995, s. 165-167 ). Cel współpracy Według M. Łobockiego najważniejszym celem współdziałania nauczycieli i rodziców, jest dążenie do usprawnienia pracy wychowawczej z uczniami. Nie chodzi tylko o zmianę lub udoskonalenie działań wychowawczych ograniczonych do tzw. uczniów trudnych, posiadających specjalne potrzeby edukacyjne czy też sytuacji konfliktowych zaistniałych w klasie. Różnorodne formy współpracy nauczycieli i rodziców stosowane w praktyce WSGE | 51 pedagogicznej dotyczą wszystkich uczniów. Należą one do codziennych oddziaływań wychowawczych szkoły i domu (Łobocki, 1985, s. 17). Innym celem współpracy nauczycieli i rodziców jest lepsze poznanie przez nauczycieli i rodziców poszczególnych uczniów zarówno w środowisku szkolnym, jak i domowym. Jest to konieczny warunek usprawnienia niemal wszelkiej działalności wychowawczej. Sprzyjają temu zwłaszcza te formy kontaktów nauczycieli i rodziców, podczas których istnieje możliwość wymiany wzajemnych spostrzeżeń i uwag co do zachowania się uczniów w domu i szkole. Wzajemne poznanie się i rozumienie nauczycieli i rodziców to kolejny cel ich współpracy. Taką możliwość stwarzają wzajemne kontakty oparte na przyjaźni i obopólnym zaufaniu. Dopiero wówczas można liczyć na zaangażowanie rodziców i nieskrępowanie nauczycieli. Zjednywanie rodziców dla ogółu uczniów jest również ważne dla usprawnienia pracy wychowawczej w szkole (Łobocki, 1985, s. 18-19). Oprócz przedstawionych celów współpracy nauczycieli i rodziców istnieje zdaniem M. Łobockiego wiele innych celów. Oto przykładowe: • uświadomienie rodzicom, że wielostronny rozwój dziecka zależy od wspólnie realizowanych działań przez szkołę i przez dom; • umacnianie więzi emocjonalnej między nauczycielami i rodzicami; • umożliwienie dwukierunkowego porozumienia się nauczycieli i rodziców na zasadzie demokratyzmu i partnerstwa; • wymiana opinii i spostrzeżeń, np. w sprawie rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego uczniów lub odczuwanych przez nich potrzeb psychospołecznych; • sugerowanie rodzicom określonych form oddziaływań wychowawczych, za pomocą których mogliby wydatnie pomóc swym dzieciom w nauce i zachowaniu; • ułatwianie nauczycielom zrozumienia stosunku ucznia do swej rodziny oraz jej oczekiwań wobec niego (Łobocki, 1985, s. 20). Zasady współpracy Urzeczywistnianie wyżej przedstawionych celów wymaga przestrzegania określonych zasad, czyli najogólniejszych dyrektyw ułatwiających nauczycielowi i rodzicom nawiązywania obopólnych kontaktów oraz owocną wymianę wzajemnych świadczeń w ramach zainicjowanego współdzia- 52 | WSGE łania. M. Łobocki wskazuje następujące (Łobocki, 1985a, s. 120): • Zasada pozytywnej motywacji głosi, że nieodzownym warunkiem skutecznego współdziałania nauczycieli i rodziców jest dobrowolny i chętny udział w owym współdziałaniu. Chodzi zwłaszcza o to, aby byli oni świadomi celowości i wzajemnej współpracy, jak i korzyści z niej wypływających. • Zasada partnerstwa postuluje niemal równorzędne prawa i obowiązki wychowawcy klasy i rodziców w ich wzajemnym współdziałaniu. Chodzi tu szczególnie o to, aby żadna ze stron nie czuła się mniej wartościowa od drugiej, aby tworzyły rodzaj wspólnoty, której członkowie mają jednakowy udział w podejmowaniu decyzji i ponoszą za nie pełną odpowiedzialność. • Zasada wielostronnego przepływu informacji zakłada konieczność uruchomienia różnych kanałów porozumiewania między nauczycielami a rodzicami. Sugeruje ona dwu – i wielokierunkowe porozumiewanie się. • Zasada jedności oddziaływań przypomina przede wszystkim o konieczności realizowania przez szkołę i rodzinę zgodnych ze sobą celów wychowania. Oprócz zgodności celów, omawiana tu zasada domaga się także uzgodnienia metod i form ich realizacji, które wiązałyby emocjonalnie uczniów ze szkołą i rodziną. • Zasada aktywnej i systematycznej współpracy uwydatnia potrzebę czynnego i stałego zaangażowania się nauczycieli i rodziców w wykonywaniu zadań, w ramach wzajemnego współdziałania. Nie wyklucza ona jednocześnie zróżnicowanego stopnia aktywności i systematyczności poszczególnych partnerów współdziałania. Przedstawione zasady współdziałania nie obejmują na pewno wszystkich, którymi powinni kierować się zarówno nauczyciele, jak i rodzice. Na przykład nie mniej ważne wydaje się zachowanie odpowiednich proporcji między podejmowanymi działaniami na rzecz środowiska szkolnego i rodzinnego, poszanowania indywidualności i godności każdego z uczestników wzajemnej współpracy, a także elastyczne i twórcze zastosowanie różnych jej form w codziennej praktyce pedagogicznej (Łobocki, 1985, s. 35). WSGE | 53 Formy współpracy Jedną z najczęściej spotykanych form współpracy szkoły i domu są spotkania zbiorowe. Właściwie zorganizowane i systematycznie prowadzone mogą w niemałym stopniu przyczynić się do coraz lepszego funkcjonowania szkoły i rodziny jako środowisk wychowawczych wzajemnie się uzupełniających. Najbardziej popularne spośród zbiorowych form współpracy nauczycieli i rodziców są spotkania robocze zwane potocznie wywiadówkami. Organizowane są one przeważnie dla rodziców uczniów jednej klasy i odbywają się w zależności od typu i poziomu szkoły nie częściej niż 6-8 razy w ciągu roku szkolnego. Ich celem jest omówienie spraw organizacyjnych klasy, osiągnięć szkolnych uczniów i napotkanych przez nauczycieli trudności w toku nauczania i wychowania (Łobocki, 1985, s. 78). Podczas tych spotkań rodzice zapoznawani są z planami pracy wychowawczej, otrzymują informację o ciekawych wydarzeniach z życia klasy. Wskazane jest, aby część tych informacji przekazywali sami uczniowie. Ich wiarygodność podnoszą rysunki lub inne dziecięce wytwory, czy też przygotowane specjalnie gazetki klasowe lub wystawki książek (Łobocki, 1992, s. 120). Podczas spotkań roboczych niejednokrotnie prowadzi się pedagogizację rodziców, która według S. Kawuli jest „działalnością zmierzającą do stałego wzbogacania posiadanej przez rodziców potocznej wiedzy o elementy naukowej wiedzy o wychowaniu dzieci i młodzieży” (Kawula, 1993, s. 581). Nierzadko na zebrania zapraszany jest ekspert (pedagog, psycholog, lekarz, terapeuta), który wygłosi odczyt lub pogadankę, a następnie odpowie na zadawane pytania (Łobocki, 1992, s. 120). Przebieg spotkań poświęconych pedagogizacji rodziców może przybrać postać konferencji lub seminarium. Na spotkaniach tych ekspert wprowadzi rodziców w interesującą ich problematykę, sformułuje pytania zachęcające uczestników do czynnego udziału w dyskusji a także będzie moderował jej przebiegiem. Niekiedy pytania wyznaczające główne problemy dyskusji ustala wspólnie z rodzicami. Również do zadań eksperta należy podsumowanie dyskusji (Łobocki, 1985, s. 97). Ważną formą uprzystępniania rodzicom konkretnej i odpowiednio zwizualizowanej wiedzy o programach i metodach nauczania są „dni otwarte” w szkołach. W czasie ich trwania rodzice mogą uczestniczyć w zajęciach lekcyjnych. Ma to szczególnie głęboki sens, gdyż pozwala to 54 | WSGE rodzicom na bezpośredni wgląd w życie szkolne (Borzęcka, Mreńca, 2000, s. 40). Niezbędnym uzupełnieniem spotkań roboczych są spotkania o charakterze towarzyskim. Obejmują one spotkania okolicznościowe oraz z okazji różnych imprez i uroczystości organizowanych w klasie czy w szkole. Spotkania okolicznościowe odbywają się w warunkach kameralnych nierzadko na gruncie neutralnym, np. w mieszkaniu rodziców. Są najczęściej wynikiem nieplanowanych okoliczności, a niekiedy są celowo podejmowane zarówno z inicjatywy wychowawcy jak i rodziców. Omawia się na nich sprawy interesujące obie strony (Łobocki, 1992, s. 120). Spotkania z okazji uroczystości i imprez klasowych przybierają różną postać. Może to być wieczorek literacki, wieczór dobrych manier, wieczorek taneczny połączony z częścią artystyczną bądź też różnego rodzaju konkursy. Przykładem tych spotkań są również krótkie inscenizacje wystawiane przez uczniowski zespół teatru kukiełkowego lub np. przegląd umiejętności kulinarnych, krawieckich czy plastycznych. Okazją do ich przygotowania mogą być ważniejsze wydarzenia, np. imieniny klasowe, Dzień Matki, Dzień Babci i Dziadka, Dzień Dziecka, spotkanie opłatkowe, andrzejki itp. Spotkania te mają ogromny walor wychowawczy, ponieważ oprócz ujawniania różnych zdolności i umiejętności uczniów – pozwalają rodzicom wspólnie z uczniami i wychowawcą przeżyć osobliwe uroki życia klasy. Poza tym wychowawca klasy ma niemały udział w organizowaniu uroczystości i imprez ogólnoszkolnych (Łobocki, 1985, s. 126). Spotkania te mają jednak ograniczony zasięg oddziaływań, choćby z tego powodu, iż angażują aktywnie zaledwie niektórych tylko uczniów danej klasy a tym samym nie budzą większego zainteresowania rodziców. Ważną rolę we współpracy nauczycieli i rodziców odgrywają formy współdziałania indywidualnego. M. Łobocki w swym opracowaniu wymienia następujące: konsultacje pedagogiczne, wizyty domowe, prowadzenie korespondencji i rozmowy telefoniczne (Łobocki, 1985, s. 131). Konsultacje pedagogiczne są osobliwym sposobem prowadzenia przez wychowawców lub nauczycieli rozmów z rodzicami na temat nurtujących ich problemów natury wychowawczej. Nauczyciele, którzy są dobrze przygotowani do swego zawodu i stale pogłębiają swoją wiedzę pedagogiczną, potrafią udzielić skutecznej porady rodzicom. Ważnym warunkiem udanych konsultacji pedagogicznych jest też uważne i cierpliwe wysłuchanie rodziców oraz unikanie jakichkolwiek pouczeń pod ich adresem (Łobocki, 1985, s. 129). WSGE | 55 Wizyty domowe – jako jedne z istotnie ważnych form współdziałania wychowawcy klasy i rodziców pozwalają przyjść dziecku z konkretną pomocą, lecz nade wszystko wyrobić w nim przekonanie, że szkoła i rodzina nie muszą być instytucjami wyizolowanymi i obcymi sobie. Składane przez nauczyciela wizyty umożliwiają im bliższe i bezpośrednie poznanie warunków ucznia, jak również nawiązanie kontaktów niemal ze wszystkimi członkami rodziny. Przyczyniają się do przełamania wzajemnej nieufności między wychowawcą klasy i rodzicami oraz zbliżają emocjonalnie (Łobocki, 1985, s. 126). Kontakty korespondencyjne między nauczycielami i rodzicami polegają na pisemnym ich porozumiewaniu się w pilnych sprawach z pedagogicznego punktu widzenia. Umożliwiają załatwienie w porę wielu spraw bez konieczności nawiązywania bezpośrednich obopólnych kontaktów. Wymianie korespondencji służą listy do rodziców oraz pisemne relacje o wynikach w zachowaniu i nauce ucznia, np. ocena opisowa (Łobocki, 1985, s. 132). Istotnym uzupełnieniem omówionych dotychczas form jest rozmowa telefoniczna (Łobocki, 1985, s. 125). Wydaje się ona konieczna czy wręcz niezbędna w różnych nieprzewidzianych sytuacjach, w których zachodzi konieczność poinformowania rodziców, zasięgnięcia ich opinii lub pozyskania zgody w jakiejś ważnej sprawie. Formy współpracy szkoły i rodziny, jak wynika z zaprezentowanej przeze mnie pracy, są różnorodne. Dają możliwość pedagogom i rodzicom wspólnie działać dla dobra dzieci i troszczyć się o ich wszechstronny rozwój. Problematyka współpracy dom rodzinny szkoła w świetle badań własnych Cele badania i pytania badawcze W referowanym badaniu wśród analizowanych problemów znalazły się: • Znaczenie kontaktów dom rodzinny ucznia – szkoła • Intensywność kontaktów dom rodzinny ucznia – szkoła • Aktywność rodziców na rzecz szkoły, klasy swojego dziecka. Metody, techniki badawcze, narzędzia badawcze Prezentowane badanie miało charakter ilościowy. Toteż dla każdej wy- 56 | WSGE odrębnionej grupy osób badanych przygotowano osobne narzędzie. Kwestionariusz zawierał niezbędne dane identyfikujące przynależność badanej osoby do określonej grupy. Identyfikowano takie zmienne jak wiek i płeć, typ szkoły. Dobór próby badawczej uczniów, rodziców i nauczycieli Zespół badawczy zdecydował, że ankietowaniem objęto teren wszystkich publicznych placówek oświatowych: szkół podstawowych, gimnazjów, zasadniczych szkół zawodowych, liceów oraz techników znajdujących się na terenie dzielnicy. Pierwszym etapem losowania były klasy w poszczególnych typach szkół. Respondenci – uczniowie automatycznie zostali dobrani do badania z racji bycia członkami społeczności klasowej. Dodatkowo do badania zostali dołączeni rodzice wylosowanych uczniów oraz nauczyciele uczący w tych klasach. Badanie miało charakter dobrowolny i anonimowy. Nie istniał przymus udziału w badaniu. Z prawa odmowy w badaniu korzystali zarówno nauczyciele, uczniowie i ich rodzice. Określenie sposobu zbierania danych Terenem badania była jedna z dzielnic m.st. Warszawy. Zbieranie materiału polegało na terenowym sondażu ankietowym realizowanym metodą pen&paper. Zadaniem respondentów było wypełnienie otrzymanego kwestionariusza ankiety. Osoby badane, zanim przystąpiły do odpowiadania na pytania, były informowane o założeniach badania, o ich dobrowolnym i anonimowym charakterze, możliwości odmowy odpowiedzi na część ankiety lub nawet na całą. Określenie sposobu analizy danych Materiał ankietowy został przeniesiony przez specjalnie przeszkolony zespół koderów do aplikacji, która pozwalała na eksport danych do programu statystycznego SPSS. Na podstawie kwalifikacji kwestionariuszy z badania do analizy statystycznej zakwalifikowano 351 ankiet. WSGE | 57 Charakterystyka rodziców Wśród 351 badanych rodziców liczniejszą grupę stanowiły kobiety. Stanowiły one prawie 76% wszystkich badanych osób w tej grupie. Ojcowie wypełnili 13% kwestionariuszy. Dalsze 13% ankiet wypełniali wspólnie obydwoje rodzice. Blisko połowa (44%) ankiet pochodziła od rodziców uczniów szkół podstawowych, 15% od rodziców gimnazjalistów, 21% od licealistów a 9% od uczniów technikum. W badanych rodzinach większość rodziców pracowała zawodowo, czego w ¾ pracowali obydwoje rodzice (74%). Trzy czwarte uczniów zgodnie z deklaracjami ich rodziców posiadało rodzeństwo, z czego 44% posiadało tylko rodzeństwo starsze, 43% tylko młodsze a 13% i starsze i młodsze. Liczebność rodzin była zróżnicowana od 2 do ponad 6, przy czym najliczniej były reprezentowane rodziny, w których było dwoje rodziców i dwoje dzieci (41%). Większość rodziców (82%) określiła swoje rodziny jako silnie bądź bardzo silnie zżyte. Znaczenie kontaktów ze szkołą Rodzice uczestniczący w badaniu zostali poproszeni o określenie znaczenia określonego rodzaju kontaktów między szkołą a rodzicami dla prawidłowego rozwoju dziecka. Do pytania została dołączona 7-stopniowa skala od (0) kontakt nie ma absolutnie żadnego znaczenia do (6) kontakt ma decydujące znaczenie. Zadaniem rodziców było zaznaczenie odpowiedzi, jakie znaczenie jego zdaniem dany typ kontaktu szkoły z domem rodzinnym dziecka ma wpływ na rozwój ucznia. Okazuje się, że tylko trzy typy kontaktów uzyskały mniej niż 50%. wskazań co najmniej „średnio ważne”. Są to: praca rodziców w charakterze nauczycieli, wizyty nauczyciela w domu rodziców ucznia, inne bliżej nieokreślone spotkania. Oba zdefiniowane rodzaje kontaktów niosą ze sobą pewne zagrożenia. Pierwszy odnosi się do aspektu wiedzy i kompetencji profesjonalnych rodzica. Zawsze w takich sytuacjach powstaje pytanie – czy będę umiał, czy zrobię to na odpowiednim poziomie profesjonalizmu. Drugi odnosi się do bardzo znacznego (i znaczącego) zmniejszenia dystansu pomiędzy nauczycielem – kimś ważnym a rodziną ucznia. 58 | WSGE Tabela 2. Znaczenie kontaktów szkoły z rodzicami ucznia dla jego rozwoju RODZAJ KONTAKTÓW indywidualne spotkania z rodzicami zebrania rodziców telefony do rodziców listy, notatki kierowane do wszystkich rodziców indywidualne listy zajęcia otwarte dla rodziców organizowane przez szkołę uczestnictwo rodziców w ciałach doradczych udział rodziców w specjalnych uroczystościach okazyjne rozmowy z rodzicami innych (uczniów) dzieci praca rodziców w charakterze pomocy w szkole inne spotkania praca rodziców w charakterze nauczycieli wizyty w Państwa domu Znaczenie co najmniej „średnie” 100 88 80 72 71 65 65 63 62 50 48 43 17 Źródło: Opracowanie własne. Faktyczna intensywność kontaktów ze szkołą od początku roku szkolnego Skoro znane są preferencje rodziców co do określonych rodzajów kontaktów szkoły z rodzicami, warto poznać faktyczną aktywność rodziców w kontaktach ze szkołą. Badani mieli za zadanie określić, jak często od początku roku uczestniczyli w różnych formach kontaktu ze szkołą. Tabela 3. Faktyczna intensywność kontaktów rodziców ze szkołą. W ciągu ostatnich 3 miesięcy (marzec-maj 2013 r.) brał(a) udział w zebraniu klasowym uczestniczył(a), poza zebraniami klasowymi, w spotkaniu z wychowawcą swojego dziecka kontaktował(a) się telefonicznie z wychowawcą swojego dziecka kontaktował(a) się mailowo z wychowawcą swojego dziecka spotkał(a) się z pedagogiem szkolnym spotkała się z dyrekcją szkoły uczestniczył(a) w spotkaniu z Radą Szkoły uczestniczył(a) w spotkaniach, imprezach szkolnych Wartość modalna liczby kontaktów 2 1 1 1 1 1 1 1 WSGE | 59 spotykał(a) się nieformalnie z rodzicami innych dzieci z tej samej klasy 1 Źródło: Opracowanie własne. Uwaga: Modalna to punkt na skali pomiarowej, któremu odpowiada największa liczebność rozkładu. Okazuje się, że najczęściej badani rodzice kontaktują się ze szkołą raz na trzy miesiące, poza zebraniami klasowymi, na których bywają regularnie co miesiąc. Badani rodzice są zadowoleni z kontaktów ze szkołą. Stanowi o tym odpowiedź 75% badanych rodziców, którzy stwierdzili, że są zadowoleni z kontaktów ze szkołą swojego dziecka. Najbardziej z kontaktów ze szkołą zadowoleni są rodzice gimnazjalistów (90%), następnie uczniów technikum (76%) i szkół podstawowych (72%). Najmniej liczną (68%) grupę stanowili rodzice licealistów. Podkreślić tutaj należy, że mimo takiego zróżnicowania nie były to różnice istotne statystycznie. Badani rodzice są zadowoleni zarówno z jakości, jak i częstotliwości kontaktów. Stanowią o tym wysokie odsetki zadowolonych z częstotliwości kontaktów (77%), jak i z jakości tych kontaktów (74%). W przypadku omówionych dwóch wymiarów decydujących o zadowoleniu z kontaktów ze szkołą ocen nie różnicował typ szkoły, w której uczyło się dziecko badanego rodzica. Analiza regresji przeprowadzona dla określenia predykatorów zadowolenia badanych rodziców wykazała, że o poziomie zadowolenia z kontaktów szkoły z rodzicami w jednakowym stopniu decyduje jakość tych kontaktów, jak i ich częstotliwość. Badani rodzice stwierdzili w większości (71%), że czują się wystarczająco poinformowani o sprawach szkoły i w przyszłości chcieliby wiedzieć tyle samo (70%) lub nieco więcej (28%). Konkludując, na podstawie przedstawionego materiału, można powiedzieć o prawidłowo realizowanej informacyjnej funkcji szkoły. Aktywność rodziców na rzecz szkoły Partycypacja rodziców w życiu szkoły w świetle ich wypowiedzi jest zróżnicowana i raczej niewielka. Ogółem 12% badanych rodziców stwierdziło kategorycznie, że zawsze pomaga w przedsięwzięciach szkolnych, zaś 22% rodziców stwierdziło, że zawsze pomaga w przedsięwzięciach klasowych. 60 | WSGE Dodatkowo 42% badanych rodziców stwierdziło, że od czasu do czasu pomagają w przedsięwzięciach szkolnych, a 46% stwierdziło, że pomagają incydentalnie w przedsięwzięciach klasowych. Odpowiedź na analizowane pytanie jest zróżnicowana w zależności od typu szkoły, w jakiej uczy się dziecko badanego rodzica. Największy odsetek rodziców uczniów szkół podstawowych angażuje się w życie szkoły. Jest ich odpowiednio 18% i 52%, gdy chodzi o działanie na rzecz szkoły i 31% i 52%, gdy pomoc dotyczy klasy. W życie gimnazjów (jako szkoły) włącza się znacznie mniej, bo zaledwie 10% i 42% rodziców a w pomoc klasie 20% i 54%. Rodzice licealistów jeszcze mniej chętnie włączają się w życie szkoły i klasy swoich dzieci. W życie szkoły włącza się 4% i 32% rodziców a w pomoc klasie 10% i 39%. W przypadku rodziców uczniów techników odsetki te wynoszą: pomoc szkole 8% i 27%, pomoc klasie 15% i 35%. Powstaje pytanie, w jakie działania angażują się ci rodzice, którzy odpowiedzieli, że pomagają w przedsięwzięciach klasowych czy szkolnych. Najpopularniejszym obszarem aktywności rodziców były uroczystości szkolne (40% deklaracji potwierdzających udział rodzica), najmniej popularnym była popularyzacja wiedzy oraz wspieranie kół zainteresowań. Tutaj aktywność rodziców kształtowała się na poziomie 3 i 2%. Analizowane zagadnienie ilustrują wykresy 1-10. W pomoc w organizacji uroczystości szkolnych angażuje stosunkowo największy odsetek rodziców we wszystkich typach szkół. Największy wzrost deklaracji udziału zauważalny jest w grupie rodziców uczniów techników. Uroczystości szkolne 59,0% 57,4% 60,0% 50,0% 48,3% 50,0% 40,0% 34,1% 30,9% 28,6% 30,0% 19,6% 20,0% 10,0% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc WSGE | 61 Wykres 1. Dynamika zmiany zaangażowania się rodziców w uroczystości szkolne. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych W pomoc w organizacji wycieczek szkolnych angażuje się największy odsetek rodziców w szkołach podstawowych. Jednak największy wzrost deklaracji udziału zauważalny jest w grupie rodziców uczniów gimnazjów i liceów. Organizacja wycieczek szkolnych 63,0% 70,0% 57,0% 60,0% 47,6% 47,0% 50,0% 41,0% 34,7% 40,0% 22,9% 30,0% 16,7% 20,0% 10,0% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc Wykres 2. Deklaracje o angażowaniu się rodziców w organizację wycieczki szkolnej. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych W pomoc w organizacji imprez kulturalnych angażuje się największy odsetek rodziców w szkołach podstawowych. I w tej samej grupie rodziców zauważalny jest największy wzrost deklaracji udziału w organizacji tego typu przedsięwzięć. 62 | WSGE Imprezy kulturalne 70,0% 60,2% 60,0% 50,0% 54,1% 42,9% 37,5% 40,0% 30,6% 30,0% 25,6% 23,4% 19,6% 20,0% 10,0% 0,0% szkoła podstawowa gimnazjum liceum pomaga technikum mógłby pomóc Wykres 3. Deklaracje o angażowaniu się rodziców w organizację imprezy kulturalnej. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych W pomoc w organizacji zabaw szkolnych angażuje się największy odsetek rodziców w szkołach podstawowych. Jednak największy wzrost deklaracji udziału zauważalny jest w grupie rodziców uczniów szkół podstawowych, liceów i techników. Zabawy szkolne 54,1% 60,0% 50,0% 43,2% 43,1% 37,8% 40,0% 28,6% 30,0% 20,9% 20,0% 9,1% 6,4% 10,0% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc WSGE | 63 Wykres 4. Deklaracje o angażowaniu się rodziców w organizację zabawy szkolnej. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych W pomoc w organizacji „Zielonej Szkoły” to poważne zaangażowanie czasowe. Nie dziwi, że odsetek angażujących się w to działanie rodziców nawet w grupie szkół podstawowych zmalał do 29%. Jednak największy wzrost deklaracji udziału w przygotowaniach do „Zielonej Szkoły” zauważalny jest w grupie rodziców uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i techników. "Zielona Szkoła" 41,3% 45,0% 40,0% 35,0% 28,8% 27,5% 30,0% 22,9% 25,0% 15,2% 20,0% 11,8% 15,0% 15,4% 13,3% 10,0% 5,0% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc Wykres 5. Deklaracje o angażowaniu się rodziców w organizację „Zielonej Szkoły”. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych W pomoc w pracach konserwacyjnych w klasach to nie tylko zaangażowanie czasowe, ale także wykazanie się bardzo konkretnymi umiejętnościami manualno-technicznymi. To idealne pole do popisu dla ojców uczniów. Dziwi absolutny brak faktycznego zaangażowania rodziców gimnazjalistów w tę sferę. Oczywiście najwyższy wskaźnik zaangażowania deklarują rodzice uczniów szkół podstawowych. Jednak analiza deklaracji potencjalnej pomocy właśnie przy pracach konserwacyjnych pokazuje porównywalny wzrost deklaracji w grupie rodziców uczniów gimnazjów, liceów i techników. 64 | WSGE Prace konserwacyjne w klasach 38,0% 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 25,0% 24,1% 23,3% 20,4% 20,0% 15,6% 15,0% 10,0% 4,4% 5,0% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc Wykres 6. Dynamika zmiany zaangażowania się rodziców w przedsięwzięcia klasowe lub szkolne. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych Popularyzacja wiedzy poprzez prowadzenie wykładów czy odczytów pokazuje, że to idealny obszar do współpracy rodziców ze szkołą. Dziwi absolutny brak faktycznego zaangażowania rodziców liceów w tę sferę. Oczywiście najwyższy wskaźnik zaangażowania deklarują rodzice uczniów szkół podstawowych. Jednak analiza deklaracji potencjalnej pomocy właśnie przy popularyzacji wiedzy pokazuje porównywalny wzrost deklaracji w grupie rodziców uczniów gimnazjów i liceów. WSGE | 65 Popularyzacja wiedzy (wykłady, odczyty) 27,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 16,7% 14,5% 11,6% 10,0% 6,7% 5,7% 7,5% 5,0% 0,0% szkoła podstawowa gimnazjum liceum pomaga technikum mógłby pomóc Wykres 7. Dynamika zmiany zaangażowania się rodziców w popularyzację wiedzy. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych Pomoc w pracach związanych z zagospodarowaniem otoczenia w świetle deklaracji rodzicielskich to obszar potencjalnej pomocy rodziców uczniów szkół podstawowych, liceów i techników. Prace związane z zagospodarowaniem otoczenia szkoły 30,0% 26,3% 24,6% 25,0% 20,0% 20,0% 15,0% 10,0% 8,6% 7,4% 4,4% 4,4% 2,8% 5,0% 0,0% szkoła podstawowa gimnazjum pomaga 66 | WSGE liceum mógłby pomóc technikum Wykres 8. Dynamika zmiany zaangażowania się rodziców w prace związane z zagospodarowaniem otoczenia szkoły. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych Pomoc w organizacji zawodów czy turniejów sportowych to obszar potencjalnego zaangażowania rodziców uczniów ze wszystkich typów szkół. Zawody, turnieje sportowe 31,7% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 16,7% 14,3% 11,3% 15,0% 10,0% 7,2% 6,7% 2,8% 5,0% 2,2% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc Wykres 9. Dynamika zmiany zaangażowania się rodziców w przedsięwzięcia klasowe lub szkolne. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych Zastanawia brak faktycznego zaangażowania rodziców gimnazjalistów i licealistów w pomoc przy organizacji zajęć kół zainteresowań. Najwyższy wskaźnik potencjalnego zaangażowania deklarują rodzice uczniów szkół podstawowych. Zaskakująco wysoki jest poziom deklaracji w grupie rodziców uczniów gimnazjów, liceów oraz techników. WSGE | 67 Zajęcia w kole zainteresowań 24,5% 25,0% 20,0% 17,0% 15,0% 15,9% 11,4% 10,0% 4,4% 5,6% 5,0% 0,0% szkoła podstawowa pomaga gimnazjum liceum technikum mógłby pomóc Wykres 10. Dynamika zmiany zaangażowania się rodziców w zajęcia koła zainteresowań. Stan faktyczny a deklaracje – porównanie rozkładów procentowych Podsumowując, największe zaangażowanie w życie szkoły czy klasy swojego dziecka wykazują rodzice uczniów szkół podstawowych. Zastanawiające jest wycofanie z życia społeczności szkolnej rodziców szkół ponadgimnazjalnych – liceów i techników. Kiedy porównamy deklaracje rodziców ze stanem faktycznym ich zaangażowania w organizacje życia szkoły czy klasy, zauważymy, że nie ma obszaru, w którym nie nastąpiłby wzrost potencjalnego (deklarowanego) zaangażowania rodziców w życie szkoły nawet w takich dziedzinach jak popularyzacja wiedzy czy pomoc kołom zainteresowań. Podsumowanie Celem nadrzędnym współpracy rodziców i nauczycieli jest osiągnięcie dobra dziecka. Na ten cel główny składają się wszystkie działania. Istotnym dążeniem jest usprawnienie pracy wychowawczej z uczniami. Współdziałanie rodziców i nauczycieli w różnych formach jest przydatne wszystkim bez wyjątku. Choć szczególne znaczenie ma ona dla uczniów, którzy zaniedbują się w obowiązkach szkolnych, są agresywni, zahamowani, apatyczni. Szczera wymiana opinii o takim dziecku uwalnia rodziców i nauczycieli od mylnych 68 | WSGE domysłów i umożliwia podjęcie odpowiednich środków wychowawczych (Łobocki 1985, s.18). Celem jest również lepsze poznanie ucznia zarówno w środowisku szkolnym, jak i domowym. Jest to warunek konieczny dla usprawnienia działań wychowawczych. Rodzice i nauczyciele muszą mieć możliwość wymiany spostrzeżeń, uwag odnośnie zachowania się dziecka w szkole i w domu (Łobocki 1985, s. 19). Celem usprawnienia pracy wychowawczej w szkole jest zjednywanie rodziców dla ogółu uczniów. Chęci i możliwości rodziców powinny być w tym względzie koniecznie wykorzystane. Nauczyciele winni angażować rodziców do organizowania wycieczek i imprez rozrywkowych, uroczystości szkolnych, zawodów sportowych, zwiedzania zakładów pracy. Korzyści będą widoczne dla nauczycieli, rodziców, a przede wszystkim dla samych uczniów (Łobocki 1985, s. 18). Rodzice potrzebują pomocy od nauczycieli, aby poznać lepiej swoje dziecko i uwzględnić w jego wychowaniu punkty widzenia i spostrzeżenia nauczycieli. Zyskują ze współpracy pomoc w przezwyciężaniu sytuacji trudnych, problemowych, związanych z wychowaniem i rozwojem dziecka. Nauczyciele potrzebują natomiast uzupełnienia swoich wiadomości o uczniu i korekty ze strony świata pozaszkolnego (Winiarski 2002, s. 4). Jedynie rozsądna współpraca może dotykać tego obszaru, który określa się ,,dobrem dziecka’’. Tylko poprzez współpracę i wspólną refleksję niektóre działania ,,wokół dziecka’’ można skorygować, wyeliminować, wzmocnić aż do ewentualnej zmiany szkoły lub wychowawcy, kiedy okaże się, że proponowane przez szkołę (nauczyciela) umiejętności, preferowane wartości, postawy czy inne składowe są odmienne od oczekiwanych przez rodziców. W wyniku współpracy oraz dobrej wzajemnej komunikacji może dojść do porozumienia na rzecz dziecka i ucznia. Dobra współpraca to czynnik determinujący poczucie satysfakcji z pracy u nauczyciela, wpływający na wzrost jego przekonania o własnej wartości, wreszcie na poczucie sensu i celowości pracy (Taraszkiewicz 2011, s. 2). Budowanie współpracy z rodzicami to proces złożony i długofalowy. W pewnym sensie wszyscy muszą się do tego przyzwyczaić i nauczyć współpracy, zrozumieć, na czym ona polega. A chyba najlepiej wspólne cele oddaje metafora ,,strzelania do jednej bramki’’- wspólnie działamy na rzecz sukcesu zarówno każdego ucznia, jak i całej szkoły (Taraszkiewicz 2011, s. 6). WSGE | 69 Refrerences: Borzęcka M., Mreńca R., (2000). Z rodzicami w szkole. Wiedzieć, rozumieć, współpracować, Warszawa: Pracownia Pedagogiczna i Wydawnicza. Jazukiewicz I., (1995). Kompetencje interpersonalne nauczyciela w pedagogicznej relacji z rodzicami, [w:] Pedagogiczna relacja rodzina-szkoła dylematy czasu przemian, praca zbiorowa pod redakcją A. W. Janke. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy. Kawula S., J. Brągiel, A.W. Janke, (1998). Pedagogika rodziny. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Kawula S., (1993). Pedagogizacja rodziców, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna pod redakcją W. Pomykało. Warszawa: Fundacja Innowacja. Lubina E. (2011).Technologiczne innowacje w nauczaniu dzieci - znak czasów (ss. 39-48) Journal of Modern Science 2/9/2011. Józefów: Wydawnictwo WSGE Łobocki M., (1992). ABC wychowania. Warszawa: WSiP. Łobocki M., (1985). Poradnik wychowawcy klasy. Warszawa: WSiP. Łobocki M., (1985a). Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania. Warszawa: Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia. Okoń W., (1996). Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo Żak. Taraszkiewicz M., (2011). Na dzień dobry – ABC współpracy z rodzicami, [w:] Meritum 2(21). Winiarski M., (2002). Dialog i współpraca nauczycieli i rodziców, [w:] Nowa Szkoła 10/ 2002. 70 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 71-84 Dorota Łażewska Philosopher context of the family in the twenty-first century and its pedagogical implications Filozoficzny kontekst funkcjonowania rodziny w XXI wieku i jego pedagogiczne implikacje Dorota Łażewska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Polish, and generally European family life in the twenty-first century is subject to radical change . This takes you from the family understood as a monogamous, heterosexual couples formal relationship to the socalled. “Post - family family.” There are a variety of her unstable and flexible compounds even people of the same sex. Influence the formation of this postmodern shape family have not only economic factors, political and legal. The new face of the family is also the result of the influence of the philosophical ideas that transform human thinking, which in turn translates into action. And in this sense, the family has its philosophical context. Among the many philosophical ideas that shape the modern face of the family, highlight the Nietzschean idea of “ revaluation of all values”, feminism and the cult of self-realization. Forms of political, economic and legal, however, conform to the spiritual situation of a thinking man mentioned ideas. Polskie a generalnie europejskie życie rodzinne w XXI wieku podlega radykalnej przemianie. Następuje przejście od rodziny rozumianej jako monogamiczny, formalny związek pary heteroseksualnej do tzw. post – rodzinnej rodziny. Są nią różnorodne niestabilne i elastyczne związki osób nawet tej samej płci. Wpływ na formowanie się owego ponowoczesnego kształtu rodziny wywierają nie tylko czynniki ekonomiczne, polityczne czy prawne. Nowe oblicze rodziny to również efekt wpływu idei filozoficznych przekształcających ludzkie myślenie, co z kolei przekłada się na działanie. I w tym sensie rodzina posiada swój filozoficzny kontekst. Wśród wielu idei filozoficznych, kształtujących współczesne oblicze rodziny, należy wy- WSGE | 73 różnić nietzscheańską ideę „przewartościowania wszystkich wartości”, feminizm oraz kult samorealizacji. Formy polityczne, ekonomiczne i prawne natomiast dostosowują się do duchowej sytuacji człowieka myślącego wspomnianymi ideami. Key words: feminizm, nowa antropologia, postmodernizm, indywidualizm, rodziny alternatywne Wprowadzenie Struktura oraz funkcjonowanie rodziny w XXI podlegają radykalniej zmianie. Opis socjologiczny informuje, iż rodzina pustoszeje, fragmentaryzuje się i starzeje (Donati, 2010, s. 21). Tradycyjne formy rodzinności, rozumiane jako związek monogamiczny pary heteroseksualnej, zostają powoli wypierane przez związki nazywane zrekonstruowanymi, wielokrotnie złożonymi, mieszanymi (blended family), przekomponowanymi, patchworkowymi. Przedmiotem wyboru jest też życie w samotności, kohabitacja oraz związki homoseksualne (Mizielińska, 2009; Slany, 2002). Tempo przejścia od rodziny tradycyjnej do form życia alternatywnego jest dość szybkie. Zmiany te bowiem są widoczne na przestrzeni dekady, a nie stulecia. Poszukując odpowiedzi na pytanie o przyczyny transformacji życia rodzinnego, można posługiwać się teoriami pochodzącymi z różnych dziedzin wiedzy. Na kształt rodziny wpływają bowiem czynniki społeczne, ekonomiczne i prawne będące przedmiotem analizy ekonomistów, prawników, socjologów, politologów oraz pedagogów. I tak zdaniem niektórych badaczy zmiany życia rodzinnego są uwarunkowane procesem globalizacji (Tchorzewski, 2006). Inni zaś uważają, iż to, czym powinna być rodzina, zależy od decyzji politycznych. Władza ustawodawcza decyduje bowiem, które wspólnoty mają prawo do nazywania się rodziną (Adamiecka - Sitek, 2009). Rodzinę w XXI wieku można również rozumieć jako swoiste wydarzenie filozoficzne. Sformułowanie wydarzenie filozoficzne zostało użyte przez Leszka Kołakowskiego, który stwierdził, iż wydarzeniem filozoficznym był upadek komunizmu. Pod pojęciem wydarzenia filozoficznego myśliciel ten rozumiał pojawienie się nowych idei przekształcających ludzkie myślenie i działanie (1999). I tak uwidocznienie się pewnych znaczących idei nastąpiło w połowie XX wieku. Owe idee to nowe sposoby myślenia na temat kultury, sztuki, nauki, życia religijnego, indywidualnego i społecz- 74 | WSGE nego w tym również na temat form życia rodzinnego, funkcji i relacji wewnątrzrodzinnych (Slany, 2002). Ten nowy stan ludzkiego ducha i wrażliwości moralnej został nazwany postmoderną (Welsch, 1998). Opisywane zaś przez socjologów nowe formy rodzinności określono terminem post – rodzinna rodzina (Slany, s. 55). Rodzina XXI wieku może zatem spełnić rolę lustra odbijającego ponowoczesne znamiona świata. Rodzina XXI wieku to również filmowy kadr utrwalający ową ponowoczesność przenikającą różnorodne obszary ludzkiej aktywności. I w tym sensie rodzinę XXI wieku można uznać za „wydarzenie filozoficzne”. Obecny kształt rodzinności został bowiem uformowany pod wpływem idei typowych dla ponowoczesności. Do owych ponowoczesnych idei, które przekształciły myślenie o rodzinie, odbijając się na jej kształcie, można zaliczyć feminizm oraz nową antropologię. Feminizm Współczesny socjolog M. Castells uważa feminizm za najważniejszą rewolucję, która dokonała się na naszej planecie (Slany, 2002). Silnie oddziałujące na umysły współczesnych kobiet idee feminizmu są różnorodne i elastyczne, trudne do klasyfikowania. Jednak z powodu związku feminizmu z marksizmem (Ślęczka, 1999; Zdybicka, 2007) można zidentyfikować pewien specyficzny dla ruchów feministycznym schemat myślowy wywodzący się właśnie z przemyśleń Karola Marksa. Elementem ściśle marksistowskim jest bowiem teoria walki klas. Zdaniem Marksa historia społeczeństw to dzieje ucisku jednej klasy społecznej przez drugą. Ową klasa uciskaną, jak sądził w XIX wieku Marks, są robotnicy i chłopi. Ten niesprawiedliwy ustrój zatem powinien zostać zniesiony na drodze rewolucji prowadzącej do ukształtowania się społeczeństwa bezklasowego (Lenin, 1978). W XXI wieku, po dostosowaniu myśli marksistowskiej do nowych warunków historyczno – społecznych, uważa się, iż klasą uciskaną nie są już chłopi i robotnicy, lecz mniejszości seksualne, narodowe oraz kobiety. Myślenie feministyczne uwzględnia zatem teorię walki klas. Wrogiem, z którym kobieta powinna walczyć, jest mężczyzna oraz kultura patriarchalna ukształtowana przez tzw. męski punkt widzenia. To mężczyzna bowiem, jak sądzą feministki, uznał kobietę za płeć słabszą oraz wyznaczył jej takie, a nie inne obowiązki domowe. Rodzina zaś spełnia jedynie najważniejszą rolę w procesie odtwarzania struktur dominacji męskiego porządku (Bourdieu za Adamiecka – Sitek, 2009). Przestrzenią dominacji mężczyzny nad kobietą jest też wymyślony WSGE | 75 (zdaniem feministek) przez mężczyznę wzorzec kobiecości, posiadający trzy komponenty: urodę, małżeństwo i macierzyństwo. Kobieta powinna zatem dbać o urodę, aby spodobać się mężczyźnie, zawrzeć związek małżeński i rodzić dzieci. Jeśli kobieta nie spełnia owych trzech kryteriów (powinności), nie jest akceptowana przez patriarchalne społeczeństwo naznaczające ją stygmatem staropanieństwa. Umiejętności dbania o urodę oraz pełnienia roli żony i matki to efekt socjalizacji, dzięki której dziewczynki konstruowane są według [obowiązującego] wzorca kobiecości (Korzińska, 2003, s. 58). Szczególną rolę w przekazywaniu stereotypów na temat ról płciowych odgrywają baśnie braci Grimm i Hansa Ch. Andersena. Baśniowe teksty odzwierciedlają bowiem tradycyjny porządek kultury patriarchalnej. Wyobrażenia mężczyzn o kobiecości realizują takie baśniowe postaci jak Kopciuszek, Śnieżka, Śpiąca Królewna, Mała Syrenka czy Roszpunka. W owych baśniach podmiotowość kobiecie może dać tylko mężczyzna poprzez jej przebudzenie pocałunkiem, uwolnienie z wieży czy gest wyboru poprzez nałożenie pantofelka. Kobieta zaś to istota, która poświęca się dla mężczyzny i niejako jest jego odkupicielką, sprawiając, iż z bestii staje się królewiczem. Świadectwem nierównego traktowania mężczyzny i kobiety w przekazie baśniowym są też występujące tam zakazy (np. zakaz zaglądania do komnaty lub zejścia z wyznaczonej ścieżki). Bohaterka płci żeńskiej musi ich przestrzegać bezwzględnie. Złamanie owego zakazu jest traktowane jako wyraz dziewczęcej głupoty, karane lub ośmieszane. Tymczasem nieprzestrzeganie zaleceń przez bohatera płci męskiej to wyraz jego ciekawości świata, pragnienia przygód oraz chęć samostanowienia. Celem zaś różnorodnych prób, którym poddawana jest żeńska bohaterka nie jest uzyskanie przez nią niezależności, lecz zdobycie cnót pracowitości, gospodarności, dobroci, skromności i pokory, szczególnie cenionych przez patriarchalne społeczeństwo (Lasoń – Kochańska, 2012). Z feministycznego punktu widzenia zatem pomiędzy mężczyznami i kobietami panuje nierówność. Kobiety są podporządkowane mężczyznom i przez nich wykorzystywane. Źródłem opresji oraz zniewolenia, sferą męskiej dominacji i kobiecej podległości są między innymi relacje rodzinne oraz dominujący w społeczeństwie wzorzec kobiecości, który każda kobieta, pod naciskiem społecznym, powinna realizować. Zdaniem feministek to krzywdzące panowanie mężczyzn nad kobietami nie jest biologicznie zdeterminowane, lecz niejako konstruowane w procesie socjalizacji. Nie istnieje bowiem natura kobieca rozumiana jako stały element 76 | WSGE tożsamości osoby płci żeńskiej. Tożsamość kobiety jest zmiennym wytworem skonstruowanym przez kulturę patriarchalną (Lasoń – Kochańska, 2012). To zaś, co jest konstruowane, może zostać zdekonstruowane. Ruchy feministyczne dążą zatem do takiego przekształcenia społeczeństwa, w którym kobiety nie tylko nie będą dyskryminowane, lecz również zostanie usunięte zróżnicowanie ze względu na płeć, którą należy zneutralizować, zunifikować, poddać „degenderyzacji” (Slany, 2002, s. 92). Postacią feministycznego ruchu rewolucyjnego nie są jednak obecnie krwawe zamieszki przypominające walkę na barykadach, lecz mentalna transformacja społeczeństwa. Próbą owej przemiany jest program Równościowe przedszkole, wzorowany na przedszkolach szwedzkich, finansowany ze środków Unii Europejskiej, realizowany zaś już w niektórych placówkach edukacyjnych w Polsce. Program zmierza wpierw do zmiany świadomości nauczycieli, którzy stając się „inteligencją organiczną” (Gramsci, 1961), będą stanowić czynnik sprawczy przemian społecznych. W programie zostały zatem zamieszczone różnorodne wskazówki ułatwiające nauczycielowi zmaganie się ze stereotypami płciowymi głęboko zakorzenionymi w mentalności współczesnego człowieka. Nie należy bowiem powielać tradycyjnego postrzegania płci, lecz je przełamywać i zwalczać. I tak autorki programu „namawiają” do tego, aby wszelkim bajkom, wierszykom, inscenizacjom, zabawkom, ćwiczeniom, ale także swojemu zachowaniu przyglądać się przez równościowe okulary (Dzierzgowska, Piotrowska, Rutkowska, s. 5). Do osiągnięcia tego celu służą zamieszczone w programie wskazówki metodyczne. I tak popularne w przedszkolach „kąciki tematyczne” przeznaczone oddzielnie dla chłopców („kącik samochodowy”) i dziewczynek („kącik kosmetyczny”) należy tak przeorganizować, aby nie kojarzyły się z rolą płciową. „Degenderyzacji” mogą również służyć pogadanki dla dzieci z przedstawicielami zawodów ni kojarzonych z tożsamością płciową (np. kobieta inżynier). Należy również twórczo zmieniać teksty bajek i baśni zgodnie z założeniem projektu Od – kodujmy świat bajek. W tym celu inscenizacja bajki może przybrać postać happeningu realizowanego przez dzieci zgodnie z ich potrzebami, a nie według ustalonego w przeszłości schematu bajkowych wydarzeń (Dzierzgowska, Piotrowska, Rutkowska). Idea feminizmu zmieniła myślenie kobiet o własnej tożsamości i cielesności oraz pełnionej roli w rodzinie. Tymczasem tożsamość płciowa pełni istotą rolę w funkcjonowaniu życia małżeńsko – rodzinnego. Płeć biologiczna i psychiczna bowiem, jako naturalne limity i zasoby obu płci (Miluska, 2001, s. 53), wpływają na zachowania zarówno kobiety, jak i mężczy- WSGE | 77 zny oraz ich interakcji w rodzinie. Tożsamość płciowa oznacza zatem inny wygląd, możliwości fizyczne i umysłowe oraz różnice w okresie starzenia się. Kobiety i mężczyźni różnią się między sobą w zakresie zdolności przestrzennych i matematycznych, kompetencji werbalnych, sposobu myślenia i komunikowania się. I tak kobiety wolą długie konwersacje na temat rodziny, podczas gdy dla mężczyzn bardziej znaczące jest krótkie komunikowanie się „w sprawach”. Ważne jest także rozumienie hormonalnie uwarunkowanej zmienności nastrojów, zwłaszcza u kobiet (Miluska, 2001, s. 53). Na bazie tożsamości płciowej zostają pełnione role płciowe, określające, co mężczyźni i kobiety mogą i powinni robić oraz kim powinni być w życiu małżeńsko – rodzinnym. I tak model tradycyjny wyznaczył kobietom rolę żony i matki poświęcającej się rodzeniu dzieci, ich wychowaniu oraz trosce o psychiczny komfort męża, który utrzymuje rodzinę, podejmując ważne decyzje dotyczące jej funkcjonowania. Jednak pod wpływem feministycznego myślenia na temat męskości i kobiecości sposoby pełnienia ról płciowych uległy modyfikacji. Konsekwencją tych przemian jest zaś reorganizacja tradycyjnego życia rodzinno – małżeńskiego. Wzorcem jest obecnie model egalitarny, który nie uznaje różnic biologiczno – psychologicznych występujących pomiędzy mężczyznami i kobietami Każde z nich może zatem pełnić dowolnie wybraną przez siebie rolę płciową (Harwas – Napierała, 2001). Nowa antropologia Drugą ideą kształtującą mentalność współczesnego człowieka jest nowy, ponowoczesny sposób rozumienia samego siebie, własnej tożsamości i roli w świecie kultury i przyrody. Według tej idei, wywodzącej się z przemyśleń K. Marksa, człowiek nie posiada raz na zawsze określonej istoty, lecz „staje się”, tworząc samego siebie, gdyż jest pierwotnie niczym (Sartre, 2001). Tak więc ponowoczesną tożsamość można nazwać płynną tożsamością (Bauman, 2011). Uszczegółowieniem owej idei jest pogląd, według którego dowolnie można kształtować nawet swą tożsamość płciową. Stąd zrozumiałe staje się hasło Simone de Beauvoir, autorki książki Druga płeć, głoszące, iż nie rodzimy się kobietami – stajemy się nimi (Lasoń – Kochańska, 2012, s. 6), dokonując samodzielnego wyboru tożsamości płciowej. Ten sposób myślenia jest realizacją poglądu, według którego człowiek nie „jest”, lecz „staje się”. Jak bowiem wyjaśnia Z. Zdybicka, celem feminizmu nie jest pogłębienie wiedzy na temat zastanej specyfiki kobiecej natury oraz sposobów jej działania, lecz walka o możliwość realizacji tego, 78 | WSGE kim kobieta zechce się dopiero stać (2007). Człowiek ponowoczesny wyznaje przy tym wartości postmaterialne (Slany, s. 67), które nie ogniskują się już wokół rodziny, czyli wspólnoty i jej dobra. Jak wyjaśnił Jan Paweł II w Liście do rodzin, dobrem wspólnym małżonków jest miłość, wierność i uczciwość małżeńska oraz trwałość ich związku „aż do śmierci”. To dobro obojga jest równocześnie dobrem każdego z nich. Ma z kolei stać się dobrem ich dzieci. Należy do istoty dobra wspólnego. Należy do istoty dobra wspólnego, że łącząc poszczególnych ludzi, stanowi zarazem prawdziwe dobro każdego (2007). Postmaterialną wartością jest indywidualizm dążący do samorealizacji. Mówi się nawet o swoistym kulcie samorealizacji, ponieważ ludzkie działania koncentrują się wokół własnego ja (Slany, 2002). Rola rodziny w owym kulcie polega zaś na umożliwieniu samorealizacji poszczególnych jej członków. Postacią samorealizacji kobiet, jako przejawu ich indywidualizmu, jest na przykład podejmowanie studiów oraz pracy zawodowej, używanie środków antykoncepcyjnych, domaganie się prawa do aborcji (Dziurzyński, Słupek, 2013). Szansą dla samorealizacji jest rewolucja informatyczna dostarczająca nowych miejsc pracy odpowiadających predyspozycjom psychofizycznym kobiet. Masowa, zawodowa aktywizacja kobiet oraz postępujące za owym zjawiskiem ekonomiczne uniezależnienie się od mężczyzny generują z kolei powstawanie alternatywnych form małżeństwa zajmujących miejsce tradycyjnej rodziny. Kobiety z wykształceniem wyższym, posiadające dobrze płatną pracę rezygnują bowiem z tradycyjnych form rodzinności (Slany, 2002). W kontekście indywidualizmu można stwierdzić, iż rodzina rozumiana jest jako „kreatywny i dynamiczny projekt”, realizowany w wielu wariantach (Slany, 2002, s. 53), który można porzucić po upływie jakiegoś czasu, w celu ponownego utworzenia „rodziny z wyboru” (Mizielińska, 2009). Ograniczanie wolnego wyboru zaś postrzegane jest jako przejaw niesprawiedliwości (Zdybicka, 2007). Człowiek ponowoczesny hołduje bowiem raczej zasadzie „wolności od czegoś”, a nie „wolności do czegoś”. Kategoria wolności, wywodząca się z przemyśleń egzystencjalistów, jest naczelną wartością ponowoczesnego człowieka. Pogląd, iż człowiek jest wolny, człowiek jest wolnością, a nawet, że człowiek jest skazany na wolność (Sartre, 2001), to konsekwencja uprzednio zaakceptowanego założenia, zgodnie z którym człowiek nie ma odgórnie ustalonej, zdeterminowanej natury ludzkiej. Człowiek jest bowiem pierwotnie niczym. Może być tylko tym, czym sam siebie uczyni w przyszłości. Ten sposób myślenia zaś stanowi wniosek płynący z za- WSGE | 79 łożenia, przyjętego jeszcze wcześniej od tezy, iż człowiek jest pierwotnie niczym. Chodzi bowiem o pogląd, sformułowany przez F. Nietzschego, zgodnie z którym nie ma Boga. Filozof ten głosił: Bóg umarł, stara prawda kona (1999, s. 369). Jeśli zaś nie ma Boga, to wszystko jest dozwolone. Nie ma bowiem kogoś, kto ustanowiłby jakąś ludzką naturę determinującą ludzkie zachowania (Sartre, 2001). Punktem wyjścia egzystencjalizmu oraz wywodzących się z niego przemyśleń na temat ludzkiej wolności jest zatem nietzscheańska teza o śmierci Boga. Dzięki niej będzie mógł „żyć nadczłowiek” (Nietzsche, 1999, s. 369) nieliczący się z jakimikolwiek normami moralnymi. Dekonstrukcja Idee feminizmu oraz nowej antropologii przyczyniły się do rozmontowania struktury rodzin tradycyjnych. Rodzina tradycyjna, jako stara siatka bezpieczeństwa (Bauman za Slany, 2002, s. 31), została niejako poddana procesowi rozbiórki i demontażu. Proces demontażu można porównać do czynności polegającej na rozcinaniu tekstu artykułu oraz wrzucaniu jego części do woreczka. Następnie po wymieszaniu wszystkich elementów i wyciągnięciu ich z woreczka dowolnie się je rozkłada, tak aby utworzyły nowy tekst (Ubaldo). Zrekonstruowany tekst artykułu to metafora ponowoczesnych form rodziny będących alternatywą dla rodziny tradycyjnej. Natomiast niszczenie pierwotnego tekstu oraz jego rekonstrukcja to sposób działania ponowoczesnego sposobu myślenia nazwanego dekonstrukcją. Strategią działania dekonstrukcji jest rozchwianie i rozproszenie układów podporządkowania, w którym jeden element rządzi drugim. Takim układem jest np. relacja prawdy i fałszu, przyczyny i skutku (Welsch, 1998; Banasiak, 1997). Naturalnym układem hierarchicznym jest relacja pomiędzy mężczyzną i kobietą. Zgadza się z tym Bourdieu, który twierdzi, że najważniejszą rolę w procesie odtwarzania struktur dominacji męskiego porządku spełnia rodzina (Adamiecka – Sitek, 2009, s. 9). W tym świetle bardziej zrozumiała staje się odpowiedź na pytanie, dlaczego osoby kierujące się ideą feminizmu, dążą do zniesienia zróżnicowania ze względu na płeć. Ten proces zaś dokonuje się poprzez rozproszenie rodziny, zburzenie jej struktury bazującej na patriarchalnej hierarchii. Ideę feminizmu można ukazać za dekonstrukcję w działaniu. Z kolei formy życia alternatywnego to przejście od stabilizacji do sytuacji wieloznacznej, niedookreślonej, elastycznej i niestabilnej, podobnej do kłącza. W tego typu układzie nie ma zatem re- 80 | WSGE lacji podporządkowania, nadrzędności i podrzędności. Zakończenie Na kształt życia rodzinnego wpływają nie tylko warunki polityczne, ekonomiczne czy prawne, lecz przede wszystkim myślenie oraz decyzje osób zawierających związki małżeńskie.(Kubíčková i Bočáková, 2013) W rozumie i woli człowieka należy zatem szukać owych najgłębszych uwarunkowań i kontekstów form rodziny. I w tym sensie można twierdzić, iż rodzina posiada swój filozoficzny kontekst. Warunki prawne i ekonomiczne natomiast jedynie się do niego dostosowują. Myślenie współczesnego człowieka jest zaś przeniknięte ideą feminizmu oraz nowej antropologii, według której człowiek jako istota absolutnie wolna ma prawo do samorealizacji nawet kosztem innych osób. Fundamentem indywidualizmu i samorealizacji jest zatem egocentryzm (Zdybicka, 2007) skłaniający do osiągnięcia własnego egoistycznego dobra, nierzadko przeciwko innym (Jan Paweł II, 2007). Osoba działająca z pobudek egoistycznych nie jest zdolna do bycia bezinteresownym darem dla drugiego człowieka. Dar ten, będący przejawem miłości, jest zaś gwarancją trwałości nierozerwalności małżeństwa (Jan Paweł II). Feminizm wraz z ponowoczesnym rozumieniem człowieczeństwa deformują więzi rodzinne, stanowiąc zagrożenie dla tradycyjnego modelu życia rodzinnego, które powszechnie uznaje się za optymalne środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży. Nie można jednak nie zauważyć, iż rodzina tradycyjna nie zawsze sprzyja prawidłowemu rozwojowi młodego pokolenia. Zdarza się bowiem, iż rodzice nie potrafią wypełniać swoich obowiązków, nie radząc sobie z problemami dnia codziennego. Z powodu dysfunkcji domu rodzinnego niezaspokojone są potrzeby materialne, duchowe, emocjonalne i moralne dzieci. Wpływ na niekorzystną kondycję rodziny wywiera m.in. agresja domowników, bezrobocie, ubóstwo, zaburzona struktura rodziny, choroba rodziców i niezaradność w pełnieniu ról rodzicielskich. Środowisko rodzinne staje się wówczas miejscem napięć i frustracji (Nowakowski, 2005). Brak wsparcia ze strony rodziny to jedna z przyczyn patologicznych zachowań młodzieży. Nieletni pochodzący z rodzin dysfunkcyjnych znacznie częściej popełniają przestępstwa niż młodzież wywodząca się z rodzin przeciętnych lub dobrze sytuowanych. Młodzi ludzie, ucząc się przez naśladowanie dorosłych, powielają bowiem nieodpowiednie wzorce domu rodzinnego (Zawisza, 2013). Z faktu jednak, iż rodzina tradycyjna nie zawsze potrafi zaspokoić potrzeby swojego WSGE | 81 potomstwa nie wynika, iż owe potrzeby zostaną zaspokojone w tak zwanych rodzinach rozbitych i ponownie zrekonstruowanych. Życie w owych związkach bowiem może również rodzić cierpienie i rozczarowanie. Ich trwałość zaś nie jest większa od stabilności rodzin tradycyjnych. Jak zauważają socjologowie, alternatywne formy życia rodzinnego są jeszcze bardziej nietrwałe od tradycyjnych małżeństw. Popularne stało się określenie Kingsley Davis, iż rozwód zasila rozwód (Slany, 2002, s. 77). Doświadczenie zdroworozsądkowe informuje zaś, iż szczęśliwe życie małżeńskie i rodzinne nie jest czymś łatwym. Nie jest ono automatyczną konsekwencją złożonej przysięgi małżeńskiej (Dziewiecki, 2005, s. 82). Miłość małżeńska i rodzicielska nie może opierać się tylko na dobrej woli mężczyzny i kobiety, lecz wymaga od nich dojrzałości psychicznej, duchowej i moralnej. Stąd istotne jest uprzednie przygotowanie (dojrzewanie) do życia w małżeństwie i rodzinie, które realizuje się już w domu rodzinnym (Dziewiecki, 2005). Zresztą życie rodzinne to nie tylko miejsce formowania się przekonań i charakterów młodego pokolenia, lecz również swoista szkoła dojrzałego człowieczeństwa dla samych małżonków. Natomiast tzw. wolne związki stanowią przeważnie formę zaspokajania doznań zmysłowych (Kiereś, 2005). Dlatego też można zgodzić się z poglądem W. Sztandera, iż nie wymyślono niczego lepszego niż rodzina. Nie musi być idealna, bo rodziny są tworem i wspólnotą ludzi, a nie ma ludzi doskonałych. Wystarczy, że jest dobra (Nowakowski, 2005, s. 43). W obliczu dynamicznych przemian w sposobie myślenia i działania, które zagrażają życiu rodzinnemu wciąż aktualne jest przesłanie Jana Pawła II z 1987 roku głoszące, iż nie można „rozchwiać” tej „małej” wspólnoty, może słabej, może niewystarczającej, która jednak jest u korzenia wszystkich wspólnot (Jan Paweł II za Kiereś, 2005, s. 36). Ponowoczesne sposoby myślenia i działania, odpowiedzialne za ów proces dekonstrukcji tradycyjnych form rodzinności nie proponują bowiem niczego w zamian (Szczeniowski i Szczeniowski, 2010, s. 24). References Adamiecka – Sitek, A. (2009). Inna scena: konstelacje rodzinne. Wstęp, [w:] A. Adamiecka – Sitek i D. Buchwald (red.), Konstelacje rodzinne. Obraz rodziny w polskim dramacie i teatrze w perspektywie gender i queer. Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego. Banasiak, B. (1997). Filozofia „końca filozofii”. Dekonstrukcja Jacquesa Derridy. 82 | WSGE Warszawa: Wydawnictwo Spacja. Bauman, Z. (2011). Kultura w płynnej nowoczesności. Warszawa: Agora. Donati, P. (2010). Zmiany demograficzno – społeczne i ich wpływ na politykę rodzinną we Włoszech, [w:] E. Leś i S. Bernini (red.), Przemiany rodziny w Polsce i we Włoszech i ich implikacje dla polityki rodzinnej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Duniec, K. i Krakowska J. (2009). Performans rodzinny, [w:] A. Adamiecka – Sitek i D. Buchwald (red.). Konstelacje rodzinne. Obraz rodziny w polskim dramacie i teatrze w perspektywie gender i queer. Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego. Dziewiecki, M. (2005). Przygotowanie do sakramentu małżeństwa, [w:] Cywilizacja. O nauce, moralności, sztuce i religii. Dzierzgowska, A. i Piotrowska J. i Rutkowska E., Równościowe przedszkolne. Jak uczynić wychowanie przedszkolne wrażliwe na płeć. Pozyskano [20.02.2014] z oir.com.pl/images/rownosciowe_przedszkoleprogram.pdf. Dziurzyński, K. i Słupek, K. (2013). The matter of having progeny by the contemporary young Polish females, [w:] D. Marcová I L. Rovňanová (red.), Sexuality VII: Rod, rodina, rodičovstvo – scenáre udrnatel’nej reprodukcie. Zborník vedeckych príspevkov. Bratislava: Ústav vyskumu sociálnej komunikácie SAV. Gramschi, A. (1961). Pisma wybrane. Tom I – II. Warszawa. Harwas – Napierała, B. (2001). Modele ról płciowych i ich psychologiczne konsekwencje dla małżeństwa i rodziny, [w:] H. Liberska i M. Matuszewska (red.), Małżeństwo: męskość, kobiecość, miłość, konflikt. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Jan Paweł II. (2007). Familiaris consortio. O zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym. Kielce: Drukarnia im. Adama Półtawskiego. Kiereś, B. (2005). Zdrowa rodzina, [w:] Cywilizacja. O nauce, moralności, sztuce i religii, nr 13. Kołakowski, L. (1999). Rozpad komunizmu jako wydarzenie filozoficzne, [w:] Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: „Znak”. Korzińska, A. (2003). Uroda, małżeństwo, macierzyństwo jako komponenty tożsamości płciowej.[w:] M. Radkiewicz (red.), Gender w kulturze popularnej. Kraków: Rabid. Kubíčková,D., Bočáková O. (2013) Rodzina i autorytety w niej funkcjonujące (ss. 169-177) [w:] Łażewska D. (red.) Autorytet w wychowaniu i edukacji. WSGE | 83 Józefów: Wydawnictwo WSGE Lasoń – Kochańska, G. (2012). Gender w literaturze dla dzieci i młodzieży. Wzorce płciowe i kobiecy repertuar topiczny. Słupsk: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej. Lenin, W. I. (1979). Karol Marks. Krótki szkic biograficzny wraz z wykładem marksizmu. Warszawa. Miluska, J. (2001). Rola płci w sposobie funkcjonowania małżeństwa i rodziny, [w:] H. Liberska i M. Matuszewska (red.), Małżeństwo: męskość, kobiecość, miłość, konflikt. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Mizielińska, J. (2009). Pokrewieństwo, rodzina i związki intymne. Spojrzenie na przekór [w:] A. Adamiecka – Sitek i D. Buchwald (red.). Konstelacje rodzinne. Obraz rodziny w polskim dramacie i teatrze w perspektywie gender i queer. Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego. Nietzsche, F. (1999). To rzekł Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. Nowakowski, P. T. (2005). Rozważania o rodzinie funkcjonalnej i dysfuncjonalnej, [w:] Cywilizacja. O nauce, moralności, sztuce i religii, nr 13. Sartre, J. P. (2001). Egzystencjalizm jest humanizmem. Warszawa: De Agostini. Slany, K. (2002). Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”. Szczeniowski, J. i Szczeniowski, I. (2010). Rozważania o przestrzeni aksjologicznej Europy, [w:] K. Gutowska i M. Maciejczak (red.), Wokół wartości europejskich. Wybrane problemy. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej. Ślęczka, K. (1999). Feminizm. Ideologie i koncepcje społeczne współczesnego feminizmu. Katowice: Książnica. Tchorzewski, de A. M. (2006). Wpływ globalizacji na kondycję polskiej rodziny. Periculum in moria. Pedagogika rodziny, nr 1 (1). Ubaldo N. Filozofia. Świat Książki. Welsch,W. (1998). Nasza postmodernistyczna moderna. Warszawa: Oficyna Naukowa. Zawisza, J. (2013). Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego. „Journal of Moderne Science”, Tom 3/18/. Zdybicka, Z. (2007). Prawdziwy I fałszywy feminizm, [w:] Cywilizacja. O nauce, moralności, sztuce i religii, nr 21. 84 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 85-104 Katarzyna Ferszt-Piłat Deviation and students’ safety and information for teachers Dewiacje wśród uczniów a bezpieczeństwo w szkole oraz informowanie nauczycieli dr Katarzyna Ferszt-Piłat Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide de Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Deviation is a phenomenon concerning social behaviours that deviate from certain so-called normal, established standards in a particular group, which has accordingly appeared in any so far known to us society. In this article, I recall the distinction used by sociologists between positive deviation and negative deviation. This means that not all behaviour which is called deviant by society represent a danger. As in the case, for example, of a strange haircut or an eccentric outfit that may raise concerns for the adults, but which is usually for young people a kind of rebellion, in relation to certain rules, and is associated with the search for their own identity. Consequently, it is the intention of this study to narrow the issues for research only to negative deviation, as it is connected with a high level of danger and risks to individuals, groups and the wider public. Current theoretical and scientific developments, statistical data, as well as reports from the daily media services, show rather an upward trend in the phenomena and behaviours among students defined as negative deviant. From this position, it seems interesting to verify whether these issues and data on deviance among Polish school students are made more available and known to teachers. Thus, the idea was born of a non-reactive research, conducted with the help of sociological quantitative content analysis. As source material for the research, five widely available articles were selected from the educational specialist press - dedicated to issues of school and education. The analysis included articles from the period from January 2010 to September 2012. Based on the analysis of these articles, it is possible to recognize that in a school environment some occurrences and students’ behaviours are to be referred to as negatively deviant. WSGE | 87 Dewiacje to zjawiska oraz zachowania społeczne odbiegające od pewnych, tak zwanych normalnych, ustalonych w danej grupie standardów. A zatem pojawiały się w każdym ze znanych nam dotychczas społeczeństwie. W niniejszym artykule przywołuję rozróżnienie stosowane przez socjologów: na dewiację pozytywną i dewiację negatywną. Oznacza to, że nie wszystkie zachowania nazywane przez społeczeństwo dewiacyjnymi stanowią niebezpieczeństwo. Jako, że pewne zjawiska, takie jak na przykład: dziwna fryzura czy ekscentryczny strój, które mogą budzić niepokój dorosłych zazwyczaj stanowią dla młodzieży rodzaj buntu, w stosunku do określonych zasad i wiążą się z poszukiwaniem przez nich własnej tożsamości. Konsekwencją tego zabiegu jest zawężenie zagadnienia badawczego tylko do dewiacji negatywnej – jako, że wiąże się ona z dużym poziomem niebezpieczeństwa oraz zagrożenia dla jednostki, grupy oraz dla szerzej pojmowanego społeczeństwa. Każdy człowiek – szczególnie ten najmłodszy potrzebuje ładu, harmonii, bezpieczeństwa. Są to jego podstawowe potrzeby rozwojowe, które powinny znaleźć swoją realizację, przede wszystkim w rodzinie, ale również w ramach placówek szkolno-oświatowych. Aktualne opracowania teoretyczno-naukowe, dane statystyczne, opublikowane dane z badań, tematy debat i konferencji naukowych oraz doniesienia z codziennych serwisów medialnych, ukazują raczej wzrostową tendencję zjawisk i zachowań wśród uczniów, określanych jako negatywnie dewiacyjne. Z tej pozycji, interesujące wydaje się czy niniejsze zagadnienia oraz dane dotyczące dewiacji wśród uczniów polskiej szkoły, są udostępniane i popularyzowane szerzej nauczycielom. Tak zatem, zrodził się pomysł badań niereaktywnych, przeprowadzonych przy pomocy socjologicznej ilościowej analizy zawartości. Jako źródłowy materiał badawczy, wybrano pięć powszechnie dostępnych tytułów ze specjalistycznej prasy edukacyjnej – poświęconej problematyce szkoły i wychowania. Analizą objęto tytuły z okresu: od stycznia 2010 roku do września 2012 roku. Na podstawie analizy zawartości wspomnianych tytułów można rozpoznać, że w szkolnym środowisku uczniów mają miejsce pewne zjawiska oraz zachowania określane jako negatywnie dewiacyjne. Key words: safety, deviant, students’ behaviours, quantitative content analysis bezpieczeństwo, dewiacja, zachowanie uczniów, analiza treści 88 | WSGE Aktualność problemu oraz opis materiału badawczego Rok 2013 został ogłoszony „Rokiem Bezpiecznej Szkoły”. To następne ogromne przedsięwzięcie w ramach polskiego społeczeństwa - nastawione na przeciwdziałanie agresji i przemocy. Niniejszy projekt wpisał się w dyskurs publiczny, w którym opracowania teoretyczno-naukowe, statystyki i dane z badań, tematy konferencji naukowych, a także doniesienia z codziennych serwisów medialnych ukazują, że nadal wśród uczniów polskich szkół zbyt dużo jest zjawisk i zachowań niepokojących, określanych jako dewiacyjne i patologiczne (Ćmiel, 2011, 2012). Choć, jak optymistycznie donoszą statystyki policyjne, w 2012 roku – w porównaniu z rokiem 2011 zmniejszyła się o 11 procent liczba przestępstw odnotowanych na terenie szkół podstawowych i gimnazjalnych (KGP, 31 stycznia, 2013). Jednak dane Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego są alarmujące – uczniowie mają poważne problemy emocjonalne, a co piąty z nich cierpiał bądź ma w chwili obecnej depresję (Grabek A, i in., 2013). W tym kontekście interesujące wydaje się, czy niniejsze zagadnienia oraz dane dotyczące polskiej szkoły i jej uczniów są udostępniane i popularyzowane szerzej nauczycielom. Różne są sposoby docierania i budzenia świadomości nauczycieli i wychowawców. Poprzez konferencje adresowane szczególnie dla tej grupy, poprzez periodyki naukowe, publikacje merytoryczne, szkolenia, ministerialną stronę internetową czy wreszcie studia podyplomowe. Wydaje się, że takim najprostszym i najbardziej powszechnym sposobem są ogólnodostępne dla nauczycieli czasopisma specjalistyczne o charakterze popularno-naukowym. Badawczo ciekawi, czy problematyka zawierająca w sobie treści odnoszące się do zjawisk dewiacji negatywnej wśród uczniów jest w ogóle prezentowana na ich łamach oraz w jaki sposób? Tak zrodził się pomysł badań niereaktywnych przy pomocy socjologicznej ilościowej analizy treści. Jako badawczy materiał źródłowy do analizy wybrano cztery powszechnie dostępne tytuły ze specjalistycznej prasy edukacyjnej – poświęconej problematyce szkoły i wychowania. Analizą objęto tytuły w okresie od stycznia 2010 roku do września 2012 roku. W ramach czterech tytułów stanowi to łącznie 88 egzemplarzy, a w nich znajduje się sumarycznie 114 różnego rodzaju wypowiedzi dotyczących tych niewłaściwych z punktu widzenia normy zachowań i zjawisk dewiacji negatywnej oraz sytuacji powiązanych – na przykład działań profilaktycznych. WSGE | 89 Dewiacje w społeczeństwie Zjawiska oraz zachowania odbiegające od pewnych, tak zwanych normalnych, ustalonych w danej grupie standardów pojawiały się w każdym ze znanych nam dotychczas społeczeństw. Są obecne również dziś w tkance społecznej i stanowią szczególny zakres badawczy przedstawicieli nauk społecznych. Badacze niniejszych zagadnień różnie je określają, np. jako: dezorganizację społeczną, anomię, nieprzystosowanie społeczne, niedostosowanie społeczne, choroby społeczne, patologie społeczne, zachowania ryzykowne. Maria Jarosz stwierdza, że wspólną cechą jest ich dysfunkcjonalność wobec istniejącego społeczeństwa, a w każdym z nich obserwujemy zachowania dewiacyjne i jednostki będące w kolizji z normami życia społecznego (Jarosz, s. 239). W niniejszym artykule przyjmuję określenie dewiacja społeczna. Jest ono zakresowo najszersze, neutralne i nie niesie ze sobą negatywnych konotacji, tak jak na przykład: patologia społeczna. Funkcjonowanie norm w życiu społecznym oraz ich naruszenia, w postaci dewiacji to nieodłączne elementy życia społecznego. Często występują łącznie, trudno je wyodrębnić, regulują interakcje międzyludzkie stanowiąc o równowadze, porządku, bezpieczeństwie, a także zagrożeniu społecznym. Aczkolwiek inaczej są pojmowane w społeczeństwach tradycyjnych i inaczej w społeczeństwach nowoczesnych czy ponowoczesnych. Przywołane treści świadczą, że zagadnienie jest bardzo złożone w swej istocie i wymaga drobiazgowych oraz pogłębionych badań. Dlatego zaprezentowano je tylko w podstawowym zarysie – jako próbę zrozumienia znaczenia dewiacji w życiu społecznym oraz jako tło dla dalszych rozważań. Natomiast niniejszy artykuł ma charakter sprawozdania z projektu badawczego, dotyczącego kwestii zamieszczania informacji na temat dewiacji negatywnej wśród uczniów w czasopismach adresowanych do nauczycieli. Celem analizy przekazów prezentowanych na łamach wybranych tytułów jest odpowiedź na pytania: czy problematyka dewiacji negatywnej wśród uczniów, a zatem: zachowań i zjawisk, odbiegających od przyjętych standardów jest w ogóle obecna w tych czasopismach? Jeżeli tak, to czy wystarczająco oraz w jaki sposób. Dlatego zasadne wydaje się przyjęcie, na potrzeby niniejszego artykułu, definicji mówiącej o tym, że dewiacja to zjawiska i zachowania oraz postawy niezgodne z ogólnie przyjętymi przez grupę oraz dominującymi normami (por. Frieske, 1991; Giddens, 2006; Siemaszko, 1993). Jest to ujęcie traktujące dewiację w sposób neutralny badawczo. Implikuje ono również istnienie w życiu społecznym dewiacji pozytywnej oraz dewiacji negatywnej. Jednak nie chodzi tu o ocenę aksjo- 90 | WSGE logiczną samego zjawiska, co raczej o konsekwencje, które ze sobą niesie. Dewiacje a bezpieczeństwo Przywołanie kategorii bezpieczeństwa przy omawianiu i badaniu zagadnień dewiacji społecznej jest rzeczą oczywistą. A wspominanie o tym, że dewiacje, zaburzając unormowany porządek i ład społeczny, stanowią niebezpieczeństwo i zagrożenie w rozmaitych sferach, dla jednostek i grup - to dziś już wręcz truizm. Od momentu pojawienia się pierwszych ludzi, powstania pierwotnych kultur, organizacji plemiennych, aż po bardziej skomplikowane formy istnienia i egzystencji jednostek, formułowane były pewne zasady postępowania, zakazy, tabu, instytucje. Miały wyjaśniać i oswajać strachy, obawy, lęki ówczesnego człowieka – z jednej strony. Z drugiej - regulowały i kontrolowały zachowania jednostek i grup, w celu utrzymania pewnego stopnia równowagi, porządku, zaniechania chaosu, co z kolei miało zapewnić podstawowe bezpieczeństwo ontologiczne. W takich społeczeństwach, określanych jako tradycyjne, normy postrzegano jako rzeczywistość zewnętrzną, obiektywną, a nacisk na ich przestrzeganie był niezwykle silny. Zjawiska oraz zachowania odbiegające od pewnych, tak zwanych normalnych, ustalonych w danej grupie standardów były oceniane negatywnie i surowo karane. Obecnie, w społeczeństwach nowoczesnych, z uwagi na procesy globalizacyjne bardzo często trudno jest ustalić taki stabilny porządek – twierdzi socjolog i badaczka współczesnych podstaw bezpieczeństwa ontologicznego Hanna Mamzer. Według niej to jednostka jest odpowiedzialna za ustalenie fundamentów dla własnego bezpieczeństwa – a stanowi je wzmacnianie przekonania o możliwości ufania, przede wszystkim sobie i swoim kompetencjom (ale także innym podmiotom aktywnym w życiu społecznym) oraz adekwatności ich aplikowania w życiu społecznym, w celu realizowania zadań instrumentalnych (Mamzer, 2008, s. 8-10). Takie rozumienie bezpieczeństwa wywołuje jednak nowe dylematy: a co z bezpieczeństwem osób mniej kreatywnych, niepotrafiących zaufać sobie, bądź o ograniczonych możliwościach zdobycia odpowiednich kompetencji? A co z bezpieczeństwem w zespołach, grupach, organizacjach? Tu narzuca się pytanie o sens bezpieczeństwa młodych członków – dzieci, młodzieży – uczniów w szkole. W jaki sposób je zorganizować i monitorować lub ograniczać zjawiska niebezpieczne w postaci dewiacji? To bardzo trudne pytania o przyszłość, a właściwie o teraźniejszość. Specjaliści zajmujący się bezpieczeństwem są zgodni, że zakres poję- WSGE | 91 ciowy tego zagadnienia systematycznie rozszerza się w wyniku rozwoju cywilizacyjnego, a jego współczesne pojmowanie daleko wykracza poza sferę militarną (Pokruszyński, 2011, s. 10 i in.). Już tylko wyjaśnienia etymologiczne oraz semantyczne, istniejące w literaturze, a których nie będziemy tu z uwagi na szczupłość miejsca przywoływać, sugerują, że bezpieczeństwo to kategoria trudna do jednoznacznej operacjonalizacji dla współczesnych badaczy – wieloznaczna oraz interdyscyplinarna. Znamiennym dla wielu definicji jest podmiotowe oraz przedmiotowe ujęcie bezpieczeństwa. I tak podmiotem bezpieczeństwa może być: jednostka, grupa społeczna, organizacja, państwo i tym podobne. W wymiarze przedmiotowym bezpieczeństwo przejawia się we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu. Dlatego w niniejszym artykule zostawiam termin bezpieczeństwo w bardzo ogólnym brzmieniu – jako że dewiacja może pojawić się w każdym obszarze życia społecznego. Może ulec jej jednostka, można rozpoznać ją na poziomie grup, organizacji i instytucji, dla przykładu: zachowania przekraczające normę w środowisku relacji międzynarodowych (nietolerancja czy dyskryminacja grup kulturowych, sytuacja wojny, tortury jeńców wojennych, szpiegostwo), ale i państwowych (przestępczość, nielegalne zgromadzenia, wybryki chuliganów stadionowych) – jak również w ramach samej instytucji państwa (korupcja) czy w granicach danego państwa (przestępczość nieletnich, sekty na terenie Polski, cyberbulling). Z uwagi na ten fakt, podstawowym odniesieniem definicyjnym będzie określenie zapożyczone ze Słownika Terminów z Zakresu Bezpieczeństwa Narodowego, gdzie bezpieczeństwo w nieco szerszym ujęciu, definiowane jest jako stan, który daje poczucie pewności i gwarancje jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb człowieka. To sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś, co człowiek szczególnie ceni, na przykład zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr materialnych (2002). Aby przedstawić problematykę relacji pomiędzy bezpieczeństwem a dewiacjami, należy stwierdzić, że: 1) Dewiacje są zjawiskiem powszechnym i spotykanym w każdej sferze działań człowieka. Dlatego powinny być szczególnie monitorowane przez specjalistów zajmujących się bezpieczeństwem. 2) Wszystkie (zarazem pozytywne i negatywne) burzą ustalony porządek i harmonię w życiu społecznym. 3) Jednak negatywne są groźniejsze i utożsamiamy je często z patologią. A zatem, zachowania, takie jak: narkomania, przestępczość, wybryki chuliganów, korupcja - z gruntu będą szkodliwe dla jednostek, grup, 92 | WSGE instytucji, a nawet całego społeczeństwa. Oczywiście należy dodać, że nie można społeczeństwa dzielić na tych, którzy przestrzegają norm i na tych, którzy od nich odbiegają. Każdy - w mniejszy lub większy sposób narusza zasady - czasem nie zdając sobie z tego sprawy. Można by tu przytoczyć zachowanie niektórych kierowców, dopuszczających się przekroczenia dozwolonej prędkości, bądź pieszych niezważających na czerwone światło. Każda jednostka w procesie socjalizacji nabywa świadomość, a także znajomość ogólnoprzyjętych norm zachowań. Wybiera jednak te, którym chce być wierna i których chce przestrzegać bądź wyznaje to, co narzuci jej grupa odniesienia oraz podział władzy. Dlatego ważne jest dla społeczeństwa funkcjonowanie bezpiecznej harmonii oraz instytucjonalizacja pewnych form zachowań, a także jasne sprecyzowanie i określenie norm. Omawiane zjawisko posiada również definicje prawne, na podstawie których wiadomo, że: morderstwa, zabójstwa, gwałty, kazirodztwo, zdrada i kradzież są przez większość społeczeństw uważane za karygodne, jako że w wysokim stopniu zagrażają jednostce oraz zbiorowości. W nowoczesnych społeczeństwach wspomniane czyny są zabronione przez normy prawne, czyli: sformalizowane kodeksy i przepisy prawa, które przewidują za nie odpowiednie kary. Zjawiska i zachowania, o których mowa, nazywane są przestępstwami, co oznacza, że traktuje się je jako odstępstwo (dewiację) od prawa. Są one wysoce niebezpieczne i często obecne w rutynie dnia codziennego. Dzięki funkcjonowaniu różnorodnych form kontroli społecznej udaje się zminimalizować skutki takich działań lub w porę im zapobiec. Jednak do podstawowych bolączek nowoczesnych społeczeństw należy niedoskonałość systemów kontroli społecznej. Taka sytuacja określana jest mianem dezorganizacji czy anomii norm i w dużym stopniu zagraża status quo jednostek i zbiorowości. Oznacza to, że jako skutek rozregulowania systemu społecznego pojawiają się takie dewiacje, jak: wojna, kryzysy gospodarcze, gwałtowne zmiany społeczne. Są to przykłady zakłócenia ładu społecznego i prowadzą do załamania harmonijnego i jednolitego systemu norm w danym społeczeństwie. Granice dobra i zła są zamazane – trudno przestrzegać norm, zasad, które nie są jasne. Ludzie czują się wykorzenieni, zagubieni - wchodzą na ścieżkę przestępczą, łatwiej ulegają dewiacjom. W społeczeństwach współczesnych można obecnie mówić o sytuacjach zakłócających ład społeczny. Na skutek procesów globalizacyjnych WSGE | 93 i dominacji kultury popularnej obserwujemy płynność i różnorodność wzorów zachowań oraz norm. W obecnej przestrzeni publicznej tak wiele mówi się o kryzysie autorytetów - zarówno w życiu prywatnym, społecznym, rodzinie, szkole. Z drugiej strony, w opinii elit bez autorytetów-drogowskazów trudno poruszać się we współczesnym świecie. Konsekwencje takiego stanu rzeczy są według badaczy dotkliwe, a wyrażają się w postaci negatywnych dewiacji wśród uczniów w szkole. Bezpieczna szkoła a dewiacje wśród uczniów W niniejszym artykule przywołuję rozróżnienie stosowane przez socjologów: na dewiację pozytywną i dewiację negatywną. Oznacza to, że nie wszystkie zachowania nazywane przez społeczeństwo dewiacyjnymi są groźne. Jako że pewne zjawiska, takie jak na przykład: dziwna fryzura czy ekscentryczny strój, które mogą budzić niepokój dorosłych, zazwyczaj stanowią dla młodzieży rodzaj buntu w stosunku do określonych zasad i wiążą się z poszukiwaniem przez nich własnej tożsamości. Aczkolwiek bunt młodzieńczy może wiązać się również z zachowaniami wysoce negatywnie dewiacyjnymi. Łączą się one z dużym poziomem niebezpieczeństwa i zagrożeniem dla jednostki, grupy oraz dla szerzej pojmowanego społeczeństwa. Dlatego jako przedmiot badań obrana została dewiacja negatywna. Każdy człowiek, szczególnie ten najmłodszy, potrzebuje ładu, harmonii, bezpieczeństwa. Są to jego podstawowe potrzeby rozwojowe, które powinny znaleźć swoją realizację szczególnie w ramach placówek szkolno-oświatowych, które obok rodziny stanowią znaczące środowisko. W szkole dzieci i młodzież spędzają większość czasu wyznaczonego przez obowiązek szkolny. Dane z różnych obszarów badawczych pokazują, że w polskiej szkole nie brak zjawisk negatywnie dewiacyjnych. Taka sytuacja z kolei może w znaczącym stopniu zakłócać szanse na prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży, a nawet – jak w przypadku dewiacji negatywnej deprawować ich potrzeby. W serwisach informacyjnych mediów codziennych można znaleźć wzmianki o niewłaściwych czy patologicznych zachowaniach we współczesnej szkole, a także wśród samych uczniów. Taka sytuacja jest o tyle bolesna, że są to młodzi ludzie, często dzieci, które już są uczestnikami niewłaściwych zachowań, co z kolei jest przyczyną wielu negatywnych konsekwencji. Problematyka dewiacji i patologii wśród uczniów jest obecna w literaturze teoretycznej, często podejmowana z pozycji dyskursu wielodyscyplinarnego i dosyć dobrze opracowana definicyjnie. Na jej kanwie funkcjonuje podział zachowań negatywnie dewiacyjnych wśród dzieci 94 | WSGE i młodzieży, gdzie przywołuje się następujące sytuacje: 1) zachowania agresywne, 2) bierność społeczną, 3) zachowania nerwicowe, 4) wagary i włóczęgostwo, 5) przestępczość nieletnich, wykolejenie moralne i narkomanię, 6) zaburzenia seksualne (Skorny, 1987, 1992). Obecnie niniejszą listę z pewnością należy uzupełnić o takie przykłady dewiacji negatywnej, które coraz częściej są obecne w rzeczywistości szkolnej jako odbicie procesów zachodzących we współczesnych społeczeństwach. A są to z pewnością takie zagadnienia, jak: zachowania agresywne przy użyciu nowych technologii (cyberbulling) (Pyżalski, 2012), uzależnienie od nowych technologii, stres szkolny, fobie szkolne, samobójstwo, depresja, a także: ściąganie, okłamywanie, używki (papierosy, narkotyki, alkohol, dopalacze), przynależność do subkultur wysoce negatywnie odrzucających kluczowe w społeczeństwie normy oraz przynależność do sekt. Jak twierdzą autorzy raportu z badań na temat agresji szkolnej (Ćmiel, Migała, 2011), najczęściej występujące wśród uczniów dewiacje negatywne to właśnie zachowania o znamionach agresji. Niosą one ze sobą różnorodne problemy na terenie placówek szkolnych oraz poza nimi. Z uwagi na zapewnienie wyższego stopnia bezpieczeństwa i harmonii w szkole, jako sposobów ograniczania zachowań dewiacyjnych wśród uczniów na terenach szkół, powołano programy profilaktyczne oraz akcje na miarę kampanii społecznych. Dla przykładu: „Zero tolerancji”, „Bezpieczna i przyjazna szkoła” oraz ostatnia wspólna inicjatywa Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Komendy Głównej Policji, czyli: „2013 - Rok Bezpiecznej Szkoły”. Jest to program, na podstawie którego realizuje się działania rozwijające profilaktykę rówieśniczą uczniów jako skuteczną formę przeciwdziałania uzależnieniom i innym dewiacjom, związanym z używaniem substancji psychoaktywnych oraz z przemocą rówieśniczą. Zadanie to jest realizowane poprzez następujące projekty: 1) Ogólnopolski Przystanek Profilaktyka a Ty i Regionalne Przystanki Profilaktyka a Ty; 2) Profilaktyka a Ty/Edukacja; 3) Ogólnopolska Noc Profilaktyki; 4) Multimedialny Pakiet Edukacyjny (www.pat.policja.gov.pl; www.men. WSGE | 95 gov.pl). Wydaje się, że jednak zdecydowanie za mało działań i to zarówno na szczeblu rządowym, regionalnym oraz samorządowym jest podejmowanych w kierunku profilaktyki zagrożeń nowymi technologiami komunikacyjnymi oraz tych, pochodzących z cyberprzestrzeni, a także działań wsparcia dla uczniów ulegających negatywnym oddziaływaniom grup subkulturowych i sekt. Tak naprawdę, oprócz działań duszpasterskich brak jest zainteresowania tą ostatnią kwestią sfer rządowych. A są to z pewnością potrzeby obecnie najważniejsze, bo dane donoszą, że uczniowie mają coraz więcej problemów natury emocjonalnej, a milion z nich cierpiało lub cierpi na depresję (Grabek i in., 2013). Ponad to specjaliści oraz media informują, że w polskim społeczeństwie pojawia się już syndrom: hiki komori – specyficznego uzależnienia dzieci i młodzieży (głównie młodych chłopców) od cyberprzestrzeni, z którym od kilku lat walczą terapeuci japońscy (Ozminkowski i in. 2011). Pedagodzy alarmują, że nadużywanie mediów elektronicznych – szczególnie przez dzieci, prowadzi do braków w rozwoju fizycznym, społecznym, emocjonalnym, psychicznym i kognitywnym (Krajewska, 2012, s. 91-107). Natomiast Barbara Antczak w komunikacie z badań informuje, że większość badanych gimnazjalistów z Warszawy korzysta z Internetu codziennie przez kilka godzin oraz twierdzi, że jest to nieodzowny element życia. (Antczak, 2012, s. 33-46). Na tle tych budzących obawy przykładów - podejmując działania profilaktyczne ograniczające dewiacje negatywne wśród uczniów – należy poruszyć kwestię natury bardziej pragmatycznej: a mianowicie czy nauczyciele potencjalnie są informowani o tych zagrożeniach w najbardziej dostępny dla nich sposób: na łamach prasy specjalistycznej? Specyfika informowania o zjawiskach dewiacji negatywnej wśród uczniów na łamach analizowanej prasy Badawczy materiał źródłowy obrany do analizy stanowi pięć powszechnie dostępnych tytułów ze specjalistycznej prasy edukacyjnej – poświęconej problematyce szkoły i wychowania. Na łamach niniejszych czasopism prezentowane są niedługie artykuły, a także inne formy wypowiedzi, a ich autorami są pracownicy naukowi, profesorzy, specjaliści, psychologowie, pedagodzy, sami nauczyciele, doktoranci i studenci. Analizą objęto tytuły wydane w okresie od stycznia 2010 roku do września 2012 roku. To w sumie cztery tytuły - stanowią łącznie 88 egzemplarzy, a w nich znajduje się sumarycznie 114 tytułów różnego rodzaju wypowiedzi dotyczących tych 96 | WSGE niewłaściwych z punktu widzenia normy zachowań i sytuacji. Po wstępnej analizie artykułów odrzucono jeden tytuł – Życie Szkoły, liczący 30 egzemplarzy, jako że praktycznie brak było w nim opisu badanej problematyki. Jest to niejako uzasadnione zawężonym gronem nauczycieli nauczania poziomu wczesnoszkolnego, aczkolwiek wydaje się, że już na tym etapie można rozpoznać w szkolnym środowisku uczniów pewne zachowania dewiacyjne, na przykład syndrom kozła ofiarnego czy inne elementy prostej agresji i warto by zamieszczać w tym czasopiśmie więcej artykułów traktujących o zjawiskach dewiacji i patologii, a także profilaktyki. Czasopisma wybrane do dalszej analizy to: Psychologia w Szkole, Wychowawca, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, Wychowanie na co dzień. Cztery z wymienionych to miesięczniki, natomiast jeden tytuł Psychologia w Szkole jest kwartalnikiem (4 numery w roku), wydawanym od kwietnia 2004 roku przez wydawnictwo Charaktery. Przeznaczony jest dla psychologów, nauczycieli, wychowawców, jak również rodziców. Zawarte tematy poruszają zagadnienia z dziedziny psychologii i edukacji, szczególnie odnoszą się do problemów relacji uczeń – uczeń, uczeń – nauczyciel oraz problemów związanych z samym zawodem nauczyciela. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze to miesięcznik (10 numerów w roku) wydawany od 1961 roku i dostępny w prenumeracie. Przedstawia aktualne problemy opieki, wychowania i wsparcia społecznego, z uwzględnieniem ich aspektów teoretycznych, rezultatów badań i diagnoz, propozycji metodycznych oraz szeroko zweryfikowanych doświadczeń. Wydawany przez Instytut Służb Społecznych. Następny miesięcznik (11 numerów w roku) to Wychowawca. Czasopismo nauczycieli i wychowawców katolickich, ukazuje się od 1993 roku. Na jego łamach publikowane są artykuły poświęcone aktualnym problemom wychowania dzieci i młodzieży oraz aktualnym problemom oświaty. Wydawany przez Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli i Wychowawców. I ostatnie wybrane do analizy pismo to Wychowanie na co dzień. Jest to miesięcznik (8 numerów w roku), założony przez Toruńską Fundację Edukacyjną przy UMK w 1993 roku, następnie od 1995 roku kontynuacja w ramach wydawnictwa AKAPIT. Celem ilościowej analizy przekazów prezentowanych na łamach wybranych tytułów jest odpowiedź na pytania badawcze: czy problematyka dewiacji negatywnej wśród uczniów (czyli: zachowań i zjawisk, odbiegających od przyjętych standardów i szkodliwych oraz wysoce niebezpiecznych społecznie) jest w ogóle obecna w tych czasopismach? Jeżeli tak, to czy wystarczająco oraz w jaki sposób. Dlatego podstawową próbę badaw- WSGE | 97 czą stanowi 114 artykułów, w których znalazły się treści odnoszące do zachowań i zjawisk określanych jako dewiacja negatywna. Treści dotyczące zjawisk i zachowań negatywnie dewiacyjnych najczęściej prezentowane są na łamach czasopisma Wychowawca. Jest to 45 tytułów artykułów, co stanowi 39% wszystkich tytułów odnoszących do dewiacji negatywnej, zarejestrowanych w materiale źródłowym – w sumie 114 tytułów. Jest tu wyraźnie duża różnica w stosunku do pozostałych czasopism, w których częstotliwość przedstawiania wspomnianych treści jest dużo niższa, ale na porównywalnym poziomie. Dla przykładu w Problemach OpiekuńczoWychowawczych zamieszcza się 26 tytułów - co daje 23%, w następnym czasopiśmie pod tytułem Wychowanie na co dzień są to 23 tytuły, czyli 20%. Ostatnie czasopismo – nie jest miesięcznikiem – tak jak poprzednie - to bardzo popularny wśród nauczycieli kwartalnik, a mianowicie Psychologia w szkole i możliwe, że dlatego znalazło się tu najmniej treści o tematyce dewiacji negatywnej – 20 tytułów, co daje 18% wśród wszystkich zebranych tytułów artykułów źródłowych. Wykres nr 1. Częstotliwość zamieszczania treści o zachowaniach i zjawiskach dewiacyjnych wśród uczniów na łamach analizowanych czasopism W kontekście przywoływanych obaw badaczy, teoretyków i praktyków edukacji, co do tendencji wzrostowej takich negatywnych dewiacji 98 | WSGE wśród uczniów, jak: agresja szkolna czy używki - nie dziwi fakt, że również niniejsza tendencja została odnotowana dzięki analizie zawartości badanych czasopism. A zatem najczęściej przywoływanymi dewiacjami negatywnymi, o których są informowani nauczyciele i to praktycznie na łamach wszystkich czasopism, są: zachowania agresywne i przemocowe obecne w szkolnej rzeczywistości, a określane w artykułach jako: „kozioł ofiarny”, szantaż, kradzież, wyłudzenia, mobbing. Sytuacje tego typu zostały opisane łącznie w 33 artykułach, z tego najwięcej w Wychowawcy (15 razy). Niniejsze czasopismo w sposób wnikliwy, aczkolwiek bardzo prosty prezentuje takie zjawiska dewiacji negatywnej jak agresja wśród uczniów. Tej sprawie poświęcony został cały jeden numer majowy w 2012 roku – zatytułowany Powstrzymać przemoc. Zagadnienie agresji szkolnej z należytą atencją prezentowane jest w Problemach OpiekuńczoWychowawczych (9 razy), w Psychologii w Szkole (6 razy). Tabela nr 1. Dewiacje negatywne wśród uczniów w prasie dla nauczycieli Tytuł czasopisma Rodzaj dewiacji negatywnej zachowania agresywne i przemocowe („kozioł ofiarny”, szantaż, kradzież, wyłudzenia, mobbing) w szkolnej rzeczywistości zagrożenia ze strony nowych technologii (uzależnienia, cyberbuling) wagary i fobie szkolne (w tym zachowania nerwicowe, stres szkolny) samobójstwo, depresja nieuczciwość szkolna (ściąganie i okłamywanie) używki (papierosy, narkotyki, alkohol, dopalacze) subkultury i sekty jako dewiacje negatywne inne (profilaktyka) Razem: PO-W W Wncd PwS N 9 15 3 6 33 5 5 4 0 14 4 5 1 2 12 1 0 0 3 4 0 7 0 2 9 2 4 14 2 22 2 5 0 0 7 3 26 4 45 1 23 5 20 13 114 Legenda: Dane w liczbach bezwzględnych. W tabeli zastosowano następujące skróty: P O-W/ Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze; W/Wychowawca; Wncd/Wychowanie na co dzień; PwS/Psychologia w Szkole. WSGE | 99 Najmniej uwagi poświęca im czasopismo Wychowanie na co dzień – tylko trzykrotnie zabrano głos w niniejszej kwestii (Nim będzie za późno” – zapobieganie powstawaniu zjawiska przemocy w szkole (nr 3/2012), Uczeń trudny – skuteczne metody interwencji (nr 10-11/2011), Diagnoza i profilaktyka przemocy (3/2010)). W przypadku tego czasopisma dominują publikacje dotyczące stosowania używek wśród uczniów, aż 14 artykułów na ten temat znajdziemy w okresie od stycznia 2010 do września 2012 roku. Znajdujemy tu obszerne treści na temat używania alkoholu, narkotyków, nikotyny oraz dopalaczy przez uczniów. Często są to sprawozdania z badań oraz propozycje scenariuszy do zajęć, a także inne formy profilaktyki. Przykładowe tytuły to: Myśleć o zdrowiu – medialne kampanie antynikotynowe (nr 10-11/2011), Przygotowanie dzieci po pierwszym etapie edukacji do życia bez uzależnień (nr 10-11/2011), Wiedza gimnazjalistów na temat zachowań ryzykownych (nr 10-11/2011), Alkohol i narkotyki – doświadczenia młodzieży szkolnej (nr 10-11/2011), Alkohol, narkotyki i przemoc w gimnazjum na wsi – doniesienie z badań (nr1-2/2011), Wychowywani do dopalaczy. Analiza wybranych czynników sprzyjających poszukiwaniu przez młodzież sztucznej stymulacji organizmu (nr 10-11/2011), Młodzież i narkotyki – Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach, czyli jak zachęcać klientów do zmiany zachowań (nr 10-11/2010). Pozostałe czasopisma zdecydowanie mniej uwagi poświęcają temu zagadnieniu, co pokazuje prezentowana powyżej tabela. Wszystkie analizowane czasopisma - oprócz Psychologii w szkole – w okresie od stycznia 2010 roku do września 2012 roku, z podobną częstotliwością zamieszczają informacje na temat zagrożeń płynących z nowych mediów. Cieszy fakt, że problem został zauważony i autorzy publikacji akcentują negatywne konsekwencje, a także sytuacje i zachowania wysoce dewiacyjne związane z niewłaściwym wykorzystywaniem Internetu. Jednak trzeba tu zaznaczyć, że generalnie wydawcy wszystkich czasopism z większą atencją powinni odnieść się do tego jakże trudnego tematu. Nauczyciele mogą czuć pewien niedosyt fachowej informacji w tym zakresie, a wręcz zagubienie - jako że wielu z nich zakończyło własną edukację formalną w tym czasie, gdzie w ramach zajęć uczelnianych nie poruszano niniejszej problematyki. Najczęściej wskazywane jest zjawisko określane w badanych źródłach jako szykanowanie elektroniczne, cyberprzemoc oraz cyberbullying. Chodzi tu o akty agresji intencjonalnej realizowane za pośrednictwem Sieci. Znane są dramaty młodych ludzi, wywołane przez zamieszczanie w Internecie informacji na ich temat, groź- 100 | WSGE by przekazywane przez to medium czy nękanie elektroniczne, określane jako stalking. Inne zjawisko związane z niewłaściwym wykorzystaniem nowych technologii, a któremu poświęcono miejsce we wspominanych czasopismach, to uzależnienia od nowych technologii, na przykład gier komputerowych czy Internetu. Wśród 14 artykułów na ten temat, z pewnością brakuje informacji na temat groźnego syndromu, określanego jako hiki komori, związanego z uzależnieniem od mediów. Innym, poważnym brakiem informacyjnym w analizowanych czasopismach jest pomijanie i brak wyjaśnienia nauczycielom tak trudnych i dramatycznych wręcz dewiacji wśród uczniów, jak: depresja i samobójstwo. Niestety statystyki wykazują tu tendencję wzrostową. Jeden z najbardziej uznanych w świecie autorytetów z zakresu psychologii Philip Zimbardo alarmuje wręcz, że w Polsce wyjątkowo duży odsetek dzieci i młodzieży zmaga się z poważnymi zaburzeniami emocjonalnymi. Natomiast ich przyczynę upatruje w rzeczywistości szkolnej, w postawach nauczycieli oraz ich niewłaściwym podejściu do ucznia. Według Profesora Zimbardo nauczyciele powinni skupiać się raczej na mocnych stronach ucznia i je rozwijać, w innym przypadku będą pogłębiać się problemy emocjonalne w tej kategorii społecznej. Sytuacja jest poważna, bo już w roku 2007 dokumenty rządowego programu poświęconego ochronie zdrowia psychicznego informowały, że 50 procent szesnasto- i siedemnastolatków wśród licealistów miało zaburzenia depresyjne, pośród uczniów szkół zawodowych ten odsetek wynosił aż 65 procent. Podobny dokument z końca 2010 roku mówi, że największy wzrost zaburzeń psychicznych odnotowano w grupie osób do osiemnastego roku życia. Natomiast w 2012 roku 373 osoby do 19 roku życia podjęło próbę samobójczą (Grabek A, i in., 2013). Przywołane powyżej argumenty z pewnością uświadamiają powagę sytuacji i dlatego wydawcy nie powinni unikać takich tematów, a wręcz przeciwnie, zamieszczać niniejsze wątki częściej. Większość z nauczycieli nie posiada tak globalnych informacji, a właśnie w tych czasopismach adresowanych do nauczycieli jest miejsce na poruszanie tak ważnych dla bezpieczeństwa uczniów zagadnień. Aczkolwiek należy podkreślić fakt, że z pewnością więcej informacji o stanie emocjonalnym młodych ludzi, mogą pozyskać nauczyciele, czytając artykuły poświęcone wagarom czy fobii szkolnej, a także powiązanych z nimi innym zjawiskom dewiacyjnym, na przykład zachowaniom nerwicowym czy stresowi szkolnemu. Tym zagadnieniom poświęcono łącznie 12 artykułów w analizowanych czasopismach (odpowiednio: 4 -P O-W; 5 - W; 1 -Wncd; 2 - PwS). Na uwagę zasługuje fakt uwzględnienia w czasopismach treści dotyczących takiej dewiacji, jak nieuczciwość szkolna, WSGE | 101 czyli ściąganie, plagiaty czy okłamywanie. Jest to rzadkie zjawisko w społeczeństwie polskim, aby takim zachowaniom przydawać miano dewiacji, a raczej istnieje społeczne przyzwolenie na zachowania tego typu, o czym informują choćby sondaże opinii na temat wartości i zachowań aprobowanych i nieaprobowanych w społeczeństwie polskim (Komunikaty CBOS (2013, 2008, 2005). Temu zagadnieniu najwięcej uwagi poświęcili autorzy czasopisma Wychowawca (7 artykułów). Wspomniany miesięcznik porusza również, bardziej niż inne analizowane źródła, tematy związane z sektami – upatrując w nich znamion dewiacji negatywnej. Wielka szkoda, że wydawcy innych analizowanych tytułów nie przedstawili tego ważnego w przypadku młodzieży zagrożenia. Analogicznie wygląda sprawa subkultur, które nie zawsze, ale relatywnie często otrzymują znamiona dewiacji negatywnej. Takie grupy zostały scharakteryzowane tylko przez jedno analizowane czasopismo, a mianowicie Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze. Jest to ogromny brak, gdyż subkultury jako grupy rówieśnicze są ważnym odniesieniem dla dzieci i młodzieży. Natomiast może w ich ramach dochodzić do wielu niewłaściwych zachowań, przekraczających normę w sposób negatywny, i w takim wypadku są opisywane w kategoriach dewiacji negatywnej. Oprócz treści odsyłających bezpośrednio do dewiacji, w analizowanych czasopismach odnaleźć można informacje dotyczące szeroko pojmowanej profilaktyki niewłaściwych z punktu widzenia norm zachowań. Jest to pomysł godny pochwały, jako że czytający te artykuły nauczyciele są poinformowani o aktualnych sposobach zapobiegania dewiacjom negatywnym wśród uczniów. Problematyce tego typu poświęcono łącznie 12 artykułów, a co ważne wśród nich znajdują się podpowiedzi warsztatów profilaktycznych, konspekty zajęć oraz recenzje publikacji traktujących o zapobieganiu negatywnym zjawiskom wśród uczniów. Podsumowanie Podobnie jak w szeroko pojmowanym społeczeństwie, tak również na terenie szkoły oraz wśród polskich uczniów były i będą zjawiska oraz zachowania o znamionach dewiacji negatywnej. Nie znikną one z pejzażu szkolnego, ale jako że są wysoce niepokojące, zaburzają ustalony porządek w szkołach, a więc są niebezpieczne – powinny być należycie monitorowane, w celu ich rozpoznania i zmniejszenia konsekwencji, a także opracowania programów profilaktycznych i naprawczych. Wiele instytucji i grup jest zainteresowanych takimi działaniami. Jednak to nauczyciele jako naj- 102 | WSGE bliżsi opiekunowie uczniów w rzeczywistości szkolnej - pierwsi powinni reagować, a przede wszystkim potrafić rozpoznać określone zjawiska dewiacji negatywnej. Obecnie wiele mówi się na temat różnych warsztatów i kursów doszkalających oraz wzbogacających nauczycielskie kompetencje tego typu. Jednak w polskiej rzeczywistości są to nader rzadkie przypadki. W wielu sytuacjach pozostaje samokształcenie, na przykład poprzez literaturę czy w najprostszy sposób przez ogólnodostępne dla nauczycieli czasopisma specjalistyczne o charakterze popularno-naukowym. Dlatego to ważne, aby znalazły się w nich aktualne i przystające do sytuacji w szkole odpowiednie artykuły. Tylko w ten sposób będą użyteczne dla nauczycieli. Podstawowym celem ilościowej analizy przekazów prezentowanych na łamach wybranych tytułów było poszukiwanie odpowiedzi na pytania: czy problematyka dewiacji negatywnej wśród uczniów jest w ogóle obecna w tych czasopismach, czy wystarczająco oraz w jaki sposób. Cieszy fakt, że zjawiska dewiacji negatywnej przywoływane są relatywnie często na łamach badanych czasopism. Jednak brak jest treści poruszających praktyczne sposoby i strategie radzenia sobie w sytuacji rozpoznania dewiacji przez nauczycieli. Brak wyjaśnień i podpowiedzi, jakie działania i środki w takiej sytuacji powinni przedsięwziąć. Wydaje się również, że o ile w sposób wystarczający rozpoznane są na łamach analizowanej prasy takie zjawiska, jak: agresja i przemoc wśród uczniów oraz uzależnienia od używek, to jednak jeszcze zbyt mało miejsca, jak na skalę problemu autorzy oraz wydawcy poświęcają zagadnieniom dewiacji związanym z niewłaściwym wykorzystaniem nowych technologii, a także problematyce sekt i subkultur. Zdecydowanie za mało informacji poświęca się dewiacjom, których źródło tkwi w niedostatkach emocjonalno-społecznych polskich uczniów. Do najgroźniejszych należy depresja i samobójstwo. I trzeba o tym pamiętać, w kontekście danych oraz statystyk, które potwierdzają, że prawie milion polskich uczniów cierpiało lub cierpi na depresję. O tak znaczących faktach nauczyciele powinni być szczególnie dobrze poinformowani. References: Antczak, B. (2012). Problemy gimnazjalistów w aspekcie bezpieczeństwa społecznego w szkołach warszawskich. „Journal of Modern Science”, t. 3/14/2012. Józefów: Wyd. WSGE. Krajewska, A. (2012). Niebezpieczeństwa szybkostrzelnej kultury obrazu w okresie dzieciństwa. „Journal of Modern Science”, t. 3/14/2012. Józefów: Wyd. WSGE. WSGE | 103 Ćmiel, S. (2011). Nieprzystosowanie społeczne. Józefów: Wyd. WSGE. Ćmiel, S. (2012). Przestępczość nieletnich - teoria i praktyka. Józefów: Wyd. WSGE. Ćmiel, S., Migała, P. (2011). Środowisko szkolne jako jeden z elementów wpływających na powstawanie i utrwalanie zachowań agresywnych. Józefów: Wyd. WSGE. Frieske, K. (2001). Socjologia prawa. Warszawa-Poznań: Polskie Wyd. Prawne Juris. Giddens, A. (2006). Socjologia. Warszawa: PWN. Grabek, A., Bielecki, J. (dostęp: 02.09.2013). Uczniowie w objęciach depresji. Serwis http://www.rp.pl/artykul/19,1044038-Uczniowie-w-objeciach-depresji.html. Jarosz, M. (1998). Patologia społeczna, [w:] Socjologia w Polsce. Red. Z. Krawczyk, K. Z. Sowa. Rzeszów. Komunikaty CBOS (2013, 2008, 2005). Wartości i normy. Mamzer, H. (2008). Poczucie bezpieczeństwa ontologicznego. Uwarunkowania społeczno-kulturowe. Poznań: Wyd. UAM. Ozminkowski, V. i in. (dostęp: 14.03.2011). Narkomani Internetu. Serwis http://polska.newsweek.pl/narkomani-internetu,73739,1,1.html. Pokruszyński, W. (2011). Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa. Józefów: Wyd. WSGE. Pyżalski, J. (2012). Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży. Kraków: Impuls. Siemaszko, A. (1993). Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. Warszawa: PWN. Skorny, Z. (1992). Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa: WSiP. Skorny, Z. (1987). Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa: WSiP. Słownik Terminów z Zakresu Bezpieczeństwa Narodowego (2002). Warszawa: AON. 104 | WSGE Patrycja Kozera-Mikuła Adolescence in the exsistential perspectve - the problem of searching for the sense of life and creating of values` hierarchy in young people Dojrzewanie w perspektywie egzystencjalnej – problem poszukiwania sensu życia i kształtowania hierarchii wartości u młodzieży Patrycja Kozera-Mikuła Akademia Ignatianum, Kraków [email protected] Abstracts The article takes problems of the period of adolescence as a particular stage of life in which young people seek a sense of their existence and create their hierarchy of values. The author starts by discussing the feeling of sense of life issues and relationship to values which are presented in many different ways in psychological literature. The concept of Viktor Emil Frankl – the creator of the logotherapy - will be emphasized here, because it was the inspiration for the author`s research study. The next chapter will present the developmental factors in the experience of the meaning of life with particular focus on adolescence as a period of stabilizing the formation of identity, the crystallization of attitudes and beliefs, and finally the creation of personality. Then the author will take the issues of existential emptiness and neurosis called by Frankl “noogenical” as examples of failures in the search for sense in young people`s life. In the next chapter, the author will present both Polish and international researches on issues of values among young people. The last part of the article focuses on author`s international Polish-Italian comparative research on the sense of life and attitude to values of the humanistic faculties’ students. The surprising results of this study allowed the reflections and conclusions that have not confirmed Frankl’s concept and the factors that help or make harder young people find the sense and purpose of life. Artykuł podejmuje problematykę okresu adolescencji jako szczególnego etapu rozwojowego, w którym młodzi ludzie poszukują poczucia sensu życia i kształtują swoją hierarchię wartości. Autorka rozpocznie pracę od omówienia zagadnień poczucia sensu życia i stosunku do wartości wy- WSGE | 107 stępujących pod różnymi postaciami w literaturze psychologicznej. Szczególnie zostanie tutaj zaakcentowana koncepcja twórcy logoterapii Viktora Emila Frankla, która stała się inspiracją dla badań autorki. W kolejnym rozdziale przedstawione zostaną czynniki rozwojowe w doświadczaniu sensu życia ze szczególnym uwzględnieniem okresu adolescencji jako czasu kształtowania się i stabilizowania tożsamości, krystalizowania się postaw i światopoglądu, czy wreszcie formułowania osobowości. Następnie autorka zajmie się problematyką pustki egzystencjalnej i nerwicy nazwanej przez Frankla „noogenną” jako przykładami niepowodzeń w poszukiwaniu sensu życia u młodych ludzi. W kolejnym rozdziale autorka przestawi polskie i międzynarodowe badania nad problematyką wartości u młodzieży. Ostatnią część artykułu wypełni omówienie porównawczych międzynarodowych polsko – włoskich badań autorki nad poczuciem sensu życia i stosunkiem do wartości u studentów kierunków humanistycznych. Zaskakujące rezultaty niniejszych badań pozwoliły na refleksje i wnioski, które nie potwierdziły koncepcji Frankla dotyczącej czynników utrudniających i ułatwiających znalezienie młodym ludziom sensu i celu w życiu. Key words: adolescence, sense of life, values, egsistentialism, logetherapy dojrzewanie, sens życia, wartości, egzystencjalizm, logoterapia The period of adolescence is a special time of searching for the meaning of life and the development of values` hierarchy, essential for the development of the personality and identity of the young man. Analyzing developmental factors in experiencing of the sense of life, puberty turns out to be a period in which crystallizing attitudes and beliefs, and finally formulating and stabilizing personality is particularly evident. Failures in this area often result in consequences that affect the adult life of a man, causing difficulties in achieving satisfaction in relationships or in the workplace, which have prevent reaching full health defined as physical, mental and spiritual welfare. The phenomenon of existential emptiness and “noogenic” neurosis are examples of the causes of failures in the searching for the meaning of life in young people. Although the state of research on issues of values in adolescents is rich and varied, these problems have been particularly highlighted in the concept of logotherapy creator - Viktor Emil Frankl. 108 | WSGE An illustration of the issues above will be a discussion of author`s international comparative Polish - Italian studies on feeling of sense of life and relation to the values in the humanistic faculties` students. The methods` applied in the study were Kwestionariusz stosunku do życia, Kwestionariusz poczucia niezależności and Kwestionariusz wartości (Ostrowski, 2008), and Skala samooceny by W.H. Fitts (in preparation by Anna Sadlińska - Pyko) derived from Skala Tennessee do Badania Własnej Osoby (Fitts, 1964). The surprising results of this study allow on the reflections and conclusions that do not support the concept of Frankl on factors that make young people find the meaning and purpose in life easier or more difficult. The problems of sens of life`s feeling and relation to values in the psychological literature The issue of the sense of life`s feeling is presented in the psychological literature in variety form of concepts. Irena Heszen - Niejodek describes them as spirituality (Heszen - Niejodek, 2003). Although this issue is interdisciplinary and mainly belongs to theology and philosophy, psychologists also use this term. But estimates it as a concept difficult (Miller, 1998), or impossible (Socha, 2000) to formal define (after-HeszenNiejodek, 2003). Spirituality in psychology has the status of a theoretical construct and is not directly measurable. Using terminology borrowed from theology Heszen - Niejodek defines it as a kind of transcendence which is “up movement”, whose direction is determined by the value of the person in the immaterial sphere. The personal area of self-transcendence means self-improvement, personal development, and in the wider significance is directing towards the Higher Being or selected values (ibidem). The term “spirituality” and “spiritual dimension of man” are related to already present in the psychology concepts of: noetic dimension of personality (Popielski, 1993), self-actualization (Maslow, 1990), sense of coherence (Antonovsky, 1995), or transgression (Kozielecki, 1987) . The spiritual dimension is increasingly being considered in the literature as a fourth health dimensions, in addition to the physical, mental and social (Heszen, 2005). Very important in health psychology is the concept of “sense of coherence” by Antonovsky. Psychologist defines it as: “a global human WSGE | 109 orientation, expressing the degree in which the man is overwhelming, persistent, though dynamic feeling of confidence, that 1. stimuli incoming during the life from the internal and external environment are structured, predictable and explicable; 2. resources, which allow to meet requirements placed by the stimuli are available; 3. These requirements for him are challenge worth the effort and engagement (Antonovsky, op.cit. p.34). People with a strong sense of coherence more often than people with a low sense of coherence see stimuli as non stressfull or classified them as stressors, evaluate them as harmless or neutral. Thematically close Antonovsky`s concept is a theory of stress hardy personality proposed by Kobasa. It contains three inseparable, interrelated elements: commitment, control and challenge. As the author writes, “The commitment is the ability to believe in the authenticity, validity and attractiveness of who you are and what you are doing (...), and thus, tend to fully engage in many areas of life, such as work, family, relationships with other people, social institutions (...), a generalized sense of purpose “(Kobasa, 1982, p.6). Kobasa characterized people who have a sense of control by lack of a sense of powerlessness in the face of external factors, and the belief in the possibility to influence the events they experience and acting according to this belief. They do not rely on the actions of other people or fate to explain the different events, but they try to explain the events, pointing at your own risk. Feel competent to operate effectively without the help of others. Stress hardy personality rejects the belief that his fate is controlled by luck, chance, or other people, and is filled with optimistic belief that he is the architect of his own fate and that he’ll get lucky. Those that achieve high scores in the dimension of the “challenges” consider the variability of fate to be the rule, not the exception. “When you treat life as a challenge, interference caused by stressful life events are perceived as an opportunity and stimulus for personal development (...) people positive about the challenges (...) are characterized by openness and cognitive flexibility and tolerance for ambiguity” (op.cit., p.6-7). The issue of the meaning of life has a special place in humanistic and existential psychology. In existential terms, the human is not a slave of the environment, or creation of instincts, needs and desires. On the contrary, it has freedom of choice and is responsible for its existence. A man may go beyond their physical environment and their physicality. All that does is a matter of choice. People themselves define who they become and 110 | WSGE what they will do. The most important concept in existential meaning of development is “becoming”. Human existence is never static, it is always in the process of becoming something new, exeeding himself. The aim is to become fully human, which means using all possibilities of Dasein, which means to be - in the world (Hall and Lindzey, 2002). Humanistic psychology gives to the modern world, in which failed all the political economic and religious system, checked and applicable system of human values in which we can believe and secrifice to. Lack of values` system is the psychopathogenic state, because a human being live and oriented themselves according to the directions needs a corpus of values, philosophy or religion system, or its substitute (Stachowski, 2002). Concept of Viktor Emil Frankl Viktor Emil Frankl, founder of logotherapy, contrasts the image of a man who “does not reach beyond itself to the meaning and value, and thus it is not oriented towards the world, but only interested in himself ” (Frankl, 1984), with the image of man which “tends to exeed himself. (...) To be human means to be directed at something or someone, to be devoted to the work, which we sacrifice, a man who we love, or God, who we serve “(op.cit., p.147-148). The essence of human existence lies not in self-actualization (self-fulfillment, self-realization) but in what Frankl calls self-transcendence. Frankl says that human existence is manifested in three forms: noetic1, or spiritual, psychological and physical. Noetic sphere is superior to the other two. The concept of a person is the overriding Frankl`s anthropological category. Saying that man along all his life “becomes” a person gives human existence direction to unreachable creature. The body, physical and mental sphere of human existence are given to him, but in the field of noetic he develops in his capabilities to values. Implementing values a person can be free from physical, psychological and social conditions, can become a free for values. Despite the predetermination of the human by the organic, psychological and social sphere, Frankl says that “man is 1 Noetikos (gr.) - cognitive, from neotos - giving to know, here: typically human. According Popielski term “noetic” comes from the ancient Greek nous category, expressing “mental activity (rational) of the human (K. Popielski, Noetyczny wymiar osobowości, Redakcja Wydawnicza KUL, Lublin 1994, p.9). Nous (pronounced nus) is for the Greeks reasonable, the original reason for the existence of reality: the idea, the mind, the spirit (for: T. M. Ostrowski, Choroba niedokrwienna serca w perspektywie egzystencjalnej. [in:] K. Wrześniewski, D. Włodarczyk (ed.). WSGE | 111 actually dependent on the conditions, but the optional independent from them” (Frankl, op. cit, p.225). According to Frankl, “what is essentially human, is himself only so far as it rises above its own conditions and if it exceeds, so far transcends them. A man is a man only if - as a spiritual being - is something much higher than the same physical and mental existence “(Frankl, 1998). The human being lives in a full of tragedy constant tension between existence - that it is, and the essence - that it should be. Frankl in “Homo patiens” writes: “Being human is realized in the tension between what is and what ought to be, and this voltage is needed. A man does not exist in order to be, but it would become ... “(ibidem). Man is motivated to be “over” their limits by the “will to meaning”, which tells him to look for sense of his each activity and each situation in which exists, which gives him the strength to stand for higher values, despite serious sacrifices. Giving meaning of existence is inseparably connected with the implementation of creative and experiential values, and especially attitude values which give power to a dignified struggle with fate and rise above the situation. Frankl suggests three ways to realizing value. “(...) the first way is to act, some shaping of the world, the second possibility is the experience of the world, absorption and assimilation of the beauty and truth of existence and finally the third way of realization of value is suffering, the removal of fate, of being” (ibidem, p 73). According to Frankl noetic sphere distinguishes man from other creatures, because only man while exisisting he still respond to himself. Frankl introduces the concept of logotherapy, which means finding the place for logos in psychotherapy. The purpose of the exsistential analysis is the inclusion of the existence in psychotherapy. Awareness of the logos in psychotherapy means awareness of the sense and the value. Awareness of existence is to realize human`s freedom and responsibility. Feeling of the sense of life can be defined as a subjective state of satisfaction with life flowing from the fact that human` activity or goals he placed are appropriate to his values hierarchy. This state is existentially and emotionally experienced, and cognitively discovered (Popielski, 1994). Feeling of the sense of life can not be achieved once for all because it is the result of human development, the implementation of important values and achieving its goals. Klamut says that experienced of feeling of the sens of life is related to the selection of specific values, commitment 112 | WSGE to implementation of values and making new goals (Klamut, 1998). The sense of life is important for people who came in their development on a subjective level of functioning. Implementation lower needs can also give the sense to life, although the quality of such state will be of course quite different (Obuchowski, 1993). What is interesting, the declining of the sense of life is the motivating factor. Developmental factors in the experience of sense of life Firstly among particularly important factors that influence the experience of the sens of life should be presented the age of the person, which is directly connected with the multiplicity of experiences and the development of personality, self-perception and perception of the outside world. Popielski distinguishes three stages in the formation of the importance of the sense of life: childhood, defined as a period of “binding the content of life”, the period of adolescence when we are going to the personal experience of life and the period of maturity - time of conscious and subjective existence, time of creation (Popielski, op.cit.). Obuchowski points the importance in the child development the emergence of the phenomenon of intrapsychization, psychological autonomy which allows both the passive and the active response. Introspective attitude allows for reflection on themselves and their own experiences. The emergence of the need to understand opens the perspective of looking for the new information and ask questions. At the same time the child begins to give value and meaning of the informations he learn. Question of the sense is possible when he knows how to manipulate Abstracts concepts (Obuchowski, 1983). Ways of fullfilling the needs of sense of life are associated with the development of personality, level of cognitive functioning and social maturity. Identification is the first way to meet your needs. It consists on the identification with ready designs known in the environment. However, this way is blocking for the development in the long-term. The most important in the context of the searching for answers to the question of life’s sense is so called “space phase”. However, concepts formulated then, are inconcrete, Abstracts and philosophical. Young man has lack of experience that make this knowledge real. Specification of meaning occurs just in the mature phase of the needs of the sense of life. The problem of the sense can be then translated on their own individual way of life (ibidem, p. 241-246). WSGE | 113 Erikson describes human development over eight periods, each of which is connected with the need to solve the crisis of development. The final stage situates human between integration and despair. The virtue of wisdom, coming from a sense of personal integration, which we can gain at the end of life, gives a sense of life and purpose in human existence. Coping with all developmental crises gives also a feeling of the sense at all stages of life (Hall and Lindzey, p. 87-108). However, the most intensive problem of the sense of life occurs in adolescence. This time of “moratorium” is a specific period of suspension between the security of childhood and adult human autonomy. This is period of formation and stabilization of identity, the crystallization of attitudes and beliefs, and finally formulating the personality. Then the young man is looking for value and trying to define its identity on the new adult level. Success or failure in resolving the problems of identity in this period often decide how the life will continue, has the important impact on self-development and satisfaction (Oleszkowicz, 1993). The problem of the existential emptiness and the searching for the life`s sense in young people Today, in the generation of young people is seeing increasing problems of drug and alkohol addiction, conflicts with the law and eating disorder. They are often signals of “the existential emptiness”, which requires a multilateral intervention, both in the functioning of the family system and on the level of education, politics, economics, and religion (Fizzotti, Gismondi, 1998). In the Club of Rome report results was underlined the weakening of moral values, the increase of indifference and withdrawal into himself (King and Schneider, 1992). These issues are particularly important at this time of dynamic changes in social phenomenon. More and more important are questions about the value of post-communist generation (Jung and Roberts, 1995). Viktor Frankl was particularly interested in the problems of young people. Escape from the family home, suicide and other psychological problems of students, which he often met in his therapeutic work, make him create the Consultation Centers, which offers young people the opportunity to confront, verify and think about their problems by learning the skills to manage their conflicts. The first such center was established in Vienna in 1927 and gave birth centers in other European cities. Thanks to the cooperation of doctors, teachers and educators, Frankl`s psychological 114 | WSGE theory could be gradually improved and converted on the basis of specific therapeutic problems. Logotherapy, in frustration of “the will of sense” searched the cause of existential problems such as aggression, psychoacitve substance dependence or suicide. But on the other hand it allowed to rediscover the sense and the individual goals of human existence, that are the way to achieve inner maturity and consistency of personality (Fizzotti, Gismondi, op.cit.). Every day, more than a thousand people worldwide commit suicide, and ten thousand try to kill themself. This means one suicide every ten minutes. More than half of suicides make young people between 10 and 25 years old. Statistics point to the intensification of this phenomenon, which indicates a total lack of faith in the sense and value of human life (ibidem). Frankl argued that suicide is the most important and most difficult problem occurring in young people. No one is able to make sense of the existence of others. The searching for sense is an independent, private work (Romeo, 1998). Frankl wrote about a new type of neurosis occurring in young people, which is characterized by a complete lack of interest and initiative, with a dominant sense of boredom and apathy. Human existence is called “Boomerang” by the creator of logotherapy. “The man turns to himself, starts interesting only in himself when he lost his mission when his search for the meaning of life failed.” (Frankl, 1964). Only a man who believes in his “will of sense” can create a hierarchy of values that gives the strength, joy and satisfaction of needs. They are the result of the implementation of the sense of life (Fizzotti, Gismondi, op.cit.) From a social point of view it can be noticed a gradual loss of traditional values. The development of human society first helped dominate nature, and then left him alone. Because today neither the instincts nor tradition does not indicate human what he should do, he often does what others are doing. However, modern man does not suffer from being less talented than others, but because of the feeling that his life has no sense (Frankl, 1993). Joseph Febry writes “Our life is not governed neither by the red light that says to stop, nor by the green light that says to go ahead. We live in the era of yellow light that leaves human with weight of the decision “(Febry, 1970). Freedom and responsibility are phenomenon belong only to human who realize out through them their individuality. In today’s generation of young people next to the loss of consciousness and loss of responsibility it is evident the loss of primary trust. Difficult every day life experiences WSGE | 115 are defined as problems of the risk of life and cast doubt on its sense. For young people difficult experience are phenomenon which are impossible to understand, that make life impossible to continue. Young people do not have trust and faith that the difficult life can have its value, and in situations of suffering and frustration they also can find sense. Lack of faith in life and self-confidence causes a generalized fear of the future. Most people in middle and old age have already made life experiences that have sense for them. They are a base, a kind of „granary full of crops,” which brings joy and satisfaction at the end of life. Young people have not yet discovered the structure of sense, because their existence is characterized by the possibilities they have not yet noticed. They do not have full of sense experience on which they could rely on. Young people often do not know yet that human carries the potential strength, normally invisible, which can draw on when you take in the life tasks full of sense. Who does not see the sense of his actions, he does not find in himself any power or motivation to take up responsible tasks in life. A necessary condition to say “yes” to life is positive self-esteem. Positive self-image is the foundation that allows a flexible response, the ability to adapt to changes in the environment. A mature personality is capable of transcendence, which seems to be an antidote to self-destruction, manifested in contemporary culture by narcissism and selfishness. Autotranscendency allows human to objectify himselves without losing the ability for introspection, it gives personality the dynamism and mature. According to Frankl to be a human means concentrating on something or someone. Sacrifice his life for work, person we love, friend, or God, whom we serve (Frankl, 1998). The consequence of focusing on myself is perfectionism, which in the face of failure carries the risk of depression. Focus on your external image characteristic for narcissism always results in poorer and “empty” inside. Investing more in image than their “true self ”, causing chaos in the world of values, lower self-esteem, self-destructive behavior and an inability to maintain stable emotional relationships with other people. Fixation in psychosexual development of the child, makes a person able to focus only on himself. In the long and difficult process of maturation of personality, personality should move from egocentric and narcissistic love, typical for a child and teenager, to the sacrificial love, providing for adulthood and maturity. Narcissistic personality is looking for signs of interest, stimulation in 116 | WSGE other people and expects them to meet their needs. The opposite of narcissism is self - transcendency - basic openness to otherness. Frankl’s man thanks to its ability to transcendence turns to someone or something different from himself. “A man realize himself serving something or loving another person. (...) Can be realized only to such extent that they forget about himselves.”(Frankl, 1978). There is an inseparable link between self-transcendency and selfrealization. Achieving happiness and realization of one’s personality is in fact a consequence of the pursuit of the goal of the existence for the other. Searching only for its own success, pleasure and power becomes destructive and frustrating. Logotherapy, defines by Frankl as psychotherapy focused on the search for sense, is the answer to the existential emptiness caused by “noogenic” neurosis. However the problem of the sense changes from person to person, from situation to situation. No one can make sense of the life of another person. A man must himself find it in your intimate search. Just values as a subjective factor activating the personal activity should become the center of modern education. According to Halina Świda “values recognized by the person appoint its assessment of various social phenomena, assessment of individuals, evaluation of works of art, works of scientific research, assessment of their own behaviors and skills, assessment of daily events, assess their situation in the world. (...) Values determine in some way the cognitive network of the person (...) It can therefore venture to say that recognized values will determine the perception of different objects “(Świda, p. 38 - 39). Today young people are struggling with the formation of a mature personality, which causes difficulties in answering the question about the meaning of life. One of the most important reasons is the crisis of the family, not only as a social institution, but also the psychological structure, in which the parental roles have diminished. Therefore logotherapy therapeutic program and re-education for young people should be based on the development of values and personality traits in interpersonal and group relations demanding commitment and responsibility, self-confidence, respect for themselves and others. WSGE | 117 Polish and international research on the problems of young people Shalom H. Schwartz of the Hebrew University in Jeruzalem, analyzed the basic concepts of the value put in the work of numerous theorists and researchers (eg. Allport, Feather, Ingelhart, Kohn, Kluckhohn, Morris and Rokeach). He made also the international research in this area on research samples coming from 67 nationalities. They prove that the hierarchy of values h as particularly significant impact on social behavior such as “white collar crime”, shoplifting, youth crime, risky sexual behavior, alcoholism, use of contraceptives, hunting, consumer behavior (buying, selling), use of internet and mobile phone, choice of career, education or medical specialization, the way of education, social contacts with foreign groups, social contacts in their social group, religious beliefs, political orientation and attitudes towards voting, behavior characterized by cooperation and rivalry, taking the advice, or attitude towards innovation. Therefore values are impact on most if not all behaviors enabling the analysis, prediction and explanation of the relationship value - behavior. Behavior requires the balance between competing values. Almost any behavior being the expression of certain values , have simultaneously a negative impact on the opposite value. People have a tendency to behave in the way that make possible have balance between opposing values (Schwarz, 2006). Manuel Morricone, Francesca Cardinali, Michele Vecchione from the Centre for Research on the genesis and development of pro-social and anti-social motivation in the Department of Psychology at the University “La Sapienza” in Rome studied the relationship between the values and students` personality potential. The study used two tools: “Indywidulization of Potential Personality”(Individuazione del Potenziale Personale - IPP), and the Portrait Values Questionnaire (Portrait Values Questionnaire - PVQ) measuring core values and their relation to academic success. The sample covered 329 students aged 18 to 33 years. The study showed that the results of the questionnaire IPP were significantly more predictive than the values measured by questionnaire PVQ for actual academic achievement of the students measured by number of passed exams and average grade. Therefore the study found that academic achievement is much more determined by the personality traits than by values. The latter seem to have an impact on the behavior during studies and their effectiveness (Morricone, Cardinali, Vecchione, 2005). 118 | WSGE Laura Di Giunta, Marinella Paciello, Maria Gerbino also from the Centre for Research on the genesis and development of pro-social and anti-social motivation of the Department of Psychology at the University “La Sapienza” in Rome conducted research on the relationship between values and family relationships during late adolescence (Di Giunta, Paciello, Gerbino, 2005). Values can be understood as the result of social inheritance through numerous agencies of socialization, which together with the standards of conduct constitute an individual philosophy of life (Brewster Smith, 1963). In this context, the values passed in the family are important socialization context. The family is the social institution whose function is to reproduce society and promoting development of its members (Gecas, 1990). In most families, conflicts are particularly common in adolescence, but they decrease when the children grow up and parents are beginning to see their maturity (Laursen, Coy, Collins, 1998). The presented study has the aim to detect the relationship between the values of adolescents and the quality of their family relationships. The study group consisted of 553 persons (238 men and 315 women) aged 19 to 26 years. The relation to the values was measured by the Portrait Values Questionnaire in Italian version. Family relationships were measured by following tools: The sense of efficancy scale, The parental support scale, The open communications scale, The present conflict scale, The prosocial scale, The family satisfaction scale. The results of the study showed that the conformism and kindness seem to be the values that have the greatest impact on the quality of family relationships in late adolescence period (Di Giunta, Paciello, Gerbino, op.cit.) Existential problems and issues of the sense of life in young people currently attract increasing interest of researchers. An example might be Marian Ledwoch from the Catholic University of Lublin, who has studied depression in students. Author developed a questionnaire to examine the existential dimension of depression (EWD). Also applied other methods, such as: Sense of Life Scale (PIL) by J.C. Crumbaugh and L.T. Maholick, Symptom Inventory (SCL) L.R. Derogatis and colleagues and Adjectival Test (ACL) H.G. Gough and A.B. Heilbrun. The study involved about 1,000 people (497 men and 502 women). These persons were students of various universities in Poland. In this way there was able to determine the structure of the existential dimension of depression in the main aspects such as: emptiness, helplessness, guilt, isolation and despair. Research has shown that the psyche of young people is affected by the loss of sense of WSGE | 119 life and inhibition of self-actualization process. According to the author, the results may allow in the future for easier identifying people who are depressed and may be suicidal (Ledwoch, 2005). Research on the sense of life and the hierarchy of values in Polish and Italian students The aim of the study was to show the relationship between the nationality of students (Polish and Italian) , their gender and age, and the sense of independence, the hierarchy of values and self-esteem. General hypothesis on the relationship between nationality and sex of surveyed young people, their sense of meaning in life, a sense of independence, relation to values and self-esteem were formulated in parallel for students of Polish nationality, and for students of Italian nationality. The study group consisted of Polish and Italian students of humanistic profile at the University of Catania (Italy) and the Jagiellonian University at the age of 20 - 29 years. The sample group consist of 209 people - 100 Polish students (50 women and 50 men) and 109 Italian students (55 women and 54 men). The age of selected sample group of respondents situates them between late adolescence and early adulthood. Polish students were at the age of 20 - 28 and Italian students were 20 - 29 years old. This is the period particularly important and abundant in changes in young people growth, when the hierarchy of values should stabilize and give sense to the life. When there is no such hierarchy or it is instable, young man is particularly exposed to the problems in interpersonal relationships, lack of adequate self-esteem, behaviors dangerous for the physical and mental health, substance abuse, or emotional disorders significantly hinder taking mature roles of partner or parent. In the study group, 60% of people are still dependent on their parents (including 40% of Poles and nearly 80% of Italians), 91.4% of students are single, and 96.2% does not have children. These sociometric data and today’s socio-economic situation in Europe makes transition to independent living harder for young people, and causes location of students still in adolescence period, rather than in adulthood as the birth metric indicate. The study group was selected from the students of the humanities, mainly pedagogics faculty. Because in theory these prospective teachers and education workers, should be particularly sensitive to issues of value and sense of life, as they have become in the future the authority figures for 120 | WSGE the younger generations with whom they will have contact while working in the educational institutions. The tools use to the research were three questionnaires by Tadeusz M. Ostrowski: Kwestionariusz stosunku do życia, Kwestionariusz poczucia niezależności, Kwestionariusz wartości (Ostrowski, 2008), and Skala samooceny by W.H. Fitts (in preparation by Anna Sadlińska - Pyko) derived from Skala Tennessee do Badania Własnej Osoby (Fitts, 1964). The study group of Italian students used similar methods translated by the author into Italian. There were used descriptive statistics and research methods suitable for the single and multi-variable analysis. Especially there were used the analysis of one variable variance (UNIANOVA), T-student test and nonparametric Mann - Whitney test. Each person filled in the presence of a researcher four questionnaires one after another. The survey was conducted in the form of both individual and group work. Italian students filled in questionnaires in February 2006 while the author was at the University of Catania in Italy during her Socrates – Erasmus scholarship. Polish students were examined in April, May, October and November 2006. The dependent variables consist of: attitude to life, a sense of independence, self-esteem level and the relation to the values, which consists of: sensitivity to values (overall score), sensitivity to the value of attitude, sensitivity to the experiental values, sensitivity to the creativity values and openness to the values of attitude (noetic activity). Independent variables consist of: nationality (Polish or Italian) and sex. The side effects variables are: age, place of origin, marital status, financial situation, religion. The study gives the following results: - Polish surveyed students scored higher than Italian students in Kwestionariusza wartości by T.M. Ostrowski (p = 0,010) (dignity, love, nostalgia, parenting, beauty, sacrifice, immortality, friendship, entertainment , sex, family, beauty, faith, faithfulness, hope, freedom, salvation) and in Skala samooceny by Fitts (p = 0,0001) - At p value equals 0,002 surveyed Italian students received significantly higher scores than Polish students in the field of openness of attitude value (disability, illness, loneliness, suffering, injury, arrest, longing, humiliation, dependence) - Male respondents obtained significantly higher scores than female on a scale of sensitivity to the value of attitude (p = 0,002), on a scale of WSGE | 121 sensitivity to the creative values (material goods, duty, truth, career, development, power, fame, knowledge, work, creativity, homeland, success, health) (p = 0,039), and on a scale of openness to the values of attitude (p = 0,009) from Kwestionariusz wartości by T.M. Ostrowski - At p = 0,033 Polish female respondents received significantly higher scores in self-esteem scale than male Poles respondents - At p = 0,045 Italian female respondents received significantly higher scores compared to the Italian males using Kwestionariusz stosunku do życia by T.M. Ostrowski - Male Italians received significantly better results than the female Italians on the sensitivity to values scale (p = 0,013), on the scale of sensitivity to the attitude (p = 0m001), on a scale of sensitivity to creative values (p = 0.013), and on the scale of openness to attitude values (p = 0.000) using Kwestionariusz wartości by T.M. Ostrowski - At p = 0,000 Italian male respondents obtained significantly higher scores than Polish male respondents on a scale of openness to the attitude values using Kwestionarius wartości by T.M. Ostrowski. - Polish women obtained significantly higher scores than Italian women on a scale of sensitivity to values (p = 0.008), on a scale of sensitivity to creative values (p = 0,032), on a scale of experiential sensitivity (p = 0,006) using Kwestionariusz wartości by T.M. Ostrowski and using Skala samooceny by Fitts (p = 0.000) Table 1 presents a summary of the research, indicating which tested group achieved a significant better results compared to the other in the designed scales. The results allow to conclude in the following points: • In terms of the sense of life in questionned subgroups significant difference was noted only between Italian men and women. Women group achieved significantly higher scores than Italian male • The scale of a sense of independence does not differentiated groups significantly. • In terms of self-esteem scale Poles have achieved better results compared with the Italians. The same applies to Polish women compared to Polish men and also Polish women compared to Italian women. • More sensitive to the values are Italian men than Italian women and subsequently Polish women compared with Italian women. 122 | WSGE • More sensitive sensitivity to the lifegoing values turned out to be male Poles than the Italians, and in the group of women – Polish female students. • Men more likely than women choose the creative values. The same applies to the subgroup of Italians - the Italian men get better results compared with Italian women. Among the women more sensitive to the creative values were Polish women compared with Italian. • The choice of attitiude values was the domain of men. This was caused by dominance in the results of this scale obtained by Italian men compared with Italian women. • Italians were more open to the attitide values than their Polish counterparts. The advantage in this scale was also on the side of men compared to women, the Italian male respondents compared to Italian females and Italian men compared with Polish males. Table 2 shows the score values that were most differential for the Polish and Italian groups. Conclusions Our results indicate, that the Italian students are significantly more sensitive and receptive to the value of attitiude than Polish students. This result is very interesting and not confirming the stereotypical images of Poles and Italians. The study showed that not the Poles, the nation marked by martyrdom, but considered to be fun-loving Italians, especially Italian men, who have problems with independent life start as is shown in actual media reports, are much more sensitive and open to the perception of disability, illness, loneliness, suffering, injury, arrest, failure, humiliation or addiction. Perhaps these surprising findings are the result of long-term socio-economic transformations in Poland after 1989. The current economic situation in Poland which causes continued high unemployment level and the phenomenon of migration for work, they all affect the outlook and self-esteem of young people. In fact, the difficult Polish reality can make young people feel confused and helpless. In the absence of an elementary sense of security when material goods are high valued for up to 51% of Poles (while they are valid only for 20.2% of Italians), it is difficult to see the transcendent value of disease, disability and suffering. They are probably for these young people another issue in difficult , insecure daily reality. So the study did not confirm the views of Frankl, who claimed that the WSGE | 123 public welfare which gives young people the comfort in life and not leaving them space for creativity and effort prevents integration and maturation of personality. Founder of logotherapy believed that young people living the “easy, light and pleasant” life see the difficult experiences as impossible to understand, making life impossible to bear. A man who never had to make responsible decisions and not thinking about the future, when he will have to decide without the possibility of escape he will be afraid of responsibility. But not the welfare state, but the situation of chaotic and uncertain transition, the anxiety about the future and the lack of security, which are experienced by Polish students probably hinder for them the sense and purpose in life. The study presented in this article could therefore serve as an inspiration to the extensive cross-cultural research on historically and culturally shaped differences in temperament and personality. The research could also take into consideration the psycho-social conditions that determine the attitude to life, a sense of independence, the relation to the value and self-esteem of young people which enter their adult lives and the impact of these factors on their fate and life choices. In the context of current psychological knowledge the long-term consequences of these differences can be subjectively and objectively observable differences in health understood as a complete physical and mental well-being, and a feeling of sense of life. The conclusion of the article can be also the importance of the adolescence in human life and the crucial issue of creating values` hirarchy and the sense of life then. So maybe education to the values and elements of logotherapy should be important element of bringing up young people. The applicability of this study therefore relates to both pedagogy, health psychology, logotherapy, education (especially in the field of education to values) as well as social psychology, cultural studies, or area of wide range of social sciences. References: Antonovsky, A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Fundacja IPN. Brewster Smith, M. (1963). Personal values in the study of lives. W: White, R. (ed.). The Study of Lives (p. 324-347). Nowy Jork: Athert Press. Di Giunta, L. Paciello, M., Gerbino, M. (2005). Valori e relazioni familiari in tarda adolescenza, Convegno Il valore dei valori, Sessione Poster, 7-8 124 | WSGE ottobre 2005 Catania – Enna, Italy, Pozyskano [14.04.2012] z http://segrdid2.fmag.unict.it/Allegati/convegno%207-8-10-05/ Abstracts.pdf Febry, J. (1970). Introduzione alla logoterapia. Roma: Astrolabio. Fitts, W. F. (1964). Tennessee Self Concept Scale. Tennessee: Counselor Recordings & Tests. Fizzotti, E., Gismondi, A. (1998). Giovani, vuoto esistenziale e ricerca di senso, Roma: Libreria Ateneo Salesiano. Frankl, V. (1964). The will to meaning. The Christian Century, 81, p. 515 - 517. Frankl, V. (1978). Teoria e terapia delle nervosi. Brescia: Morcelliana. Frankl, V. (1984). Homo patiens. tłum. R. Czernecki i J. Morawski, Warszawa: PAX. Frankl, V. (1998). Homo patiens. tłum. R. Czernecki i Z.J. Jaroszewski, Warszawa: PAX. Frankl, V. (1993). Alla ricerca di un significato della vita. Per una psicoterapia riumanizzata. Milano: Mursia. Gecas, V. (1990). Contexts of socialization. W: R. Rosenberg i R. H. Turner (ed.). Social psychology: Sociological perspectives (p. 165-199). Nowy Jork: Basic Books. Hall, C. S., Lindzey, G. (2002). Teorie osobowości. Tłum. J. Kowalczewska, J. Radzicki. Warszawa: PWN. Hess, L. (1995). Changing family patterns in Western Europe: opportunity and risk factors for adolescent development. W: M. Smith (ed.). Psychological disorders in Young People (p. 104-193). Chichester, UK: John Wiley & Sons. Heszen – Niejodek, I. (2003) Wymiar duchowy człowieka a zdrowie. In: Z. Juczyński, N. Ogińska – Bulik (ed.). Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki (p. 33 – 46). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Heszen, I., (2005). Zmienność wymiarów zdrowia na przestrzeni życia człowieka, In: D. Kubacka-Jasiecka, T.M. Ostrowski, Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jung, B., Roberts, K. (1995). Postkomunistyczne pokolenie. Warszawa: KiW. King, A., Schneider, B. (1992). Pierwsza rewolucja globalna. Warszawa: Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim. Klamut, R., (1998) Potrzeba sensu życia a obraz siebie, Roczniki Psychologiczne WSGE | 125 KUL, p. 87-116. Kobasa, S. C. (1982). The Hardy Personality: Toward a Social Psychology of Stress and Health. In: G. S. Sanders, J. Suls (ed.). Social Psychology of Health and Illness. Hillsdale, New York: Erlbaum. Kozielecki, J. (1987). Koncepcja transgresyjna człowieka. Warszawa: PWN. Laursen, B., Coy, K. C., & Collins, W. A. (1998). Reconsidering changes in parent-child conflict across adolescence: A meta-analysis. Child Development, 69(3), p. 817-832. Ledwoch, M. (2005). Pomiar egzystencjalnego wymiaru depresji i jego osobowościowe korelaty u młodzieży akademickiej. In: M.Oleś (ed.), Wybrane zagadnienia z psychologii klinicznej i osobowości. Metody diagnostyczne w badaniach dzieci i młodzieży, Lublin: TN KUL. Maslow, A. (1990). Motywacja i osobowość. Tłum. P. Sawicka. Warszawa: PAX. Morricone, M., F. Cardinali, F., Vecchione, M. (2005). Valori e potenziale personale degli studenti universitari. I questionari “Individuazione del Potenziale Personale” (IPP) per l’orientamento intra e post-universitario e “Portrait Values Questionnaire” (PVQ) per la misura dei valori basilari in relazione al successo accademico, Convegno Il valore dei valori, Sessione Poster, 7-8 ottobre 2005 Catania – Enna, Italy, Pozyskano [14.04.2012] z http://segrdid2.fmag.unict.it/Allegati/convegno%207-8-10-05/ Abstracts. pdf Obuchowski, K. (1983). Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa: PWN. Obuchowski, K. (1993). Człowiek intencjonalny. Warszawa: PWN. Oleszkowicz, A. (ed). (1993). Adolescencja: wybrane problemy rozwojowe i wychowawcze, ujęcie teoretyczne i empiryczne weryfikacje. Wrocław: Wydawnictwo UW. Ostrowski, T. M. (2004). Choroba niedokrwienna serca w perspektywie egzystencjalnej. W: K. Wrześniewski, D. Włodarczyk (ed.). Choroba niedokrwienna serca. Psychologiczne aspekty leczenia i zapobiegania (p. 151 – 172). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Ostrowski, T.M., (2008). Liberalno-waloryczny model sensu życia w kontekście zdrowia i choroby wieńcowej, Kraków, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Paikoff, R. L., Brooks-Gunn, J. (1991). Do parent-child relationships change during puberty? Psychological Bulletin, 110, p. 47-66. Popielski, K. (1993). Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza po- 126 | WSGE czucia sensu życia. Lublin: RW KUL. Romeo, E. (1998). Una vita alla ricerca del senso – intervista a Viktor E. Frankl. In: E. Fizzotti, A. Gismondi (red.). Giovani, vuoto esistenziale e ricerca di senso (p. 111 – 124). Roma: Libreria Ateneo Salesiano. Schwartz, S.H. (2006). Value orientations: Measurement, antecedents and consequences across nations. In: R. Jowell, C. Roberts, R. Fitzgerald, G. Eva (ed.), Measuring attitudes cross-nationally - lessons from the European Social Survey, London: Sage. Stachowski, R. (2000). Historia psychologii od Wundta do czasów najnowszych. In: Psychologia. Podręcznik akademicki (Vol. I) Podstawy Psychologii. Gdańsk: GWP. Świda, H. (1979). Młodzież a watrości. Warszawa: WSiP. Attachments Table 1. Summary of test results. In the table with „+” sign marked group of respondents who obtained significantly higher scores. SCALES POL IT WOMEN MEN W M W M K K M M POL POL IT IT POL IT POL IT FEELING OF SENSE OF LIFE + FEELING OF INDEPENDENCY SELF-ESTEEM + + SENSITIVITY TO VALUES SENSITIVITY TO EXPERIENTAL VALUES SENSITIVITY TO CREATIVE VALUES SENSITIVITY TO ATTITUDE VALUES OPENNES TO ATTITUDE VALUES + + + + + + + + + + + + + + WSGE | 127 Table 2. Values, which in terms of frequency selection significantly diversified group of Polish and Italian students. VALUE LOVE FAMILY FRIENDSHIP FAITHFULLNESS DEVELOPMENT FAITH BEAUTY MATERIAL GOODS LONGING CREATIVITY SUFFERING LONELINESS DISABILITY ILLNESS HUMILATION DEPENDENCE 128 | WSGE FREQUENCY OF CHOICE POLISH ITALIAN STUDENTS STUDENTS 96% 85,3% 93% 84,4% 92% 77,1% 79% 64,2% 74% 42,2% 67% 48,6% 58% 36,7% 51% 20,2% 45% 28,4% 45% 65,1% 17% 30,3% 16% 29,4% 10% 22% 9% 19,3% 1% 17,4% 6% 15,6% p 0,009 0,052 0,011 0,018 0,000 0,007 0,002 0,000 0,013 0,003 0,025 0,022 0,012 0,034 0,000 0,027 Nauki społeczne Social sciences JoMS 1/20/2014, ss. 131-144 Magdalena Sitek The concept of the family in the light of the European Court of Human Rights Koncepcja rodziny w świetle postanowień Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Magdalena Sitek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Among other things global transformations, have had a huge change in the area of family and marriage. The traditional model of the family based on marriage understood as the union of a man and a woman must coexist with the model of marriage between persons of the same sex. An important role in these changes, having been reflected in legislation, played by the European Court of Human Rights, which, by expanding the interpretation of provisions of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms introduced to the doctrine of non-discrimination of any relationships. Such a position raises a number of comments and even objections. In the jurisprudence of the Court can see a clear line to protect children against their abuse. Przemiany globalne między innymi wywarły ogromne zmiany w obszarze rodziny i małżeństwa. Tradycyjny model rodziny oparty na małżeństwie jako związku mężczyzny i kobiety musi współegzystować z modelem małżeństwa osób tej samej płci. Istotną rolę w tych przemianach, mającą swoje odzwierciedlenie w przepisach prawnych, odgrywa Europejski Trybunał Praw Człowieka, który poprzez rozszerzającą interpretację przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności wprowadza do doktryny zasadę niedyskryminacji jakichkolwiek związków międzyludzkich. Takie stanowisko wzbudza liczne komentarze a nawet sprzeciwy. W orzecznictwie Trybunału można zauważyć wyraźną linię ochrony dzieci przed ich wykorzystywaniem. WSGE | 133 Key words: human rights, the family, the Council of Europe, the rights of the child, the case law of the Court prawa człowieka, rodzina, Rada Europy, prawa dziecka, orzecznictwo trybunału Wprowadzenie W centrum zainteresowania Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (odtąd ETPCz) są takie kwestie, jak: prawo do życia, prawo do rzetelnego procesu sądowego, wolność wyrażania opinii, wolność myśli, sumienia i wyznania, ochrona własności oraz prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Przedmiotem niniejszego opracowania jest określenie koncepcji rodziny, jaka wyłania się z orzecznictwa ETPCz w ostatnich latach. Już na samym początku należy zaznaczyć, że rodzina stopniowo przestaje być przedmiotem wiodącym badań naukowych czy konferencji. Kwestie z nią związane są najczęściej rozważane w ramach problemów związanych z zabezpieczeniami społecznymi, przestępczością, a przede wszystkim w ramach nowych trendów myślowych, mających wpływ na tworzenie się nowego ładu społecznego. W nurcie filozofii gender tradycyjna rodzina jawi się jako struktura przestarzała, niesprawiedliwa, często generująca zachowania społecznie prawnie niedopuszczalne. Przedmiotem niniejszego opracowania jest ukazanie przykładowych rozwiązań ETPCz dotyczących rodziny jako takiej w celu ukazania roli w kształtowaniu się nowej koncepcji rodziny w Europie. Ponadto zostaną wskazane instrumenty, przy pomocy których ETPCz zmiany te przeprowadza. Stąd Jean-Paul Costa, sędzia ETPCz, podczas kolokwium francuskobrytyjsko-irlandzkiego, które odbyło się 14 maja 2011 r. stwierdził, że: w całej Europie obserwujemy fundamentalne zmiany w tradycyjnym modelu rodziny od dwudziestu lub trzydziestu lat co najmniej. Te zmiany postaw i zachowań i towarzyszące im znaczne postępy w technologii medycznej doprowadziły tradycyjną rodzinę i prawa obywatelskie do potrzeby rozwoju, dostosowania i zmian. Liczba takich spraw wpływających do Trybunału w Strasburgu rośnie. Skarżący, którzy czują, że ich szczególna sytuacja osobista i rodzinna nie jest odpowiednio uznawana w prawie krajowym powołują się na ochronę Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jak Trybunał w Strasburgu stwierdził, od początku konwencja jest „żywym 134 | WSGE instrumentem» i należy interpretować ją w dzisiejszych warunkach. Jest to podstawą ewolucyjnego charakteru orzecznictwa naszego Trybunału (tłumaczenie własne). Powyższa wypowiedź sędziego francuskiego pochodzenia wskazuje na dwa istotne elementy polityki rodzinnej ETPCz. Pierwszy z nich to afirmacja wszelkich form rodziny, nawet skrajnie różnych od tradycyjnej koncepcji rodziny, ugruntowanej od wieków na kontynencie europejskim. U jej podłoża leży chrześcijański system wartości, z centralną koncepcją małżeństwa rozumianego jako związku mężczyzny i kobiety. W tej optyce uznawano za niedopuszczalne zalegalizowanie związku osób tej samej płci czy też małżeństw poligamicznych. Źródeł tej koncepcji należy szukać w Piśmie świętym, zwłaszcza w wypowiedziach Chrystusa. Do tych źródeł wielokrotnie nawiązywał bł. Jan Paweł II w swoich katechezach dotyczących małżeństw czy rodziny (Bar, 2007, s. 22 n). Jak zauważył jednak Jean-Paul Costa od dwudziestu - trzydziestu lat ten tradycyjny model rodziny ulega dość radykalnej zmianie. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w tworzeniu wielokulturowej społeczności w Europie, zwłaszcza w Unii Europejskiej, będącej skutkiem kolonializmu i postkolonialnej polityki wielu krajów europejskich oraz otwarcia na kraje wschodu, zwłaszcza Ukrainę i Rosję, które od wieków są krajami wielokulturowymi. Na tworzenie się nowej wielokulturowej społeczności ma również duży wpływ globalizacja, zwłaszcza możliwość przemieszczania się osób pochodzących z różnych kultur (Majer, 2012, s.241). Drugim elementem polityki rodzinnej ETPCz jest prawna i faktyczna ochrona dzieci. Akceptacja różnorodności form związków międzyludzkich, będących podstawą rodziny rodzi negatywne skutki wobec dzieci, które stają się swoistymi ofiarami nowej sytuacji. Stąd ETPCz poszukuje coraz nowszych rozwiązań zmierzających do zabezpieczenia dobra i interesów dzieci. W analizie orzecznictwa ETPCz brakuje jednak refleksji nad funkcją rodziny, refleksji, która towarzyszy naszej cywilizacji od ponad dwóch tysięcy lat (Wojciechowski, 2012, s. 29 n.). Instrumenty Po wielu próbach stworzenia europejskiego prawa rodzinnego (Sokołowski, 2007, s. 11 n.) podstawowym instrumentem do wprowadzania zmian nowych modeli rodziny opartej na związku osób tej samej płci lub też na związkach nietrwałych jest interpretacja poprzez rozstrzygnięcia WSGE | 135 ETPCz zapisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. (dalej: Konwencja). Dokument ten został przyjęty przez Radę Europy, instytucję powstałą w 1949 r. na podstawie Traktatu Londyńskiego. Zapisy tego dokumentu w pierwotnym znaczeniu były odzwierciedleniem postanowień zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., dokumencie ONZ. Tym samym oba dokumenty musiały być konstruowane na bazie poglądów w dużej mierze wypływających z nurtów myślowych budowanych na prawie naturalnym. Taka hipoteza znajduje swoje opacie w preambule do Konwencji, gdzie jej twórcy wprost powołują się na Deklarację, twierdząc, że rządy państw europejskich, działających w tym samym duchu i posiadających wspólne dziedzictwo ideałów i tradycji politycznych, poszanowania wolności rządów prawa, podjąć pierwsze kroki w celu zbiorowego zagwarantowania niektórych praw wymienionych w Powszechnej Deklaracji. Dopiero następcza i rozszerzająca interpretacja pozwoliła odjeść od pierwotnych treści na rzecz objęcia przepisami również nowych stanów faktycznych. Szczególne znacznie dla omawianego tematu ma artykuł 8. Konwencji. W ust. 1. postanowiono, że każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego (…). W ust. 2. tegoż artykułu postanowiono, że niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Prawo jednostki do posiadania rodziny jest tak silne, że władza państwowa nie może ingerować, bowiem może być to uznane za ingerencję w mir domowy. W konsekwencji każdy ma również prawo do tworzenia własnych modeli rodziny, nawet sprzecznych z obowiązującym prawem danego państwa. W wyrokach ETPCz przepis prawa zawarty w art. 8. łączony jest z art. 14. wprowadzającym zakaz dyskryminacji. W artykule tym postanowiono, że korzystanie z praw i wolności wymienionych w niniejszej konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn. Zakaz dyskryminacji zezwala na uznanie każdej formy rodziny powstałej na bazie dowolnego związku osób tej samej płci. W tym też duchu inter- 136 | WSGE pretowany jest art. 12., w którym postanowiono, że mężczyźni i kobiety w wieku małżeńskim mają prawo do zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, zgodnie z ustawami krajowymi regulującymi korzystanie z tego prawa. Twórcy tego zapisu dopuszczają uznanie każdej formy związków międzyludzkich, bez względu na płeć. W konsekwencji zmiany wprowadzone przy pomocy interpretacji rozszerzającej czy reinterpretacji zapisów dotychczas niebudzących żadnych wątpliwości prowadzą do dość istotnych zmian w koncepcji rodziny i małżeństwa. Małżeństwo przestaje być związkiem na całe życie, związkiem trwałym. Przyjemność i szczęście jednostki stało się jednym z głównych wyznaczników decydującym o długości istnienia danego związku. Jest to przyczyną drastycznego spadku liczby związków legalnie rejestrowanych, nawet w odniesieniu do związków osób tej samej płci. Małżeństwo też przestało być fundamentem rodziny, a sama rodzina nie spełnia już funkcji podstawowej jednostki organizacyjnej społeczeństwa. Zatarciu ulegają więzy rodzinne, a coraz więcej ludzi mieszka samotnie (Such-Pyrgiel, 2014, ss.198–204). W tej perspektywie w centrum uwagi ETPCz znajdują się dzieci jako najbardziej poszkodowane nową sytuacją społeczną rodzinny. Przejawem orzeczniczej troski ETPCz o dzieci są liczne orzeczenia wydane w ostatnich latach, a także wypowiedź cytowanego na samym początku sędziego ETPCz, który powiedział, iż w strasburskim orzecznictwie zasada przyznawania pierwszeństwa ochrony najlepszych interesów dziecka jest mocno zakorzeniona. Europejski Trybunał przywołuje ją w różnych kontekstach przez lata, począwszy od ponownego zjednoczenia dzieci zabranych spod opieki rodziców (e.g. Hokkanen v. Finland, 23 September 1994, Series A no. 299-A, and Nuutinen v. Finland, no. 32842/96, ECHR 2000-VIII). Kazusy analizowane przeze mnie zostaną poddane analizie w dwóch grupach, pierwsza mianowicie będzie dotyczyć rodziny, druga zaś dzieci. Rodzina – analiza kazusów Wyroki ETPCz dotyczące rodziny zasadniczo koncertują się na wprowadzeniu zmian do porządków prawnych państw będących członkami Rady Europy, regulacji uznających związki osób tej samej płci na równi z tymi, które tworzą mężczyzna i kobieta, a więc osoby różnej płci. Dochodzi tym samym jak gdyby do utożsamienia małżeństwa, niezależnie od jego składu, z rodziną. Pomija się tym samym możliwość istnienia WSGE | 137 rodziny w innych kształtach, np. rodziny niepełnej, rodziny opartej na wspólnocie rodzeństwa, które z różnych przyczyn nie zawarło związków małżeńskich, czy w końcu rodzinę wielopokoleniową, której członkami nie muszą być wcale wyłącznie osoby ze sobą spokrewnione. W wyroku Schalk and Kopf v. Austria z 24 czerwca 2010 r. ETPCz stwierdził, że Austria winna dokonać zmian w ustawodawstwie w celu umożliwienia rejestracji związków osób tej samej płci (the Registered Partnership Act), które żyją w stałym związku (a same-sex couple living in a stable partnership). Uzasadnieniem takiego rozstrzygnięcia jest sprzeczność austriackiego prawa z art. 8., tj. prawa do prywatności i życia rodzinnego oraz 14. Konwencji, tj. zakazu dyskryminacji. Podobnie ETPCz rozstrzygnął w najnowszej sprawie Vallianatos and Others v. Greece z 7 listopada 2013 r. Wyrok dotyczył interpretacji ustawy z 2008 r. reformującej sprawy dotyczące rodziny, dzieci i sprawy społecznej. W tym akcie normatywnym dopuszczono legalizację związków nieformalnych, ale osób różnej płci. Taki stan prawny został zaskarżony przez ośmiu Greków z tego powodu, że cel ustawy nie może zostać osiągnięty przez osoby tej samej płci żyjące w stałych związkach. Również w tym przypadku ETPCz stwierdził konieczność dostosowania prawa greckiego do europejskich standardów wynikających z art. 8. i 14. Konwencji. Inny przypadek miał miejsce w wyroku Chapin and Charpentier v. France (application no. 40183/07) z 7 kwietnia 2009 r. i dotyczył zawarcia małżeństwa przez osoby tej samej płci w miejscowości Bègles we Francji. Zdarzenie to miało miejsce przez wejściem w życie ustawy z 2013 roku legalizującej wszelkie związki partnerskie i nadającej im takie samo znaczenie. W konsekwencji sąd francuski uznał wówczas taki związek za nieważny. Z kolei ETPCz stwierdził, że sąd francuski tym samym naruszył zasady art. 8. Konwencji, czyli prawa do prywatności i rodziny. Inna jeszcze kwestia pojawiała się w wyroku Orlandi and Others v. Italy z 3 grudnia 2013 r. Wyrok ten dotyczył uznania we włoskim porządku prawnym małżeństw osób tej samej płci, które zawarły go poza granicami Włoch. To orzeczenie jest o tyle ważne, że Włochy nie uznają związków osób tej samej płci za małżeństwa, a tym samym nie mogą stanowić podstawy do istnienia rodziny. Również w tym przypadku ETPCz wskazał, że nieuznanie tych związków za legalne przez włoski porządek prawny stanowi naruszenie postanowień art. 8. i 14. Konwencji. Jednym z przymiotów rodziny jest wykonywanie władzy rodzicielskiej. 138 | WSGE W sprawie Salgueiro da Silva Mouta v. Portugal z 21 grudnia 1999 r. ETPCz uznał, że został naruszony przepis 8. i 14. Konwencji. Podstawę do tego rozstrzygnięcia stanowiła sprawa związana z wykonywaniem władzy rodzicielskiej przez ojca, który od pewnego czasu żył w związku z drugim mężczyzną. Była żona i matka ich wspólnego dziecka zaczęła utrudniać mu widzenia z dzieckiem, zaś sąd portugalski nakazał ukrywanie przed dzieckiem orientacji seksualnej, bowiem dziecko, zdaniem sądu, winno być wychowane w rodzinie tradycyjnej. Tego poglądu nie podzielił ETPCz, zdaniem którego różnicowanie praw osób, w tym rodziców ze względu na orientację seksualną, jest niedopuszczalne. Tym samym orientacja seksualna nie powinna być przeszkodą do wykonywania władzy rodzicielskiej. Niezwykle ciekawy stan faktyczny znalazł się u podłoża wyroku Boeckel and Gessner-Boeckel v. Germany z 7 maja 2013 r. Mianowice dwie kobiety od 2001 r. żyły ze sobą w związku cywilnym zarejestrowanym. Jedna z nich w 2008 r. urodziła syna, wchodząc w związek małżeński z mężczyzną, a następnie z nim się rozwodząc. Pozostała nadal w związku cywilnym z ową kobietą. Po urodzeniu dziecka zażądały wpisania do metryki jako rodzica drugą kobietę. Na taką prośbę nie przystał jednak sąd niemiecki. W konsekwencji kobiety zaskarżyły owo postanowienie z art. 8. i 14. Konwencji. ETPCz jednak uznał niedopuszczalność tej skargi ze względu na to, że obie kobiety nie znajdowały się w sytuacji podobnej do małżeństwa, a co zatem idzie nie doszło do dyskryminacji. Jeszcze inna kwestia dotycząca spraw rodzinnych wynikła z wyroku w sprawie Taddeucci and McCall v. Italy (no. 51362/09) z 10 stycznia 2012 r. Kanwą tej sprawy jest historia Włocha, który od pewnego czasu był związany z obywatelem Nowej Zelandii. Po pewnym czasie postanowili razem powrócić do Włoch i rozpocząć starania o zalegalizowanie pobytu partnera z dalekiego kraju we Włoszech. Kwestura nie wyraziła na to zgody, a to ze względu na fakt, że w świetle prawa włoskiego związek taki nie istnieje. Zainteresowani wnieśli skargę na podstawie art. 8. i 14. Konwencji. Tym razem ETPCz uznała zasadność skargi, nakazując władzom włoskim uwzględnienie wniosku tej pary na takich samych zasadach jak w przypadku związku osób różnej płci. Dzieci – analiza kazusów Kwestia adopcji dzieci nie tylko przez związki heteroseksualne, ale również związki osób tej samej płci jest wiodącym nurtem orzecznictwa WSGE | 139 ETPCz. Rozpad tradycyjnej rodziny oraz konieczność traktowania wszystkich związków międzyludzkich tak samo (zakaz dyskryminacji) powoduje, że największymi ofiarami nowej sytuacji są dzieci. Są one pozbawione stabilnego środowiska, ciepła rodzinnego i bliskości innych. Dlatego według ETPCz nowe rozumienie adopcji jest bardzo ważnym problem właśnie z punktu widzenia dobra dziecka, a zwłaszcza jego psychiki. Możliwość adopcji dzieci przez osoby tej samej płci pozostające w trwałym związku ze sobą, według ETPCz, jest dobrym rozwiązaniem dla samych dzieci jak i osób tej samej płci pozostających w trwałym związku. W tym duchu zostało wydanych przez ETPCz dość dużo wyroków. W sprawie Fretté v. France z 26 lutego 2002 r. stwierdzono naruszenie art. 8. Konwencji poprzez odmowę adopcji dziecka przez mężczyznę żyjącego w związku z innym mężczyzną. Przyczyną odmowy pozwolenia na adopcję przez stosowny organ administracji francuskiej była orientacja seksualna. Innym ciekawym przypadkiem jest sprawa Gas and Dubois v. France z 15 marca 2012 r. Dotyczyła ona skargi przeciwko Francji jednej z kobiet żyjących w konkubinacie a dotyczącej możliwości adopcji syna drugiej. Chciano przeprowadzić adopcję tzw. simple adoption order, która we Francji jest możliwa tylko w przypadku osób powiązanych ze sobą więzami krwi. W tym przypadku wyrok ETPCz był niekorzystny wobec skarżących, bowiem nie dopatrzono się dyskryminacji (art. 14. Konwencji), ani też zaburzenia prawa do prywatności i rodziny (art. 8. Konwencji). Te same reguły były bowiem stosowane we Francji również w przypadku związków heteroseksualnych. Podobne rozstrzygnięcie zapadło w sprawie X and Others v. Austria (no. 19010/07) z 19 lutego 2013 r. (Zawisza 2013, s. 153 n.) Drugim obszarem wyrokowania przez ETPCz jest ochrona dzieci przed seksualnymi nadużyciami i pornografią, zarówno wykorzystywanie dzieci do produkcji pornografii, jak i korzystanie z niej (Raport ETPCz 2011). Jakakolwiek forma wykorzystywania dzieci w tym obszarze stanowi naruszenie kilku artykułów Konwencji, w tym art. 2., tj. prawa do życia (Kontrová v. Slovakia, no. 7510/04, z 31 maja 2007 r., and Opuz v. Turkey, no. 33401/02, z 9 czerwca 2009 r.), art. 3., tj. zakazu stosowania tortur (Mubilanzila Mayeka v. Belgium, no. 13178/03, z 12 października 2006 r.), art. 4, tj. zakazu niewolnictwa i pracy przymusowej (Siliadin v. France, no. 73316/01, z 26 lipca 2005 r.) oraz art. 8., tj. poszanowania życia rodzinnego, w tym prawa dzieci do przebywania razem z rodzicami (L v. Finland, no. 25651/94, z 27 kwietnia 2000 r.). Do tych właśnie artykułów ETPCz wielokrotnie odwoływał się w swoich orzeczeniach (Badźmirowska- 140 | WSGE Masłowska, 2013a, s. 59 n.; por. Badźmirowska-Masłowska, 2013b, ss.413-435). ETPCz wzywa państwa członkowskie Rady Europy do wprowadzenia stosownych uregulowań prawnych, które pewne czyny penalizowałby lub też zakazywałby praktyk uderzających w godność człowieka. Do zakazanych praktyk należy zaliczyć uprowadzenia młodych, często nieletnich dziewcząt w celach matrymonialnych (Aydın v. Turkey, no. 23178/94, z 25 września 1997 r.) lub też sprawdzenie u dziewcząt dziewictwa (Salmanoglu and Polttas v. Turkey, no. 15828/03, z 17 marca 2009 r.). Na podstawie art. 8. Konwencji dość stanowczo ETPCz opowiada się za zachowaniem naturalnych związków dzieci z rodzicami. Stąd organy państwowe winny z dużą rozwagą podejmować decyzje o rozdzieleniu dzieci od rodziców. Taka sytuacja może mieć miejsce w przypadku nadużyć seksualnych. Tam jednak, gdzie dokonano rozdzielenia, a jest możliwe, aby dzieci wróciły do rodziny, sądy krajowe winny decydować o powrocie dzieci do rodziców, np. K.A. v. Finland, no. 27751/95, z 14 stycznia 2003 r. (Raport ETPCz 2011, s. 7-8). Na koniec tego punktu rodzi się jednak pytanie o poczucie bezpieczeństwa dzieci. Czy podejmowane działania i ich ochrona przed nadużyciami sprawia, że dzieci są bezpieczniejsze i czy mają psychologicznie zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa? (Antczak, 2012, s. 151 i n.). Końcowe refleksje Zachodzące przemiany globalne wywarły ogromne zmiany w kształcie tradycyjnej rodziny opartej na małżeństwie jako związku mężczyzny i kobiety. Zasada niedyskryminacji wprowadzona w art. 14. Konwencji daje postawy do konsekwentnego wprowadzania do ustawodawstwa państw członkowskich Rady Europy rozwiązań zmierzających do zrównania ze sobą wszystkich związków. W konsekwencji związki osób tej samej płci nabyły wszelkich praw właściwych dotychczas małżeństwu, w tym adopcji dzieci. Tradycyjny model rodziny stał się jednym z możliwych i wcale nieatrakcyjny, m.in. ze względu na swe chrześcijańskie korzenie. Taka nowa sytuacja rodzi liczne niepokoje społeczne, ale również i daje asumpt do pewnej refleksji nad trwałością rodziny. W licznych orzeczeniach ETPCz występuje stwierdzenie trwałości związku osób tej samej płci. Trybunał jednak nie definiuje pojęcia trwałości. Zapewne nie chodzi o trwałość w znaczeniu nauki chrześcijańskiej, czyli istnienia związku do WSGE | 141 końca życia. Raczej pod uwagę brany jest tylko pewien okres wspólnego życia i tworzenia rodziny. Prawo do prywatności i życia rodzinnego (art. 8. Konwencji) nakazuje akceptować jakąkolwiek formę wspólnego życia ludzi. Niewykluczone, że wkrótce również ochroną prawną zostaną objęte związki poligamiczne. Trudno jest ocenić taką nową sytuację, chociaż nie sposób nie zauważyć licznych niepokojów społecznych, a przede wszystkim zachwiania równowagi społecznej. Większość społeczeństwa europejskiego bowiem nadal w większym lub mniejszym stopniu żyje wartościami tradycyjnymi. Czy przy bezwzględnym wcielaniu w życie zasady tolerancji każdej formy związku międzyludzkiego nie dochodzi do ograniczenia praw większości? Ubiegłoroczny sprzeciw wielu milionów Francuzów wobec tzw. ustawy „małżeństwo dla wszystkich” został całkowicie zlekceważony przez Parlament Francuski. Czy nie jest to nowa forma dyskryminacji większości przez mniejszości i naruszania przepisu art. 8. Konwencji? Niewątpliwie pozytywnie należy ocenić starania ETPCz w obszarze ochrony praw dzieci, które są najbardziej poszkodowane nową sytuacją. W orzecznictwie Trybunału można zauważyć wyraźną linię ochrony dzieci przed ich wykorzystywaniem oraz prawem do przebywania w ich naturalnej rodzinie. Ale i tu rodzi się pytanie, czy sama ochrona prawna, administracyjna czy sądowa od zagrożeń zastąpi prawo do tożsamości, posiadania ojca i matki, dziadków, rodzeństwa, po prostu szczęśliwego dzieciństwa. Te pytania są aktualne nawet w świetle wielu słabości tradycyjnej rodziny i jej rozkładu. Czas pokaże, która z opcji zwycięży. Nie wszystko bowiem można uregulować czy też nakazać poprzez wyroki sądowe. Życie ma to do siebie, że często biegnie obok regulacji prawnych, najczęściej nieznanych przeciętnym ludziom. References: Antczak, B. (2012). Poczucie bezpieczeństwa w szkole. Czy jest aż tak źle?, [w:] „Journal of Modern Science 1/12”. Badźmirowska-Masłowska, K. (2013a). Ochrona małoletnich w środowiksu mediów audiowizualnych, Internetu i innych usług on-line przed współczesnymi zagrożeniami w świetle dokumentów Rady Europy. Wybrane aspekty prawne, [w:] „Journal of Modern Science 1/16”. Badźmirowska-Masłowska, K. (2013b) Ochrona małoletnich jako podstawa ograniczania retransmisji audiowizualnych usług medialnych w 142 | WSGE świetle prawa UE. Journal of Modern Science nr 2/17/2013. Bar, W. (2007). Prawo religijne a prawo rodzinne państwowe – reperkusje w europejskim porządku prawny, [w:] H. Cioch, P. Kasprzyk (red.), Z zagadnień prawa rodzinnego i rejestracji stanu cywilnego. Lublin: KUL. Costa, J. P. (2011). The best interests of the child in the recent case-law of the European Court of Human Rights. Franco-British-Irish Colloque on family law, [w:] http://echr.coe.int/Documents/Speech_20110514_ Costa_Dublin_FRA.pdf [dostęp: 2014-01-26]. Majer, P. (2012) Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego na początku XXI wieku. Journal of Modern Science nr 1/12/2012. Raport ETPCz. (2011). Child sexual abuse and child pornography in the Court’s case-law, [w:] http://www.echr.coe.int/Documents/Research_ report_child_abuse_ENG.pdf [dostęp: 2014-01-26]. Sokołowski, T. (2007), Pojęcie Europejskiego prawa rodzinnego, [w:] H. Cioch, P. Kasprzyk, Z zagadnień prawa rodzinnego i rejestracji stanu cywilnego. Lublin: KUL. Such-Pyriel, M. (2014) The lifestyles of single people in Poland. Procedia Social and Behavioral Sciences Volume 109. ss. 198–204. Wojciechowski, R. (2012). Wybrane funkcje gospodarcze i polityczne rzymskiej ‘familia’, [w:] J. Rominkiewicz (red.), Rodzina i jej prawa. Wrocław: Kolonia Limited. Zawisza, J. (2013). Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego, [w:] „Journal of Modern Science 3/18”. WSGE | 143 JoMS 1/20/2014, ss. 145-152 Franco Manti Biopolitics - definitions and lines of development of theoretical reflection Franco Manti University of Genoa [email protected] The ‘prehistory’ of biopolitics The first who use the neologism biopolitics was M. Roberts. He argumented that biopolitics allows you to have <<some biological means to identify the disorders politicians will have to deal with a scalpel >>1. Sociologists, historians, politicians should consider the body that they want to describe and govern (the State) as a set of living tissues and buttons on which operate, when it is considered to be necessary, similarly to the way that occurs when facing pathologies2. In 1960 the term biopolitics was used by A. Starobinski. He defined biopolitics as << an attempt to explain the history of civilization according to the rules of the basic cellular and biological life >>.3 This attempt is based on the idea that, if we admit the existence of purely organic forces that govern human societies and push masses, nations, civilizations against one other, we should also admit the existence of constructive and aware forces that can safeguard humanity and open optimistic new perspectives. In 1968 the Chaiers de la biopolitique were published. Here biopolitics is defined as the science of the behavior of States and human communities, taking into account the laws, the natural environment and ontological data that support life and determine the activities of man. The task of biopolitics reflection is to recover the roots of societies and the sources from which they receive life and prosperity, in order to find their principle, essence and nature. In the vision proposed by the Chaiers, biopolitics is configured as a science and art of the use of knowledge according to the data provided by the laws of nature and ontology ruling our lives and destiny4. The vision of Roberts was enlarged and reinterpreted by the International Political Science Association, which gave rise to the group of Americans Biopolitics5. They have developed, through time, a concept of biopolitics according to which political scientists should have appealed to WSGE | 147 biology and, above all, to the neo-Darwinian theory of evolution to study, explain, predict and sometimes prescribe political behavior. Although it still reveals a biologistic connotation, this theory emphasizes that the evolution of homo sapiens has provided him with an capability he does not have in common with other species, even with chimpanzees: the ability to create both religious and secular belief systems, and consequently to act against or in accordance with these systems, differently or contrary to his innate inclinations. In most cases, in fact, we obey to what we believe, rather than to our genes. In the long term, however, according to Biopoliticians, the evolutionary inheritance plays an important role, though not necessarily decisive, in shaping our political behavior and our social and political institutions6. Neo-evolutionism can therefore help to explain how and why political systems have developed. The difficulty that forms of democratic government have in imposing themselves would be due to the fact that humans, as social primates, have a natural bias toward an authoritarian conduct of life, based on their willingness to take a dominant behavior and form hierarchies. This bias is reinforced by the impulse to obedience. Situations of abundance, combined with another human trait, learning and increasing knowledge, may, in turn, promote the emergence and consolidation of democracies. On a methodological level, therefore, social sciences should be biologically oriented, as human behavior is significantly influenced by evolution7. Another definition of the term biopolitics and its domain is M. Foucault’s one. In 1976 he gave a course at the College de France, in which, within his reconnaissance on the origins of power, he identified the core of the systematic exercise of power in biopower. It is designed as power exercised on both individuals and species, on the activities of the body and, in general, the processes of life. The rationalization of politics induced by the modern State appeared to him as a practice of government directed to the life of individuals thought both as single and social body, and the determination of well-being, morality, work, social relationships, happiness, etc.. Biopolitics (Naissance de la biopolitique, was the topic of the course taught by Foucault in 1979) is presented, as a modernity product, of a centralized and bureaucratized State that rules his power on life in its various dimensions starting from corporeality itself. Biopolitics is, therefore, defined as an expression of the government strategies of individuals and society of which biopower uses as the primary foundation of the modern State. When the rationality of modern politics 148 | WSGE relates with another modernity product, liberalism, the individualization/ totalization, single/society dilemma emerges which, in its antinomic, has resulted, according to Foucault, the massacres of modern warfare, national racism, and genocide that constitute the extreme point that turns modern biopolitics into thanato-politics (i.e. politics of death)8. An alternative proposal The vision of biopolitics developed by the Biopoliticians if, on the one hand, can help to give the right importance to the relationship between individuals - species - society, on the other is not agreeable when too biologically oriented. I do not think, in fact, we can reduce the study of political processes in large part, though not in toto, to the expression of inherited behaviours during the evolutionary process. As to Foucault’s thought as well as the one of those who have variously interpreted and developed it, sometimes critically, I do not think that the relation between the modern State and liberalism produces what he asserts. Even with all the contradictions that can be found, liberalism has helped broaden the scope for individual freedom and, progressively, of citizenship. The thanato-politics has, conversely, a lot to do with dictatorships and, above all, totalitarianism, bitter enemies of liberalism. The fact that the evolution of liberalism has led to an increase in both individual freedom and state power may seem a paradox, only if you believe that power is a zero-sum game9. In addition, biopolitics is considered by Foucault as an ‘expression of (bio) power, confiusing the political decision-making mode with the historical-genealogical analysis of power and its development prospects. I therefore propose the following definition of biopolitics, independent from that of (bio) power, but in relation with the process of political decision and its justification: Biopolitics is the systematic study of political decision-making mode and its justifications - with a particular reference to the loyal moral relationship among individuals, groups and communities, the formation of consensus, the determination of constitutionally relevant topics, the resources allocation strategies, the conflicts upholding, the conception of citizenship on life and health sciences, non-human animals, the ecosystem, through a methodology of interdisciplinary analysis. WSGE | 149 Bioethics and biopolitics In today’s pluralistic society, it is a fact the existence of moral conflicts and, together, the inability to reach a reasonable agreement on all controversial issues. This means that the politics-making process, in liberal-democratic societies is to combine the principle of majority with that of tolerance, in respect of the principle of political (not moral) neutrality, according to which in the presence of morally controversial ideas, a State must remain neutral, the laws must guarantee the rights of minorities to pursue their vision of the Good and be justified by political, not philosophical and ethical, issues. The determination of the specific domains of bioethics and biopolitics refers to the more general concerning the ethics and politics. At one level, biopolitics deliberating has the same problems as every other area of any political decision, that is to make decisions justified according to the principle of political neutrality. At a second level, there are more complicated issues induced by the novelty of the issues, the inadequacy of many interpretation categories that we inherit from our of ethical and political traditions. In addition, we must “come to terms” with the fact that, unlike other subjects of political decision, biopolitical ones bring into question our deep moral loyalty and, for this reason, must ensure, for each one, the conduct of their bodies, lives, ethical-professional commitments without any obligation to implement behaviour or undergo interventions in conflict with their vision of the Good. In short, for example, paying unaccepted taxes cannot be equated with being obliged, by law, to perform or undergo behaviours or actions that I consider immoral and contrary to my responsive vision of the Good. In the first case, for example, you cannot invoke conscientious objection (at least, in extreme cases, civil disobedience) while in the second one you can. Biopolitics and democratic citizenship Bioethics moral dilemmas are a new frontier for the development of dialogue in a global perspective. Though bioethics can be considered a product of Western culture, many of its issues are common to all cultures and require political solutions globally agreed. Moreover, not only cultural but also religious traditions will increasingly have to deal with the moral questions posed by scientific discoveries and their possible biotechnological applications. The conflicting answers, already developed by different conceptions of bioethics, traditional cultures or religions, pose, at the same time, the need for the development of a reasonable dialogue in a public space 150 | WSGE that the global economy and computer technologies contribute make more global and for a global governance capable, at a political level, of building a modus vivendi that can give life to supranational institutions, able to give compulsive normative directions to face issues such as biodiversity reduction, genetic screening of whole populations, piracy, genetic testing, placing of genetically modified foods on the market, organ traffiking, etc... The biopolitical problems that characterize our current reality contribute to highlight the need for a serious discussion on how to govern the conflicts caused by the development of life sciences and planetary emergencies such as pollution, populations health, biodiversity reduction, etc. On issues so deeply affecting our and future generations’ lives, one of the risks involved is the emergence of a kind of a new State paternalism. Today, a widespread awareness of the problems of bioethics that leads to a broad and profound debate, in the public and not only among the “insiders”, still seems a long way off. This occurs in a kind of citizenship deficit, because its full expression cannot do without comparing, on an informed basis, with moral dilemmas caused by the development of life sciences. A real exercise of citizenship requires a controlling influence on the politics that affect our and future generations lives and the entire ecosystem. Finally, in a world characterized by the weakness of national states sovereignty and the emergence, in economics as in politics, of supranational decision-making centres, it is necessary biopolitics to be able to deal with global emergencies exacerbated by the process of globalization. Public health and demographic policies, genetic screening of whole populations, the development and placing on the market of GMOs, the use of biotechnology, the possibility of intervention on the human genome, ecological concerns, pose unavoidable questions for a democratic governance. The biopolitics challenge that seems to appear in the near future is to develop a planetary citizenship, able to exert control and be proactive with respect to the political choices of states or supranational organizations, and help develop biopolitical proposals able to produce documents on the model of bill of rights and to design supranational institutions as “instruments” of global governance. Though I do not consider pervasive biopower to be a necessary outcome of modernity, we cannot hide as a possible delegation, destitute of awareness and ability to control, from citizens to political power (as well as technocrats, specialists, scientists, etc. .) on life and death issues, would constitute a undesirable and even worrying perspective. WSGE | 151 (Endnotes) 1 M. Roberts, Bio-politics. An essay on the physiology, pathology, and politics on social and somatic organism, Dent, London 1938, p. 130 2 Ivi, p. 214 3 A. Starobinski, La biopolitique. Essai d’interpretation de l’histoire de l’humanitè et des civilisations, Des Arts, Genèvre 1960, p. 4 4 See Le temps de la biopolitique, in Chaiers de la biopolitique, 2, Paris 1968, pp. 4-5 5 The International Political Science Association organized, in January of 1975, a Conference in Paris, whose proceedings were published in A. Somit, (ed.), Biology and Politics: Recent Explorations, The Hague, Mouton 1976 6 See S. A. Peterson , A. Somit, Biopolitics in 2000 year,in ID.,Research in Biopolitics. Evolutionary Approaches in the Behavioural Sciences: Toward a Better Understanding of Human Nature, Jai Press, Greenwich, Connecticut, vol.8, 2001,p. 183 7 See A. Somit, S. A Peterson (Eds), Evolutionary Approaches in the Behavioral Sciences, in Research in Biopolitics, VIII, 2001 8 Foucault developed his thoughts on biopower and biopolitics in many works. Among these: La volonté de savoir. Histoire de la sexsaulité,I, Gallimard, Paris 1976;ID., La gouvernabilité, Dits et écrits, Edition établie sur la direction de D. Defer et F. Ewald, Gallimard, Paris 1994, Tome IV ; ID., Il faut défendre la société . Cours au Collège de France. 1975 – 1976, Gallimard–Seuil, Paris 1997; ID., Sécurité, territoire et population. Cours au Collège de France 1977 –’78, Gallimard–Seuil, Paris 2004 9 See C. Larmore, Patterns of Moral Complexity, Cambridge University Press, Cambridge 1987, p. 62; See, also, F.Manti, Bíos e Pόlis, Genova University Press, Genova 2012, p. 219 152 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 153-182 Viktoriya Serzhanova Organization and Functioning of the International Criminal Court Organizacja i funkcjonowanie Międzynarodowego Trybunału Karnego dr hab. Viktoriya Serzhanova, prof. nadzw. UR Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego [email protected] Abstracts Despite the existence of legal regulations, which define and prohibit committing war crimes, genocide and crimes against humanity, despite numerous treaties, conventions and protocols being in force, which ban to use such kinds of arms as poison gas or biological weapon, as well as despite the functioning of ad hoc international criminal courts, a unified system of executing those norms and permanent ability to call to criminal account persons guilty of violating the law visibly lacked for a very long time. This was the aim of establishing the International Criminal Court at the turn of XX and XXI centuries. The hereby paper aims at presenting and analyzing the legal regulations determining its position, organization and the main principles of its functioning. Moreover, the Author attempted to estimate the effectiveness of its hitherto activity. The subject of the study is the origin of the International Criminal Court, the legal grounds of its organization and functioning, its status and international law position, its composition and internal structure, its competences from the perspective of an object and a subject, as well as the rules of procedure taking place before it. Mimo istnienia regulacji prawnych, które definiują i zakazują dokonywania zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, mimo obowiązywania licznych traktatów, konwencji i protokołów zabraniających użycia takich rodzajów broni jak gazy trujące czy broń chemiczna, a także mimo funkcjonowania międzynarodowych trybunałów karnych o charakterze doraźnym, przez długi czas zdecydowanie brakowało jednolitego systemu egzekwowania tych norm i stałej możliwości pociągania do odpowiedzialności karnej osób winnych łamania prawa. Właśnie WSGE | 155 w tym celu na przełomie XX i XXI wieków utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny. Celem niniejszego opracowania pozostaje ukazanie oraz analiza regulacji prawnych określających jego pozycję, organizację i zasady funkcjonowania. Autorka podjęła ponadto próbę dokonania oceny skuteczności jego dotychczasowego działania. Przedmiotem opracowania pozostaje geneza Trybunału, podstawy prawne jego organizacji i funkcjonowania, jego status i pozycja prawnomiędzynarodowa, skład i organizacja wewnętrzna, kompetencje w sensie podmiotowym i przedmiotowym oraz zasady postępowania. Key words: International Criminal Court, Rome Statute, war crimes, genocide, crimes against humanity, legal regulations, international law position, composition, organization, principles of functioning, competences, procedure Międzynarodowy Trybunał Karny, Statut Rzymski, zbrodnie wojenne, ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, regulacje prawne, pozycja prawnomiędzynarodowa, skład, organizacja, zasady funkcjonowania, kompetencje, postępowanie Wprowadzenie Idea wymierzania sprawiedliwości sprawcom szczególnie okrutnych, masowo popełnianych zbrodni w Europie sięga okresu średniowiecza. Na przestrzeni wieków sądzenie zbrodniarzy napotykało jednakże wiele przeszkód, albowiem zbrodnie takie były popełniane w czasie działań wojennych, gdy nie obowiązywały żadne reguły lub normy prawne. Zdarzało się często, że zbrodniarzami byli przywódcy państw, co uniemożliwiało w praktyce pociągnięcie ich do odpowiedzialności karnej i osądzenie. Wiek XX okazał się najbardziej dramatycznym okresem w historii ludzkości i bynajmniej nie tylko z powodu dwóch wojen światowych (por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 15 i n.). W jego drugiej połowie wybuchło na świecie ponad 250 konfliktów, które spowodowały śmierć ponad 86 milionów osób cywilnych, głównie kobiet i dzieci. 170 milionów ludzi pozbawiono praw, majątku i godności. Prześladowcom większości tych ofiar udało się uniknąć odpowiedzialności karnej. Wydarzenia te skłoniły społeczność międzynarodową do tworzenia mechanizmów, które pozwalałyby na wymierzanie sprawiedliwości sprawcom najcięższych zbrod- 156 | WSGE ni o charakterze masowym, a tym samym ograniczenie ich popełniania w przyszłości. W wieku XX powstały najważniejsze akty prawa międzynarodowego, które podejmowały próbę wprowadzenia regulacji prawnych determinujących zasady postępowania w czasie działań wojennych i po ich zakończeniu. Ponadto tworzone były doraźne instrumenty prawne o charakterze instytucjonalnym w postaci tymczasowych międzynarodowych organów sądowych – w celu osądzenia sprawców zbrodni wojennych i ludobójstwa, popełnionych w czasie trwania konkretnych konfliktów militarnych i etnicznych w różnych częściach świata. Mechanizmy te jednakże nie okazały się na tyle skuteczne, aby zapobiec popełnianiu tego rodzaju zbrodni w przyszłości. Stąd pojawiła się idea powołania stałego międzynarodowego sądu karnego, którego zadaniem stałoby się sprawowanie wymiaru sprawiedliwości w stosunku do sprawców szczególnie ciężkich, masowo popełnianych zbrodni niezależnie od miejsca i czasu konfliktu (por. Płachta, 2004, s. 49 i n.). Pomysł ten udało się wcielić w życie dopiero na przełomie XX i XXI wieku poprzez utworzenie Międzynarodowego Trybunału Karnego (obszerne badania nad działalnością MTK przeprowadzili Bekou i Cryer, 2004). Miał on stać się skutecznym mechanizmem umożliwiającym pociąganie do odpowiedzialności karnej sprawców najcięższych zbrodni popełnianych w różnych częściach globu, a co za tym idzie ważnym elementem zapewniającym pokój i bezpieczeństwo na świecie oraz ochronę praw człowieka (por. Milik, b, 2003, s. 3-10). Celem niniejszego opracowania pozostaje ukazanie oraz analiza regulacji prawnych określających organizację i zasady funkcjonowania Międzynarodowego Trybunału Karnego. Ocena skuteczności tego systemu oraz działalności samego Trybunału może natomiast okazać się trudna i niejednoznaczna, bowiem okres jego funkcjonowania pozostaje wciąż dosyć krótki. Niemniej jednak próbę taką warto podjąć w rozważaniach nad działalnością tej instytucji. Geneza Międzynarodowego Trybunału Karnego Jednym z pierwszych aktów prawa międzynarodowego, określających zasady postępowania w czasie działań wojennych była Konwencja haska o prawach i zwyczajach wojny lądowej, podpisana podczas pierwszej konferencji haskiej w 1899 r., a następnie przyjęta jako IV Konwencja w wersji poprawionej i uzupełnionej podczas drugiej konferencji haskiej w 1907 WSGE | 157 r. (Dz.U.1927.21.161). Idea opracowania katalogu zbrodni wojennych oraz utworzenia międzynarodowego trybunału w celu osądzenia ich sprawców po raz pierwszy pojawiła się po zakończeniu pierwszej wojny światowej podczas konferencji wersalskiej w 1919 r. (por. Gardocki, 1985, s. 22-29; Sadat, 2002, s. 26; Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 16). Próby powołania do życia takiego trybunału podejmowano w okresie międzywojennym – niestety nie przyniosły one skutku. Problem ścigania i osądzenia sprawców zbrodni wojennych z nową siłą powrócił w czasie drugiej wojny światowej. Wówczas poczyniono wiele uzgodnień odnoszących się do postępowania w takich przypadkach. W 1943 r. rozpoczęła swoją działalność Komisja Narodów Zjednoczonych do Spraw Zbrodni Wojennych. Z kolei po zakończeniu wojny utworzono pierwsze międzynarodowe trybunały karne – w Norymberdze i Tokio, celem których było osądzenie sprawców zbrodni wojennych i ludobójstwa popełnionych w Europie i na Dalekim Wschodzie. Już w okresie działania trybunałów norymberskiego i tokijskiego pojawiały się głosy wzywające do utworzenia stałego międzynarodowego organu sądowniczego, który zajmowałby się sprawami szczególnie ciężkich zbrodni wojennych oraz zbrodni przeciwko ludzkości. Jednak w czasie zimnej wojny, ze względu na niesprzyjającą sytuację międzynarodową, pomysł ten był skazany na niepowodzenie. Sprawa powołania Międzynarodowego Trybunału Karnego mogła stać się przedmiotem poważnej dyskusji dopiero po zakończeniu zimnej wojny. Silnym impulsem do wznowienia prac nad Trybunałem stały się wydarzenia początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to na terenie byłej Jugosławii i w Rwandzie doszło do poważnych konfliktów na tle etnicznym. Dyskusje nad koniecznością utworzenia Trybunału zintensyfikowało powołanie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ komisji ekspertów dla zbadania naruszeń prawa humanitarnego na terytorium tych państw. W konsekwencji tego – na podstawie wniosków, będących efektem prac komisji – w 1993 r. Rada Bezpieczeństwa powołała Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, a w 1994 r. Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (por. Karska, 2009, s. 11 i n). Ich działalność przyniosła wiele interesujących doświadczeń (por. Jones, Powles, 2003; Dixon, Khan i May, 2003), przydatnych w pracach nad utworzeniem stałego trybunału, a zarazem uświadomiła, jak duże znaczenie ma skuteczne ściganie zbrodniarzy nie tylko dla ochrony praw człowieka, ale również dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. 158 | WSGE W połowie lat dziewięćdziesiątych wznowiono intensywne prace zmierzające do utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego. Za podstawowe cele jego powołania postrzegano: dążenie do pokoju i ochrony praw człowieka; zagwarantowanie powszechnej sprawiedliwości; położenie kresu bezkarności; przyczynianie się do rozwiązywania konfliktów; uniknięcie wad trybunałów doraźnych; przejęcie sprawy, kiedy krajowe organy wymiaru sprawiedliwości nie chcą lub nie są w stanie podjąć odpowiednich działań; przestrogę dla potencjalnych zbrodniarzy wojennych (por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 22-24). W 1994 r. podczas XLVI sesji Komisji Prawa Międzynarodowego ONZ przyjęto projekt Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego. Następnie, na mocy rezolucji 49/53 z 9 grudnia 1994 r., Zgromadzenie Ogólne ONZ powołało do życia Komitet ad hoc w celu przeprowadzenia szczegółowych prac nad opracowaniem projektu. Efektem prac Komitetu w 1995 r. podczas dwóch sesji był raport, przedstawiony Zgromadzeniu Ogólnemu. Dalsze prace zostały podjęte przez dyplomatów i polityków. Powołano Komitet Przygotowawczy, który zaproponował zwołanie i przygotował konferencję dyplomatyczną w sprawie utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego. W latach 1996-1998 Komitet opracował zasadniczą wersję Statutu. Warto przy tym wspomnieć o ogromnej roli organizacji pozarządowych, które w 1995 r. powołały Koalicję na rzecz Międzynarodowego Trybunału Karnego (CICC). Odegrała ona wielką rolę w mobilizowaniu opinii publicznej i lobbingu na rzecz przyjęcia, a później ratyfikowania statutu MTK. Ostatecznie, po wielu latach negocjacji toczonych na forum ONZ, 15 czerwca 1998 r. w Rzymie, w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) rozpoczęła się Konferencja Dyplomatyczna Pełnomocników Rządów do spraw Utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego. Wzięli w niej udział pełnomocnicy rządów 160 państw, reprezentanci 33 organizacji międzyrządowych oraz – w charakterze obserwatorów – przedstawiciele 236 skupionych w CICC organizacji pozarządowych. W wyniku kilkutygodniowych obrad 17 lipca 1998 r. uchwalono Statut i tym samym powołano do życia Międzynarodowy Trybunał Karny z siedzibą w Hadze. Za przyjęciem głosowało 120 państw, 7 było przeciw, a 21 wstrzymało się od głosu. Ponieważ głosowanie odbyło się w trybie tajnym, nazwy państw, które głosowały przeciwko uchwaleniu Statutu, nie zostały ujawnione. Wyjątek stanowiły Stany Zjednoczone, Chiny i Izrael, które poda- WSGE | 159 ły do publicznej wiadomości powody swojego sprzeciwu. Przedstawiciel Izraela stwierdził, że jego państwo nie zgadza się, aby przenoszenie ludności na terytoria okupowane było uznawane za zbrodnię wojenną. Z kolei główne zastrzeżenie Stanów Zjednoczonych dotyczyło koncepcji jurysdykcji Trybunału oraz jej stosowania wobec państw niebędących stronami Statutu. Przedstawiciel tego państwa stwierdził również, że Statut powinien uwzględniać rolę Rady Bezpieczeństwa w rozpoznawaniu aktów agresji. Sprzeciw Stanów Zjednoczonych budziła także właściwość Trybunału do sądzenia członków narodowych sił zbrojnych i misji pokojowych (o stosunku USA do MTK por. Płachta, 2004, s. 1132 i n.; Morris, 2004, s. 125 i n.; Górzyńska, 2010, s. 11 i n.). Zgodnie z art. 125 Statutu dokument ten został wyłożony do podpisu przez wszystkie państwa w rzymskiej siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa. Później Statut został przewieziony do siedziby włoskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Rzymie, gdzie był przechowywany do 17 października 1998 r. Następnego dnia Statut przewieziono do Nowego Jorku i wyłożono do podpisu w głównej siedzibie Narodów Zjednoczonych do 31 grudnia 2000 r. Statut Rzymski przewidywał konieczność ratyfikacji go przez 60 państw, aby MTK mógł rozpocząć swoje funkcjonowanie. Liczbę tę osiągnięto w 2002 r., w konsekwencji czego 1 lipca tegoż roku działalność Trybunału została oficjalnie uruchomiona (o ratyfikacji Statutu por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 29-37; Płachta, 2004, s. 1024 i n.; o procesie powoływania MTK por. Płachta, 2004, s. 118 i n.; Matyasik i Domagała, 2012, s. 140-142). Postawy prawne organizacji i funkcjonowania oraz pozycja Międzynarodowego Trybunału Karnego Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r. (Dz.U.2003.78.708) jest podstawowym aktem prawnym regulującym zasady organizacji i funkcjonowania Trybunału (por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 24-27). Obecnie do Statutu przystąpiło i podpisało go 139 państw, zaś ratyfikowały go 122 państwa z całego świata, w tym także Polska (Dz.U.2001.98.1065). Rzymski Statut MTK składa się z preambuły i trzynastu części regulujących: jurysdykcję przedmiotową i podmiotową Trybunału oraz przesłanki i zasady jej wykonywania, kwestie dopuszczalności sprawy, ogólne zasady odpowiedzialności karnej przed Trybunałem, jego skład i organi- 160 | WSGE zację, postępowanie przed Trybunałem, kary i zasady ich wymierzania oraz ich wykonywanie, pomoc prawną i współpracę z Trybunałem, a także kwestie organizacyjno-finansowe. Statut nadał Trybunałowi określony status prawnomiędzynarodowy. W swojej działalności jest on niezależny od państw-stron, które go stworzyły. Posiada osobowość prawnomiędzynarodową o charakterze funkcjonalnym, tj. w zakresie niezbędnym do wykonywania swoich funkcji i realizacji celów. Państwo-strona ratyfikująca Statut tym samym akceptuje prawo Trybunału do wykonywania kompetencji na swoim terytorium. Ponadto Trybunał może wykonywać swoje kompetencje na terytorium państw trzecich, ale tylko na podstawie odrębnego porozumienia (o statusie MTK por. Milik, a, 2003, s. 68-75). Pierwsza rewizja Statutu MTK mogła nastąpić po upływie siedmiu lat od jego wejścia w życie, tj. najwcześniej w 2009 r. Konferencję rewizyjną w celu rozważenia poprawek do Statutu może zwołać Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych, a dotyczyć może listy zbrodni ściganych przez Trybunał. Kolejne konferencje rewizyjne mogą być zwoływane w dowolnym czasie na wniosek państwa-strony po uzyskaniu zgody większości państw. Pierwsza konferencja rewizyjna Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego odbyła się w Kampali (Uganda) w dniach 31 maja – 11 czerwca 2010 r., a poprawki do Statutu przyjęto w drodze rezolucji 5 i 6 z 11 czerwca 2010 r. Zmiany mają związek przede wszystkim z włączeniem do Statutu definicji zbrodni agresji i w konsekwencji tego spowodowały rewizję art. 5, 9, 20 i 25 oraz dodanie art. 8 bis i 15 bis i ter. Ponadto objęły także modyfikację art. 8 Statutu dotyczącego zbrodni wojennych. Poprawki te wciąż nie weszły w życie. Potrzebna jest ratyfikacja rezolucji przez co najmniej 30 państw, która to liczba nie jest jeszcze osiągnięta (procedurę ratyfikacyjną wszczęło 28 państw). Ponadto do faktycznego objęcia zbrodni agresji jurysdykcją MTK konieczne jest dodatkowo podjęcie decyzji przez Zgromadzenie państw-stron, co może nastąpić nie wcześniej niż w 2017 r. Poza Rzymskim Statutem MTK do najważniejszych dokumentów, bez których Trybunał nie mógłby funkcjonować, należą: Elementy Definicji Zbrodni, precyzujące definicje zbrodni wymienione w Statucie oraz Reguły Procesowe i Dowodowe, określające tryb postępowania przed Trybunałem i jego organami (por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 27-29). Zostały opracowane przez specjalnie w tym celu powołaną Komisję Przygotowaw- WSGE | 161 czą, utworzoną na mocy Aktu Końcowego Konferencji Rzymskiej. Ponadto dokumentem takim jest Regulamin MTK, uchwalony przez sędziów Trybunału bezwzględną większością głosów i zaaprobowany przez państwa-strony. Niezależność i zdolność działania Międzynarodowego Trybunału Karnego zapewnia także sposób, w jaki zostało skonstruowane jego finansowanie. Wydatki związane z działalnością Trybunału i jego organów pomocniczych są pokrywane z budżetu Trybunału, który pochodzi ze składek państw-stron oraz dobrowolnych wpłat rządów, organizacji międzynarodowych, osób fizycznych, prawnych, firm prywatnych i innych podmiotów. Obowiązkowe wpłaty państw-stron zostają określone zgodnie z parytetem stosowanym przy konstruowaniu zwykłego budżetu Narodów Zjednoczonych, ale każde państwo może dobrowolnie przekazać MTK dodatkowe fundusze. W zasadzie Międzynarodowy Trybunał Karny jest organem finansowo niezależnym od Narodów Zjednoczonych. Niemniej jednak część jego budżetu może pochodzić z funduszów przekazanych przez ONZ. Międzynarodowy Trybunał Karny jest stałym organem sądowym o charakterze ponadpaństwowym, mającym zasięg globalny (o cechach Trybunału por. Bussmann, 2004, s. 113 i n.). Powstanie stałego Trybunału, pod względem doniosłości, jest niekiedy porównywane z powołaniem do życia Organizacji Narodów Zjednoczonych, gdyż nigdy od chwili powstania ONZ tak wiele państw nie zgodziło się dobrowolnie na przeniesienie na szczebel ponadnarodowy realizacji swoich kompetencji w obszarze prawa karnego – niezwykle pilnie strzeżonej sfery suwerenności państwowej. Funkcjonowanie Trybunału umożliwia odmienne niż dotychczas traktowanie sprawców zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych i ludobójstwa. Powodem tego jest między innymi uznanie tych czynów za zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu wszystkich krajów, co pozwala na skuteczniejsze ściganie i sądzenie ich sprawców. Samo istnienie MTK w znacznie większym stopniu stanowi przestrogę dla potencjalnych sprawców zbrodni niż dotychczasowe organy tego typu. Z drugiej strony ostateczny kształt statutu MTK w dużej mierze odbiega od oczekiwań jego zwolenników. Części państw biorących udział w konferencji udało się znacząco ograniczyć kompetencje Trybunału w stosunku do jego założeń początkowych. Bez wątpienia spowodowało to zmniejszenie efektywności jego działalności i nieprzyczynienie się do ograniczenia w dużym stopniu nasilenia lub czasu trwania konfliktów. 162 | WSGE Skład i organizacja Międzynarodowego Trybunału Karnego Na mocy postanowień art. 112 Rzymskiego Statutu MTK zostało utworzone Zgromadzenie państw-stron (o składzie i organizacji MTK por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 38 i n.). Każde państwo, które ratyfikowało i tym samym stało się stroną Statutu, ma w Zgromadzeniu jednego przedstawiciela, któremu mogą towarzyszyć zastępcy i doradcy. Państwa, które jedynie podpisały Statut lub Akt Końcowy Konferencji Rzymskiej, mogą mieć w Zgromadzeniu status obserwatorów. Do kompetencji Zgromadzenia państw-stron należy między innymi: sprawowanie nadzoru nad Prezydium Trybunału, Urzędem Prokuratora oraz Sekretarzem w zakresie administracji MTK, rozpatrywanie sprawozdania z działalności Biura (organu wspomagającego Zgromadzenie w wykonywaniu jego obowiązków, składającego się z Prezesa, dwóch wiceprezesów oraz 18 członków wybieranych przez Zgromadzenie na trzyletnią kadencję) oraz podejmowanie w związku z tym odpowiednich działań, rozpatrywanie i uchwalanie budżetu Trybunału, decydowanie o zmianie liczby sędziów. Prezes Trybunału, Prokurator, Sekretarz oraz ich przedstawiciele mogą uczestniczyć w posiedzeniach Zgromadzenia państw-stron i Biura. Posiedzenia Zgromadzenia odbywają się w siedzibie Trybunału w Hadze lub w głównej siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych raz do roku, a w szczególnych okolicznościach zwoływane są przez Biuro posiedzenia specjalne z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej państw-stron. Każde państwo-strona posiada jeden głos. Decyzje na forum Zgromadzenia i Biura podejmowane są w drodze konsensusu. Jeżeli jego osiągnięcie nie jest możliwe, a Statut nie stanowi inaczej, decyzje dotyczące kwestii merytorycznych muszą zostać podjęte przez większość dwóch trzecich obecnych i głosujących, z zastrzeżeniem jednak, że quorum stanowi wówczas bezwzględna większość państw-stron. Decyzje dotyczące spraw proceduralnych są podejmowane zwykłą większością głosów. Państwo-strona, które zalega z płatnością składek na poczet wydatków Trybunału w kwocie równej lub wyższej od wysokości składek należnych za dwa ostatnie lata, nie ma prawa głosu w Zgromadzeniu ani w Biurze. Zgromadzenie może jednak wyrazić zgodę na udział państwa w głosowaniu, o ile uzna, iż zaleganie z płatnością spowodowane jest okolicznościami od niego niezależnymi. Trybunał składa się z osiemnastu sędziów (o składzie por. Matyasik i Domagała, 2012, s. 146-148) wybieranych w głosowaniu tajnym na posiedzeniu Zgromadzenia państw-stron spośród kandydatów przedstawianych przez państwa-strony Statutu. W razie konieczności Prezydium WSGE | 163 Trybunału, działając w jego imieniu, może zaproponować Zgromadzeniu zwiększenie liczby sędziów. Kandydaci muszą odznaczać się wysokim poziomem moralnym, być bezstronni i uczciwi oraz posiadać kwalifikacje wymagane w ich państwach do sprawowania najwyższych stanowisk sędziowskich. Ponadto kandydat na sędziego Trybunału powinien posiadać kompetencje w dziedzinie prawa karnego materialnego i procesowego oraz odpowiednie doświadczenie w postępowaniu karnym, nabyte w wyniku pełnienia funkcji sędziowskiej, prokuratorskiej, adwokackiej podobnej bądź też posiadać kompetencje z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego i praw człowieka, a także wybitną wiedzę prawniczą i związane z nią doświadczenie zawodowe, przydatne w działalności orzeczniczej Trybunału. Kandydat na sędziego Trybunału musi także wyróżniać się doskonałą znajomością i umiejętnością posługiwania się co najmniej jednym językiem roboczym Trybunału. Każde państwo-strona może przedstawić jednego kandydata, który nie musi być jego obywatelem, ale obowiązkowo musi posiadać obywatelstwo jednego z państw-stron. Skład sędziowski Trybunału musi posiadać w pełni wyważony i międzynarodowy charakter, dlatego o wyborze sędziów decydują takie kryteria, jak: reprezentatywny udział przedstawicieli głównych systemów prawnych na świecie, sprawiedliwa reprezentacja geograficzna, zrównoważony udział kobiet i mężczyzn oraz znajomość problemu przemocy wobec kobiet i dzieci. Sędziowie są wybierani na okres dziewięciu lat bez możliwości ponownego wyboru na kolejną kadencję. W czasie pierwszych wyborów jedna trzecia spośród skompletowanego składu sędziowskiego została wybrana w drodze losowania na okres trzech lat, jedna trzecia – na okres sześcioletni, a kadencja pozostałych sędziów miała trwać dziewięć lat. Sędziowie wybrani na okres trzech lat mogli kandydować ponownie na kolejną pełną kadencję. W ten oto sposób co trzy lata, rotacyjnie następuje zmiana 1/3 składu Trybunału. Sędzia może zostać usunięty ze stanowiska, jeżeli dopuścił się poważnego uchybienia lub naruszenia swoich obowiązków bądź stał się niezdolny do wykonywania funkcji. Decyzję o usunięciu sędziego ze stanowiska podejmuje Zgromadzenie państw-stron w głosowaniu tajnym większością dwóch trzecich głosów na podstawie wniosku przyjętego większością dwóch trzecich głosów pozostałych sędziów. Statut MTK gwarantuje sędziom Trybunału niezawisłość. Obowiązuje ich również zasada incompatibilitas, w związku z czym nie mogą oni wy- 164 | WSGE konywać żadnej działalności, która utrudniałaby im pełnienie urzędu lub mogłaby podważać zaufanie do ich niezawisłości. Ponadto sędziowie wykonujący swoje obowiązki w siedzibie Trybunału w pełnym wymiarze godzin nie mogą wykonywać żadnych innych zajęć o charakterze zawodowym. Na czele Trybunału stoi Prezes, którego w wykonywaniu obowiązków wspomagają dwaj jego zastępcy – Pierwszy i Drugi Wiceprezes. Gdy Prezes jest nieobecny lub zostaje wyłączony, zastępuje go Pierwszy Wiceprezes, a gdy i on nie jest w stanie tego uczynić, obowiązki Prezesa obejmuje Drugi Wiceprezes. Zarówno Prezes, jak i jego zastępcy są wybierani przez sędziów bezwzględną większością głosów na okres trzech lat lub do czasu zakończenia kadencji sędziowskiej, jeżeli upływa ona wcześniej. Prezes i Wiceprezesi mogą być wybrani ponownie tylko na jedną kolejną kadencję. W skład Trybunału wchodzą następujące organy: Prezydium, trzy Wydziały – Przygotowawczy, Orzekający i Odwoławczy, Urząd Prokuratora oraz Sekretariat (por. Płachta, 2004, s. 265 i n.; Bussmann, 2004, s. 110112; Matyasik i Domagała, 2012, s. 148-160). Prezydium Trybunału jest organem kolegialnym, w skład którego wchodzą z urzędu Prezes oraz dwaj jego zastępcy. Prezydium jest odpowiedzialne za prawidłowe administrowanie Trybunału, z wyłączeniem Urzędu Prokuratora. Przy wypełnianiu swoich obowiązków współdziała z Prokuratorem i koordynuje z nim wykonywanie wszystkich zadań objętych wspólną odpowiedzialnością. Wydziały są tworzone niezwłocznie po dokonaniu wyboru sędziów. Przydział sędziów do poszczególnych wydziałów oparty jest na charakterze funkcji każdego wydziału oraz kwalifikacjach i doświadczeniu sędziów wybranych do Trybunału w taki sposób, aby zapewnić każdemu wydziałowi odpowiednią wiedzę w dziedzinie prawa karnego, procedury karnej i prawa międzynarodowego. Funkcję orzeczniczą Trybunału w ramach wydziałów sprawują Izby. Wydział Przygotowawczy składa się z co najmniej sześciu sędziów posiadających doświadczenie w prowadzeniu spraw karnych. Sędziowie przydzieleni do Wydziału Przygotowawczego wykonują swoje funkcje przez okres trzech lat. Dłużej sprawować urząd mogą jedynie do czasu zakończenia prowadzenia sprawy, rozpatrywanej przez Wydział. Istnieje możliwość tymczasowego skierowania sędziów z Wydziału Orzekającego do Wydziału Przygotowawczego lub odwrotnie, jeżeli Prezydium uzna, że wymaga tego efektywne zarządzanie pracą Trybunału. Jednakże w żad- WSGE | 165 nym przypadku sędzia, który uczestniczył w postępowaniu przygotowawczym w danej sprawie, nie może zasiadać w Izbie Orzekającej rozpatrującej tę samą sprawę. Funkcję Izby Przygotowawczej sprawuje jeden lub trzech sędziów tego Wydziału, w zależności od postanowień Statutu oraz Reguł Procesowych i Dowodowych. Jeżeli wymaga tego efektywne zarządzanie pracą Trybunału, istnieje możliwość równoczesnego utworzenia więcej niż jednej Izby Przygotowawczej. Izba Przygotowawcza zarówno strukturalnie, jak i funkcjonalnie została usytuowana między Urzędem Prokuratora a izbami procesowymi. Do kompetencji Izby należy wydawanie na wniosek Prokuratora zarządzeń i nakazów niezbędnych do prowadzenia postępowania przygotowawczego oraz stosowanie środków zapobiegawczych i środków przymusu. Ponadto Izba Przygotowawcza może, na wniosek osoby aresztowanej lub stawiającej się na wezwanie, domagać się współpracy międzynarodowej, jaka jest konieczna dla udzielenia tej osobie pomocy prawnej w przygotowaniu obrony. W razie konieczności Izba Przygotowawcza ma obowiązek zapewnić ochronę i prywatność pokrzywdzonym, świadkom oraz osobom aresztowanym i wezwanym przed Trybunał, a także zabezpieczyć dowody i ochronę informacji dotyczących bezpieczeństwa narodowego. Izba Przygotowawcza sprawuje funkcje nadzorcze w stosunku do działalności Prokuratora między innymi przez zatwierdzanie jego decyzji, potwierdzanie zasadności oskarżenia czy wyrażanie zgody na wszczęcie przez niego postępowania. Izba Przygotowawcza może upoważnić Prokuratora do podjęcia określonych czynności śledczych na terytorium państwa-strony, bez uprzedniego zapewnienia współpracy tego państwa. Dotyczy to sytuacji, w których Izba uzna, że państwo jest całkowicie niezdolne do wykonania wniosku o współpracę z powodu nieistnienia w nim żadnej władzy lub jakiegokolwiek organu wymiaru sprawiedliwości właściwego do wykonania wniosku o współpracę. Wydział Orzekający składa się z co najmniej sześciu sędziów, którzy w przeważającej większości powinni posiadać doświadczenie w prowadzeniu spraw karnych. Podobnie jak w Wydziale Przygotowawczym sędziowie przydzieleni do Wydziału Orzekającego pełnią urząd przez okres trzech lat. Funkcje Izby Orzekającej sprawuje trzech sędziów Wydziału Orzekającego. Statut dopuszcza możliwość utworzenia kilku Izb Orzekających, jeżeli wymaga tego efektywne zarządzanie pracą Trybunału. 166 | WSGE Prezydium powołuje Izbę Orzekającą z chwilą zatwierdzenia aktu oskarżenia przez Izbę Przygotowawczą. Do kompetencji Izby Orzekającej należy prowadzenie dalszego postępowania z możliwością wykonywania wszelkich czynności właściwych dla Izby Przygotowawczej, które są niezbędne na tym etapie postępowania. Pełni ona w Trybunale rolę sądu pierwszej instancji. Do Izby Orzekającej należy zapewnienie rzetelności i sprawności prowadzenia rozprawy z pełnym poszanowaniem praw oskarżonego oraz uwzględnieniem ochrony pokrzywdzonych i świadków. Po skierowaniu sprawy na rozprawę do kompetencji Izby Orzekającej należy między innymi: porozumiewanie się ze stronami oraz podejmowanie środków procesowych niezbędnych dla zapewnienia rzetelnego i sprawnego prowadzenia rozprawy, określanie języka lub języków, które mają być używane podczas rozprawy, a ponadto, ze stosownym wyprzedzeniem przed rozprawą, zapewnianie przedstawienia dokumentów i informacji nieujawnionych wcześniej w celu umożliwienia odpowiedniego przygotowania rozprawy. Zawiadamiając strony, Izba Orzekająca, jeżeli uzna to za konieczne, może zarządzić połączenie lub rozdzielenie zarzutów oskarżenia w przypadku, gdy dotyczą one kilku oskarżonych. Wykonując swoje kompetencje przed rozprawą lub w czasie niej, Izba Orzekająca może, w razie potrzeby, żądać stawienia się świadków i złożenia przez nich zeznań, a także przedstawienia dokumentów i innych dowodów w drodze udzielenia przez państwa niezbędnej pomocy, może także zapewnić ochronę informacji poufnych, zarządzić przedstawienie dowodów uzupełniających w stosunku do tych, które zostały już zebrane przed rozprawą lub przedstawione przez strony na rozprawie, ponadto może również zapewnić ochronę oskarżonego, świadków i pokrzywdzonych. Gdy Izba Orzekająca uzna, że szczególne okoliczności wymagają przeprowadzenia pewnych czynności procesowych na posiedzeniu zamkniętym w celu ochrony pokrzywdzonych i świadków bądź informacji niejawnych, stanowiących dowód, może wyłączyć jawność rozprawy. Izba Orzekająca jest uprawniona, na wniosek strony lub z własnej inicjatywy, do decydowania o dopuszczalności lub przydatności dowodów oraz do podejmowania wszelkich środków koniecznych do utrzymania porządku w czasie rozprawy. Wydział Odwoławczy składa się z przewodniczącego i czterech sędziów. W skład Izby Odwoławczej wchodzą wszyscy sędziowie Wydziału Odwoławczego. Sędziowie sprawują swój urząd wyłącznie w tym wydziale przez całą swoją kadencję. W strukturze Trybunału Wydział Odwoławczy pełni funkcję sądu WSGE | 167 drugiej instancji. W postępowaniu odwoławczym Izba Odwoławcza posiada wszystkie uprawnienia Izby Orzekającej. Izba Odwoławcza może uchylić orzeczenie, zmienić go albo przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia. Urząd Prokuratora jest odrębnym organem Trybunału, który działa niezależnie i nie może przyjmować lub kierować się wskazówkami pochodzącymi z jakiegokolwiek zewnętrznego źródła (por. Izydorczyk i Wiliński, 2005, s. 38-49). Do jego kompetencji należy przyjmowanie oraz badanie zawiadomień i innych informacji o popełnieniu zbrodni podlegających jurysdykcji Trybunału, a także wszczęcie i prowadzenie postępowania przygotowawczego. Na czele Urzędu stoi Prokurator, posiadający pełnię władzy w zakresie kierowania i administrowania Urzędem, podległym mu personelem oraz zapleczem technicznym i wszelkimi jego zasobami. Prokuratora w wykonywaniu jego obowiązków wspomaga jeden lub dwóch wiceprokuratorów, którzy są uprawnieni do wykonywania w zastępstwie za Prokuratora każdej czynności należącej do zakresu jego kompetencji. Prokurator i wiceprokuratorzy nie mogą być obywatelami tego samego państwa, powinni natomiast posiadać wysokie walory moralne, obszerną wiedzę i doświadczenie zawodowe w zakresie ścigania lub orzekania w postępowaniach karnych, a także odznaczać się doskonałą znajomością i umiejętnością w posługiwaniu się co najmniej jednym językiem roboczym Trybunału. Prokurator jest wybierany w głosowaniu tajnym bezwzględną większością głosów członków Zgromadzenia państw-stron. Listę kandydatów na wiceprokuratorów, wybieranych w tym samym trybie, przedstawia Prokurator, wskazując po trzy kandydatury na stanowisko każdego wiceprokuratora. Prokurator i wiceprokuratorzy sprawują swój urząd przez okres dziewięciu lat, a ponowny ich wybór nie jest możliwy. Prokurator i jego zastępcy powinni sprawować swój urząd w sposób niezależny i bezstronny. Gwarancją niezależności jest obowiązywanie w stosunku do nich zasady incompatibilitas. Prokurator i wiceprokuratorzy wykonują swoje obowiązki w pełnym wymiarze godzin i nie mogą podejmować żadnej innej działalności, która utrudniałaby pełnienie przez nich funkcji prokuratorskiej lub mogła podważać zaufanie do ich niezależności. Ponadto nie mogą oni podejmować żadnego innego zajęcia o charakterze zawodowym. Sekretariat jest odpowiedzialny za administrację i obsługę Trybunału niezwiązane z orzekaniem, z zastrzeżeniem uprawnień Prokuratora. Na 168 | WSGE czele Sekretariatu stoi Sekretarz, który jest głównym urzędnikiem administracyjnym Trybunału. W wykonywaniu swoich funkcji Sekretarz podlega bezpośrednio Prezesowi Trybunału. Sekretarz i jego zastępca powinni posiadać wysokie walory moralne oraz właściwe kompetencje, a także odznaczać się doskonałą znajomością i umiejętnością w posługiwaniu się co najmniej jednym językiem roboczym Trybunału. Sekretarz jest wybierany przez sędziów bezwzględną większością głosów w głosowaniu tajnym, z uwzględnieniem rekomendacji Zgromadzenia państw-stron. W razie potrzeby sędziowie mogą dokonać wyboru zastępcy Sekretarza w takim samym trybie, biorąc pod uwagę rekomendację Sekretarza. Sekretarz i jego zastępca sprawują swój urząd przez okres pięciu lat i mogą zostać wybrani ponownie. W ramach Sekretariatu Sekretarz tworzy Biuro do spraw Pokrzywdzonych i Świadków. W porozumieniu z Urzędem Prokuratora Biuro ma zapewnić środki ochronne, środki bezpieczeństwa, doradztwo i inną pomoc świadkom, pokrzywdzonym występującym przed Trybunałem i innym osobom, którym grozi niebezpieczeństwo w związku z zeznaniami złożonymi przez świadków. Biuro powinno zatrudniać psychologów specjalizujących się w urazach psychicznych, w szczególności związanych z przemocą seksualną. Członkom Trybunału przebywającym na terytorium każdego z państw-stron przysługują przywileje i immunitet. Sędziowie, Prokurator, wiceprokuratorzy i Sekretarz w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych na rzecz Trybunału korzystają z takich samych przywilejów i immunitetów, jakie przysługują szefom przedstawicielstw dyplomatycznych. Immunitet nie ustaje także po zakończeniu kadencji, gdyż nie można prowadzić przeciwko nim żadnego postępowania z powodu ich wypowiedzi ustnych lub pisemnych oraz czynności podejmowanych w ramach ich obowiązków służbowych. Kompetencje Międzynarodowego Trybunału Karnego Jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego podlega rozpoznawanie spraw o najcięższe zbrodnie międzynarodowe oraz ściganie i sądzenie ich sprawców (Michałowska, 2007, s. 56-57; szczegółowo o zakresie jurysdykcji por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 47 i n.; Płachta, 2004, s. 350 i n.). Zakres przedmiotowy kompetencji Trybunału obejmuje następujące zbrodnie: ludobójstwo, zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne WSGE | 169 oraz zbrodnie agresji (kompetentnie o zakresie przedmiotowym kompetencji MTK por. Jurewicz, 2008, s. 11 i n.; Matyasik i Domagała, 2012, s. 142143). Wobec braku od wejścia w życie Statutu Rzymskiego przepisów definiujących zbrodnię agresji oraz określających warunki wykonywania przez Trybunał w odniesieniu do niej swojej jurysdykcji, rozpatrywanie spraw o agresję zrazu zostało zawieszone do czasu wydania takich postanowień. Zostały one zawarte w rezolucjach 5 i 6 Konferencji w Kampali z 11 czerwca 2010 r., w wyniku czego do Statutu Rzymskiego dodano art. 8. bis oraz 15. bis i ter. Obecnie w państwach-stronach trwa procedura ratyfikacyjna rezolucji, która umożliwi wejście w życie powyższych zmian, a tym samym wykonywanie jurysdykcji Trybunału w stosunku do zbrodni agresji. Definicja zbrodni ludobójstwa znana jest od czasów Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r. (Dz.U.1952.9. 9 i 1952.31.213) (por. Michałowska, 2007, s. 54-55). Dla celów działalności Międzynarodowego Trybunału Karnego zdefiniowana została także przez Statut Rzymski (interesujące jest porównanie zakresu zbrodni ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości na gruncie Konwencji genewskich: por. Szpak, a, 2011, s. 363-365; Kobielski, 2011, s. 380 i n.; Jaros, 2011, s. 407 i n., s. 424-425. Kompetentnie o zbrodni ludobójstwa por. Wierczyńska, 2010, s. 163-200; Szpak, b, 2011, s. 433-498). Zgodnie z postanowieniami Statutu ludobójstwo rozumiane jest jako zabójstwo członków grupy narodowej, etnicznej, rasowej lub religijnej, spowodowanie poważnego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia psychicznego członków takiej grupy, rozmyślne stworzenie dla takiej grupy warunków życia, obliczonych na spowodowanie jej całkowitego lub częściowego zniszczenia fizycznego, stosowanie środków, które mają na celu wstrzymanie urodzin w obrębie takiej grupy oraz przymusowe przekazywanie dzieci jej członków do innej grupy – dokonane z zamiarem zniszczenia grupy w całości lub w części. Na gruncie Statutu uznano, że zbrodnia ludobójstwa może zostać popełniona nie tylko podczas konfliktu zbrojnego, ale także w czasie pokoju. Zbrodnia przeciwko ludzkości rozumiana jest jako popełnienie w ramach rozległego lub systematycznego, a także świadomego ataku skierowanego przeciwko ludności cywilnej takich czynów, jak: zabójstwo, eksterminacja, niewolnictwo, deportacja lub przymusowe przemieszczanie ludności, uwięzienie lub inne dotkliwe pozbawienie wolności fizycznej z naruszeniem podstawowych reguł prawa międzynarodowego, tortury, gwałt, niewolnictwo seksualne, przymusowa prostytucja, wymuszo- 170 | WSGE na ciąża, przymusowa sterylizacja oraz inne formy przemocy seksualnej, prześladowanie zbiorowości z powodów politycznych, rasowych, narodowych, etnicznych, kulturowych, religijnych, płci lub z innych powszechnie uznawanych za niedopuszczalne na podstawie prawa międzynarodowego, wymuszone zaginięcia osób, zbrodnia apartheidu, inne nieludzkie czyny o podobnym charakterze celowo powodujące ogromne cierpienie lub poważne uszkodzenie ciała albo zdrowia psychicznego bądź fizycznego. Warto zatem podkreślić, iż elementy pozwalające odróżnić zbrodnie przeciwko ludzkości od zwykłych przestępstw to masowość i systematyczność działań. Statut Rzymski definiuje zbrodnie przeciwko ludzkości szerzej niż tzw. kanon norymberski, gdyż między innymi nie wiąże ich popełnienia jedynie z konfliktem zbrojnym (Definicja zbrodni przeciwko ludzkości dla potrzeb procesu norymberskiego znalazła się w Karcie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego będącej załącznikiem do Porozumienia międzynarodowego w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej sporządzonego 8 sierpnia 1945 r. w Londynie (Dz.U.1947.63.367), powołującego do życia Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w celu osądzenia przestępców wojennych po II wojnie światowej. Definicja ta obejmowała morderstwo, wytępianie, niewolnictwo, deportację oraz inne czyny nieludzkie przeciwko ludności cywilnej, popełnione przed wojną albo w czasie niej, a także prześladowania ze względów politycznych, rasowych lub religijnych (Wnikliwie o zbrodniach przeciwko ludzkości por. Szpak, b, 2011, s. 341-432). Zbrodnie wojenne to popełnione w ramach realizacji planu lub polityki albo na szeroką skalę następujące czyny: zamierzone zabójstwo, tortury lub nieludzkie traktowanie, w tym eksperymenty biologiczne, umyślne sprawianie wielkich cierpień albo ciężkich uszkodzeń ciała i zdrowia, poważne zniszczenia i przywłaszczania mienia, nieusprawiedliwione koniecznością wojskową i dokonywane bezprawnie i samowolnie, zmuszanie jeńców wojennych do służby w siłach zbrojnych państwa nieprzyjacielskiego, umyślne pozbawianie jeńców wojennych prawa do rzetelnego procesu, bezprawna deportacja, przesiedlenie albo pozbawianie wolności, branie zakładników, inne poważne naruszenia praw i zwyczajów prawa międzynarodowego, mających zastosowanie do konfliktów zbrojnych o charakterze międzynarodowym bądź innym, takich jak: zamierzone kierowanie ataków przeciwko ludności cywilnej, pomocy humanitarnej albo misji pokojowych, atakowanie lub bombardowanie bezbronnych miast i wsi, dopuszczanie się zamachów na godność osobistą, przestępstwa seksualne, WSGE | 171 stosowanie wszelkiego rodzaju borni trującej, w tym gazów oraz kul rozrywających itp. (interesująco i kompetentnie o zbrodniach wojennych por. Szpak, b, 2011, s. 167-341). Definicja zbrodni agresji przewiduje, że jest nią planowanie, przygotowanie, rozpoczęcie lub przeprowadzenie – przez osobę będącą w stanie kontrolować polityczne lub zbrojne działanie państwa lub kierować takim działaniem – aktu agresji, który ze względu na swój charakter, wagę i skalę stanowi wyraźne naruszenie postanowień Karty Narodów Zjednoczonych, a w szczególności użycie sił zbrojnych przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub politycznej niezależności innego państwa lub w każdy inny sposób sprzeczny z Kartą Narodów Zjednoczonych (por. Olejniczak, 2010, s. 145-159; Zielińska, 2010, s. 2-15). Zakres podmiotowy kompetencji Międzynarodowego Trybunału Karnego obejmuje sądzenie wyłącznie osób fizycznych, które dopuściły się wskazanych w Statucie zbrodni, niezależnie od tego, czy są obywatelami państwa-strony. Wyjątek stanowią osoby, które w chwili popełniania zbrodni nie ukończyły 18 lat. Trybunał nie ma uprawnień do sądzenia osób prawnych czy państw. Odpowiedzialność karna ma zastosowanie wobec wszystkich osób, zarówno wojskowych, jak i cywilnych, bez względu na pełnioną funkcję publiczną, a więc także wobec głów państw, szefów i członków rządów, parlamentarzystów lub urzędników państwowych. Immunitety i inne przywileje związane z pełnieniem funkcji publicznej, przewidziane przez prawo krajowe lub międzynarodowe, nie zwalniają od indywidualnej odpowiedzialności karnej przed Trybunałem, a pełnienie funkcji w żadnym wypadku nie może stanowić podstawy do zmniejszenia wymiaru kary (o podstawach odpowiedzialności jednostki za zbrodnie międzynarodowe wnikliwie pisze Królikowski, 2011, s. 19 i n.). Ograniczenia jurysdykcji podmiotowej obejmują przypadki szczególne. Do przesłanek wyłączających odpowiedzialność karną możemy zaliczyć: niepoczytalność spowodowaną chorobą lub upośledzeniem psychicznym, obronę konieczną, stan wyższej konieczności, przymus pod groźbą śmierci lub ciężkiego uszkodzenia ciała, stan odurzenia. Wykonanie rozkazu lub polecenia przełożonego (zarówno wojskowego, jak i cywilnego) nie zwalnia sprawcy z odpowiedzialności. Wyjątki od tej reguły są dopuszczalne w przypadku, gdy na sprawcy ciążył prawny obowiązek jego wypełniania albo sprawca nie wiedział, że rozkaz jest bezprawny lub gdy nie był on w sposób oczywisty niezgodny z prawem. Polecenie popełnienia ludobójstwa lub zbrodni przeciwko ludzkości jest bezprawne niezależnie 172 | WSGE od okoliczności. Nie wyłącza odpowiedzialności karnej także nieświadomość bezprawności czynu. Jest to możliwe jedynie w przypadkach błędu co do prawa oraz błędu co do faktu, o ile spowodowały zniesienie świadomości lub zamiaru sprawcy. Międzynarodowy Trybunał Karny działa w oparciu o ogólne zasady prawa karnego, takie jak ne bis in idem, nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, lex retro non agit. Zgodnie z zasadą nieretroaktywności jurysdykcją Trybunału objęto tylko czyny popełnione po wejściu w życie Statutu Rzymskiego, czyli po 1 lipca 2002 r. W przypadku przystąpienia przez państwo do Statutu w późniejszym terminie działania Trybunału mogą odnosić się jedynie do przestępstw popełnionych po objęciu państwa jego postanowieniami. Ponadto zbrodnie objęte jurysdykcją Trybunału nie podlegają przedawnieniu. Za największy defekt w przepisach regulujących funkcjonowanie Trybunału należy uznać brak możliwości prowadzenia rozpraw pod nieobecność oskarżonego oraz wydawania wyroków zaocznie. Analiza działalności powoływanych dotychczas trybunałów karnych, które taki tryb procesowy wykorzystywały, pozwala wątpić w skuteczność działań podejmowanych przez Międzynarodowy Trybunał Karny. Cała koncepcja funkcjonowania Trybunału opiera się na zasadzie komplementarności, która oznacza, że jeśli sąd krajowy zamierza i jest w stanie skorzystać ze swoich kompetencji, Międzynarodowy Trybunał Karny nie może mu w tym przeszkodzić. Zatem sądy krajowe nadal mają pierwszeństwo w badaniu i sądzeniu przestępstw podlegających ich jurysdykcji, bowiem misją Trybunału nie jest w żadnym wypadku przejęcie kompetencji sądów krajowych. Komplementarność stanowi gwarancję poszanowania suwerenności państw-stron Statutu Rzymskiego (o komplementarności jurysdykcji MTK w stosunku do sądów krajowych por. Socha, 2004, s. 105 i n.; o skuteczności jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych por. Karska, 2009, s. 11 i n.). Postępowanie przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym Międzynarodowy Trybunał Karny działa na zasadzie skargowości. Oznacza to, że postępowania przed Trybunałem nie można wszcząć z urzędu, a jedynie na wniosek (szczegółowo o postępowaniu przed MTK por. Izydorczyk i Wiliński, 2004, s. 80 i n.; Płachta, 2004, s. 693 i n.). Językami urzędowymi Trybunału są: arabski, chiński, angielski, fran- WSGE | 173 cuski, rosyjski i hiszpański. W językach urzędowych publikowane są wyroki Trybunału oraz inne decyzje rozstrzygające sprawy. Językami roboczymi są angielski i francuski. Na wniosek strony postępowania lub państwa dopuszczonego do udziału w postępowaniu Trybunał może, w uzasadnionych przypadkach, zezwolić na posługiwanie się innym językiem. Podmiotami uprawnionymi do występowania z wnioskiem o wszczęcie postępowania przed Trybunałem są: państwa-strony Statutu, Rada Bezpieczeństwa ONZ oraz Prokurator. Wniosek składany przez państwo-stronę lub Radę Bezpieczeństwa ONZ nazywa się „przedstawieniem sytuacji wskazującej na popełnienie zbrodni”. Trybunał jest właściwy do rozpatrzenia wniosku państwa-strony, gdy dotyczy on zbrodni popełnionej na jego terytorium lub gdy oskarżony jest jego obywatelem. Taki wniosek powinien wskazywać okoliczności sprawy i opierać się na materiałach dostępnych państwu przedstawiającemu sytuację. Kierowany jest do Prokuratora, który jest zobowiązany do wstępnego zbadania sprawy w celu ustalenia, czy uzasadnione będzie postawienie zarzutu popełnienia zbrodni konkretnej osobie lub osobom. Jeżeli wnioskodawcą jest Prokurator, to po zbadaniu wiarygodności otrzymanej informacji i uznaniu, że istnieje uzasadniona podstawa do wszczęcia postępowania przygotowawczego, składa on do Izby Przygotowawczej wniosek o upoważnienie go do jego wszczęcia wraz z zebranymi w sprawie materiałami. Izba Przygotowawcza rozpoznaje wniosek Prokuratora i udziela bądź odmawia udzielenia takiego upoważnienia. Odmowa nie wyklucza możliwości złożenia przez Prokuratora kolejnego wniosku w oparciu o nowe fakty lub dowody. Jeżeli po wstępnym zbadaniu sprawy Prokurator stwierdzi, że przedstawiona informacja nie stanowi uzasadnionej podstawy do wszczęcia postępowania przygotowawczego, informuje o tym zawiadamiających. Nie pozbawia to jednak Prokuratora możliwości badania dalszych przedstawianych mu informacji odnoszących się do tego samego stanu faktycznego w świetle nowych ustaleń lub dowodów. Rada Bezpieczeństwa ONZ może zwrócić się do Trybunału z wnioskiem o odroczenie wszczęcia bądź zawieszenie już prowadzonego postępowania przygotowawczego na okres 12 miesięcy. Trybunał zobowiązany jest taki wniosek uwzględnić. Po upływie tego okresu wniosek może zostać ponowiony przez Radę. Z jednej strony oznacza to, że jednomyślne działanie stałych członków Rady Bezpieczeństwa może skutecznie powstrzymać 174 | WSGE Trybunał przed wszczęciem lub kontynuowaniem postępowania w konkretnym przypadku. Z drugiej jednak strony takie ukształtowanie wzajemnych relacji między Radą a Trybunałem wskazuje na to, że żaden ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa nie jest władny samodzielnie zapobiec uruchomieniu procedury przed Trybunałem, który może podjąć postępowanie z własnej inicjatywy, w sytuacji gdy stali członkowie Rady Bezpieczeństwa nie będą jednomyślni co do kwestii powstrzymania aktywności Trybunału. Postępowanie przygotowawcze wszczyna Prokurator, jeżeli uzna, że istnieje do tego uzasadniona podstawa. Podejmując decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania, Prokurator bierze pod uwagę, czy dostępne informacje stanowią podstawę do przyjęcia, że została popełniona lub jest popełniana zbrodnia podlegająca jurysdykcji Trybunału oraz czy sprawa jest dopuszczalna. Jeżeli Prokurator uzna, że pomimo wagi zbrodni i interesów pokrzywdzonych wszczęcie postępowania nie służyłoby interesowi wymiaru sprawiedliwości, zawiadamia o swojej decyzji Izbę Przygotowawczą, która może nakazać Prokuratorowi jej ponowne rozważenie. Prokurator prowadzi postępowanie przygotowawcze z należytą rzetelnością i skutecznością. Może on działać również na terytorium państwa, którego skarga dotyczy. Do jego podstawowych kompetencji należy gromadzenie dowodów i dokonywanie ich oceny, żądanie stawiennictwa podejrzanych, pokrzywdzonych i świadków oraz ich przesłuchiwanie, nawiązywanie współpracy z państwami i organizacjami międzyrządowymi oraz zawieranie stosownych porozumień i umów, wyrażanie zgody na utajnianie dokumentów i informacji, podejmowanie niezbędnych środków w celu zapewnienia poufności informacji, ochrony osób lub zabezpieczenia dowodów. Do najważniejszych kompetencji Izby Przygotowawczej na tym etapie postępowania należy wydawanie, na wniosek Prokuratora, wezwania do stawienia się lub nakazu aresztowania osoby podejrzewanej o popełnienie zbrodni w celu zapewnienia jej obecności na rozprawie, uniemożliwienia jej utrudniania postępowania oraz kontynuowania popełniania zbrodni. Po stawieniu się lub dostarczeniu podejrzanego przed Trybunał Izba Przygotowawcza sprawdza, czy został poinformowany o stawianych zarzutach oraz przysługujących mu prawach. Katalog praw procesowych przysługujących podejrzanemu, a później oskarżonemu przed Trybunałem został sporządzony na podstawie powszechnych standardów przyję- WSGE | 175 tych w aktach prawa międzynarodowego, a w szczególności postanowień Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Statut obszernie reguluje zagadnienia dotyczące prawa do obrony, ale także prawa innych uczestników postępowania, w szczególności zasady ochrony świadków i osób pokrzywdzonych oraz wypowiadania się pokrzywdzonych podczas rozpraw. Izba Przygotowawcza w rozsądnym terminie odbywa posiedzenie w celu zatwierdzenia aktu oskarżenia sporządzonego przez Prokuratora. Posiedzenie odbywa się w obecności Prokuratora, podejrzanego oraz jego obrońcy. Na wniosek Prokuratora lub z własnej inicjatywy Izba Przygotowawcza może odbyć posiedzenie pod nieobecność podejrzanego, jeżeli zrzekł się prawa do uczestniczenia w nim lub miejsce jego pobytu nie może być ustalone. Wówczas, jeżeli Izba Przygotowawcza uzna, że wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, podejrzanego reprezentuje obrońca. Po zatwierdzeniu aktu oskarżenia za prowadzenie dalszego postępowania odpowiedzialna jest, powołana w tym celu, Izba Orzekającą. Rozprawa odbywa się jawnie i rozpoczyna się od odczytania aktu oskarżenia. Izba Orzekająca upewnia się, czy oskarżony rozumie treść zarzutów, a następnie umożliwia mu przyznanie się do winy. W razie przyznania się do winy Izba ustala, czy oskarżony rozumie jego istotę i konsekwencje, czy jest ono dobrowolne i skonsultowane z obrońcą oraz czy ma oparcie w zebranym materiale dowodowym. W razie spełnienia wszelkich wymogów Izba Orzekająca uznaje przyznanie się do winy i może skazać oskarżonego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego. Jeżeli oskarżony nie przyznaje się do winy, Izba Orzekająca może zwrócić się do Prokuratora o przedstawienie dodatkowych dowodów, łącznie z zeznaniami świadków lub zarządzić dalsze prowadzenie rozprawy. Wyrok Izby Orzekającej oparty jest na ocenie materiału dowodowego z całego postępowania i nie może wykraczać poza fakty i okoliczności zawarte w akcie oskarżenia. Podstawą orzeczenia Trybunału są wyłącznie dowody przedstawione i ujawnione na rozprawie. Sędziowie powinni dążyć do wydania orzeczenia jednomyślnie, w przeciwnym razie wyrok zapada większością głosów. Przebieg narady Izby Orzekającej jest tajny. Orzeczenie sporządzane jest w formie pisemnej i zawiera opis materiału dowodowego oraz wnioski Izby wraz z uzasadnieniem. W razie braku jednomyślności orzeczenie Izby zawiera zdanie większości i mniejszości sędziów. Wyrok lub jego streszczenie ogłaszane jest publicznie i w obecności oskarżonego. W razie skazania Izba Orzekająca może wymierzyć karę pozbawienia 176 | WSGE wolności na okres nieprzekraczający 30 lat lub karę dożywotniego pozbawienia wolności. Obok tych kar Trybunał może orzec grzywnę albo przepadek mienia pochodzącego bezpośrednio lub pośrednio z przestępstwa, bez naruszania nabytych w dobrej wierze praw osób trzecich. Kary pozbawienia wolności są wykonywane w państwie wyznaczonym przez Trybunał z listy państw, które zadeklarowały wolę przyjęcia osób skazanych. Wykonywanie tych kar podlega nadzorowi Trybunału. Statut przewiduje możliwość odwołania się od wyroku Izby Orzekającej oraz od poszczególnych decyzji Trybunału. Istnieją trzy rodzaje środków odwoławczych: apelacja, zażalenie oraz wznowienie postępowania. Prawo wniesienia apelacji do Izby Odwoławczej przysługuje Prokuratorowi oraz skazanemu. Jeżeli Izba stwierdzi, że zaskarżone postępowanie było prowadzone nierzetelne w stopniu zagrażającym wiarygodności orzeczenia o winie lub karze bądź zaskarżone orzeczenie było poważnie dotknięte wadą w zakresie ustaleń faktycznych, stanowiło obrazę prawa materialnego albo procesowego, wówczas może ona uchylić lub zmienić orzeczenie w zakresie winy bądź wymiaru kary, ewentualnie przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia innej Izbie Orzekającej. W tym celu Izba Odwoławcza może zwrócić się do Izby Orzekającej, która wydała wyrok o dokonanie stosownych ustaleń faktycznych i przekazanie ich Izbie Odwoławczej. Może również samodzielnie przeprowadzić dowody w celu dokonania odpowiednich ustaleń. Jeżeli Izba Odwoławcza stwierdzi, że orzeczona kara jest niewspółmierna do wagi zbrodni, może zmienić wyrok w zakresie wymiaru kary. W razie zaskarżenia orzeczenia w zakresie winy lub wymiaru kary wyłącznie przez skazanego lub Prokuratora działającego na rzecz skazanego, orzeczenie to nie może być zmienione na jego niekorzyść. Wyrok Izby Odwoławczej zapada większością głosów sędziów, jest ogłaszany publicznie i zawiera uzasadnienie. W razie braku jednomyślności w orzeczeniu znajduje się opinia większości i mniejszości sędziów. W odróżnieniu od orzeczenia wydawanego przez Izbę Orzekającą, w postępowaniu odwoławczym możliwe jest zgłoszenie w nim przez sędziego zdania odrębnego, dotyczącego kwestii prawnych. Izba Odwoławcza może ogłosić swój wyrok pod nieobecność osoby uniewinnionej lub skazanej. Zażalenie przysługuje stronom postępowania od następujących decyzji Trybunału: dotyczących jurysdykcji lub dopuszczalności, o zwolnieniu lub odmowie zwolnienia z aresztu podejrzanego, o podjęciu przez Izbę Przygotowawczą działań w celu wykonania czynności niepowtarzalnych, WSGE | 177 dotyczących zagadnień, które mogłyby w istotny sposób wpłynąć na rzetelny i sprawny przebieg postępowania lub wynik rozprawy i których natychmiastowe rozstrzygnięcie mogłoby znacznie przyspieszyć postępowanie. Decyzja Izby Przygotowawczej upoważniająca Prokuratora do podjęcia określonych czynności śledczych na terytorium państwa-strony bez uprzedniego zapewnienia współpracy tego państwa może być zaskarżona przez państwo-stronę, którego decyzja dotyczy, lub przez Prokuratora za zgodą Izby Przygotowawczej. Wówczas zażalenie rozpatruje się w trybie przyspieszonym. Zażalenie nie wstrzymuje wykonania zaskarżonej decyzji, chyba że Izba Odwoławcza tak postanowi. Ponadto zażalenie przysługuje na postanowienie o naprawienie szkody pełnomocnikowi pokrzywdzonych, skazanemu lub posiadaczowi w dobrej wierze majątku, którego to postanowienie dotyczy. Skazany, a w razie jego śmierci inna osoba na jego pisemną prośbę, lub Prokurator, działając w jego imieniu, mogą złożyć do Izby Odwoławczej wniosek o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem. Podstawy do złożenia takiego wniosku są następujące: jeżeli został ujawniony nowy istotny dowód, który nie był przedstawiony w czasie rozprawy z powodów niezależnych od wnioskodawcy, a mógłby spowodować zmianę orzeczenia, gdy dowody, na których oparto wydanie wyroku, okazały się nieprawdziwe lub sfałszowane oraz w razie rażącego zaniedbania lub naruszenia obowiązków przez sędziego, który brał udział w wydaniu orzeczenia lub zatwierdzaniu aktu oskarżenia, będących podstawą do usunięcia go ze stanowiska. Jeżeli Izba Odwoławcza uzna wniosek za bezpodstawny, odrzuca go. W razie uznania wniosku za uzasadniony, Izba Odwoławcza może ponownie zwołać Izbę Orzekającą w dotychczasowym składzie, powołać nową Izbę Orzekającą lub sama zdecydować o zmianie wyroku. Podsumowanie Powołanie Międzynarodowego Trybunału Karnego należy niewątpliwie uznać za niezwykle doniosłe wydarzenie i krok milowy na drodze do zapewnienia pokoju w skali globalnej oraz poszanowania i ochrony praw człowieka. Z jego działalnością wiązano bardzo duże oczekiwania. Miała ona zagwarantować skuteczne sprawowanie wymiaru sprawiedliwości wobec sprawców najcięższych zbrodni przez międzynarodowy organ sądowy w sytuacjach, gdy krajowe organy wymiary sprawiedliwości nie byłyby zdolne do podjęcia odpowiednich działań. Miała przyczynić się do położenia kresu bezkarności oraz do rozwiązywania konfliktów, a także 178 | WSGE do ich ograniczenia, stanowiąc przestrogę dla potencjalnych zbrodniarzy wojennych. System ten wydawał się okazać najbardziej skutecznym z dotychczasowych rozwiązań w zakresie międzynarodowego prawa karnego. Praktyka jednakże pokazuje, że nadzieje pokładane na Trybunał nie zostały w pełni zrealizowane. Mimo że obecnie, na różnych etapach, toczy się 21 postępowań w sprawach sytuacji w 8 krajach (por. Matyasik i Domagała, 2012, s. 161-174), to nie sposób nie zauważyć, że w przeciągu dwunastu lat swojej działalności Trybunałowi jak dotychczas udało się skazać tylko jednego oskarżonego (Kongijczyka Thomasa Lubanga Dyilo) na 14 lat pozbawienia wolności wyrokiem, który wciąż pozostaje nieprawomocny, bowiem trwa postępowanie odwoławcze (wnikliwą analizę ostatnich spraw dokonał Schabas, 2011). Wydaje się, że najbardziej prawdopodobnym powodem tak słabej skuteczności Trybunału pozostaje głównie sceptycyzm i brak współpracy z najbardziej wpływowymi państwami świata, jakimi są Stany Zjednoczone, Rosja, Chiny, Indie i Izrael, niebędącymi stronami Statutu. Bardzo ważką dla działalności Trybunału jest wciąż trwająca procedura ratyfikacji poprawek do Statutu Rzymskiego dotyczących zbrodni agresji. Ale i tu warto zauważyć, że wśród ratyfikujących nie ma wielkich mocarstw będących stronami Statutu. Zarówno Francja, jak i Wielka Brytania nie były nastawione zbyt entuzjastycznie do rozwiązań przyjętych w czasie konferencji w Kampali, uważając kwestię wprowadzenia poprawek za sprawę otwartą i wciąż nieprzesądzoną. Nie bez znaczenia jest również fakt, że kraje, które ratyfikowały zarówno Statut (122), jak i poprawki do niego (obecnie 7) nie należą do grona państw aktywnie zaangażowanych w prowadzenie interwencji zbrojnych na świecie. W tej sytuacji nadmiernym optymizmem byłoby zakładanie, że Międzynarodowy Trybunał Karny stanie się w pełni efektywnym narzędziem w zwalczaniu przypadków łamania prawa międzynarodowego. References: Wydawnictwa zwarte: Bekou, O. i Cryer, R. (ed.) (2004). The International Criminal Court. Dartmouth: Ashgate. Bussmann, H-W. (2004). Międzynarodowy Trybunał Karny – perspektywa europejska, [w:] E. Zielińska (red.), Międzynarodowy Trybunał Karny. USA i UE: dwa różne podejścia. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Dixon, R., Khan, K. A. A. i May, R. (ed.) (2003). Archbold, International WSGE | 179 Criminal Courts: Practice, Procedure and Evidence. London: Sweet and Maxwell. Gardocki, L. (1985). Zarys prawa karnego międzynarodowego. Warszawa: PWN. Górzyńska, M. (2010). Stany Zjednoczone Ameryki wobec Międzynarodowego Trybunału Karnego. Toruń: Wydawnictwo Naukowe GRADO. Izydorczyk, J. i Wiliński, P. (2004). Międzynarodowy Trybunał Karny (International Criminal Court), Kraków: Zakamycze. Jaros, P. (2011). Wpływ orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych na zakres ochrony praw dziecka w konfliktach zbrojnych, [w:] C. Mik i K. Gałka (red.), Między wykładnią a tworzeniem prawa. Refleksje na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i międzynarodowych trybunałów karnych. Toruń: „Dom Organizatora”. Jones, J. R. W. D i Powles, S. (2003). International Criminal Practice. Oxford: Oxford University Press. Jurewicz, J. (2008). Jurysdykcja przedmiotowa Międzynarodowego Trybunału Karnego. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Karska, E. (2009). Subsydiarność uchwał organizacji rządowych i pozarządowych w jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Kobielski, P. (2011). R. T. L. M/Hate Media Case przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym ds. Rwandy. Odpowiedzialność osób fizycznych i prawnych za podżeganie do ludobójstwa i innych zbrodni międzynarodowych przez media, [w:] C. Mik i K. Gałka (red.), Między wykładnią a tworzeniem prawa. Refleksje na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i międzynarodowych trybunałów karnych. Toruń: „Dom Organizatora”. Królikowski, M. (2011). Odpowiedzialność karna jednostki za sprawstwo zbrodni międzynarodowej. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Matyasik, M. i Domagała, P. (2012). Międzynarodowe trybunały karne oraz inne instrumenty sprawiedliwości tranzytywnej. Warszawa: Difin. Michałowska, G. (2007). Ochrona praw człowieka w Radzie Europy i w Unii Europejskiej, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Morris, M. (2004). Stany Zjednoczone a Międzynarodowy Trybunał Karny, [w:] E. Zielińska (red.), Międzynarodowy Trybunał Karny. USA i UE: dwa różne podejścia. Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. 180 | WSGE Płachta, M. (2004). Międzynarodowy Trybunał Karny. Tom I i II. Kraków: Zakamycze. Sadat, L. D. (2002). The International Criminal Court and the Transformation of the International Law: Justice for the New Millennium. New York: Transnational Publisher. Socha, E. (2004). Zbieżność a komplementarność jurysdykcji międzynarodowych trybunałów karnych i sadów krajowych. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Schabas, W. (2011). An Introduction to the International Criminal Court. Cambridge: Cambridge University Press. Szpak, A., a (2011). Definicja ludności cywilnej jako elementu zbrodni przeciwko ludzkości w orzeczeniu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii w sprawie Milana Matricia (2008), [w:] C. Mik i K. Gałka (red.), Między wykładnią a tworzeniem prawa. Refleksje na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i międzynarodowych trybunałów karnych (ss. 363-371). Toruń: „Dom Organizatora”. Szpak, A., b (2011). Kontrola przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego w orzecznictwie międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc. Toruń: „Dom Organizatora”. Wierczyńska, K. (2010). Pojęcie ludobójstwa w kontekście orzecznictwa międzynarodowych trybunałów karnych ad hoc. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Zielińska, E. (2010). Definicja zbrodni agresji w polskim kodeksie karnym w kontekście art. 8 bis Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego. Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości. Pozyskano: (02.01.2014) Źródło : http://www.iws.org.pl/pliki/files/AR_Zieli%C5%84ska%20Zbr%20agresji.pdf. Wydawnictwa ciągłe: Izydorczyk, J. i Wiliński, P. (2005). Pozycja i zakres uprawnień Prokuratora Międzynarodowego Trybunału Karnego. „Prokuratura i Prawo 6”. Milik, P. a (2003). Międzynarodowa osobowość prawna i zdolność prawna Międzynarodowego Trybunału Karnego. „Państwo i Prawo 9”. Milik, P. b (2003). Międzynarodowy Trybunał Karny a problematyka bezpieczeństwa światowego. „Wojskowy Przegląd Prawniczy 3”. Olejniczak, J. (2010). Propozycja definicji zbrodni agresji, warunków wykony- WSGE | 181 wania jurysdykcji przez MTK i elementów definicji zbrodni agresji. „Wrocławskie Studia Erazmianskie. Prace z nauk penalnych oraz prawa międzynarodowego i europejskiego”. Akty prawne: Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej z 18 października 1907 r. (Dz.U.1927.21.161). Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 9 grudnia 1948 r. (Dz. U. 1952.9. 9 i nr 1952.31.213). Porozumienie międzynarodowe w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej z 8 sierpnia 1945 r. (Dz. U. 1947.63.367). Rzymski Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego z 17 lipca 1998 r. (Dz. U. 2003.78.708). 182 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 183-206 Joanna Modrzejewska-Leśniewska Renewable Resources of Energy in Afghanistan Odnawialne źródła energii w Afganistanie dr hab. Joanna Modrzejewska-Leśniewska Katedra Studiów Politycznych Szkoła Główna Handlowa w Warszawie [email protected] Abstracts One of the main problems of the contemporary Afghanistan is the lack of energy. To solve this problem is one of the main challenges for Afghanistan, as, based on the estimates of the Afghan Ministry of Energy and Water, in 2012 only 33% of Afghan population had access to electricity. Afghanistan has sizable deposits of coal, crude oil and natural gas. Although reserves of traditional sources of energy are estimated to be at least sizable and potentially even abundant, the lack of industrial and transport infrastructure, causes that it is expected that decades will pass before those resources will be fully exploited. And it creates opportunity for a development of alternative sources of energy and among those, so called renewable resources. Afghanistan is among the poorest countries in the world. After more than thirty years of conflict its economy is in shambles and the whole country is simply devastated. At the same time Afghanistan holds a great potential in the renewable energy resources. They are so significant, that in favorable conditions much of Afghanistan electric power generation could be based on those resources. The most obvious is a of hydroelectric power. The other, potential sources of energy in Afghanistan could be geothermal springs, solar energy and wind. The other, worth mentioning, is an issue of biomass and biogas and its use as a source of energy in Afghanistan. All those resources of renewable energy could be in the future the base of Afghanistan energetical sector. Jednym z głównych problemów współczesnego Afganistanu jest brak energii elektrycznej. Rozwiązanie tego problemu to jedno z głównych wyzwań, gdyż jak szacuje afgańskie Ministerstwo Energii i Wody, w 2012 roku jedynie 33% afgańskiego społeczeństwa miało dostęp do elektryczności. WSGE | 185 Afganistan ma znaczne zasoby węgla, jak również ropy naftowej i gazu ziemnego. Chociaż zasoby tradycyjnych surowców energetycznych oceniane są na wystarczające, a nawet znaczne, to brak infrastruktury wydobywczej i przesyłowej sprawia, że szacuje się, że miną dziesięciolecia zanim będzie można w pełni z nich korzystać. To stwarza możliwość rozwoju alternatywnych źródeł energii, a wśród nich energetyki opartej na odnawialnych źródłach energii. Afganistan należy do grupy najbiedniejszych państw na świecie. Po ponad trzydziestu latach konfliktów jego gospodarka znajduje się w opłakanym stanie, a kraj jest zniszczony. Jednocześnie Afganistan dysponuje znacznym potencjałem w zakresie energetyki opartej o odnawialne źródła energii. Są one tak duże, że w sprzyjających warunkach większość energii elektrycznej na afgańskim rynku mogłaby pochodzić z tych źródeł. Najbardziej oczywistym jest hydroenergia. Innymi potencjalnymi źródłami energii w Afganistanie może być energia geotermalna, słoneczna i wiatru. Innym, wartym wymienienia jest biomasa i biogas. Wszystkie te odnawialne źródła energii mogą być podstawą sektora energetycznego w Afganistanie. Key words: Afghanistan; renewable resources of energy; hydroelectric power; geothermal springs; solar energy; wind energy; biomass; biogas; Afganistan; odnawialne źródła energii; energia wodna; energia geotermalna; energia słoneczna; energia wiatrowa; biomasa; biogas; Introduction When there is a discussion about energy resources, usually the first which comes to mind is a crude oil, a natural gas, a coal, a lignite or a nuclear energy. All of those resources became lately controversial. But despite all the criticism and discussions they still are the chief fuels for electric power generation in the Western Countries. Despite all the promotion and programs of development, the renewable resources of energy still are rather curiosity than reality, safe the hydroelectric plants, which are an important element of modern electric power generation. There already are quite a few wind power plants, geothermal plants or several plans to use wave and tidal energy, but they still play a marginal role in the production of electricity in the Western Countries. Therefore when there are discussions concerning the needs and prob- 186 | WSGE lems of the extra-European countries, there is tendency to concentrate on traditional sources of electric power. But it seems wise to change this attitude. Paradoxically in the case of the underdeveloped countries, the alternative sources seem, in many cases to be better option than in the Western Countries. It is therefore sensible to look at the Afghan case from the perspective of using and developing alternate sources of electric energy. One of the main problems of the contemporary Afghanistan is the lack of infrastructure. It never was well developed, but after more than thirty years of continuous war it is mostly destroyed and inoperative. Therefore this analysis is to a great extent theoretical. At the same time, when the situation will become more stable, the very fact that the traditional infrastructure is virtually nonexistent, could create good conditions for a development of the production of electric power from renewable resources and for the marginalisation of traditional electric power generation. To solve the problem of energy production is one of the main challenges for contemporary Afghanistan, as, based on the estimates of the Afghan Ministry of Energy and Water, in 2012 only 33% of Afghan population had access to electricity. But there is a great disproportion in the access between larger urban areas and the countryside, where only 9% of Afghans have access to electricity. What is more important, Afghanistan in completely dependent on the import of electric energy. In 2011, electricity imports constituted almost 73% of Afghanistan’s electricity production. Tab. 1 Electricity Production and Imports (Million kWh) Fiscal Year Total Electricity Supply Imports Domestic Production 2010-11 2802,8 1866,7 936,1 2011-2012 3578,5 2731,9 846,6 Source: Oskarsson, K. Sustainability of Energy Supplies in Afghanistan, “Afghanistan in Transition”, Civil-Military Fusion Centre, November 2012. Access (July 5, 2013) from reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/ resources/CFC_Afghanistan_Sustainability_of_Energy_Supplies.pdf, p.3. Traditional sources of electric power Before the analysis of the alternative energy resources, one need to look through those more traditional. During the 1950s, 1960s, and 1970s there were several geological surveys of Afghanistan and its mineral resources. WSGE | 187 In the beginning of the 21 century, there were additional surveys made by the US companies. Therefore the mineral resources of Afghanistan are pretty well known. Afghanistan has sizable deposits of coal. Those which were surveyed, are estimated for 73-100 million of metric tonnes, when those uncharted could be as large as 400 million tonnes (Shroder, Assifi, 1987, p. 116). Northern Afghanistan, especially the region between Herat and Badashkan, is the main region where there are the coal deposits could be found (Ministry of Mines and Industries of the Democratic Republic of Afghanistan, 2008, p. 64). The other area for potential coal mining is the south-eastern part of the country, along the Pakistani border. But there are technological obstacles to the development of coal mining: the lack of transport infrastructure, and this coincide with the fact that the most of the coal mining regions lay in a rugged terrain which is inaccessible without modern transport facilities. There is virtually no industrial infrastructure to utilize the coal. What is making situation even more difficult are the geologically complex structures of coal deposits, much of the coal resources occur in relatively deep and structurally deformed areas where exploitation can be both expensive and difficult (Department of the Interior, 2005, p. 1). As for the crude oil, the geological surveys done in the beginning of the 21st century by the American companies show that there are in Afghanistan potentially six main oil-bearing areas. There are three proven oil-bearing regions: Amu Darya Basin, Afghan-Tajik Basin and Tripul Basin (near Herat); another three areas, where the occurrence of oil deposits is not proven, but highly possible, and those are: Katawaz Basin, Helmand Basin and Kushka Basin (Shahrani, 2011, p. 11). Estimates of oil reserves vary very much, from very conservative assessment of 80 million barrels (Kingston, 1990, p. 26; Malik, 2011, p. 144), up to the most optimistic, which are saying about 1 596 million cubic meters (over 10 billion barrels) of crude oil (U. S. Department of the Interior, 2006, p. 1). But even those estimates are sometimes criticised as too conservative, as when Mines Ministry spokesman declared, that just the newly discovered oilfields, between Balkh and Jawzjan provinces are estimated for 1,8 billion of barrels (Najafizada, 2010; Watkins, 2010). In the case of the natural gas, its reserves are rather conservatively estimated for over 520 million of cubic meters. The chief areas of occurrence of the gas deposits, are similar as in the case of oil. Those surveyed reserves are found in the north of Afghanistan in the Amu Darya Basin and 188 | WSGE Afghan-Tajik Basin (Islamic Republic of Afghanistan). Although reserves of both, crude oil and natural gas, are estimated to be at least sizable and potentially even abundant, there is similar problem as in the case of coal. The lack of industrial and transport infrastructure, causes that it is expected that decades will pass before those resources will be fully exploited. And it creates, as it was already mentioned, opportunity for a development of alternative sources of energy and among those, so called renewable resources. Renewable energy resources Before we ponder on renewable energy resources, we should define those resources. The best way is to use the United States Export Council for Renewable Energy definition which states that: „The term ‘renewable’ is generalny applied to those energy resources and Technologies whose common characteristic is that they are non-depletable or naturally replenishable. Renewable resources include solar energy, wind, falling water, the heat of the earth (geothermal), plant materials (biomass), waves, ocean currents, temperature differences in the oceans and the energy of the tides. Renewable energy technologies produce power, heat or mechanical energy by converting those resources either to electricity or to motive power” (Armstrong, Hamrin, 2000). In contemporary world we may observe the rise of energy production from renewable energy resources. Global demand for renewable energy was rising during 2011 and 2012, and supplyed an estimated 19% of global final energy consumption in 2011. Useful heat energy from modern renewable resources accounted for an estimated 4.1% of total final energy use, hydropower made up about 3.7%, wind, solar, geothermal and biomass are estimated 1.9% (Renewable Energy Policy Network for the 21st Century, 2013, p. 13). Among the countries, in which energy from the renewable resources represents significant segment of whole energy market, are mostly the best developed countries or the fastest developing countries. The top countries for renewable power capacity are China1, the United States, Brazil, Canada, and Germany. The top countries for non-hydro capacity are China, the United States2, the Germany, followed by Spain, Italy and India. By regions, the BRICS nations (Brazil, Russia, India, China and South Africa) accounted for 36% of total global renewable power capacity and almost 27% of non-hydro renewable capacity. The European Union3 had WSGE | 189 the most non-hydro capacity at the end of 2012, with approximately 44% of the global total (Renewable Energy Policy Network for the 21st Century, 2013, p. 13). Afghanistan is neither among the best developed countries, nor is it among the fastest developing countries. Quite opposite in both respects, it is among the poorest countries in the world. After more than thirty years of conflict its economy is in shambles and the whole country is simply devastated. At the same time Afghanistan holds a great potential in the renewable energy resources. They are so significant, that in favorable conditions much of Afghanistan electric power generation could be based on those resources. Hydroelectric power The most obvious is the capability of hydroelectric plants. According to the Afghan Energy Information Center eighteen of the hydro power plants have a combined generating capacity of 263MW, as compared with fifteen thermal energy plants with a generating capacity of 88MW and thirteen sources from which energy is imported from neighbouring countries which are capable of supplying a further 296MW (Hansard, 2008). So just from those data it is obvious that the hydroelectric power plants are important element of the energy production. The tradition of using water power to produce an electricity is in Afghanistan quite long. The first hydro power plant was build in 1910-1913 in Jabal-ul-Siraj (near Jalalabad). It produced 1 500 kW of electric power and for a long time it was the only source of an electricity for an industry which was at that time concentrated in Kabul (Ali, 1959, p. 127). During the interwar period Afghan governments started policy of modernisation and industrialisation, and the supply of electric power was one of the crucial factors in planned modernisation. Therefore ten power plants were build in Afghanistan during 1935-1951, out of this number Tyree were hydroelectric power plants: Chak Wardak (with the nominal output of 3360 kW), Pulkhumri-I (4800kW) and Kunduz-Baghlan (1200kW) (Ministry of Water and Power Preface, n.d., p. 3). After the Second World War other hydroelectric power plants were build. The last of them was erected in 1980s. 190 | WSGE Tab. 2 Hydroelectric power plants in Afghanistan Hydro Power plant Year of Erection Chak Wardak Pulkhumri-I Kunduz-Baghlan Faizabad Baharak Pulikhumri-I Pulikhumri-II Khanabad Chalwarcha Naghlu Mahiper Sarobi Charikar Jabel Seraj Chak Wardak Ghorband Darunta Assadabad Filko Baba-Wali Kajaki Grishk 1940 1941 1942 1984 1986 1960 1964 1950 1936 1967 1967 1957 1973 1920 1940 1975 1964 1983 1950 1936 1975 1945 Ivesting country supporting the investemnt Indie Indie Germany ZSRR Germany Germany USSR Germany Germany China US/UK/Germany Germany India USSR Germany Germany Germany USA USA Source: Afghan Energy Information Center (AEIC, 2004), Securing Afghanistan’s Future: Accomplishments and the Strategic Path Forward, Power Sector, Annex 3: Afghanistan Generation Installed Capacity, Annex 3, January 2004, p. 38-39, Access (July 7, 2013) from www.afghaneic. org/Presentations/Securing%20Afghanistan’s%20Future2.pdf The Soviet intervention, later the civil war and the rule of Taleban cause great damage to those objects. Some of them were turned off, the rest is only partially operational. According to the situation from 2003, situation was as follows: Faizabad Micro Hydro station – in 2003 all three turbines were nonfunctional, due to lack of spare parts. The government of India4 was prepared to provide parts. The plant would require about US$ 400,000 for WSGE | 191 rehabilitation (AEIC, 2004, p. 22). Baharak Micro Hydro station – in 2003 it was not operational due to lack of spare parts. Ahgha-Khan Network has agreed to reconstruct this facility (AEIC, 2004, p. 22). Pulikhumri I Hydro electric plant – in 2003 it was damaged and the cost for rehabilitation was estimated at US$ 1.8 million (AEIC, 2004, p. 22). Pulikhumri II Hydro electric plant – in 2003 only one (of three) turbine was operational. The other two turbines require servicing and spare parts. Rehabilitation cost of this plant is about US$ 1.2 million (AEIC, 2004, p. 22). Khanabad Hydro electric plant – in 2003 it was not producing electricity and destruction was complete. The estimated cost ofor rehabilitation was US$ 3 million (AEIC, 2004, p. 23). Chalwarcha Micro Hydro plant – in 2003 it was non-operational for the last ten years. US$ 200,000 was required for rehabilitation (AEIC, 2004, p. 27). Naghlu Hydro Electric plant – in 2003 it was producing about 50MW (it has a capacity of 100MW), mainly due to low water level. In 2003, due to deterioration, non availability of spare parts, and lack of servicing, it was a opinion that the plant may stop producing at any time (AEIC, 2004, p. 29). Mahiper Hydro Electric plant – in 2003 this plant was operational but lacks spares. Strategic spare parts were estimated to cost about US$ 1.2 million (AEIC, 2004, p. 29). Sarobi Hydro Electric plant – in 2003 it was operating at 70% of the nominal capacity due to lack of maintenance and spare parts. Strategic spare parts were estimated to cost about US$ 1.1 million (AEIC, 2004, p. 30). Charikar Micro Hydro plant – in 2003 the plant was operating at 60% of its capacity because of lack of spares. The estimated cost for rehabilitation was US$ 80,000 (AEIC, 2004, p. 30). Jabul Seraj Hydro Electric plant – in 2003 the plant was operating at 30% of its rated output due to depreciation. The antique desing of the plant may make rehabilitation unfeasible. Replacement of turbines and generators was recommended, at an estimated cost of US$ 4 million (AEIC, 2004, p. 30). Chak-Wardak Hydro Power plant – in 2003 it was operating at 500kW instead of 3.3MW due to damage. Repaire of the turbines was not possible because of their age. The cost estimated for replacing this plant was US$ 4 million (AEIC, 2004, p. 30). Ghorband Micro Hydro plant – in 2003 the plant was functional, providing power to Ghorband district. The plant requires a small amount of spares (AEIC, 2004, p. 30). Darunta Hydro Electric Power plant – in 2003 two (of three) turbines were operating. The production was 4MW instead of 11.55MW. All three turbines required servicing and spare parts (AEIC, 2004, p. 33). Assadabad Micro Hydro plant – in 2003 one (of two) turbines was functioning and the other was awaiting spare part. The cost of rehabilitation was estimated US$ 300,000 192 | WSGE ((AEIC, 2004, p. 33-34). Filko Hydro Electric plant – this plant was built as two turbines. In 2003 one of the turbines was missing and the second one was demaged beyond repair. Both turbines and other parts would need to be replaced at an estimated cost of US$ 1.6 million (AEIC, 2004, p. 35). Babe Wali Micro Electric plant – needs to be rebuild at an estimated cost of US$ 0.75 million (AEIC, 2004, p. 35). Kajaki Hydro Electric Plant – it needed service because the plant has not been serviced since 1979 (AEIC, 2004, p. 35). Grishk Hydro Electric plant – in 2003 the plant was heavily damaged and of antiue design. Replacement was required at a cost of US$ 3 million (AEIC, 2004, p. 35). So most of the plants needed and still needs refurbishment and modernisation. The total costs of necessary repairs, spare parts and modernisation are estimated for circa 23 million USD. International community is clearly supporting a restoration of a hydroelectric power plants5 (Flak, 2012; German Cooperation with Afghanistan, 2013a), but the progress is rather slow, because of continuous destability of the situation and the Taleban threat, and becaouse of a widespread corruption. Because the demand for an electricity in Afghanistan is so enormous and a reconstruction of large power plants is so slow emerged an alternative, the development of the system of small hydro power plants which would satisfy local demands even at the single villages level. It is important project when one remembers how inaccessible some of those hamlets are. The very terrain makes preferable a decentralised system of energy supply. The special role in this case is palyed by a variety of a Non Governemental Organistaions (NGO-s), which are working on the local level and whose human and financial potential is sufficient for such micro investemnts. One example of such activity is International Assistance Mission which is impelmenting the Renewable Energy Sources in Afghanistan Project (RESAP). RESAP received a flood of applications for install hydro-power plants – around 300th every year. Due to limited resources (personnel and funding) RESAP can implement 10-15 power station per year. For expamle, in 2011, RESAP helped install hydro-power plants in 16 villages, supplying a total of 1,793 families with electricity for lighting and small appliances (International Assistance Mission, 2011, p. 11). Surely the construction, reconstruction and modernization of hydro power plants is a move in right direction as Afghanistan has a great potential in this respect. Several rivers are specially convenient for the production of an electricity, such as: Amu Darya, Bartang River, Wakhan River, Panj River, Hari River, Helmand River, Kabul River, Kushk River, WSGE | 193 Panjshir River and Jarhun. The most valuable as a source of energy is of course Amu Darya which counts for 50% of all hydrological resources of Afghanistan. The hydroenergetic potential of this River alone is estimated for 37 billion kilowatts. The potential of another large Afghan river, Hari is estimated for 21 billion kilowatts of energy (Poya, 2010). According to the United nations estimates, Afghanistan could produce in hydroelectric power plants as much as 24 thousands megawatts of electricity, when it produces right now not even 200 megawatts (United States Institute of Peace, 2012). Geothermal springs The other, potential source of energy in Afghanistan could be geothermal springs. But its reserves are not studied in any detail, although for centuries they were used for therapeutic purposes. Modern use of mineral thermal springs goes back to 1940s, when the infrastructure o some thermal springs were developed for therapeutic purposes. However, soon this development was abandoned, but in 1974 the Obe spring in Heart was renovated and bathrooms were built in Pole-khumri and Hairatan towns. Most of the hot springs around Afghnistan are still undeveloped, but local people continue to use them (Saba, Najaf, Musazai, Taraki, 2004, p. 7). The first studies were made in 1964 by a soviet geologists. But they were mosty interested in chemical composition of the water not in their energetic potential and possibility of use in this respect. The second study of those springs was done in 1969-1970, but this time also geologists were interested in their chemical composition. Therefore the geothermal energetic potential of Afghanistan is assessed from the geological structure not from the detailed and systematic field studies (Saba, Najaf, Musazai, Taraki, 2004, p. 7-8). In Afghanistan, active geothermal systems are generalny located in the main axis areas of the Hindu Kush, which runs along the Herat fault system, all the way from Heart in the westernmost part of the country, up to the Wakhan corridor in the Afghan Pamirs. There are many low to medium temperature geothermal resources all over the country. These geothermal fields can be found in the following areas: Harirud-Badakhshan and Helmand-Arghandab (Rodrigues, Tamás, 2012, p. 288). 194 | WSGE Map 1 Resources of surface thermal waters of the temperature over 20o C Source: Saba D.S., Najaf M.E., Musazai A.M., Taraki S.A., Geothermal Energy In Afghanistan: Prospects and Potential, Center on International Cooperation, New York University, New York & Research Institute for Economic Development and Social Policy, Kabul, February 2004, p. 9. Solar energy Another source of renewable energy in Afghanistan is the solar energy. Afghanistan has significant solar resource, averaging 300 days (in Kandahar pronince it is 320 days) of sunshine per year . This solar radiation is estimated to average 6.5 kWh per square meter per day (Ashraf, 2009, p. 20). Inducements to use this source of energy flow, among others, from the Afghan Energy information Center, which encourages people to use it for heating water. Such a solar water-heater can provide 140-180 liters of hot-water per day at temperature of 60-75°C (AEICa). At the same time critical voices are exclaimed that although Afghanistan can produce thousands of megawatts of solar power there has not been much interest from the government so far. As Sharifullah Mohammadi, head of solar WSGE | 195 power company Zularistan, said: “Afghanistan has possibility of creating solar parks with the capacity to produce 150 MW of energy, but nothin is being done in this area” (Jhanmal, 2013). There are some actions undertaken to introduce solar panels, but there is no countrywide, centralized plan in this respect. Those are mostly an isolated, local initiatives, such as the actions of the U.S Agency for International Development which recently installed a 25 kilowatt-hour solar electricity system on top of the Muqur District Center building in Badghis province, or the Solar Home Lighting System programme which was concluded in 2007, and which in effect brought electricity to a hundred villages, and this meant electrification of 5200 homesteads (Ashraf. 2009). Further projects include solar street lights for bazaars, solar hot water heating systems for clinics and various public facilities in Heart and Badghis (New Solar Panels Installed In Badghis Province, 2011). Kandahar University will install a total of 900 solar panels on the 36 solar pallets that the university had previously received from a private US company and it is expected to provide enough electricity to fully upport the campus (Kandahar University – Afghanistan’s Pioneer In Renewable Energy, 2013). New Zealand companies (NetCon Ltd and Sustainable Energy Service International) were awarded the contract to build 1.05 megawatt solar plant, which will be the largest in Afghanistan. The contract will cost US$ 15million (Wilson, 2012). The UAE will be built eight isolated villages with Solar Home System with appliances. The project will benefit 600 households (Haider, 2012). But taking into account the natural conditions of Afghanistan the solar energy could be one of the more important sources of energy and electricity for individual homesteads. It is important to notice that the Afghans themselves are conscious of the importance of this source of energy. There is for example a native company – Afghan Solar Ltd. which on its on-line site wrote that it „… is a leading solar company engaged in the design, supply and maintain solar power applications” (Afghan Solar Ltd.). This company offers: panels, batteries, charge controllers, inverters, water pumps, street lights, cables, DC lights, and LED lights (Afghan Solar Ltd.). A commercial of an another company says: “Choose Zularistan solar system, and we all can reach a secure future for the people in Afghanistan together” (Zularistan). What is important, there are in Afghanistan local companies producing solar panels and other appliances. In September 2012 Afghan Shams Solar Energy Co. advertised on its on-line page its products: “Our Kabul 196 | WSGE factory is proudly manufacturing Starlight Solar Stoves. From pressing the parabolic panels to carefully crafting the stove’s stands, we are proud to be producing this 100% Afghan made product. We have recently improved our reflective surface, with it now reflecting up to 95% of the sun’s rays. This then means more energy to cook with and therefore greater savings for you, our valued customers!” (Afghan Shams Solar Energy Co.) The Kandahar University recently established an energy department, the only department of its kind in thr country, to focuse on optimising Kandahar’s solar energy potential (Kandahar University – Afghanistan’s Pioneer In Renewable Energy, 2013). As was said by Navy Lt. Jason Gabbard, one of the American military engaged in the project: „With clean and reliable energy just around the corner, Kandahar University shines as a beacon of hope for the future of renewable energy in Kandahar and maybe someday, all of Afghanistan” (Sada-e Azadi, 2013). Wind energy The other, worth mentioning, source of renewable power, is wind. By some estimates, Afghanistan has enough wind potential to meet even onethird of the country’s future energy needs. The use of a wind as a source of an electric power seem to be more complicated, than in the case of a solar energy. There is a sand and dust factor, to be taken into consideration. It causes damage to the rotors, so the maintenance cost are on average much higher than in other countries. Still the wind resources in Afghanistan show promise. Most of these wind resources are in the west and north, but certain well-known wind corridors are located closer to the Kabul in Parwan and Kabul provinces (USAID, 2011a). The lowland areas in the south and west have around 120 windy days per year, with average velocity of four meters per second (AEICb). As in the case of other renewable energy resources, Afghanistan needs outside help also in this respect. In the beginning of 2013 the German government has pledged to provide financial aid for the establishment of wind power plans in Afghanistan. This will mark Afghanistan’s first ever installment of wind power supply (Germany To Fund Wind Power Plans In Afghanistan, 2013). As for concrete projects, there is a plan of building of 945 wind turbines on the outskirts of Herat6. One of the studies revealed that this part of country has ideal conditions for the wind turbines (Life Support WSGE | 197 and Sustainable Living Program). United States Agency for International Development and United States National Renewable Energy Laboratory have identified approximately 158,000 megawatts of untapped potential wind (Energy That Never Run Out, 2012). As in the case of solar energy, also in this case there are a local and foreign initiatives. There is for example a case of a local initiative of Khalifa Muhammad Rahim Rasool from Balkh Province who for last nine years is producing wind pumps which are acco,modated to local needs. His wind pumps have 20 blades, stand 20 meters high and can be build in a week by three or four workers. They can pump 20 liters of water per minute out of a 30 metre-deep well. Rasool is not the only one now, who produces such pumps, there is a number of local producers who are building such pumps (Rahimi, 2012). But there are also on Afghan market some foreign companies, such as Indian Exide Industries, which is present in Afghanistan since 2002. This company offers, for example 400-watt rooftop wind power generation systems, coupled with bigger installations of 1,000 watts and 3,200 watts, targeted at high-worth or institutional customers (Bose, 2004). Another example is the largest small-scale wind installation built by the New Zealand experts. This wind farm consists of ten turbines and produces 75kW of electricity for governmental buildings in the Panjshir Valley (Afghanistan’s First Wind Farm Wins NZ Award, 2008). Biomass and biogas Finally there is an issue of biomass and biogas and its use as a source of energy in Afghanistan. Biomass is biological material derived from living, or recently living oranisms. It most often refers to plants or plant-derived materials (What is Biomass?). The most obvious sources of biomass is trees. Woodfuel cab be derived from conventional forestry practice, from surgery operations and from management of gardens or parks. In the case of Afghanistan the use of wood as a source of biomass is not so obvious. Traditionally wood was used as a burning material at homesteads but not as a source of energy on a larger scale. What is more, the access to firewood was always problematic, as a wooden areas are irregularly dispersed and they were intensively exploited even in the 19th century, especially near Kabul. In the period between 1890 and 1908, the wood supplies of the region were almost exhausted, and the workshops faced a fuel shortage. The situation was so critical that in 1908 two avenues 198 | WSGE of poplars lining the city streets were felled for government use. The police were ordered to protect the trees of the region and to fire on anyone seen cutting them for their own use, pack animals were muzzled to keep them from nibbling at the green branches, and a modest refosteration program was hurriedly set in motion. But these haphazard mrasures did little to alleviate the immediate situation (Thornton, Thornton, 1910, p. 54; Martin, 1907, p. 265). The level of forestation, despite the actions undertaken to alleviate this problem, not only did not rise, but even diminished. According to reports prepared by the international organizations, during 1977-2002 was observed the process of deforestation. In the eastern part of the country (where most of the vegetation occurs) disappeared 50-80% of forests (Forest Department, 2010, p. 6). This process was caused by several factors: long conflict, the extensive use of firewood, illegal woodcutting and export of the illegally acquired wood7. In effect right now only some 1,3-2,1% of the country is covered by woods and forests. And this is one of the lowest in the world forestation index (United Nations Environment Programme in Afghanistan, 2009, p. 6). Despite that the wood is still used as a firewood in homesteads, and according to “The Economist” it could lead to the complete deforestation of Afghanistan (Bare Mountains, Poor People, 2001). There is potentially an alternative to wood, it is the poppy straw. But this rises certain problems, also moral ones. In theory it is good alternative. Afghanistan is the largest opium producer in the world. In 2012 the area of the poppy cultivation was as large as 154,000 hectares (United Nations Office on Drugs and Crime, 2012, p. 11). Its by-product is a poppy straw. There is no data as to the amount of poppy straw produced In Afghanistan each year. Quite probably the farmers, cultivating opium poppy are using its straw as a fire material, but surely they did not use it for produce of biomass and biogas. What is more the state, nor NGO-s or international institutions could postulate the use of poppy straw as a source for biomass production, as it would mean a kind of legalization of opium poppy cultivation. There is also another reason why biomass and biogas are not viewed as useful option of energy production. As Abdul Rahman Ashraf, well known scholar and Afghanistan ambassador in Berlin, stressed: “Biofuels raise competition with agricultural land use and water resources for irrigation” (Ashraf, 2009, p. 25). WSGE | 199 Conclusion Summing up, the fact that the renewable resources of energy could potentially have an enormous significance for Afghanistan, is evident from the fact that foreign powers such as the US and Germany are willing to support investments in this field. Only during 2009-2011 just the USAID was committed to building the capacity of the Afghan government to provide its people with renewable energy. The Afghan Clean Energy Project (ACEP) aims to foster energy independence and development through increased use of renewable energy technologie. In effect of ACEP they accomplishments: electrified two health clinics with 5kW soplar power systems, installed solar systems totalling 20kW to electrify three schools, installed 367 solar streetlights in eleven provinces, wrote Afghanistan’s first solar implementation guidelaine and technical specification and trained 498 people (including 37 women) on various topics connected with renewable energy (USAID, 2011b). What is more within ACEP the Americans played a significant part in creating Renewable Energy Laboratory (KURE Lab) at Kabul University, as a part of the Faculty of Engineering. The KURE Lab is intended to serve as a multipurpose facility for renewable energy education, research, component testing, and evaluation for engineers (USAID, 2011c). The Germans on the other hand are engaged in a trainings connected with the use of renewable energy sources. The foundations have now been laid for the first training centre for renewable energy technology. Here technicians will learn how to maintain the hydro and solar power plants (German Cooperation with Afghanistan, 2013b). Therefore in favorable conditions, the use of Afghanistan’s reserves of renewable energy may, as Martin Wright editor of Green Futures wrote, make Afghanistan a “promising haven of renewable energy” (Wright, 2012). References: Afghan Energy Information Center (AEIC , 2004, January), Securing Afghanistan’s Future: Accomplishments and the Strategic Path Forward, Power Sector, Annex 3: Afghanistan Generation Installed Capacity, Annex 3. Access (July 7, 2013) from www.afghaneic.org/Presentations/Securing%20Afghanistan’s%20Future2.pdf Afghan Energy Information Center (AEICa), Solar Energy. Access (July 20, 2013) from www.afghaneic.org/solar.php 200 | WSGE Afghan Energy Information Center (AEICb), Wind Energy. Access (July 20, 2013) from www.afghaneic.org/wind.php Afghan Shams Solar Energy Co., 100% Afghan Made, September 4, 2012. Access (July 20, 2013) from afghanstarlight.com Afghan Solar Ltd. Access (July 20, 2013) from www.afghansolar.com Afghanistan Forest Information and Data. Pozyskano () z rainforest.mongabay. com?deforestation/2000/Afghanistan.htm Afghanistan’s First Wind Farm Wins NZ Award, (2008, December 12), Scoop Business. Access (July 26, 2013) from www.scoop.co.nz/stories/BU0812/ S00276.htm Ali, M. (1959). Afghanistan (The Mohammedzai Period). Kabul: Khan Mohammed Ali Khan. Armstrong ,J., Hamrin, J. (2000). The Renewable Energy Policy Manual, United States Export Council for Renewable Energy, Washington. Access (July 6, 2013) from www.oas.org/dsd/publications/Unit/oea79e/oea79e.pdf Ashraf, A. R. (2009, November 10 and 11), Energy Sector Afghanistan. Importance of Renewable Energy for Afghanistan, International Conference on “Renewable Energy in Central Asia: Creating Economic Sustainabiliyu to Solve Socio-Economic Challenges”, Dushanbe, Tajikistan, Access (July 16, 2013) from carnegieendowment.org/files/Presentation_-%20Ashraf. pdf Bare Mountains, Poor People (2001, November 1st), The Economist. Access (July 26, 2013) from www.economist.com/node/842516 Bose, P.R. (2004, October 20). Exide To Power Afghanistan With Its Wind, Solar Energy. The Hindu. Business Line, Access (July 26, 2013) from www.thehindubusinessline.in/2004/10/20/stories/2004102002840100.htm Chan, L. (2007, November 1), The Lost Forests of Afghanistan, UBC Reports, 53 (11). Pozyskano () z www.publicaffairs.ubc.ca/ubcreports/2007/07nov01/ afghanistan.html; Energy That Never Run Out (2012, 13 September), Sada-e Azadi. Access (July 25, 2013) from www.sada-e-azadi.net/index.php/en/topics/features/6714energy-that-never-run-out?googleb0t=true Flak, A. (2012, January 9). Electricity Only Reaches One In Three Afghans, Reuters. Access (July 10, 2013) from http://www.reuters.com/ article/2012/01/09/us-afghanistan-power-idUSTRE8080C920120109 Forest Department, Food and Agriculture Organization of the United Nations (2010). Global Forest Resources Assessment 2010. Country Reports: Af- WSGE | 201 ghanistan, FRA2010/001, Rome. Access (July 27, 2013) from www.fao.org/ docrep/013/al437e.pdf German Cooperation with Afghanistan, Hydroelectric Power Generation (2013a, January) Deutsche Gesellschaft fűr Internationale Zusammenarbeit GmbH, Bonn. Access (July 10, 2013) from www.ez-afghanistan.de/fileadmin/content/fact-sheets/english/2013-kraftwerk_e-RZ.pdf German Cooperation with Afghanistan, Energy as a Key to Development (2013b, January) Deutsche Gesellschaft fűr Internationale Zusammenarbeit GmbH, Bonn. Access (July 10, 2013) from www.ez-afghanistan.de/ fileadmin/content/fact-sheets/english/2013-energie-allgemein-e_RZ.pdf Germany To Fund Wind Power Plans In Afghanistan (2013, January 10). Wadsam. Access (July 20, 2013) from www.wadsam.com/germany-tofund-wind-power-plans-in-afghanistan-7868/ Gurevich, N. M.,(1963). Voprosy ekonomiki Afganistana. Moskva: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Haider, H. (2012, 18 January). UAE to Set Up Clean Energy Project in Afghanistan, Khaleej Times. Access (July 17, 2013) from www.khaleejtimes.com/ displayarticle.asp?xfile=/data/theuae/2012/January/theuae_January454. xml§ion=theuae Hansard (House of Commons Daily Debates) Archive (2008). Parliamentary Business, International Development, Afghanistan: Power Station, 26 November. Access (July 7, 2013) from www.publications.parliament.uk/pa/ cm200708/cmhansrd/cm081126/text/81126w0067.htm International Assistance Mission (2011). 2011 Annual Report. Access (July 10, 2013) from www.iam-afghanistan.org/sites/default/files/2011%20Annual%20Report.pdf Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Mines, A Brief History of Natural Gas in Afghanistan. Access (n.d) from http://mom.gov.af/en/page/4750 Islamic Republic of Afghanistan, Ministry of Energy & Water (2007, April 15). Power Sector Strategy for the Afghanistan National Strategy. Pozyskano () z http://www.carecprogram.org/uploads/docs/AFG-Power-Sector-Strategy-en.pdf Jhanmal, Z. (2013, 17 January). Solar Expert See Strong Potential in Afghanistan. Tolonews. Access (July 20, 2013) from tolonews.com/en/afghanistan/9102solar-experts-see-strong-potential-in-afghanistan Kandahar University – Afghanistan’s Pioneer In Renewable Energy (2013, 13 May), News2WOWU, Access (July 17, 2013) from www.qsnews2wow-u. 202 | WSGE com/latest/kandahar-university-afganistans-pioneer-renewable-anaergy/ Kingston, J. (1990). The Undiscovered Oil and Gas In Afghanistan.Santa Barbara: Department of the Interior, U.S. Geology Survey. Access (July 5, 2013) from http://pubs.usgs.gov/of/1990/0401/report.pdf; Life Support and Sustainable Living Program, Wind Power for Herat, Afghanistan. Access (July 25, 2013) from www.ccot-lifesupport.org/ wind%20power%20for%20herat.html Malik, N. (2011). Overview and Prospects for Energy Resource in Afghanistan: Measures for Improvement and Sustainable Development. The Journal of Energy and Development 35 (1), pp.141-164. Martin, F.A. (1907). Under the Absolute Amir. London, New York: Harper & brothers. Ministry of Mines and Industries of the Democratic Republic of Afghanistan, Afghanistan Geological Survey (2008). Geology and Mineral Resources of Afghanistan, Book 2, Mineral Resources of Afghanistan. British Geological Survey, Report Series Published by British Geological Survey Ministry of Water and Power Preface. Access (July 7, 2013) from www.afghaneic.org/Presentations/English%20version%20Presentation.pdf. Najafizada, E. (2010, August 15). Afghanistan Says It Locates 1.8 Billion-Barrel Oilfield in Nation’s North. Bloomberg.com. Access (July 6, 2013) from http://www.bloomberg.com/news/2010-08-15/afghanistan-discovers1-8-billion-barrel-oilfield-in-north-ministry-says.html New Solar Panels Installed In Badghis Province (2011, January 24). dvids, Access (July 17, 2013) from www.dvidshub.net/news/64132/new-solar-panels-installed-badghis-province#.UapLkdJM_xA Oil Field Discovered in Afghanistan, (2010, August 16). The Independent, Pozyskano () z http://www.independent.co.uk/news/world/asia/oil-field-discovered-in-afghanistan-2053829.html Oskarsson, K. (2012, November). Sustainability of Energy Supplies in Afghanistan. Afghanistan in Transition, Civil-Military Fusion Centre, Access (July 5, 2013) from reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/CFC_Afghanistan_Sustainability_of_Energy_Supplies.pdf Poya, S. (2010, August 10). Afghanistan’s Energy Potential, New Eastern Outlook. Access (July 12, 2013) from http://www.journal-neo.com/node/1002 Rahimi, R. (2012, July 3). The Innovators: Second Wind For Farmers, Afghanistan Today. Access (July 25, 2013) from www.afghanistan-today.org/ article/?id=241 WSGE | 203 Renewable Energy Policy Network for the 21st Century (2013). Renewables 2013. Global Status Report, Paris. Access (July 6, 2013) from www.ren21. net/Portals/0/documents/Resources/GSR/2013/GSR2013_lowres.pdf Rodrigues, A.R., Barbarics, T. (2012). Foreign Military Bases with Renewable Energy Sources, Hadmérnök, VII Evfolyam 1 szám – 2012. Március. Access (July 14, 2013) from hadmernok.hu/2012_1_rodriguez_barbarics.pdf Saba, D.S.,Najaf, M.E., Musazai A.M., S.A. Tarak, S.A. (2004, February). Geothermal Energy In Afghanistan: Prospects and Potential, Center on International Cooperation, New York University, New York & Research Institute for Economic Development and Social Policy, Kabul. Sada-e Azadi, (2013, 21 January). Kandahar University To Be National ‘Model’ In Renewable Energy, Afghan-review. Access (July 17, 2013) from www. afghan-review.com/index.php/education/item/202-kandahar-universityto-be-national-model-in-renewable-energy Shahrani, W. (2011, 26 October ). Outlook for the Mining Industry In Afghanistan, Mining Investors’ Forum for Afghanistan, Brussels, Access (July 5, 2013) from http://mom.gov.af/Content/files/Minister’s%20Presentation%20 in%20Brussel%20on%20Outlook%20for%20the%20Mining%20 Industry%20in%20Afghanistan,%20Oct%202011.pdf Shroder, Jr, J.F., Assifi, A.T., (1987). Afghan Resources and Soviet Exploitation. in: Klass R. (ed.), Afghanistan. The Great Game Revisited (ss. 97-134). New York: Freedom House. Thornton, E., and Thornton, A. (1910). Leaves from an Afghan Scrapbook. London: John Murray. United Nations Environment Programme in Afghanistan (2009, January). Laying the Foundations for Sustainable Development. Access (July 27, 2013) from www.unep.org/pdf/UNEP_in_Afghanistan.pdf United Nations Office on Drugs and Crime (2012). Afghanistan Opium Survey, 2012. Access (July 28, 2013) from www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Afghanistan/Afghanistan_OS_2012_FINAL_web.pdf United States Institute of Peace, International Network for Economics and Conflict, (2012, August 13). Could Afghanistan’s Water Woes Undermine Peace?Access (July 12, 2013) from http://inec.usip.org/blog/2012/aug/13/ water-and-energy-planning-afghanistan-mitigating-security-threatsthrough-sustainab U. S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey, (2006). Assessment of Undiscovered Petroleum Resources of Northern Afghanistan, 2006, March, 204 | WSGE Fact Sheet 2006-3031. Access (July 5, 2013) from http://pubs.usgs.gov/ fs/2006/3031/pdf/FS-3031.pdf U.S. Department of the Interior, U.S. Geological Survey, (2005, June). Assessing the Coal Resources of Afghanistan, Fact Sheet 2005-3073. Access (July 5, 2013) from http://escweb.wr.usgs.gov/share/mooney/USGS%20coal%20 assessment.pdf USAID (2011a, December 26). The Future is Blowing in the Wind. Access (July 20, 2013) from afghanistan.usaid.gov/USAID/Article/2521/The_Future_ is_Blowing_in_the_Wind USAID (2011b, June). Fact Sheet: Afghan Clean Energy Project (ACEP). Access (July 20, 2013) from afghanistan.usaid.gov/en/USAID/Activity/152/Afghan_Clean_Energy_Project_ACEP USAID (2011c, 4 May). Establishment of Renewable Energy Laboratory AT Kabul University . Access (July 20, 2013) from Afganistan.usaid/gov/en/USAID/Article/2233/Establishment_of_Renewable_Energy_Laboratory_at_ Kabul-University Watkins, E. (2010, August 18). Afghanistan Claims 1.8 Billion bbl Oil Field Find, Penny Energy. Access (July 6, 2013) from http://www.pennenergy. com/index/petroleum/display/6576660494/articles/oil-gas-journal/exploration-development-2/reserves/2010/08/afghanistan-claims.html Wilson, I. (2012, August 2). New Zealand to Provide Backing for Afghanistan Solar Project, Bloomberg.com. Access (July 17, 2013) from www.bloomberg. com/news/2012-08-02/new-zealand-to-provide-backing-for-afghanistansolar-project.html What is Biomass?. Access (July 27, 2013) from www.biomassenergycentre.org. uk/portal/page?_pageid=76,15049&_dad=portal&_schema=PORTAL Wright, M.(2012, July 6), Inside Afghanistan’s Hydropower Revolution”, The Guardian. Access (July 29, 2013) from http://www.guardian.co.uk/environment/2012/jul/06/inside-afghanistans-hydropower-revolution Zularistan. Access (July 20, 2013) from www.afghan-solar.com/en/company/ index.html (Endnotes) 1 In China wind power generation increased more than generation from coal and passed nuclear power output for the first time. 2 The United States addend more capacity from wind power than any other technology, and all renewables made up about half of total electric capacity additions during the year. WSGE | 205 3 In the European Union, renewables accounted for almost 70% of additions to electric capacity in 2012, mostly form solar and wind power. 4 This plant was built with Indian technical and economical co-operation in 1984. 5 Energy producing section of Afghan economy receives yearly from external sources c. 200 millions USD of assistence. 6 This city, with a population of 350,000, is unable to maintain a constant supply of power. They must rely on imported power from Iran and use diesel generators. 7 For example, in the 1970s, the Badghis and Takhar provinces of northern Afghanistan were covered with pistachio forests. These forests were almost completely lost in three decades because of breakdown of state institutions and many trees were uprooted or depleted by Soviet military forces. Many trees were cutting and illegally exported to neighbouring countries. 206 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 207-220 Bronisław Sitek Wincenty Bednarek The constitutional protection of the family and the ideology of a new social order Konstytucyjna ochrona rodziny a ideologia nowego ładu społecznego Bronisław Sitek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Wincenty Bednarek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie Abstracts Until recently, the family has been considered as a fundamental social unit. Contemporary philosophical trends, especially those related to gender,gradually put an end to the traditional concept of family built on the foundations of Roman and Christian culture. European constitutions stil remain a reflection of the existing family model, which, however, are also subject to change under the pressure of new trends of thought propagated in great measureby the media and politicians. Analysis of the twelve EU constitutions shows that in the near future the high pressure on the amendment of the constitutions of these countries towards an adjustment to the new trends of thought should be expected. Do niedawna rodziny były uznawane za podstawowe komórki społeczeństwa. Współczesne trendy filozoficzne, zwłaszcza te związane z płcią, stopniowo położyły kres tradycyjnej koncepcji rodziny, zbudowanej na fundamentach rzymskiej i chrześcijańskiej kultury. Konstytucje europejskie w dalszym ciągu pozostają odbiciem istniejącego modelu rodziny, które jednak podlegają również zmianom pod wpływem nowych trendów myślowych rozpowszechnianych przez mass-media i polityków. Analiza dwunastu konstytucji UE pokazuje, że w najbliższej przyszłości należy się spodziewać intensywnych działań mających na celu nowelizacje konstytu- WSGE | 209 cji tych krajów i dostosowania ich do nowych trendów myślowych. Key words: constitutions, the European Union, family, gender, constitutional law, natural law Konstytucji Unii Europejskiej, rodzina, płeć, prawo konstytucyjne, prawo naturalne Wprowadzenie Koncepcja rodziny na przestrzeni tysiącleci doznawała daleko idących przeobrażeń. Czynnikami wpływającymi na jej kształt były uwarunkowania kulturowe, zwłaszcza religijne, stopień rozwoju cywilizacyjnego, w tym techniki i organizacji społeczeństwa, w końcu były to czynniki ekonomiczne i klimatyczne (Kaniewska, 2013, ss.437-452). Uwarunkowania kulturowe, głównie religijne, od najdawniejszych czasów określają pozycję jednostki w strukturze społecznej, w tym rodzinnej. Konkretne treści dominującej ideologii danej epoki są elementem wtórnym wobec wykształconych zwyczajowo zachowań i form organizacyjnych, w tym rodziny. Wpływ na ich kształt mają silniejsze jednostki lub dominujące grupy. W okresie prokreacyjnym silniejszą fizycznie jednostką jest mężczyzna, co przez tysiąclecia ugruntowywało dominującą pozycję mężczyzny w życiu publicznym i prywatnym, a zwłaszcza w rodzinnym (Augustyniak, 2012, s. 205 n.). Dominująca pozycja mężczyzn w konsekwencji przyczyniła się do powstania modelu rodziny patriarchalnej, typowej dla kultury antycznych Aten czy Rzymu (Rominkiewicz, 2012, s. 15 n). Tylko w nielicznych kręgach kulturowych, szczególnie w Azji i Afryce, powstał model rodziny matriarchalnej, z centralną pozycją kobiety. U podłoża obu typów rodziny leży małżeństwo monogamiczne czy poligamiczne, w zależności od kultury. Trzeba zaznaczyć, że jest to stosunkowo uproszczone przedstawienie antropologicznej ewolucji rodziny na przestrzeni wieków (Levi-Strauss, 1996, s. 297-313). Stopień rozwoju cywilizacyjnego poszczególnych społeczeństw przyczynił się do powstania procesu stopniowego odchodzenia od modelu rodziny wielopokoleniowej, zwłaszcza agnacyjnej na rzecz rodziny zatomizowanej, dwupokoleniowej (rodzice i dzieci) opartej na więzach krwi (rodzina kognicyjna) (Misztal-Konecka, 2007, s. 39 n.). Zmiany te spowodowały daleko idącą ingerencję prawną państwa w uregulowanie stosunków rodzinnych 210 | WSGE tak o charakterze osobowym (np. adopcja, wzajemne obowiązki), jak i majątkowym, w tym obowiązku alimentacyjnego (Dyjakowska, 2007, s. 73-93). Pierwszą tak szeroką regulacją prawną było ustawodawstwo rzymskiego cesarza Oktawiana Augusta (Volterra, 2006, s. 835 n.; Evans Grubbs, 1995, s. 103 n.), który wprowadził obowiązek pozostawiania w legalnym związku małżeńskim (iustum matrimonium) oraz posiadania dzieci zrodzonych z legalną żoną (Robleda, 1970, s. 145 n.). Tak ukształtowana rodzina stała się podstawową jednostką organizacyjną społeczeństwa i motorem awansu społecznego oraz politycznego, poczynając od antyku, kończąc na czasach współczesnych. Ugruntowanie modelu rodziny opartej na małżeństwie dokonało się w nauce chrześcijańskiej, przede wszystkim poprzez podniesienie związku małżeńskiego do rangi sakramentu. Znaczący wpływ na rozwój nowych modeli rodziny ma również stopień rozwoju ekonomicznego. Rodzina patriarchalna spełniała różne funkcje, w tym przede wszystkim zabezpieczenia społecznego. Rodzina, a właściwie jej głowa dysponowała całym majątkiem wypracowanym przez poszczególnych jej członków. W ten sposób można było zabezpieczyć potrzeby jednostek słabych, tj. dzieci, osób starszych czy chorych (Zawisza, 2013, s. 156-157). Rozwój ekonomiczny spowodował materialne uniezależnienie się kobiety od mężczyzny oraz stosunkowo szybką emancypację dzieci spod władzy rodzicielskiej poprzez uzyskanie statusu osoby ekonomicznie niezależnej. W końcu czynnikiem mającym obecnie decydujący wpływ na zachodzące zmiany w kształcie rodziny jest rozwój technologii, głównie informatycznej. Dotychczas potrzeba kontaktu z drugim człowiekiem była zaspakajana w ramach tradycyjnej rodziny. Symbolem bliskości więzi rodzinnej był stół, który gromadził jej członków podczas posiłków. Okazją do utrzymania więzów rodzinnych były święta religijne, a zwłaszcza święta chrześcijańskie, takie jak Boże Narodzenie czy Wielkanoc. Dom spełniał nie tylko funkcję hotelową, ale również było to miejsce rozrywki i wypoczynku. Takiej wizji rodziny zgromadzonej w jednym miejscu, tj. w domu, sprzyjała bliskość miejsca prac. Taki jednak obraz spokojnego domu obecnie bardzo szybko ulega przekształceniom spowodowanym coraz większymi odległościami pomiędzy domem a miejscem pracy. Wiele osób wraca do domu rodzinnego tylko na weekendy. Symboliczny stół został zastąpiony komputerem, iphonem czy ipadem. Miejsce pracy stało się pierwszym, a niekiedy podstawowym miejscem egzystencji jednostki. Coraz więcej firm żąda od pracownika pełnej dyspozycyjności. W tym należy upatrywać wzrostu liczby osób, które WSGE | 211 nie zawierają trwałych związków małżeńskich, a istniejące związki nieformalne stosunkowo łatwo się rozpadają. Stopniowo zanika koncepcja potrzeby ciepła rodzinnego, bliskości rodziców i dzieci, spotkania z rodziną bliższą i dalszą. W wielu krajach coraz mniej rodziny przyjeżdża na pogrzeby najbliższych nie tylko z powodu odległości, ale również braku jakichkolwiek więzi. Stąd nie do rzadkości należą przypadki pogrzebów bez żałobników. Praca, kariera zawodowa wytycza ją nowy krąg osób, który zastępuje rodzinę (Such-Pyrgiel, 2008a, ss.188–203). Przemiany społeczne wywołane nowymi warunkami ekonomicznymi i rozwojem technologii legły u podstaw nowych trendów myślowych, wywołujących niepokoje społeczne. Należy do nich niewątpliwie koncepcja gender, wzbudzająca skrajne oceny i emocje. Jest ona odbiciem zachodzących zmian kulturowych opartych na silnym poczuciu wartości jednostki w oderwaniu od jakichkolwiek innych systemów wartości, w tym rodzinnych czy religijnych, głównie chrześcijańskich. Nie wchodząc w ocenę nowych nurtów filozoficznych, w tym filozofii gender, warto zwrócić uwagę na warstwę normatywną, zwłaszcza konstytucyjną wybranych państw europejskich, a dotyczącą właśnie rodziny i jej centralnego miejsca w systemie prawnym. Analizie zatem zostaną poddane przepisy normatywne o charakterze konstytucyjnym państw dawnej tzw. dwunastki z pominięciem Wielkiej Brytanii (brak konstytucji) oraz Polski jako przedstawiciela nowych członków Unii. Taki dobór państw jest uzasadniony tym, że są one reprezentatywne dla polaryzacji poglądów na temat koncepcji rodziny. Taki eksperyment myślowy pozwoli na osiągnięcie podstawowego celu tych badań, a mianowicie na określenie stanu prawnego istniejącego w porządku konstytucyjnym wybranych państw Unii Europejskiej oraz odniesienie go do zachodzących zmian filozoficznych i społecznych (Tomanek, 2012, s. 47 n). Rodzina jako wartość konstytucyjna Powszechnie uznawane jest, że konstytucja jest podstawowym aktem prawnym każdego porządku prawnego. Stąd też konstytucję określa się inaczej ustawą zasadniczą. Wszystkie inne akty prawne muszą być z nią zgodne, strażnikiem czego jest Trybunał Konstytucyjny. To właśnie w konstytucji zapisane są wszystkie podstawowe zasady prawa, będące fundamentem porządku prawnego każdego państwa. Charakterystyczne dla przedmiotowych konstytucji jest to, że powstały one zasadniczo po II woj- 212 | WSGE nie światowej, a więc zostały oparte na zasadach wypracowanych w ramach współczesnej, ale typowej dla każdego państwa kultury prawnej. Procesy globalizacyjne wywarły również wpływ na kształtowanie się zasad prawnych o charakterze ponadnarodowym, dając początek międzynarodowej kulturze prawnej, której streści coraz szerzej przenikają do wewnętrznych systemów prawnych poszczególnych państw. Stąd słusznie zauważył M. Zieliński, że we współczesnych konstytucjach doszło do skrzyżowania się norm krajowych i zewnętrznych (międzynarodowych). Niezwykle ważne jest więc dokonanie identyfikacji konkretnej normy prawnej, za którą stoi określona wartość podlegająca ochronie (Zieliński, 2011, s. 30). Następnie konieczne jest określenie przynależności danej wartości do konkretnego porządku prawnego. Wśród wartości chronionych konstytucjami, w tym polską, jest: państwo, zasady demokratycznego państwa prawa, podział władz, istnienie samorządu terytorialnego, własność prywatna, życie człowieka, a przede wszystkim sam człowiek. Do wartości konstytucyjnych zaliczana jest również rodzina, czasem rozumiana w komentarzach jako emanacja instytucji typowej dla prawa naturalnego (Bałaban, 2011, s. 53). Według polskiego Trybunału Konstytucyjnego rodzina to każdy trwały związek dwóch lub więcej osób, składający się z co najmniej jednej osoby dorosłej i dziecka, oparty na więzach emocjonalnych, prawnych, a przeważnie także i na więzach krwi. Rodzina może być pełna, w tym wielodzietna lub niepełna. Rodzina pełna składa się z dwojga osób dorosłych pozostających we wspólnocie domowej i związanych więziami uczuciowymi oraz wychowywanego przez nie wspólnego dziecka (dzieci). Rodzinę niepełną tworzy natomiast jeden dorosły i wychowywane przez niego dziecko (dzieci) (orz. TK z 12.4.2011 r., SK 62/08, orz. Podaję za Banaszak 2012, s. 149). Rodzina nie jest jednak wartością, która znajduje swoje odzwierciedlenie w każdej konstytucji. Na dwanaście analizowanych konstytucji tylko w siedmiu znalazła swoje odbicie w konkretnych zapisach konstytucyjnych, tj. w konstytucji Polski, Niemiec, Grecji, Irlandii, Włoch, Portugalii i Hiszpanii. Z kolei rodzina nie jest wartością konstytucyjną w Belgii, Danii, Francji, Luksemburgu, Holandii i Wielkiej Brytanii. Konstytucja Francuska z 1958 r. nie zawiera żadnych regulacji dotyczących prawa człowieka i obywatela. Ograniczona została jedynie do przepisów ustrojowych i jest w dużej mierze spadkobierczynią pierwszej konstytucji z 1791 r. (Ardant, 1991, s. 15 n.). W konsekwencji brak odniesienia się do rodziny znajduje się również w innych konstytucjach, które wzorowe WSGE | 213 były na francuskiej. I tak konstytucja belgijska z 1831 r. była wzorowana na francuskiej z 1791 r. i holenderskiej z 1815 r. (Palaci di Suni Prat, Comba, Cassella, 1993, s. 22). Brak ten nie został uzupełniony przy okazji rewizji konstytucji, jaka miała miejsce w 1993 r. Konstytucja holenderska została uchwalona w 1815 r. i również ona była pod dużym wpływem doktryny francuskiej. Stan ten nie zmienił się również po jej rewizji, która odbyła się w 1983 r. W końcu konstytucja luksemburska, obowiązująca od 1868 r., była wzorowana na konstytucji belgijskiej (Palaci di Suni Prat, Comba, Cassella, 1993, s. 367). Doktryna francuska miała również ogromny wpływ na ukształtowanie się koncepcji kolejnych konstytucji duńskich, łącznie z aktualnie obowiązującą z 1953 r. Wprawdzie zawiera ona część dotyczącą praw człowieka, jednak tylko w art. 76. wspomina się o obowiązku rodziny edukowania dzieci zgodnie z ogólnymi standardami szkoły podstawowej (Palaci di Suni Prat, Comba, Cassella, 1993, s. 69). Rodzina nie znalazła również swojego odzwierciedlenia jako wartość konstytucyjna również w aktach prawnych rangi konstytucyjnej Wielkiej Brytanii. Jest to zatem grupa państw ściśle powiązanych z głębokimi przemianami filozoficznymi i politycznymi, jakie miały miejsce przed rewolucją francuską (oderwanie chrześcijaństwa w Anglii od Rzymu – powstanie anglikanizmu), i dla której naczelnymi wartościami były wolność, równość i braterstwo w perspektywie między ludzkiej, jak i po niej. Kwestie rodziny zaś stały się sprawą mniej ważną (Volterra, 2006, s. 903 n.). Całkiem odmienna sytuacja rodziny jest w konstytucjach państw uważanych za tradycyjnie chrześcijańskie, tj. katolickie (Polska, Włochy, Irlandia, Hiszpania i Portugalia), prawosławne (Grecja) lub katolicko-protestanckie (Niemcy). Należy jednak stwierdzić, że nie zawsze doktryna chrześcijańska leży u podłoża konkretnych zapisów ustawy zasadniczej tych państw, w tym i w odniesieniu do wartości, jaką jest rodzina. Prawie wszystkie zostały przyjęte po II wojnie światowej, tj. włoska w 1948 r., niemiecka w 1949 r., grecka w 1975 r. i w 1986 r. została nowelizowana, portugalska w 1976 r., hiszpańska w 1978 r. i polska w 1997 r. Jedynie konstytucja irlandzka pochodzi z okresu międzywojennego, tj. z 1937 r. W tej właśnie konstytucji najbardziej uwidacznia się wpływ doktryny chrześcijańskiej na poszczególne jej rozwiązania. Już w preambule konstytucja irlandzka rozpoczyna się w Imię Trójcy Przenajświętszej. Można zatem powiedzieć, że w tej ostatniej grupie konstytucji odniesie do systemu wartości, w tym do rodziny, wynika niewątpliwe z treści typowych dla chrześcijaństwa, ale również i z dorobku cywilizacyjnego 214 | WSGE wykształconego po II wojnie światowej. System tych wartości został zapisany przede wszystkim w aktach prawa międzynarodowego, poczynając od Powszechnej Deklaracji praw Człowieka przyjętej przez ONZ w 1948 r. Stąd rodzina jako wartość chroniona jest nie tylko w porządku konstytucyjnym, ale również i prawnomiędzynarodowym. Zakres przedmiotowy konstytucyjnej ochrony rodziny Analiza konkretnych zapisów ustawowych pokazuje, że istnieje dość znaczne zróżnicowanie, gdy chodzi o określenie pochodzenia rodziny, a tym samym poziom jej ochrony. Prawno-naturalne pochodzenie instytucji rodziny znajduje się w dwóch konstytucjach. Pierwsza z nich to konstytucja irlandzka, gdzie w art. 41. ust. 1. zapisano, że Państwo uznaje rodzinę za pierwotnie naturalną i podstawową grupę społeczną (…). Ustawodawca irlandzki idzie jeszcze dalej i zapewnia ochronę tradycyjnej rodziny opartej na związku kobiety z mężczyzną przed atakami, w tym medialnymi. W art. 41. ust. 3. pkt. 1. postanowiono, że Państwo zobowiązuje się otaczać szczególną opieką i chronić przed atakiem instytucję małżeństwa, która stanowi podstawę rodziny (Konstytucja Irlandii, 2006). Podobną koncepcję ochrony rodziny przyjęto w konstytucji włoskiej, gdzie w art. 29. zd. 1. postanowiono, że Republika uznaje prawa rodziny jako naturalnego związku (…) (Konstytucja Włoch, 2004). W pozostałych konstytucjach podkreśla się znaczenie rodziny dla państwa lub społeczeństwa i z tego wywodzi się potrzebę konstytucyjnej ochrony tej instytucji. Nie ma deklaracji nakładających na państwo bezwzględny obowiązek ochrony rodziny. W konstytucjach, w których rodzina jest uznawana za instytucję prawa naturalnego, jej prawa są nienaruszalne i niezmienne. Państwo nie może ingerować w jej kształt, oddając jak gdyby właściwość w tym zakresie prawu zwyczajowemu czy też systemom prawnym pozanormatywnym, w tym prawu religijnemu. Najsilniejsze takie sformułowanie znajduje się w art. 41. ust. 1. Konstytucji Irlandii, gdzie postanowiono, że małżeństwo jest instytucją moralną, posiadającą niezbywalne i nienaruszalne prawa, uprzednie i nadrzędne wobec wszystkich praw ustanowionych… (Konstytucja Irlandii, 2006). Co ciekawe, takiego stwierdzenia wyraźnie sformułowanego nie ma już w konstytucji włoskiej, stającej na stanowisku prawno-naturalnego pochodzenia instytucji rodziny. W art. 31. włoski ustrojodawca wspomina jedynie o potrzebie wpierania rodziny w wypełnianiu jej podstawowych zadań, w tym macierzyństwa i udzielenia pomocy rodzinom wielodzietnym (Konstytucja Włoch, 2004). W pozostałych konstytucjach ustawo- WSGE | 215 dawcy zakładają jednak ingerencję ustawodawczą w kształtowanie się rodziny jako instytucji prawa, ograniczając tym samym wpływy innych systemów pozanormatywnych. Najdalej idące sformułowania w tym zakresie znajdują się w konstytucji hiszpańskiej, gdzie w art. 32. ust. 2. postanowiono, że ustawa będzie regulowała formy małżeństwa, a tym samym pośrednio i rodziny. W większości konstytucji przyjmuje się, że podstawą rodziny jest małżeństwo. Zachodzące zmiany kulturowe pokazują, że już w czasach antycznych, w tym w prawie rzymskim, podstawą istnienia rodziny były więzi prawne czy pokrewieństwa, małżeństwo zaś było wprawdzie instytucją silnie powiązaną z rodziną, jednak uregulowania zwyczajowe czy prawne często istniały niezależnie od siebie. W prawie rzymskim małżeństwo członków rodziny podlegało kontroli consilium domesticum, a więc rady wielopokoleniowej rodziny, która żyła swoim rytmem skupionym wokół pater familias, i to niezależnie od losu poszczególnych małżeństw, w tym i małżeństwa samej głowy rodziny. Taka koncepcja ulegała zmianie, zwłaszcza pod wpływem religii chrześcijańskiej, dla której małżeństwo stało się czynnikiem kreującym rodzinę. Współcześnie związek koncepcji rodziny w powiązaniu z małżeństwem coraz bardziej się rozluźnia. Za rodzinę w świetle prawa uznaje się również samotne matki lub ojców wychowujących dzieci (Such-Pyrgiel, 2008b, ss.294-315). Wiele niepokojów wzbudza tendencja uznawania za małżeństwo związku osób tej samej płci, a w konsekwencji i za rodzinę. Tendencje te można odnaleźć w niektórych konstytucjach będących przedmiotem naszej analizy. W szczególny sposób uwidacznia się ona w konstytucji hiszpańskiej, gdzie w art. 32. ust. 2. stwierdzono autorytatywnie, że ustawa określi formy małżeństwa, wiek i zdolność do jego zawarcia, prawa i obowiązki małżonków, przyczyny separacji i rozwiązania oraz ich skutki. Jest to zatem odejście od prawno-naturalnego pochodzenia instytucji rodziny i małżeństwa na rzecz autorytatywnego rozstrzygania przez państwo nawet o formie małżeństwa. Stąd też w 2005 r. zmodyfikowano kodeks cywilny ustawą 13/2014, wprowadzając do art. 44. zapis o uznaniu związku osób tej samej płci jako związku małżeńskiego z pełnymi prawami. Diametralnie odmienne stanowisko zajął polski ustawodawca, który w art. 18. konstytucji stwierdził, że małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowisko polskiego ustrojodawcy może bywa określane często jako konserwatywne. Jednak w doktrynie 216 | WSGE słusznie zauważa się, że zapis ten nie neguje faktycznego istnienia związków osób tej samej płci. Nie są też przewidziane żadne sankcje karne czy administracyjne z tytułu takiego stylu życia. Czym innym jednak jest kwestia rejestracji związków osób tej samej płci i wyposażania ich w te same uprawnienia, jakie ma małżeństwo rozumiane jako związek mężczyzny i kobiety Banaszak 2012, s. 148). Rodzina, niezależnie o przyjętej koncepcji jej pochodzenia, winna być prawnie chroniona i wspierana przez państwo. W art. 6. ust. 1. Konstytucji Niemieckiej postanowiono, że małżeństwo i rodzina znajdują się pod szczególną ochroną porządku państwowego (Konstytucja Niemiec, 2008). Zakres tej ochrony został określony w BGB i innych ustawach szczególnych. Polski ustawodawca w art. 47. Konstytucji RP stwierdził, że każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. W tym przypadku ustawodawca odniósł się do ochrony rodziny pojmowanej jako dziedzictwo historii minionych pokoleń. Stąd ochronie podlega nie tyle sama instytucja, co szacunek do niej, a także ochrona dobrego imienia tak rodziny, jak i jej poszczególnych członków (Banaszak, 2012, s. 296). W art. 41. ust. 2. konstytucji irlandzkiej postanowiono, że państwo zapewnia ochronę rodziny w jej tworzeniu i autorytecie jako niezbędnej podstawy porządku społecznego, koniecznej dla dobra Narodu i Państwa (…). W art. 41. zd. 1. konstytucji włoskiej ochronę rodziny przez państwo wyrażono poprzez wskazanie sposobów tego wsparcia, tj. Republika wspiera środkami ekonomicznymi i innymi środkami zakładanie rodziny i wykonywanie związanych z tym obowiązków, szczególnym względem otaczając rodziny wielodzietne (…). Deklaracji o zaangażowaniu państwa w ochronę rodziny nie ma w konstytucji Portugalii i Hiszpanii. W końcu konieczne jest wskazanie istotnych elementów składowych rodziny, które podlegają ochronie konstytucyjnej. Na pierwszym miejscu należy wymienić dzieci oraz osoby słabsze, tj. starców czy inwalidów. Ustawodawca niemiecki skoncentrował się na szczególnej ochronie dzieci (art. 6. ust. 2.), również pozamałżeńskich (art. 6. ust. 5.) oraz matki z dzieckiem (art. 6. ust. 4. i 5.). W art. 21. ust. 2. konstytucji greckiej szczególnej ochronie państwa podlegają rodziny wielodzietne, dzieci, osoby starsze i inwalidzi. W art. 41. konstytucji irlandzkiej ochronie podlega również kobieta, która decyduje się zająć wyłącznie opieką nad dziećmi, rezygnując świadomie z kariery zawodowej. Zadaniem państwa jest kobietę taką zabezpieczyć ekonomicznie, zapewne poprzez system zasiłków. W art. WSGE | 217 31. konstytucji włoskiej ustawodawca zobowiązuje się do ekonomicznego wsparcia nowych rodzin oraz kobiet w ciąży. Na szczególną uwagę zasługuje ochrona dzieci pozamałżeńskich i zrównanie ich statusu prawnego z dziećmi zrodzonymi w związkach legalnych, np. w art. 30. zd. 2. konstytucji włoskiej i art. 36. ust. 4. konstytucji portugalskiej. Kolejny element dostrzeżony przez regulację prawną w niektórych konstytucjach to równość stron w małżeństwie, będącym podstawą istnienia rodziny. W art. 36. ust. 3. konstytucji portugalskiej postanowiono, że małżonkowie mają te same prawa i obowiązki w zakresie zdolności prawnej i politycznej oraz utrzymywania i wychowywania dzieci. Podobne stwierdzenie znajduje się w art. 32. ust. 1. konstytucji hiszpańskiej, gdzie przy deklaracji prawa każdego do zawarcia małżeństwa dodano, że musi ono respektować zasadę równości. Polski ustawodawca poszedł za europejskimi regulacjami i w art. 33. ust. 1. postanowił, że kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym. W ten sposób przyjęta zasada równouprawnienia małżonków nie daje jednak podstaw do twierdzenia, że ustawodawca Polski czy innych państw europejskich dąży do zatarcia wszelkich różnic pomiędzy płciami, dowodem czego jest dość silna ochrona macierzyństwa, stanu typowego tylko dla kobiety (Banaszak, 2012, s. 235-237). Wyraźna ochrona macierzyństwa występuje w konstytucji polskiej, greckiej (art. 21. ust. 1.) i włoskiej (art. 31. zd. 2.). Podsumowanie Tradycyjny model rodziny, wykształcony w Europie na bazie m.in. prawa rzymskiego i wartości chrześcijańskich, obecnie doznaje daleko idących przeobrażeń. Dostrzegalne są one w doktrynie prawniczej, w mediach, ale przede wszystkim w praktyce życiowej. Odzwierciedlenie tych zmian stopniowo uwidacznia się w warstwie normatywnej niektórych państw o dużym stopniu zlaicyzowania, w tym we Francji, Belgii, Holandii, Luksemburgu czy Hiszpanii. Zmiany te mniej uwidaczniają się w krajach, w których liczba wierzących chrześcijan jest znaczna, jak w Irlandii, w Polsce, we Włoszech czy nawet w Niemczech. Stąd też w tej ostatniej grupie konstytucji uwidacznia się koncepcja rodziny jako instytucji prawno-naturalnego pochodzenia, koncepcji typowej dla doktryny chrześcijańskiej. Podstawą istnienia rodziny jest małżeństwo rozumiane jako związek mężczyzny i kobiety. W pozostałych zaś konstytucjach instytucja rodziny spostrzegana jest jako jedna z instytucji prawa, która może 218 | WSGE być modelowana według uznania ustawodawcy. Najbardziej wyraźnym przykładem takiego rozwiązania jest konstytucja hiszpańska, gdzie ustawodawca rezerwuje sobie prawo do określenia form małżeństwa. Analiza wybranych konstytucji pozwala jednak uchwycić pewne elementy rodziny wspólne dla wszystkich. Do nich należy zaliczyć ochronę dzieci, zrównanie dzieci poza małżeńskich z małżeńskimi oraz wprowadzenie równości małżonków. W tym ostatnim przypadku nie chodzi jednak o zniesienie czy zatarcie wszelkich istniejących różnić pomiędzy płciami, lecz o wypełnianie obowiązków rodzinnych, prawo do rozwoju intelektualnego i zawodowego. Wśród zasad analizowanych konstytucji chwili uwagi wymaga kwestia równości, która stała się centrum dyskusji w ramach tzw. nurtu myślowego określanego jako gender. Zasady konstytucyjne jak na razie są obce tej ideologii dążącej do jak najdalej idącego zniesienia różnić między mężczyzną i kobietą. Należy się zatem spodziewać coraz większego nacisku medialnego i wybornych środowisk społecznych na wprowadzenie stosownych zmian w zapisach konstytucyjnych, co może wywołać dalsze niepokoje społeczne. Pluralizm ideologiczny oraz wielokulturowość, które stały się jedną z wartości zachodniej cywilizacji w drugiej połowie dwudziestego wieku, są zagrożone przez dążenie do ujednolicenia czy nawet narzucenia jednego słusznego poglądu. Rodzi się zatem pytanie o dalszy los wartości europejskich chronionych przez konstytucje. References: Ardant, Ph. (1991). Institutions politiques et droit constitutionnel. Parigi, LGDJ. Augustyniak, M. (2012). Sokrates wobec powinności moralnej i prawnej. „Journal of Modern Science” 1/12. Bałaban, A. (2011). Katalog zasad naczelnych Konstytucji w polskich podręcznikach prawa konstytucyjnego, [w:] A. Bałaban, P. Mijała, Zasady naczelne Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Banaszak, B., Malicka, A. (tłum.) (2008). Konstytucja Niemiec. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Banaszak, B. (2012). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck. Dyjakowska, M. (2007). Prawno-obyczajowe aspekty rodziny rzymskiej w poezji Horacego, [w:] A. Dębiński, M. Wójcik (red.) Wokół problematyki małżeństwa WSGE | 219 w prawie rzymskim. Henrico Insadowski (1888-1946) in memoriam. Lublin: KUL. Evans Grubbs, J. (1995). Law and Family in Late Antiquity. The Emperor Constantine’s Marriage Legislation. Oxford: University Press. Grabowska, S. (tłum.) (2006). Konstytucja Irlandii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Kaniewska, M. (2013) Zmiany klimatyczne jako czynnik pogłębiający nierówności społeczne. Journal of Modern Science. ss.437-452 Levi-Strauss, C. (1996). G. Godlewski i inni (oprac.) Wiedza o kulturze, cz. I. Antropologia Kultury. Zagadnienia i wybór tekstów, Warszawa: UW. Misztal-Konecka, J. (2007). Incestum w prawie rzymskim, Lublin: KUL. Mołdawa, T. (tłum.) (1993). Konstytucja Hiszpanii. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Palaci di Suni Prat, Comba, E. i Cassella F. M. (1993). Le costituzioni dei paesi della Comunità Europea, Pavia: Gianni Iuculano Editore. Rominkiewicz, J. (2012). Władza ojcowska w starożytnych Atenach, [w:] J. Rominkiewicz (red.), Rodzina i jej Prawa. Wrocław: Kolonia Limited 2012. Such-Pyrgiel, M. (2008a). Styl życia i czas wolny singli we współczesnym społeczeństwie [w:]W. Muszyński (red.) Czas ukoi nas? Jakość życia i czas wolny we współczesnym społeczeństwie. Toruń: Wyd. Adam Marszałek. Such-Pyrgiel, M. (2008b). Zjawisko singli w nowoczesnym społeczeństwie” [w:] U. Bejma (red.) Społeczeństwo Polskie w procesie zmian. Warszawa: Wyd. UKSW. Tomanek, P. (2012). New „vision” for the family in Slovakia. „Journal of Modern Science” 3/14. Witkowski, Z. (tłum.) (2004). Konstytucja Włoch. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe. Volterra, E. (2006). La rivoluzione francese e il diritto di familglia, [w:] 1956-2006. Cinquant’anni di corte costituzionale, t. II, Roma: Corte Costituzionale. Volterra, E. (2006). Matrimonio. Diritto Romano, [w:] 1956-2006. Cinquant’anni di corte costituzionale, t. II, Roma: Corte Costituzionale. Zawisza, J. (2013). Przestępczość nieletnich przyczyną wykluczenia społecznego, „Journal of Modern Science” 3/18. Zieliński, M. (2011). Zasady i wartości konstytucyjne, [w:] A. Bałaban, P. Mijała, Zasady naczelne Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku, Szczecin: Wydawnictwo. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. 220 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 221-244 Katarzyna Bomba The principle of non-discrimination against part-time workers in the light of the Council Directive 97/81/EC concerning the Framework Agreement on part-time work Zakaz dyskryminacji ze względu na zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy w świetle Dyrektywy Rady 97/81/WE zawierającej Ramowe Porozumienie dotyczące zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy Katarzyna Bomba University of Warmia and Mazury in Olsztyn Departament of Labour Law and Social Security [email protected] Abstracts Labour law has been developed in order to protect implicitly ‘typical’ employment relationships, based on a contract of full-time employment for an indefinite period of time. The development of non-full-time form of employment required new legal regulations to secure that workers employed part-time should not be in a less favourable position in comparison to those being in full-time employment. Polish part-time work–oriented regulations have been evidently created under the influence of the Directive 97/81/EC. The paper focuses on the comparative analysis of the notion of part-time worker in the Directive and the Polish Labour Code and the protection for part-time workers against unequal treatment. In many cases the regulations under discussion implement the Directive’s requirements or they are even more restrictive than the Directive itself however other still has not fully implemented its provisions. For further development of part-time employment it is essential that the requirements of the Directive 97/81/EC should be met. Prawo pracy powstało w celu ochrony typowych stosunków pracy, opartych o umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony. Rozwój nietypowych form zatrudnienia, w tym zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, wiązał się z potrzebą stworzenia regulacji prawnych, które zapew- WSGE | 223 nią równość w zatrudnieniu niezależnie od wymiaru czasu pracy, na jaki zatrudniony został pracownik. Polska regulacja w zakresie zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy niewątpliwie powstała pod wpływem Dyrektywy Rady 97/81/WE. Celem artykułu jest ocena implementacji Dyrektywy do polskiego prawa pracy w odniesieniu do definicji pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy oraz jego ochrony przed nierównym traktowaniem ze względu na zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu pracy. Przeprowadzona analiza pozwala na wyciągnięcie wniosku, iż pewne postanowienia Dyrektywy zostały implementowane do prawa polskiego zgodnie z jej wymogami, a niektóre regulacje kodeksu pracy są nawet bardziej restrykcyjne niż wymogi Dyrektywy. Z kolei inne postanowienia Dyrektywy w zakresie ochrony przed dyskryminacją pracowników zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy nie zostały dotąd wdrożone do polskiego porządku prawnego i dalszy rozwój zatrudnienia nietypowego wymaga ich implementacji. Key words: Flexible forms of employment, atypical employment, part-time work, discrimination in employment, equal treatment in employment, the principle of pro rata temporis Elastyczne formy zatrudnienia, zatrudnienie nietypowe, praca w niepełnym wymiarze czasu pracy, dyskryminacja w zatrudnieniu, równe traktowanie w zatrudnieniu, zasada pro rata temporis Introduction Part-time work has become increasingly commonplace in the European Union. The proportion of the EU-27 workforce reporting that their main job was part-time increased steadily from 16.2% in 2001 to 19.5% by 2011. The highest proportion of part-time workers was found in the Netherlands (49.1% in 2011), followed by the United Kingdom, Germany, Sweden, Denmark and Austria, where part-time work accounted in each case for over a quarter (25% to 27%) of those in employment. By contrast, part-time employment was relatively uncommon in Bulgaria (2.4% of employment) and Slovakia (4.1%). Part-time employment in Poland decreases (10.3% in 2001, 9.6% in 2006, 8.0% in 2011)(Eurostat, 2012). Part-time work has been seen as a tool for promoting market flexibility and reorganising working time, for family policy and for reducing 224 | WSGE unemployment (thereby redistributing existing employment). The attractiveness of the form of employment under discussion follows from the wide possibilities which it offers with regard meeting the needs of various subjects within the labour market. For employers, part-time employment can permit greater flexibility in responding to the needs and requirements of the market. They are capable of adjusting an employee’s working time to actual needs of the company and can lower labour costs, especially with regard social insurance (Szejniuk, 2012, Zawisza, 2011). For employees, a part-time option allows to adjust his or her work time to individual needs, by which it makes it possible to reconcile professional life with family life (Bulińska-Stangrecka, 2011). For policymakers confronting the problem of high unemployment, the growth of part-time work may reduce the number of job-seekers, or, at least, the number of people register as such. Indeed, the EU employment guidelines and recommendations encourage the social partners and public authorities to foster the development of part-time work as a means of modernisation the organisation of work. The influence of the EU employment regulations concerning part-time work on Polish labour law New forms of flexible working can bring benefits for employers and employees alike. But part-time work has to be on in fair footing without unjustified discrimination against part-time workers. The development of non-full-time form of employment required new legal regulations which should secure that workers employed part-time should not suffer injustice and should not be in a less favourable position in comparison to those being in full-time employment. Within European Union law part-time employment is regulated by the Council Directive 97/81/EC concerning the framework agreement on part-time work. The implementation of the directive had the aim of securing that workers were not discriminated on grounds of work time; it also aimed to improve the quality of such work and to facilitate the development of part-time work on voluntary basis and contribute to the flexible organisation of working time in a way that takes into account of employers’ and employees’ needs (clause 1, 4 and 5 of the Agreement). The Agreement, in the form of an annex to the Directive 97/81/EC, was limited to constituting general and minimal requirements with regard part-time work. These were meant to create legal instruments which could eliminate discriminatory actions against non-full-time employees. The regulations WSGE | 225 stated in the Agreement are of the same force as regulations laid down in the Directive (Sitek, 2009, p. 15). Thus, Member States were obligated to adjust their national laws to the requirements of the Directive by 20 January 2000. The regulation of non-full-time work in the Polish Labour Code (PLC henceforth) arises from the implementation of the Directive 97/81/EC. This law was introduced into PLC by the Parliamentary Act of 14 November 2003 (Act of 14.11.2003 r. amending the Bill on Labour Code and selected other Acts, enforcing the Act on 1.01.2004). The new law came into force on 1 January 2004. Prior to that date PLC had not regulated part-time work in any particular way (apart from the issues of social insurance). However, there was a provision which allowed for job sharing via agreement, which resulted from the principle of free contracting (Wratny, 2007, p. 4). The parties were free to establish the amount of work time under the condition that, due to the protection involved, it did not exceed the maximum statutory amount (Muszalski, 2006, p. 14). Part-time employment as regulated by prior laws induced a number of difficulties, especially in the context of granting vacation leave (Muszalski, 2006, p.14). The relevant requirements laid down in the Directive 97/81/EC were carefully implemented in the new version of PLC. PLC had been considerably changed with regard part-time work, i.e. with regard non-discrimination at work (Art. 113) and equal treatment (Art. 183a-3e and 94 § 1 point 2b), prohibition of discrimination and changing of work time (Art. 292), information on the availability of part-time and full-time positions (Art. 942), establishing of the level of remuneration for part-time work free from deductions (Art. 871 § 2), establishing of work time entitling to additional remuneration for overtime work (Art. 151 § 5), as well as establishing mandated leave (Art. 154 § 2) and employer’s obligation to lower work time for an employee entitled to maternity or paternity leave (Art. 1867) (Bomba, 2010). Selected solutions enforced in 2004 are even more restrictive that the EU law. This is legal because the Directive 97/81/EC stipulates minimal standards. Due to the limited scope of the present study, the focus is on the issue of the principle of non-discrimination against part-time workers and the results of its violation. The definition of part-time worker The discussion concerning the status of part-time work under the Polish law should start with comments on the scope of its subject matter. 226 | WSGE According to clause 3 of the Agreement a part-time worker is an employee whose normal hours of work, calculated on a weekly basis or on average over a period of employment of up to one year, are fewer that normal hours of work of a comparable full-time worker. However the Agreement recalls to the term of “employee” it does not include the definition of „employee”, „labour contract”, „labour relation”. According to point 16 of the Directive 97/81 whereas, with regard to terms used in the Agreement which are not specifically defined therein, the Directive leaves Member States free to define those terms in accordance with national law and practice. The aim of the Agreement instead of harmonization at the Community level in relation to the legal regulations of Member States on labour contract or labour relation is setting out the general principles and minimum requirements for part-time working for eliminating discrimination against part-time workers (point 11 of the Directive 97/81). The Agreement applies to part-time workers who have an employment contract or employment relationship as defined by the law, collective agreement or practice in force in each Member State (Case C-313/02 Wippel Nicole v. Peek & Cloppenburg GmbH & Co. KG, Judgment of the European Court of Justice, Grand Chamber, of 12 October 2004, point 11). However the Member States are not totally free to define those terms. From the need to safeguard the effectiveness of the principle of equal treatment enshrined in the Agreement, an exclusion may be permitted if it is not to be regarded as arbitrary, only if the nature of the employment relationship concerned is substantially different from the relationship between employers and their employees which fall within the category of “workers” under national law (Case C-393/10 Dermod Patric O’Brien v. Ministry of Justice, Judgment of the European Court of Justice, Second Chamber, of 1 March 2012, point 42) . In examining whether the nature of the employment relationship is substantially different from that between employees falling, according to national law, within the category of “workers” and their employers, it has to bear in mind that, in order to have regard to the spirit and purpose of the Agreement, that distinction must be made in particular in the light of the differentiation with self-employed person (Case C-393/10 Dermod Patric O’Brien v. Ministry of Justice, Judgment of the European Court of Justice, Second Chamber, of 1 March 2012, point 42). The Polish Labour Code contains the legal definition of an employee. According to Art. 2 of PLC an employee shall be a person employed under a contract of employment, appointment, election, nomination or WSGE | 227 under a co-operative1. However there is no legal definition of a part-time worker in PLC, thus the terms ‘part-time worker’ and ‘part-time work’, as used in the Polish legal system, are defined by the Agreement in clause 3. Irrespective of the exact phrasing of the definition of a ‘part-time worker’ given in the Agreement, the scope of the Directive does not cover workers employed with a reduced working time as stipulated by the Polish law2 (Hajn, 1998, p. 75). Such workers are in fact employed full-time with the provision for normative reduction of work time relative to their status. In clause 2, point 2, the Agreement makes a provision that, for objective reasons, Member States may exclude wholly or partly from the terms of the Agreement part-time workers working on a casual basis. However, as there is no legal definition of a casual worker within the Polish law, and Polish legislature does not exclude casual work from the subject matter of part-time employment regulations; the Directive 97/81/EC does not apply here (Bomba, 2010). The protection for part-time workers against unequal treatment Clause 4 of the Agreement, where is stipulated in detail that part-time workers shall not be treated in a less favourable manner the comparable fulltime workers solely because they work part time unless different treatment is justified on objective grounds. The problem of unequal treatment in employment with regard part-time workers could not be successfully solved by prohibition of discrimination arising from existing laws and regulations, i.e. Art. 32, point 2 of the Polish Republic Constitution, which included a clause on prohibition of discrimination of any person for whatever reason in both economic and social life, i.e. also in employment relations, and Art. 113 in PLC, which prior to amendments introduced in 2004, prohibited discrimination in employment relations and included an open catalogue of reasons for discriminatory actions; however, it did not directly stipulate work time as a discriminatory factor. Both regulations did not provide the protection for part-time workers against unequal treatment (Bomba, 2010). The introduction of the clear principle of non-discrimination with regard part-time workers was of special importance as less favourable treatment of part-time workers, based on their working time, did not give rise to public disapproval (Hajn, 1998). Changes addressing this issue, i.e. clearly indicating work time as a reason for discriminatory action were further necessary because of directly discriminatory character of certain statutory 228 | WSGE regulations, e.g. the issue of the availability and access to work on the part of part-time employees. This concerns Art. 2, point 2 of the Parliamentary Act of 20 April 2004 on the promotion of employment and labour market institutions3 (Act of 20.04.2004 on the promotion of employment and labour market institutions) which defines an unemployed persons as a person capable of and ready to enter employment relations in a fulltime manner, as specified for the particular job, service or other type of work4 (Art. 2 section 2 of the Act on the promotion of employment...). This regulation excludes persons capable of and ready to enter an employment relation only part-time from the system of social protection secured in the Act on the promotion of employment, by which it diminishes their chances to find employment. Such people are only eligible to exercise these forms of assistance which are available to all people seeking employment, i.e. job agencies and career counselling. The quoted example of discrimination against part-time workers, which happened despite the legislator’s efforts, emphasises the importance of the introduction of a clear principle of nondiscrimination with regard part-time employees into PLC. The basic aim of the legal changes introduced in 2004 was to introduce protection and secure non-discrimination for part-time workers (Art. 113, Art. 183a-3e, Art. 292, Art. 94 § 1 point 2b in PLC). Finally a clear principle of non-discrimination with regard part-time workers was done by adding part-time work to the list of discriminatory factors associated with Art. 113 of PLC. The principle of non-discrimination included in the quoted clause was phrased in an imperative manner, which means that it should be included within the employer’s obligations. The prohibition included in Art. 113 of PLC was phrased in a general way and covers all stages of employment relations, most significantly it relates to the commencement and termination of employment, work conditions, promotion and access to vocational training (Hajn, 1998, p. 51). However this has no influenced on the regulation concerns Art. 2, point 2 of the Parliamentary Act of 20 April 2004 on the promotion of employment and labour market institutions which shall be interpreted that persons capable of and ready to enter an employment relation only part-time are excluded from the system of social protection secured by the Act. The Agreement applies to part-time workers who have an employment contract or employment relationship as defined by the national law and not to unemployment so the regulation of Art. 2 point 2 of the Act on the promotion of employment and labour market institutions should not be seen as contradictory with the Agreement5. WSGE | 229 Art. 113 of PLC includes the fundamental principle of non-discrimination. The refinement and application of this principle was carried out by the legislator via Art. 183a- 3e of PLC (Gerdorf, Rączka, Raczkowski, 2011), where it is stipulated in detail that employers must apply equal treatment to workers falling under the provision of Art. 183a KPC and Art. 94 § 1 point 2b, which obligates the employer to act in order to eliminate discrimination at work. Following the principle of equal treatment in employment as stipulated in Art. 183a §1, the situation of part-time workers should not be differentiated in any unjustified way, in any sphere of employment, based on being employed non-full time. Art. 183a of PLC makes a distinction between direct and indirect discrimination; the definition of these notions can be found in Art. 183a § 3 and § 4 of PLC. While direct discrimination involves unequal treatment of some workers in relation to others6 (Naumann, 2007, p. 286), indirect discrimination involves unequal treatment in recruitment of all or a considerable number of workers who belong to a differentiated group due to one or several factors deemed as discriminatory. Thus, it is a case in which a superficially neutral clause, criterion, or practice lead to less favourable situation for a particular group of people due to a discriminatory factor, e.g. different work time in relation to others. The Polish law allows indirect discrimination if unequal treatment of certain groups of employees can be justified by objective reasons.7 The most frequent example of indirect discrimination is the practice of establishing lower remuneration for parttime workers than for fully employed (Gersdorf, Rączka, Raczkowski, 2011). It should be emphasized that part-time work may not be so much a reason for discrimination as its consequence, due to factors such as age, gender, or disability, when e.g. work time is reduced for women with small children, employees approaching retirement age or disabled workers. The provisions of Art. 183b of PLC point to an exemplary catalogue of the most typical consequences brought about by the violation of the principle of equal treatment in recruitment. The Polish legislator, using there the notion of recruitment and not employment relations, indicates that the consequences of the violation of this principle may affect other spheres of the employee’s life, e.g. stipulating only such conditions in the company retirement agreement which can accepted by full-time employees. For example, the European Tribunal of Justice taking the cases-law C-395/08 and C-396/08 into account confirmed that the term “employment conditions” within the meaning of the clause 4 point 1 of the Agreement 230 | WSGE covers pensions which depends on an employment relationship between worker and employer, excluding statutory security pensions, which are determined less by that relationship then by considerations of social policy (Joint Cases C-395/08 and C-396/08 Instituto nazionale della previdenza sociale v. Tiziana Bruno, Massimo Pettini, Judgment of European Court of Justice, Second Chamber, of 10 June 2010, point 42). The quoted regulation of 183b of PLC recognizes, among others, dismissal based on working time as an instance of the violation of the principle of equal treatment. Undoubtedly, this regulation followed the model set in point 2 of the clause 5 in the Agreement, which stipulates that a worker’s refusal to transfer from full-time employment to part-time, or vice versa, should not constitute a valid reason for the termination of employment. It raises the question about the nature of violation of the principle of equal treatment as the reason for dismissal i.e. Art. 45 § 1 of PLC regulates that the termination of an employment contract concluded for an indefinite period of time is unjustified or violates the provisions of law, it entitles the worker to regulated there claims. It stipulates two situations: when the termination is unjustified or violates the provisions of law. The justification of the termination of employment contract is necessary only to terminate an open-ended employment contract. Art. 50 of PLC provides the protection the employees’ against only the termination of a fix-term contract with violation the provisions of law. The dismissal based on working time as an instance of the violation of the principle of equal treatment regards with unjustified dismissal. The quoted regulation of 183b of PLC does not limit its scope only to a permanent employment contract and in effect it provides the protection the employees’ employed on a fix-term contract against unjustified dismissal based on working time which does not exists in Art. 50 of PLC (Nowik, 2012, p. 229). This type of discrimination gives the employee the right to exercise his or her eligibility for compensation thanks to Art. 45 § 1 of PLC and Art. 183b of PLC (dismissal of an open-ended employment contract) or only on the ground of Art. 183b of PLC (termination of a fix-term contract). The guarantees for the respecting of the principle of nondiscrimination with regard working time The guarantees for the respecting of the principle of non-discrimination with regard working time are included in Art. 183d and 183e in PLC. The legislator had envisaged a direct sanction of compensatory damages for WSGE | 231 a violation of the principle of equal treatment in recruitment by unjustified differentiation in the conditions experienced by part-time employees and full-time workers. According to Art. 183d PLC, the compensation cannot be lower than minimal work remuneration, established on the basis of other rules and regulations (Act of 10.10.2002 on minimal work remuneration). The exact level of such compensation in a particular case depends on the type of the employer’s discriminatory action and its consequences. The right to receive compensation seems to hold irrespective of suffering a wrong on the part of the worker (Jaśkowski, Maniewska, 2009). However, if it is the case that the worker suffered some damage, its gravity provides a basis for establishing the amount of compensation to be paid (Art. 361 PLC in connection with Art. 300 PLC). The right to receive this type of compensation is not connected with other employee’s claims based on a discriminatory action performed by the employer (Jaśkowski, Maniewska, 2009). One of the examples of such a case is termination of employment based on work time. This type of discrimination entitles the employee to exercise his or her right for compensation thanks to Art. 45 § 1 and Art. 183d with the provision that if it is the case that one precedent gives rise to two types of compensation, the lower should be included in the higher one, where it is treated as a profit resulting from the same event which caused liability (Jaśkowski, Maniewska, 2009). Unless the legislator gives to the worker the right to exercise his or her eligibility for compensation regard with termination a fix-term employment contract based on working time the worker has a right to compensation according to Art. 183d of PLC. Thus, any violation of the principle of non-discrimination constitutes an independent basis for compensation connected with employment protection on all its levels. Art. 183b § 1 in fine transfers the allocation of the burden of proof in cases involving violation of the principle of equal treatment based on working time, as stipulated in Art. 6 PLC, onto the employer. A part-time worker does not have to prove the fact that he or she suffered discrimination however he must first produce evidence that makes his or her claim of unequal treatment in recruitment credible. Then the burden of providing evidence is transferred onto the employer, who has to prove that that a particular differentiation in treatment was objectively justified and as such could not be characterized as discrimination8 (Decision of the Supreme Court of 24 May 2005, II PK 33/05; Decision of the Supreme Court of 9.06.2006, III PK 30/06). Moreover the violation of the principle of non-discrimination with 232 | WSGE regard working time entitles an employee to terminate employment without prior notice on the basis of Art. 55 § 11 PLC. This direct sanction is foreseen for cases of grave violation of a basic obligation towards a worker on the part of the employer, i.e. non-withholding discriminatory action. If the employer takes discriminatory action based on working time while establishing work conditions or remuneration, as well as while granting other benefits associated with the job, the employee may sue him or her based on Art 189 PLC claiming the need to establish employment relations of a certain kind, and especially with the claim to establish fair remuneration if it had been lowered in a discriminatory way (Gersdorf, Rączka, Raczkowski, 2011). It further seems that, in the case of a claim on the part of the employee which results from the employer’s discriminatory action, which is based on laws different from Art. 183d PLC, the worker should retain his or her litigation rights irrespective of the legal basis for the claim (Naumann, 2007, p. 289). Art. 183e § 1 of PLC stipulates that a part-time employee’s exercising his or her rights granted for cases of violation of the principle of equal treatment in recruitment with reference to work time cannot constitute a justifying basis for termination of employment by the employer. Nor can it be treated as grave violation of employee’s obligations, which could justify termination of employment relations without notice (Art. 52 PLC) (Jackowiak, 2004). The protection of the part-time employee is limited to termination of employment with and without notice. It does not cover other retortive activities on the part of the employer, such as imposing penalties. Thus, protection of the employee against the employer’s retaliating action seems to be too narrow in comparison to European Union legislation and does not guarantee fair protection for the employee (Król, 2004, p. 94). It is thus postulated that Art. 183e PLC should be reinterpreted as wider so that to include other, unfavourable for the employee, types of action on the part of the employer, which is further justified by the regulations introduced in Art. 9 of the Council Directive 2000/43 and Art. 11 of the Directive 2000/78.9 Art. 183e § 2 of PLC enlarges the prohibition on termination of employment with and without notice in cases of violation of the principle of equal treatment in employment with reference to part-time work.. It regards with the worker who support discriminated part-time employee exercising his or her right granted for violation the principle of equal treatment in employment. This provision including the term of “support” seems to be so meaningful that it creates the possibility WSGE | 233 abusing the protection based on Art. 183e § 2 of PLC by employee who is at risk of dismissal. Exercising by only one part-time discriminated worker his or her eligibility for compensation thanks to Art. 183d of PLC may entitle numerous employees who might support discriminated employee to the protection against termination of their employment during not limited time. Thus, this regulation should be more precise i.e. Art. 183d of PLC should limit this protection to employee who act as a witness during a proceeding. The principle of pro rata temporis Clause 4 point 1 of the Agreement states that with regard work conditions part-time employees must not be treated in a less favourable manner than comparable full-time workers solely because they work part time unless different treatment is justified on objective grounds. Point 2 states that wherever it is justified, the principle of pro rata temporis (i.e. proportionality with regard working time) should be applied e.g. with regard remuneration and other benefits with exemption. To allow access to particular conditions of employment the Directive states (point 1 in fine) the exception from the proportionality with regard working time to the rule of proportionality with regard factors such as a time worked, where it is justified by objective reasons. Consequently, the remuneration of part-time workers and other benefits with exemption must be equivalent to that of full-time workers. Accordingly, the European Tribunal of Justice explains that the calculation of the amount of the pension is directly dependant on the amount of time worked by the employee and the corresponding amount of contributions, in accordance with the principle of pro rata temporis. Taking into account the amount of time worked by a part-time worker during his career, as compared with amount of time actually worked by a person who has worked on a full-time basis throughout his career, is objective criterion allowing his pension entitlement to be reduced proportionally (Joint Cases C-395/08 and C-396/08 Instituto nazionale della previdenza sociale v. Tiziana Bruno, Massimo Pettini, Judgment of European Court of Justice, Second Chamber, of 10 June 2010, op. cit., points 64 and 65. Case C-537/07 Gómez-Limón Sánchez-Camacho Evangelina v. Instituto Nacional de la Seguridad Social, Judgment of the European Court of Justice, of 16 July 2009, point 59). On the other hand, the principle of pro rata temporis is not applicable for the purpose of determining the date required to acquire 234 | WSGE pensions rights, since that depends solely on the worker’s length of service. The Tribunal explained that the length of service is the actual duration of the employment relationship and not the amount of time worked during that period. In accordance with the principle of non-discrimination as between full-time and part-time workers, therefore, the length of the period of service taken into account for the purpose of determining the date on which a worker becomes entitled to a pension should be calculated for a part-time worker as if he had held a full-time post, periods not worked being taken into account in their entirely (Joint Cases C-395/08 and C-396/08 Instituto nazionale della previdenza sociale v. Tiziana Bruno, Massimo Pettini, Judgment of European Court of Justice, Second Chamber, of 10 June 2010, op. cit., point 66). The principle of pro rata temporis is reflected in the Polish labour law in Art. 292 § 1 PLC, which is associated with Art. 113 PLC as well as Art. 183a § 1 PLC. It follows from Art. 292 § 1 PLC that work conditions and remuneration stipulated in the employment contract where a parttime worker is a party cannot be established on a level less favourable than those for full-time employees who perform the same or comparable work. The exception regards with remuneration and other benefits with exemption to which the principle of pro rata temporis should be applied. The principle of pro rata temporis should be understood in the context of remuneration in the wide scope of the Agreement interpretation10 (Boruta, 1996, p. 72-76), thus, also in relation to other benefits which are defined and established with regard remuneration (Hajn, 1998, p. 88). The principle of proportionality should not however be mechanically applied in all cases involving and not involving money. It does not relate to such benefits as e.g. coverage of business travel costs, fee for vocational training, social benefits, etc. Art. 292 § 1 PLC is more restrictive then the Directive nr 97/81/EC. It does not envisage under the Polish law the possibility to relate access to particular conditions of employment subject to factor such as time worked even when there are justified objective reasons. Art. 292 § 1 PLC states that the part-time employee’s work conditions and remuneration cannot be defined in a less preferable manner then it is done in the case of comparable full-time workers and non-proportional enlargement of duties or reducing the part time employee’s rights is prohibited. Such discrimination can be illustrated by limiting access to vocational training, right to bonuses, shares etc. (Gersdorf, Rączka, Raczkowski, 2011). WSGE | 235 The notion of “workers performing the same or comparable work“ must be understood in a general manner” (Jaśkowski, Maniewska, 2009). The scope should include a period of service and the employee’s qualifications. Clause 3 point 2 of the Agreement defines the term “comparable full-time worker”. It means a full time worker in the same establishment having the same type of employment contract or relationship, who is engaged in the same or a similar work or occupation, due regard being given to other considerations which may include seniority (i.e. time worked), qualification/ skills. The Agreement explains that where there is no comparable full-time worker in the same establishment, the comparison shall be made by the reference to the applicable collective agreement or, where is no applicable collective agreement, in accordance with national law, collective agreements and practice. A narrow understanding of this notion would suggest that an employee with low qualifications and short time worked, employed part time, e.g. half of the full time, should earn half the amount of the salary of a person employed full time with long time worked and high qualifications engaged in the same or similar work (Jaśkowski, Maniewska, 2009). Differentiation of work conditions subject to such criteria is not an instance of discrimination with regard working time (Art. 183b § 2 point 4 PLC) but it means a differentiation the remuneration and other benefits with exemption with regard the quality of an employee’s work. This principle pro rata temporis is applied as a mandatory method of establishing minimal remuneration for part-time workers. Its level is defined in proportion to the number of hours to be worked by an employee in a given month and on the basis of the minimal remuneration established on the basis of other laws (Art. 8 of the Act of 10.10.2002 on minimal work remuneration). The principle under discussion is used in establishing the amount free from work remuneration reductions (Art. 871 § 2 PLC), as well as in establishing a parttime employee’s vacation leave (art. 154 § 2 PLC). The transfer from full-time employment to part-time employment and vice versa According to clause 5 point 3 of the Agreement requires that employers, as far as possible, should give consideration to requests by workers to change the form of employment defined in the work contract. This involves both transfer from full-time employment to part time and vice versa, i.e. transfer from part time to full time employment. This regulation reflects one of the aims of the Agreement, which is to facilitate the development of 236 | WSGE part-time work on a voluntary basis (clause 1 point b in the Agreement). To make the request by worker to change form of employment possible for him the Agreement in clause 5 point 3 section (c) envisages that employers should give consideration, as far as possible, to the provision of timely information on the availability of changing their work time in order to facilitate transfers from full-time to part-time and vice versa. In clause 5 point 3, section (d) and (e), Framework Agreement further stipulates other obligations on the part of the employer whose aim is to facilitate access to part-time employment and transfers between full-time and part-time for workers. In Polish labour law Art. 292 § 2 and Art. Art. 942 of PLC implement clause 5 point 3 of the Agreement. It is accepted that the phrasing used in § 2 Art. 292 PLC – “the employer shall, as far as possible, give consideration to requests by a worker” – means that the employer is under relative obligation. If work management in the establishment allows that the employer can grant permission in answer to a request by a worker concerning changing his or her work time, the employer is obligated to do so. The employer’s obligation in this matter is related to the employee’s claim to change employment contract in the section concerning work time (Gersdorf, Rączka, Raczkowski, 2011) as well as to the introduction of a related change in remuneration and other benefits connected with work. In the case when there are requests to transfer from part-time to full-time employment or vice versa by a number of workers, employer, using nondiscriminatory criteria, may choose one of them for transfer. The provision of Art. 292 § 2, PLC, which requires that employers, as far as possible, should give consideration to requests by workers concerning desired work time, reaches further than the Agreement, which envisages much weaker rights for the employee11 (Hajn, 1998, p. 89). Clause 5, point 3 of the Agreement, concerning giving consideration by employers to such requests by workers, is of stipulating character. It states that, “as far as possible, employers should give consideration to requests by workers” concerning change of work time. Thus, the Agreement imposes on the employer the obligation to give consideration to requests, not to accept them. In clause 6 point 1 it allows, however, that more favourable provisions than those laid down in the Agreement be introduced. The Polish legislator, departing from the text of the Agreement in the Labour Code, clearly indicated the intention that employees be granted the right requested (Jaśkowski, Maniewska, 2009). WSGE | 237 To exercise by employee the right granted him or her in Art. 292 § 2, PLC, the legislator in Art. 942, PLC, imposed on the employer the obligation to inform employees, in a way adopted in the enterprise, about the availability of full-time and part-time employment. Clause 5 point 3 (c) of the Agreement states that, as far as possible, employers should give consideration to the provision of timely information of the availability of part-time and full-time positions in the establishment so this provision in the Agreement has a relative nature (“as far as possible, employer should consider to inform”). Imposing in Art. 942, PLC, on the employer obligation to inform employees the Polish legislator exceeds the requirements stipulated in the Agreement. The Polish legislator has not made provisions for sanctions in cases where the employer does not fulfil the obligation to inform which arises from Art. 942 PLC. As a result, the employee who, due to the lack of information concerning the availability of changing work time, has not made a request to the employer to change his or her employment contract conditions, has no grounds for a claim to change it if the employer filled the vacancy with a person from outside the enterprise. However, such worker can claim damages based on general provisions (Art. 471 PLC in association with Art. 300 PLC) (Jaśkowski, Maniewska, 2009). Some provisions included in the Agreement i.e. clause 5 point 3 (d) and (e) are not reflected in the Polish legal system, i.e. the employer should perform action in order to facilitate access to part-time employment on all levels of the enterprise, including skilled and managerial positions as well as facilitate access by part-time workers to vocational training in order to enhance career opportunities and occupational mobility. The employer should also provide existing bodies representing workers with information concerning the availability of part-time employment within the enterprise. Thus, the Council Directive 97/81/CE has not yet been fully implemented. Conclusions Labour law has been developed in order to protect implicitly ‘typical’ employment relationships, based on a contract of full-time employment for an indefinite period of time. The development of non-full-time form of employment required new legal regulations to secure that workers employed part-time should not be in a less favourable position in comparison to those being in full-time employment. Polish part-time work–oriented regulations discussed above have been evidently created 238 | WSGE under the influence of the Directive 97/81/EC. There is no legal definition of a part-time worker in PLC, thus the terms “part-time worker” and “part-time work’, as used in the Polish legal system, are defined by clause 3 of the Agreement. In conformity with the Agreement is also the wide interpretation of equal treatment in recruitment. Art. 183b of PLC includes all spheres of the employee’s life depend on an employment relationship between worker and employer the term in “employment conditions”. In many cases the regulations under discussion are even more restrictive that the Directive itself, e.g. with respect to the employer’s obligation, as far as possible, to give consideration to a request by a worker to change the form of work time (Art. 292 § 2 of PLC) while the Agreement imposes on the employer the obligation to give consideration to requests, not to accept them. Art. 942 of PLC is also more restrictive then the Agreement. It imposes on employer the obligation to inform employees, in a way adopted in the enterprise, about availability of full-time or part-time employment while the Agreement states only that the employer as far as possible should give consideration to inform employees about it. Art. 292 § 1 PLC is also more restrictive then the Directive nr 97/81/EC. It does not envisage under the Polish law the possibility to relate access to particular conditions of employment subject to factor such as time worked even when there are justified objective reasons. However, the regulations introduced into the Labour Code in 2004 did not fully implement the Directive, especially with regard the measures taken in order to facilitate voluntarily engaging in part-time employment (Clause 5 of the Agreement). Also the protection of the employee against employer’s retaliating action in Art. 183e of PLC seems to be too narrow in comparison to the Council Directives 2000/78/ EC and 2000/43/EC. It is limited to termination of employment with and without notice and it does not cover other retortive activities on the part of employer, thus, it does not guarantee fair protection for the employee. For further development of part-time employment it is essential that the requirements of the Directive 97/81/EC should be met. It is also necessary that part-time employment plans should be created and implemented. These act as measures enhancing employment among people who are not able to engage in full-time work, such as some parents, students, etc.; they are also a means to facilitate gradual termination of active professional life for elderly people (Hajn, 2004, p. 69). It also seems functional to takes steps to encourage part-time workers to enter trade unions, among others in order to be able to execute the employer’s obligation to provide information about the availability of full-time work (Wratny, 2007, p. 4-5). Provisions WSGE | 239 of the Act of 23.05.1991 on trade unions grant part-time workers the right to associate under the same conditions as for other workers together with full trade union-oriented rights. However, not belonging to a trade union does not mean absence of protection. Workers may exercise their mandatory right granted in the Act, following which they may indicate the trade union which then becomes a legitimate body which provides them with the protection of their rights under the same conditions which are applied with regard its members (Art. 30 § 2 of the Act). References: Bomba K, Part-time work under the Polish labour law – selected issues, http:// droit-public-et international.oboulo.com/travail-temps-partiel-vertu-legislation-polonaise-travail-113947.html Bulińska-Stangrecka H., Perspektywy e-pracy, Journal of Modern Science, WSGE Józefów 2011/11, t.4 Gersdorf M., Rączka K., Raczkowski M., Kodeks pracy. Komentarz, LexisNexis 2011. Góral, The definition of the Unemployed Person in the Light of the Act on Employment Promotion and Labour Market Institutions, PiZS 2011, no. 5, p. 23. Hajn Z., Ochrona pracowników niepełnoetatowych 97/81 Wspólnoty Europejskiej a prawo polskie,Studia Prawno-Europejskie, t.III, ed. Seweryński M., Łódź 1998. Hajn Z., Nietypowe umowy o pracę in: Europeizacja polskiego prawa pracy, ed. by W. Sanetra, Scholar 2004, p. 69. Jackowiak U., Kodeks pracy z komentarzem, Fundacja Gospodarcza 2004. Jaśkowski K., Maniewska E., Kodeks pracy. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze LEX 2009. Król J., Nowelizacja Kodeksu pracy dotycząca równego traktowania w zatrudnieniu na tle regulacjiwspólnotowych, Radca Prawny 2004, no. 4, p. 94. Matkiewicz D., Wpływ nieodpłatnej pracy na kreowanie postaw etycznych pracowników sektorapublicznego, WSGE Józefów 2012. Muszalski W, Typowy i nietypowy rozkład czasu pracy, PiZS 2006, 9. 240 | WSGE Naumann E., Dyskryminacja w prawie pracy, MPP 2007, no 6, p. 286. Nowik P., Bezpieczeństwo socjalne pracowników a problem dualizmu rynku pracy w Polsce, WSGE Józefów 2012. Sitek M., Mini Leksykon Zagadnień Unii Europejskiej, ed. Dobrzańska B., Sitek M., WSGE Józefów 2009. Szejniuk A., Gospodarka zasobami ludzkimi, Journal of Modern Science, WSGE Józefów 2011/11, t.4. Wratny J., Problemy ochrony pracowników w elastycznych formach zatrudnienia, PiZS 2007, no. 7. Zawisza J., Kształtowanie procesów personalnych, Journal of Modern Science, WSGE Józefów 2011/11, t.4. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Employment_statistics. Datas from August 2012. (15.07.2013) Case C-537/07 Gómez-Limón Sánchez-Camacho Evangelina v. Instituto Nacional de la Seguridad Social, Judgment of the European Court of Justice, of 16 July 2009, point 59, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=72484& pageIndex=0&docl ng=EN&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=4257816. (10.07.2013) Joint Cases C-395/08 and C-396/08 Instituto nazionale della previdenza sociale v. Tiziana Bruno, Massimo Pettini, Judgment of European Court of Justice, Second Chamber, of 10 June 2010, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=82799& pageIndex=0&docl ng=EN&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=3337206. (10.072013) Case C-313/02 Wippel Nicole v. Peek & Cloppenburg GmbH & Co. KG, Judgment of the European Court of Justice, Grand Chamber, of 12 October 2004, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=4917 4&pageIndex=0&doclng=en&mode=lst&dir=&occ=first&part =1&cid=4257669. (10.07.2013) Case C-393/10 Dermod Patric O’Brien v. Ministry of Justice, Judgment of WSGE | 241 the European Court of Justice, Second Chamber, of 1 March 2012, http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=119901 &pageIndex=0&doc ang=EN&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=4257759. (10.07.2013) Decision of the Supreme Court of 24 May 2005, II PK 33/05, PiZS 2006/7/35. Decision of the Supreme Court of 9.06.2006, III PK 30/06, OSNP 2007/1112/160. Council Directive 97/81/EC of 15 December 1997 concerning the Framework Agreement on part-time work concluded by UNICE, CEEP and the ETUC, Polish source: O.J. of 2004.5.267.. Council Directive 2000/78/EC of 27.11.2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation. O.J. EU L of 2.12.2000. Council Directive 2000/43/EC of 29.06.2000 implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin, O.J. EU L of 19.07.2000. Act of 20.04.2004 on the promotion of employment and labour market institutions, O.J. of 2004.99.2001 with amendments. Act of 14.11.2003 r. amending the Act on Labour Code and selected other Acts, O.J. of 2004.213.2081. Act of 10.10.2002 on minimal work remuneration, O.J. of 2002, No 200, section 1679 with amendments Act of 10.10.2002 on minimal remuneration at work, O. J. of 2002.200.1679 with amendments. Act of 27.08.1997 on vocational and social rehabilitation and employment of handicapped persons, O.J. of 1997.123.776 with amendments Act of 14.12.1994 on employment and elimination of unemployment, O.J. of 1997.25.128 with amendments (Endnotes) 1 Art. 22 § 1 PLC states that: „By establishing an employment relationship, an employee undertakes to perform work of a specified type for the benefit of an employer and under his supervision, in a place and at the times specified by the employer; the employer undertakes to employ the employee in return for 242 | WSGE remuneration”. Cf. Matkiewicz, 2012). 2 Reduction of working time is envisaged by the legislator for employees working under especially hard conditions or conditions detrimental to health, those employed to perform monotonous work or work with pre-defined constant rate (Art. 145 PLC), for underaged employeed, under 16 (Art. 202 PLC) and handicapped people: Art. 15-18 of the Act of 27.08.1997 on vocational and social rehabilitation and employment of handicapped persons. 3 A similar regulation was present in the previous legal system. Cf. Art. 2 section 1 of the Act of 14.12.1994 on employment and elimination of unemployment. 4 Handicapped people are exceptions to the rule; they need to be capable of and ready to enter an employment contract with at least one half of full-time working hours. 5 Cf. Comment to the definition of un unemployed person in: Z. Góral, The definition of the Unemployed Person in the Light of the Act on Employment Promotion and Labour Market Institutions, p. 23. 6 According to E. Naumann direct discrimination happens when the discriminated person is characterised by a feature which can be a basis for discrimination, also in the case of association, i.e. a relation with a person who is characterized by such a feature, or in the case when the third party can feel consequences of discrimination applied against other people and based on their protective actions or standing for the discriminated person. 7 Solutions under the Polish law are more liberal than the requirements of the Directives, which allow indirect discrimination only in the cases when it is ‘objectively justified by a lawful aim and the measures taken in order to achieve the aim are relevant and necessary’. In the Polish regulations the assessment of discrimination lacks the criterion of a lawful aim of such action. (more on the topic in: Naumann, 2007, p. 287) 8 This forms a departure from Art. 6 PLC, according to which the burden of providing a proof for the fact lies with the person who draws legal consequences from the fact. 9 Art. 11 of the Council Directive 2000/78/EC of 27.11.2000 establishing a general framework for equal treatment in employment and occupation requires that Member States, acting against victimization, should introduce into their national systems such measures as are necessary to protect employees against dismissal or other adverse treatment by the employer as a reaction to a complaint within the undertaking or to any legal proceedings aimed at enforcing compliance with the principle of equal treatment. In addition, Art. 9 of the Council Directive 2000/43/EC of 29.06.2000 implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin requires that Member States, acting against victimization, should introduce into their national legal systems such measures as are necessary to protect individuals from any adverse treatment or adverse consequence as a reaction to a complaint or to proceedings aimed at enforcing compliance with the principle of equal treatment. 10 According to I. Boruta such remuneration constitutes ‘normal, basic or minimal pay or remuneration as well as all other benefits paid directly or indirectly, in cash or in kind, by the employer to an employee as a result of work contract’. 11 This regulation is not widely accepted. According to Z. Hajn, establishing of WSGE | 243 the obligations to give considerations to such requests by workers, even ‘within the employer’s means’ constitutes excessive limitation of the free action on the part of the employer. 244 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 245-262 Aleksandra Szejniuk Warunki pracy a efektywność przedsiębiorstwa Working conditions and the effectiveness of an organization Aleksandra Szejniuk Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The process of transformation taking place in organizations is a result of European integration and changes in the economic system in Poland. Implementation of management methods and tools allow companies to adapt to changing conditions. Modern organizations focused on efficiency must develop and adapt the best working conditions – basic factor determining profits. Employees provided with the best working conditions have great sense of security. Organizational and social factors have great influence on working conditions. High level of technique and technology allow to meet the standards of health and safety applied in Poland and all European Union countries. Proces przekształceń zachodzących w organizacjach jest wynikiem integracji europejskiej oraz zmian systemu gospodarczego w Polsce. Wdrażanie metod i narzędzi zarządzania pozwala na dostosowanie się przedsiębiorstw do zmieniających się warunków. Współczesne organizacje, które nastawione są na efektywność, muszą opracować i dostosować najlepsze dla nich warunki pracy. Od nich bowiem zależy, w jaki sposób organizacje będą osiągać zyski. Zapewnienie pracownikom najlepszych warunków pracy daje im poczucie bezpieczeństwa. Na kształtowanie warunków pracy mają wpływ czynniki organizacyjno-ludzkie. Wysoki poziom techniki i technologii pozwala spełniać normy bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujące w Polsce i wszystkich krajach Unii Europejskiej. Key words: productivity, ergonomics, health and safety, work evaluation, work evaluation with use of UMEWAP method, the Hay Group method WSGE | 247 wydajność pracy, ergonomia, BHP, ocena pracy, wartościowanie pracy metodą UMEWAP, metoda Hay Group Wstęp Efektywność organizacji warunkują czynniki ekonomiczne, techniczne, technologiczne, organizacyjne, ergonomiczne i etyczno-moralne. Ich skutki odczuwalne są wewnątrz przedsiębiorstwa, jak również w jego otoczeniu. Funkcjonowanie firmy uzależnione jest od przewagi konkurencyjnej na rynku i szans rozwoju. Powinny być one ciągle kontrolowane, aby przeciwdziałać ich negatywnym skutkom. Uwarunkowania efektywności organizacji dotyczą warunków pracy. Ich niedocenienie poprzez konieczność kształtowania materialnych i społecznych warunków może powodować zarówno ekonomiczne, jak i społeczne straty. Potencjalne zagrożenia zmuszają do działań zapobiegawczych, zwłaszcza w sferze ludzkiej. Ochrona zdrowia, a zwłaszcza życia pracowników, powinna być traktowana jako opłacalna inwestycja przynosząca w przyszłości wartość dodatnią, a ponadto dawać pracownikom poczucie bezpieczeństwa poprzez tworzenie właściwych warunków pracy. Mimo że struktura zagrożeń ulega zmianom, to działania zapobiegawcze pozostają koniecznością. Zaniedbania w tej dziedzinie mogą powodować nieodwracalne straty. Zaangażowanie przedsiębiorstw na rzecz warunków pracy jest wyjątkowo ważnym zagadnieniem ich funkcjonowania. W polskich organizacjach ulegało ono zmianie od początku lat dziewięćdziesiątych. Wynika to z procesu dostosowywania polskiego prawa w dziedzinie BHP do prawa Unii Europejskiej, jak też wykorzystania systemów zarządzania jakością zgodnych z normami ISO9000 oraz systemów zarządzania środowiskowego zgodnych z normami ISO serii 14000. Bezpieczeństwo i higiena pracy dotyczy stanu warunków i organizacji pracy oraz zachowań pracowników, zapewniając wymagany poziom ochrony zdrowia i życia przed zagrożeniami występującymi w miejscu pracy. Warunki pracy – wydajność pracy W procesie zarządzania przedsiębiorstwem koniecznością staje się określenie wartości, strategii i kultury organizacyjne. Na sukces firmy wpływają nie tylko zasady etyczne i ich przestrzeganie, ale także dbałość o potrzeby pracowników, a zwłaszcza warunki pracy. 248 | WSGE Są one determinowane czynnikami negatywnie wpływającymi na pracowników i otoczenie. Ograniczenie negatywnych skutków ich oddziaływania jest możliwe poprzez spełnianie norm bezpieczeństwa i higieny pracy. Takie działania powinny być przewidziane w kosztach organizacji. Czynnik organizacyjno-ludzki stanowi niewymierny i trudny do wychwycenia element natury biologicznej i socjologicznej, który oddziałuje na parametry środowiska pracy i może nieraz bezpośrednio lub pośrednio doprowadzić do niebezpiecznego zetknięcia się załogi z obiektami środowiska pracy (Cichowski 1999). Warunki pracy wydajna praca wypadki przy pracy (pozytywne skutki) choroby zawodowe choroby i urazy (negatywne skutki) Rys. 1 Wpływ warunków pracy na bezpieczeństwo i wydajność pracy (opracowanie własne na podstawie Martyka 1997) Niebezpieczne warunki pracy stanowią zagrożenie, co powoduje straty ekonomiczne i prowadzi do negatywnych skutków społecznych (Rys. 1). Niesprzyjające warunki pracy spowodowane szkodliwym oddziaływaniem na organizm ludzki sprzyja chorobom zawodowym. Podkreślenia wymaga fakt, że dobre, komfortowe warunki pracy zwiększają jej wydajność i podnoszą wartość ekonomiczną organizacji. Dla określenia najlepszych warunków pracy zarówno dla indywidualnej, jak i zespołowej, wykorzystuje się ergonomię. Ergonomia zajmuje się przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do autonomicznych i psychofizycznych cech oraz możliwości człowieka, zapewniając sprawne, wydajne i bezpieczne wyko- WSGE | 249 nanie przez niego pracy, przy stosunkowo niskim koszcie biologicznym (Wykowska 1994). Kształtowanie warunków pracy jest koniecznością wynikającą ze zmian techniki, technologii i strategii organizacji, a także dokonujących się zmian bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie jej ochrony. Ryzyko pierwotne - środowisko - materiały - technologie - ludzie Redukcja ryzyka pierwotnego do poziomu akceptowanego Identyfikacja zagrożeń Ocena ryzyka pierwotnego Projekt redukcji ryzyka pierwotnego Metody i Procedury Zarządzania Bezpieczeństwem Utrzymywanie ryzyka na poziomie akceptowalnym Monitorowanie aktywne i reaktywne AUDYT Bezpieczeństwa Rys. 2 Model zarządzania bezpieczeństwem pracy w przedsiębiorstwie (Studenski 1997) Podstawowym celem zarządzania bezpieczeństwem jest przede wszystkim podnoszenie jakości warunków pracy na stanowisku pracy oraz redukcja ryzyka występującego w procesie pracy (Martyka 1997). Funkcjonowanie organizacji obwarowane jest regulacjami prawnymi, które zapewniają bezpieczeństwo i higienę pracy pracowników. W zaprezentowanym modelu (Rys. 2) uwidoczniono zagrożenia i możliwości redukcji ryzyka, które stwarza środowisko. Przygotowanie pracowników do rozpoznania zagrożeń i ich motywowanie pozwala na redukowanie pierwotnego ryzyka. Na warunki pracy ma wpływ wydajność pracy traktowana jako wielkość efektów produkcyjnych na jednostkę pracy ludzkiej (Podstawy ergonomii…). Przyjmuje się podział na: 250 | WSGE • indywidualną wydajność pracy – ilość produkcji wytworzonej przez pojedynczego pracownika w określonej jednostce czasu, • zespołową wydajność pracy – średnia wydajność pracy wchodzących w skład zespołu, • społeczną wydajność pracy – przeciętna wydajność pracy uzyskiwana przez ogół pracowników zatrudnionych we wszystkich przedsiębiorstwach określonej branży. Wielkość określającą poziom wydajności pracy w danym okresie nazywa się miernikiem wydajności pracy. Jest to stosunek wielkości produkcji do czasu zużytego przez pracowników do jej wytworzenia, co wyraża następujący wzór: W = P T gdzie: W – wydajność pracy P – wielkość produkcji T – czas zużyty przez pracowników na wykonanie pracy Natomiast poziom wydajności pracy określa stosunek czasu niezbędnego do wykonania zadania obliczonego według norm do czasu rzeczywiście przepracowanego. Poziom wydajności pracy zależy od wielkości produkcji, zatrudnienia oraz od czasu pracy. Czynniki wpływające na wydajność pracy to: • czynniki naturalne, • postęp techniczny, • usprawnienie organizacji pracy, • postęp cywilizacyjny, • czynniki ekonomiczne. Wzrost wydajności pracy uzależniony jest od podziału pracy, sprawnej współpracy i właściwego stosowania norm pracy. Sposób kształtowania wydajności ma znaczenie nie tylko dla pracownika firmy, ale i dla całego społeczeństwa. Pracownik powinien być zainteresowany wzrostem wydaj- WSGE | 251 ności pacy, co wpływa na wzrost jego zarobków. Zwiększenie wydajności dla całego przedsiębiorstwa pozwala obniżyć koszty własne, a zatem zwiększa zysk. Przedsiębiorstwo powinno zabezpieczać komfortowe warunki pracy. Niestety w Polsce średnio 16–17% pracowników pracuje w warunkach zagrażających zdrowiu lub życiu. W Unii Europejskiej ten odsetek wynosił 5–12%. Ta wartość obrazuje zaległości i skalę problemu, jaki stanowi zapewnienie prawidłowych warunków pracy w polskich przedsiębiorstwach (Kardecka 2001). Identyfikacja czynników mających wpływ na warunki pracy jest możliwa poprzez stosowanie audytu bezpieczeństwa. Jego celem jest pozyskanie informacji na temat warunków istniejących a wymaganych, a także czy organizacja pracy jest prawidłowa. Takie działania pozwalają na podjęcie ewentualnych przedsięwzięć naprawczych. Czynniki wpływające na wydajność pracy kształtują nastawienie i postawę do pracy. Jej podstawą jest zdolność indywidualna człowieka do pracy, która zależy od społecznych i ekonomicznych warunków. Na skuteczność pracy ludzkiej mają wpływ następujące czynniki (Chmiel 2003): • wiedza teoretyczna – umożliwiająca nadawanie znaczenia danym uzyskanym w toku rozmowy, • umiejętność zastosowania tej wiedzy, • świadomość własnych kompetencji intelektualnych i personalnych. Równie ważnym czynnikiem jest efektywność. Traktowana jako kompetencja umożliwiająca osobie konfrontowanie się z innymi i realizowanie zadań, które są jej udziałem w miejscu pracy (Schultz, Schultz 2002). Ma to ogromne znaczenia dla funkcjonowania całej organizacji, ponieważ efektywność przekłada się na osiągane w przyszłości zyski. Efektywność przedsiębiorstw Funkcjonowanie przedsiębiorstw i ich konkurencyjność wpływa na rozwój gospodarki. Źródłem konkurencyjności są rozwiązania instytucjonalne, produktywność (jakość siły roboczej), akumulacja przedsiębiorstw, warunki dostępu do atrakcyjnych rynków zbytu, a także jakość zarządzania przedsiębiorstwem (Szejniuk 2005). Dla zapewnienia możliwie najwyższej jakości wykorzystuje się koncepcję TQM jako system zarządzania organizacją. W tym procesie uczestniczą 252 | WSGE wszyscy pracownicy, co pozwala osiągnąć sukces. Maksymalizację jakości można traktować jako cel strategiczny, podporządkowując mu strategiczne plany rozwoju firmy (Urbaniak 2004). A zatem koncepcja TQM zakłada, że jej realizacja wymaga od kierownictwa i załogi przedsiębiorstwa przestrzegania trzech podstawowych zasad (Karaszewski 2001): • stałego doskonalenia umiejętności i poziomu staranności pracy, • traktowania zespołu pracowników jako „jednej drużyny”, która charakteryzuje się wysokim stopniem integracji i ma jeden cel – dobro firmy, • myślenia systemowego, a więc lokowania każdej czynności i każdego zadania w określonym systemie (i podsystemie) zarządzania przedsiębiorstwem. Koncepcja TQM powstała w Japonii. W Europie działa Europejska Fundacja Zarządzania Jakością (EFQM), której zadaniem jest szukanie przyczyn pojawiania się błędów jakościowych (np. obejmujących kwestie dotyczące człowieka mogącego popełniać błędy, mimo że jest motywowany i kontrolowany). Ujawnianie przyczyn złej jakości powinno być prowadzone w sposób ciągły i systematyczny. Wykorzystuje się diagram Ishikowy, w którym ujmuje się efekty analiz, przyczyny powstawania błędów jakościowych oraz sposoby i terminy ich usuwania (Ishikowa 1985). Z upowszechnieniem metody zarządzania przez jakość (TQM) uzasadnienie znajdują nowe kryteria oceniania skuteczności i jakości procesów personalnych, ukierunkowane na jakość wypełnianych zobowiązań według określonych standardów lub stopnia osiągnięcia zamierzonych celów, optymalizację kosztów w relacji do wyników, a także potrzebę nadzoru, która zapobiega niekorzystnym wynikom. Pozytywny wpływ na kulturę pracy mają działania rozwijające poczucie własnej godności, życzliwości i zaangażowania w wykonywaną pracę. Powyższe kierunki działań zorientowane są na organizację efektywnych procesów personalnych. Obejmują one profesjonalną pracę z ludźmi, uwzględniając jednocześnie wymagania związane z wydajnością pracy. Efektywność i produktywność stanowią ważny element w procesie zarządzania organizacją. Kategoria mierników efektywności jest wykorzystywana w odniesieniu do efektu uzyskiwanego z pracy społecznie użytecznej. Ocena wkładu pracy ludzkiej w działalność przedsiębiorstwa jest niezbędna dla zapewnienia jej efektywności działania. W literaturze przedmiotu spotyka się różne klasyfikacje ocen poprzez WSGE | 253 stosowanie mierników, które wyróżnił P. Kearns (Peter 2005): • mierniki działalności – pozwalające określić działania firmy, • mierniki efektywności – umożliwiające ocenę efektywności, • mierniki wartości dodanej – pozwalające określić, w jakim stopniu zmierzona wartość wkładu pracowników w działalności organizacji przewyższa koszt wytworzenia tej wartości. Zaangażowanie pracowników w działalność organizacji uzależniona jest od stworzenia przez pracodawców prawidłowych kierunków pracy, będących polityką danej firmy. Osoby zatrudnione są oddane swojej pracy, utożsamiając swoje cele i wartości z wartościami organizacji, chcą osiągnąć wysoki poziom efektywności pracy. B. Mikuła sugeruje, że efektywność funkcjonowania systemu zarządzania uzależniona jest od warunków, jakie panują w organizacji. Ważnej jest, aby (Mikuła 2001): • pracownicy mieli poczucie przynależności i lojalności wobec firmy, • występował ogólny dostęp do informacji, • stworzony był klimat organizacyjny sprzyjający twórczości i innowacjom. Szczególnego znaczenia nabiera analiza danych o pracownikach. J. Szaban uważa, że pracownicy kreują przyszłość firmy w codziennej pracy, poszukują nowych możliwości, nowych rynków i produktów (Szaban 2003). Funkcjonowanie przedsiębiorstwa dotyczy sposobu wykorzystania osiągnięć nauki, techniki i technologii oraz systemów zarządzania. Efektywność współdziałania z ludźmi wymaga zarówno jasnej koncepcji rozwoju przedsiębiorstwa, jak i umiejętnego kierowania nimi. A zatem organizacje powinny realizować swoje misje, kierując się zasadą, że efektywność pracowników może być zmaksymalizowana pod warunkiem, że ich cele nie są sprzeczne z celami organizacji. Ocena pracy Jednym z kluczowych obszarów zarządzania zasobami ludzkimi jest ocenianie pracowników. Elementami niezbędnymi w ocenie pracy w organizacjach są (Martyniak 1996; por. Barbachowska, 2011, ss. 83-94): • analiza – zbieranie i analizowanie informacji o treści danej pracy, wymaganiach wobec osób wykonujących ją, • opis – zawiera informacje o danej pracy (zadania, obowiązki, odpowiedzialność, kontekst społeczny i organizacyjny, warunki fizyczne, 254 | WSGE wyposażenie, sposób oceny wyników, wynagrodzenie, itp.), • profil zawodowy – zestawienie wymagań wobec osób wykonujących daną pracę, dotyczący wykształcenia, doświadczenia, umiejętności, zdolności, predyspozycji fizycznych i psychicznych. System ocen okresowych jest ważnym elementem w prawidłowym funkcjonowaniu organizacji. Przede wszystkim wspiera informację o stanie zasobów ludzkich, a także wspiera funkcje kierownicze. Stosowanie ocen okresowych pozwala na ciągłe doskonalenie zawodowe wszystkich pracowników odpowiedzialnych za prawidłowy rozwój organizacji. Daje pracownikom obraz, jak kształtuje się jego kariera zawodowa w trakcie pracy zawodowej. Stanowi podstawę budowania systemu wynagrodzeń. Podstawowym zadaniem oceny pracy jest jej wartościowanie. Polega ono na określaniu rodzaju i wymagań stawianych na danym stanowisku. Ponadto dzięki niej można dokonać oceny mierzalnych efektów pracy. Realizowanie zadań jest możliwe poprzez analizę wymagań stawianych na określonym stanowisku pracy. Budowanie tabel płac jest możliwe dzięki określeniu wynagrodzeń na tych stanowiskach. Wartościowanie pracy może być wykorzystywane do (Borkowska 2003): • organizowania stanowisk pracy, • organizacja procesu pracy, • planowania zatrudnienia, • selekcji kandydatów do pracy, • obsad stanowiskowych, • szkolenia i rozwoju pracowników, • zarządzania karierami pracowniczymi, • oceniania efektów pracy (zob. Zawisza, 2011. s. 9). W przedsiębiorstwach wykorzystuje się różne metody wartościowania pracy. Najczęściej jest to metoda UMEWAP oraz metoda Hay Group. Niekiedy korzysta się z metod profilowania, kalibrowania, metod benchmarkingu wewnętrznego. Wybór metody wartościowania stanowisk uzależniony jest od (Sajkiewicz 2002): • wielkości przedsiębiorstwa, • czasu – ograniczenia, • elastyczności systemu – zmienności wymagań firmy, • akceptacji systemu przez pracowników, WSGE | 255 • • • • jasności różnic pomiędzy stanowiskami, zrozumienia systemu przez pracowników, możliwości porównywania wyników wartościowania, niezależności systemu od osób prowadzących wartościowanie. Podstawą wartościowania jest opis stanowisk. Zakres i częstotliwość wartościowania zależy od potrzeb organizacji. Coraz większe znaczenie mają kompetencje pracownicze, które oddziałują na wydajność pracy, dlatego odwołuje się wartościowanie do kryteriów kompetencyjnych. Są one nowoczesną koncepcją zarządzania zasobami ludzkimi. Etapy Wyniki Analiza wymagań pracy Poziom i struktura obiektywnej trudności pracy Ocena pracy na stanowisku Relatywna wartość pracy (kategoria zaszeregowania) Rys. 3 Istota wartościowania pracy (Borkowska 2004) Analiza wymagań pracy wpływa na jej poziom (Rys. 3). Określa strukturę, wskazuje na trudności pokonywane w toku działań. Kolejnym etapem wartościowania jest ocena pracy na konkretnym stanowisku. Przyczynia się ona do utworzenia kategorii zaszeregowania, określając jej wartość. Należy podkreślić, że warunkiem wartościowania pracy jest sprawny system informacyjny. Wielu autorów uważa, że informacje i wiedza stanowią obok zasobów naturalnych, pracy i kapitału, czynnik produkcji, którego wagi nie można niedoceniać oraz że posiadanie niezbędnych informacji stanowi strategiczny i nieodzowny zasób przedsiębiorstwa, który może być jednym z głównych źródeł tworzenia przewagi konkurencyjnej na rynku (J. Penc 2000). Przepływ informacji w organizacji zależy od sprawności kanałów informacyjnych. Szczególne znaczenie przypisuje się informacji dla zarządzania (informacja zarządcza). Daje ona możliwość realizacji podstawowych funkcji zarządzania (planowanie, organizowanie, motywowanie i kontrolowanie). Podstawą zarządzania or- 256 | WSGE ganizacją jest informacja i zarządzanie nią. Nowoczesne przedsiębiorstwa wykorzystują i doceniają wartość informacji, która pozwala zachować ich konkurencyjność na rynku. Zagadnienie dotyczące zarządzania zasobami ludzkimi dotyczy oceniania indywidualnych efektów pracy. Według A. Pocztowskiego ocenianie pracowników zajmuje ważne miejsce w zarządzaniu zasobami ludzkimi, głównie z powodu możliwości wykorzystania go na użytek praktycznie faz tego procesu (Pocztowski 2003). Rozwój organizacji poprzez sformalizowany system okresowych ocen efektów pracy realizuje następujące funkcje (Sajkiewicz 2002): • motywacyjną (dostarczenie przesłanek do określonych decyzji kadrowych, do polityki wynagrodzenia oraz awansowania stanowiskowego pracowników, • informacyjno-korekcyjną (dostarczenie przesłanek do stymulowania rozwoju zawodowego pracowników oraz do polityki szkoleniowej), • stabilizacyjną dla zasad polityki personalnej w firmie. Stosowanie sformalizowanego systemu okresowych ocen efektów pracy daje korzyści organizacjom w postaci (Borkowska 2001): • dostarczania informacji dotyczących ilości i jakości pracy wykonywanej przez określonego pracownika, stanowiących podstawę ustalania wynagrodzenia, • dostarczenia uzasadnienia różnie ukierunkowanych decyzji kadrowych, • identyfikowania potencjału rozwojowego pracowników, • rozpoznawania potrzeb poszczególnych pracowników w zakresie ich doskonalenia i szkolenia, • wspierania, ukierunkowywania i akceleracji rozwoju zawodowego pracowników, • kształtowania odpowiednich zachowań i ocen pracowniczych. W Polsce odnotowuje się upowszechnienie sformalizowanego systemu ocen okresowych jako narzędzia zarządzania zasobami ludzkimi. Jest on instrumentem stosowanym standardowo do realizacji celów konkretnego przedsiębiorstwa. Przykładowe obszary, w których wykorzystuje się wyniki ocen okresowych (Pocztowski 2004) to: • zwolnienia pracownicze, • premiowanie, WSGE | 257 • • • • podwyższanie płacy zasadniczej, planowanie karier, polityka awansowania, szkolenia pracownicze. Istotą celu społecznego jest kształtowanie postaw i zachowań pracowników. Jest ono możliwe poprzez dostarczane informacje dotyczące zarówno sukcesów, jak i niepowodzeń zawodowych. Ma to znacznie w tworzeniu możliwości rozwoju zawodowego pracowników. Kolejnym aspektem opisywanych przemian jest rewolucja komunikacyjna. Internet i postęp technologiczny umożliwiły firmom modyfikację kanałów i form komunikacji zarówno z klientami, partnerami, jak i pracownikami (Bulińska-Stangrecka 2011). Odmienną klasyfikację celów oceniania prezentuje G. A. Randell, wyróżniając trzy cele (Randell i in. 1972): • przeglądy przyznawanych nagród: tam, gdzie system ocen dostarcza informacji, na postawie których dokonuje się alokacji i dystrybucji płacy, władzy i statusu, • przeglądy wykonania: tam, gdzie system odnosi się do potrzeby poprawiania pracy przez każdego indywidualnego pracownika, • potencjalne przeglądy: tam, gdzie system koncentruj się na rodzaju i treści pracy, które jednostka będzie w stanie wykonywać w przyszłości poprzez zbieranie informacji o osiągnięciach z przeszłości oraz aspiracjach zawodowych. M. Armstrong twierdzi, że przegląd wykonania pracy powinien być nakierowany na poprawę wykonania pracy, a jeśli ulegnie to pomieszaniu z przeglądem płac, wszyscy staną się nadmiernie zainteresowani wpływem tego określenia na przyrost płacy (Armstrong 1984). System oceniania należy odnieść do przeszłości, jak również wykorzystać w przyszłości, pozwalając określić potencjał pracownika decydującego o możliwościach jego rozwoju zawodowego. Podkreślenia wymaga fakt, że sformalizowany system ocen okresowych jest już na stałe wdrożony w kulturę organizacyjną przedsiębiorstw, charakteryzując zbiorowość organizacji w Polsce. Dokonując ocen pracowniczych, organizacje powinny uwzględniać strategię i profil działalności. Powinny uwzględniać kompetencje i zachowania pracowników. Przedmiotem oceniania powinien być rozwój pracownika, a przede wszystkim osiągane przez niego lepsze wyni- 258 | WSGE ki w przyszłości. Znaczenie warunków pracy w organizacji Na efektywność pracy mają wpływ warunki i stosunki pracy. Według Z. Jasińskiego na warunki pracy składa się ogół fizycznych, materialnych oraz psychospołecznych czynników mających swoje źródło w środowisku pracy i wpływających na osoby wykonujące pracę (Jasiński 1999). Są to programy działania przekładające zamierzenia zawarte w koncepcji strategii na określone, konkretne działania każdego z wydziałów firmy, a nawet jej wybranych komórek, zgodnie z koncepcją mówiącą, że każdy pracownik znając podział pracy, powinien rozumieć strategię i dążyć do jej samodzielnej realizacji w optymalny sposób na stanowisku pracy, nie wyczekując na polecenia (Zawisza 2010). W polskim prawie pracy zagadnienia związane z warunkami pracy dotyczą: • poszanowania godności i innych dóbr osobistych pracowników (art. 11 k.p.), • zapewniania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 15 k.p.), • zaspokajania bytowych, socjalnych i kulturalnych potrzeb pracowników (art. 16 k.p.), • prawa do tworzenia organizacji organizacji reprezentujących interesy pracowników i pracodawców (art. 18 k.p.), • prawa do uczestnictwa w zarządzaniu przedsiębiorstwem (art. 18 k.p.). Zadaniem menedżerów jest ponoszenie odpowiedzialności za prawidłowe kształtowanie warunków pracy, stworzenie odpowiednich warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, a także cykliczne przeprowadzanie szkoleń w tym zakresie. W złożonych i zmiennych warunkach gospodarowania znacznie wzrasta znaczenie ról realizowanych przez kadrę zarządzającą. Przy czym współcześnie eksponowane jest szczególne znaczenie niektórych z nich, np.: przedsiębiorcy (innowatora), który inicjuje i wprowadza zmiany, czy też lidera, który przewodzi pracownikom, pozyskuje ich, motywuje do działania, inspiruje, ocenia i szkoli. Stopień, w jakim kierownik realizuje przypisane im role, często decyduje o sukcesie organizacji (Barbachowska 2011). Ważną rolę w organizacji odgrywają menedżerowie ds. personalnych. Ich zadaniem jest stworzenie programów w zakresie doskonalenia mate- WSGE | 259 rialnego i społecznego środowiska pracy, przy współpracy ze specjalistami w tej dziedzinie zarządzania organizacją (Szejniuk 2011). Natomiast pracownicy powinni (Jackson, Schuler 2003): • przestrzegać przepisów i zasad bezpieczeństwa oraz higieny pracy, • zgłaszać zagrożenia, • partycypować w programach promujących właściwe warunki i stosunki pracy, • powstrzymywać się od zachowań ujemnie wpływających na relacje międzyludzkie w organizacji, • dbać o własną kondycję psychiczną i fizyczną. Tworzenie przyjaznego środowiska pracy znajduje odzwierciedlenie w lepszym wykorzystaniu czasu pacy. Ponadto zmniejsza koszty wypadków i chorób zawodowych. Pracownicy są bardziej zaangażowani, a to przyczynia się do poprawy wizerunku przedsiębiorstwa na rynku krajowym i zagranicznym (Szejniuk 2011). Podsumowanie Podstawowym zagadnieniem zarządzania, w tym zarządzania zasobami ludzkimi, jest stworzenie komfortowych warunków pracy. Ich kształtowanie powinno być procesem ciągłym ze względu na zmieniające się warunki wewnętrzne i zewnętrzne przedsiębiorstw. Istotnym czynnikiem, który ma wpływ na klimat pracy, jest stworzenie właściwych proporcji pomiędzy pracownikiem a przełożonym. Dlatego konieczne jest ciągłe kształcenie i doskonalenie kadry w tej dziedzinie. Determinanty pozwalające określić poziom BHP w organizacjach to zaangażowanie kierownictwa, komunikacja, informacja, motywowanie, współpraca, osiągnięcia UE. Polska przystępując do Unii, musiała dokonać zmian w dziedzinie tworzenia warunków pracy. Wszystkie kraje wspólnoty zobowiązane były wprowadzać uregulowania prawne do obowiązującego ustawodawstwa krajowego. Właściwa współpraca pomiędzy pracownikami i kierownictwem jest warunkiem prowadzenia prac zgodnie z wymaganiami BHP. Reasumując, należy stwierdzić, że wszystkie przedsiębiorstwa zarówno krajowe, jak i zagraniczne powinny stosować warunki sprzyjające poprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, a także wprowadzać zarządzanie bezpieczeństwem. Działania te pozwalają na poprawę warunków pracy, 260 | WSGE ograniczając zagrożenia życia i zdrowia pracowników. References: Armstrong M., 1984, A Handbook of Personnel Management in Practice, Kogan Page, London. Barbachowska M., 2001, Rola kadry kierowniczej w budowaniu potencjału kapitału intelektualnego na podstawie przedsiębiorstwa X – studium przypadku, „Journal of Modern Science. Zarządzanie”, t. 4/11/2011, WSGE, Józefów. Bieniak H., 2004, Metody sprawnego zarządzania. Planowanie, organizowanie, motywowanie, kontrola, Agencja Wyd. Placet, Warszawa. Błaszczyk W. (red.), 2005, Metody organizacji i zarządzania, PWN, Warszawa. Borkowska S., 2004, Strategie wynagrodzeń, Oficyna Ekonomiczna, Dom Wydawniczy ABC, IPiSS, Kraków. Bruse G., Launsby R.G, 2003, Design for Six Sigma, Mc Grow – Hill, New York. Bulińska-Stangrecka H., 2011, Perspektywy E-pracy, „Journal of Modern Science. Zarządzanie”, t. 4/11/2011, WSGE, Józefów. Chmiel N., 2003, Psychologia pracy i organizacji, GWP, Gdańsk Cichowski E., 1997, Identyfikacja zagrożeń w górnictwie węgla kamiennego, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice. Ishikawa K., 1985, Was Gesamptqualitetkontrolle ist?, Lehring Prentice Hall, Englewood Klippen. Jackson S.E., Schuler R.S., 2003, Managing Human Resources Through Strategic Partnership, Thomson Learning, Mason, Ohio. Jasiński Z., 1999, Zarządzanie pracą, Agencja Wyd. Placet, Warszawa. Kardecka D., 2001, Zadania nauki w systemie ochrony pracy, Bezpieczeństwo Pracy, nr 9. Karszewski R., 2001, TQM – teoria i praktyka, TNOiK, Dom Organizatora, Toruń. Martyka J., 1997, Przygotowanie ludzie do bezpiecznej pracy, Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków. Martyniak Z., 1996, Metody organizowani procesów pracy, PWE, Warszawa. Mikuła B., 2001, W kierunku organizacji inteligentnych, Antykwa, Kraków. Penc J., 2000, Kreatywne kierowanie, Agencja Wyd. Placet, Warszawa. Peter W., 2005, Ocena pracownicza 360 stopni. Metoda sprzężenia zwrotnego, WSGE | 261 Oficyna Ekonomiczna. Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków. Petri J.U., 2012, Zasady komunikacji, Materiały konferencji międzynarodowej „Nowe trendy w zarządzaniu”, George Marshall Center, Garmisch-Partenkirschen, Niemcy. Pocztowski A., 2003, Kapitał intelektualny a zarządzanie zasobami ludzkimi, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Prace z zakresu zarządzania personelem”, Akademia Ekonomiczna, Kraków. Pocztowski A., 2004, Zarządzanie Zasobami Ludzkimi w procesach fuzji i przejęć, Oficyna Ekonomiczna, Kraków. Pocztowski A., 2008, Zarządzanie Zasobami Ludzkimi, PWE, Warszawa. Podstawy ergonomii. Czynniki ergonomiczne w projektowaniu procesu pracy, CIOP, wykłady. Randell G.A., Shaw R., Packard P., Slater J., 1972, Staff Appraisal, Institute of Personal Management, London. Sajkiewicz A., 2002, Zasoby ludzkie w firmie, Poltext, Warszaw. Schultz D.P., Schultz S.E., 2002, Podstawy dzisiejszej pracy, PWN, Warszawa. Studenski R., 1996, Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiębiorstwie, Politechnika Śląska, Gliwice. Studenski R., 1997, Zarządzanie bezpieczeństwem jako szczegółowe zastosowanie zasad i metod zarządzania, Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków. Szaban J., 2003, Przedsiębiorstwo inteligentne, [w:] Wawrzyniak B. (red)., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwie, Wyd. WSPiZ, Warszawa. Szejniuk A., 2005, Kształtowanie warunków pracy a efektywność organizacji, [w:] Makowski K. (red.), Determinanty efektywności organizacji, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Promocji”, Warszawa. Szejniuk A., 2011, Gospodarka zasobami ludzkimi, „Journal of Modern Science. Zarządzanie”, t. 4/11/2011, WSGE, Józefów. Urbaniak M., 2004, Zarządzanie jakością, teorią i praktyka, Difin, Warszawa. Wykowska M., 1994, Ergonomia, Wyd. AGH, Kraków. Zawisza J., 2010, Strategie zarządzania organizacjami, [w:] Kugiel M. (red.), Zarządzanie, WSP, Warszawa. Zawisza J., 2011, Kształtowanie procesów personalnych. Journal of Moder Science nr 4/11/2011 262 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 263-285 Szymon Michał Buczyński Paweł Snopek Trafficking of counterfeit goods criminology perspective Przemyt towarów podrabianych - perspektywa kryminologiczna Szymon Michał Buczyński Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie [email protected] Paweł Snopek Katedra Prawa Rzymskiego i Porównawczego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie [email protected] Abstracts Counterfeiting of trademarked products is an increasing problem in national and international trade. The OECD report of 2008 estimates the volume of international trade in counterfeit and pirated products at USD 200 billion per year. These studies did not include the value of products distributed domestically and via the Internet. Given these distribution channels of counterfeit and pirated goods value of the market may double. This significant economic phenomenon occurs in both less developed and well developed countries. The International Anti Counterfeiting Coalition (IACC) estimates that 5-7 percent of world’s trade is in illegitimate goods. In the medium term this problem is estimated to increase up to several thousand percent. From the consumer’s perspective, counterfeiting can be either deceptive or non-deceptive. The demand side of counterfeiting is the actual forces behind this counterfeiting trade. Deceptive counterfeiting involves purchases where consumers are not aware that the product they are buying is a counterfeit. This aggravating market pathology affects the price level influences the reputation of manufacturers, can be a real threat to the life and health of consumers and is changing international division of labor. The most frequently examined counterfeit goods are those whose WSGE | 265 ratio of functional utility to price is low while the ratio of intangible and situational utility to price is high (luxury goods). Obrót towarami podrabianymi jest patologią obciążającą wymianę w wymiarze krajowym i międzynarodowym. Zgodnie z raportem OECD z 2008 r. globalna wartość rynku towarów podrabianych i pirackich wynosi rocznie 200 mld USD. Analiza ta nie uwzględniała m.in. wolumenu produktów podrabianych dystrybuowanych poprzez Internet. Szacunki oparte na wykorzystaniu tej płaszczyzny wymiany podwaja wartość badanego nielegalnego rynku. To istotne zjawisko ekonomiczne występuje zarówno w krajach wysoko uprzemysłowionych, jak i rozwijających się. The International Anti Counterfeiting Coalition (IACC) ocenia, że 5-7 procent światowej wymiany handlowej obejmuje towary podrabiane lub pirackie. W perspektywie średniookresowej dynamika rozwoju tego rynku sięga kilku tysięcy procent. W obrocie podrabianymi towarami z perspektywy konsumenckiej można wyróżnić postawę świadomą i nieświadomą. Dynamikę popytu należy zaliczyć do najważniejszych czynników wpływających na rozwój rynku w wymiarze globalnym. Ta obciążająca rynek patologia wpływa na poziom cen, reputację producentów, może stanowić realne zagrożenie dla życia i zdrowia konsumentów oraz zmienia międzynarodowy podział pracy. Do najczęściej analizowanych produktów podrabianych należy zaliczyć te, które zaliczamy do sektora dóbr luksusowych, charakteryzujących się wysokim stosunkiem wartości niematerialnych do ceny. Key words: counterfeit product, pirated products, decision-making process, consumer behavior, demand models, free movement of goods, intellectual property produkt podrabiany, produkt piracki, proces podejmowania decyzji, postawy konsumenckie, modele popytu, swobodny przepływ towarów, prawo własności intelektualnej Wprowadzenie Zjawisko podrabiania towarów (counterfeit products/knockoffs) jest ważnym problemem w wymiarze lokalnym, regionalnym i globalnym. Związane z nim patologie obciążają rynek międzynarodowych przepływów kapitałowych, które są składnikiem transgranicznych przepływów gospodarczych. Przepływy kapitału w szerokim znaczeniu zdefiniować 266 | WSGE można jako wszelki, odnotowywany w bilansie płatniczym ruch kapitału przez granicę. W wąskim znaczeniu obejmują jedynie te transakcje, u źródła których leży motyw osiągnięcia zysku (Budnikowski, 2001, s. 137). Piractwo towarowe jest ważnym czynnikiem zewnętrznym kształtującym poziom cen i wpływającym na równowagę rynku. Całościowa analiza wpływu podrabiania towarów wymaga posłużenia się modelami gospodarczymi niwelującymi wpływ zmiennych egzogennych lub posłużeniu się przykładami rynków o znikomym wpływie naruszeń praw na dobrach niematerialnych. Ukształtowanie krajowych i międzynarodowych form instytucjonalnej ochrony patentowej, towarowej czy implementacja przepisów wymuszających odpowiednią, bezpieczną dla konsumentów jakość towarów jest pochodną procesu industrializacji. Unikalna technologia produkcji towarów od dawna stanowi ważny element budowania prestiżu marki. W okresie Odrodzenia wenecjanie zrewolucjonizowali technologię nasycania kolorami i barwienia szkła (à la façon de Venise). Smalto, aventurine, millefion, lattimo były symbolami monopolistycznej pozycji państwa w tej gałęzi przemysłu. Zakłady na wysepce Murano objęto specjalną ochroną a murańscy szklarze, choć cieszący się uznaniem i szeregiem przywilejów (noszenie broni, immunitet sądowy) pozostawali więźniami stanu. Prace nad udoskonaleniem produkcji porcelany prowadzone na dworze Augusta II i odkrycie receptury tzw. porcelany kostnej podważyły monopolistyczną pozycję państwa środka. Zjawisko funkcjonowania rynku towarów podrabianych pojawiło się wraz z indywidualizacją producenta. W średniowiecznej Europie równie często co obecnie fałszowano oznaczenia znanych manufaktur produkujących szkło, porcelanę, tkaniny czy wyroby użytku codziennego. Analizy wykazują, że co czwarte ostrze wykonane ze stali damasceńskiej było produktem podrabianym (Verhoeven, Pendray, Dauksch, 1998, s. 58). Jedną z form przeciwdziałania obrotowi produktami podrabianymi były cechy rzemieślnicze. Ta forma organizacji sankcjonowała wprowadzanie standaryzacji produkcji i wewnętrzną kontrolę jakości powiązaną z systemem kar za psucie produktu (kształtowanie marki lokalnej). Gildie kupieckie inicjowały konkurencję pomiędzy regionami i kształtowały zachowania konsumenckie. Nieefektywny system sądowniczy wspierał zasadę przenoszenia odpowiedzialności za wadliwy produkt na kupującego. Podobne relacje pomiędzy produktami oryginalnymi i sfałszowanymi, przy braku rozwiązań budujących prawną ochronę własności intelektualnej, utrzymały się w okresie ekspansji gospodarek narodowych. Lukę w unormo- WSGE | 267 waniach międzynarodowych dotyczących obszaru własności intelektualnej wypełniły porozumienia typu Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS). Problem pogłębiło wykorzystanie możliwości komunikacyjnych oferowanych przez Internet. Wytworzenie cywilizacji informacyjnej wpłynęło na radykalne obniżenie kosztów zawierania transakcji oraz ograniczenie asymetrii w dostępie do informacji i nowych rynków. Szacuje się, że już na przełomie stuleci blisko 25% stron dedykowanych e-rynkowi naruszało prawo własności intelektualnej. Kontrolą tego rynku zajmują się specjalne grupy operacyjne, jak Operation In Our Sites, mające na celu zamykanie stron internetowych, które stanowią platformę do nielegalnych przepływów kapitałowych, dystrybucji produktów podrabianych i pirackich. Umiędzynarodowienie można traktować jako naturalną konsekwencję funkcjonowania w warunkach rynkowych. Jest ono wspólne dla paradygmatu klasycznego, neoklasycznego. Zajmując ważne miejsce w badaniach współczesnych ekonomistów. W tych samych warunkach internalizacji ulegają niepożądane efekty gospodarczej działalności człowieka. W ten sposób powinniśmy rozpatrywać chociażby przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu związane z wprowadzaniem na rynek produktów podrabianych zawierających substancje niebezpieczne (Buczyński, Banaszkiewicz, 2012, s. 284). Internalizacja obejmuje zarówno podaż, jak i popyt, produkcję i konsumpcję. Wzorce zachowań upodobniają nas do siebie tak bardzo, że wizja globalnej wioski, unifikującej cele i społecznie uznawane sposoby ich realizacji, staje się coraz bardziej realna. Przestrzenna reorganizacja procesów produkcji i dystrybucji kreuje i wzmacnia zarówno pozytywne, jak i negatywne postawy. Intensyfikacja, którą obserwujemy na międzynarodowych rynkach kapitałowych, wpływa również na wzrost przepływów towarowych bez udokumentowanego pochodzenia (illegal flow of goods). Nie można nie doceniać ich wpływu na stabilność gospodarek krajów, regionów czy globalnego systemu powiązań ekonomicznych. Kluczowymi elementami sytemu zapobiegania praktykom nieuczciwej konkurencji są prawa autorskie, prawa własności przemysłowej, regulacje celne oraz instytucjonalne, krajowe i regionalne formy ochrony bezpieczeństwa obrotu. W wymiarze globalnym rynek towarów podrabianych jest silnie powiązany z przestępczością gospodarczą, zorganizowaną i praniem pieniędzy. Zgodnie z dwufazowym modelem Bernasconiego pranie pieniędzy jest serią krótkoterminowych transakcji dokonywanych za pomocą kapitału o nielegalnym pochodzeniu. Transakcje średniookresowe i długookreso- 268 | WSGE we wprowadzają go do legalnego obrotu (recykling). Tą patologię rynku charakteryzuje pozorny brak ofiar będący jednym z ważnych czynników determinujących wysoką ciemną liczbę przestępstw (niska wykrywalność). Zwalczanie przemytu i handlu towarami podrabianymi wymaga interdyscyplinarnego podejścia, łączącego informacje z zakresu prawa, kryminologii, kryminalistyki, socjologii i finansów. Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej został utworzony 28 grudnia 1918 r. Od 10 listopada 1919 r. jego funkcjonowanie oparte było na regulacjach wypracowanych w ramach Konwencji Paryskiej. 11 kwietnia 1924 r. w ramach podjętej współpracy międzynarodowej dokonano rejestracji pierwszego znaku towarowego, trzy dni później ochroną objęty został pierwszy patent. Obecnie urząd funkcjonuje w oparciu szereg porozumień międzynarodowych, z których najważniejszą rolę odgrywają Układ o współpracy patentowej, Konwencja o udzielaniu patentów europejskich, Porozumienie madryckie o międzynarodowej rejestracji znaków wraz z protokołem dodatkowym. Treść art. 91. ust. 1. i 2. Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej wyraźnie wskazuje na prymat przepisów Układu PCT i jego otoczenia wykonawczego. W aspektach nieuregulowanych należy posługiwać się rozwiązaniami wprowadzonymi przez polskiego ustawodawcę w prawie własności przemysłowej. Gwałtowny rozwój przemysłu, którego rozkwit wiązał się z postępem technicznym, spowodował konieczność dostosowania systemu prawa do nowych wymagań, jakie owy postęp wprowadzał. W wyniku tej rewolucji zwiększyła się liczba rodzajów dóbr niematerialnych, które wymagały odpowiedniej regulacji w zakresie ich rejestracji oraz ochrony. W odpowiedzi na takie zapotrzebowanie wprowadzono odpowiednie akty prawne regulujące prawo własności przemysłowej. Dobra chronione tym prawem z uwagi na to, iż nabierały coraz większej wartość ekonomicznej, stały się dobrami o szczególnym znaczeniu. Wzrost ich znaczenia potwierdza fakt, że są one przedmiotem regulacji systemów krajowych, regionalnych, jak i systemów ogólnoświatowych. Wśród wspomnianych kategorii dóbr niematerialnych znaczącą rolę odgrywają znaki towarowe. Z punktu widzenia przedsiębiorcy jest to istotny element prawa własności przemysłowej, gdyż identyfikują one pochodzenie wytwarzanych przez nich produktów oraz świadczonych przez nich usług. Dzięki temu odbiorcy tych dóbr mają możliwość szybkiego rozpoznania danego towaru lub usługi pochodzącej od danego podmiotu. Ponadto znaki towarowe są wykorzystywane przez przedsiębiorców do podnoszenia konkurencyjności ich przedsiębiorstw na WSGE | 269 rynku. Ich rozpoznawalność może świadczyć o renomie przedsiębiorstwa, a tym samym wpływać dodatnio na ich zyski ze sprzedaży towarów lub oferowanych usług. W związku z powyższym należy stwierdzić, iż podmiot, który w sposób bezprawny używa cudzy znak towarowy, narusza względem uprawnionego regułę uczciwej konkurencji rynkowej. Takie zachowanie stanowiące akt nieuczciwej konkurencji w sposób negatywny wpływa na działalność danego przedsiębiorcy. Dlatego też konieczne jest objęcie ochroną prawną tych przedsiębiorców, którzy w obrocie gospodarczym posługują się znakiem towarowym (Mordwiłko-Osajda, 2009, s. 13). Swoboda przepływu towarów Bezpośrednią konsekwencją przystąpienia Polski do strefy Schengen było zniesienie kontroli granicznych na lądowych granicach między państwami stronami układu (Niemcy, Czechy, Słowacja, Litwa). Proces znoszenia ograniczeń przepływu osób w wymiarze kontynentu zainicjowany został powołaniem do życia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Przed 14 czerwca 1985 r. (Schengen I, porozumienie Schengen, układ z Schengen) zbliżone rozwiązania funkcjonowały w wymiarze regionalnym (kraje Beneluksu, skandynawskie) na podstawie umów bilateralnych (Francje, Niemcy). Konwencja między Danią, Finlandią, Norwegią i Szwecją w sprawie zniesienia kontroli paszportowej na wewnętrznych granicach państw nordyckich podpisana w Kopenhadze 12 lipca 1957 r. Islandia stała się jej stroną w 1965 r. Swobodę przepływu osób zrealizowano w ramach Nordyckiej Unii Paszportowej (Dania, Finlandia, Norwegia, Szwecja, Islandia). Całkowite zniesienie kontroli na wewnętrznych granicach państw układu wymagało wypracowania instytucjonalnej współpracy pomiędzy służbami migracyjnymi, celnymi i policją w celu intensyfikacji przeciwdziałania patologiom na granicach zewnętrznych. Kompensacje szeregu zagrożeń związanych z tym procesem miała zapewnić Konwencja Wykonawcza do Układu z Schengen (system Schengen II): ujednolicenie przepisów prawa wewnętrznego związanych z przekraczaniem granic zewnętrznych państw układu (ujednolicenie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego); wspólna polityka wizowa i azylowa; określenie zasad i form współpracy policji (wymiana informacji, obserwacja transgraniczna, pościg transgraniczny), systemów sądownictwa (pomoc prawna, procedura ekstradycyjna, przestępstwa podatkowe), instytucjonalnej (w ramach przeciwdziałania szczególnie groźnym patologiom jak trans graniczny handel środkami odurzającymi) krajów stron konwencji. Określenie 270 | WSGE zasad posiadania i przewozu broni palnej i amunicji (obrotu bronią palną i amunicją). Wraz z wejściem w życie Traktatu Amsterdamskiego dorobek wspólnej przestrzeni został wpisany w prawne i funkcjonalne ramy prawa pierwotnego UE/WE. 13 października 2006 r. nabrało mocy prawnej rozporządzenie nr 562/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady UE z dnia 15 marca 2006 r. dotyczące ustanowienia wspólnego kodeksu zasad regulujących przepływ osób przez granice. Polska, wypełniając harmonogram działań niezbędnych do uzyskania pełnego członkowstwa w układzie (np. MasterPlan SIS II PL), podobnie jak inne tzw. państwa zewnętrzne, wzięła szczególną odpowiedzialność za bezpieczeństwo ekonomiczne obszaru Schengen. Na konieczne zmiany w infrastrukturze teleinformatycznej (SIS), rozbudowę wybranych przejść granicznych drogowych, kolejowych (Rosja, Białoruś, Ukraina) oraz lotniczych (kontrolę graniczną na lotniskach zniesiono 30 marca 2008 r., separacja na loty w ramach strefy Schengen i inne), doposażenie służb granicznych w niezbędny sprzęt, przystosowanie do nowych wyzwań służ migracyjnych Polska z Funduszu Środków Schengen otrzymała 311,07 miliona euro. Jako jeden z kluczowych elementów sytemu bezpieczeństwa układu Polska jest również największym beneficjentem Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Holandia, Niemcy, Francja, Luksemburg, Belgia, Hiszpania i Austria 27 maja 2005 r. podpisały otwartą na nowych członków Konwencję z Prüm (porozumienie wykonawcze zostało zawarte 5 grudnia 2006 r.). Szereg wspólnych działań zaproponowanych przez ten akt łączy postulat intensyfikacji zwalczania przestępczości transgranicznej (służby ochrony porządku publicznego państw UE). Współpracą objęto m.in. identyfikację profili DNA, odcisków palców czy pojazdów. Kolejnym aktem wzmacniającym współpracę transgraniczną jest Decyzja Rady Ministrów Spraw Wewnętrznych UE w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, w szczególności w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej. Regulacja sankcjonuje m.in. wymianę informacji w ramach baz indywidualnych profili DNA tworzonych przez kraje członkowskie (Decyzja Rady 2008/615/ WSiSW z 23 czerwca 2008 roku w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, w szczególności w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej. Decyzja 2008/615/WSiSW w sprawie intensyfikacji współpracy transgranicznej, szczególnie w zwalczaniu terroryzmu i przestępczości transgranicznej). Najważniejszym skutkiem społecznym wymienionych regulacji było urzeczywistnienie fundamentalnej zasady swobody przepływu WSGE | 271 osób, na której oparto już integrację w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. System wizowy Schengen umożliwia korzystanie z możliwości ułatwionego przemieszczania się pomiędzy państwami-stronami konwencji również obywatelom państwa trzecich (brak obywatelstwa UE), którzy legalnie przebywają na terytorium państwa członkowskiego. Zwiększyło to atrakcyjność Polski jako kraju docelowego dla migrantów oraz osób ubiegających się o azyl. W wymiarze gospodarczym zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych państw stron układu pozwoliło na realizację zasady swobodnego przepływu towarów (art. 28-30 Traktatu WE zawierały zakaz stosowania nieuzasadnionych ograniczeń w handlu wewnątrz UE). Zasady UE, choć wyznaczają prawne, ekonomiczne i społeczne ramy funkcjonowania wspólnoty, nie mają charakteru bezwzględnego. Przepis art. 34. Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) zakazuje stosowania ograniczeń ilościowych w przywozie oraz wszelkich środków o skutku równoważnym, art. 35. wprowadza tożsame ograniczenie względem ograniczeń ilościowych w wywozie oraz wszelkich środków o skutku równoważnym. Ustrojodawca w art. 36. dopuszcza jednak uzasadnione szczególnymi względami odstępstwa od swobód rynku wewnętrznego. Funkcje swobodne przepływu towarów mogą być również zagrożone przez niedostosowanie monopoli państwowych o charakterze handlowym. Środkiem o skutku równoważnym są wszelkie uregulowania państw członkowskich dotyczące handlu, mogące bezpośrednio lub potencjalnie, utrudnić handel wewnątrz Wspólnoty. Negatywnym skutkiem urzeczywistnienia wspólnego rynku UE/WE był wzrost zagrożenia działalnością przestępczości zorganizowanej, również tej związanej z przemytem (ludzi, broni, amunicji, środków oduczających, towarów akcyzowych, towarów podrabianych, narządów, tkanek i komórek). Koszty tych instytucjonalnych form zwalczania przestępczości obciążają policję, straż graniczną oraz administrację celną. Obecność w strefie Schengen wymusiła również alokację dostępnych zasobów w obrębie pasa granicy wschodniej i do wnętrza kraju. Podstawę wspólnotowego sytemu ochrony przed nielegalnym importem i handlem towarami podejrzanymi o naruszenie lub naruszających prawną ochronę praw własności intelektualnej tworzą: • Rozporządzenie Rady nr 2913/92 z dnia 12 października 1992 r. ustanawiające Wspólnotowy Kodeks Celny; • Rozporządzenie Komisji nr 2454/93 z dnia 2 lipca 1993 r. ustanawiające przepisy w celu wykonania rozporządzenia Rady nr 2913/92 usta- 272 | WSGE nawiającego Wspólnotowy Kodeks Celny; • Rozporządzenie Rady nr 1383/2003 z dnia 22 lipca 2003 r. dotyczące działań organów celnych skierowanych przeciwko towarom podejrzanym o naruszenie niektórych praw własności intelektualnej oraz środków podejmowanych w odniesieniu do towarów, co, do których stwierdzono, że naruszały takie prawa; • Rozporządzenie Komisji nr 1891/2004 z dnia 21 października 2004 r. ustalające przepisy wykonawcze do rozporządzenia Rady nr 1383/2003 dotyczącego działań organów celnych skierowanych przeciwko towarom podejrzanym o naruszenie niektórych praw własności intelektualnej oraz środków podejmowanych w odniesieniu do towarów, co, do których stwierdzono, że naruszały takie prawa. Proces harmonizacji faktycznych praw i obowiązków ma kluczowe znacznie dla wspólnotowego urzeczywistnienia zasady swobodnego przepływu towarów. Na podstawie regulacji traktatowych, oraz ich interpretacji na drodze rozstrzygnięć Trybunału Sprawiedliwości, można zdefiniować towar jako produkt, którego wartość ekonomiczna jest wyrażalna w pieniądzu, mogący być przedmiotem transakcji handlowych (Sprawa 7/68 Komisja przeciwko Włochom, Rec. 1968, s. 618). W tak szerokim ujęciu mieszczą się dzieła sztuki (Sprawa C-358/93 Bordessa i In., Rec. 1995, s. I-361), odpady (Sprawa C-2/90 Komisja przeciwko Belgii, Rec. 1992, s. I-4431), energia elektryczna (Sprawa C-393/92 Almelo przeciwko NV Energiebedrijf Ijsselmij, Rec. 1994, s. I-1477), gaz naturalny (Sprawa C-159/94 Komisja przeciwko Francji, Rec. 1997, s. I-5815), monety, banknoty, czeki niepełniące funkcji środków płatniczych (Sprawa C-318/07 Porsche, r. 2009, s. I-359). Naruszenie zasady swobodnego przepływu towarów następuje niezależnie od jego znaczenia gospodarczego, terytorialnego zasięgu, rozmiaru stwierdzonych przypadków przywozu/wywozu, liczby objętych podmiotów, istnienia alternatywnych sposobów prowadzenia produktu do obrotu (Sprawa 177/82 i 178/82 Van de Haar, Rec. 1984, s. 1797. Sprawa C-67/97 Bluhme, Rec. 1998, s. I-8033. Sprawa 103/84 Komisja przeciwko Włochom, Rec. 1986, s. 1759. Sprawa 269/83 Komisja przeciwko Francji, Rec. 1985, s. 837). Typowymi barierami handlowymi obciążającymi przepływ towarów na wspólnym rynku są pozwolenia, inspekcje, kontrole, obowiązki wyznaczenia przedstawiciela lub obiektów składowania, krajowe kontrole cen, refundacja. Zakazy wprowadzania do obrotu określonych produktów stosowane przez państwa członkowskie, zgodnie z zasadą proporcjonalności, najczęściej motywowane są ochro- WSGE | 273 ną życia i zdrowia ludzi, zwierząt i roślin (poważne ryzyko dla zdrowia publicznego). Przepis art. 36. TFUE przewiduje możliwość wprowadzenia środków krajowych utrudniających handel transgraniczny. „Postanowienia art. 34. i 35. nie stanowią przeszkody w stosowaniu zakazów lub ograniczeń przywozowych, wywozowych lub tranzytowych, uzasadnionych względami moralności publicznej, porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego, ochrony zdrowia i życia ludzi i zwierząt lub ochrony roślin, ochrony narodowych dóbr kultury o wartości artystycznej, historycznej lub archeologicznej, bądź ochrony własności przemysłowej i handlowej”. Jeżeli w przepisach prawa krajowego regulującego prawo autorskie, patenty czy znaki towarowe nie stwierdzono występowania elementu dyskryminacyjnego, zgodnie z linią orzeczniczą Trybunału, zapisy Traktatu nie ingerują w nabycie, przeniesienie czy wygaśnięcie prawa (Sprawa C-235/89 Komisja przeciwko Włochom, Rec. 1992, s. I-777). Zasada wyczerpania prawa uniemożliwia sprzeciw właściciela przeciwko przywozowi produktu do jakiegokolwiek państwa członkowskiego, gdy został on rozprowadzony zgodnie z prawem na rynku państwa członkowskiego przez uprawnionego z prawa własności przemysłowej lub za jego zgodą (Sprawa c-267/95 i C-268/95 Merck przeciwko Primecrown, Rec. 1996, s. I 6285. Sprawa 78/70 Deutsche Grammophone przeciwko Metro, Rec. 1971, s. 487. Sprawa 187/80 Merck przeciw Stephar, Rec. 1981. s. 2063). Rozporządzenie Rady (WE) nr 1383/2003 z 22 lipca 2003 r. przyjęto w celu reformy wspólnotowego sytemu ochrony praw własności intelektualnej. Zastąpiło ono rozporządzenie Rady (WE) nr 3295/94 z 22 grudnia 1994 r. ustanawiającego środki uniemożliwiające dopuszczenie do swobodnego obrotu, wywozu, powtórnego wywozu lub poddawania procedurze zawieszającej towarów podrabianych i towarów pirackich (ostatnia zmiana rozporządzenie nr 806/2003 z 16 maja 2003). Nowe przepisy podkreśliły pozycje organów celnych w przeciwdziałaniu naruszeniom praw własności intelektualnej przez produkty wywożone, powtórnie wywożone lub opuszczające obszar celny wspólnoty. Uprawnione zostały one do zawieszenia dopuszczenia do swobodnego obrotu, wywozu lub powrotnego wywozu towarów, co do których istnieje podejrzenie, że są podrabiane, pirackie lub naruszają niektóre prawa własności intelektualnej, na okres niezbędny do dokonania ustalenia. W przypadku zastosowania procedury zawieszającej umieszczenie towarów w strefie wolnocłowej, składzie wolnocłowym, wywóz podlegający powiadomieniu, wprowadzanie na obszar celny lub opuszczanie takiego terytorium możliwe jest ich zatrzymanie. 274 | WSGE Jednolite stosowanie przyjętych reguł wspólnotowych oraz wzmocnienie wzajemnej pomocy pomiędzy stronami ma ułatwić rozporządzenie Rady (WE) nr 515/97 z 13 marca 1997 r. w sprawie wzajemnej pomocy między organami administracyjnymi Państw Członkowskich i współpracy między Państwami Członkowskimi a Komisją w celu zapewnienia prawidłowego stosowania przepisów prawa celnego i rolnego. W świetle rozwiązań wprowadzonych przez rozporządzenie Rady (WE) nr 1383/2003 towarem podrabianym jest produkt, łącznie z opakowaniem, oznaczony bez zezwolenia znakiem towarowym, który jest identyczny ze znakiem towarowym ważnie zarejestrowanym, odnoszącym się do towarów tego samego rodzaju lub których istotnych aspektów nie można odróżnić od takiego znaku towarowego. Produkt taki narusza prawo posiadacza danego znaku towarowego chronionego w świetle rozporządzeniu Rady (WE) nr 40/94 z 20 grudnia 1993 r. w sprawie wspólnotowego znaku towarowego lub krajowych rozwiązań prawnych. W ten sam sposób chroniony jest symbol znaku towarowego wraz z logo, etykietą, naklejką, broszurą, instrukcją użytkowania lub dokumentem gwarancyjnym oznaczonym takim symbolem, jak i samo opakowanie zawierające znak towarowy. Towary pirackie to produkty będące kopią lub zawierające kopie wykonane bez zgody posiadacza praw autorskich, pokrewnych lub posiadacza praw do wzoru bądź osoby upoważnionej przez posiadacza prawa w kraju produkcji, naruszające rozwiązania wprowadzone rozporządzeniem Rady (WE) nr 6/2002 z 12 grudnia 2001 r. lub prawo kraju na terenie którego złożono wniosek o podjęcie działań przez organy celne. Przedsiębiorca w celu przysługujących mu praw własności intelektualnej może złożyć wniosek do Dyrektora Izby Celnej w Warszawie, dołączając dokładny opis produktu oraz udokumentować, że jest on posiadaczem praw, przedstawicielem posiadacza praw, osobą uprawnioną do korzystania z któregokolwiek z praw przewidzianych rozporządzeniem 1383/2003 lub jej przedstawicielem. Prawidłowo wypełniony wniosek powinien zawierać opis techniczny produktu, znane informacje o typie lub rodzaju naruszenia, wartość przed opodatkowaniem produktów legalnie dostępnych na rynku krajowym, kraj produkcji, trasy przerzutowe. Zasadą jest działanie organów celnych na wniosek, jednak w praktyce często działają one z urzędu, gdy zachodzi podejrzenie, że towary ujawnione w wyniku prowadzonych przez nie czynności naruszają prawo własności intelektualnej. Towary zatrzymane lub których dopuszczenie zawieszono, uznane za naruszające prawo własności intelektualnej nie mogą być: WSGE | 275 • • • • • • • wprowadzane na obszar celny Wspólnoty, dopuszczone do swobodnego obrotu, wycofane z obszaru celnego Wspólnoty, wywożone, powrotnie wywożone, objęte procedurą zawieszającą, umieszczone w wolnym obszarze celnym lub w wolnym składzie celnym. Mogą one zostać zniszczone lub usunięte w sposób wykluczający wyrządzenie szkody uprawnionemu z prawa. Zgodnie z zapisami Trademark Counterfeiting Act of 1984, zmieniającymi Tytuł 18 United States Code w celu wzmocnienia prawnej ochrony znaków towarowych przed fałszowaniem, produktem podrabianym jest towar będący w obrocie, zawierający użyte niezgodnie z prawem oznaczenia identyczne lub nie do odróżnienia od zarejestrowanych, co do zasady w United States Patent and Trademark Office znaków towarowych (towary i usługi). Oznaczenie produktu podrabianego sfałszowanym znakiem towarowym dokonywane jest w celu oszustwa, podstępu lub wprowadzenia w błąd. W razie wystąpienia szkody uprawniony ma prawo do otrzymania odszkodowania za utracone zyski, koszty materiałów, utratę zaufania oraz tytuł do odszkodowania na drodze karnej, jeżeli sprawca działał w złej wierze, a sąd nie dopatrzył się okoliczności łagodzących. Pierwszy kompleksowy system regulacji federalnych dotyczących ochrony znaków towarowych na gruncie amerykańskim wprowadził Trademark Act of 1870. Patologią obciążającą gospodarkę i systemy fiskalne państw członkowskich jest przemyt towarów akcyzowych. Straty Skarbu Państwa z powodu tego procederu wyniosły w 2010 r. 5,9 mld zł. Wielkość szarej strefy wynosi 14% PKB (140 mld zł.). Funkcjonowanie i rozwój nielegalnego rynku towarów akcyzowych determinują czynniki ekonomiczne. Państwa członkowskie UE tracą rocznie około 460 milionów euro z powodu nielegalnej produkcji i przemytu wyrobów tytoniowych (Oczkowski, 2010, s. 117). Rozmiar, formy występowania, podmioty biorące udział w procederze Rynek produktów podrabianych stanowi ważny segment światowego handlu. Jego wartość, zgodnie z dostępnymi analizami, przekracza kilkaset bilionów dolarów (Vida, 2007, s. 253), co stanowi od 3 do 7% rocznego wo- 276 | WSGE luminu wymiany (The World Customs Organization). Metanaliza dostępnych, szacunkowych danych o wielkości rynku towarów podrabianych na przestrzeni ostatnich 30 lat wskazuje na 36-krotny wzrost (Pamela, Cuno, 2011, s. 27). Zgodnie z raportem OECD szacowana wartość międzynarodowego nielegalnego rynku handlu towarami podrabianymi i pirackimi wynosi 200 bilionów dolarów rocznie. Kwotę tę należałoby podwoić, by uwzględnić obrót takimi towarami dokonywany za pomocą Internetu. Skala zjawiska musi modyfikować międzynarodowy podział pracy. Szacuje się, że w przypadku Stanów Zjednoczonych przemyt i handel produktów podrabianych zmniejsza zapotrzebowanie gospodarki o 750000 stanowisk. Zwłaszcza w okresach kryzysów gospodarczych, powiększających liczbę osób pozostających bez pracy, przeciwdziałanie przemytowi i obrotowi produktami podrabianymi postrzegane jest w wymiarze ochrony interesu narodowego. Szereg przedsiębiorstw posiadających swoje zakłady produkcyjne w Azji Południowo-Wschodniej zwiększa swoje zyski, łamiąc prawa pracownicze i prawa człowieka. Krajem, na obszarze którego najczęściej dochodzi do naruszeń prawa własności intelektualnej jest Chińska Republika Ludowa. Socjalistyczna gospodarka rynkowa, ukształtowana dzięki zmianom wprowadzonym po śmierci Mao Zedonga (nowa polityka ekonomiczna, polityka wielkiego skoku, otwartych drzwi), funkcjonuje dzięki eksperymentowi, jakim było przekazanie autonomii przedsiębiorstwom przy zachowaniu powiązania sfery politycznej i gospodarki w warunkach dopuszczenia zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Na podstawie badań przeprowadzonych w latach 2001 – 2004 General Administration of Quality Supervision, Inspection and Quarantine of China ustaliła wartość produktów podrabianych obecnych na rynku na 11,1 biliona RMB. Według szacunków organizacji zajmujących się ochroną prawa własności intelektualnej obrót towarami naruszającymi prawa własności intelektualnej może wynosić 137 biliona RMB. Produkty podrabiane wwożone są na terytorium Polski najczęściej drogą morską lub lądową poprzez terytorium Litwy, Białorusi i Ukrainy (Raport o stanie bezpieczeństwa w Polsce, 2010, s. 154). W roku 2008, według danych statystycznych Komendy Głównej Policji, wszczęto 5795 postępowań przygotowawczych o przestępstwa przeciwko własności intelektualnej i przemysłowej, dwa lata później już tylko 3577. W roku 2010 liczba przestępstw stwierdzonych wyniosła 29500, wykrytych 28902. Największą dynamikę wzrostu stwierdzono w przypadku uczynienia stałego źródła dochodu z przestępstwa oznaczania towarów podrobionych znakami to- WSGE | 277 warowymi i obrocie takimi towarami (1876). W tym samym okresie Straż Graniczna prowadziła 75 postępowań przygotowawczych o przestępstwa przeciwko własności intelektualnej i przemysłowej, a Służba Celna stwierdziła 3557 przypadków naruszenia prawa własności intelektualnej, zatrzymując 3443278 sztuk towarów pirackich i podrobionych o szacowanej wartości rynkowej 460 mln złotych. W 2009 r. polskie urzędy celne zatrzymały w 3272 postępowaniach 2612717 sztuk towarów (szacowana kwota 40000000 euro). W tym samym roku Polska, jako kraj graniczny w wymiarze wspólnotowego runku, zajmowała 13 pozycji pośród państw członkowskich UE pod względem zarejestrowanych postępowań celnych związanych z ochroną własności intelektualnej. Można wskazać kategorie produktów szczególnie zagrożonych procederem. Jak wynika z postępowań dotyczących zatrzymań celnych na terenie wspólnotowego rynku prawo własności intelektualnej najczęściej narusza znajdująca się w obrocie odzież, biżuteria, obuwie, farmaceutyki, telefony komórkowe, sprzęt elektroniczny. Firma Apple tocząca ze swoim południowokoreańskim konkurentem Samsungiem serię batalii sądowych o naruszenie amerykańskiego prawa patentowego, na gruncie chińskim stara się przeciwdziałać daleko idącym patologiom. Chińscy producenci kopiują całą strukturę działania potentata, od produktu po kanały komunikacji. Nowym sposobem na obejście praw własności intelektualnej jest proces nadawania lub zmiany nazw geograficznych na takie, które konsument identyfikuje z miejscowościami czy regionami o ugruntowanej marce produktów lokalnych. W ten sposób prowadzony jest np. marketing chińskich win. Szacuje się, że blisko 80% produktów podrabianych niezależnie od kanału dystrybucji i miejsca wprowadzenia do obrotu, zostało wytworzonych w Chinach. Monitorowaniem zjawiska, budowaniem świadomości społecznej poprzez kampanie informacyjne kierowane poprzez wszystkie kanały komunikacyjne, lobbingiem politycznym mającym na celu wprowadzenie postulowanych zmian w systemie ochrony własności intelektualnej na płaszczyźnie międzynarodowej zajmują się takie podmioty, jak: International Counterfeiting Coalition (ICC), The International Intellectual Property Alliance (IPA). Na gruncie polskim zbliżone cele realizuje m.in. Stowarzyszenie Wytwórców Produktów Markowych (ProMarka). Wspólnoty i grupy interesu tworzą się zawsze wtedy, gdy pojawia się wspólnie definiowany interes. Wielość niejednokrotnie sprzecznych grup lobbingowych jest wyrazem segmentacji i złożonej struktury ży- 278 | WSGE cia społecznego, gospodarczego, politycznego. Rzecznictwo interesów jest działaniem skoncentrowanym na celu. Grupy nacisku tworzą organizacje reprezentujące interesy ekonomiczne, stowarzyszenia pracowników i pracodawców, firmy i ich ugrupowania, media, instytucje standaryzacyjne, organizacje pozarządowe i eksperckie (tzw. think tanks), ośrodki akademickie. Lobbing jest legalnym elementem porządku sytemu demokratycznego. Pejoratywne nacechowanie tego terminu w polskiej rzeczywistości związane jest z zespoleniem go z pojęciem korupcji. Kraje i regiony, które są źródłem produktów podrabianych muszą charakteryzować się odpowiednim poziomem industrializacji współistniejącym z brakiem implementacji do sytemu prawnego międzynarodowych standardów ochrony własności intelektualnej lub nieskuteczną egzekucją przyjętych rozwiązań prawnych. Ważnym czynnikiem umożliwiającym ułatwiającym istnienie rynku produktów podrabianych jest zjawisko korumpowania osób na eksponowanych stanowiskach politycznych (politically exposed person/PEP). Korupcja pozwalająca na uzyskanie kontroli nad stanowieniem prawa (the corruption of state) (Dobel, 1978, s. 958) prowadzi do zawłaszczenia państwa (state capture). Szczególnym rodzajem takiej formy zachowań korupcyjnych jest influence w przypadku, którego wpływ na kształt stanowionego przez instytucje i organy państwa prawa dokonywany jest bez płatności na rzecz osób publicznych (Buczyński, Banaszkiewicz, 2012, s. 229). Czynnikiem kształtującym elementy polityki władzy, zmierzającym do przejęcia kontroli nad zasobami publicznymi stają się wówczas grupy interesów czy bezpośrednio zainteresowane podmioty. Za szczególnie niebezpieczną należy uznać sytuację uzyskania wpływu zorganizowanych grup przestępczych na kształtowanie zasad funkcjonowania organizmu państwowego i ostateczne brzmienie przepisów prawa (Zawisza, Kustra, 2011). W państwach demokratycznych proces stanowienia prawa jest zawsze płaszczyzną sporu. Ustawą z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzania do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł wprowadzono do polskiego sytemu prawnego instytucję Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (GIIF), zapewniającego współpracę pomiędzy organami ścigania i instytucjami finansowymi. Jawnym rezultatem często niezwykle złożonych mechanizmów korupcyjnych jest nowy akt, norma bądź zablokowanie uchwalania niekorzystnych regulacji. Przepisy znowelizowane mogą być sformułowane wadliwe, w sposób umożliwiający ich obchodzenie, korzystną interpretację czy uchylenie przez organ kontrolny. WSGE | 279 Delegacje ustawowe umożliwiają rządowi lub odpowiedzialnym za dany obszar ministrom kształtowanie stosunków społecznych zgodnie z interesem partykularnym, partyjnym. Patologiczna redystrybucja zasobów państwowych wzmacnia beneficjentów zmian w prawie, skorumpowane osoby na eksponowanych stanowiskach politycznych oraz zaangażowane w proceder partie. Staje się również ważnym czynnikiem tworzącym sieć nieformalnych powiązań pomiędzy tymi podmiotami ułatwiającą awans społeczny i materialny. Ochronę prawną osób przyczyniających się do zwalczania korupcji zapewnia art. 9. Konwencji Rady Europy o przeciwdziałaniu korupcji w prawie cywilnym z dnia 4 listopada 1999 r. oraz art. 22. Prawnokarnej konwencji Rady Europy o zwalczaniu korupcji z dnia 27 stycznia 1999 r., ratyfikowanych przez Polskę 11 września i 11 grudnia 2002 r. Istotnym czynnikiem kształtującym szereg czynników o potencjale patologicznym jest kontekst kulturowy, wpływający bezpośrednio na rodzaj patologicznych relacji łączących decydentów, biurokratów i przedstawicieli biznesu (Pokruszyński, 2012). Wraz z zjawiskiem eksportu miejsc pracy, związanym z redukcją kosztów, częściej na rynek trafiają produkty wykonane poza woluminem zamówienia. Produkowane są one w oparciu o tę samą technologię i materiały, posiadają również szereg cech wyróżniających towar autentyczny. Marki ekskluzywne przeciwdziałają tej formie patologii, wprowadzając rygorystyczne systemy kontroli czy tworzenie baz danych wprowadzonych do obrotu produktów umożliwiających konsumentowi dokonanie weryfikacji towaru przez dokonaniem transakcji sprzedaży. Dochodzenie roszczeń na drodze cywilnej w przypadku towarów podrabianych i pirackich utrudnia forma organizacyjna podmiotów zajmujących się importem. Często są to spółki zarejestrowane w rajach podatkowych wyłącznie w celu przeprowadzenia konkretnej transakcji. W rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie określenia krajów i terytoriów stosujących szkodliwą konkurencję podatkową dla celów podatku dochodowego od osób prawnych (Dz. U. Nr 94, poz. 791) i osób fizycznych (Dz. U. Nr 94, poz. 790) wskazano czterdzieści krajów i terytoriów zależnych stosujących szkodliwą konkurencję podatkową. Te obszary, terytoria lub państwa budują korzystny klimat inwestycyjny, umożliwiając podmiotom zagranicznym znaczną redukcję obciążeń fiskalnych, restrykcyjnie przestrzegając tajemnicy bankowej, liberalizując prawo dewizowe, znosząc wymogi sprawozdawcze oraz upraszczając procedury (np. ograniczając wysokość minimalnego kapitału zakładowego). 280 | WSGE Analiza postaw konsumenckich Ważnym elementem badań nad rynkiem produktów naruszającym prawo własności intelektualnej jest poznanie zależności kształtujących popyt (Ang, Cheng, Lim, Tambyah, 2001, s. 219). Można wskazać dwa podstawowe typy postaw konsumentów względem produktów podrabianych: deceptive counterfeiting, non-deceptive counterfeiting (blur counterfeiting) (Bian, Moutinho, 2009, s. 368). W pierwszym przypadku nabywający towar nie jest świadomy, że staje się ofiarą oszustwa. W drugim konsument w momencie zakupu wie lub przypuszcza, że produkt jest podrabiany lub piracki (Chakraborty, Allred, Bristol, 1996, s. 379). Z typologią tą związany jest podział na ofiary i dobrowolnych uczestników procederu (Hanzaee, Taghipourian, 2012, s. 1148). Producent towarów naruszających prawo własności intelektualnej konkuruje pośrednio z produktem autentycznym i bezpośrednio z wytwórcami produktów porównywalnych pod względem jakości wprowadzonych legalnie do obrotu. Przewaga konkurencyjna, rekompensująca zagrożenie odpowiedzialnością karną, uzyskiwana jest w wyniku posłużenia się np. znakiem towarowym, który w odbiorze konsumenta jest nośnikiem dodatkowych wartości. Świadomy wybór produktów podrabianych jest charakterystyczny dla marek luksusowych (Nia, Zaichkowsky, 2000, s. 485). Konsument wie lub podejrzewa, że nabywa produkt naruszający prawa własności intelektualnej, pochodzący z kradzieży czy przemytu na podstawie analizy jego ceny, kanałów dystrybucji czy jakości wykonania. Za prowadzaniem dalszych badań nad czynnikami wpływającymi w sposób bezpośredni lub pośredni na wybory dokonywane przez konsumentów przemawiają wyniki badań statystycznych. Blisko połowa ankietowanych przyznała, że w sprzyjających warunkach nabyłaby produkt, o którym wiedziałaby, że jest podrabiany lub piracki (Swamia, Chamorro-Premuzicc, Furnhamd, 2008, s. 820). Pomimo przemian społecznych, gospodarczych, kulturowych i demograficznych wielu badaczy wskazuje na związek płci, wieku, wykształcenia, poziomu zarobków z wyborem postaw konsumenckich (Kwong, Yau, Lee, Sin Tse, 2003, s. 223) określających stosunek do towarów podrabianych (attitudes toward counterfeit products/ATCP). Osoby lepiej wykształcone i dobrze usytuowane rzadziej kupują towary naruszające prawo własności intelektualnej (Prendergast, Chuen, Phau, 2002, s. 405). Ważną rolę w procesie wyboru postawy może odgrywać kontekst kulturowy, nastawienie społeczne oraz lojalności wobec marki (Gentry, Putrevu, Shultz, Commuri, 2001, s. 258). Każda decyzja dokonywana przez konsumenta w ramach działań na rynku WSGE | 281 obciążona jest ryzykiem. W przypadku towarów podrabianych i pirackich ryzyko niezrealizowania celu jest szczególnie wysokie. Wpływ tego czynnika musi zostać uwzględniony w analizie wyboru postaw konsumenckich. Badania wykazują, że jedną z najczęściej podrabianych, przemycanych i kupowanych kategorii produktów są farmaceutyki (Narodowska, Duda, 2012, s. 255). Sprzedaż takich produktów narusza ochronę własności patentowej. Funkcjonujący od 2006 r. IMPACT (International Medical Products Anti-Counterfeiting Taskforce), realizując zadania WHO związane z diagnozą, identyfikacją i ściganiem procederu produkcji i wprowadzania do obrotu podrabianych środków farmaceutycznych szacuje, że blisko 10% leków dostępnych w wymiarze globalnym pochodzi z nielegalnych źródeł. Skład chemiczny podrabianych produktów leczniczych najczęściej odbiega od oryginalnego. Użyte w procesie ich produkcji substancje aktywne naruszające poziom dawek bezpiecznych o nieprzebadanych interakcjach stanowią bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia konsumentów. W przypadku farmaceutyków, dodatków do żywności, suplementów diety, preparatów ziołowych, odżywek najważniejszym kanałem dystrybucji jest Internet. Poza naruszeniami prawa własności intelektualnej z art. 304. (nieuprawnione uzyskanie patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji) i 305 (podrabianie towarów lub wprowadzanie ich do obrotu) prawa własności przemysłowej właściwa będzie w tym przypadku kwalifikacja prawna z art. 160. §1. i art. 165. §1. pkt. 2. kk. Podstawą prawną działań (ściganie z urzędu) w zależności od stwierdzonego stanu faktycznego może być również art.124., 124. a, 126., 132. a i 132. b prawa farmaceutycznego. Art. 96., 97., 98., 99. ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia. Substancje potencjalnie niebezpieczne dla zdrowia publicznego używane są m.in. w procesie produkcyjnym podrabianej odzieży, kosmetyków, sprzętu elektronicznego, zabawek. Zakończenie Fenomenu produkcji, przemytu i kolportażu produktów podrabianych nie można analizować wyłącznie w ramach przestępczości ekonomicznej. Przykład Polski wskazuje, że łączy się on bezpośrednio z innymi formami przestępczości zorganizowanej. Skuteczny system ochrony własności intelektualnej wymaga współpracy służb ochrony porządku publicznego i osób uprawnionych do praw własności intelektualnej. Zakup towarów podrabianych marek, utożsamianych z prestiżem społecznym, jest sposobem kształtowania statusu. Jednocześnie poszerzenie grona odbiorców 282 | WSGE towarów luksusowych o posiadaczy produktów naruszających prawo własności intelektualnej osłabia znaczenie marki. W przypadku szeregu produktów obserwujemy wręcz konkurencyjną walkę o klienta pomiędzy podmiotami funkcjonującymi w przestrzeni legalnej i na nielegalnym rynku. Zjawisko to uwidacznia, jak za pomocą kryterium ceny czy jakości wyrobu można kształtować postawy konsumentów. Choć pierwsze ekonomiczne i socjologiczne analizy rynku dóbr związanych z prestiżem (Leibenstein, 1950, s. 183) sięgają prac Thorsteina Veblena z przełomu XIX i XX wieku, rynek towarów podrabianych, zwłaszcza w perspektywie lokalnej i globalnej, wymaga dalszych analiz. Skala zjawiska i presja poszkodowanych podmiotów wymusza badania nad czynnikami kształtującymi obrót i przemyt podejmowanymi przez wyspecjalizowane organy państwowe, jak: U.S. International Trade Commission, U.S. House of Representatives Committee on Energy and Commerce, U.S. House of Representatives Committee on the Judiciary czy U.S. Government Accountability Office. Badania ekonomiczne potwierdzają, że prestiż jest ważnym czynnikiem kształtującym kruchą zależność pomiędzy produktami oryginalnymi i podrabianymi. Poznanie zasad tej interakcji może pozwolić na zwiększenie zysków producentów w przypadku większości rynków krajowych. Konsumenci gotowi są płacić więcej za produkty naruszające prawa własności intelektualnej niż za towary oryginalne, porównywalnej jakości niewiązane jednak ze znanymi markami (Grossman, Shapiro, 1988, s. 79). W prognozie długoterminowej proces demokratyzacji regionu środkowoeuropejskiego i reformy rynkowe mogą być czynnikami sprzyjającymi wprowadzeniu mechanizmów ograniczających szereg patologii związanych z przepływem towarów, ludzi i usług. Przyjmując optykę krótkookresową, zmiany polityczne zapoczątkowane jesienią ludów miały również negatywne reperkusje. Jedną z nich jest rozwój rynku produktów podrabianych i pirackich. Najskuteczniejszą formą ograniczenia rynku towarów naruszających prawo własności intelektualnej nie jest droga cywilna, lecz procedury celne zapobiegające czy zmniejszające skalę napływu produktów podrabianych i pirackich. References: Ang, S. H., Cheng, P. S., Lim, E. A. C., Tambyah, S.K. (2001). Spot the difference: Con-sumer responses towards counterfeits. „Journal of Consumer Marketing 18”. Bian, X., Moutinho, L. (2009). An Investigation of Determinants of WSGE | 283 Counterfeit Purchase Consideration. „Journal of Business Research 62 (3)”. Buczyński, S., Banaszkiewicz, A. (2012). Korupcja osób na eksponowanych stanowiskach politycznych z perspektywy white collar crime. „Journal of Modern Science”, t. 4. Buczyński, S., Banaszkiewicz, A. (2012). Rynek nielegalnych transferów kapitałowych – wybrane zagadnienia, [w:] W. Pływaczewski, P. Chlebowicz (red.), Nielegalne rynki. Geneza, skala zjawiska oraz możliwości przeciwdziałania. Olsztyn: KKiPK. Budnikowski, A. (2001). Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Chakraborty, G., Allred, A., Bristol, T. (1996). Exploring consumers evaluations of counterfeits the roles of country of origin and ethnocentrism. „Advances in Consumer Research 23 (1)”. Dobel, J. P. (1978). The Corruption of a State. „The American Political Science Review 3”. Gentry, J., Putrevu, S., Shultz, C. Commuri, S. (2001). How Now Ralph Lauren? The Separation of Brand and Product in A Counterfeit Culture. „Advance in Consumer Research 28”. Grossman, G.M., Shapiro, C. (1988). Foreign Counterfeiting of Status Goods. „The Quarterly Journal of Economics 103”. Hanzaee, K. H., Taghipourian, M. J. (2012). Attitudes toward Counterfeit Products and Generation Differentia. „Research Journal of Applied Sciences”, „Engineering and Technology 4 (9)”. Kwong, K.K., Yau, O.H.M., Lee, J.S.Y., Sin L.Y.M., Tse, A.C.B. (2003). The effects of attitudinal and demographic factors on intention to buy pirated CDs: The case of Chinese consumers. „Journal of Business Ethics 47”. Leibenstein, H. (1950). Bandwagon, Snob, and Veblen Effects in the Theory of Con- sumer’s Demand. „Quarterly Journal of Economics 64”. Mordwiłko-Osajda, J. (2009). Znak towarowy. Bezwzględne przeszkody rejestracji. Warszawa: LexisNexis. Narodowska, J., Duda, M. (2012). Korupcja w sektorze farmaceutycznym – analiza zjawiska. „Journal of Modern Science”, t. 4. Nia, A., Zaichkowsky, J. L. (2000). Do counterfeits devalue the ownership of luxury brands? „The Journal of Product and Brand Management 9 (7)”. Oczkowski, T. (2010). Karnoprawna ocean przemytu papierosów. 284 | WSGE „Prokuratura i Prawo 9”. Pamela, S. N., Cuno, A. (2011). Analysis of the Demand for Counterfeit Goods. „Journal of Fashion Marketing and Management 1”. Pokruszyński, W. (2012). Bezpieczeństwo. Teoria i praktyka, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Prendergast, G., Chuen, L.H. Phau, I. (2002). Understanding Consumer Demand for Non-Deceptive Pirated Brands. „Marketing Intelligence & Planning 7”. Swami V., Chamorro-Premuzic T., Furnham A. (2009). Faking it: Personality and individual difference predictors of willingness to buy counterfeit goods. „The Journal of Socio-Economics 38”. Verhoeven, D., Pendray, A. H., Dauksch, W. E. (1998). The Key Role of Impurities in Ancient Damascus Steel Blades. „Journal of the Minerals, Metals and Materials Society 50 (9)”. Vida, I., (2007). Determinants of Consumer Willingness to Purchase NonDeceptiveCounterfeit Products. „Managing Global Transitions 5 (3)”. Zawisza, J., Kustra S. (2011). Bezpieczeństwo województwa mazowieckiego, wyzwania i zagrożenia, w okresie powszechnej globalizacji XXI wieku. „Journal of Modern Science, t. 3”. WSGE | 285 JoMS 1/20/2014, ss. 287-312 Monika Krukowska China and African Energy Resources Chiny i surowce energetyczne Afryki Monika Krukowska, PhD Warsaw School of Economics, Department of Political Studies, Warsaw e-mail: [email protected] Abstracts Numerous African natural resources have been attracting attention of many developed and developing countries, including the People’s Republic of China (China). Unprecedented economic development of recent decades and insufficient domestic supply of energy resources have forced the government in Beijing to foster the policy of securing foreign supplies. Africa has since become an important receiver of Chinese investments in extracting sector despite its apparent political, economic, and social risks. Chinese financial engagement has been crucial to the development of its African partners, though a wave of criticism from Western contenders has initiated the discussion about unacceptable business incentives used by Beijing. Close links with Africa may challenge Beijing’s traditional diplomatic philosophy and lead to redefining its role in international relations. Surowce naturalne Afryki przyciągają uwagę wielu rozwiniętych i rozwijających się państw świata, włączając Chińską Republikę Ludową (Chiny). Odnotowany w ostatnich dziesięcioleciach bezprecedensowy rozwój gospodarczy oraz niedostateczne zasoby krajowe surowców energetycznych zmusiły rząd w Pekinie do przyjęcia polityki pozyskiwania tychże surowców za granicą. Od tej pory Afryka stała się ważnym odbiorcą chińskich inwestycji w sektorze wydobywczym, pomimo niewątpliwych zagrożeń natury politycznej, gospodarczej i społecznej. Chińskie zaangażowanie finansowe ma istotne znaczenie dla rozwoju gospodarczego partnerów afrykańskich, wzbudza jednak falę krytyki ze strony zachodnich rywali, której efektem jest dyskusja nt. niedopuszczalnych praktyk biznesowych stosowanych przez Chiny. Bliska współpraca z Afryką prawdopodobnie wpłynie na zmianę tradycyjnych zasad dyplomacji chińskiej i przyczyni się WSGE | 289 do redefinicji roli Chin w stosunkach międzynarodowych. Key words: China, Africa, energy, resources, oil Chiny, Afryka, energetyka, surowce energetyczne, ropa naftowa African natural resources have laid grounds to the development of many countries of the world. Nowadays they facilitate the economic growth of the People’s Republic of China (China), which became an important investor and trade partner of many African countries. However bilateral cooperation faces many challenges connected with political, economic, and social risks both in China and Africa. Although the scale of Chinese financial engagement on the continent remains - for the time being - unknown, it has surely been crucial to the development of its African partners. Chinese Demand for Energy The last decades have witnessed spectacular economic growth of China. Maximum levels of GDP growth were well over 12 percent, and even the financial crisis of 2008 couldn’t effectively stop the Chinese lucky streak, jealously observed by the whole world. The slowdown recorded in 2011 (9.3 percent) and 2012 (7.8 percent) (Statistical communiqué of, 2013) was a result of exports and domestic demand decrease, as well as the change in government’s policy towards the creation of consumption. The 2013 growth is expected to rebound and achieve up to 8-8.5 percent, according to international forecasts (OECD, 2013, p.21), while the Chinese government expects only 7.5 percent growth (China keeps 2013, 2013). China has made huge effort to cover its growing domestic energy demand by increased extraction of coal and oil, as well as growing production of renewable energy. The energy mix of the Chinese total energy consumption (TEC) remained relatively unchanged over the past 30 years: in 2009 coal accounted for about 70 percent, followed by oil (18 percent) and natural gas (4 percent) (OECD/IEA, 2012, p.4). Therefore, in 2011 China was the largest world producer of coal (45.9 percent) and importer of coal (17.7 percent) (IEA, 2013, p.15). According to the 2013 British Petroleum Statistical Review of World Energy, in 2012 China’s crude oil proved reserves amounted 17.3 bn bar- 290 | WSGE rels (BP, 2013). In 2010, for the first time its crude oil production has exceeded the level of 4 mb/d (million barrels per day) and in 2012 reached 4.15 mb/d (EIA, n.d.). In 2012 China was the fourth world producer of oil (behind Saudi Arabia, Russia, the United States (the U.S.), with 5 percent of world production (1.9 percent in 1973), and the second largest importer of oil (behind the U.S.), with imports of 5.4 mb/d (IEA, 2013, p.10-11). In other words China’s production covers only 40 percent of domestic consumption and China has to acquire 60 percent of oil consumed. Its dependency on oil imports has been steadily growing: in 2000 China covered 68.3 percent of consumption with domestic production, in 2005 only 52.5 percent and 44 percent in 2010. Figure 1. Oil production and consumption of selected countries, 2012 (mb/d) Source: BP, 2013 WSGE | 291 Figure 2. China’s Oil Production and Consumption, 1990-2012 (mb/d) Source: EIA, n.d. China’s total oil consumption in 2012 crossed the level of 10 mb/d. It has been rising fast within the last two decades, with 2000-2012 compound average growth rate 6.5 percent (EIA, n.d.). According to the IEA New Policy Scenario of 2011, China’s primary oil demand would rise to 12.2 mb/d in 2020 and almost 15 mb/d in 2035 (OECD/IEA, 2012, p.3). As endless demand for energy surpassed the capacities of domestic supply, China has become a net importer of oil since 1993. Chinese imports are growing so fast, that in December 2012 China has surpassed the U.S. as the world’s largest net importer of oil, reaching 6.12 mb/d (Blas, 2013). The government in Beijing has tried to lower import dependency by introducing new energy strategy in 2007. Beijing’s policy regarding energy resources stresses the need of self-independence and therefore is based on increased domestic extraction of oil and coal, as well as energy thrift, with the help of new scientific solutions (“China’s energy conditions,” 2012, p.11). China still counts on increased coal supplies and the growing role of renewable energy in covering domestic energy demand. However, as all these may not make both ends meet, China has been working on establishing cooperation with foreign energy suppliers, and securing stable access to foreign energy reserves. China’s main oil suppliers are Middle Eastern countries, including 292 | WSGE Saudi Arabia, Iran, Oman, Iraq, Kuwait, and United Arab Emirates (UAE), which satisfied 38.4 percent of Chinese imports in 2012. Asia is the second largest source of Chinese oil imports (18.7 percent), followed by Africa (17.4 percent). In 2011 China’s most important African partners were: Angola (12 percent), Sudan (5 percent), and Congo (2 percent). Even if imports from the Middle East are of major quantity, Africa’s role is improving, implying, that Beijing is trying to diversify its supplies (“China,” 2012). Figure 3. China - imports of fuels by origin in 2012 (%) Source: WTO,(n.d.), p.76. Figure 4. China’s crude oil imports by source in 2011 (%) Source: EIA,2012, p.9. African proved oil reserves (7.8 percent in 2012) are not as significant as the ones of the Middle East (48.4 percent) or South and Central America (19.7 percent) or even North America (13.2 percent). The most WSGE | 293 endowed is Libya (almost 37 percent), followed by Nigeria (28.6 percent), Angola (9.7 percent) and Algeria (9.4 percent). Figure 5. Proved oil reserves in Africa in 2012 (%) Source: BP, 2013 Figure 6. Oil Exports from Africa in 2012 (%) Source: BP, 2013 294 | WSGE In 2012, Africa’s largest oil exports destination was Europe (39.8 percent), followed by Asia (34.3 percent), North America (19.8 percent), South and Central America (4 percent), and Australasia (2 percent). Imports to Asia were growing faster (year to year growth in 2011 was 21 percent) than to other continents and China became one of leading trade partners of many African countries. Beijing’s diversification policy aims at securing stable access to strategic minerals despite possible dangers that can threaten the continuity of supplies. On its part, Africa has been working hard to improve business environment so as to enhance foreign investment of all kind. According to World Bank’s Doing Business Report of 2012, within the last years a record number of governments in Sub-Saharan Africa (78 percent of economies in the region) changed their economy’s regulatory environment to make it easier for domestic firms to start up and operate (Doing..., 2012). Security issues were also very important, as investors fear possible terrorist attacks, or political unrest and want to minimise the probability of such impediments. The reliability of supplies achieved convinced China to expand its cooperation with African partners. Sino-African Trade Bilateral trade between China and Africa has been growing fast since the turn of the century. According to the U.S. Government Accountability Office, China surpassed America as Africa’s largest trading partner in 2009 (“Sub-saharan africa. trends,” 2013, p.19). Between 2000 and 2012 the volume of bilateral trade increased almost 20 times from USD 10.6 bn in 2000 to almost USD 200 bn in 2012, and the projections put China’s African trade at USD 325 bn in 2015 (China-Africa trade expected, 2013). Trade growth rate in the period of 2000-2012 was about 20 percent, and well exceeded the rate of other African partners: the U.S. and the European Union (the EU). The balance remained negative for China (USD 20.156 bn in 2011), except in 2007 and 2009, with increasing span between import and export volumes. WSGE | 295 Figure 7. China-Africa trade in 1994-2012, (USD bn) Source: National Bureau of Statistics, n.d. Figure 8. Ten biggest African trading partners of China in 2011 (USD bn Source: National Bureau of Statistics, n.d. Africa’s share in Chinese trade has been growing steadily, from 1.12 percent in 1994 up to 5.13 percent in 2012 (White Paper. China-Africa, 296 | WSGE 2013, p.4). It still has the potential to grow, taking into consideration Beijing’s plans of development and African efforts to stabilise the continent. China has the strongest trade relations with South Africa (27.3 percent of trade) and Angola (16.7 percent), which constitute 44 percent of Chinese trade with Africa but only 2 percent of all Chinese trade. Other significant trade partners are Sudan (6.9 percent), Nigeria (6.5 percent) and Egypt (5.3 percent). However, the analysis looks quite different, when we look at China’s share in African trade, which grew from 3.82 percent in 2000 to 16.13 percent in 2012 (White Paper. China-Africa, 2013, p.4). China has strengthened its position as an important trade partner of most African countries. In 2011 the biggest trade with China had: Sudan (43.7 percent), Angola (35.9 percent), Congo DR (32.8 percent), Congo (32.1 percent), Benin (30.2 percent), Gambia (29 percent), Mauritania (28.3 percent), Liberia (27.6 percent), Togo (27 percent), and Zimbabwe (22.4 percent) (EU trade homepage). Almost 80 percent of Chinese imports from Africa are mineral products, with only a margin of agricultural products and food (“More than minerals.,” 2013). China’s expanding industry has created enormous demand for all natural resources possessed by Africa, such as copper from Zimbabwe, aluminium, nickel, iron ore, and most certainly oil. Its exports to Africa constitute of – among others - mechanical and electrical products and transportation equipment, as well as advanced manufactured products (e.g. electronics). In 2012 China’s stock of direct investments in Africa grew to USD 21.23 bn from only USD 9.33 bn in 2009 and amounted to 4 percent of total Chinese foreign direct investment (White Paper. China-Africa, 2013, p.5). The main recipients of the Chinese investment have been South Africa, Zambia and Nigeria, though the largest inflows in 2012 were to Angola and Congo DR (Levinger, 2013). Until 2013, more than 2,000 Chinese enterprises have invested in 50 African countries, with the majority of their employees Africans, which makes China a very important partner on the continent (“Sino-African ties,” 2013). Beijing’s Oil Diplomacy in Africa Cooperation between China and Africa is based on the assumption, that only access to valuable natural resources will guarantee Chinese WSGE | 297 development in the future. Therefore Beijing has worked out the complex strategy of cooperation with resource-rich African countries using a number of incentives to convince its African partners about profitability of partnership. Chinese political incentives for cooperation The specificity of Beijing’s trade policy towards Africa has made it an extremely interesting partner. The Chinese government has used various financial and diplomatic incentives to support the development of bilateral cooperation with African states. The rule of non-interference in internal affairs, combined with readiness to offer much needed financial help could persuade even the most hesitating partners. Too many African state leaders were fed up with Western inquisitive and demanding attitude to turn down Chinese tacit cooperation. Other important principles of Chinese foreign policy: relinquishment of diplomatic cooperation with Taiwan, as well as meetings with Dalai Lama, are quite simple and not demanding, and they are followed by almost all African states.1 To advance of Chinese investors was the attitude of Western companies, private and public, as well as international institutions, trying to exert pressure on African counterparts in exchange for grants and contracts. Their demands included structural reforms, corruption and inflation reduction, human rights adherence, etc., regarded in Africa as inexcusably harsh and exaggerated expectations. The Africans are convinced that they have to focus on development first and cannot afford such problems yet. On the other hand, as Sierra-Leonean ambassador to China said: “They [the Chinese] just come and do it. We don’t start to hold meetings about environmental impact assessments and human rights and bad governance and good governance. [...] Chinese investment is succeeding because they don’t set very high benchmarks.” (Hilsum, 2005). To convince the Africans of Beijing’s engagement, every year the Chinese foreign minister goes to Africa on his very first trip. China’s attitude to good diplomatic relations with Africa was also demonstrated by the visit of Chinese new president Xi Jinping, who visited Tanzania, South Africa and Congo in March, during his first trip abroad less than a month into office.2 All countries were carefully chosen: Congo is a huge and prospective oil producer and China is its biggest trading partner,3 Tanzania has rich natural resources and is part of the East Africa 298 | WSGE Community, the most developed African region. Last but not least, South Africa is the wealthiest African market and most powerful state. During his stay in Tanzania, the Chinese president “defined feature of ChinaAfrica relations as sincerity, friendship, mutual respect, equality, mutual benefit and common development” and stressed that “China’s foreign policy would never change, even when China grows stronger and enjoys a higher international status” (“Chinese president speaks,” 2013). Frequent visits of Chinese diplomats and politicians are good opportunities for demonstrating the strength of Sino-African cooperation and answering at least African expectations. In March 2013, Xi Jinping pledged to provide African countries with a USD 20 bn credit line in the period of 2013-2015, in addition to training 30,000 professionals, and providing 18,000 government scholarships to African students. Chinese help will be focused on agriculture, manufacturing, as well as transnational and trans-regional infrastructure (“Chinese president speaks,” 2013). Aid for development plays a very important role in China’s foreign relations. In 2000 a new platform of multilateral cooperation between China and African countries was established. Forum on China-Africa Cooperation (FOCAC) meets every third year and gathers representatives of China and almost all African countries. During the 2012 meeting President Hu Jintao repeatedly called Sino-African relations “a new type of China-Africa strategic partnership”. To strengthen bilateral cooperation, China has pledged USD 20 bn in credit for Africa in the period of 20132015. The President reminded, that China has already made significant social investments in Africa: built over 100 schools, 30 hospitals, 30 antimalaria centres and 20 agricultural technology demonstration centres, provided USD 15 bn in preferential loans, trained up to 40,000 African workers and provided over 20,000 government scholarships. For the years to come President Jintao pledged implementation of the “African Talents Program” to train 30,000 personnel in various sectors for Africa, and offer 18,000 government scholarships, build cultural and vocational skills training facilities in African countries, send 1,500 medical personnel to Africa, and continue the “Brightness Action” activities to provide free treatment for cataract patients (“Chinese president’s speech,” 2012). While African countries accept this kind of cooperation, China is accused by Western countries for using financial help as an immoral incentive to convince weaker countries to cooperate on unequal basis. Bilateral cooperation is regarded as neo-colonial ties that China should WSGE | 299 restrain from. However, as E. Downs suggests, China’s use of development assistance to help the NOCs to receive contracts may as well be the result of the government’s conviction that the Chinese enterprises are handicapped in the global competition for oil reserves due to being latecomers to the international oil business. Another explanation underlines the role of African resource-rich countries, which link investments in oil exploration and production to investments in other sectors of their economy (Downs, p. 93). In other words, African states condition cooperation on additional financial incentives of foreign investors pleading a just share of natural resources’ benefits. Either way the government in Beijing has not much choice. Last but not least in the Chinese strategy is the conviction, that African countries constitute a very important group in international forums and will even gain importance in the future. Therefore building a sphere of interest is a good reason to keep close cooperation. China’s energy strategy China has no energy ministry, a one body that would control all enterprises of the sector. Therefore the biggest state-owned National Oil Companies (NOCs): China National Petroleum Corporation (CNPC), China Petroleum and Chemical Corporation (Sinopec), and China National Offshore Oil Corporation (CNOOC), are the most important players in the sector. The three have been created from ministries and have retained special privileged status of state enterprises (Downs, p.74 – 75). To strengthen the domestic energy sector, all NOCs were restructured in 1998, and the three enterprises were joined by China National Chemicals Import and Export Corporation (Sinochem). The most important are CNPC and Sinopec, both having groups of subsidiaries, and conducting vast business abroad. CNPC concentrates on upstream procedures (exploration and production), while Sinopec operates in downstream (refining and delivery). CNOOC specialises in offshore exploration, and Sinochem operates in five areas: energy, agriculture, chemicals, real estate, and finance. China’s NOCs, altogether with their subsidiaries listed on foreign stock exchanges (in Hong Kong and New York), are powerful and relatively autonomous actors with their own domestic and international interests that do not always coincide with those of the party-state (Downs, p.74). That is 300 | WSGE why they have to balance corporate and party-state interests while taking decisions concerning overseas investments. The ownership characteristics of Chinese NOCs determines their business methods and ways of operation. As the Chinese Communist Party has huge control over enterprises (e.g. the managers are nominated by the party, all overseas energy investments must be approved, the party gives much needed loans), it has double consequences on the NOCs. On the one hand, in some situations NOCs can put aside ordinary financial considerations (e.g. statement of earnings) and invest in risky or even overpaid transactions. The government’s financial support enables the Chinese contractors to outbid Western rivals if the deal is regarded as significant to the domestic energy security. Owing to state help, Chinese NOCs may go by long-term perspectives, and do not bother the usual profit dilemmas that all other companies have to take into consideration. On the other hand, the NOCs generally depend on profitability of future gains and expenses, as Beijing expects the results. Political strategy of the Chinese government of cooperating even with In such countries as Sudan, with uncertain political situation and huge level of domestic unrest, Chinese companies are solitary investors taking full advantage of their position and lack of competition. However such attitude is often criticised by Western scholars who claim that China is unscrupulously using vulnerable African states for its own good. It is also very risky, as the unstable situation may cause substantial financial losses. Significant advantage of Chinese NOCs is lack of political restraints as regards cooperation with the regimes not accepted by democratic countries which has given the Chinese NOCs the access to deals unavailable to Western competitors. While European or American companies are forbidden to invest in some regions, due to unstable political situation, human rights violence, arms embargos or authoritarian regimes (not accepted by Western governments), the Chinese have no impediments. That is why China’s enterprises are present in such locations as Sudan, South Sudan or Sierra Leone. However some companies have already learnt their lesson: CNPC has been engaged in Libya since 2002, having oil and gas assets, as well as oilfield services contracts. The political unrest has forced CNPC to withdraw 30,000 employees in 2011, which has caused huge financial losses (Hook & Dyer, 2011). The Chinese NOC has afterwards decided to build a regional business hub in more stable Dubai, UAE, which will serve as a half-way station between China and African or WSGE | 301 Middle East investment sites (Zhou, 2012). Such risky investments are usually explained by Beijing as the only good deals that the Chinese enterprises were able to make as Africa has already been split by Western countries into jealously protected spheres of influence. On the other hand Western companies are unwilling to make risky investments as they have already suffered from expropriation and nationalisation processes in more or less recent history. The important factor of Chinese energy strategy is that its companies in Africa compete with both: Western rivals and with each other. Even though the NOCs are not private-owned and enjoy considerable financial state aid, they have to keep their financial accounts and watch for profits, otherwise the consequences for the managerial board may be severe. The Chinese persistence in getting access to resources and technologies of extraction are sometimes disputable. If needed, the NOCs do not hesitate to create strategic partnership with adequate African NOCs (e.g. Sonangol in Angola). In such simple way the NOCs get access to the internal market of a country and have a better position in contracts. Another advantage of Chinese state-owned companies is their low-cost characteristics, especially regarding their employees. China’s NOCs tend to use their domestic workforce in all contracts, even the ones conducted abroad. The reasons are quite obvious: the Chinese workers both, at home or abroad, used to satisfy with relatively small wages, compared to their Western counterparts, and sometimes even to African ones. They agree to work in very long shifts, seven days a week, on holidays, if needed, which is not the case of African employees. Moreover the Chinese easier decide to work abroad, without their families, often in harsh conditions. The workers from China tend to save their earnings rather than to spend them on African products. Besides, everything they need is usually supplied by Chinese vendors. Sometimes the terms of employment in Chinese enterprises are very demanding, too demanding for anyone but the Chinese. Overseas investments are of extreme importance for China as its domestic reserves account for only 1.0 percent of the world’s proved oil reserves and 1.7 percent of the world’s proved natural gas reserves (BP, 2013). As diversification of supplies is very important, China’s NOCs search for new partners in Africa. Overseas investments were also the possibility of lowering the losses caused by low domestic prices of crude oil or refined products that were imposed by the government. Some foreign investments 302 | WSGE aim at gaining various skills that the Chinese NOCs are not familiar with, such as technical expertise, deepwater exploration and production capacity or advanced oil sands extraction technology. The NOCs want to be competitive on the international market, therefore need to acquire all skills and technologies used in the sector. As Chinese companies are inexperienced in the energy business, they also need to develop the large project management skills. To achieve that the NOCs choose to cooperate with well established companies (Downs, p.78-82). The NOCs’ strategy in Africa focuses on securing stable supplies of crude oil by acquiring a majority stake in oilfields across Africa or signing contracts on long-term supplies. Behind this strategy stood the conviction that China is more secure not depending on foreign suppliers and buying the resources directly from the market, but possessing the upstream capabilities itself. Chinese energy cooperation with Africa Chinese oil companies have entered Africa in 1990s, when traditional partners (the U.S. and the EU) were not interested in extending cooperation or have already limited their activities. However as the African market has previously been divided among European and American companies (e.g. Total, Shell, Eni), the newcomers had either to compete for new contracts and concessions, or satisfy with less attractive and profitable oilfields and companies. At the beginning Chinese investments were practically nonexistent in the largest oil-producing countries, dominated by Western companies. They had to clear their way slowly, step by step, using various methods, hence they didn’t despise of cooperating with small oil producers or countries having low quality crude, not satisfying the Western investors. However any estimations of Chinese engagement in African energy sector are of limited value as there is no aggregate data about Chinese investments. As existing evaluations differ significantly, we may only mention that data supplied by Beijing is much smaller than any Western listings, which are also incompatible. The most thorough listing of Chinese overseas investments is China Global Investment Tracker compiled by the Heritage Foundation. According to its data, within January 2005 and June 2013, Chinese investors have signed investments and contracts with foreign partners worth USD 688.11 bn. African investments and contracts valued USD 145.49 bn (21.14 percent of total Chinese investment overseas). Out of 191 invest- WSGE | 303 ments and contracts signed in Africa, the biggest number was concluded by Nigeria (17), followed by Zambia (13), Ethiopia (12), Angola and Ghana (10 contracts each). The largest amount of money China invested in Nigeria (USD 18.48 bn), followed by Algeria (USD 11.49 bn), Ethiopia (USD 10.15 bn), South Africa (USD 8.74 bn), Angola (USD 8.14 bn), Guinea (USD 7.83 bn), Congo DR (USD 6.93 bn), Chad (USD 6.82 bn), Mozambique (USD 5.2 bn), Niger (USD 5.18 bn) and Kenya (USD 5.15 bn). Chinese investors concentrated on a few sectors: energy (oil, hydro, gas), metals (steel, copper, aluminium), transport (automobile, aviation, rail), agriculture, real estate, and telecommunication technology. As China’s assets in Africa grew, Beijing has established foundations of bilateral and multilateral cooperation with African partners. Source: the China Global Investment Tracker, The Heritage Foundation data. According to the Heritage Foundation, Chinese investments and contracts in African energy sector consisted only 34 percent of all investment in 2005-2013 (June) and equalled USD 49.49 bn. That would suggest that China is not only interested in energy sector but also developing cooperation in other fields.4 304 | WSGE Figure 10. Chinese contracts and investments in Africa, 2005-2013 (June), (%) Source: the China Global Investment Tracker, The Heritage Foundation data. Figure 11. Chinese investments and contracts in energy sector in Africa, 2005-2013 (June), (%) Source: the China Global Investment Tracker, The Heritage Foundation data. Chinese NOCs secure the supplies of oil from abroad either by buying WSGE | 305 the shares in oilfields or by purchases of the mineral itself. The NOCs have stake in oilfields, refineries, they construct the pipelines and offshore terminals, build bases of petroleum production and refining (Downs, p.81). Within the last fifteen years Chinese companies have bought controlling stakes in numerous international and regional enterprises to take over their concessions, extraction rights and facilities. The exact number of contracts remains unknown as some of the deals are not brought to a close, others change in time or the information about the deals is not made public. Analysing financial statements of four Chinese giant NOCs (CNPC, CNOOC, Sinochem and Sinopec) we can come to a conclusion, that though Africa constitutes a very important object of its investments, it is not an overwhelming part. African investments are of various importance to the NOCs, though their value is difficult to estimate. CNPC has oil and gas investments in North Africa (Tunisia, Algeria, Libya), West Africa (Niger, Chad, Nigeria, Mauritania), East Africa (Tanzania, Mozambique and Madagascar), as well as in both Sudan states (“2011 annual report,” 2012, p.40). The total number of overseas investments equals 39, but only 8 are registered in Africa. CNOOC has overseas investments on all continents (total 17), but only 6 in African countries. CNOOC concentrates its activities in Uganda and Nigeria, however it also owns interests in several blocks in Equatorial Guinea, Congo, Algeria and Gabon (CNOOC data). Out of 41 overseas investments of Sinopec, the biggest African investments are located in Angola, Nigeria, Ghana, Cameroon, Sudan, and Gabon. The majority of Sinopec stakes comes from purchases of Western companies with licences to explore oil, such as Addax Petroleum (bought in 2009), or Pecten Cameroon Company LCC Overseas Holdings Limited. In June 2013 Sinopec informed of the last huge acquisition: oil and gas field in Angola for USD 1.52 bn from U.S. Marathon Oil Corp (“Sinopec buys Angola,” 2013). The last NOC – Sinochem – has reduced its activities to 2 African countries so far (Sudan and Egypt), out of 17 investments and contracts after 2005. The table included enumerates African investments of four NOCs mentioned above. The information comes from the official sites and annual reports as of June 2013 (CNPC, CNOOC) or from the media (Sinopec, Sinochem). Despite recent and rapid growth of activities and operations in Africa, Chinese NOCs are still relatively small players on the continent, compared to their Western counterparts. In 2007 E. Downs from the John 306 | WSGE L. Thornton China Center at the Brookings Institution estimated, that the commercial value of the Chinese NOCs’ oil investments in Africa was only about 8 percent of the combined commercial value of international oil companies’ investments in African oil and 3 percent of all companies invested in African oil (Downs, 2007, p.44). Technological constraints (e.g. lack of deepwater exploration and production capacity) have been crucial in withholding the Chinese NOCs from acquiring some good deals. Conclusion Bilateral cooperation between China and Africa was settled a long ago, but its intensity was strengthened along with China’s fast economic development of the 1990s. China has been using foreign policy to support its growing domestic development needs, which have since been satisfied by trade with African countries. The continent rich in various natural resources has a magnetic attractiveness to Beijing, which slowly but inexorably turned towards closer cooperation. Beijing’s strategy focused cooperation with resource-rich countries, though enhanced trade was developed with almost all African countries possessing valuable minerals. Chinese companies secure raw materials supply either by investing in existing enterprises and oilfields, or by engagement in projects searching for oil or other minerals. Although stateowned, the Chinese companies do not enjoy unconditional governmental support and sometimes are even restrained by Beijing’s political and economic decisions. Chinese NOCs have much weaker position than Western companies which have been present on the continent sometimes for over a century. However high tolerance for risks, as well as diplomatic and financial backup from the government help them to make good deals and slowly strengthen their position on the continent. However, African partners in energy deals should improve their place in bilateral cooperation. More demands concerning transparency of transactions or human-rights issues should be raised, as well as a thorough strategy of the entire energy sector development should be prepared. Chinese NOCs should put more pressure on explaining the positive aspects of their financial and economic engagement, and continue cooperation on different fields, including the social development aspects. With the growth of Chinese overseas energy assets, new wave of foreign criticism is likely to appear and reasonable strategy in Africa should be of utmost priority to Beijing. WSGE | 307 References: Blas, J. (2013, March 4). China becomes world’s top oil importer. Financial Times, Retrieved from http://www.ft.com BP. (2013). BP Statistical Review of World Energy 2013, Retrieved from http:// www.bp.com Brautigam, D. (2009). The Dragon’s Gift. The Real Story of China in Africa. New York: Oxford University Press. China keeps 2013 GDP growth target unchanged at 7.5 percent. (2013). Xinhua. Retrieved from website http://news.xinhuanet.com China National Petroleum Corporation. (2012). 2011 Annual Report. Retrieved from http://www.cnpc.com.cn China-Africa trade expected to hit $325b by 2015. (2013), Retrieved from http:// www.ertagov.com Chinese president speaks on Africa policy, pledges assistance. (2013, March 26). Xinhua. Retrieved from http://news.xinhuanet.com Chinese president’s speech at opening ceremony of fifth ministerial conference of forum on china-Africa cooperation. (2012, July 19). Xinhua. Retrieved from http://news.xinhuanet.com CNOOC data. (n.d.). Retrieved from http://www.cnoocltd.com Downs, E. S. (2007). The fact and fiction of Sino-African energy relations. China Security , 3(3), 44. Retrieved from http://www.brookings.edu Downs, E. S. (n.d.). Who’s afraid of China’s oil companies? the Brookings Institution, 74-75, 78-82, 93. Retrieved from http://www.brookings.edu EIA data. (n.d.). Retrieved from http://www.eia.gov EU trade homepage. (n.d.). Retrieved from http://ec.europa.eu The Heritage Foundation. (n.d.). China Global Investment Tracker. Retrieved from http://www.heritage.org Hilsum, L. (Performer) (2005). China’s big investment [Web series episode]. PBS. Retrieved from http://www.pbs.org Hook, L., & Dyer, G. (2011, February 24). Chinese oil interests attacked in Libya. Financial Times. Retrieved from http://www.ft.com IEA. (2013). Key World Energy Statistics 2012. p.10-11, 15. Retrieved from http:// www.iea.gov Information Office of the State Council, The People’s Republic of China. (2013). White paper. China-Africa economic and trade cooperation 2013. Retrieved from http://www.safpi.org 308 | WSGE Information Office of the State Council of the People’s Republic of China. (2012). China’s Energy Conditions and Policies, p.11. Retrieved from http://www.gov.cn Levinger , H. (2013, November 4). China in Africa: New challenges beyond the commodities super cycle. How we made it in Africa. Retrieved from http:// www.howwemadeitinafrica.com More than minerals. Chinese trade with Africa keeps growing; fears of neo-colonialism are overdone. (2013, March 23). The Economist. Retrieved from http://www.economist.com National Bureau of Statistics. (n.d.). Retrieved from http://www.stats.gov.cn/ National Bureau of Statistics of China. (2013). Statistical communiqué of the People’s Republic of China on the 2012 national economic and social development. Retrieved from http://www.stats.gov.cn OECD. (2013). African Economic Outlook. Structural Transformation and Natural Resources, Retrieved from http://www.africaneconomicoutlook.org OECD/IEA. (2012). Oil & Gas Security. Emergency Response of IEA Countries. People’s Republic of China 2012. p.3-4. Retrieved from http://www.iea.org Sino-African ties. (2013, March 26). Xinhua. Retrieved from http://news.xinhuanet.com Sinopec buys Angola oil field stake for 1.52 bn USD. (2013, June 24). Xinhua. Retrieved from http://www.china.org.cn United States Government Accountability Office. (2013). Sub-Saharan Africa. Trends in U.S. and Chinese economic engagement, report to congressional requesters (GAO-13-199). p.19. Retrieved from website: http://www.gao.gov U.S. Energy Information Administration. (2012). China. Retrieved from http:// www.eia.gov Where China is making its mark in Africa. (2013, June 14). China Daily Africa. Retrieved from http://africa.chinadaily.com.cn World Bank. (2012). Doing business in a more transparent world, Retrieved from http://www.doingbusiness.org World Trade Organisation. (n.d.). International Trade Statistics. Retrieved from http://its.wto.org Xi Jinping wraps up Africa trip in Congo [Web series episode]. (2013). BBC Retrieved from http://www.bbc.co.uk Zhou, Y. (2012, Feb 21). Oil firms plan for Mideast turmoil. China Daily Europe. Retrieved from http://europe.chinadaily.com.cn WSGE | 309 Table 1. Chinese energy investments in Africa (as of June 2013) Area Country Transaction Stake Partners (km2) China National Petroleum Corporation (CNPC) Sudan Blocks 1/2/4 March 1997 40% Petronas, ONGC, Sudapet 48,388 Petronas, Sudapet, Sinopec, 72,400 Blocks 3/7 Nov 2000 41% ENOC Block 6 Sep 1995 95% Sudapet na Petronas, Nigerian Express, 24,377 Block 15 Aug 2005 35% Sudapet, the Hi-tech Group Sudanese Ministry of Energy 5 mt Khartoum May 2006 50% and Mining (capacity) Refinery (operational) Niger Block Bilma Nov 2003 100% na 60,884 Block Tenere Nov 2003 80% TG World of Canada 71,155 Agadem Project Since 2008 na na na Nigeria (2006) Block OPL298 2006 na na 1,012 Block OPL471 2006 na na 1,370 Block OPL721 2006 na na na Block OPL732 2006 na na na Mauritania Block Ta13 2004 na na 19,778 Block Ta21 2004 na na 15,292 Block 12 2004 na na 10,339 Block 20 2004 na na na Equatorial Guinea Block M 2006 70% Fruitex 2,703 Chad Block H 2003 100% na na the Chadian Ministry of N’Djamena 2011 na 60% Petroleum Refinery (operational) Algeria Block 102a/112 Dec 2003 75% SONATRACH 9,923 Block 350 Dec 2003 75% SONATRACH 8,666 Block 438b Jul 2004 100% na 4,354 SONATRACH, upstream & na Adrar Project May 2003 70% downstream Libya 310 | WSGE National Oil Corporation of Libya (NOC), 5 yrs Block 17-4 Dec 2005 na exploration , 25 yrs of production pipeline 2002 na NOC, Agip, 1,050 km China National Offshore Oil Corporation (CNOOC) Uganda Area 1 na 33% TOTAL SA Area 2 na 33% Tullow Area 3a na 33% Tullow Nigeria Block OML130 na 45% na China Petroleum and Chemical Corporation (Sinopec) Angola Sonangol-Sinopec, Eni, Block 15/06 na 20% Sonangol, Block 18 na 50% BP, Sonangol-Sinopec Petroleo Brazileiro, Sonangol, Block 18/06 na 40% Falcon Oil Holding Angola, Gema Group Angola, Block 31 na Ngosso Iroko Lokele Association 2009 2009 2009 Rio Del Rey 2009 Dissoni 2009 Maghena Awoun Panthere NZE Etame Marin Kiarsseny LT2000 DR200 GT2000 2009 2009 2009 2009 2009 Feb 2004 na na Block 3/7 Nov 2000 15% British Petroleum Cameroon 60 Addax 100 Addax 27-40 Addax, Perenco 24.5Addax, Perenco 25 37.5 Addax, Perenco Gabon 92.5 Addax 40 Shell, Addax 92.5 Addax 31.36 VAALCO, Addax 47.22 Tullow, Addax na na na na na na Sudan Petronas, Sudapet, CNPC, na ENOC Nigeria 2,566 na na na na na na offshore offshore Reserves of 533 mb 474 16 168 858 147 657 1,112 120 3,074 5,443 na na na 72,400 WSGE | 311 Block OML124 2009 100% Block OML 123 Block OML 126 Block OML 137 Block OPL 291 Okwok 2009 2009 2009 2009 2009 100% 100% 100% 72.5% 12% Addax Petroleum 300 onshore 367 1,570 1,570 1,287 91 Addax Petroleum Addax Petroleum Addax Petroleum Addax Petroleum Oriental Express Petroleum & Gas Company Ltd, Petroleum OPL 227 2009 40% Prospects International 340 Ltd, Niger Delta Petroleum Resources, Addax China National Chemicals Import and Export Corporation (Sinochem) Atlantis Holding Norway AS na Tunisia na na (Sinochem Group) Egypt 2010 na Rongsheng Holding na Sudan na na na na Source: financial reports, press information. (Endnotes) 1 Until November 2013 four African countries had embassies in Taipei: Burkina Faso, the Gambia, Sao Tome and Principe and Swaziland. In November the Gambia has rejected cooperation with Taiwan and turned to China. 2 American president Barack Obama has made only one such trip 5 years into his presidency, in June 2013. 3 Trade between China and Congo rose from USD 290 m in 2002 to USD 5 bn in 2012, (“Xi Jinping wraps,” 2013). 4 Chinese investments in oil and natural gas account for 19 percent of all Beijing’s investments in Africa (“Where China is,” 2013). 312 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 313-326 Sebastian Bentkowski Legal formalization of the control in realization of tasks in the area of health care Formalizacja prawna kontroli realizacji zadań w zakresie opieki zdrowotnej dr Sebastian Bentkowski Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Przyjęta w polskim porządku prawnym formalizacja ustroju władz państwowych i instytucji odpowiedzialnych za kontrolę zapewnienia opieki zdrowotnej, w tym jednostek samorządu terytorialnego, uwzględnia prakseologiczne wymogi w zakresie zarówno struktur (m.in. organizacyjna elastyczność, harmonizacja celów, mobilność informacyjna), jak i celów (adekwatny stopień ogólności, jasność, zrozumiałość oraz realność i dostępność. Jednostki samorządu terytorialnego wyposażone zostały również w niezbędne uprawnienia i kompetencje właścicielskie umożliwiające im realnie wpływać na gospodarkę finansową utworzonych samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Istotnym uprawnieniem właścicielskim samorządu terytorialnego jest możliwość finansowania ze środków publicznych nie tylko wyposażenia zakładów, czy też remontów, ale również możliwość pokrycia kosztów kształcenia i podnoszenia kwalifikacji osób wykonujących zawody medyczne, co niewątpliwie wpływa na jakość świadczonych usług w tych zakładach. Szczególną uwagę należy zwrócić na uprawnienia nadzorcze i kontrolne jednostek samorządu terytorialnego, które pozwalają na bieżąco monitorować sytuację finansową zakładów, a także skutecznie przeciwdziałać i eliminować nieprawidłowości nie tylko o charakterze organizacyjnym i finansowym, ale również w przypadku, gdy jakość udzielanych świadczeń leczniczych nie spełnia oczekiwań świadczeniobiorców. The formalization of state authorities and institutions in charge of control of healthcare, including local government bodies, as adopted in the Polish legal system, takes into account the praxeological requirements re- WSGE | 315 garding both structures (such as flexibility, harmonization of objectives, information mobility), and goals (adequate degree of generality, clarity, comprehensibility, feasibility and availability). Local government units are also equipped with the necessary authorizations and proprietary competences enabling them to effectively influence the financial governance of independent public healthcare institutions. One should also pay particular attention to supervisory and auditing powers of local governments, which allow regular monitoring of the financial situation of healthcare institutions, as well as efficient prevention and elimination of organizational and financial problems, also in situations when the quality of medical services is not satisfactory for patients. Key words: control, health, formalization, law, administration kontrola, zdrowie, formalizacja, prawo, administracja Wstęp Jednym z priorytetowych zadań państw UE wynikających z realizowanej polityki zdrowotnej, o której mowa w art. 168. Traktatu o utworzeniu Unii Europejskiej, jest zapewnienie obywatelom ochrony zdrowia. W związku z tym, że polityka zdrowotna powinna obejmować m.in. zagwarantowanie ochrony zdrowia ludzkiego we wszystkich obszarach swojej działalności, dążenie do podwyższenia poziomu zdrowia publicznego, zapobieganie chorobom u ludzi oraz eliminowanie źródła zagrożeń dla zdrowia fizycznego i psychicznego, szczególnego znaczenia nabiera kontrola i nadzór sprawowany przez organy władzy publicznej nad realizacją zadań i programów w zakresie ochrony zdrowia. Kontrola ta powinna zatem obejmować takie obszary, jak: zapewnienie mieszkańcom Unii dostępu do opieki zdrowotnej wysokiej jakości, profilaktyka zdrowotna, promowanie zdrowego trybu życia oraz ochrona obywateli przed zagrożeniami dla zdrowia, a także dostępność do usług zdrowotnych. Należy zaznaczyć, że w myśl postanowień Traktatu kształtowanie polityki zdrowotnej, świadczenie usług opieki zdrowotnej oraz zorganizowanie służby zdrowia należy w pierwszej kolejności do Państw Członkowskich, natomiast rolą Unii jest wspieranie tych działań oraz uzupełnienia na zasadzie koordynacji, współpracy, wymiany dobrych praktyk, a także przy wykorzystaniu stosownych instrumentów prawnych oraz finansowych (Zdrowie publiczne, 316 | WSGE Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej, 2013, s. 5; Zob. Brzęk, 2008, ss. 34-39). Kontrola realizacji powyższej polityki powinna być zatem sprawowana przede wszystkim przez krajowe organy władzy publicznej odpowiedzialne za nadzór i zarządzanie sferą ochrony zdrowia, a także organy kontroli zewnętrznej. Celem niniejszego artykułu jest ocena zasad i stopnia formalizacji kontroli prawidłowości funkcjonowania służby zdrowia i realizacji zadań w zakresie ochrony zdrowia sprawowanej przez organy administracji publicznej, w tym uprawnień organów samorządu terytorialnego w stosunku do utworzonych przez j.s.t. podmiotów leczniczych. Czynniki determinujące realizację i kontrolę polityki zdrowotnej Realizacja polityki zdrowotnej oraz zorganizowania opieki zdrowotnej odpowiedniej jakości niewątpliwie wymaga zaangażowania władz publicznych, w szczególności administracji publicznej, chociażby ze względu na zasięg, zróżnicowanie działań oraz koszty zagwarantowania obywatelom opieki zdrowotnej. Stopień ingerencji władz publicznych i instrumenty wykorzystywane do kształtowania polityki zdrowotnej zależy od przyjętych w danym państwie założeń ustrojowych, w szczególności wdrożonego systemu ochrony zdrowia. W literaturze przedmiotu system ochrony zdrowia definiowany jest jako zbiór elementów (administracja rządowa, samorządowa, potencjał medyczny, sfera zewnętrzna m.in. pacjenci), którego celem jest ochrona zdrowia obywateli. Uczestnikami takiego systemu są świadczeniobiorcy, świadczeniodawcy (zakłady opieki zdrowotnej) oraz płatnik - ubezpieczyciel finansujący świadczenie (Kolwitz , 2010, s. 131-132). W świetle art. 68. Konstytucji RP każdy obywatel ma prawo do ochrony zdrowia. Obowiązkiem władz publicznych jest natomiast zapewnienie obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych [Konstytucja Rzeczpospolitej Polski z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997. 04. 02)]. Obowiązujący w Polsce system opieki zdrowotnej zaliczany jest przy tym do tzw. modelu mieszanego. Z jednej strony ma charakter modelu ubezpieczeniowego z uwagi m.in. na sposób finansowania świadczeń i zasady działania świadczeniodawców (zapewnienie równego dostępu do usług), z drugiej zaś wykazuje cechy modelu budżetowego w zakresie monopolistycznej pozycji ubezpieczyciela ustalającego warunki kontraktowa- WSGE | 317 nia świadczeń (Kolwitz , 2010, s.140-141). Mając na uwadze cele polityki zdrowotnej sformułowane w przepisach wspólnotowych oraz przyjęty w Polsce system opieki zdrowotnej nakładający na władze publiczne obowiązek zagwarantowania takiej opieki w równym stopniu dla każdego obywatela, można stwierdzić, że zapewnienie właściwej sprawności organów w zakresie kontroli realizacji polityki zdrowotnej determinowane jest przede wszystkim czynnikami prawnymi o charakterze ustrojowym, jak i organizacyjnym. Odwołanie się do czynników prawych uzasadnione jest przyjętym, powszechnym w nauce administracji twierdzeniem, że właściwa formalizacja prawna stanowi niezbędny warunek utrwalający organizację administracji oraz zmniejszający niepewność działania (Starościak, 1971, s. 19; Kowalewski, 1982, s. 28). Jak trafnie bowiem wskazywał F. Longchampsa, bez odwołania się do pojęcia normy nie sposób opisać żadną rzeczywistą organizację. Utrwalanie organizacji instytucji, a co za tym idzie pozyskiwanie skuteczności, nie może dokonywać się bez zastosowania formalizacji (Lonchamps, 1966, s. 893; Supernat, 1984, s. 13). Ogólny wymóg prawnych podstaw działań administracji publicznej powoduje, że zasadnicze znaczenie w procesie pozyskiwania sprawności jej działań w zakresie kontroli realizacji polityki zdrowotnej i organizowania świadczenia usług opieki zdrowotnej oraz oceny prawidłowości zarządzania „powiązanymi zasobami” ma odpowiednia formalizacja prawna celów oraz struktury aparatu administracji publicznej (Łukasiewicz, 1990, s. 5). Zakres tej formalizacji ma przy tym znaczenie w pozyskiwaniu skuteczności podmiotów sprawujących kontrolę w zakresie dostępności i jakości opieki zdrowotnej. W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że sprawność organów i instytucji zależy od odpowiedniej struktury (ustroju) i wyszkolenia kadr (Łukasiewicz, 1990, s. 107). Struktura powinna być natomiast podporządkowana zasadzie organizacyjnej elastyczności, harmonizacji celów, mobilności informacyjnej, szybkości działania, kompetencyjności oraz motywacji kadr (Supernat, 1981, s.21). W ujęciu ustrojowym sprawność działań władz publicznych będzie więc zależeć przede wszystkim od pozycji organów nadzorujących i kontrolujących działania w zakresie opieki zdrowotnej w systemie organów państwa oraz kompetencji i przypisanych prawem zadań. Do normatywnych wyznaczników sprawności działań organów władzy publicznej w Polsce, w tym jednostek samorządu terytorialnego, w zakresie ochrony zdrowia należy zaliczyć ustawowe regulacje określające 318 | WSGE strukturę, kompetencje i zadania tych organów i jednostek. System ochrony zdrowia W skład systemu ochrony zdrowia w ujęciu podmiotowym, zgodnie z przyjętymi w Polsce rozwiązaniami ustrojowymi, wchodzą organy administracji rządowej (m.in. Minister Zdrowia i wojewodowie) organy administracji samorządowej (szczebla gminnego, powiatowego i wojewódzkiego), a także Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Narodowy Fundusz Zdrowia, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Główny Urząd Statystyczny oraz inne instytucje podejmujące czynności w zakresie organizowania, finansowania i udzielania świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Do zadań w zakresie wyżej wymienionych władz publicznych w zakresie zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej, w myśl art. 6 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zalicza się m.in.: − tworzenie warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia, − analizę i ocenę potrzeb zdrowotnych oraz czynników powodujących ich zmiany, − promocję zdrowia i profilaktykę, mające na celu tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu, − finansowanie w trybie i na zasadach określonych ustawą świadczeń opieki zdrowotnej [Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U.2008.164, 1027)]. System organów odpowiedzialnych za kontrolę i nadzór w sferze ochrony zdrowia Należy zaznaczyć, że gwarancją realizacji interesów państwa w sferze ochrony zdrowia jest sprawnie funkcjonujący system nadzoru i kontroli nad zapewnieniem prawidłowej opieki zdrowotnej. W ramach tego systemu, oprócz organów kontroli zewnętrznej takich jak Najwyższa Izb Kontroli oraz Rzeczni Praw Obywatelskich, można wyróżnić nadzór i kontrolę sprawowane przez Ministra Zdrowia, kontrole wykonywane przez Narodowy Fundusz Zdrowie, oceny dokonywane przez wojewodów oraz kontrole wykonywane przez jednostki samorządu terytorialnego sprawujące WSGE | 319 funkcję organów założycielskich samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Podstawowe kompetencje związane z oceną realizacji polityki zdrowotnej w Polsce ustawodawca przypisał Ministrowi Zdrowia. Do jego zadań należy w szczególności ocena dostępności do świadczeń opieki zdrowotnej w konsultacji z samorządami wojewódzkimi, opracowywanie i finansowanie oraz ocena efektów programów zdrowotnych, a także nadzór nad ich realizacją, kwalifikowanie świadczeń opieki zdrowotnej jako świadczeń gwarantowanych, współdziałanie z organizacjami pozarządowymi o charakterze regionalnym lub ogólnokrajowym działającymi na rzecz ochrony zdrowia, zatwierdzanie planu finansowego Narodowego Funduszu Zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych oraz opiniowanie sprawozdania finansowego Funduszu, a także przedkładanie Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej do dnia 31 sierpnia następnego roku sprawozdania rocznego z działalności Funduszu. Ponadto w wyniku nowelizacji z dnia 25 czerwca 2009 r. ministrowi przypisano dodatkowe zadania w zakresie kwalifikowania świadczeń opieki zdrowotnej jako świadczeń gwarantowanych oraz związane z finansowaniem świadczeń wysokospecjalistycznych. Do kompetencji Ministra Zdrowia w zakresie kontroli i nadzoru należy w szczególności zaliczyć nadzór nad ubezpieczeniem zdrowotnym według kryterium legalności, rzetelności i celowości, w zakresie działalności Funduszu, świadczeniodawców, w zakresie realizacji umów z Funduszem, podmiotów, którym Fundusz powierzył wykonywanie niektórych czynności oraz aptek w zakresie refundacji leków. Ponadto Minister właściwy do spraw zdrowia bada uchwały przyjmowane przez Radę Funduszu oraz decyzje podejmowane przez Prezesa Funduszu i stwierdza nieważność uchwały lub decyzji, w całości lub w części, w przypadku gdy narusza ona prawo lub prowadzi do niewłaściwego zabezpieczenia świadczeń opieki zdrowotnej, lub prowadzi do niezrównoważenia przychodów i kosztów Funduszu. Należy zaznaczyć, że ustawodawca przyznał szereg kompetencji umożliwiających skuteczne sprawowanie nadzoru, w szczególności prawo do: − żądania udostępnienia mu przez Fundusz dokumentów związanych z działalnością Funduszu lub ich kopii oraz zapoznawania się z ich treścią; − żądania przekazania wszelkich informacji i wyjaśnień, dotyczących działalności Funduszu, od Rady Funduszu, Prezesa i zastępców Prezesa 320 | WSGE Funduszu, rad oddziałów wojewódzkich Funduszu, dyrektorów oddziałów wojewódzkich Funduszu, pracowników Funduszu oraz innych osób wykonujących pracę na rzecz Funduszu na podstawie umowy zlecenia, umowy o dzieło albo innej umowy, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia; − żądania udostępnienia przez świadczeniodawcę wszelkich informacji, dokumentów i wyjaśnień dotyczących realizacji umowy o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej; − żądania udostępnienia przez kontrolowany podmiot wszelkich informacji, dokumentów i wyjaśnień dotyczących czynności wykonywanych na rzecz Funduszu; − żądania udostępnienia wszelkich informacji, dokumentów i wyjaśnień dotyczących refundacji leków [Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U.2008.164, 1027)]. Kolejnym organem administracji rządowej odpowiedzialnym za prawidłowe funkcjonowanie systemu opieki zdrowotnej i wyposażonym w uprawnienia kontrolne jest wojewoda. Rolą wojewodów, jako terenowych organów administracji rządowej, jest przede wszystkim zabezpieczenie prawidłowego funkcjonowania opieki zdrowotnej poprzez ocenę zabezpieczenia opieki zdrowotnej na terenie województwa oraz ocena realizacji zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, a także przekazywanie Ministrowi Zdrowia, do dnia 15 lutego każdego roku, rocznych informacji o zrealizowanych w ubiegłym roku programach zdrowotnych oraz o programach zdrowotnych planowanych na ten rok, zawierających informacje na temat rodzaju i zakresu świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych w ramach programu zdrowotnego. Ustawodawca nałożył ponadto w ustawie z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych szereg obowiązków kontrolnych na organy Narodowego Funduszu Zdrowia, w szczególności w zakresie kontroli świadczeniodawców (podmiotów leczniczych, lekarzy i innych) realizujących umowy o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej zawarte z NFZ. Podstawę prawną, oprócz wyżej wymienionej ustawy, stanowi rozporządzenie Ministra Zdrowia z 15 grudnia 2004 r. w sprawie szczegółowego sposobu i trybu przeprowadzania kontroli przez podmiot zobowiązany do finansowania świadczeń opieki WSGE | 321 zdrowotnej ze środków publicznych (Dz. U. z 2004 r., Nr 274, poz. 2723), rozporządzenie Ministra Zdrowia z 6 maja 2008 r. w sprawie ogólnych warunków umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej (Dz. U. z 2008 r., Nr 81, poz. 484). Ponadto organizacyjne aspekty kontroli zostały uregulowane w Zarządzeniu Nr 23/2009/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 13 maja 2009 r. w sprawie planowania, przygotowywania i prowadzenia postępowania kontrolnego oraz realizacji wyników kontroli (Dz. Urz. NFZ z 2009 r., Nr 4, poz. 23 z późn. zm.; Zarządzenie Nr 23/2009/DSOZ Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z 13 maja 2009 r. w sprawie planowania, przygotowywania i prowadzenia postępowania kontrolnego oraz realizacji wyników kontroli). Należy również zaznaczyć, że w umowach zawieranych przez NFZ przewiduje się obowiązek poddania się kontroli dokonywanej przez fundusz w zakresie realizacji postanowień umowy. W myśl tych przepisów i regulacji wewnętrznych Fundusz może przeprowadzić kontrolę udzielania świadczeń świadczeniobiorcom, a w szczególności kontrolę organizacji i sposobu udzielania świadczeń opieki zdrowotnej oraz ich dostępności, udzielania świadczeń opieki zdrowotnej pod względem zgodności z wymaganiami określonymi w umowie o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej, zasadności wyboru leków i wyrobów medycznych, w tym przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych stosowanych w leczeniu, rehabilitacji i badaniach diagnostycznych, przestrzegania zasad wystawiania recept, a także dokumentacji medycznej dotyczącej świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Uprawnienia kontrolne i nadzorcze jednostek samorządu terytorialnego w zakresie ochrony zdrowia Należy zaznaczyć, że przyjęty w Polsce system przewiduje przekazanie części zadań jednostkom samorządu terytorialnego jako zadań własnych, co odzwierciedla konstytucyjną zasadę decentralizacji i pomocniczości. Zgodnie z art 7. ust 1. wyżej wymienionej ustawy określa, że do zadań własnych gminy w zakresie zapewnienia równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej należą w szczególności: a) opracowywanie i realizacja oraz ocena efektów programów zdrowotnych wynikających z rozpoznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców gminy, b) przekazywanie powiatowi informacji o realizowanych programach zdrowotnych, c) inicjowanie i udział w wytyczaniu kierunków przedsięwzięć lokalnych zmierzających do zaznajamiania mieszkańców z czynnikami szkodliwymi dla zdrowia oraz 322 | WSGE ich skutkami, d) podejmowanie innych działań wynikających z rozeznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców gminy. Zadania własne samorządu powiatowego i samorządu województwa w zakresie zapewnienia równego dostępu zostały uregulowane w podobny sposób, przy czym powiatowi przypisano dodatkowo zadania w zakresie oceny efektów programów zdrowotnych wynikających z rozpoznanych potrzeb zdrowotnych i stanu zdrowia mieszkańców powiatu - po konsultacji z właściwymi terytorialnie gminami oraz wspomaganie i monitorowanie działań lokalnej wspólnoty samorządowej w zakresie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej prowadzonych na terenie powiatu, natomiast samorządowi województwa przypisano inspirowanie i promowanie rozwiązań w zakresie wzrostu efektywności, w tym restrukturyzacji w ochronie zdrowia [Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz.U.2008. 164, 1027]. Szereg uprawnień kontrolnych oraz nadzorczych jednostek samorządu terytorialnego wynika z uprawnień właścicielskich jednostek samorządu gminnego powiatowego i wojewódzkiego w stosunku do zakładów opieki zdrowotnej. Jednym z zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego są bowiem sprawy związane z ochroną zdrowia [art. 7. ust.1 pkt 5. ustawy o samorządzie gminnym (Dz. U. 2013. 594); art. 4. ust. 1. pkt 2. ustawy o samorządzie powiatowym (Dz. U. 2013. 595); art. 14. ust. 1. pkt 2. ustawy o samorządzie województwa (Dz.U.2013. 596)]. Publiczne zakłady opieki zdrowotnej, utworzone przez organy jednostek samorządu terytorialnego, prowadzone są co do zasady w formie spółki kapitałowej lub jednostki budżetowej. Podstawą gospodarki SP ZOZ są plany finansowe ustalane przez kierownika zakładu [Ustawa o z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2012 r. poz. 217)]. Wynikające z uprawnień właścicielski kompetencje kontrolne i nadzorcze jednostek samorządu gminnego, powiatowego, województwa jako organu założycielskiego dla SP ZOZ zostały określone ustawą o z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U.2012.217) oraz wydane na jej podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia. W szczególności z art. 121. o działalności leczniczej oraz przepisów rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie z dnia 20 grudnia 2012 r. w sprawie sposobu i trybu przeprowadzania kontroli podmiotów leczniczych (Dz. U. z 2012, poz. 1509) wynika, że jednostki te sprawują nadzór nad zgodnością działań z przepisami prawa, statutem i regulaminem organizacyjnym. W ramach nadzoru podmiot tworzący może żądać informacji, wyjaśnień oraz doku- WSGE | 323 mentów od organów podmiotu leczniczego niebędącego przedsiębiorcą oraz dokonuje kontroli i oceny działalności tego podmiotu. Kontrola i ocena może obejmować głównie realizację zadań określonych w regulaminie organizacyjnym i statucie, dostępność i jakość udzielanych świadczeń zdrowotnych, prawidłowość gospodarowania mieniem oraz środkami publicznymi oraz gospodarkę finansową. Podmiot tworzący w razie stwierdzenia niezgodnych z prawem działań kierownika wstrzymuje ich wykonanie oraz zobowiązuje kierownika do ich zmiany lub cofnięcia. W przypadku niedokonania zmiany lub cofnięcia tych działań w wyznaczonym terminie podmiot tworzący może rozwiązać z kierownikiem stosunek pracy albo umowę cywilnoprawną (Dz.U.2008.164, 1027). Ponadto uprawnienia kontrolne i nadzorcze jednostek samorządu terytorialnego w zakresie ochrony zdrowia wynikają pośrednio z ustawowych kompetencji tych podmiotów, takich jak: możliwość tworzenia, przekształcenia i likwidacji publicznego zakładu opieki zdrowotnej, prawo nadawania statutu oraz literalnie wymieniony nadzór nad zakładami opieki zdrowotnej. Jednostki samorządu terytorialnego mogą również w ramach uprawień właścicielskich przyznać zakładom opieki zdrowotnej prowadzonym w formie samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej środki publiczne na realizację zadań w zakresie programów zdrowotnych i promocji zdrowia, w tym na: zakup aparatury i sprzętu medycznego oraz wykonanie innych inwestycji koniecznych do realizacji tych zadań, remonty, realizację projektów finansowanych z udziałem środków pochodzących z m.in. budżetu Unii Europejskiej [Ustawa o z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U.2012 217)]. Ze względu na przedmiotowy charakter powyższego dofinansowania jednostki samorządu terytorialnego zachowują prawo kontrolowania prawidłowości wydatkowania przyznanych środków na powyższe cele. Jednostki samorządu w ramach kompetencji właścicielskich mogą również kontrolować prawidłowość funkcjonowania SP ZOZ poprzez: − ocenę zasadności udzielenia poręczenia lub gwarancji przez jednostkę samorządu terytorialnego na rzecz SP ZOZ lub udzielenie pożyczki z budżetu na rzecz SP ZOZ, − kontrolę przestrzegania określonych przez jednostkę samorządu terytorialnego zasad dokonywania zakupu lub przyjmowania darowizny aparatury i sprzętu medycznego, określania jego przeznaczenia i standardu, 324 | WSGE − kontrolę przestrzegania określonych przez jednostkę samorządu terytorialnego zasad zbycia aktywów trwałych samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej, oddania ich w dzierżawę, najem, użytkowanie oraz użyczenie, − żądanie od SPS ZOZ szczegółowych wyjaśnień na potrzeby ewentualnego wyrażenia przez jednostkę samorządu terytorialnego zgody na wniesienie majątku SP ZOZ lub przysługującego mu do niego prawa w formie aportu do spółek, jego przekazanie fundacji lub stowarzyszeniu, − ocenę zasadności udzielenia SP ZOZ przez jednostkę samorządową dotacji z budżetu, − pokrycie ujemnego wyniku finansowego SP ZOZ przez jednostkę samorządową. − analizy finansowe poprzedzające przejęcie majątku SP ZOZ, łącznie z zobowiązaniami i należnościami, po jego likwidacji. Należy zaznaczyć, że ustawodawca zagwarantował jednostkom samorządu terytorialnego odpowiednie kompetencje umożliwiające skuteczne przeprowadzenie kontroli, w szczególności prawo wstępu do pomieszczeń podmiotu leczniczego, wglądu do dokumentów i innych materiałów związanych z działalnością podmiotu leczniczego, z uwzględnieniem przepisów o ochronie informacji ustawowo chronionych, przeprowadzania oględzin, sprawdzania przebiegu określonych czynności, żądania od kierownika i pracowników podmiotu leczniczego ustnych i pisemnych wyjaśnień, zabezpieczania dowodów [Ustawa o z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. z 2012 r. poz. 217)]. Podsumowanie Podsumowując przedstawioną problematykę formalizacji prawnej kontroli w zakresie oceny systemu zapewnienia ochrony zdrowia w ujęciu ustrojowym, należy stwierdzić, że przyjęta w polskim porządku prawnym formalizacja ustroju władz państwowych i instytucji odpowiedzialnych za nadzór i kontrolę w obszarze opieki zdrowotnej, w tym jednostek samorządu terytorialnego, uwzględnia prakseologiczne wymogi w zakresie zarówno struktur (m.in. organizacyjna elastyczność, harmonizacja celów, mobilność informacyjna, jak i celów (adekwatny stopień ogólności, jasność, zrozumiałość oraz realnością i dostępność (Łukasiewicz, 1990, s. 87). Jednostki samorządu terytorialnego wyposażone zostały również WSGE | 325 w niezbędne uprawnienia i kompetencje kontrolne i nadzorcze w ramach uprawnień właścicielskich umożliwiających im ocenić prawidłowość i efektywność gospodarki finansowej utworzonych samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, na bieżąco monitorować sytuację finansową zakładów, a także skutecznie przeciwdziałać i eliminować nieprawidłowości nie tylko o charakterze organizacyjnym i finansowym, ale również w przypadku, gdy jakość udzielanych świadczeń leczniczych nie spełnia oczekiwań świadczeniobiorców. References: Baka, K., Machulak, G., Pietraszewska-Macheta, A. i Sidorko, A. (2010). Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Komentarz. ABC. art. 11. Brzęk, W. (2008) European Community Actions in Regards of Health Safety. Journal of Modern Science nr 1/4/2008. Dylag, A. (2013). Odpłatne udzielanie świadczeń zdrowotnych. „Państwo i Prawo” 2013.1.78. Jagielski, J. (1999). Kontrola administracji publicznej. Warszawa. Kolwitz, M. (2010). Polski system ochrony zdrowia – perspektywy i możliwości zastosowania systemów ochrony zdrowia innych państw Unii Europejskiej. Annales Academiae Medicae Stetinensis. Kowalewski, S. Nauka o administrowaniu. Warszawa. Lonchamps, F. (1966). Współczesne problemy pojęć prawa administracyjnego. „Państwo i Prawo” Nr 6/1966. Łukasiewicz, J. (1990). Prawne uwarunkowania skuteczności administracji publicznej. Lublin. Pietraszewska-Macheta, A. (2010). Komentarz do ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. ABC. Starościak, J. (1982). Zarys nauki administracji. Warszawa. Supernat, J. (1984). Odesłania do zasad prakseologicznych w prawie administracyjnym. „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 763. „Prawo” CXXVII, Wrocław. Zrozumieć politykę Unii Europejskiej Zdrowie publiczne (2013). Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Społecznej. 326 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 327-346 Katarzyna Bomba Procedural obstacles in the vindication of claims related to labour relations under the Polish special procedure covering labour law cases Proceduralne utrudnienia w dochodzeniu roszczeń ze stosunku pracy na gruncie polskiego postępowania odrębnego w sprawach z zakresu prawa pracy Katarzyna Bomba Department of Labour Law and Social Security University of Warmia and Mazury in Olsztyn, Poland [email protected] Abstracts The protection of an employee as a weaker party of labour relation is the primary function of labour law. Its analyses generally focus on the provisions of substantive law and the effectiveness of their implementation. However, the effectiveness of labour law, including the realization its protective function, requires the procedure which ensures effective vindication by an employee his or her rights. The paper examines selected provisions of the Code of Civil Procedure, the Act on Costs of Legal Proceedings in Civil Cases and some regulations of the Labour Code to indicate the procedural difficulties in vindication of claims related with labour relation under the Polish special procedure covering labour law cases. An analysis of the issues discussed in the article clearly demonstrates that the problems appear in the phase of taking a case to labour court as well as in the phase of its adjudication. The Polish special proceeding regards with labour law cases still requires improving, however it also involves numerous procedural facilities which determine the promptness, the level of (in)formalisation, and the increased self-induced activity of the court. Ochrona pracownika jako słabszej strony stosunku pracy jest podstawową funkcją prawa pracy. Analiza tego zagadnienia zwykle koncentruje się na przepisach prawa materialnego i skuteczności w ich realizacji. Tymczasem efektywność prawa pracy, w tym urzeczywistnianie jego funkcji ochronnej, wymaga procedury zapewniającej skuteczne dochodzenie przez pracowników przysługujących im praw podmiotowych. Artykuł stanowi analizę wybranych regulacji kodeksu postępowania cywilnego, usta- WSGE | 329 wy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz regulacji kodeksu pracy ze wskazaniem proceduralnych utrudnień w dochodzeniu roszczeń ze stosunku pracy. Wskazuje na proceduralne problemy w dochodzeniu roszczeń ze stosunku pracy zarówno na etapie wnoszenia powództwa do sądu pracy, jak i postępowania sądowego oraz dokonuje ich oceny. Key words: Special procedure covering labour law cases, vindication of claims from labour relation, trade union, labour inspector, composition of labour court, employment protection Odrębne postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy, dochodzenie roszczeń ze stosunku pracy, związek zawodowy, inspektor pracy, skład sądu pracy, ochrona zatrudnienia Introduction Under the current Polish labour law procedure, labour law cases are defined as civil cases (Art. 1 PCCP); thus, their resolving before the court requires applying the rules envisaged for civil procedures. However, the specific character of labour law results from the necessity to protect employees as the weaker party in labour relations and in this context labour disputes influence the civil procedure applied in resolving labour disputes. Consequently, selected rules of the civil procedure are applied directly, others are modified, while the third group of rules applied to resolve labour disputes are dedicated only to labour law cases (Zieliński, 1986, pp. 172-179). All such rules contribute to create a special procedure applied in labour law cases. Labour proceedings are differentiated from other civil proceedings mainly by their emphasis on the protecting function involved in such proceedings (Mędrala, 2011, p.5). Let us examine in order to assess the effectiveness of the current regulations and to indicate the obstacles that employees may encounter when they attempt to get access to justice. The participation of the social voice in resolving labour cases Although labour courts are formally affiliated with common courts1, they are organised as separate departments. This organizational distinction is introduced to satisfy the specific character of labour law cases, which 330 | WSGE require a special style of adjudication distinct from other civil proceedings. To provide a relevant environment for judging such cases the procedure envisages a special role of the jury in resolving labour cases. To ensure a high level of adjudication Art. 158 CCO2 (Act from 07 October 2005 on common courts’ organisation, henceforward as CCO) provides that a an expert in labour law should be elected to sit in the jury in a given case. In view of the complexity of current labour law, whose understanding often requires professional education, such provisions play an essential role in ensuring that there should be a good and objective understanding of the legal status of a given case by the jury. However, the weak point of the regulation about the organisation of the jury under Art. 158-175 CCO is the lack of verification of the alleged experts’ knowledge in labour law. Such persons are selected from candidates suggested by trade unions and employers’ organizations under their declarations of knowledge in labour law. There is no sanction for, for instance, possible future invalidity of the judgment given by a court whose jury is composed in such a way that it does not meet the legal provisions3. It must be concluded that all these factors contribute to the situation in which the real role of the jury, i.e. that of ensuring the participation of the social voice in resolving labour cases, can often be limited (Bentkowski, 2012, p. 208). The legal assistance ex officio Given the complexity of current labour law, an important guarantee of securing the equality of the parties’ security in legal proceedings can be seen in providing legal assistance ex officio. This is regulated under the general rules in the Code (Art. 117-124 PCCP) which for all parties in legal proceedings grant the right to be assigned a legal assistant ex officio in order to equal the parties’ chances in the proceedings if the question of inequality arises. Moreover, the right to apply for legal assistance ex officio is independent of any previous exemption from court fees (The Constitutional Tribunal of 16 June 2006, P 37/2007)4. Legal assistance ex officio is granted by the court if the court finds a “need to involve a lawyer” (Art. 117 § 5, PCCP). The court’s decision is of a discretionary nature, however, it requires that the court’s decision is taken with care, not to reject an application too hastily, and not to deprive the applying party of an access to justice (Art. 379 point 5 PCCP)5. It is assumed that legal assistance is required when the party in question is incompetent, has a problem with following the procedural actions, or when the dispute is WSGE | 331 of complex legal and factual nature6. In this way an applicant’s subjective assessment with regard to his or her need for legal assistance ex officio can be verified and the decision whether or not such assistance should be granted can be objectively taken (Resolution of District Court in Rzeszów of 12 October 2012, I ACz 672/12). Taking such a decision the court should assess the objective necessity of awarding legal assistance ex officio. After amendment of Polish civil procedure in 2005, Art. 87(1) PCCP introduced as mandatory the legal representation of the parties in the proceedings by professional agents for litigation in labour cases heard before the Supreme Court. Authorising a person other than a relevant lawyer as one’s agent in litigation, as regulated in the Art. 465 § 1 PCCP, does not anymore fulfil the requirements cited in Art. 87(1) PCCP. In this context there arises the question of the obligation of providing legal representation in labour law proceedings before the Supreme Court that would not limit the right to trial. In fact the regulation imposes additional mandatory costs of legal assistance. Parties that are not able to afford a private lawyer can apply for legal assistance ex officio. The current regulation obligates the courts to take decisions in favour of disadvantaged parties if “the need for legal assistance of a lawyer exists” (Art. 117 § 4, PCCP). However, in this case “the need” appears automatically as one of the parties lacks the competence to officially act as a party before the Supreme Court. In this situation the party’s application for legal assistance ex officio should most probably meet with the court’s consent. Thus, securing the employee’s right to sue before the Supreme Court requires a proper interpretation of the current regulation related to the availability of legal assistance ex officio and the conditions under which such assistance should be granted (Resolution of the Supreme Court of 21 September 2000, III CZP 14/2000). The value of the object of the dispute The costs of proceedings at law are an important aspect in the context of real and functional access that the parties may have to labour courts (Verdict of the European Tribunal of Human Rights of 16 October 2012 in the case Piętka vs. Polska, 34216/07)7. The attempt of an equalization of the economical position of the parties is expressed mostly through the institution of the judicial exemption from costs of proceedings at law, legal assistance ex officio, as well as possible exemption from court’s fees. The last instrument is dedicated mainly for employees as the weaker part in proceedings. Until 2005, special proceedings, including labour 332 | WSGE law proceedings, were in most cases conducted free of charge. However, fundamental changes were introduced by Act of 28 July 2005 on Costs of Legal Proceedings in Civil Cases (Act of 28 July 2005 on Costs of Legal Proceedings in Civil Cases, henceforth as CLP). It introduced some limitations to the rule of free proceedings for both parties in labour law proceedings. The changes were justified by the fact that unjustified petitions in an excessive number were directed to court. In relevant literature it was underlined that there was a lack of rational justification for exempting employees from all court fees (Sadlik, 2006). Under the current regulation on costs in labour proceedings, such costs depend on the characteristics of the party in question, the employee or the employer and their role as a petitioner or a respondent. The cost of filing a petition with the court in labour law cases is the most reliable factor for assessing the availability of access to court. Article 35, CLP, indicates that some appeals have the fixed costs of 30 zlotys (around 8 Euros), regardless of the type of petitioner who files them and whether the petitioner is an employee or an employer. Registering a petition with the court is included as one of such cases. It means that regardless of the fact who the party is, and what role they play, and irrespective of the value of the dispute, the petitioner will pay 30 zlotys when he or she files the case. Further adjustments included in CLP provide different treatment for an employee and an employer. An employer, regardless of his or her role, i.e. whether he or she is a petitioner/claimant or a respondent, is generally obligated to cover the costs of legal proceedings under the general rule, i.e. the court’s fees and spendings incurred during the proceedings unless he or she has been exempted from the costs by the court (Art. 102, 103, CLP). If an employee is acting as a claimant, his or her position depends on the value of the object of the claim. With the exception of the basic fee in the amount of 30 zlotys in the categories of cases indicated in Art. 35, CLP, special proceedings including labour law cases related to employees are free of charge if the value of the dispute is below 50 000 zlotys (around 12 000 Euros). This exemption includes not only the cost of the petition, but also all spendings incurred during the proceedings. The exemption ex office is temporary. In the case when the court’s verdict is negative for the employee, the court adjudicates to return the spendings to the employer. In cases of higher value, the employee has to pay a fee in the amount of 5% of the value of the dispute. In such a case, all costs incurred during WSGE | 333 the proceedings will be paid by the employee under general rules (Art. 35 CLP). If the employee acts in the role of the respondent in the proceedings, he or she will pay the costs of the proceedings (mostly the costs incurred during the proceedings) under the general rules. So the position of employee as a respondent and the position of the employer, regardless of the role that the employer plays in the proceedings, is equal. To distinguish the cases which are paid and those that are free of charge (with the exception of the basic fee of 30 zlotys under Art. 35, CLP, for registering the case in court), the criterion of value of the object of the dispute is applied. The axiological justification for such a procedure is that claims with the value of the dispute exceeding 50 000 zlotys are taken to court by employees with remuneration higher than average remuneration in Poland. And if in a particular situation this criterion should fail, the employee can apply for judicial exemption from the costs of the proceedings (Mędrala, 2011, p. 313). This regulation creates at least two further problems. Firstly, in order to avoid paying the costs of the proceedings in labour law cases, employees and their agents for litigation can in some cases attempt to truncate their claims, and avoid their cumulating, not to exceed the value of the dispute of 50 000 zlotys. This practice may lead to enlarging the number of cases in labour courts of first instance (Mędrala, 2011, p. 313). The other problem is linked with the regulation under the Polish civil procedure which directs how the value of the object of the dispute should be calculated. The matter is clear in cases of pecuniary claims. Under Art. 19 § 1, PCCP, the value of the object of the dispute in pecuniary claims means the value of the claim brought before the court. The value of non-pecuniary claims, for instance the claims related to labour relations, their establishing, recognition of the existing ones, or their dissolution, is regulated under Art. 23(1) PCCP, which raises further problems. According to the rules, the value of claims of money in the context of labour contracts for a fixed term is the sum of remunerations for the period covered by the claim; however, the amount must not exceed remuneration envisaged for one year. In the case of indefinite labour contracts – for the period of one year. If the claimant files a few claims in one petition, the value of the object of the dispute means the total value of such claims because the court cumulates them (Art. 21 PCCP). The regulation seems to be justified if it is taken into account that 334 | WSGE claims with the value of the object of the dispute that exceeds 50 000 zlotys involve employees who earn a lot. However, the method applied under Art. 23(1), PCCP, to count down the value of the object of the dispute in non-pecuniary claims impairs this justification. In judicial practice, the most frequent types of non-pecuniary labour law disputes are linked with unjustified termination of employment and with a violation of the legal provisions related the termination of an employment contract (Nawrocki, 2011, pp. 27-28). In such a situation, due to Art. 45 PLC, an employee can choose between three alternative claims: for compensation, for reinstatement in his or her job, or, if the period of notice has not expired, for the recognition of the notice of the labour contract as inefficient and invalid (Art. 45 § 1, PLC)8. Both the claims of a reinstatement in one’s job and the recognition of the notice of a contract as inefficient are not of pecuniary nature. In these types of cases the value of the object of the dispute (usually it is one year remuneration) departs from the real material value of the claim brought before the court. Let us examine this matter with some examples. When an employee issues a claim for recognising the notice as ineffective (due to Art. 45 § 1 PLC), even though he or she does not receive any amount under a relevant judicial verdict, the person has to indicate in his or her petition the value of the object of the dispute as the amount of one year remuneration (or in case of a fix term contract – for the contested period, not exceeding one year – Art. 23(1) PCCP). When the court adjudicates the reinstatement in the person’s job, in the same verdict it will adjudicate with regard to the remuneration for the period in which the person was not working, although the maximum amount of remuneration for the time out-of-work is not more than three months’ remuneration (Art. 47 PLC and Art. 57 § 1 PLC). If the court applies Art. 45 § 2, PLC, the labour court will reject the employee’s demand to declare the notice of termination ineffective or to reinstate the employee in his or her job. If it is determined that the demand cannot be satisfied as it is impossible or pointless, the labour court will award compensation. Art. 47(1) PLC provides the lump sum of compensation for defective dissolution of a labour contract, which is usually closely related to the person’s remuneration for the period of two week to three months. Thus, the total amount of compensation is usually below 50 000 zlotys9 (Art. 47(1), PLC). If the court adjudicates an alternative claim, this does not change the non-pecuniary nature of the claim brought by the employee before the labour court, Thus, even WSGE | 335 if the court should convert non-pecuniary claims for reinstatements, or recognition of termination notices as ineffective, into pecuniary claims for compensation, the value of the object of the dispute is calculated according to prior non-pecuniary claims (Art. 23(1) PCCP). In each of the situations indicated above, if the value of the object of the dispute should exceed 50 000 zlotys, the claimant who files his or her petition with the court would have to pay 5% of the amount of the value of the dispute. Such situations do not happen rarely in the context of claims with the value of the dispute calculated pursuant to Art. 23(1) PLC (non-pecuniary claims, which means that the value of the dispute is usually equal to one year’s remuneration). In such a case for an employee to exceed the value of 50 000 zlotys, it is enough that the person’s monthly remuneration is at the level of at least 4170 zlotys (around 900 Euros). Taking into account that the average remuneration in Poland in 2013 is 3740,05 zlotys (Central Statistical Office, 13 May 2013), these situations can be quite often. That regulation may influence the type of claims chosen by employees if the employee in question has a choice between filing a pecuniary claim and a non-pecuniary claim, as evidently the latter is more favourable. Thus in the case of alternative claims arising from defectively resolved employment contracts, an employee will typically chose the more frequent claim for compensation where the value of the dispute is calculated pursuant to Art. 19 PCCP (not exceeding three months’ remuneration) as he or she may be partially exempted ex officio from paying the costs of the proceedings (with the exception of the fee of 30 zlotys – 8 Euros), instead of choosing a claim for reinstatement, or a claim for a recognition of termination notice as ineffective, where the value of the dispute is calculated pursuant to Art. 23(1) PCCP (usually one year’s remuneration) and where an employee, being a claimant, will not be exempted from 5% of the value of the dispute court fee. That regulation of the court’s fees can also determine the number of employee’s pecuniary claims. To summarize, the introduction in 2005 of moderate unified costs in the amount of 30 zlotys (around 8 Euros) for filing petitions with the court regardless of the type of the party in the proceedings who performs it, seems to be justified as it motivates the parties to be active during the proceedings and helps to limit the number of unjustified cases being filed. However, the method in which the value of the object of the dispute is calculated in cases of non-pecuniary claims, performed pursuant to Art. 23(1), PCCP, should 336 | WSGE be improved because the proportional fee administered in labour courts is detached from the real value of the object of the dispute and, as such, it can be assessed as a real financial obstacle in proper access to court in cases where the value of the dispute is defined according to the amount of one year’s remuneration. Taking into account the role of subjects who act as parties in the proceedings also seems to be important. The Polish Code of Civil Procedure provides a widened spectrum of subjects who can act as a party in special proceedings. It includes subjects such as prosecutors and ombudsmen under the general rules applied to civil proceedings10 and NGO’s (including trade unions), as well as labour inspectors as entities dedicated solely to acting in their special role in labour law proceedings (Art. 63(1) PCCP). All these subjects are ex officio exempted from paying costs of such proceedings regardless of the value of the dispute and, as a result, they are not limited by financial matters at the stage of taking a case to the court, as well as at the stage of engaging in procedural actions linked with the fees (Art. 96 of the Act of 28 July 2005 on Cost of Legal Proceedings in Civil Cases, henceforward as CLP). In practice a labour inspector and trade unions act in their main role as subjects more specialised in labour law cases and exempted from paying the costs of legal proceedings only in special proceedings including labour law cases (Art. 96 point 8 CLP). This means that if a labour inspector, or a representative of a trade union, take to a labour court a case whose value of the object of the dispute exceeds the amount of 50 000 zlotys, they are exempted from paying the proportional fee of 5 % of the value of the dispute, as well as the basic fee of 30 zlotys. The economic profit for an employee can be seen in that he or she can avoid paying 5% of the costs for taking a petition to court for starting the proceedings even if an employee will join the proceedings started by a labour inspector or a trade union. Thus, labour inspection, as well as trade unions, can play an important role in enabling employees’ access to court, especially in cases where such employees are not exempted from paying the costs of legal proceedings ex officio (claims exceeding the amount of 50 000 zlotys), and are not exempted from paying court fees under the general rules (Art. 102, CLP). However, to assess their real influence on labour law proceedings, it should be taken into account the limitations of their competences and that not in all workplaces trade union are active, which favours employees employed in workplaces where they can count on trade unions. WSGE | 337 The competences of labour inspectors under the Polish law as participants in legal proceedings as a party are limited only to taking to court cases of cessation of employment (Art. 63(1) PCCP). Labour inspectors have the authority to file such cases related to cessation of employment when the parties made a non-labour contract (for example a civil contract) that contains the features of labour relations indicated under Art. 22 § 1 PLC11. However, labour inspectors also have the right to file cessation of labour relations cases when the parties had no official contract (Jędrzejewska, 2007). The procedural competences of labour inspectors are limited to actions related to cases of establishing the positive aspect of a labour relation. It means that a labour inspector has no procedural competences for filing other cases with the court, thus, he or she cannot initiate a legal action to establish, for instance, a lack of a labour relation between the parties. Some obstacle impeding an employee’s access to justice can emerge in the context of the competences that a labour inspector possesses. To initiate legal proceedings related to a cessation of a labour relation, the labour inspector must pre-judge the type of the existing relation between the parties and the employee has no competence to appeal against a possible refusal to start such proceedings or to act if the labour inspector remains inactive (Baran, 1996, p. 42)12. The possible participation of a labour inspector in labour proceedings is not under the judicial review either. On the other hand, a labour inspector’s official assertion that the legal relation between the parties has typical characteristics of an employment relation is not equivalent with a judicial decision on this matter and is not itself a final confirmation of the existence of a labour relation either for the employee or for a third party, such as for example the national insurance company (Góral, 1996, p. 21). Another guarantee for securing equality of the parties’ situation in labour law proceedings can be seen in entitling the NGOs under Art. 62-63 PCCP and Art. 462 PCCP to act as a party in such proceedings. Some matter arises as obstacle in an employee’s access to justice in relation to this regulation. The right to start a legal action in labour law cases belong only to these NGOs whose statutory goals include the protection of citizens in labour law matters (Art. 462, PCCP) (Majkut, 2011). In matters other than discrimination at work, it is enough that a certain NGO’s article of association include a clause related to protecting employees’ rights. In cases related to the lack of equality, the NGO’s statue must explicitly provide that the NGO’s aims include securing equality at the workplace 338 | WSGE and actions aimed at preventing discrimination in legal relations; it is not enough if such a statue only generally mentions protection of employees’ rights. Under the current Polish legal regulations there is no list of NGOs eligible to sue in that scope13. The only criteria used to authorise selected NGOs to have the right to sue in labour law cases are their statutory goals. Moreover, one of the judgments of the Supreme Court states that given NGOs have the competence to sue in labour law cases only in favour of employees hired at workplaces included in the NGOs’ statute. This applies both to employees associated in a trade union, as well as employees not associated in that organisation (Resolution of the Supreme Court of 5 July 2002, III PZP 13/02). Consequently, this regulation favours trade unions and places them above other NGOs. Moreover, it privileges employees hired at workplaces where trade unions act. The costs of professional agents for litigation in labour law cases Another fiscal inconvenience which affects the situation of an employee in labour law proceedings is related to the costs of agents for litigation. Under § 11 of the Ordinance of the Ministry of Justice of 2002 about fees for legal assistance Ordinance of the Minister of Justice of 28 September 2002 on fees for legal assistance given by solicitors and rules of bearing by the Treasury the costs of legal assistance awarded ex officio, henceforth as FLA), the costs of professional agents for litigation are lower in labour law cases in comparison to other civil cases. The related fixed fees depend on the pecuniary or non-pecuniary character of the claim in question. In general, in non-pecuniary claims, as for example in cases related to creating labour contracts, reinstatements in jobs, recognition of termination notices as ineffective, recognition of the method of resolving labour relations, or other non-pecuniary claims, it is 60 zlotys, i.e. around 12 Euros (§ 11 point 1.1. FLA). In pecuniary cases, the fee depends on the value of the object of the dispute, although, generally, it is 25% or 50% lower than in other civil cases (§ 11 points 1.2. and 1.5.)14. The ratio legis of lowering the fees of professional legal assistants in labour litigations was probably the protection of employees who, in the case of non-admission of their claims would have to cover all the costs and fees paid by their employers (Art. 97, FLA). Thus, the court will only judge the fee of the employer’s solicitor in the amount corresponding with the rates regulated under § 11, FLA. However, such justification seems to be incorrect. Setting WSGE | 339 a low fee for professional legal agents for litigation discourages them from specialising in labour law. This means that in order to secure good quality legal assistance an employee would often try to find a legal assistant on his or her own, paying higher costs then could be recovered if the claim was admitted on a regular basis (Mędrala, 2011). Thus, the current regulation presents the employee with a dilemma, he or she can either apply for legal assistance ex officio, where the legal assistance may not have a high level of expertise in labour law, or to search labour assistance on their own taking into consideration possible additional costs. From this point of view the regulation does not seem to be effective either for employees or for employers. Under this regulation a few further problems arise. The rules how to calculate the fees of agents for litigation, as well as the method for estimating the value of the object of the dispute can be of an essential significance in what type of claim an employee chooses to pursue. On the one hand, under the regulation related to the method of calculating the value of non-pecuniary claims (Art. 23(1) PCCP), an employee, as well as the legal assistant for litigation, are both more interested in pecuniary claims for compensation than in non-pecuniary claims, which are expensive for an employee and not profitable for a solicitor. On the other hand, the reasons for which solicitors’ fees were sub-divided according to different types of claims raise some doubts. The regulation is related mostly to fees for legal assistance in claims for reinstatement in one’s job or recognition of termination notice as ineffective (non-pecuniary claims), and in claims for compensation (pecuniary claim). Both types of proceedings require that a legal assistant use the same methods of conducting the dispute to prove that the termination of a labour contract was unjustified or did not follow the rule of the law (Merski, 2003, p. 3). In addition, pursuant to Art. 45 § 2, PLC, labour courts can convert an employee’s demand to declare the notice of termination ineffective or to reinstate the employee in his or her job, if the demand to administer compensation is impossible or pointless; however, solicitors’ fees remain calculated according to the type of claim as originally brought before the court. This defect has also been pointed out by the Supreme Court in one of its judgments (Resolution of the Supreme Court of 7.08.2002, III PZP 15/2002). At present, the literary interpretation of relevant legal regulations leads to an unjustified diversification of remuneration received by lawyers who represent clients in various types of labour law cases. This may discourage competent 340 | WSGE lawyers from participating in less profitable proceedings related to nonpecuniary claims. In situations where the employee can file an alternative, i.e. pecuniary, claim, for which the lawyer will also receive a higher remuneration, this distinction may lead to a new practice in which lawyers will favour pecuniary claims, wherever there is a choice Conclusions Legal regulations have to balance different interests. For example, on the one hand a social factor must often be considered in adjudicating in labour law, but on the other hand, the promptness and economy of proceedings must not be forgotten. The latter is linked with limiting the scope of labour cases judged in courts by a panel composed of a number of judges. Thus, in the organizational aspect, the improvements in relevant regulations can already be positively assessed; however, there is still much space for further improvement, for instance in the field of verifying the jury’s knowledge of labour law in the context of labour law cases. It must also be recognised as a positive sign that the list of subjects authorised to represent an employee before the court has been extended. It has to be acknowledged that widening the competences that social organisations and labour inspectors have in this context, in their capacity as agents for litigation for employees has been a positive move. However, the real problem in proper access to justice can be seen in the mandatory requirement that an employee must be provided with professional legal representation by a solicitor in labour proceedings before the Supreme Court. The interpretation of “the need to involve a lawyer” in order to provide legal assistance ex officio pursuant to Art. 117 PCCP is interpreted by courts as related to the party’s incompetence and as related to the legal obligation to be represented in the proceedings. When judgments given by regional courts exhibit incorrect adjudication, the permissibility of claiming before the Supreme Court affects the decision to award legal assistance and, in consequence, can limit a potential claimant’s access to the Supreme Court. Thus, a rejection of the application filed by a party to be awarded legal assistance ex officio requires from a labour court a thorough legal and factual examination of the case in question so that the party’s right to sue is not impeded. Some doubts also arise in connection with the fiscal aspect of labour proceedings. The rule of a partial payment introduced in 2005 with regard WSGE | 341 to filing a case with the labour court can be assessed positively as a way to eliminate excessively numerous unjustified petitions and motivate the parties to be active in providing evidence. However, the method in which the value of the dispute in non-pecuniary claims is calculated pursuant to Art. 23(1) PCCP, related to the obligatory proportional court fee of the amount of 5% of the value of the dispute exceeding 50 000 zlotys, causes problems in practical application and the realisation of the protection function in labour law proceedings. Thanks to the procedure of exemption from paying court fees granted to the party who cannot cover the costs “without detriment to the necessary maintenance of the party and the party’s family” (Art. 102, point 1, CLP), the potential inability to cover the costs does not prevent either an employee or an employer from having access to court, but the lack of equality between, for example, nonpecuniary claims for recognition of termination notice as ineffective and the value of the dispute calculated under the rules cited in Art. 23(1) raises doubts with regard to the rationale of that regulation. Another problem is the influence that this regulation may have on an employee’s choice of the type of the claim, or his or her decision to break down one claim into a number of more detailed claims in order to reduce the value of the dispute so that it should not exceed 50 000 zlotys and to be able to avoid higher proportional court fees. Next to the doubts indicated above, there are also numerous fiscal facilities for an employee who acts as a party in labour proceedings. For example, the rules for adjudicating the costs of legal proceedings. According to Art. 108 § 1, PCCP, the court adjudicates with regard to the costs of proceedings in the final decision finishing the very proceedings. Pursuant to Art. 97, CLP, the party who loses the case pays the costs. The principle of the responsibility for the result of legal proceedings applies equally to employees and employers in order to avoid bringing evidently unjustified cases before the court. However, according to the Supreme Court, in its judgment the court can reduce or remove an employee’s obligation to cover the costs of the proceedings brought by the opposite party if the circumstances justify such a decision. In practice, courts often use their discretion and decide not to assign paying the costs to an employee. As a relevant justification the court will often indicate circumstances such as the employee’s feeling that the claim is justified, the employee’s illness, the fact that the claim has been dismissed solely due to negative prescription, the precedent character of the case, etc. According to the Supreme Court, the obligation to cover court fees arises only exceptionally in justified situations. Such exceptional situations take 342 | WSGE place when the behaviour of an employee during the proceedings has not been appropriate, for instance when such an employee failed to provide a relevant explanation without a justified reason, unduly delayed providing evidence, produced false evidence, etc. Thus, the fiscal aspect of labour proceedings first of all widely protects employees as the weaker party in legal proceedings. However, selected matters, such as the method of calculating the value of some non-pecuniary claims still require improving. Regardless of the difficulties in the vindication of claims related to labour relations, the Polish special proceedings related to labour law cases involve numerous facilities mostly of the stricte procedural character, which determine the promptness, the level of (in)formalisation, and the increased self-induced activity of the court. However, even the regulation that widely protects the interests of employees as the weaker party in labour proceedings could still be improved, and the present paper suggests selected points for such future improvements. References: Baran K.W., Organizacyjno-procesowe aspekty nowelizacji ustawodastwa pracy z 2 lutego 1996, PiZS 1996/7/42 Bentkowski S., Formalization of objectives and structures in the context of quality of functioning of public administration, WSGE Józefów 2012. Góral Z., Przeciwdziałanie stosowaniu umów cywilnoprawnych do zatrudnienia pracowniczego, 1996/12/21. Jędrzejewska M., Comment to article 63(1) PCCP, thesis 4, (in:) T. Ereciński (ed.), J. Gudowski, M.Jędrzejewska, Kodeks postępowania cywilnego. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze. Część druga. Postępowanie zabezpieczające., part II, Warsaw 2007. Majkut Z., Economic security of a country in: Jakość w działaniach na rzecz bezpieczeństwa wewnętrznego państw Grupy Wyszechradzkiej z perspektywy europejskiej, ed. Majer P., Sitek M.,WSGE Józefów 2011. Merski R.J., Strategia prowadzenia spraw z zakresu prawa pracy, MPP 2003,No. 23,supplement, p.3. Mędrala M., Funkcja ochronna cywilnego postępowania sądowego w sprawach z zakresu prawa pracy, Cracow 2011, p. 5. Nawrocki M., Proceduralne utrudnienia w dochodzeniu roszczeń pracowniczych WSGE | 343 na etapie inicjowania postępowania sądowego, PiZS 2011/10, pp. 27-28. Nowik P., Bezpieczeństwo socjalne pracowników a problem dualizmu rynku pracy w Polsce, WSGE Józefów 2012. Sadlik R., Nowe zasady ponoszenia kosztów sądowych w sprawach pracowniczych i ubezpieczeniowych, MPP 2006, No. 3, p.142 Zieliński T., Prawo pracy. Zarys systemu, part III, Warsaw-Cracow 1986, pp. 172-179. Act from 1964: Civil Code of Procedure, O.J.1964.43.296, abbreviation: PCCP Act from 1974; Labour Code, O.J.1974.24.141, abbrevation PLC Act of 15 July 1987 on Ombudsman, O.J.2001.14.147 Act of 28 July 2005 on Costs of Legal Proceedings in Civil Cases, O.J.2005.167.1398, abbreviation: CLP Act from 07 October 2005 on Common Courts’ Organisation, O.J.2005.169.1413, abbreviation: CCO Ordinance of the Minister of Justice of 28 September 2002 on fees for legal assistance given by solicitors and rules of bearing by the Treasury the costs of legal assistance awarded ex officio, O.J.2002.163.1349, abbreviation: FLA Communique of the President of the Central Statistical Office of 13 May 2013 on the average remuneration in the first quarter of 2013, M.P.2013.392. Verdict of the Constitutional Tribunal of 16 June 2006, P 37/2007, OTK ZU 2008/5A/80 Verdict of the European Tribunal of Human Rights of 13 March 2007 in the case Laskowska vs. Poland, 77765/2001 Resolution of the Supreme Court of 21 September 2000, III CZP 14/2000, OSNC 2001/2/21. Resolution of the Supreme Court of 5 July 2002, III PZP 13/02, OSNP 2003.7.167. Resolution of the Supreme Court of 7 August 2002, III PZP 15/2002, OSNP 2002.12.285. Resolution of District Court in Rzeszów of 18 January 2013, III AUz 3/13, LEX No. 1264434, Resolution of District Court in Rzeszów of 12 October 2012, I ACz 672/12, LEX, No. 1220647. 344 | WSGE (Endnotes) 1 In contrast to administrative courts creating the jurisdiction structure separated from common courts. At the top of this structure there is the Supreme Administrative Court for administrative legal disputes not connected with the Supreme Court for civil, criminal and military legal cases. 2 Art. 158 § 3 CCO states: “In judging labour law cases a labour law expert should be elected as a member of the jury”. 3 The conditions of invalidity of proceedings are regulated under the Art. 379 PCCP (Polish Civil Code of Procedure) and a lack of knowledge on the part of the jury in a labour law case is not indicated as an invalidating factor. 4 By the decision of the Constitutional Tribunal of 16 June 2006, P 37/2007, the previous exemption from the court fees ceased to be the requirement for applying for establishing legal assistance ex officio for a party in the proceedings. Cf. also the Resolution of District Court in Rzeszów of 18 January 2013, III AUz 3/13, where the Court states that “the condition to award the solicitor ex officio to represent the party who have not been exempted from court’s fees is justified if the party cannot pay the remuneration for a legal assistant without detriment to the means of support of the party or of the party’s family (i.e. means allowing maintaining the family’s members at the level of average income)”. 5 Unjustified refusal of legal assistance ex officio leads to invalidity of proceeding (Art. 379, point 5 PCCP). Cf. also the verdict of the European Tribunal of Human Rights of 13 March 2007 in the case Laskowska vs. Poland, 77765/2001, where the Tribunal ruled that the party was deprived of an efficient access to the Supreme Court because the Regional Court dismissed the party’s application for legal assistance ex officio to prepare the cassation. The Regional Court argued that in the given case the party was not entitled to sue before the Supreme Court, while in fact the appellation and cassation were permissible. 6 The resolution of the Regional Court in Warsaw of 24 October 2006, III AUz 201/2006, LexPolonica No. 1218494; Decision of District Court in Białystok of 12 March 2013, III AUa 949/12, LEX 1293585, where the Court states that “in the situation when the party has an adequate knowledge of the rules according to which the proceedings are conducted, the court’s refusal to award a legal assistant ex officio cannot lead to invalidity of the proceedings due to the party’s being deprived of the possibility to defend his or her rights. Invalidity justified by such a reason arises when the party was deprived of the opportunity to act against their will. It should be self-evident that the party’s applying to award him or her a solicitor ex officio does not obligate the court to award it. The decision to grant such a solicitor is given when the court decides that there is a need for a solicitor to participate in the proceedings (Art. 117 § 1, PCCP). Such a situation takes place when the party’s incompetence or the legal and subject matter complexity of the case deprive the party of the possibility to proceed in an adequate way”. 7 Verdict of the European Tribunal of Human Rights of 16 October 2012 in the case Piętka vs. Polska, 34216/07, where the Tribunal decided that the court fees can limit the access of a party to the court. It depends on the party’s ability to cover the costs, as well as on the stage of the proceedings at the time when they are imposed on the party. 8 Art. 45 § 1, PLC: “If a labour court determines that the termination of an employment contract concluded for an indefinite period of time is unjustified or violates the provisions of law on serving notice on employees, the labour court, at the demand WSGE | 345 of an employee, will declare the notice of termination ineffective, and if the contract has already been terminated – will decide on reinstating the employee in his job on the previous conditions, or on compensation”. Cf. Nowik, 2012, p. 230 to compare with the regulation on termination fix-term contract with violation the provisions of law. 9 Art. 47(1) PLC: “The compensation referred to in Article 45 is due at the level of remuneration for the period of between 2 weeks and 3 months, though not less than the remuneration for the period of notice”. 10 The prosecutor has a competence for taking the case to the court under Art. 7, PCCP and Art. 55-60 PCCP to maintain law and order and to secure the citizens’ rights and public interest. The competences of an ombudsman are regulated under the Act of 15 July 1987 on Ombudsman. 11 Art. 22 § 1, PLC: “By establishing an employment relationship, an employee undertakes to perform work of a specified type for the benefit of an employer and under his supervision, in a place and at the times specified by the employer; the employer undertakes to employ the employee in return for remuneration”. Art. 22 § 1(1) PLC: “Employment under the conditions specified in § 1 is considered as employment on the basis of an employment relationship, regardless of the name of the contract concluded between the parties”. Art. 22 § 1(2) PLC: “Employment contracts cannot be replaced with a civil law contract where the conditions of the performance of work specified in § 1 remain intact”. 12 K.W. Baran states that establishing “the existence of substantial prerequisites for claiming on behalf of an employee in order to recognize the labour relation rests solely with the labour inspector and it is not covered by labour court’s review’. 13 The previous legal regulation which does not exist now (Ordinance of the Ministry of Justice of 10 November 2000 on the roll of social organizations entitled to act before the court on behalf of or in the interest of citizens, O.J.2000.100.1080) indicated in § 6 a list of social organizations entitled to act as a party in labour law proceedings, which included for instance: trade unions, human rights’ protection organizations, associations for disabled persons, etc., while the current regulation refers to statutory goals of NGO without creating a closed list of their types. However, comparing these provisions leads to a conclusion that the scope of indicated organizations in both cases is similar. 14 Under general rules (§ 6 FLA) the minimal fee for a solicitor’s legal assistance in pecuniary claims depends on the value of the object of the dispute; for example, if the value of the dispute is below 500 zlotys (120 euros), it is 60 zlotys (14 Euros); if the value of the dispute is 500-1500 zlotys, it is 180 zlotys; and if the value of the dispute is 1500-5000 zlotys, it is 600 zlotys, etc. Under § 11, point 1.2. and 1.5., the minimal fees in pecuniary labour law cases are in general 50% or 75% of fees in civil cases. 346 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 347-369 Wojciech Niklas The prospect of shale gas extraction on Polish territory on the basis of the practice of European countries and USA Perspektywa wydobycia gazu łupkowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie praktyki krajów europejskich i Stanów Zjednoczonych Wojciech Niklas Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Growing demand for the gas, and the depletion of conventional gas resources have contributed to the growing interest in unconventional gas, and the rapid development of modern technology has allowed access to such resources of gas, which was once a mining unprofitable. In the United States shale gas sector boomed, leading to an extremely profound changes taking place in the energy market . At the beginning of the twenty-first century gas from shale accounted for only one percent of the supply of gas, its share is now almost twenty percent and still growing. Many experts on the topic analyzed claims that shale boom may be on Polish territory, where, according to preliminary analyzes can be about 30% of European shale deposits. Polish government recognizes the extraction of gas from shale as a unique chance to boost the economy and increase the level of Polish energy security. Strategic decisions in this regard must, however, be preceded by performing accurate analyzes in terms of benefits and costs. Start the extraction of shale on a commercial scale requires, inter alia, the availability of adequate for this purpose land for drilling, significant water resources and energy that are necessary to conduct this kind of work, availability of infrastructure that will enable transportation of extracted raw materials, as well as the appropriate market outlets. Rosnące zapotrzebowanie dotyczące gazu oraz wyczerpywania się zasobów gazu konwencjonalnego przyczyniły się do wzrostu zainteresowania niekonwencjonalnymi złożami gazu, natomiast szybki rozwój nowo- WSGE | 349 czesnych technologii pozwolił na dostęp do takich zasobów gazu, których wydobywanie niegdyś było nieopłacalnym. W Stanach Zjednoczonych rozkwitł sektor gazu łupkowego, co doprowadziło do niezwykle głębokich przemian zachodzących na rynku energetycznym. Na początku dwudziestego pierwszego wieku gaz pochodzący z łupków stanowił zaledwie 1% podaży gazu, obecnie jego udział stanowi już niemal 20% i wciąż rośnie. Wielu ekspertów z zakresu analizowanego tematu twierdzi, że łupkowy boom może się potworzyć na terenie Polski, gdzie zgodnie z wstępnymi analizami znajdować się może około 30% europejskich złóż łupków. Polski rząd uznaje wydobywanie gazu pochodzącego z łupków jako swoistą szansę na zdynamizowanie gospodarki oraz podniesienie poziomu bezpieczeństwa energetycznego Polski. Strategiczne decyzje w tym zakresie muszą być jednakże poprzedzone wykonaniem rzetelnych analiz pod względem korzyści i kosztów. Rozpoczęcie wydobycia z łupków na skalę przemysłową wymaga między innymi udostępnienia odpowiednich do tego celu terenów pod odwierty, znaczne zasoby wody oraz energii, które są niezbędne do prowadzenia tego rodzaju prac, dostępności infrastruktury, która umożliwi transport wydobywanego surowca, a także odpowiedniego rynku zbytu. Key words: gas, geology, shale gas, technology, environment gaz, geologia, gaz łupkowy, technologia, środowisko Gaz łupkowy – zagadnienia wprowadzające Gaz ziemny stanowi surowiec mineralny, który występuje w skorupie ziemskiej jak złoża. Stanowi ono naturalne paliwo, mieszaninę gazów oraz par. Jego głównym składnikiem jest metan, a także inne gazy palne oraz związki niepalne. Skład gazu zależny jest od miejsca jego występowania oraz technologii zgazowywania, w efekcie różnych procesów chemicznych, w tym (Lechtenbohmer, 2011, s. 12): • technologicznego wzbogacenia gazu ziemnego, które polega na wyeliminowaniu z jego składu cząstek stałych, pary wodnej, związków siarki, a także innych substancji niepożądanych, • procesu zamiany gazu w LNG. Skład gazu podlega wówczas zmianom, a końcowy produkt stanowi 350 | WSGE gaz ziemny, który jest przystosowany do transportu siecią gazociągów bądź tankowcami oraz użytkowania w różnorodnych urządzenia oraz procesach przemysłowych. Złoża gazów ziemnych często znajdują się razem ze złożami ropy naftowej, taka forma gazu nazywana jest gazem mokrym. Gaz ziemny może także występować w złożach czystko gazowych, które są naturalnymi zbiornikami i wówczas określa się je mianem gazu suchego (Lechtenbohmer, 2011, s. 14). Początków wykorzystywania gazu ziemnego upatrywać można w XIX wieku. Pierwotnie wykorzystywano go celem oświetlania pomieszczeń oraz ulic. Jego właściwości natomiast wpłynęły na jego zastosowanie jako paliwa energetycznego, po czym jako surowca w produkcji przemysłowej. Największy wzrost zainteresowania gazem tego rodzaju miały miejsce w drugiej połowie XX wieku, a razem z nim bardzo intensywny proces rozwoju gospodarczego państw leżących na terenie Europy Zachodniej oraz Stanów Zjednoczonych. Wzrost popytu na gaz ziemny miał miejsce również w czasie kryzysu energetycznego w latach 70. XX wieku. Rysunek 1. Światowa produkcja i konsumpcja gazu ziemnego Źródło: Opracowanie na podstawie danych BP: pozyskano (20.05.2012) z www.bp.com. WSGE | 351 Dzisiaj gaz ziemny jest stosowany między innymi w (Niedziółka, 2010, s. 176): • rolnictwie, • ogrzewnictwie, • klimatyzacji, • energetyce, • przemyśle chemicznym, • przemyśle spożywczym, • hutnictwie. Przewiduje się, iż w najbliższych latach zapotrzebowanie na gaz ziemny będzie rosło. Konwencjonalne złoża gazu ziemnego migrują w skałach oraz gromadzą się na obszarach relatywnie łatwo eksploatowanych, z kolei gaz łupkowy występuje w zamkniętych strukturach skalnych. Rysunek 2. Konwencjonalne złoże gazu ziemnego Źródło: (Lechtenbohmer, 2011, s. 15). 352 | WSGE Geologiczne formacje węglowodorowe powstają z ograniczonych związków pochodzących z osadów morskich w ściśle określonych warunkach. Standardowa ropa oraz gaz powstały w efekcie termiczno-chemicznego rozkładu materii organicznej, która znajduje się w skalach osadowych, inaczej zwanych skałami macierzystymi. W miarę zapadania się pod innymi skałami formacje tego rodzaju ulegały stopniowemu ogrzewaniu, średnio około 30 stopni na jeden kilometr, materia organiczna rozkładała się na ropę wraz z osiągnięciem temperatury około 60 stopni C, następnie na gaz. Głębokość oraz temperatura, a także czas wystawiania na ekspozycję stanowiły o stopniu rozkładu (Lechtenbohmer, 2011, s. 15) Zależnie od formacji geologicznej powstałe tam węglowodory płynne bądź gazowe były uwalniane ze skał macierzystych, po czym przesuwały się w górę do porowatej oraz przepuszczalnej warstwy, ta natomiast musiała znajdować się pod skałami nieprzepuszczalnymi, czyli uszczelnieniem, aby móc pozwolić im na nagromadzenie węglowodoru. Taki nagromadzony węglowodór tworzy następnie złoża konwencjonalnej ropy oraz konwencjonalnych gazów. Stosunkowo wysoka zawartość ropy, położenie w odpowiedniej odległości równej kilku kilometrów od powierzchni, a także stosunkowo łatwy dostęp na lądzie powodują, że łatwo jest je wydobywać metodą odwiertową. Złoża węglowodorów, które znajdują się również w skałach zbiornikowych z niewielką porowatością oraz przepuszczalnością nazywa się je ropą zamkniętą bądź gazem zamkniętym. Węglowodory mogą być także zmagazynowane w znacznie większych ilościach w skałach niebędących skałami zbiornikowymi, natomiast są to łupki lub też inne bardzo drobnoziarniste skały oraz wyjątkowo małe pory. Nie można wyraźnie odróżnić konwencjonalnych oraz niekonwencjonalnych złóż gazu bądź ropy. Trudno jest również wyznaczyć granice pomiędzy produkcją gazu konwencjonalnego bądź ropy konwencjonalnej, pochodzącej ze złóż mających wysoką zawartość gazu zamkniętego, dużej porowatości oraz przepuszczalności (Lechtenbohmer, 2011, s. 16). Zasoby gazu łupkowego w Polsce i w Europie Wielkość złóż gazu łupkowego na terenie Polski szacuje się na 1,5 bln m3 do 3 bln m3. Taka ocena została dokonana przez amerykańskie formy konsultingowe na podstawie przeprowadzonego porównania warunków geologicznych polskich oraz amerykańskich. Jest to bardzo dużo przede WSGE | 353 wszystkim z uwagi na polskie zasoby gazu konwencjonalnego. Takie wielkości będą mogły być potwierdzone, natomiast najwcześniej dopiero za kilka lat, gdy zostaną przeprowadzone liczne odwierty oraz badania geologiczne. Obecnie Polska znajduje się w grupie najbardziej perspektywicznych państw świata, dlatego też można odczuć silne zainteresowanie firm amerykańskich poszukiwaniami tutaj gazu łupkowego. Rysunek 3. Obszary poszukiwań w Polsce gazu konwencjonalnego i niekonwencjonalnego Źródło: (Grzeszczak, 2010, 22 maja). W Polsce na razie za pośrednictwem Ministra Środowiska wydanych zostało 58 koncesji na poszukiwanie takiego rodzaju złóż. Poza Lane Energy koncesje przyznano (Niedziółka, 2010, s. 176): 354 | WSGE • • • • • Exxon Mobil, Chevron, Maraton, PGNiG, PKN Orlen. Pierwsze odwierty w Polsce wykonane przez Lane Energy, kanadyjską firmę poszukiwawczo-wydobywczą miały miejsce w czerwcu 2010 roku w okolicach wsi Łebie. Z kolei amerykański koncern Conoco Phillips zamierzał w 2010 roku rozpocząć odwierty pod Gdańskiem, które miały być wykonywane w zakresie programu wydobycia gazu łupkowego. Jesienią tego samego roku PGNiG podjęło prace przede wszystkim w rejonie Lubelszczyzny, Mazowsza, Pomorza oraz na Dolnym Śląsku (Łakoma, 2010, 10 czerwca, s. 2-5). Z uwagi na bardzo wysokie koszty prowadzenia odwiertów oraz konieczność wykorzystywania odpowiednich technologii rodzime firmy są zmuszone wchodzić w alianse strategiczne z ogromnymi koncernami naftowo-gazowymi, celem wspólnego inwestowania w poszukiwanie oraz wydobywanie surowca na terenie Polski. Tabela 1. Technicznie wydobywane zasoby gazu łupkowego w Europie według oceny EIA Dania Francja Holandia Litwa Niemcy Norwegia Polska Szwecja Turcja Ukraina Wielka Brytania Inne Technicznie wydobywalne zasoby gazu łupkowego (bln m3) 0,65 5,09 0,48 011 0,23 2,35 5,29 1,16 0,42 1,19 0,57 0,54 Źródło: (EIA, 2012, s. 1) U.S. Energy Information Administration Report on World Gas Resources, Pozyskano (28.02.2014) z www.eia.gov/analysis/ studies/worldshalegas). WSGE | 355 Choć wstępne sygnały są pozytywne, jest jeszcze za wcześnie na to, by mówić o udokumentowanych złożach gazu łupkowego. Dlatego Ministerstwo Środowiska wstrzymuje się z przedstawieniem własnych szacunków tych zasobów, zaznaczając, że na wiarygodne dane trzeba poczekać do czasu wykonania wierceń przewidzianych udzielonymi koncesjami poszukiwawczymi. Proces zbierania tych danych może potrwać kilka lat. Natomiast do końca bieżącego roku studium poświęcone oszacowaniu potencjalnych krajowych zasobów gazu łupkowego ma przygotować Państwowy Instytut Geologiczny. Na razie jedynie w przybliżeniu można zidentyfikować strefę występowania paleozoicznych łupków, w których mogą znajdować się złoża gazu. Trzy najważniejsze regiony gazonośne to: bałtycki (sięgający aż do Warszawy), lubelski i podlaski (Niedziółka, 2010, s. 179). Rysunek 4. Rozmieszczenie zasobów gazu łupkowego na terenie Europy Źródło: (Zasoby gazu i ropy ze złóż niekonwencjonalnych – Zarys stanu prac poszukiwawczo-wydobywczych, perspektywy rozwoju i możliwe implikacje międzynarodowe, sierpień/wrzesień 2012, s. 5, Pozyskano (28.02.2014) http:// www.msz.gov.pl/resource/feec2fc6-b64d-4a16-8104-020f23765052:JCR). 356 | WSGE Prawdopodobny wzrost wielkości wydobycia gazu pochodzącego z globalnych niekonwencjonalnych źródeł może w sposób bezpośredni oraz pośredni wpłynąć na europejski rynek gazu. Prawdopodobne rozpoczęcie wydobywania europejskich zasobów gazu pochodzących z łupków na skalę przemysłową może niemal całkowicie zmienić ramy dla polityki energetycznej zarówno całej Europy, jak i poszczególnych krajów (Zasoby gazu i ropy ze złóż niekonwencjonalnych, sierpień/wrzesień 2012, s. 5, Pozyskano (28.02.2014) http://www.msz.gov.pl). Niedawno opublikowany raport Cambridge Energy Research Associate szacuje złoża gazu łupkowego na poziomie 173 bilionów metrów sześciennych. Łatwo zatem stwierdzić, że dzięki temu zostałyby rozwiązane problemy w zakresie bezpieczeństwa energetycznego starego kontynentu. Potrzebnym jest jedynie rozwinąć proces wydobywania własnych złóż, aby członkowie UE mogli cieszyć się niekończącymi się dostawami gazu. Problemy dotyczące zależności energetycznej od Gazpromu, przerwy w zakresie dostaw gazu, a także jego wysokie ceny przestaną stanowić zmartwienie. W rzeczywistości natomiast trzeba pohamować ogromy entuzjazm. Głównie dlatego, że wysokie dane związane z wydobyciem i zasobami gazu dotyczą „zasobów łupków, niegotowych już komercyjnych złóż, które można szacować na dużo mniejsze. Jednakże możliwość wydobywania zaledwie jednej dziesiątej szacowanych zasobów stanowiłaby dla Unii ogromny wkład w proces zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. Po drugie wymienić należy znaczącą ilość przeszkód, o naturze innej niż geologiczna, które związane są ze skalą usług w zakresie sektora budowlanego, a które są niezbędne do rozwijania wydobywania gazu łupkowego, aż po licencjonowanie wydobycia, jego koszty, a także zagadnienia związane z ochroną środowiska (Riley, 2011, s. 89). Wydobycie gazu łupkowego w USA Stany Zjednoczone stały się liderem w produkcji alternatywnych źródeł energii, a gaz z łupków całkowicie zrewolucjonizował rynek gazowy w Stanach Zjednoczonych i na świecie. W roku 2009 Stany Zjednoczone stały się największym światowym producentem gazu ziemnego, stanowiąc około 50% produkcji, przy czym tightgas stanowi około 27%, shalegas około 10%, a coalbedmethane 9% całkowitej produkcji gazu ziemnego. Do 2020 roku udział gazu niekonwencjonalnego ma wzrosnąć do 64% (ENERDYNAMICS, 2007, s. 1). W 1996 roku udział gazu łupkowego wynosił zaledwie 1,6% całkowitej produkcji gazu, a w 2006 roku już 5,9% (APG, 2008, s. 1). WSGE | 357 W 2009 roku produkcja ze źródeł shalegas wynosiła 57,25mld m3, co dało wprost o ponad 70% w stosunku do roku poprzedniego. Stany Zjednoczone stały się w pełni samowystarczalne w zakresie zaspokojenia zapotrzebowania na gaz ziemny, jednak dzięki technologii shalegas znacznie ograniczyły import LNG. Amerykańskie zasoby gazu z łupków przy bieżącym poziomie konsumpcji wystarczyłyby na najbliższe 116 lat. Największe wydobycie gazu niekonwencjonalnego odbywa się w Teksasie, ale także w Oklahomie, Alabamie, Kolorado i Arkansas (Olechowski, 2010, s. 1-5). Rysunek 5. Produkcja gazu ziemnego ze źródeł, USA Źródło: (ENERDYNAMICS, 2007, s. 1-10). Zmiany te niosą istotne implikacje o zasięgu globalnym dla światowych producentów gazu ziemnego. W przyszłości zwiększone udziały gazu ziemnego kosztem ropy naftowej w światowej gospodarce mogą osłabić zyski i pozycje krajów OPEC na arenie międzynarodowej. Obawy wśród czołowych producentów i eksporterów już rosną. Na przykład rosyjski GAZPROM przyznał, że wzrost wydobycia gazu z niekonwencjonalnych złóż w Stanach Zjednoczonych może radykalnie zmie- 358 | WSGE nić cały światowy rynek gazowy. Tym bardziej, że podobną do amerykańskiej budowę geologiczną, umożliwiającą produkcję gazu łupkowego mają inne państwa, takie jak Chiny czy Australia. Stany Zjednoczone i Chiny już w listopadzie 2009 roku ogłosiły pakiet wspólnych działań w tym zakresie. Prezydent Barack Obama zgodził się udostępnić technologię wydobycia gazu łupkowego. Stany Zjednoczone zwróciły się także do kilkunastu krajów z propozycją oszacowania ich zasobów gazu łupkowego (CIEA, 2010, s. 1). W ten sposób Amerykanie zabezpieczyliby interesy krajowych koncernów, które dysponują odpowiednią technologią pozwalającą na wydobycie gazu łupkowego na skalę przemysłową (FORSAL, 2010, 3 lipca, s. 1). Wydobycie gazu łupkowego w Polsce Rozwój form wydobywania gazu łupkowego jest możliwy dzięki bardzo innowacyjnym technologiom eksploatacyjnym. Wykorzystanie na szerszą skalę odwiertów poziomych, a także udoskonalenie technologii z zakresu szczelinowania hydraulicznego pozwoliły na udostępnienie na skalę przemysłową złóż surowca, który jest uwieziony w skałach macierzystych. Wymienić można kilka technologii wydobywania gazu łupkowego, w tym (Krawiec, J., 2010, s. 17): • wykonywania odwiertów poziomych, • szczelinowania hydraulicznego. WSGE | 359 Rysunek 6. Schemat odwiertu poziomego Źródło: (Krawiec, 2010, s. 17). Pierwsze z nich jeszcze dwadzieścia lat temu uznawano za bardzo duży wyczyn techniczny. W połowie lat dziewięćdziesiątych zaczęto je stosować, celem zwiększenia wydobycia z standardowych złóż gazu oraz ropy, co miało wpływ na masowe rozpowszechnienie oraz udoskonalenie tego rodzaju technologii. Technika odwiertu poziomego polega przede wszystkim na początkowym odwierceniu pionowych otworów wiertniczych, po czym po osiągnięciu odpowiedniego poziomu głębokości, skrzywieniu oraz stopniowym przejściu do odcinków poziomych, aby przewiercić się do docelowej warstwy skalnej także na odległość od jednego aż do więcej niż trzech kilometrów od pionowego szybu. Ściany otworów zostają następnie zamurowywane, natomiast rury cementowane w przestrzeniach pomiędzy rurami a przewiercanymi skałami, aby uzyskać stabilność i wytrzymałość otworów, a także po to, aby móc odizolować otwór od kontaktu z warstwami wodonośnymi czy też warstwami, które zawierają inne niepożądane 360 | WSGE kopaliny (Krawiec, 2010, s. 19). Środowisko przedmiotowe natomiast bardzo szybko zorientowało się, iż odwierty poziome, dzięki możliwościom czerpania z o wiele większych przestrzeni złoża w stosunku do tradycyjnych odwiertów pionowych możliwe są także w zastosowaniu do eksploatowania ciemnych łupków, których eksploatację uważano wcześniej za zupełnie nieopłacalną. Dzisiaj technologia pozwala na pionowe wiercenie na głębokość większą niż siedem kilometrów, a także odcinków poziomych, które przekraczają trzy kilometry. Rekord w tym zakresie pobił MaerskOil, wynosił on około 11 kilometrów (Krawiec, 2010, s. 20). Odwierty poziomie pozwalają na znacznie bardziej efektywne eksploatowanie udokumentowanych zasobów poza otworem pionowym. Osiem otworów poziomych, które rozchodzą się z jednej lokalizacji umożliwiających dostęp do złoża w zakresie klasycznej eksploatacji, wymagałoby odwiercenia szesnastu otworach pionowych. Należy natomiast w tym miejscu zauważyć, iż z uwagi na bardzo niską przepuszczalność skał ilasto-łupkowych odwierty tego rodzaju muszą być wykonywane ze znacznie większym zagęszczeniem na powierzchni niż w zakresie eksploatacji złóż gazu konwencjonalnego. Standardowe rozmieszczenie otworów tego rodzaju na jednostkę powierzchni kształtuje się w zakresie 4-8 na 2,6 km (NETL, 2009, kwiecień, s. 2-20). WSGE | 361 Rysunek 7. Schemat zarurowania otworu wiertniczego Źródło: (Krawiec, 2010, s. 5-7). Średnie koszty wykonania jednego otworu pionowego na głębokość jednego kilometra razem z uzbrojeniem na rynku USA kształtuje się na poziomie około 0,8 mln dolarów, z kolei wiercenie otworu poziomego do jednego kilometra to koszt rzędu 2,5 miliona dolarów. Sama omawiana technologia nie jest wystarczająca do efektywnej eksploatacji niekonwencjonalnych złóż gazu. Celem umożliwienia wydobycia surowca na znacznie większą skalę powinna być wykonana w odcinku poziomym otworu wiertniczego sieć sztucznych szczelin, następnym krokiem jest wypełnienie ich piaskiem z odpowiednią granulacją, w ten sposób zostaną stworzone nowe drogi komunikacji. Taki efekt jest możliwy dzięki wykorzystaniu technologii szczelinowania hydraulicznego (NETL, 2009, kwiecień, s. 2-20). 362 | WSGE W 1981 roku inżynier G. T. Mitchell eksperymentował z różnorodnymi metodami związanymi z pozyskiwaniem gazu ziemnego z łupków. On jako pierwszy postanowił wykorzystać omawianą metodę, która polegała na wtłoczeniu pod wysokim ciśnieniem płynu szczelinującego do zdefiniowanych odcinków otworów wiertniczych celem tworzenia oraz powiększania istniejących już szczelin w strukturach skał łupkowych. Powyższa technologia była opatentowana przez jego firmę Mitchell Energy&Development z końcem lat dziewięćdziesiątych, która w roku 2002 roku została przejęta przez Devon Energy (Pozyskano (28.02.2014), z www.devonenergy.com). Rysunek 8. Schemat szczelinowania hydraulicznego Źródło: Krawiec, 2010, s. 22). Nowoczesna metoda szczelinowania hydraulicznego stanowi całkowicie kontrolowany proces, przetestowany w laboratoriach oraz na dziesiątkach tysięcy otworów, który jest oparty o wiedzę naukowców oraz praktyków. Stanowi on dosyć kosztowny zabieg – może opiewać na ¼ kosztów wykonywania odwiertu. W podstawowych wersjach do otworów tłoczony jest tak zwany płyn szczelinujący wprowadzany pod ciśnieniem, które sięga nawet 600 barów. Gdy w danej strefie wytworzona jest już odpowiednia WSGE | 363 ilość szczelin, tłoczy się razem z wodą piasek o odpowiednim poziomie granulacji, wciskany w wytworzone wcześniej szczeliny oraz uniemożliwia się ich zamknięcie, tworząc tym samym drogi komunikacji dla gazów dopływających do otworu. Rozróżnić można bardzo dużą liczbę wariantów zabiegów szczelinowania. Do płynów szczelinujących, które charakteryzują się regulowanymi parametrami lepkości, wilgotności, ciężaru właściwego, dodawane są w niewielkich ilościach substancje chemiczne, które umożliwią poprawne wykonanie danego zabiegu. Materiałem podsadzkowym zamiast piasku są także materiały pochodzenia (Krawiec, 2010, s. 20): • ceramicznego, • metalowego, • a także plastikowe kulki, • płyny polimerowe. Jakość wykonywania szczelin kontrolowana jest poprzez metody mikrosejsmiki otworowej. Jednak przed podejmowaniem kosztownych prac badane są próbki skał, celem określenia ich własności geomechanicznych oraz naprężeń w górotworze. Pod takim kątem dobierane są płyny, ciśnienie oraz czas trwania konkretnych etapów zabiegu szczelinowania, natomiast cały zabieg jest wcześniej symulowany cyfrowo. Etapy laboratoryjne są niestety bardzo żmudne oraz kosztowne, jednakże przynoszą efekty – w łupkach uzyskuje się precyzyjnie rozłożenie, koncentryczne strefy poszczególnych spękań o promieniu aż 900 metrów (Rutkowski, 2009, s. 1). Gdy proces zostaje zakończony, z otworu odbierany jest płyn szczelinujący oraz wykonywany zostaje test produkcyjny. Poza gazem ziemnym, przez jakiś czas, z odwiertu odbiera się także płyn poreakcyjny, który jest wynikiem zabiegu szczelinowania. Kolejnym aspektem jest wykorzystywanie wody do procesu szczelinowania hydraulicznego. Do jednego z otworów w czasie szczelinowania wtłaczane jest od 7,5 do 11m3 mln litrów wody, a także około 450-680 ton piasku (Arthur, Bohm, Coughlin i Layne, 2010, s. 1-10). Zasoby wody, jakie są niezbędne w czasie pozyskiwania gazu łupkowego, przechowuje się przeważnie w sztucznie stworzonych zbiornikach bądź w zbiornikach mobilnych, które są zlokalizowane blisko otworu wiertniczego, z którymi to są one połączone w czasie zabiegu. W celu wcześniejszego pozyskania wody, drąży się miejscowo studnie bądź woda jest dowożona ze źródła. Całość takiej instalacji tworzy obieg zamknięty, w zakresie którego woda na bieżąco poddawana jest odpowiednim procesom oczysz- 364 | WSGE czania oraz wykorzystywana do różnych funkcji w czasie wiercenia otworów oraz szczelinowania hydraulicznego w zakresie otworów wykonywanych w takiej samej oraz inne lokalizacji. Część może także być używana w innych rodzajach procesów wydobywczych (Arthur, Bohm, Coughlin i Layne, 2010, s. 12-19). Koszty odwiercania i eksploatacji oraz możliwości ich optymalizacji Dotychczas przeprowadzone ilościowe doświadczenia, jakie płyną z pozyskiwania gazu ziemnego z amerykańskich basenów łupkowych, pozwalają stwierdzić i opowiedzieć się za przyjęciem średniej wartości szacowanych całkowitych kosztów wydobycia z pojedynczych odwiertów w warunkach polskich basenów wielkości kilkunastu milionów metrów sześciennych gazu w czasie jego całkowitego życia. Stanowi to wartość ponad 10 razy niższą niż ogólne wydobycie z pojedynczych odwiertów pochodzących ze złóż typu konwencjonalnego w polskich warunkach. Jako porównanie należy podać, iż całościowe wydobycie z otworu dla złóż konwencjonalnych na terenie Polski zazwyczaj przekracza wielkości rzędu 100-150 mln m3 gazu (Raport na temat uwarunkowania rozwoju wydobycia gazu z polskich formacji łupkowych (FE, 2012, 29 listopad, s. 1). Przyjmowanie jak najbardziej prawdopodobnych wartości SCW na poziomie ponad 11,3 miliona metrów sześciennych oznacza, iż z jednego odwiertu (jego koszt celem przypomnienia kształtuje się na poziomie około 30-50 mln) można uzyskać 11,3 miliona metrów sześciennych gazu. Koszty jednostkowe wydobywania gazu mogą przekroczyć w związku z powyższym wartość rzędu 2,6 - 4,4/m3, nie uwzględniając kosztów infrastruktury napowierzchniowej oraz przesyłowej. W związku z tym warunek konieczny dla zapewnienia jak największej konkurencyjności wydobywanego gazu z formacji łupkowych w zakresie importu może zostać radykalnie obniżona za pomocą zmniejszenia kosztów odwiertów. Powyższe zagadnienie jest trudne z uwagi na znaczną głębokość zalegania łupów na terenie Polski, rzędu 1-3,5 km, niemniej technicznie są możliwymi do wykonania. Bardzo ważne w zakresie optymalizowania kosztów odwiertów, co trzeba podkreślić (NETL, 2009, kwiecień, s. 1) są: • możliwość wykonywania większej ilości odwiertów z jednej platformy, wykorzystując przy tym jedno urządzenie wiertnicze oraz tworzenie klastrów, WSGE | 365 • uproszczenie, w zależności od panujących dookoła warunków geologicznych, konstrukcji odwiertów z ewentualnymi możliwościami ograniczania interwałów cementowania, • optymalizowanie kosztów udostępniania z zastosowaniem odpowiednio dobranych cieczy zabiegowych. Powinno się także wykorzystywać doświadczenia Stanów Zjednoczonych w zakresie zagospodarowania powierzchniowego z wykorzystaniem modułów technologicznych, które są łatwe do ponownego wykorzystania ich w zakresie innych lokalizacji. W stosunku do kolejnych założeń, dla wydobywania określonych w Raporcie PIG zasobów 767 mld metrów sześciennych gazu, z założeniem 11,3 mln m3 z jednego odwiertu, należy wykonać blisko 68 tysięcy odwiertów, natomiast ich gęstość dla rozpatrywanego przez PIG obszaru 41 135 kilometrów kwadratowych wynosiłaby średnio jeden odwiert na powierzchni 0,6 kilometra kwadratowego, uwzględniając w tym obszary zabudowane. Przy założeniu odwiercenia od sześciu do siedmiu odwiertów eksploatacyjnych z jednej platformy, liczba tego rodzaju miejsc koncentracji otworów wynosi wówczas około 10 tysięcy ze średnią gęstością 1 na powierzchni około czterech metrów kwadratowych. Powyższe wartości mogą się okazać znacznie korzystniejszymi, pod warunkiem, że odkryte zostaną tzw. sweetspot’s, czyli miejsca o znacznie większym nasyceniu łupków gazem w stosunku do wartości średnich. Odkrywanie możliwie dużej ilości tego rodzaju zwiększonych koncentracji gazu może być jednym z podstawowych czynników, które będą decydować o sukcesie polskiego programu poszukiwania gazu w formacjach łupków (NETL, 2009, kwiecień, s. 1). W związku z powyższym, wybrana technologia oraz zrozumienie, czym jest złoże łupków, stanowi klucz do jak najbardziej opłacalnej eksploatacji. Wiąże się to z prowadzeniem kompleksowych badań złóż oraz planowaniem i optymalizacją rozwiązań technologicznych z udostępnieniem oraz eksploatacją, przy czym te technologiczne muszą być odpowiednio tanie i równocześnie skuteczne, natomiast nie super nowoczesne oraz drogie. Wynikiem wszelkich badań, tak samo odwiertowych, jak i laboratoryjnych, może być opracowanie modelu złoża, na podstawie którego powinno się (Niedziółka, 2010, s. 180): • zoptymalizować ilość niezbędnych do odwiercenia otworów, następnie ustalić się na jakich poziomach oraz w jakich kierunkach prowadzi 366 | WSGE się otwory horyzontalne, wyznaczyć się także interwały do szczelinowania; • ograniczyć liczbę badań, jakie są konieczne do przeprowadzania na otworach eksploatacyjnych; • oszacować w miarę dokładnie koszty operacji, potencjalny poziom produkcji, przeprowadzić rachunek ekonomiczny. Należy także wspomnieć o aspektach ochrony środowiska naturalnego oraz jego remediacji po procesie wiercenia. Taka ochrona jest niezwykle krytycznym elementem wierceń, z uwagi na liczbę odwiertów, jakie są niezbędne do osiągnięcia odpowiedniej wielkości produkcji, która jest o wiele większa niż w przypadku złóż konwencjonalnych. References: Wydawnictwa zwarte Arthur, D. i Bohm, B. i Coughlin, B. i Layne, M. (2011). Hydraulic Fracturing Considerations for Natural Gas. USA: All Consulting. Adamczyk, M. i Zaręba, Z. (2010). Zarządzanie zasobami ludzkimi organizacji w okresie transformacji. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Nowa Nauka Polska. Krawiec, J. (2010). Gaz łupkowy. Podstawowe informacje. Warszawa: Orlen. Lechtenbohmer, S., Altman, M., Sofia, C., Matra, Z., Weindrorf, W. i Zittel, W. (2011). Wpływ wydobycia gazu łupkowego i ropy łupkowej na środowisko naturalne i zdrowie ludzi. Ekspertyza. Bruksela: Dyrekcja Generalna ds. polityki wewnętrznej Unii Europejskiej. NETL (2009, kwiecień). Shale Gas Development in the United States: A primer. US Department of Energy. FE (2012, 29 listopad). Raport na temat uwarunkowania rozwoju wydobycia gazu z polskich formacji łupkowych. Sopot: Forum Energetyczne. Riley, A. (2011). Europejskie złoża gazu konwencjonalnego jako alternatywa wobec gazowej zależności od Rosji, [w:] Gaz niekonwencjonalny – szansa dla Polski i Europy? Analiza i rekomendacje. Kraków: Instytut Kościuszki. Wydawnictwa ciągłe Grzeszczak, A. (2010, 22 maja). Łupanie gazu. „Polityka”. WSGE | 367 Niedziółka, D. (2010). Znaczenie gazu łupkowego. „Zeszyty Naukowe”. Warszawa: Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Akademii Nauk. Łakoma A., (2010, 10 czerwca). PGNiG bardziej zaangażuje się w łupki. „Rzeczpospolita”. Źródła internetowe APG (2008). Prices, Technoloy Make Shales Hot, American Association of Petroleum Geologists, Pozyskano (28.02.2014) z www.apg.org/ explorer/2008/07jul/shales.cfm. Forsal (2010, 3 lipca). Gaz łupkowy: Polska przystąpiła do globalnej inicjatywy ws. Wydobycia gazu łupkowego, Pozyskano (28.02.2014), z www. forsal.pl/artykuly/433628. CIEA (2010). Global Shale Gas Initiative. US, Pozyskano (28.02.2014) z www. State.gov/s/ciea/gsgi/index.htm. Olechowski, J. (2010, 9 kwietnia). Dorwać gaz, Newsweek, Pozyskano (28.02.2014), z www. Newsweek.pl/artykuly/sekcje /biznes/dorwac-gaz,54629,2. Rutkowski, M. (2009, 24 lutego). Wyciskanie gazu. Polityka.pl. ENERDYNAMICS (2007). The Rise of Unconventional Gas, Pozyskano (28.02.2014) z www. enerdynamics, com/documents/Insider91807_000.pdf. EIA (2013) U.S. Energy Information Administration Report on World Gas Resources, Pozyskano (28.02.2014) z www.eia.gov/analysis/studies/ worldshalegas. MSZ (2012, sierpień i wrzesień). Zasoby gazu i ropy ze złóż niekonwencjonalnych – Zarys stanu prac poszukiwawczo-wydobywczych, perspektywy rozwoju i możliwe implikacje międzynarodowe, s. 5, Pozyskano (28.02.2014) http://www.msz.gov.pl/resource/feec2fc6-b64d-4a168104-020f23765052:JCR. Pozyskano (28.02.2014), z www.devonenergy.com. Spis tabel i rysunków Tabela 1.Technicznie wydobywane zasoby gazu łupkowego w Europie według oceny EIA 368 | WSGE Rysunek 1. Światowa produkcja i konsumpcja gazu ziemnego Rysunek 2. Konwencjonalne złoże gazu ziemnego Rysunek 3. Obszary poszukiwań w Polsce gazu konwencjonalnego i niekonwencjonalnego Rysunek 4. Rozmieszczenie zasobów gazu łupkowego na terenie Europy Rysunek 5. Produkcja gazu ziemnego ze źródeł, USA Rysunek 6. Schemat odwiertu poziomego Rysunek 7. Schemat zarurowania otworu wiertniczego Rysunek 8. Schemat szczelinowania hydraulicznego WSGE | 369 JoMS 1/20/2014, ss. 371-381 Paweł Sitek Legal aspects of the family structure and the ambivalence of the concept of partnership in parental relations with children Aspekty prawne struktury rodziny a ambiwalentność koncepcji partnerstwa w stosunkach rodzicielskich z dziećmi Paweł Sitek Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts By taking part in discussions on the family problems, we have to agree that the conditions of Polish families in the twenty-first century, depend on the social, legal or economic factors. Rightly, professionals from many fields are deal with this issue and therefore the problem of family becomes an interdisciplinary issue. From the point of view of the family and guardianship law, promotion and implementation by the parents of partnership between parents and children is noticed. The aim of this study is to try to determine the cause of such a mixing of roles within the family. In view of the danger of warping upbringing of young generation by Polish families, it is necessary to re-examine the law in this regard and to make clear explanation about the legal and natural structure of the family in the twenty-first century. Włączając się w ogólną dyskusję na temat problemów rodziny, trzeba zgodzić się, że istotne uwarunkowania polskich rodzin w XXI wieku zależą od czynników społecznych, prawnych czy ekonomicznych. Słusznie niniejszą problematyką zajmują się specjaliści z wielu dziedzin, co czyni tą problematykę interdyscyplinarną. Z punktu widzenia prawa rodzinnego i opiekuńczego zauważany stał się fakt propagowania i wprowadzania w życie przez rodziców stosunków partnerskich pomiędzy rodzicami a dziećmi. Celem niniejszej analizy jest WSGE | 373 próba ustalenia przyczyny takiego mieszania ról wewnątrz rodziny. Wobec niebezpieczeństwa pokoleniowego wypaczenia wychowania młodego pokolenia przez polskie rodziny konieczne jest ponowne przeanalizowanie przepisów prawa w tym zakresie i jasne wyjaśnienie struktury prawnej i naturalnej rodziny w XXI wieku. Key words: family structure, mutual assistance in the family, responsibilities of children, the legal nature of the relationship the child - parent, parental authority, child rearing struktura rodziny, wzajemna pomoc w rodzinie, obowiązki dzieci, charakter prawny relacji dziecko – rodzic, władza rodzicielska, wychowanie dziecka Wstęp Współczesne problemy rodziny u progu XXI wieku stały się przedmiotem rozważań wielu specjalistów, co pokazuje, jak duże znaczenie ma fakt kryzysu w polskiej rodzinie. Problemy te stały się zauważalne, więc poszczególne organizacje i grupy społeczne próbują diagnozować to zjawisko oraz proponować realne rozwiązania służące wzmocnieniu rodziny. Wobec faktu interdyscyplinarności tego zjawiska wskazane jest również ponowne przeanalizowanie regulacji prawnych w zakresie rodziny. Celem niniejszej analizy są w szczególności stosunki prawne pomiędzy rodzicami i dziećmi oraz naturalny charakter relacji panujący pomiędzy nimi. Przeprowadzona analiza jest również próbą ustalenia przyczyny takiego mieszania ról wewnątrz rodziny. Bezpośrednim powodem zwrócenia uwagi na tę kwestię jest wynik obserwacji polskich rodzin. Rozpowszechnia się mianowicie zasada nazywania przez rodziców swoich dzieci partnerami i w konsekwencji wprowadzanie standardów wewnątrz rodzinnych właściwych dla partnerów społecznych. Trzeba założyć, iż istnieje powszechna zgoda pomiędzy psychologami, pedagogami, socjologami i innymi specjalistami z zakresu rodziny, że jest to błędna zasada i realnie doprowadzająca do istotnych wypaczeń w wychowaniu młodego pokolenia (Sitek, 2002; Such-Pyrgiel, 2008, ss. 294-315). Postanowienia Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowią powszechną podstawę do interpretacji sygnalizowanego zagadnienia. Z uwagi na co konieczne jest ponowne przeanalizowanie podstaw prawnych 374 | WSGE w relacjach rodzic – dziecko. Zasada wzajemnej pomocy Można przyjąć, iż pierwszym przepisem prawnym Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rzutującym na sytuacje prawną relacji rodzice – dzieci jest art. 87 Kro. Brzmienie art. 87. Kto ma na celu ustalenie i zadanie obu stronom tj. rodzicom i dzieciom obowiązku: „wzajemnej pomocy”. Dotychczasowe interpretacje i komentarze wskazywały na obustronny obowiązek alimentacyjny. W określonej problematyce omawiany artykuł stanowił podstawę wyjściową do ewentualnych żądań bądź to małoletnich wobec rodziców, bądź rodziców żyjących w niedostatku wobec dorosłych (samodzielnie się utrzymujących) dzieci. Trzeba stwierdzić, że stosunkowo rzadko linia interpretacyjna idzie w dalszych kierunkach. Interesujący nas aspekt, czyli charakter prawny stosunków łączących rodziców z dziećmi, zakłada istnienie naturalnej i prawnej hierarchii w rodzinie. Hierarchia ta zakłada dwustopniowy model o wyraźnie zhierarchizowanej strukturze wewnętrznej. Rodzice, partnerzy we wzajemnych relacjach stanowią swoisty 1. stopień w hierarchii rodziny. Dalsza analiza prawa rozwinie ich uprawnienie, obowiązki – natomiast w tym momencie konieczne jest początkowe założenie, że skoro rodzice stanowią 1. stopień w hierarchii rodziny, to również musi to skutkować odpowiedzialnością za kreowanie zasady wzajemnej pomocy. Dotyczy to zastosowania jej wzajemnie pomiędzy partnerami, tj. rodzicami, jak również rodziców wobec 2. stopnia hierarchii rodziny, tj. dzieci. Niezwykle jasno brzmiąca norma prawna stanowi, że podstawą ustroju wewnętrznego w rodzinie ma być okazywanie wzajemnego szacunku przez dzieci i rodziców. Przepis wzmacnia aspekt etyczny przez odwołanie się do wzajemnego szacunku, czyli zasad godności, prawości, czci, poważania, admiracji. Rzeczywiście w rodzinie wzajemna pomoc i poszanowanie gwarantuje „odpowiednie wychowanie dziecka”. Odwołując się do imperatywu kategorycznego Kanta, „postępuj zawsze tak, aby twe zachowanie mogło stać się prawem obowiązującym powszechnie”, w praktyce mały jako dziecko i duży jako rodzic realizuje swoje poczucie wolności, byleby nie szkodzić innym członkom rodziny. Przykład treści „wzajemnej pomocy” musi iść od 1. stopnia w rodzinie tj. od rodzi- WSGE | 375 ców. Co w życiu codziennym rodziny powinno skutkować odrzuceniem animozji a przede wszystkim zawiści, wrogości i mściwości. Ustawodawca nie wprowadził katalogu zamkniętego z treścią wzajemnej pomocy. Należy użyć wykładni rozszerzającej, twierdząc, że wzajemna pomoc ma dotyczyć obowiązków i uprawnień adekwatnych do zajmowanego stopnia w hierarchii rodziny a w przypadku dzieci również ich wieku. Warto zasygnalizować, że wzajemna pomoc to również „partycypacja we wspólnych obowiązkach domowych, każdy wg możliwości”. Kwestie sporne pomiędzy mężem i żoną pominę jako nieistotne z punktu widzenia istoty wywodu. Oczywiste jest, że w całym tygodniu mąż i żona, w uzgodniony sposób podejmują codzienne obowiązki, wykonują pracę na rzecz wspólnego gospodarstwa domowego. Niepokojącą praktyką zaczyna być dominująca w społeczeństwie XXI wieku, jeżeli chodzi o udział dziecka w pracach domowych, tzw. oczekiwanie tylko nauki. Wystarczy, że dziecko się uczy dobrze, a poza tym ma tak dużo tych lekcji, wiec nie może wykonywać innych zajęć dla dobra wspólnego rodziny. W takim przypadku następuje szereg wypaczeń w budowaniu więzi, braku kształtowania charakteru, braku poczucia odpowiedzialności za siebie itd. Konieczne jest, aby małe dziecko podejmowało adekwatnie małe, ale regularne współobowiązki. Wraz ze wzrostem psychofizycznym obowiązki muszą rosnąć w imię wzajemnej pomocy. Można użyć technicznego określenia, że „wraz ze wzrostem samodzielność dziecka musi przybywać mu obowiązków i rosnąć jego poczucie odpowiedzialności za obowiązki w gospodarstwie domowym”. Faktyczne wychowanie dziecka w takim pojmowaniu wzajemnej pomocy przyniesie pożytek w jego przyszłych relacjach ze społeczeństwem. Władza rodzicielska W dalszej analizie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego warto zwrócić uwagę na postanowienia art. 92. Co ciekawe dla przedmiotowej analizy, ustawodawca stanowi, definiuje władzę rodzicielską. Brak jest natomiast zapisów o władzy dziecka, co potwierdza dwustopniową hierarchiczność wewnątrz rodziny. Stawianie tezy równorzędności praw i obowiązków między rodzicami a dziećmi, czy nazywanie tego partnerstwem z dziećmi jest istotnym błędem interpretacji prawnej bezpośrednio szkodliwie rzutującej na układ wewnętrzny w rodzinie a ostatecznie na wypaczenia wychowawcze. 376 | WSGE Zgodnie z art. 92. Kro dziecko pozostaje aż do pełnoletniości pod władzą rodzicielską. Literalna interpretacja tego przepisu również potwierdza dwustopniowość i wyraźną zależność 2. stopnia (dzieci) od 1. stopnia (rodziców). Sam fakt pełnoletniości wywołuje określone skutki prawne dla samych rodziców, dzieci i ewentualnych kolizji prawnych, w ramach których organy muszą traktować dziecko 18-letnie jako samodecydującego o sobie człowieka. Należy zwrócić uwagę, że w praktyce w wielu rodzinach po 18-urodzinowym buncie dziecka generalnie powraca ono do dotychczasowej sytuacji w hierarchii ze względu na stwierdzenie u siebie braku możliwości samodzielnej egzystencji. Co, trzeba powiedzieć, jest naturalne i konieczne, aby rodzice w dalszym ciągu, realizując zasadę wzajemnej pomocy, wspierali dalszą naukę i inne pożyteczne zainteresowania dziecka. Ostatecznie trwa to jeszcze kilka lat i najczęściej do radykalnej zmiany w tych stosunkach dochodzi z chwilą skończenia studiów przez dziecko, podjęcia pracy, samodzielnego zamieszkania (zob. Krajewska, 2013, s. 112). Szczegółowa treść władzy rodzicielskiej W myśl art. 95. Kro w ramach władzy rodzicielskiej można wyodrębnić następujące obszary: 1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowywania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw; 2. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra; 3. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny; 4. Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Z punktu widzenia celu przedmiotowej analizy postanowienia §1. zostaną pominięte. Natomiast pozostałe trzy paragrafy wymagają praktycznego komentarza. Z mocy praw władza rodzicielska powstaje z chwilą urodzenia dziecka (uwzględniając ustawę dodatkową z chwilą poczęcia dziecka), a ustaje po ukończeniu 18. roku życia przez dziecko. Mają one WSGE | 377 na względzie powyżej już ustaloną wewnętrzną zhierarchizowaną dwustopniową strukturę rodziny, z podstawową zasadą wzajemnej pomocy – dochodzimy do brzmienia § 2. art. 95. Kro. Ustawodawca wprowadza względny obowiązek dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, które winno być posłuszne. Ten zapis przesądza o nierówności, przesądza o niedopuszczalności relacji partnerskich w świetle Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w relacjach między rodzicami i dziećmi. Dziecko podciągnięte do rangi partnera z natury tego nowego stosunku nie może być posłuszne. Staje się równorzędnym, a w praktyce najczęściej decydującym za rodzica, który ma słabą osobowość lub z powodu klęski własnego związku z dziecka czyni sobie wymarzonego partnera. Trzeba się zgodzić z poglądem wyrażanym w piśmiennictwie, że nieprawidłowości w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są częstą przyczyną przestępczości nieletnich. Posłuszeństwo dziecka wobec rodziców Wykładnia systemowa przepisów Kro nie wskazuje, aby to posłuszeństwo miało mieć charakter bezwzględny i absolutny. Odwrotnie w kolejnych paragrafach ustawodawca daje wyznaczniki humanitarnego traktowania dorastających dzieci i stopniowego uwzględniania ich woli. To posłuszeństwo musi być adekwatne do rozwoju psychofizycznego dziecka, musi ewoluować. Od wczesnych lat w możliwej komunikacji z dzieckiem konieczny jest aspekt perswazji i wychowywania. Co nie stoi w sprzeczności z wysłuchaniem zdania, opinii, poglądu dziecka. Wzrost dziecka przynosi dynamiczną zmianę tych relacji. Z upływem lat i uzyskiwaniem cech samodzielnego, odpowiedzialnego myślenia przez dziecko wysłuchanie i kierowanie się opinią dziecka powinno stawać się coraz donioślejsze. Rodzice wychowują dzieci a nie dzieci wychowują rodziców Art. 96. Kro można uznać z punktu widzenia niniejszej analizy za kompaktowy i o charakterze zamykającym dyskusję. Mianowicie: 1. Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień; 378 | WSGE 2. Rodzice, którzy nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych uczestniczą w sprawowaniu bieżącej pieczy nad osobą dziecka i w jego wychowaniu, chyba, że sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka postanowi inaczej. Wychowanie to termin pedagogiczny. Określa proces wychowawczy bądź rezultat tego procesu. Powszechnie przyjmuje się, że „wychowanie to całokształt zabiegów mających na celu ukształtowanie człowieka pod względem fizycznym, moralnym i umysłowym oraz przygotowanie go do życia w społeczeństwie” – uwzględniając jego uzdolnienia. Ustawodawca wyszczególnił dwa obszary wychowywania, kierowania i troszczenia się. Rozwój dziecka ma następować w sensie fizycznym i duchowym. Wymiar fizyczny zakłada sytuacje ekonomiczną, godne warunki bytowania, zdrowego odżywania się itd. Często pomijany w piśmiennictwie i chyba również w świadomości rodziców jest rozwój dziecka w wymiarze duchowym. Nie chodzi oczywiście o automatyzm religii i nie zamyka się to tylko w tej problematyce. Aby lepiej ten problem naświetlić, potrzebny jest kontrast. W XXI wieku przyjmuje się przede wszystkim odpowiedzialność rodziców za zapewnienie rozwoju fizycznego, natomiast rozwój duchowy utożsamia się z rozwojem wyłącznie intelektualnym. Można odnieść wrażenie, że nowoczesne rozumienie rodzicielstwa wyklucza proponowanie przez rodziców rozmów, doświadczeń czy zainteresowanie szerszą problematyką związaną z budowaniem strony etycznej, moralnej czy religijnej w dziecku. W środkach masowego przekazu, ale i w praktyce, rodzice chwalą się osiągnięciami intelektualnym, natomiast sfera duchowa w rozmowach pomiędzy rodzicami nie istnieje. Podsumowanie Z natury człowieka, ale i z przepisów prawnych wynika proste skojarzenie, że, aby stać się rodzicem, konieczne jest bycie dojrzałym, samodzielnym, psychicznie stabilnym i wypełnionym wewnętrznie wartościami uniwersalnymi. Dziecko rodzące się i stopniowo się rozwijające nie posiada tych cech, bo z mocy natury małego człowieka jest to niemożliwe. Ktoś w tym stosunku jest „pełną” osobą, a ktoś jest osobą dopiero budującą osobowość. Wychowywać, kierować, decydować może osoba kompaktowo do tego zdolna. WSGE | 379 Stawianie znaku równości między rodzicami i przykładowo nastoletnimi dziećmi musi przerodzić się w niebezpieczną anomalię. Dziecko bardzo wcześnie nabiera przekonania o dojrzałości, rzekomej samowystarczalności itp. Mało tego, instynktownie łatwo może zacząć dominować, zmieniając zasady wewnętrzne w rodzinie. W konsekwencji dziecko zaczyna w bardzo inteligentnych formach psychicznych kierować, wychowywać rodziców według własnego życzenia i własnym niedojrzałych potrzeb. Odnosząc się do celu niniejszej analizy, trzeba zauważyć, że problem jest bardzo skomplikowany ze względu na delikatną materię, jaką jest rodzina ze swoimi różnymi obszarami. Natomiast generalnie wśród najważniejszych przyczyn występowania partnerstwa pomiędzy rodzicami i dziećmi jest: 1. nieprawidłowa kampania ogólnospołeczna oraz 2. rozwód lub niepowodzenie w stosunkach partnerskich rodzica z drugim rodzicem. Nieprawidłowa kampania społeczna to suma wielu obszarów. Programów medialnych, wywiadów z osobami „trendy”. Przykładowo kampanie na rzecz walki z przemocą w rodzinie mają słuszny cel i ideę, natomiast powstaje wątpliwość, czy silne demonizowanie tych kwestii nie wywołuje u dzieci pochodzących z rodzin bez przemocy, przekonania o nadmiernych prawach lub przekonania o tym, że dzisiejsze obowiązujące standardy wychowawcze wykluczają posłuszeństwo itd. W istocie chodzi o różne wydarzenia publiczne, ukierunkowane na słuszną sprawę, ale w praktyce odgrywające rolę propagowania tzw. amerykańskich standardów, gdzie dziecko zostaje wychowywane bezstresowo, bez wymagań, bez kontroli. Czyli w praktyce młody człowiek ma więcej praw i żadnych konieczności, co sytuacyjnie musi powodować, że w hierarchii rodziny wędruje nad rodziców (zob. Krajewska, 2013; Kubickova i Bocakova, 2013, s. 169 i n.). Ostatnią wskazaną przyczyną jest rozwód lub trwały kryzys pomiędzy rodzicami. Zauważalne jest, że z natury osoba dorosła, rodzic, który pozostaje sam, zaczyna szukać partnera w dziecku. Na początku jest to partnerstwo bardzo potrzebne rodzicowi i dziecku po traumie rozwodu czy rozpadu związku. Potem występuje zjawisko wynagradzania dziecku braku drugiego rodzica, a w trzecim stadium rodzic, nie znajdując w dłużnym okresie nowego partnera, aktualnego psychicznego partnera czyni z dziecka. Tak wypaczone pojmowanie partnerstwa doprowadza do dwóch możliwych anomalii: faktycznego władztwa dziecka nad rodzicem 380 | WSGE bądź egoistycznego stosunku rodzica wobec dziecka i prowadzenia przez życie dziecka w kierunku trwałego uzależnienia go, w celu zachowania dla siebie na „życie”. Warto podkreślić, że każda rodzina na świecie w XXI wieku musi mieć zachowaną właściwą strukturę wewnętrzną. Ustawodawca stanowi „rodzice wychowują dzieci”; Prawidłowy model rodziny musi zakładać dwustopniową hierarchiczność: 1. rodzice (partnerzy w relacjach między sobą), 2. dzieci (osoby winne posłuszeństwo rodzicom). References Gromek, K. (2009). Kodeks rodzinny i opiekuńczy Komentarz, Wydawnictwo C.H. BECK. Ignaczewski, J. (red.) (2012). Komentarz do spraw rodzinnych. Warszawa: LexisNexis. Ignatowicz, J., Nazar, M. (2012). Prawo rodzinne. Warszawa: LexisNexis. Krajewska, A. (2013) Kryzys autorytetu w wychowaniu [w:] D. Łażewska (red.) Autorytet w wychowaniu i edukacji. Józefów: Wyd. WSGE. Kubickova, D. Bocakova, O. (2013) Rodzina i autorytety w niej funkcjonujące [w:] D. Łażewska (red.) Autorytet w wychowaniu i edukacji. Józefów: Wyd. WSGE. Piasecki, K. (red.) (2011). Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Warszawa: LexisNexis. Sitek, B.(2002) Trwałość i nierozerwalność małżeństwa. Olsztyn: Wydawnictwo UWM. Such-Pyrgiel, M. (2008b). Zjawisko singli w nowoczesnym społeczeństwie” [w:] U. Bejma (red.) Społeczeństwo Polskie w procesie zmian. Warszawa: Wyd. UKSW. Akty prawne: Ustawa zasadnicza z dnia 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. Nr 78, poz. 483. WSGE | 381 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm. Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. z 2010 Nr 33, poz. 178 z późn. zm. KONWENCJA O PRAWACH DZIECKA przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526. 382 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 383-400 Bogusław Bujak The banking product in supervisory regulations – formal and legal aspects of creating a banking product Produkty bankowe w regulacjach nadzorczych – aspekty formalno-prawne tworzenia produktu bankowego Bogusław Bujak [email protected] Abstracts The article presents some aspects of the regulatory framework and the Polish Financial Supervision Authority recommendations to the banking sector. The aim of the author is to consolidate the general expectations of the supervisory authority to banks for the process of creation of new banking products. The author indicates some of the correlations and existing synergies between regulations. At the same time draws attention to the lack of studies focusing on substantive issues or ongoing processes in banks. This study can help organizational units in the banks responsible for the creation and modification of the banking product offer in the understanding of the expectations of the supervisory authority. Article is mainly based on the method of analysis of the legal sources, the FSA recommendations and comments to them. Artykuł przedstawia wybrane aspekty regulacji prawnych i rekomendacji Komisji Nadzoru Finansowego wobec sektora bankowego. Celem autora jest skonsolidowanie generalnych oczekiwań organu nadzorczego wobec banków w zakresie tworzenia nowych produktów bankowych. Autor wskazuje na występujące korelacje oraz istniejącą synergię miedzy przepisami. Jednocześnie zwraca uwagę na brak opracowań koncentrujących się na zagadnieniach merytorycznych lub na procesach realizowanych w bankach. Opracowanie to może być pomocne dla komórek organizacyjnych w bankach odpowiedzialnych za proces tworzenia i modyfikowania oferty produktowej, w zrozumieniu oczekiwań organu nadzorczego. Artykuł opiera się głównie na metodzie analizy źródeł prawnych, rekomendacji KNF oraz komentarzy do nich. WSGE | 385 Key words: banking, bank law, banking service, bank supervision, supervisory recommendation, Polish Financial Supervision Authority, FSA bankowość, prawo bankowe, usługi bankowe, nadzór bankowy, rekomendacja nadzoru, Komisja Nadzoru Finansowego, KNF Wprowadzenie Uchwalenie w 2006 r. Ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. 2006 Nr 157 poz. 1119), w tym w szczególności nad rynkiem bankowym, dokonało zmian w architekturze polskiego nadzoru państwowego poprzez przyjęcie zintegrowanego krajowego systemu nadzoru nad rynkiem finansowym. Do realizacji powyższej funkcji została wskazana Komisja Nadzoru Finansowego. Komisja została ex lege wyposażona w szereg narzędzi mających na celu skuteczne i efektywne wykonywanie funkcji nadzorczych przy wykorzystaniu Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego. W ramach swoich kompetencji Komisja podejmuje uchwały, wydaje decyzje i postanowienia, a także publikuje rekomendacje dla sektora bankowego. Wynikiem ostatniego kryzysu finansowego z lat 2008 – 2010 jest szereg wprowadzonych w ramach Unii Europejskiej zmian prowadzących do zapewnienia większego bezpieczeństwa i stabilności systemu finansowego, co przekłada się na coraz większe integrowanie organu nadzoru w operacyjną działalność banków – widać to szczególnie w intensyfikacji liczby podejmowanych uchwał, czy wydawanych lub aktualizowanych rekomendacji, którą można zaobserwować począwszy od 2010 r. Opracowanie to może być pomocne dla wewnętrznych komórek organizacyjnych banków oraz osób odpowiedzialnych za proces modelowania, tworzenia i wdrażania oferty produktowej, w zrozumieniu oczekiwań organu nadzorczego wystosowanych do banków w zakresie oferowanych przez banki usług. Dodatkowym celem artykułu jest zebranie i opracowanie zbiorczego zestawu wymogów wynikających z rekomendacji wydanych przez Komisję Nadzoru Finansowego, które powinny być uwzględnione przez bank przed rozpoczęciem oferowania klientom produktów. 386 | WSGE Podstawy prawne Rynek usług i produktów finansowych, w szczególności zaś bankowych, jest rynkiem regulowanym zarówno poprzez przepisy krajowe, jak również unijne. Regulacje prawne Unii Europejskiej koncentrują się w tym zakresie na kwestiach zapewnienia stabilności i bezpieczeństwa oraz przestępczości gospodarczej i finansowej (Sitek, 2012, s.187 – 202; Szpringer, 1997, s. 51). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. 2004 nr 173, poz. 1808 z późn. zm.) wskazuje w art. 75. ust. 1. pkt 9., że wykonywanie przez podmioty działalności gospodarczej określonej w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. 1997 nr 140, poz. 939 z późn. zm.) wymaga uzyskania zezwolenia. Ustawodawca wykazuje tym samym szczególną troskę, jaką obejmuje rynek usług bankowych, w tym w szczególności zagadnienia ryzyka związanego z produktami oferowanymi klientom. Natomiast bank tworzący, a następnie oferujący usługi jest zobowiązany do przestrzegania wszystkich regulacji prawnych w tym zakresie. Prawo bankowe definiuje (art. 2.) bank jako podmiot posiadający osobowość prawną, prowadzący działalność na podstawie zezwoleń, które uprawniają go do świadczenia usług bankowych, skierowanych zarówno do konsumentów (klientów indywidualnych), jak również do innych organizacji (klientów instytucjonalnych). Proces dostarczania usług jest realizowany poprzez dokonywanie czynności bankowych wymienionych enumeratywnie w ustawie. Katalog tych usług (prawo bankowe, art. 5. ust. 1.) obejmuje w szczególności: • przyjmowanie wkładów pieniężnych; • prowadzenie rachunków bankowych; • udzielanie kredytów; • udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie i potwierdzanie akredytyw; • emitowanie bankowych papierów wartościowych; • przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych. Z drugiej strony, w ujęciu mikroekonomicznym, bank jest przedsiębiorstwem komercyjnym, którego celem jest osiąganie zysku i budowanie wartości firmy dla właścicieli. Realizacja tego celu wymaga pozyskania klientów, a to z kolei jest możliwe po opracowaniu i wdrożeniu konkurencyjnej oferty. W przypadku banków oferta taka stanowi propozycję realizacji poszczególnych czynności bankowych określanych mianem produk- WSGE | 387 tów bankowych. Bank, jako instytucja profesjonalna będąca usługodawcą w stosunku do swoich klientów, jest w sytuacji uprzywilejowanej (przygotowuje ofertę produktową, świadczy usługi) i w związku z tym ma znaczący wpływ na funkcjonowanie i stabilność całego systemu ekonomicznego. Jest to istotne nie tylko w przypadku klientów instytucjonalnych, ale także wobec klientów indywidualnych. Polityka konsumencka jest jednym z ważnych składników rynku wewnętrznego zarówno krajowego, jak i europejskiego (Niedziółka, 2012a, s. 93 - 104). W przypadku konsumentów wolumen ich korelacji w bankami jest wprost proporcjonalny do poziomu zaufania, jakim darzą te instytucje. W sytuacjach kryzysowych dominuje w nich nieufność i poczucie braku bezpieczeństwa (Ferszt-Piłat, 2012, s.111 - 124). Okres wielkiego kryzysu finansowego, który miał miejsce w latach 1929 – 1930, wskazał jednoznacznie na potrzebę wprowadzenia instytucji niezależnego nadzoru nad rynkiem usług bankowych (Gronkiewicz – Waltz, 1992, s. 122 - 162). W obecnym porządku prawnym w Polsce obszar ten reguluje między innymi ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. 2006 nr 157, poz. 1119, z późn. zm.). Nadzór bankowy stanowi element nadzoru finansowego (ustawa o nadzorze, art. 1. ust. 2. pkt 1.). Jego celem jest „zapewnienie prawidłowego funkcjonowania tego rynku, jego stabilności, bezpieczeństwa oraz przejrzystości, zaufania do rynku finansowego, a także zapewnienie ochrony interesów uczestników tego rynku również poprzez rzetelną informację dotyczącą funkcjonowania rynku” (ustawa o nadzorze, art. 2.) poprzez między innymi realizowanie zapisów ustawy – prawo bankowe (Kosikowski, 1995, s. 125). Ustawodawca powołał Komisję Nadzoru Finansowego (ustawa o nadzorze, art. 3. ust. 1. – 2.), której powierzono realizowanie funkcji nadzorczej wobec rynku usług bankowych. Wśród zadań (ustawa o nadzorze, art. 4. ust. 1.) wskazanych explicite w ustawie są w szczególności: sprawowanie nadzoru nad rynkiem finansowym; podejmowanie działań służących prawidłowemu funkcjonowaniu rynku finansowego, wspierających jego rozwój i konkurencyjność; podejmowanie działań edukacyjnych i informacyjnych; udział w przygotowywaniu projektów aktów prawnych w zakresie nadzoru nad rynkiem finansowym; stwarzanie możliwości polubownego i pojednawczego rozstrzygania sporów między uczestnikami rynku finansowego. Pełnienie funkcji organu nadzorczego związane jest nieodzownie z koniecznością zakreślania wytycznych dotyczących świadczonych przez banki usług. Komisja realizuje ten cel, podejmując uchwały oraz wydając decyzje administracyjne i postanowienia (ustawa o nadzorze, art. 11. ust. 1.) . Ponadto Komisja opracowuje i publikuje rekomendacje dla banków, 388 | WSGE których celem jest wskazywanie zarządom banków kierunków, w których powinny podążać, aby podnosić jakość zarządzania i poziom bezpieczeństwa. Rozbudowanie regulacji dotyczących sektora bankowego wynika wprost z faktu, iż banki są narażone na szczególne ryzyko związane z wykorzystywaniem środków powierzonych im przez klientów (Kaszubski, 2006, s. 13 - 19). Banki, jako instytucje podległe nadzorowi obowiązane są co do zasady stosować się do wytycznych Komisji, także w zakresie opracowywania oferty produktowej. Tworzenie produktu bankowego Wprowadzanie nowych produktów bankowych do oferty i/lub zmian w produktach istniejących jest jednym z kluczowych, z punktu widzenia biznesowego, procesów operacyjnych nowoczesnych instytucji finansowych, w szczególności banków. Z jednej strony konieczne jest bardzo dokładne opracowanie założeń dla nowego produktu, zbadanie jego potencjału na rynku oraz obliczenie oczekiwanej rentowności, z drugiej zaś strony ważne jest uzyskanie niższej wartości, niż w przypadku konkurencji, wskaźnika „czasu wejścia na rynek” (time to market), w celu osiągnięcia przewagi konkurencyjnej. Jednoczesne zapewnienie krótkiego terminu wdrożenia wraz z pełnym i rzetelnym przeprowadzeniem analizy biznesowej i funkcjonalnej wymaga nie tylko odpowiedniego oprzyrządowania organizacji (od strony proceduralnej i narzędziowej), ale również dużej elastyczności i samodyscypliny wewnętrznych komórek organizacyjnych odpowiedzialnych za realizację procesu. Dodatkowo należy tu zaznaczyć, że proces tworzenia nowych produktów bankowych jako jeden z procesów horyzontalnych, wymaga zaangażowania i współdziałania prawie całej organizacji. Kwestia tworzenia nowego produktu bankowego jest dodatkowo utrudniona w związku z koniecznością zapewnienia przez bank zgodności z szeregiem (nie zawsze ze sobą powiązanych wprost) przepisów prawa oraz wytycznych nadzorczych. A przecież organy administracji publicznej, a Komisję należy do nich zaliczyć, są zobowiązane do stosowania prawa w taki sposób, aby podmioty tego prawa czuły się bezpiecznie. Zagadnienie to jest o tyle istotne, że podmioty te podlegają ex lege nadzorowi, którego elementem jest kontrola czy inspekcja. (Sitek B., 2012, s. 167 - 183). Niestosowanie się natomiast do zaleceń, nakazów i zakazów nadzorcy może w konsekwencji doprowadzić do zastosowania przez komisję mobilizujących środków nadzorczych (kar) ad rem - wobec banku czy w razie WSGE | 389 konieczności ad personam – wobec członków zarządu. Z punktu widzenia banków zapewnienie zgodności stanowi niejednokrotnie trudność dla jednostek odpowiedzialnych za proces tworzenia produktu bankowego, które są komórkami biznesowymi a nie prawnymi. Natomiast oczekiwania Komisji Nadzoru Finansowego dotyczące tworzonych produktów bankowych są rozproszone nie tylko w regulacjach prawnych, ale także rekomendacjach wydawanych przez Komisję Nadzoru Finansowego. Generalne oczekiwania dotyczące produktów wyrażone w rekomendacjach KNF Produkty bankowe Proces dostarczania klientowi produktu bankowego, niezależnie od jego rodzaju, obarczony jest ryzykiem operacyjnym, na które wpływ ma nie tylko otoczenie zewnętrzne banku, ale przede wszystkim sama organizacja bankowa. Komisja Nadzoru Finansowego wydała w tym obszarze Rekomendację M dotyczącą zarządzania ryzykiem operacyjnym. Bank na etapie tworzenia nowych i/lub modyfikacji istniejących produktów powinien identyfikować i dokumentować wszelkie zagrożenia mogące mieć wpływ na poziom ryzyka operacyjnego (Rekomendacja M, rekomendacja 7). Proces ten powinien być nie tylko wystandaryzowany, ale również zdefiniowany w procedurach wewnętrznych banku. Komisja wskazuje, iż w przypadku tworzenia nowych produktów lub uruchamiania nowych typów działalności, bank powinien dokonywać identyfikacji i później oceny ryzyka ze szczególną uwagą, analizując zarówno czynniki wewnętrzne (np. struktura organizacyjna, aplikacje i systemy informatyczne, skargi i reklamacje), jak i zewnętrzne (np. otoczenie prawne, polityczne, rynkowe czy technologiczne). Ponadto nadzorca wskazuje, że proces identyfikacji (Rekomendacja M, rekomendacja 7.13) oraz oceny (Rekomendacja M, rekomendacja 8.6) ryzyka związanego z tworzeniem nowych lub modyfikacją istniejących produktów powinien mieć miejsce przed ich wprowadzeniem do oferty. Oznacza to, iż w procesie tworzenia produktu bankowego musi być uwzględniony etap identyfikacji a następnie oceny ryzyka związanego z nowym lub zmienianym produktem. W procesie tym powinna uczestniczyć zarówno komórka ds. zarządzania ryzykiem operacyjnym, jak również komórka ds. zarządzania ryzykiem braku zgodności. Bank powinien określić i realizować działania przeciwdziałąjące ryzyku związanemu z nowymi produktami, przede wszystkim poprzez prawidłowe ich zdefiniowanie i wdrożenie (Rekomendacja M, rekomendacja 10.1). 390 | WSGE Proces wytwarzania i dostarczania nowego produktu bankowego powinien być tak zaprojektowany, aby w szczególności na każdym etapie działalności banku prowadzona była kontrola wewnętrzna (Rekomendacja H, rekomendacja 5). Prawidłowość zdefiniowania procesu tworzenia nowych produktów w bankach jest istotna zarówno na etapie ich wytwarzania, jak i dostarczania. Proces powinien z jednej strony zapewniać optymalne kosztowo produkty, zaś z drugiej strony powinien gwarantować adekwatny poziom bezpieczeństwa dla klienta oraz dla banku. Z tej perspektywy istotnym elementem projektowanych procesów i produktów jest ustanowienie odpowiedniej liczby mechanizmów kontrolnych adekwatnych do ponoszonego ryzyka. Kontrola stanowi jedno z podstawowych źródeł informacji w procesie zarządzania. Pozwala ona na eliminowanie nieprawidłowości oraz podejmowanie działań naprawczych. Przyczynia się też skutecznie do zwiększania poziomu efektywności i skuteczności realizowanych procesów dostarczania produktów (Szejniuk, 2012, s.123 - 144). Komisja Nadzoru Finansowego przykłada szczególną wagę do aspektów systemu kontroli wewnętrznej, któremu jest poświęcona Rekomendacja H. Bank powinien w taki sposób określać czynności kontrolne, aby zapewniały one skuteczność mechanizmów kontroli wewnętrznej w odniesieniu do każdej świadczonej usługi czy dostarczanego produktu (Rekomendacja H, rekomendacja 13.3). Należy tu zwrócić uwagę, że ryzyko związane z produktem należy nie tylko zidentyfikować, ale proces dostarczania usługi musi również obejmować stały jego pomiar i kontrolę (Rekomendacja H, rekomendacja 8). W związku z ciągłym postępem technologicznym większość produktów bankowych opiera się o rozwiązania teleinformatyczne. W ramach Rekomendacji M Komisja wskazuje, że w takim przypadku bank powinien dokonać niezbędnych inwestycji, zarówno po stronie technologicznej, jak i zasobów ludzkich, przed wprowadzeniem nowych produktów i usług (Rekomendacja M, rekomendacja 7.13). Co więcej bank przed wprowadzeniem nowych technologii powinien się upewnić, że posiada wystarczające i adekwatne kompetencje, umożliwiające odpowiednie zarządzanie ryzykiem związanym z nimi (Rekomendacja D, rekomendacja 5.8). W przypadku, gdy z analizy tej wyniknie, że kompetencje nie są wystarczające, bank powinien je uzupełnić poprzez np. szkolenie personelu, zatrudnienie odpowiednich specjalistów czy też nawiązanie współpracy z dostawcą zewnętrznym. Rekomendacja D, dotycząca technologii teleinformatycznych, opisuje dokładniej aspekty związane z wykorzystaniem technologii tele- WSGE | 391 informatycznych w ramach oferowanych produktów. Zgodnie z wytycznymi w niej zawartymi, w przypadku produktów wdrażanych poprzez projekty wymagające zmian (w szczególności rozwój) w środowisku teleinformatycznym, konieczne jest określenie w przepisach wewnętrznych dotyczących prowadzenia projektów zarówno zasad, jak i ról oraz odpowiedzialności w zakresie odbioru i wprowadzania do eksploatacji produktów prac (Rekomendacja D, rekomendacja 6.1). Stosownie do nich przed wdrożeniem produkcyjnym powinny być przeprowadzane testy w dedykowanym środowisku testowym, niezależnie od tego, czy zmiany zostały wprowadzone z udziałem podmiotu zewnętrznego czy siłami własnymi banku (Rekomendacja D, rekomendacje 7.6 i 7.7). W przypadku, gdy tworzone lub modyfikowane produkty opierają się o usługi (w szczególności teleinformatyczne) dostarczane do banku przez podmioty zewnętrzne, bank powinien posiadać zdefiniowane i sformalizowane w przepisach wewnętrznych zasady współpracy z dostawcami (Rekomendacja D, rekomendacja 10). Zasady te powinny gwarantować bezpieczeństwo danych oraz poprawność działania środowiska teleinformatycznego. Na ich podstawie bank powinien zawierać stosowne umowy zapewniające, że usługi dostarczane do banku będą realizowane zgodnie z regulacjami prawa, przepisami wewnętrznymi oraz standardami przyjętymi w banku (Rekomendacja D, rekomendacja 10.9). W przypadku produktów dostarczanych poprzez elektroniczne kanały dostępu bank zobowiązany jest do zbudowania i utrzymywania takich rozwiązań technologicznych i organizacyjnych, które będą gwarantowały prawidłową i skuteczną weryfikację tożsamości i uprawnień klientów, bezpieczeństwo danych oraz bezpieczeństwo środków klientów (Rekomendacja D, rekomendacja 16.1). Co więcej bank powinien również prowadzić akcję edukacyjną, aby zapewnić klientom odpowiedni poziom wiedzy umożliwiającej bezpieczne korzystanie z produktów bankowych (Rekomendacja D, rekomendacja 16.8). Tworząc produkty bankowe oparte o dostęp elektroniczny, bank powinien też tak zaprojektować środowisko teleinformatyczne, aby uodpornić się na nieprzewidziane awarie (Rekomendacja D, rekomendacja 9 i nast.). Bezwzględnie w przypadku, gdy nowy produkt wiąże się ze zlecaniem czynności do wykonania podmiotom zewnętrznym, bank zobowiązany jest do zachowania należytej ostrożności. W tym celu bank powinien posiadać efektywną kontrolę nad zleceniobiorcą w zakresie świadczonej usługi, powinien monitorować kondycję i zdolność realizacji usługi przez podmiot zewnętrzny (Rekomendacja D, rekomendacja 10.7 oraz Rekomendacja H, 392 | WSGE rekomendacja 3.1). Ponadto bezwarunkowo bank powinien opracować plan awaryjnego działania, w przypadku braku możliwości świadczenia usługi przez zleceniobiorcę, aby dołożyć wszelkiej staranności w utrzymaniu ciągłości świadczenia usługi dla klienta. Bank w procesie tworzenia nowych produktów powinien także wprowadzać mechanizmy umożliwiające prowadzenie analiz pod kątem koncentracji zaangażowań. Analizy te powinny zapewniać korelację zarówno grup klientów blisko powiązanych ze sobą, czy reprezentujących jedną branżę lub gałąź gospodarki o zbliżonej charakterystyce ryzyka, jak również i zaangażowania o tej samej formie lub rodzaju zabezpieczenia (Rekomendacja C, rekomendacje A i C). Produkty finansowe Komisja Nadzoru Finansowego zwraca szczególną uwagę na proces tworzenia nowego produktu finansowego. W ramach Rekomendacji G dotyczącej zarządzania ryzykiem stopy procentowej w bankach, nadzorca wprost wskazuje, że przed wprowadzeniem i wdrożeniem nowego produktu mogącego mieć wpływ na ryzyko stopy procentowej banku jest on zobowiązany do przeprowadzenia pełnego procesu przygotowawczego (Rekomendacja G, rekomendacja 4). Proces ten powinien być elementem procedury tworzenia produktu bankowego i powinien obejmować co najmniej: • wskazanie celu produktu (określenie, czy pełni on funkcję spekulacyjną, czy tylko stanowi zabezpieczenie); • analizę ryzyk związanych z produktem (między innymi ryzyka operacyjne, prawne i finansowe). Należy tu zwrócić szczególną uwagę na produkty posiadające inną charakterystykę finansową, w odniesieniu do dotychczasowego portfela stanowiącego ofertę banku; • przygotowanie dokumentacji proceduralnej dla komórek i pracowników, którzy będą zaangażowani w obsługę produktu; • opracowanie procedur rachunkowych i sprawozdawczych; System pomiaru i sprawozdawczość są szczególnie istotne w przypadku produktów kredytowych długoterminowych; • opracowanie mechanizmów kontrolnych; • dostosowanie aplikacji i systemów informatycznych (patrz również Rekomendacja M, rekomendacja 7.13); WSGE | 393 • przeszkolenie pracowników (patrz również Rekomendacja D, rekomendacja 5.8). Rekomendacja zwraca również uwagę na fakt, że elementem procesu przygotowawczego powinno być przeprowadzenie uzgodnień w ramach organizacji, w których powinny uczestniczyć co najmniej komórki operacyjne, księgowe, prawne, ryzyka i audytu wewnętrznego (Rekomendacja G, rekomendacja 4). Produkty walutowe Produkty w zakresie operacji obciążonych ryzykiem walutowym bank powinien tworzyć i wdrażać zgodnie ze stosowanymi i zatwierdzonymi regulacjami dotyczącymi wprowadzania produktów (Rekomendacja I, rekomendacja 8). Należy zwrócić tu uwagę, że oczekiwaniem organu nadzorczego jest, aby zarząd banku przedstawił do akceptacji rady nadzorczej propozycje wprowadzania nowych kategorii operacji lub zmiany wolumenu działalności związanego z daną kategorią operacji wraz z odniesieniem do adresatów produktu (Załącznik do Rekomendacji I, pkt 1.). Produkty pochodne Jeżeli bank planuje wprowadzenie produktu opierającego się na transakcjach z użyciem instrumentów pochodnych, to konieczne jest spełnienie oczekiwać Komisji określonych w ramach Rekomendacji A. W tym wypadku proces tworzenia produktu musi obejmować po pierwsze pogłębioną analizę wszelkich prawnych aspektów dotyczących uruchomienia działalności banku na tym rynku, po drugie legalności przeprowadzania operacji w odniesieniu do obowiązujących przepisów prawa (Rekomendacja A, rekomendacja 1). Proces tworzenia produktu musi uwzględnić konieczność: • zidentyfikowania i dokonania oceny ryzyk nowego produktu; • uzyskania akceptacji zarządu; • opracowania i wdrożenia – pisemnie – procedur działania; • wdrożenie systemu kontroli ryzyka; • wdrożenie odpowiednich zmian w aplikacjach i systemach informatycznych; • przeszkolenie pracowników. Wszystkie wymienione elementy muszą zostać przeprowadzone jeszcze przed wdrożeniem nowego produktu. Dodatkowo w odniesieniu do 394 | WSGE klientów (Rekomendacja A, rekomendacja 1) bank powinien: • opracować procedury i mechanizmy badania zdolności kredytowej klientów, co ważne proces oceny powinien być zintegrowany z oceną ryzyka wynikającą z innych produktów bankowych; • określić zasady wyznaczania limitów zaangażowania klientów w zakresie transakcji instrumentami pochodnymi; bank powinien monitorować łączną ekspozycję klienta wynikającą z posiadanych przez niego produktów bankowych; • opracować zasady oferowania instrumentów pochodnych; zasady te powinny być uzależnione od charakteru transakcji oraz grupy klientów; • wypracować jasne i przejrzyste dla klienta sposoby komunikacji; Bank musi zwracać tu uwagę, aby we właściwy sposób przedstawiać klientom swoich pracowników, gdyż nie pełnią oni roli doradców, a jedynie sprzedawców produktów bankowych (nie dotyczy to banków, które świadczą usługi doradztwa finansowego lub inwestycyjnego). Nadzorca zwraca również uwagę na fakt, iż motywacyjne systemy wynagradzania pracowników nie powinny zależeć wyłącznie od wielkości sprzedaży produktów. Produkty hipoteczne Bank opracowując i wdrażając produkty zabezpieczone hipotecznie, powinien szczególną wagę przyłożyć do zapewnienia niezależności między procesami związanymi z tworzeniem i walidacją narzędzi wspierających a procesami realizującymi funkcje sprzedażowe, operacyjne i kontrolne (Rekomendacja S, rekomendacja 5). Procedury operacyjne powinny ograniczać możliwości akceptacji wszelkich odstępstw od tej reguły. Tworząc lub modyfikując produkt, bank powinien dążyć do zapewnienia adekwatności procesu badania zdolności kredytowej klientów do ponoszonego przez bank ryzyka, z uwzględnieniem rodzaju produktów kredytowych i wynikających z nich limitów (Rekomendacja S, rekomendacja 8). Natomiast analiza powinna obejmować między innymi: cechy osobowe klienta historię współpracy z bankiem oraz historię kredytową. Przed wdrożeniem produktu zarząd banku powinien zatwierdzić limity ograniczające ryzyko kredytowe, gwarantujące dywersyfikację portfela, odniesione zarówno do poszczególnych ekspozycji, jak i do całego portfela kredytów zabezpieczonych hipotecznie (Rekomendacja S, rekomendacja 20). Bank WSGE | 395 powinien dokonać stosownych zmian w systemie pomiaru i raportowania, aby zapewnić utrzymanie zaakceptowanego poziomu apetytu na ryzyko (Rekomendacja S, rekomendacja 23). Jednym z istotniejszych elementów, na które zwraca uwagę Komisja jest konieczność jasnego, jednoznacznego i czytelnego przedstawiania informacji klientom (Rekomendacja S, rekomendacja 25) . W tym celu bank musi, na etapie tworzenia produktu, wprowadzić szereg zmian w procedurach, przepisach wewnętrznych, aplikacjach i systemach informatycznych czy też materiałach informacyjnych. Aspekty te dotyczą etapu pozyskiwania klienta, jak i obsługi klienta po podpisaniu umowy. Informacje reklamowe, informacje dotyczące produktu i ryzyka z nim związanego, treść regulaminów, wzorce umów, taryfy opłat i prowizji oraz wszelkie inne informacje niezbędne do podjęcia przez klienta decyzji powinny być rzetelne i kompletne (Rekomendacja S, rekomendacja 26). Należy tu też wspomnieć, że niedopuszczalne jest wprowadzanie klienta w błąd lub umieszczanie w umowach klauzul abuzywnych, kształtujących jego prawa i/lub obowiązki niezgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi lub naruszających jego interesy (Niedziółka, 2012b, s. 499 - 508). Produkty kredytowe detaliczne W przypadku wprowadzania produktów kredytowych detalicznych nadzorca oczekuje, iż podstawą uruchomienia procesu kredytowania detalicznego będzie zatwierdzona przez zarząd i nadzorowana przez radę nadzorczą polityka kredytowania (Rekomendacja T, rekomendacja 1). Polityka ta powinna uwzględniać ryzyko wynikające ze specyfiki produktowej, a także powinna zabezpieczać i ograniczać to ryzyko, w szczególności poprzez ustalenie w banku maksymalnego poziomu portfela produktowego oraz maksymalnego poziomu zadłużenia w odniesieniu do dochodów klienta (Rekomendacja T, rekomendacja 1). Proces oceny zdolności kredytowej klientów powinien być określony w opracowanych i wdrożonych w banku procedurach i powinien uwzględniać ustalone poziomy limitów. Analogicznie do produktów hipotecznych na etapie wprowadzania kredytowego produktu detalicznego należy zapewnić odpowiednie rozdzielenie funkcji sprzedaży od akceptacji, monitorowania oraz kontroli ryzyka. Jeżeli proces wprowadzanego produktu wymaga wykorzystania modeli, to bank powinien zapewnić niezależność procesów tworzenia i walidacji modeli od sprzedaży i funkcji operacyjnych, a także wprowadzić ograniczenie możliwości akceptacji odstępstw (Rekomendacja 396 | WSGE T, rekomendacja 5). Bank powinien tak opracowywać proces badania zdolności kredytowej klientów, aby minimalizować ponoszone ryzyko i w tym celu powinien dokonywać analizy między innymi: cech osobowych klienta, historii jego współpracy z bankiem czy historii kredytowej (Rekomendacja T, rekomendacja 6). Komisja dopuszcza możliwość zastosowania przez bank uproszczonych zasad oceny zdolności kredytowej. Warunki te zostały wskazane explicite w rekomendacji 7. Wprowadzając produkty kredytowe detaliczne, bank musi równocześnie wdrożyć (jeśli wcześniej nie posiadał) odpowiedni system pomiaru, monitorowania i raportowania stopnia zaangażowania banku w detaliczne ekspozycje kredytowe, z uwzględnieniem rodzaju produktów, apetytu na ryzyko czy profilu ryzyka. Rekomendacja wskazuje też, że zarząd powinien otrzymywać powyższe informacje nie rzadziej niż raz na kwartał (Rekomendacja T, rekomendacja 17). Informacje dotyczące produktu i ryzyka z nim związanego, treść regulaminów, wzorce umów, taryfy opłat i prowizji i wszelkie inne informacje niezbędne do podjęcia przez klienta decyzji powinny być rzetelne i kompletne (Rekomendacja T, rekomendacja 19). Podsumowanie Analiza funkcjonalnych źródeł prawa, jakimi są rekomendacje wydawane przez Komisję Nadzoru Finansowego, wskazuje, że banki powinny identyfikować i oceniać ryzyko operacyjne we wszystkich produktach oraz w procesach, aplikacjach i systemach je wspierających, aby ustalić hierarchię ważności poszczególnych ryzyk i priorytety zarządzania. Przed wprowadzeniem nowych produktów oraz przed rozpoczęciem nowego rodzaju działalności banki powinny ocenić ryzyko operacyjne związane z tymi przedsięwzięciami oraz inne rodzaje ryzyka, które w przypadku danego produktu występują. Istniejące w banku produkty oraz procesy, aplikacje i systemy informatyczne służące do ich dostarczania powinny podlegać regularnemu monitorowaniu. Zarządzanie ryzykiem powinno w racjonalny sposób chronić przed wewnętrznymi i zewnętrznymi zagrożeniami, które mogą być źródłem potencjalnych strat, takimi jak działania przestępcze i nieumyślne błędy pracowników lub osób zewnętrznych, wadliwie zaprojektowane produkty i procesy wewnętrzne czy awarie systemów teleinformatycznych. Dokonany przegląd rekomendacji KNF uwidacznia dwie kwestie. Po pierwsze regulacje organu nadzorczego są dosyć szczegółowe i wraz z każdą aktualizacją poszerza się ich zakres merytoryczny (co może być WSGE | 397 odebrane jako próba ingerencji Komisji w proces zarządzania bankiem, a to wykraczałoby poza standardową definicję nadzoru). Po drugie można dostrzec wzajemne powiązania (a często nawet odwołania) pomiędzy wydawanymi rekomendacjami, co może ułatwiać pełnienie funkcji nadzoru, ale jednocześnie utrudnić operacyjne realizowanie zadań przez banki. Jednakże zdaniem autora nieodzowne jest dalsze coraz głębsze regulowanie rynku, wynikające miedzy innymi z postępującej integracji funkcji nadzoru nie tylko w kraju, ale także na poziomie Unii Europejskiej. References: Ferszt – Piłat, K. (2012). Zaufanie jako fundament bezpieczeństwa we współczesnym społeczeństwie, [w:] „Journal of Modern Science”, tom 3/15/2012. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Góral, L. (1998). Nadzór bankowy. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Gronkiewicz – Waltz, H. (1992). Bank centralny od gospodarki planowej do rynkowej. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze. Kaszubski, R. (2006). Funkcjonalne źródła prawa bankowego publicznego. Warszawa: Wydawnictwo Wolter Kluwer. Kosikowski, C. (1995). Prawo gospodarcze publiczne. Warszawa: Wydawnictwa prawnicze PWN, Wydanie II. Lewis, M. (2010). The Big Short: Inside the Doomsday Machine. New York: W.W. Norton & Company. Niedziółka, I. (2012). Bezpieczeństwo konsumentów europejskich w świetle działania Europejskich Centrów Konsumenckich. [w:] „Journal of Modern Science”, tom 2/13/2012. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Niedziółka, I. (2012). Ochrona praw konsumenta w kontekście zakazu stosowania niedozwolonych postanowień umownych, [w:] „Journal of Modern Science”, tom 2415/2012. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Pomorska, A. (1994). Komentarz do prawa bankowego, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze. Sitek, B. (2012). Bezpieczeństwo prawne a wertykalna wielowarstwowość systemów prawnych, [w:] „Journal of Modern Science”, tom 1/12/2012. 398 | WSGE Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Sitek, M. (2012). Prawne i instytucjonalne ramy polityki karnej UE, [w:] „Journal of Modern Science”, tom 1/12/2012. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Szejniuk, A. (2012). Kontrola instrumentem bezpieczeństwa, [w:] „Journal of Modern Science”, tom 2/13/2012. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi. Szpringer, W. (1997). Europejskie regulacje bankowe, Seria Biblioteka bankowca, Warszawa: Wydawnictwo Twigger. Akty prawne i funkcjonalne źródła prawa Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. 1997 nr 140, poz. 939 z późn. zm.). Rekomendacja C dotycząca zarządzania ryzykiem koncentracji zaangażowań, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa, 2002 r. Rekomendacja G dotycząca zarządzania ryzykiem stopy procentowej w bankach, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2002 r. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. 2004 nr 173, poz. 1808 z późn. zm.). Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz. U. 2006 nr 157, poz. 1119, z późn. zm.). Rekomendacja A dotycząca zarządzania ryzykiem towarzyszącym zawieraniu przez banki transakcji na rynku instrumentów pochodnych, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010 r. Rekomendacja I dotycząca zarządzania ryzykiem walutowym w bankach oraz zasad dokonywania przez banki operacji obciążonych ryzykiem walutowym, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010 r. Rekomendacja H dotycząca systemu kontroli wewnętrznej w bankach, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa, 2011 r. Uchwała Nr 312/2012 Komisji Nadzoru Finansowego z dnia 27 listopada 2012 r. (Dz. Urz. KNF z dnia 21 grudnia 2012 r.). Rekomendacja M dotycząca zarządzania ryzykiem operacyjnym w bankach, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa, styczeń 2013 r. Rekomendacja D dotycząca zarządzania obszarami technologii informa- WSGE | 399 cyjnej i bezpieczeństwa środowiska teleinformatycznego w bankach, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa, styczeń 2013 r. Rekomendacja T dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa, luty 2013 r. Rekomendacja S dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ekspozycjami kredytowymi zabezpieczonymi hipotecznie, Komisja Nadzoru Finansowego, Warszawa czerwiec 2013 r. 400 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 401-418 Artur Michał Banaszak Gambling as the problem in the contemporary societies Hazard jako problem współczesnych społeczeństw Artur Michał Banaszak Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The addictions are a major problem of the modern world. Their types are varied and various fields of science deal with them. One of the phenomena that can become an addiction is gambling. It is betting on certain events, the outcome of which is difficult to predict and depends only on the fortuity. The phenomenon of gambling in itself is not a problem, but can lead to significant problems having a devastating impact on the lives of individuals and society. The object of this research is the phenomenon of gambling considered primarily in terms of its harmfulness. The author analyzes the different situations of gambling. It will be shown how to recognize pathological gambling and what characteristics are people addicted to gambling. In addition, we will discuss gambling as a disease. The purpose of this study is to demonstrate that gambling can be harmful to people and that it is a disease that today affects more and more people. Dużym problem współczesnego świata są uzależnienia. Ich rodzaje są różne i zajmują się nimi rożne dziedziny nauki. Jednym ze zjawisk, które mogą stać się uzależnieniem jest hazard, czyli obstawianie pewnych zdarzeń, których wynik jest trudny do przewidzenia lub zależny tylko i wyłącznie od przypadku. Zjawisko hazardu samo w sobie nie jest problemem, ale może prowadzić do znacznego problemu mającego destrukcyjny wpływ na życie jednostki i społeczeństwa. Przedmiotem tej analizy jest zjawisko hazardu rozważane przede wszystkim w kontekście jego szkodliwości. Przeanalizowane zostaną różne sytuacje związane z uprawianiem hazardu. Pokazane zostanie, w jaki sposób można rozpoznać hazard szkodliwy i jakie cechy posiadają osoby uzależnione od hazardu. Ponadto omówiony zostanie hazard jako choroba. Celem tego opracowania jest wy- WSGE | 403 kazanie, że hazard może być szkodliwy dla człowieka i że jest to choroba, która współcześnie dotyka coraz więcej osób. Key words: gambling, problem gambling, pathological gambling, compulsive hazard, addiction hazard, hazard problemowy, hazard patologiczny, nałogowy hazard, uzależnienie Wstęp Jednym z ważniejszych problemów, które dotykają jednostkę lub całe społeczeństwo jest uzależnienie. Psychologia i medycyna zajmują się wieloma rodzajami uzależnień, w tym uzależnieniami od alkoholu, narkotyków, innych substancji chemicznych, seksu, zakupów, Internetu, itp. Uzależnienie można opisać jako sytuację, kiedy człowiek czuje się przymuszony, aby zaangażować się w różne ryzykowne i niedające się kontrolować zachowania (Zimbardo, 1999, s. 31). Choćby pobieżne i niepełne wymienienie różnych, powszechnie znanych rodzajów uzależnień pokazuje, że osoba może być uzależniona od pewnych przyjmowanych substancji lub uzależniona od pewnych zachowań. Ten drugi typ często określany jest mianem uzależnienia behawioralnego. Wśród wielu wymienianych w tej grupie znajduje się uzależnienie, które obecne jest w historii ludzkości od zawsze, ale współcześnie, ze względu na coraz szersze możliwości dostępu, staje się coraz większym problemem i dotyka coraz większej ilości jednostek. Mowa tu o uzależnieniu od hazardu. Gra w kasynie, obstawianie wyników zdarzeń sportowych, ruletka, wypełnianie kuponu lotto, gra na wyścigach konnych czy inne tego rodzaju zachowania nie są co do zasady czymś złych i chorym. Wielu ludzi traktuje to jako formę rozrywki i sposób na spędzanie czasu wolnego. Ale warto wskazać, że nierzadko niewinnie zapowiadająca się rozrywka może prowadzić do dużego problemu, z którym jednostka sama sobie nie poradzi. Hazard potrafi uzależniać, podobnie jak inne tego typu problemy. Wielu ludzi traktuje picie alkoholu jako formę relaksu, sposobu na czas spędzony w towarzystwie. I mimo, że picie, które czasem nazywamy kulturalnym lub picie z umiarem nie musi prowadzić to wielkich problemów, to jednak nikt nie ma wątpliwości, że w pewnych sytuacjach może to prowadzić do 404 | WSGE dramatu jednostki i osób z nią związanych. Podobnie jest z hazardem. Przedmiotem tej analizy jest zjawisko hazardu rozważane przede wszystkim w kontekście jego szkodliwości. Przeanalizowane zostaną różne sytuacje związane z uprawianiem hazardu. Pokazane zostanie, w jaki sposób można rozpoznać hazard szkodliwy i jakie cechy posiadają osoby uzależnione od hazardu. Ponadto omówiony zostanie hazard jako choroba. Celem tego opracowanie jest wykazanie, że hazard może być szkodliwy dla człowieka i że jest to choroba, która współcześnie dotyka coraz więcej osób. Czym jest hazard? Rozważając zagadnienia związane z zagrożeniami, jakie może nieść ze sobą hazard, należy zacząć od wytłumaczenia terminologii. Możemy podać tutaj trzy pojęcia: hazardu, problemów z hazardem oraz hazardu patologicznego. Hazard jako taki nie jest i nie musi być problemem. Może to być forma rozrywki i zabawy. Według definicji Słownika Wyrazów Obcych PWN hazard to wyraz pochodzący z języka francuskiego i oznacza tyle, co kostka do gry lub gra w kości. Jest to „ryzykowne przedsięwzięcie, którego wynik zależy wyłącznie od przypadku, ryzyko, narażenie się na niebezpieczeństwo, ryzykowanie (PWN, 1998, s. 269). Inna definicja podaje, że hazard to postawienie pieniędzy na wynik gry, rywalizacji lub innego wydarzenia, jest to branie udziału w grze losowej (Rose, br. [w:] http://www.gamblingandthelaw.com). Kolejnym, koniecznym do omówienia pojęciem jest termin problemy z hazardem (problem gambling). Termin ten oznacza, że osoba gra bardzo dużo, ale nie jest uzależniona od hazardu i potrafi przestać grać. Niemniej jednak osoba taka doświadcza wielu problemów związanych z hazardem (por. Problem Gambling Institute of Ontario, 2012, s. 11 - 16). Inną definicję tego samego terminu podają źródła Rady ds. Przymusowego Hazardu Stanu Arizona. W tym wypadku mówi się o uwikłaniu w ryzykowne zachowania hazardowe, które mają niesprzyjający wpływ na samopoczucie jednostki, na jego sytuację rodzinną, zawodową, finansową i socjalną (Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Ostatnim i najważniejszym terminem, który należy wytłumaczyć jest pojęcie hazardu patologicznego. Zgodnie z definicją Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 „za- WSGE | 405 burzenie to polega na często powtarzających się epizodach hazardu, które dominują życie pacjenta na szkodę społeczną, zawodową, materialną oraz ze szkodą dla wartości i zobowiązań rodzinnych” (ICD-10, 2010, F63.0). Źródła anglojęzyczne obok określenia hazard patologiczny (pathological hazard) używają również tożsamego terminu hazard nałogowy (compulsive hazard). Definiuje się go jako „postępujące zaburzenie charakteryzujące się ciągłymi lub czasowymi utratami kontroli nad hazardem – zaabsorbowanie hazardem i zdobywaniem pieniędzy, którymi się gra – irracjonalnym myśleniem oraz kontynuacją zachowania wbrew niesprzyjającym konsekwencjom” (Rosenthal, 1992, s. 73). Również ciekawa wydaje się być definicja podawana przez działającą w Stanach Zjednoczonych organizację Anonimowych Hazardzistów. Według tej organizacji hazard patologiczny to „choroba postępująca w swej naturze, która nie może być wyleczona, ale może być zatrzymana” (Gambling Anonymous, br., [w:] http://www. gamblersanonymous.org/ga/content/questions-answers-about-gamblers-anonymous). Dokonując podsumowania wyjaśniania tych trzech pojęć, należy powiedzieć, że owo rozróżnienie – hazard, problemy z hazardem oraz hazard patologiczny – może być porównane do innego problemu a mianowicie do alkoholizmu. Hazard sam w sobie to pewna analogia do picia alkoholu. Nie jest to ani zdrowe, ani konieczne, ale kontrolowane nie musi prowadzić do żadnych poważnych problemów. Problemy z hazardem można porównać do pijaństwa czy upijania się. Nie jest to jeszcze pełne uzależnienie, ale jest to duży krok w jego kierunku i może prowadzić do bardziej lub mniej poważnych problemów. Ostatni termin – hazard patologiczny lub hazard nałogowy – to analogia do alkoholizmu. Jest to choroba i uzależnienie, które prowadzi do wielu problemów natury osobistej, rodzinnej oraz zawodowej. Bardzo często nałogowi hazardziści, podobnie jak nałogowi alkoholicy, miewają również problemy natury finansowej. Jak rozpoznać hazard patologiczny (nałogowy)? W hazardzie patologicznym jak w wielu innych chorobach wskazuje się na pewne symptomy, które mówią, że dana jednostka jest uzależniona od hazardu. Jak podają badacze tego problemu, nie wszystkie z wymienionych kryteriów muszą występować u jednej i tej samej osoby. Richard Rosenthal M. D. oraz Henry Lesieur Ph. D. opracowali katalog dziesięciu kryteriów diagnostycznych dla patologicznego hazardu. 406 | WSGE Według tego zestawienia o chorobie może świadczyć fakt, że osoba cały czas myśli tylko i wyłącznie o hazardzie lub o sposobach zdobycia środków finansowych na hazard. Inną cechą jest to, że grający, aby zaspokoić swoje potrzeby emocjonalne stawia coraz więcej pieniędzy. Trzecią cechą, jest fakt, iż granie i obstawianie wymyka się z pod kontroli, a osoba uzależniona nie potrafi przestać. Jeśli nawet osobie takiej zdarzają się okresy abstynencji, to podczas niej ów człowiek jest niespokojny i skłony do gniewu. Kolejną cechą świadczącą o uzależnieniu jest to, że granie i obstawianie jest swego rodzaju ucieczką od problemów dnia codziennego. Jest to dla nałogowego hazardzisty swego rodzaju sposób na radzenie sobie z uczuciem beznadziejności, winy oraz wszelkiego rodzaju depresjami. Również ciągłe powroty do grania w celu powetowania sobie wcześniejszych strat (próba odegrania się), to kolejne kryterium charakteryzujące patologicznego hazardu. Następną cechą jest to, że osoba uzależniona ma coraz gorszy kontakt z otoczeniem. Przejawia się to w fakcie, że hazardzista próbuje kłamać na temat swojego grania. Bardzo często osłabia lub niszczy swoje stosunki rodzinne, przyjacielskie oraz ma problemy na polu zawodowym. Wielokrotnie zdarza się i jest to kolejny symptom patologiczne hazardu, że uzależniony popełnia wykroczenia lub przestępstwa w celu zdobycia środków finansowych na granie. Nie rzadko zdarzają się kradzieże, defraudacje powierzonych sobie pieniędzy, fałszerstwa i inne nielegalne praktyki. Znane są skrajne przypadki pobić lub nawet morderstw dokonywanych przez osoby uzależnione, aby w ten sposób zdobyć pieniądze na grę. Ostatnim z kryteriów znajdującym się w katalogu Rosenthala i Lesieura jest to, że uzależniony liczy, że jego bliscy pomogą mu w rozwiązaniu trudnej sytuacji finansowej, spowodowanej niekontrolowanym graniem (por. Lesieur i Rosenthal, 1998, s. 393 - 401). Na podobne symptomy patologicznego lub przymusowego hazardu wskazuje Rada ds. Nałogowego Hazardu Stanu Arizona. Dodaje ona, że osoba uzależniona od hazardu będzie próbować pożyczać pieniądze od znajomych i przyjaciół, jednocześnie ukrywając prawdziwe powody pożyczki. Osoba taka zaczyna też zamieniać na gotówkę swoje lokaty bankowe, środki ulokowane w inwestycjach lub funduszach emerytalnych, bierze kredyty pod zastaw domu oraz wynosi i spienięża wszystkie wartościowe rzeczy znajdujące się w posiadaniu jego lub rodziny. Chory na hazard potrafi wykorzystać każdą nadarzającą się okazję, aby uzyskać pieniądze potrzebne mu do gry. Eksperci Rady wskazują także, że osoba chora na patologiczny hazard zwiększa nie tylko ilość stawianych pieniędzy, WSGE | 407 ale również poświęca hazardowi coraz więcej czasu. Wskazuje się również, że w raz z rozwojem uzależnienia zmienia się osobowość chorego, a mianowicie staje się on złośliwy, bardzo krytyczny wobec innych, sarkastyczny, kłótliwy oraz przygnębiony. Osoba taka nie chce się przyznać do faktu bycia uzależnionym od hazardu i upiera się, że to jest nie groźna zabawa, a jedynie forma relaksu. Osoba taka bardzo akcentuje swoje wygrane, jednocześnie przemilcza lub lekceważy przegrane. W późniejszych fazach uzależnienia hazardzista przestaje rozmawiać z kimkolwiek na temat swojego grania oraz uprawia hazard samotnie (Symptoms of the Compulsive Gamblers, br. [w:] http://www.azccg.org). Do wszystkich powyżej wymienionych symptomów znamionujących pojawienie się patologicznego lub nałogowego hazardu dodaje się jeszcze, że osoba uzależniona wierzy, że w końcu trafi jej się wielka wygrana, która rozwiąże wszelkie problemy. Osoba taka nie chce dopuścić do siebie myśli, że jedynym sposobem na poradzenie sobie z problemami finansowymi jest zaprzestanie hazardu. Osoba uzależniona coraz mniej czasu spędza w domu z rodziną, a nawet jeśli jest w domu, to często, aby grać, wykorzystuje różnego rodzaju narzędzia komunikacji na odległość (Internet, telefon). Zdarzają się także niewytłumaczalne i nieusprawiedliwione absencje w pracy lub zaniedbywanie swoich obowiązków. Nierzadko taka osoba opuszcza uroczystości rodzinne lub spóźnia się na nie, ponieważ była w kasynie lub uprawiała hazard w innym miejscu. Również charakterystyczne jest to, że nałogowy hazardzista tak będzie planował wspólne rodzinne wyjazdy i urlopy, aby w pobliżu było miejsce, gdzie będzie miał dostęp do hazardu (A Gambling Problem: How Can You Tell? [w:] https:// myhealth.alberta.ca/alberta/stand-alone/Pages/a-gambling-problemhow-can-you-tell.aspx). W powyższej części analizy zostały przedstawione symptomy i kryteria, które mogą świadczyć o tym, że ktoś ma problem z hazardem lub nawet, że dana jednostka jest uzależniona od hazardu. Podobnie jak we wcześniejszych rozważaniach dotyczących sfery pojęciowej tego zagadnienia także i tutaj możemy dopatrzeć się pewnych analogii do alkoholizmu i innych uzależnień. Nałogowy hazardzista, podobnie jak alkoholik piciem, jest cały czas zaabsorbowany graniem. Nawet jeśli nie gra w danej chwili, to jego myśli są często zajęte planowaniem grania lub tym, w jaki sposób zorganizować środki na grę. Kolejna analogia to fakt, iż hazardzista czuje psychiczny i fizyczny dyskomfort, kiedy pozbawiony jest dostępu do hazardu. Podobnie ma się rzecz z nałogowym alkoholikiem – kiedy 408 | WSGE nie pije, czuje się chory i niewiele potrafi zrobić. Również konsekwencje, jakie niesie ze sobą patologiczny hazard dla życia osobistego, rodzinnego czy zawodowego hazardzisty, są podobne jak przy alkoholizmie. Bardzo często oba uzależnienia – picie i granie prowadzą do rozkładu rodziny, utraty przyjaciół i znajomych, a nierzadko do utraty pracy. Zarówno jeden, jak i drugi nałóg prowadzą do pogorszenia się sytuacji rodzinnej samego chorego, jak i jego rodziny. Pojawienie się owych symptomów (nawet części z nich) pokazuje, że jednostka jest uzależniona od hazardu lub w najlepszym wypadku ma problem z hazardem. W poradniach zajmujących się leczeniem nałogowych hazardzistów w Stanach Zjednoczonych opracowano zestaw pytań (Problem Gambling Self Quiz), który zbiera te wszystkie objawy i kryteria nałogowego hazardu. Dana osoba może samodzielnie odpowiedzieć na owe pytania i również samodzielnie odpowiedzieć sobie na pytanie, czy w życiu tego osobnika jest obecny problem hazardu. Opisując symptomy i kryteria nałogowego hazardu, wydaję się słusznym ich przedstawienie: 1. Czy kiedykolwiek uprawiałeś hazard dłużej niż planowałeś? 2. Czy kiedykolwiek zdarzyło się, iż grałeś tak długo, aż straciłeś wszystkie pieniądze? 3. Czy kiedykolwiek myślenie o hazardzie spowodowały u ciebie problemy ze spaniem? 4. Czy kiedykolwiek postawiłeś pieniądze pochodzące z twoich zarobków lub oszczędności, które były przeznaczone na zapłacenie rachunków? 5. Czy kiedykolwiek próbowałeś bezskutecznie przestać uprawiać hazard? 6. Czy kiedykolwiek złamałeś prawo lub myślałeś o tym, aby w ten sposób zdobyć środki na hazard? 7. Czy kiedykolwiek pożyczałeś pieniądze z przeznaczeniem na hazard? 8. Czy kiedykolwiek miałeś wyrzuty sumienia z powodu hazardu? 9. Czy kiedykolwiek uprawiałeś hazard, aby w ten sposób zdobyć środki na zaspokojenie swoich zobowiązań finansowych? 10.Czy kiedykolwiek przegrane w hazardzie powodowały u ciebie stany depresyjne lub myśli samobójcze? Specjaliści zajmujący się problematyką uzależnień od hazardu wskazują, że nawet jedna twierdząca odpowiedź na którekolwiek z powyższych WSGE | 409 pytań może wskazywać, że dana osoba ma problem z hazardem lub nawet, że jest uzależniona od hazard (The National Council on Problem Gambling, br. [w:] http://www.ncpgambling.org/i4a/survey/survey.cfm?id=6). Kim jest osoba uzależniona od hazardu? Po przestawieniu symptomów choroby hazardowej dokonana zostanie próba nakreślenia sylwetki osoby uzależnionej od hazardu. Na samym początku musi być powiedziane, że nie istnieje coś takiego jak predyspozycje lub szczególne uwarunkowania do stania się nałogowym hazardzistą. Na pytanie, jakiego rodzaju osoby stają się patologicznymi hazardzistami, odpowiedź brzmi: „ każdy, kto uprawia hazard może mieć problem, jeśli nie będzie pamiętał o ryzyku, jakie niesie ze sobą hazard i jeśli będzie grał nieodpowiedzialnie. Jeśli następuje kolizja miedzy zachowaniami hazardowymi a finansami, związkami z innymi osobami i pozycją zawodową, znaczy to, że poważny problem z hazardem już istnieje” (The National Council on Problem Gambling, br. [w:] http://www.ncpgambling.org/i4a/pages/ Index.cfm?pageID=3315). Tak więc ryzyko stania się uzależnionym od hazardu stoi przed każdym człowiekiem, który uprawia jakąkolwiek formę hazardu. Dotyczy to wszystkich osób – zarówno tych chodzących w miarę regularnie do kasyn, jak i osób, które tylko od czasu do czasu dokonają zakupu kuponu w kolekturze „lotto”. Dlatego ważnym wydaje się być wskazanie, że we wczesnych fazach rozwojowych tej choroby nie jest istotne, jak często się gra i ile pieniędzy się stawia. Częstotliwość uprawiania hazardu, jak również ilość wygrywanych lub przegrywanych pieniędzy nie determinuje, czy dana osoba ma lub nie ma problemu z hazardem. Uprawianie hazardu staje się problemem, gdy zaczyna to mieć negatywne oddziaływanie na jakąkolwiek sferę życia jednostki (The National Council on Problem Gambling, [w:] http://www.ncpgambling.org/i4a/pages/Index.cfm?pageID=3315). Po wstępnym stwierdzeniu, że każdy bez wyjątku może stać się uzależnionym od hazardu i że nie potrzeba żadnych specyficznych predyspozycji, aby mieć problem z hazardem, przedstawiona zostanie sylwetka osoby uzależnionej od hazardu. Opis hipotetycznego hazardzisty zostanie dokonany w oparciu o badania Donalda Hulena amerykańskiego eksperta analizującego zachowania patologicznych lub nałogowych hazardzistów. Był on jednym ze współtwórców Rady ds. Patologicznego Hazardu Stanu Arizona, a swoje badania prowadził na osobach zgłaszających się po pomoc do tej organizacji. Wprawdzie jego badania były ograniczone do miesz- 410 | WSGE kańców stanu Arizona, ale jak sam wskazywał, opis osoby uzależnionej od hazardu wyłaniający się z tych badań nie musi mieć charakteru lokalnego, ale może dotyczyć jakiejkolwiek osoby bez względu na miejsce zamieszkania. Dodać należy, że mieszkańcy Arizony są w szczególny sposób zagrożeni hazardem, gdyż stan ten graniczy ze „stolicą” amerykańskiego lub nawet światowego hazardu – stanem Newada, na terenie którego leży przede wszystkim Las Vegas oraz inne miejscowości, w których ulokowano olbrzymie ilości kasyn. Badania również wskazywały, że ulubioną formą rozrywki mieszkańców stanu Arizona są wycieczki do Newady i odwiedzanie Las Vegas. Hulen w oparciu o swoje badania podzielił osoby uzależnione od hazardu na dwie grupy. Mówi się , że istnieją nałogowi hazardziści akcji (action compulsive gamblers) oraz nałogowi hazardziści ucieczki (escape compulsive gamblers). Wskazuje on, że wprawdzie istnieją pewne podobieństwa pomiędzy osobami z tych dwóch grup, ale jednak istnieje wiele zasadniczych różnic, które nakazują dokonać takiego podziału. Zdaniem Hulena action compulsive gamblers to tradycyjna forma hazardzistów. Przed rokiem 1980 stanowili oni większość całej populacji grających i byli to przede wszystkim mężczyźni. Maskulinizacja tej grupy wynika przede wszystkim z faktu, iż w wielu środowiskach i społecznościach kobietom nie wypadało uprawiać hazardu. Osoba taka to człowiek z bardzo niskim poczuciem własnej wartości, ale chcący mieć kontrolę nad innymi, próbujący rządzić w swoim otoczeniu. Są to na ogół osoby asertywne, energiczne i często wielcy egoiści. Ich przeciętny poziom inteligencji to IQ ponad 120. Najczęściej rozpoczynali oni uprawianie hazardu we wczesnym wieku, nierzadko jako nastolatkowie. Charakterystyczną cechą tej grupy jest to, że preferują oni raczej hazard, gdzie wymagane są pewnego rodzaju umiejętności (skill gambling). Do ulubionych rodzajów hazardu tych osób należą wszelkiego rodzaju gry w karty i kości oraz obstawianie wyników wydarzeń sportowych lub wyścigów konnych. Tego typu jednostki nie chcą polegać tylko i wyłącznie na ślepym losie gier losowych, ale uważają, że potrafią wypracować pewne systemy i posiąść takie umiejętności, które pozwolą im odnieść sukces w hazardzie. Osoby z tej grupy potrzebują hazardu, aby zaspokoić swoje potrzeby dominowania i wygrywania (D. Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Badania prowadzone przez Hulana od połowy lat 80. XX wieku pokazują, iż mimo że ciągle jeszcze znaczna liczba osób uzależnionych od hazardu należy do pierwszej grupy, obecnie coraz więcej chorych to jednost- WSGE | 411 ki diagnozowane jako escape compulsive gamblers. W grupie tej dominują uzależnieni płci żeńskiej, ale jest też sporo mężczyzn. Jest to grupa nazywana często „nowymi hazardzistami”, która rozwinęła się wraz z nowymi rodzajami hazardu, np. z automatami gier losowych. Jednostki zaszeregowane do tej grupy to ludzie, których przez większą część życia można było określić jako odpowiedzialnych, troskliwych i nieegoistycznych. W swoim czasie doświadczyły one jednego lub wielu momentów tragicznych lub co najmniej trudnych. Często zostały one w różny sposób skrzywdzone fizycznie lub psychicznie. Inną cechą tych osób jest to, iż same nie potrafiły sobie poradzić z problemami, jakich doświadczały, mimo wielokrotnych prób znalezienia rozwiązania. Psychologowie wskazują, że tego typu jednostki są skłonne do szukania zapomnienia swoich problemów w narkotykach, nadmiernym objadaniu się, seksie, alkoholu lub właśnie hazardzie. Nierzadko osoby uzależnione opowiadały terapeucie, że ich przygoda z hazardem rozpoczęła się od tego, że bliscy lub znajomi namawiali ich do zrobienia czegoś zabawnego, aby w ten sposób oderwać się od problemów. Kiedy zdarzało się, że osoba taka wybrała hazard jako sposób ucieczki od problemów życiowych, wtedy uświadamiała sobie, że to pomaga jej. Wyjazd do kasyna i spędzenie całej nocy na grze powodował, że osoba ta, przynajmniej w jej subiektywnym mniemaniu, czuła się lepiej. Ponieważ na ogół tego typu osoby nie posiadają umiejętności potrzebnych do obstawiania wyników zawodów sportowych, grania na wyścigach konnych lub umiejętności gry w karty, ograniczają się one do korzystania z automatów gier losowych takich jak „jednoręki bandyta” (slot machine), gra w pokera (video poker machine), loterie, bingo lub inne. Nierzadko ten typ hazardzistów uzależnia się już po pierwszym pobycie w kasynie lub po pierwszym zakupie kuponu loteryjnego. Inną cechą charakterystyczną dla tej grupy jest zaczynanie hazardu już w wieku dojrzałym (po 30 roku życia) lub nawet w wieku emerytalnym. Podsumowując omawianie tej grupy, należy powiedzieć, że pośród wielu cech właściwych dla tego typu hazardzistów najważniejszy jest fakt, iż jednostka ucieka w hazard od swoich życiowych problemów (D. Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Także i w tym podziale osób uzależnionych od hazardu można wskazać na pewne analogie z uzależnionymi od alkoholu. Również w grupie alkoholików można łatwo znaleźć, takich, którzy piją, aby podnieść poczucie swojej własnej wartości. Są tam ludzie, którzy piją, bo chcą, aby coś się działo, aby była jakaś „akcja”. Istnieją również tacy, którzy w alkoholu wi- 412 | WSGE dzą ucieczkę przed różnymi problemami swojego życia. Pijąc, zapominają o tym, co ich boli i co ich dręczy. Motywy, dla których jedni zaczynają pić, a inni zaczynają uczęszczać do kasyn lub uprawiać hazard w inny sposób, są często zbliżone. Fazy rozwojowe choroby hazardowej Hazard patologiczny to choroba i jak zostało to już wcześniej wykazane, jest to choroba, która się rozwija. Dlatego też nie jest to stan jednorodny, ale wykazuje pewne fazy rozwojowe. Na ogół wylicza się cztery fazy patologicznego hazardu. Pierwsza faza to okres wygrywania lub zwycięstw (the winning phase). Okres ten trwa różnie u różnych jednostek – od roku nawet do pięciu lat. Charakteryzuje się tym, że osoba uprawia hazard okazjonalnie. Trafiają się jej wygrane, czasem nawet dość znaczne. W okresie tym charakterystyczny jest fakt, że osoba grająca fantazjuje na temat potencjalnych wygranych. Faktyczne wygrane powodują mocne pobudzenie prowadzące do coraz częstszego grania i operowania coraz wyższymi stawkami. Jednostka będąca w tej fazie choroby jest przekonana, że będzie zawsze wygrywać (por. Constable, 2003, s. 127 - 135). D. Hulen dodaje, że przy jednostkach określanych mianem escape compulsive gamblers trudno jest mówić o fazie wygrywania. Bardziej uprawnionym jest określenie, że osobom tym zdarzają się pewne, częstsze lub rzadsze epizody wygrywania. „Faza zwycięstw” nie jest właściwym terminem na określenie tego, co dzieje się wśród escape gamblers. Grają oni często jedynie towarzysko i czasem nie ma to żadnego wpływu na ich dalsze życie, a czasem uzależniają się od pierwszego razu. Zdarzają się w tym okresie kilkakrotne małe wygrane lub nawet dość znaczne, ale pieniądze są dla tego typu hazardzistów czymś drugorzędnym. Osoby te czasem pragną zdobyć pieniądze, uprawiając hazard, aby rozwiązać swoje problemy finansowe, stać się finansowo niezależnym lub zarobić trochę dodatkowych środków. Hazard jest dla nich emocjonalną ucieczką od problemów życia. Wygrane pieniądze znaczą tylko tyle, że mogą oni grać dalej, a więc dalej uciekać (…). Przez wygranie zdobywają oni niezależność od innych, szczególnie w sytuacjach, gdy ich relacje z innymi opierają się na dominacji i zależności od partnerów i otoczenia” (D. Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Kolejny okres w omawianej chorobie to faza przegrywania lub strat (the losing phase). Okres ten trwa do pięciu lat. Hazardzista stawia coraz większe stawki i tym samym ponosi WSGE | 413 coraz większe straty. Twierdzi jednak, że porażki to chwilowy brak szczęścia i wygrana musi w końcu nadejść. Prowadzi to do sytuacji, że uzależniony próbuje się odgrywać, często tracąc coraz więcej. Aby zdobyć środki na hazard, pożycza pieniądze, a ewentualne wygrane idą na spłaty tych długów. W tej fazie zaczyna się granie kosztem domu rodzinnego, pracy. Często zdarzają się kłamstwa i próby ukrycia swego uzależnienia” (D. Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Trzecia faza rozwoju choroby hazardowej to faza desperacji (the desperation phase). Okres ten trwa od kilku miesięcy do kilku lat. Zaczyna się wtedy rozpad więzów rodzinnych i przyjacielskich. Jednostka znajdując się w tej fazie choroby, nie potrafi myśleć o niczym innym jak tylko o graniu i sposobach zdobywania pieniędzy na granie. Przestaje się troszczyć o innych (w tym o swoją rodzinę i dom rodzinny). Rodzina, przyjaciele, znajomi potrzebni są mu tylko jako ewentualne źródło środków finansowych, za które mógłby grać. Osoba taka ma już na ogół znaczne problemy finansowe i długi. Wpada wtedy w panikę, a presja, jaką wywierają na niego wierzyciele może prowadzić nawet do prób popełnienia przestępstw, aby w ten sposób zdobyć pieniądze na spłatę długów i dalsze granie. Problemem jest fakt, że hazardzista, popełniając przestępstwo, nie uważa, że zrobił coś złego. Tłumaczy on sobie, że tylko pożycza pieniądze, które odda, jak tylko się odegra. To napięcie może prowadzić do wyczerpania psychicznego, poczucia bezradności i depresji. Pojawiają się poczucie winy, wyrzuty sumienia, a także pierwsze myśli samobójcze” (D. Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Ostatnią fazą jest faza beznadziejności lub utraty nadziei (the hopeless phase). Okres ten, zgodnie ze swoją nazwą, charakteryzuje się tym, że uzależnionemu przestaje już zależeć na czymkolwiek. Jest mu bez różnicy, czy będzie żył, czy też nie. Finansowo jest on na ogół zrujnowany, najczęściej rozpadła się już jego rodzina i odsunęli się od niego przyjaciele i znajomi. Częstymi w tej fazie są ucieczka od hazardu w inne uzależnienia (alkohol, narkotyki) lub próby samobójcze (D. Hulen, br. [w:] http://www.azccg.org). Kiedy uzależniony człowiek znajdzie się w tej ostatniej fazie rozwojowej choroby hazardowej, pojawia się pytanie, co może się stać z nim dalej. Doświadczenie pokazuje, że w takich sytuacjach możliwych jest kilka rozwiązań. Zdarza się, że hazardzista za popełnione przestępstwa trafia do więzienia. Innym często spotykanym rozwiązaniem jest śmierć jednostki albo poprzez samobójstwo albo – co zdarza się coraz częściej – z rąk wierzycieli. Ostatnim wyjściem, najbardziej wskazanym, jest zwrócenie się 414 | WSGE osoby uzależnionej o pomoc. Będąc w tej fazie choroby, jednostka nie jest w stanie pomóc sobie sama. Dlatego potrzebna jest fachowa pomoc terapeuty i specjalistyczne leczenie. Możliwe jest też uzyskanie pomocy w specjalnych grupach wsparcia typu anonimowi hazardziści. W wielu krajach działają takie grupy (najliczniejsze w Stanach Zjednoczonych). Grupy te powstają również w naszym kraju i nierzadko działają z grupami anonimowych alkoholików. Zakończenie Jak to zostało wykazane w powyższym rozważaniu, hazard patologiczny jest znacznym problemem dla jednostki, ale może też stanowić problem dla społeczeństwa. Zjawisko obstawiania różnych zdarzeń oraz przyjmowania zakładów znane jest w historii ludzkości, w każdym czasie i w większości kultur. Współcześnie wydaje się jednak, że zjawisko to coraz mniej jest zabawą i rozrywką, a coraz bardziej zaczyna być problemem. Bardzo trudno jest pokazać skalę tego zjawiska. Całościowe badania albo nie są prowadzone, albo trudno jest uzyskać w pełni prawdziwe odpowiedzi. Niemniej jednak zjawisko to jest coraz bardziej powszechne. Patrząc na ten problem tylko z perspektywy Polski, należy powiedzieć, że „wśród ogółu grających w ciągu ostatniego roku tylko około 1% ma poważny problem z hazardem, a niespełna 4% spośród nich dotyczy umiarkowany poziom ryzyka uzależnienia. Oznacza to, że w skali kraju ponad 50 tys. Polaków jest silnie uzależnionych od gier hazardowych, a kolejne prawie 200 tys. to osoby narażone na ryzyko uzależnienia” (Badora i inni, 2012, s. 20). Do tego oczywiście należałoby doliczyć osoby powiązane z uzależnionymi, czyli ich najbliższych, a wtedy skala problemu jest jeszcze większa. Ponadto problem ten dotyka również osoby młodociane i nieletnie, co jest szczególnie niebezpieczne i w świetle polskiego prawodawstwa nielegalne. Badania wykonane przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne na zlecenie samorządów miast i województw (Warszawy, Krakowa, Łodzi, Kalisza, Siedlec, Radomia, Rudy Śląskiej, Sosnowca oraz województwa łódzkiego i podkarpackiego) pokazują, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy 35-40% chłopców oraz 25-36% dziewcząt 15 i 16 letnich grało kilka razy w lotto, a 2-4% chłopców i 1-3% dziewcząt w tym samym wieku dokonuje zakładów lotto regularnie – przynajmniej raz w tygodniu. Ponadto młodzi ludzie uprawiają również hazard, grając na automatach do gry. Aż 25-30% WSGE | 415 chłopców i 10-13% dziewcząt w III klasie gimnazjum w ciągu ostatniego roku kilkakrotnie grało na maszynach, na których można wygrać pieniądze. Natomiast regularnie (przynajmniej raz na tydzień) gra na automatach, stawiając każdorazowo kwotę co najmniej 50zł, około 3-5% chłopców oraz 1% dziewcząt we wspomnianym wieku (Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, 2011 [w:] http://www. psychologia.edu.pl/badania/wyniki-bada/1381-nalogi-behawioralnewsrod-uczniow-gimnazjow-i-szkol-ponadgimnazjalnych-w-wybranychmiastach-polski.html). Dokładna skala tego problemu nie jest znana. Wielu ludzi ukrywa fakt, że uprawia hazard. Istnieją też pewne nielegalne sposoby gry, o których osoby zaangażowane nie chcą mówić. Niemniej jednak o jego wielkości mogą świadczyć dane zawarte w publikacji Komisji Europejskiej – „ZIELONA KSIĘGA w sprawie gier hazardowych oferowanych w Internecie w obrębie rynku wewnętrznego”, w której czytamy, że „rynek gier hazardowych oferowanych w Internecie jest najszybciej rozwijającym się segmentem całego rynku gier hazardowych; jego roczne dochody wyniosły w 2008 r. ponad 6,16 mld EUR”. Wskazać należy na zastrzeżenie, że jest to kwota szacunkowa, a rzeczywista wartość może być dużo większa (Komisja Europejska, 2011, s. 3). Mówiąc o szkodliwości hazardu, trzeba koniecznie zwrócić uwagę na jeszcze jeden problem. Większość społeczeństwa nie dostrzega w hazardzie jakiegokolwiek zagrożenia. Przyjmuje się, na ogół, że jest to forma społecznie akceptowanej rozrywki. Jest wiele czynników społecznych i kulturowych, które pozwalają zaakceptować uprawianie hazardu, a nawet akceptują bierny lub czasem aktyny udział nieletnich w tym zjawisku. Postrzeganie hazardu jako czegoś niegroźnego jest niebezpieczne, gdyż człowiek nie zdaje sobie sprawy z prawdziwego zagrożenia i często nie jest świadomy, że hazard może uzależniać. Dlatego konieczne jest uświadamianie, jakiego rodzaju zjawiskiem jest hazard i do czego może ostatecznie doprowadzić. Przedstawiona analiza nie rości sobie prawa do całościowego ujęcia problemu hazardu. Jej celem było wskazanie, że może to być groźny problem, który dotyka jednostki i całego społeczeństwa. Celem było też pokazanie, że jest to problem, który współcześnie staje się czymś coraz bardziej powszechnym. Jasnym jest, że wiele zagadnień dotyczących tego problemu nie zostało tutaj omówionych. Na pewno warto byłoby dokonać analizy podstaw prawnych funkcjonowania hazardu zarówno w naszym kraju, 416 | WSGE jak i w Unii Europejskiej. Także nie zajęto się tutaj problemem udziału w hazardzie osób nieletnich, a problem ten jest sygnalizowany przez wielu ekspertów. Prawie zupełnie pominięto też zagadnienie terapii osób uzależnionych od hazardu. Ograniczona forma tego opracowania spowodowała konieczność wyboru omówionych powyżej zagadnień. References: A Gambling Problem: How Can You Tell? (br.) Pozyskano (17.11.2013) z https://myhealth.alberta.ca/alberta/stand-alone/Pages/a-gamblingproblem-how-can-you-tell.aspx. Badora, B. i inni. (2012). Oszacowanie rozpowszechnienia oraz identyfikacji czynników ryzyka i czynników chroniących w odniesieniu do hazardu, w tym hazardu problemowego (patologicznego) oraz innych uzależnień behawioralnych. Projekt badawczy realizowany przez Centrum Badania Opinii Publicznej, współfinansowany ze środków Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych będących w dyspozycji ministra zdrowia. Warszawa: CBOS Pobrano (17.12.2013) z http://www.kbpn. gov.pl/portal?id=15&res_id=2264442. Constable, N. (2003). This Is Gamblin. Don Hulen, (br.). Differences in Pathological Gamblers (in) Arizona w Arizona Council on Compulsive Gambling, Inc. Pobrano (17.12.2013) z http:// www.azccg.org. Gambling Anonymous (br.). What is compulsive gambling. Pozyskano (17.11.2013) z http://www.gamblersanonymous.org/ga/content/questions-answers-about-gamblers-anonymous. ICD-10 (2010). International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10th Revision. Pozyskano (17.11.2013) z http://apps. who.int/classifications/icd10/browse/2010/en#/F60-F69. Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (2011). Nałogi behawioralne wśród uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych w wybranych miastach Polski. Pobrano (17.11.2013) z http://www. psychologia.edu.pl/badania/wyniki-bada/1381-nalogi-behawioralnewsrod-uczniow-gimnazjow-i-szkol-ponadgimnazjalnych-w-wybranychmiastach-polski.html. Komisja Europejska (2011). ZIELONA KSIĘGA w sprawie gier hazardowych oferowanych w Internecie w obrębie rynku wewnętrznego. KOM(2011) WSGE | 417 128 wersja ostateczna. Bruksela. Pobrano (17.11.2013) z http://eur-lex. europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0128:FIN:pl:PDF. Lesieur, H., Rosental, R. (1998). Analysis of pathological gambling. Widiger, T i inni (red.), DSM-IV Sourcebook. Volume 4. Problem Gambling Institute of Ontario (2012). Problem Gambling: The Issues, the Options. Toronto: Centre for Addiction and Mental Health. Pobrano (17.11.2013) z http://www.problemgambling.ca/EN/Documents/2845PG_IssuesOptions_Dec08.pdf. PWN (1980) Hazard [w:] J. Tokarski (red.) Słownik Wyrazów Obcych (s. 269). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Rose N (br.), Gambling and Law. Pobrano (17.11.2013) z http://www.gamblingandthelaw.com. Rosenthal, R. (1992). Pathological gambling. Psychiatric Annals 22(2):72-78. Symptoms of the Compulsive Gamblers (br.). Arizona Council on Compulsive Gambling. Pozyskano (17.12.2013) z http://www.azccg.org. The National Council on Problem Gambling (br.). Problem Gemblers. Pozyskano (17.13.2013) z http://www.ncpgambling.org/i4a/pages/Index. cfm?pageID=3315. The National Council on Problem Gambling (br.). NORC Diagnostic Screen for Gambling Problems-Self Administered (NODS-SA). Pozyskano (17.12.2013) z http://www.ncpgambling.org/i4a/survey/survey.cfm?id=6. Zimbardo, P. (1999). Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe. 418 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 419-430 Iwona Niedziółka Dziecko jako konsument Child as a consumer Iwona Niedziółka Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts The article is an attempt present in a comprehensive way the most important dimensions of consumerism in a specific target group, which are children and youth. The first part takes into account the legal aspect and legal capacity, then the young consumer is presented with an attempt of definitions and a statistical approach. Young consumers are a large and important group of market participants. Therefore more entrepreneurs address specific marketing activities to them. Afterwards, the author tries to characterize young consumers in cyberspace. It is currently an important consumer trend, as shops and online auctions are the second preferred place to purchase products or services by young people. Artykuł jest próbą syntetycznego przedstawienia najważniejszych wymiarów konsumpcjonizmu w specyficznej grupie docelowej, którą stanowią dzieci i młodzież. Pierwsza część bierze pod uwagę aspekt prawny i zdolność dzieci i młodzieży do czynności prawnych, następnie przedstawiony jest młody konsument wraz z próbą definicji oraz w ujęciu statystycznym. Młodzi konsumenci są dużą i znaczącą grupą uczestników rynku. Z tego względu przedsiębiorcy coraz częściej adresują do nich specyficzne działania marketingowe. Odrębną część stanowi rozdział charakterystyka młodego konsumenta w cyberprzestrzeni. Jest to aktualnie istotny trend konsumpcyjny, gdyż sklepy i aukcje internetowe stanowią drugie preferowane miejsce zakupu produktów lub usług przez młodzież. WSGE | 421 Key words: marketing, reklama, przedsiębiorstwo, wydatki, nastolatek, nieletni, zagrożenia, cyberprzestrzeń, zdolność do czynności prawnych marketing, advertisement, enterprise, expenses, teenager, juvenile, threats, cyberspace, legal capacity Dziecko i jego zdolność do czynności prawnych Przepisy kodeksu cywilnego (Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93) nie przyznają dzieciom do 13 lat zdolności do czynności prawnych. Nie powinny one bez opiekunów same robić zakupów czy zawierać innych umów. Stanowi o tym art. 14. § 1. kodeksu cywilnego: Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Trudno sobie wyobrazić jednak, aby dziecko nie mogło dokonywać nawet podstawowych zakupów. Dlatego art. 14. § 2. kodeksu cywilnego dopuszcza możliwość zawierania umów przez osoby, które nie mają zdolności do czynności prawnych, czyli między innymi dzieci poniżej 13 roku życia. Może to jednak nastąpić pod pewnymi warunkami. Istotne jest, aby była to umowa należąca do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. W praktyce więc w drobnych sprawach życia codziennego mogą działać samodzielnie. Drobne sprawy to np. kupno lizaka w sklepie, zeszytu w kiosku albo innego przedmiotu kosztującego kilka złotych. Zakup droższych towarów powinien jednak uniemożliwić sprzedawca. Gdyby tego nie zrobił, rodzic miałby prawo do podważenia tej transakcji jako nieważnej. Do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach należą także drobne umowy dokonywane w kręgu grupy koleżeńskiej (zamiana i sprzedaż drobnych przedmiotów), służące zdobywaniu doświadczenia życiowego poprzez stopniowe uczestniczenie w transakcjach o wartości wzrastającej z wiekiem dziecka (Serdyńska, 2014, 11). Inaczej jest w przypadku nastolatka (wiek 13-18 lat). Ma on większe prawa i może dokonywać zakupów za wyższe kwoty. Nie ma sztywnej granicy, ile to jest. Kwestionowanie przez rodzica u sprzedawcy zakupu np. książki może być bezskuteczne. Jednak przy wysokich kwotach sprzedawca powinien zażądać od nastolatka pokazania zgody opiekuna. Nastolatek może rozporządzać swoim zarobkiem, jeżeli już podjął pracę, a także dysponować przedmiotami, które opiekunowie oddali im do swobodnego użytku, chyba że opiekunowie postanowią inaczej. Do ważności innych 422 | WSGE czynności prawnych dokonanych przez nastolatków potrzebna jest zgoda ich przedstawiciela ustawowego – najczęściej rodziców. Dziecko jako młody konsument W rozumieniu Konwencji o Prawach Dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989, przyjętej i ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską w 1991 roku (Dz. U. 1991 nr 120 poz. 526) dziecko oznacza każdą istotę ludzką w wieku poniżej 18 lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletniość. Ponadto zauważa w Preambule, że dziecko, z uwagi na swoją niedojrzałość fizyczną oraz umysłową, wymaga szczególnej opieki i troski, w tym właściwej ochrony prawnej, zarówno przed, jak i po urodzeniu. Zgodnie z definicją zawartą w kodeksie cywilnym za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Przeciętny konsument jest dobrze poinformowany, uważny i ostrożny, oceny dokonuje z uwzględnieniem czynników społecznych, kulturowych, językowych i przynależności do szczególnej grupy konsumentów, dającą się jednoznacznie zidentyfikować, szczególnie podatną na oddziaływanie praktyki rynkowej lub na produkt, którego praktyka rynkowa dotyczy, ze względu na szczególne cechy, takie jak wiek, niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa (Serdyńska, 2014, 20). W przypadku młodych konsumentów cechą szczególną jest wiek. Cecha ta jest wykorzystywana do kreowania specyficznego przekazu reklamowego. W przypadku gdy praktyka handlowa jest skierowana przede wszystkim do szczególnej grupy konsumentów, takiej jak dzieci, pożądane jest, żeby wpływ tej praktyki ocenić z perspektywy przeciętnego członka tej grupy (Ramsay, 2012, 167). Prawo polskie nie definiuje młodego konsumenta. W celu kontroli towarów oferowanych dzieciom i młodzieży Inspekcja Handlowa przyjmuje za młodego konsumenta osobę do 18. roku życia. Młodzi konsumenci różnią się pewnymi cechami od innych grup konsumenckich: są aktywnymi uczestnikami rynku, bacznie obserwują rynek, kreują nowe zachowania, postawy i potrzeby, są otwarci na zmiany i nowości oraz mało przywiązani do przyjętych standardów i stereotypów. W 2011 roku w Polsce mieszkało 7 146 tys. dzieci, czyli 18,5% populacji (dane GUS). W mieście mieszka ponad 10% więcej dzieci niż na wsi, zaś najliczniejszą grupę wiekową stanowią dzieci pomiędzy 15 a 17 rokiem życia. WSGE | 423 Źródło: GUS. Młodzi konsumenci są dużą i znaczącą grupą uczestników rynku. Populację dzieci poniżej 14. roku życia w Unii Europejskiej szacuje się na ponad 80 milionów, a w Polsce na ponad 7,6 miliona. Młodzi konsumenci w UE stanowią blisko 16% całej populacji, zatem jest to bardzo duża i atrakcyjna grupa odbiorców towarów (IH, 2010, 5). Młodzi i najmłodsi stanowią bardzo poważną grupę konsumentów dysponującą często własnymi funduszami. Dwie trzecie rodziców daje swoim dzieciom kieszonkowe w wysokości około 55 zł miesięcznie– łączna kwota, którą dysponuje młodzież w wieku szkolnym jest zatem bardzo wysoka (Infor, 2009). Gimnazjaliści otrzymują ok. 200 zł miesięcznie na własne wydatki, Młodzi konsumenci robią zakupy, choćby drobne ponad 250 razy w roku, a centra handlowe odwiedzają kilka razy w tygodniu. Wydają pieniądze głównie na artykuły spożywcze. 424 | WSGE Tabela nr 1. Na co najczęściej wydają pieniądze gimnazjaliści? 80,00% 70,00% 67,50% 65,80% 60,00% 63,70% 63,50% 52,50% 50,00% 51,90% 49,60% 48,60% 39,20% 40,00% 39,10% 37,60% 32,90% 30,00% 30,90% 30,80% 22,40% 20,00% 10,00% 0,00% lody c uk ierk i y, ba ton e rup ki az owa n g y, ch c hips na poje s oki w n ty d ora ute ro de zo ry komp g e k in o fo ody rtow e Fas t- bu ty s po Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pacewicz, Brzezińska, Marek, 2006. Aż 96% dorosłych uważa, że dzieci powinny otrzymywać pieniądze na drobne wydatki. Ponad połowa rodziców przyznaje, że daje swoim dzieciom kieszonkowe co miesiąc w wysokości 20zł – twierdzi Adam Łącki – Prezes Zarządu Krajowego Rejestru Długów (za Hady 2013, 5). Rodzicie i opiekunowie przyznają, że dzieci mają duży wpływ na decyzje w sprawie zakupu zabawek (78%), żywności (70%), książek (28%), organizowania czasu wolnego (19%) oraz zakupu ubrań (17%). Opinia młodzieży w wieku 12-19 lat jest brana pod uwagę przy zakupie: sprzętu radiowo-telewizyjnego do użytku dla całej rodziny, telefonu komórkowego, wczasów, wycieczek, sprzętu i oprogramowania komputerowego (Hady 2013, 6). Rodzice motywują to chęcią nauczenia racjonalnego gospodarowania pieniędzmi i podejmowania decyzji. Młodzież najczęściej robi zakupy w centrach handlowych lub galeriach, sklepach internetowych lub sklepach w centrum miasta. Reklamy skierowane do dzieci Przedsiębiorstwa wprowadzające towary na rynek dostrzegają, jak duży potencjał niesie ze sobą grupa odbiorców, jakimi są dzieci. Stąd też zaczyna się postrzegać ich jako konsumentów specyficznych dóbr. Firmy adresują swoje działania marketingowe to tej szczególnej grupy docelowej, używając coraz nowszych technik komunikacyjnych. Połączenie badań i działań marketingowych zwiększa możliwość wpływu na młodych ludzi oraz obniża koszty dotarcia do nich. Pozwala to osiągnąć dalekosiężny cel: pozyskanie klientów, łatwiejsze zdobycie zaufania i pozytywnych doświad- WSGE | 425 czeń wśród młodych niezniechęconych jeszcze konsumentów, podczas gdy liczba osób dorosłych uczestniczących w badaniach regularnie spada. Dzieci szczególnie reagują na reklamy abstrakcyjne, im więcej abstrakcji, tym reklama ciekawsza dla dziecka. Przekaz reklamy musi być jak najprostszy. Jeśli ma jakiś wpadający w ucho slogan, tym większa szansa, że dziecko daną reklamę zapamięta. Martin Lindstron w książce Dziecko reklamy wymienia 6 wartości, które mają dla najmłodszych największą wagę: humor, strach, władza, wyobraźnia, miłość, stabilizacja (Hady 2013, 1). Reklamy skierowane do dzieci wykorzystują te elementy, aby skuteczniej dotrzeć do młodego odbiorcy. Stąd też jednymi z najczęściej stosowanych typów reklam są te wykorzystujące m.in. dowcip, kreujące styl życia (np. naśladowanie dorosłych), powoływanie się na autorytety, porównanie, kreujące sytuację: kłopot – rozwiązanie – zadowolenie. Współcześnie firmy pozyskują młodych konsumentów m.in. dzięki przekazom reklamowym, wykorzystując rówieśników do komunikacji na temat wybranego produktu czy używając bardziej nowoczesnych działań marketingowych takich jak „łowienie trendów” (Olejniczuk - Merta, 2005). Działania marketingowe przedsiębiorców skierowane do dzieci i młodzieży są w Ameryce coraz częściej krytykowane. Agresywna pogoń za młodymi konsumentami skutkuje mocną krytyką oraz ogromnymi zyskami korporacji. Krytycy twierdzą, że masowy marketing owładnął wyobraźnię dzieci i uzurpuje sobie władzę rodzicielską poprzez wskazywanie dzieciom ich pragnień, zmniejszając dochody rodziny i niszcząc wartości rodzinne. Krytycy potępiają także hipokryzję marketingu masowego, który wykorzystuje naiwność dzieci, twierdząc, że umożliwia dzieciom zaspokajanie swoich potrzeb (Jacobson, 2007, 3). Nawet intencjonalnie dzieci nie zawsze kupują rozsądnie. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez CBOS na zlecenie UOKiK, prawie 60 % dzieci sprzedano wadliwy produkt. Jednocześnie najmłodsi są grupą szczególnie narażoną na wpływ niedozwolonych mechanizmów rynkowych. Młody konsument w cybeprzestrzeni Dzieci i młodzież spędzają bardzo dużo czasu przy komputerze. Na podstawie badań wybranej grupy można stwierdzić, że dziennie przebywają w cyberprzestrzeni od ponad dwóch do prawie czterech godzin dziennie (Arciszewska, Dziurzyński, Jurewicz, Wicińska, 2014, 76). 426 | WSGE Działania UE na poziomie zarówno unijnym, jak i krajowym na rzecz umacniania praw i edukacji nieletnich osób w cyberprzestrzeni powinny zostać zintensyfikowane, aby zadbać o ich ochronę. Nieletni nie zawsze dostrzegają potencjalne zagrożenia, na jakie są narażeni w środowisku online, nie zawsze są też świadomi swoich ewentualnych działań (Ćmiel, 2013, 55). Wśród różnych obszarów zagrożenia dzieci w cyberprzestrzeni wymienia się obok cyberprzemocy czy niebezpiecznych treści także niechciane zakupy online oraz zagrożenie prywatności. Jak wynika z danych organizacji monitorujących aktywność dzieci w Internecie, aż 90% gimnazjalistów posiada profil w przynajmniej jednym serwisie społecznościowym. To przestrzeń, gdzie kreują swoją tożsamość, nawiązują i utrzymują kontakty, ale także są bombardowani ogromną ilością informacji, w tym także przekazów reklamowych. Dziecko jest wrażliwsze od dorosłego, a tym samym bardziej podatne na manipulacje i oszustwa (Wojtasik, 2010, 141). Bardzo często zdarza się, że dziecko, przeglądając strony w sieci, myśli, że może ściągnąć pliki z muzyką, albo film tylko dlatego, że gdzieś znalazło informację, że to jest za darmo. W związku z tym loguje się na stronie, podaje swoje dane - często prawdziwe dane osobowe - i potem pojawiają się problemy, bo okazuje się, że założenie takiego konta wiąże się z koniecznością ponoszenia opłaty abonamentowej, miesięcznej bądź rocznej. Nie wszystkie portale, które dają możliwość założenia konta za darmo, a zatem należy sprawdzić, czy zalogowanie wiąże się z poniesieniem opłat. Informacje takie zawarte są w regulaminie, którego dziecko częstokroć nie czyta, co może powodować kłopoty w przyszłości, bo kliknięcie na stronie i zaakceptowanie regulaminu może oznaczać zawarcie umowy. Taką umowę może też przypadkowo zawrzeć osoba niepełnoletnia (Zadrożna, 2014). W takiej sytuacji można odstąpić od umowy zawartej w warunkach nietypowych (poza lokalem). Opiekun prawny na odstąpienie od umowy zawartej na odległość ma 10 dni, które liczy się od momentu dostarczenia towaru do domu, a jeśli została zawarta umowa na przykład na prowadzenie konta, wtedy 10 dni liczy się od chwili zawarcia takiej umowy. Jeśli jednak na portalu wyrażona zostanie zgoda na rozpoczęcie świadczenia, na korzystanie ze strony, na dostarczenie usługi konta od razu, to prawa do odstąpienia nie ma. Od czerwca 2014 w Unii Europejskiej będzie jednolity termin na odstąpienie od umowy zawartej na odległość i wyniesie on 14 dni. To ważne, gdyż nawet sklepy, które w swoich adresach internetowych mają skrót pl, nie muszą być zarejestrowane na terenie kraju. Zmiana ta WSGE | 427 powodowana jest dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/ UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, która do 14 czerwca 2014 musi być transponowana do ustawodawstw krajowych. Mimo iż akceptacja dla ochrony dzieci i młodzieży w cyberprzestrzeni jest powszechnie deklarowana, problemy powstają z jej realizacją , zwłaszcza w warunkach dużej konkurencji, gdzie wiele podmiotów pozostaje poza jej zasięgiem. Skuteczność klasyfikacji wiekowych, oznakowania treści za pomocą symboli (labelling), a także oceny pojedynczych usług (rating) wymaga uzyskania większej spójności na poziomie paneuropejskim, a więc też zbalansowania różnic, wynikających zarówno z krajowych kultur prawnych, jak i z braku jednolitego schematu klasyfikacyjnego, obejmującego różne typy usług, kanały przekazu czy platformy dystrybucyjne (Badźmirowska – Masłowska, 2013, 96). Celem ochrony nieletnich przed zagrożeniami płynącymi z cyberprzestrzeni powinno być powszechnie stosowane, przejrzyste i spójne podejście do systemu ratingów wiekowych oraz klasyfikacji treści na obszarze nie tylko polskim, ale i unijnym w odniesieniu do szeregu treści i usług, w tym gier internetowych, aplikacji oraz treści edukacyjnych czy sklepów lub aukcji internetowych (Ćmiel, 2013, 56). Sugeruje się wprowadzenie innowacyjnych narzędzi kontrolujących samodzielne działania dzieci w Internecie. References: 1. Arciszewska, E., Dziurzyński, K., Jurewicz, M. i Wicińska J. (2010). Diagnoza stanu edukacji w Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy. Warszawa. http://urzad.targowek.waw.pl/page/data/notices/2010_09_26_ raport_targowek.pdf [dostęp: 20 lutego 2014]. 2. Badźmirowska – Masłowska, K. (2013). Ochrona małoletnich w środowisku mediów audiowizualnych, Internetu i innych usług on-line przed współczesnymi zagrożeniami w świetle dokumentów Rady Europy. Wybrane aspekty prawne, „Journal of Modern Science” 1/16/2013, Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. 3. Ćmiel, S. (2013). Ochrona nieletnich w cyberprzestrzeni poprzez bezpieczne środowisko online w działaniach Unii Europejskiej, [w:] Andrzejewska A., Bednarek J., Ćmiel S. (2013). Człowiek w świecie rzeczywistym i wirtualnym. Nowy wymiar zagrożeń w świecie realnym i wirtualnym. Józefów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Eu- 428 | WSGE roregionalnej im. Alcide De Gasperi. 4. Dziecko to też konsument (2009) artykuł ze strony www.infor.pl z dnia 20090-01 [dostęp 15.03.2014]. 5. Hady, J. (2013). Podejmowanie decyzji konsumenckich przez dzieci, wykład w ramach Ekonomicznego Uniwersytetu Dziecięcego 15 kwietnia 2013 w Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach. 6. Inspekcja Handlowa (2010). Młody konsument – rynek towarów oferowanych dzieciom i młodzieży w świetle kontroli Inspekcji Handlowej. Warszawa. 7. Jacobson, L. (2007). Children and Consumer Culture in American Society: A Historical Handbook and Guide (Children and Youth: History and Culture), Praeger, USA. 8. Olejniczuk – Merta, A. (2005). Etyka w badaniach i działaniach marketingowych (na przykładzie rynku młodych konsumentów), [w:] Garbarski L. (red.) Kontrowersje wokół marketingu w Polsce - tożsamość, etyka, przyszłość. Warszawa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego. 9. Pacewicz A., Brzezińska A., Marek A. (2006). Kupuj z głową - poradnik dla gimnazjalistów, UOKIK. 10. Ramsay I (2012) Consumer Law and Policy, Hart Publishing, UK. 11. Serdyńska, E. (2014). Prezentacja pt. Dziecko-konsument w Internecie – praktyczny poradnik dla troskliwego rodzica wygłoszona 12 lutego 2012 w MSZ ODM Warszawa. 12. Wojtasik, M. (2010). Dzieci w internecie, diagnoza zagrożeń i propozycje zapobiegania im [w:] Sitek M., Ćmiel S. Jaka Polska? Węzłowe problemy społeczeństwa polskiego. Mińsk Mazowiecki: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Nauk Społecznych im. Ks. Józefa Majki. 13. Zadrożna, S. (2014). Audycja radiowa pt. Dziecko – bezbronny konsument w sieci z dnia 16 lutego 2014 w Polskim Radio. Akty prawne: 1. Konwencja o prawach dziecka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. 1991 nr 120 poz. 526). 2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93). WSGE | 429 3. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z dnia 25 października 2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady. 430 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 431-446 Paulina Siejka The legal effects of concubinage as an alternative to marriage in the twenty-first century Skutki prawne konkubinatu jako alternatywy dla małżeństwa w XXI wieku Paulina Siejka Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Nowadays, growing problem is the greater amount of concubinage. Should consider this as a problem for this reason that these compounds are legal, although not as stable as marriages, moreover not provide family security in the highest degree. In Polish law there is no law on concubinage and the current legislation doesn’t have this concept. Often can be found stating that Polish law disqualifies persons in informal relationships, and the best solution would be the adoption of the Law on concubinage. In this paper, the author demonstrates that the law does not ignore completely the above-mentioned persons and refers to them by the use of terms such as “person close up” or “closest person”. There is a noticeable change in the law in the direction of opening up the compounds include informal through the introduction of the above terms. The literature indicates that concubinage and cohabitation are not identical concepts, for the purpose of work (the purpose of which is to show the legal effects of compounds other than the permanent marriage), however, the author agrees with the position that commonly these terms can be used interchangeably. Due to the inability to identify all existing legal consequences of cohabitation, reference is made only to some of them, to demonstrate that such compounds are not overlooked by law. The analysis discussed issues proved to be helpful not only literature and case law, but also statistics showing, among others, the difference in the number of people staying in cohabitation in 2002 and 2011. W dzisiejszych czasach coraz większym problemem staje się wzrastająca liczba konkubinatów. Należy uznawać to za problem z tego względu, WSGE | 433 że związki te są legalne, aczkolwiek nie tak stabilne jak małżeństwa, ponadto nie zapewniają rodzinnego bezpieczeństwa w najwyższym stopniu. W prawie polskim nie ma ustawy o konkubinacie, a obowiązujące akty prawne nie dysponują tym pojęciem. Często można spotkać się ze stwierdzeniami, że polskie prawo dyskwalifikuje osoby pozostające w związkach nieformalnych, a najlepszym rozwiązaniem byłoby uchwalenie ustawy o konkubinacie. W niniejszej pracy autorka wykazuje, że prawo nie pomija zupełnie wymienionych wyżej osób i odnosi się do nich poprzez użycie określeń takich jak osoba bliska czy osoba najbliższa. Zauważalna jest zmiana prawa w kierunku otwierania się na związki nieformalne m.in. poprzez wprowadzenie wymienionych wyżej terminów. W literaturze wskazuje się, że konkubinat i kohabitacja nie są pojęciami tożsamymi. Na potrzeby pracy, której celem jest ukazanie skutków prawnych związków innych niż trwały związek małżeński, autorka przychyla się jednak do stanowiska, że potocznie określeń tych można używać zamiennie. W związku z niemożliwością wskazania wszystkich istniejących skutków prawnych konkubinatu odniesiono się tylko do niektórych z nich, aby wykazać, że związki takie nie są pomijane przez prawo. W analizie omawianej problematyki pomocna okazała się nie tylko literatura i orzecznictwo, ale także statystyki ukazujące m.in. różnicę w ilości osób pozostających w związkach kohabitacyjnych w 2002 i 2011 r. Key words: concubinage, cohabitation, family, marriage, close person, the closest person konkubinat, kohabitacja, rodzina, małżeństwo, osoba bliska, osoba najbliższa Wprowadzenie Współczesną alternatywą dla życia małżeńsko – rodzinnego jest konkubinat, potocznie nazywany również kohabitacją. Pod pojęciem tym rozumie się nieformalny związek mężczyzny oraz kobiety, którzy pozostają we wspólnym pożyciu – analogicznym do pożycia małżonków, i którzy nie zawarli małżeństwa w formie, jaka została przewidziana w przepisach Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. Należy jednak podkreślić, że konkubinat nie jest zakazany. Jest legalny, nie ma jednak odrębnej ustawy regulującej to zagadnienie. Problematyka związków nieformalnych staje się coraz bardziej powszechna, a osoby pozostające w takich związkach mają coraz większe wymagania wobec państwa. Coraz częściej osoby takie chcą być prawnie 434 | WSGE traktowane na równi ze związkami małżeńskimi, a dla wielu idealnym rozwiązaniem byłaby ustawa o konkubinacie. Należy jednak z całym naciskiem podkreślić, że obecne prawo nie jest obojętne dla konkubentów. Nie odnosi się do nich wprost, ale zagadnienie to pojawia się w przepisach szczególnych m.in. przez określenie osoba najbliższa. Dlatego też celem niniejszej pracy jest przedstawienie wybranych aktów prawnych, które odnoszą się do osób pozostających w niesformalizowanych związkach. Jak już wspomniano, pozostawanie w związkach nieformalnych jest zjawiskiem coraz bardziej powszechnym. Można zaryzykować stwierdzenie, że konkubinat jest pewnego rodzaju niebezpieczeństwem dla podstawowej komórki społecznej, jaką jest rodzina. W większości przypadków bowiem w konkubinatach odpowiedzialność za partnera i dzieci jest niewielka – w każdej chwili można bez konsekwencji odejść, nie myśląc o życiu bliskich – jak dotąd – osób. Wspomniane związki nie cechują się więc taką stabilnością i trwałością jak małżeństwa, nie są również uznawane za rodziny (o rodzinie – zob. więcej [w:] Galster, 2012, s. 86). Warto pamiętać o tym, że państwo składa się z rodzin. Jeśli są one rozbite, słabe, wówczas całe państwo nie rokuje na przyszłość. Jeżeli zaś rodziny są silne – przeciwnie. Należy również pamiętać, że to właśnie państwo, jako drugi po społeczeństwie podstawowy podmiot w sferze zapewnienia bezpieczeństwa socjalnego, powinno troszczyć się o rodziny, prowadzić politykę sprzyjającą ich rozwojowi (Majer, 2012, s. 243). Są one bowiem mocnym fundamentem dla wychowania potomstwa. Należy się zatem zastanowić, czy w dzisiejszych czasach rodzina nie wymaga większej ochrony niż kiedykolwiek (Hartwich, 2011, s. 193; zob. Such-Pyrgiel, 2013). Rozwój konkubinatu Konkubinat znany był już w prawie rzymskim, istniał obok instytucji małżeństwa. Był on trwałym związkiem pomiędzy wolną kobietą a wolnym mężczyzną, zawartym i utrzymywanym jednak bez woli ustanowienia małżeństwa. Co za tym idzie – konkubina nie była określana mianem żony, jak również nie mogła korzystać ze stanowiska społecznego oraz praw swojego męża. Ponadto dzieci z konkubinatu nie były podległe władzy swojego naturalnego ojca. Były to dzieci pozamałżeńskie, jedynie kognatycznie spokrewnione ze swoją matką (Kuryłowicz, Wiliński, 2008, s. 127). Początek konkubinatu należy kojarzyć z przypadkami, kiedy nie można było zawrzeć małżeństwa z powodu różnic społecznych bądź też innych WSGE | 435 specjalnych przeszkód. Konkubinat szeroko rozpowszechnił się za pryncypatu. Była to forma współżycia tolerowana przez prawo oraz akceptowana przez opinię publiczną z uwagi na swój trwały charakter. Co więcej istniała możliwość utrzymywania konkubinatu obok małżeństwa. W czasach cesarstwa chrześcijańskiego zakazano konkubinatu tym osobom, które były dotknięte przeszkodą małżeńską. We wszelkich innych przypadkach uznawany był za związek zbliżony do małżeństwa, jednak nie istniała możliwość utrzymywania go obok ważnego związku małżeńskiego. Przyznano wówczas dzieciom z konkubinatu ograniczone prawo dziedziczenia po swoim ojcu, na którego to nałożono obowiązek ich alimentowania. Istniała ponadto możliwość tzw. legitymacji dzieci z konkubinatu (Kuryłowicz, Wiliński, 2008 s. 127). Pojęcie konkubinatu W dzisiejszych czasach określeń kohabitacja oraz konkubinat używa się zamiennie. W polskim języku potocznym słowo konkubinat ma zabarwienie pejoratywne. Na świecie oraz w polskich naukowych publikacjach socjologicznych stosuje się termin kohabitacja (Slany, Kraków 2002; http:// pl.wikipedia.org/wiki/Konkubinat). W literaturze podkreśla się jednak, że terminy konkubinat oraz kohabitacja powinny być rozgraniczane, tak jak ma to miejsce w tradycji zachodniej. Jak już wcześniej wspomniano, konkubinat istnieje od czasów starożytnego Rzymu, ma zatem długą tradycję. Oznacza on w miarę stabilny związek pomiędzy partnerami, bez ich wspólnego zamieszkiwania. Natomiast termin kohabitacja jest nowszy. Pojęciem tym określa się związek, w którym niezbędnym elementem jest wspólne zamieszkiwanie bez zawarcia związku formalnego (Jabłoński, Ostasz, 2001, s. 30). W obecnych czasach i kulturze należy jednak przychylić się do stanowiska, zgodnie z którym potocznie zamiennie używa się terminów konkubinat i kohabitacja. Określa się je ogólnie jako związek dwóch osób, który podobny jest do małżeństwa, ale jest nieformalny. O konkubinacie można mówić tylko wówczas, gdy faktycznie wytworzona sytuacja pomiędzy mężczyzną a kobietą przedstawia się analogicznie do tej, która wynika z zawartego prawnie związku małżeńskiego (http://e-prawnik.pl/artykuly/prawo-rodzinne/ zycie-bez-slubu-konkubinat--skutki-prawne.html). W nauce przyjmuje się, że powyżej opisywane pozostawanie osób we wspólnym pożyciu to związek kobiety oraz mężczyzny na wzór małżeń- 436 | WSGE stwa, jednak bez jego formalnego zawarcia. Zgodnie z tym za konkubinat nie można uznać pożycia osób tej samej płci (Stefański, 2003, s. 819). W wyroku z 31 marca 1988 r. (I KR 50/88, OSPiKA 1989, nr 4, poz. 89, Lexis Nexis nr 306650) Sąd Najwyższy stwierdził, że konkubinat to współżycie analogiczne do małżeńskiego, różnicą jest jedynie pozbawienie legalnego węzła. Zdaniem Sądu w takiej sytuacji istnieje ognisko domowe charakteryzujące się duchową oraz ekonomiczną więzią, która łączy mężczyznę i kobietę. Obecnie nikogo nie dziwią coraz bardziej popularne związki partnerskie. Z wymienionych wcześniej przyczyn zjawisko to jest jednak zagrożeniem dla polskich rodzin. Jest to problem wciąż narastający, o czym świadczą przedstawione poniżej dane GUS: Wykres 1. Osoby pozostające w związkach kohabitacyjnych w % do ogólnej liczby ludności danej płci i wieku w 2011 r. na tle 2002 r. Źródło: dane GUS: Ludność. Stan i struktura demograficzno – społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa 2013, s. 72. WSGE | 437 Z przedstawionych danych wynika, że w porównaniu do roku 2002, w roku 2011 liczba partnerów wzrosła we wszystkich grupach wiekowych. Należy zwrócić szczególną uwagę na osoby w wieku 25 – 35 lat, gdzie liczba osób pozostających w związkach kohabitacyjnych wzrosła prawie dwukrotnie. Stosunki majątkowe W związku ze wspólnym zamieszkiwaniem konkubentów oraz prowadzeniem przez nich wspólnego gospodarstwa domowego dochodzi do zawiązania stosunków majątkowych między partnerami. Przepisy o wspólności ustawowej małżeńskiej nie mogą być w tym przypadku stosowane, bowiem wspólność taka powstaje wyłącznie na skutek zawarcia małżeństwa. Dlatego też w trakcie trwania konkubinatu stosunki majątkowe opierają się na istnieniu dwóch majątków konkubentów, które są odrębne. W zakres tego majątku wchodzą wszelkie przychody oraz korzyści, jakie uzyskują partnerzy. W przypadku, gdy konkubenci nabędą wspólnie jakiś przedmiot, będzie on do nich należał wspólnie jedynie na zasadzie współwłasności – w częściach ułamkowych (http://e-prawnik.pl/ artykuly/prawo-rodzinne/zycie-bez-slubu-konkubinat--skutki-prawne. html). Współwłasność nie powstaje z faktu pozostawania w konkubinacie, jednak konkubenci mogą dowolnie kształtować stosunki majątkowe miedzy sobą. Współdziałanie konkubentów podjęte w interesie ich wspólnoty może wyrażać się w dążeniu do nabycia przedmiotów majątkowych w celu objęcia ich wspólnością lub dokonywania nakładów na majątek wyłącznie jednego konkubenta, jednakże z zamiarem wykorzystania go do zaspokojenia potrzeb każdego z partnerów. Przysporzeń, które dokonywane są przez jednego partnera do majątku drugiego, nie można traktować, bez ustalenia rzeczywistej woli konkubentów, ani jako świadczenie nieodpłatne (darowizna), ani jako świadczenie wzajemne (wyr. WSA w Kielcach z 20 grudnia 2006 r. I SA / Ke 231/06). W Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym uregulowana została wspólność majątkowo – małżeńska oraz w pewnym zakresie odpowiedzialność ze wspólnego majątku za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków. Zostało to niejako uznane za optymalny układ majątkowych stosunków w rodzinie. W doktrynie stawiane są zatem pytania, dlaczego konkubenci, którzy funkcjonalnie tworzą rodzinę, nie mieliby (inter par- 438 | WSGE tes) przyjąć konstrukcji podobnej, opierającej się na wspólnym udziale w majątku przez nich wytworzonym, a także wspólnej odpowiedzialności za długi, które zostały zaciągnięte w ramach konkubinatu (Szlęzak (rec.), Nazar, 1993, s. 606). Często można spotkać się z odpowiedziami, że rozwiązanie istnieje – trzeba jedynie sformalizować swój związek, czyli przeobrazić go w małżeństwo. Prawo karne Jak już wcześniej wspomniano, w związku z brakiem stabilności konkubinatu należy się zastanowić, czy w dzisiejszych czasach rodzina nie wymaga większej ochrony niż kiedykolwiek. W rozdziale XXVI Kodeksu karnego uregulowane zostały przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece. Nasuwa się jednak pytanie, czy wobec narastających w dzisiejszych czasach zagrożeń taka opieka jest wystarczająca. Kodeks karny poprzez swoją funkcję ochronną mógłby niewątpliwie pomóc w zabezpieczeniu podstawowych wartości w państwie. Jednakże należy mieć na uwadze, że w omawianym przypadku rola prawa karnego się zmniejsza, bowiem regulacja karalności pewnych zachowań jest utrudniona w sytuacji, gdy zachowania początkowo niepożądane społecznie przyjmą się w społeczeństwie i przeistoczą się w zachowania powszechne. Za Filipem Hartwichem należy zatem stwierdzić, że obecnie nie powinno się wpływać na pożycie nieformalne przy pomocy instrumentów prawa karnego (Hartwich, 2011, s. 193). Obecnie w Polsce nie istnieją przepisy karne, które bezpośrednio zakazywałyby nieformalnego pożycia. Pomimo tego związki partnerskie mają znaczenie na gruncie prawa karnego (Hartwich, 2011, s. 193). Należy bowiem zauważyć, że zgodnie z art. 115. § 11. k.k. osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Obecnie taką definicję osoby najbliższej możemy znaleźć także w art. 47. § 3. Kodeksu wykroczeń. Również Kodeks karny z 1969 r. definiował, kim jest najbliższy. W art. 120. § 5. stanowił, że najbliższy jest to małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu. W kwestii tej wypowiedział się również Sąd Najwyższy w wyroku z 12 listopada 1975 r. (V KR 203/750). Stwierdził on bowiem, że za istotne i konieczne elementy wspólnego po- WSGE | 439 życia w rozumieniu art. 120. § 5. k.k. uznać należy następujące: wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku. Te elementy bowiem wskazywać mogą, że pomiędzy dwiema osobami płci odmiennej zachodzi taki związek, który od małżeństwa różni się tylko brakiem pełnej legalizacji faktycznego związku małżeńskiego. Należy jednak zauważyć, że wcześniej, w Kodeksie karnym z 1932 r., definicja ta w art. 91. § 1. nie uwzględniała partnerów – konkubentów. Zgodnie bowiem z tym artykułem najbliższy to krewny w linii wstępnej lub zstępnej, rodzeństwo, małżonek, a także rodzeństwo i dzieci małżonka. Wynika z tego, że prawo otwiera się na nowe rozwiązania, których przykładem może być konkubinat. Do pojęcia osoby najbliższej odnoszą się przepisy kodeksu karnego materialnego, procesowego oraz wykonawczego. Przykładem mogą być następujące artykuły Kodeksu karnego: 41. a § 1., 60. § 2. pkt 2., 67. § 3., 72. § 1. a, 75. § 1. a, 115. § 11. i 12., 157. § 4. i 5., 177. § 3., 190. § 1., 190. a § 1., 207. § 1., 209. § 1., 233. § 3., 236. § 2., 239. § 2. i 3., 240. § 3., 278. § 4., 279. § 2., 284. § 4., 285. § 2., 286. § 4., 287. § 3., 289. § 5. W wyroku z 4 października 2012 r. (II AKa 349/12) Sąd Apelacyjny w Katowicach stwierdził, że „nieuzasadnione jest przyjęcie, że za osobę pozostającą we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115. § 11. KK, a co za tym idzie, osobę najbliższą według art. 183. § 1. k.p.k., można uznać znajomego – kolegę, który udostępnia danej osobie lokal czy pomieszczenie do czasowego zamieszkania. Dla uznania kogoś za osobę pozostającą we wspólnym pożyciu wymagane jest stwierdzenie szczególnej więzi łączącej tę osobę ze świadkiem, odpowiadającej tej, która występuje w związku małżeńskim, mimo że małżeństwo nie zostało zawarte”. Warto wspomnieć także o art. 182. k.p.k. Jego analiza pozwala na wyprowadzenie poglądu, że istnienie konkubinatu między świadkiem a oskarżonym w dacie czynu nie petryfikuje tej okoliczności do chwili przeprowadzenia czynności przez organ procesowy w postaci przesłuchania świadka, dającej mu prawo – jako osobie najbliższej – do skorzystania z odmowy zeznań, a zatem ustanie konkubinatu w chwili przesłuchania świadka, w przeciwieństwie do małżeństwa i przysposobienia, pozbawia go uprawnienia, o jakim mowa w tym przepisie (wyr. SA w Katowicach z 15 marca 2007 r., II AKa 24/07). W kwestii uprawnienia do odmowy składania zeznań wypowiedział się także Sąd Najwyższy w wyroku z 23 lipca 2008 r. (V KK 12/08). Stwierdził 440 | WSGE on, że „była konkubina” nie miała prawa do tego, by zgodnie z treścią art. 182. § 1. k.p.k. odmówić złożenia zeznań. Prawo do odmowy zeznań przysługuje wyłącznie osobom najbliższym. Krąg tych osób jednoznacznie definiuje przepis art. 115. § 11. k.k. Stosownie do jego brzmienia za osobę najbliższą nie może być uznana była konkubina, jako że ta nie pozostaje (in concreto) z oskarżonym we wspólnym pożyciu. Tym samym nie spełnia warunku – wskazanego wprost w tym przepisie – zaliczenia jej do osób najbliższych. Renty i świadczenia Zgodnie z art. 446. § 2. k.c. osoba, względem której ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny, może żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody renty obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego oraz do możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego przez czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego. Takiej samej renty mogą żądać inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. Ustawa nie definiuje pojęcia osób bliskich. Określeniem tym należy jednak objąć nie tylko osoby, które związane są węzłem pokrewieństwa lub powinowactwa, ale także osoby, które pozostają w bliskich stosunkach faktycznych, np. pozostające w faktycznym quasi – małżeńskim pożyciu. Konieczną przesłanką bliskości nie jest, w rozumieniu art. 446. § 2. k.c. pozostawanie w domowej wspólnocie ze zmarłym poszkodowanym (zob. Ryś, s. 91 i nast.; Safjan, [w:] red. Pietrzykowski). W wyroku z 2 grudnia 1970 r. (II CR 541/70, OSPiKA 1972, Nr 3, poz. 52) Sąd Najwyższy stwierdził, że kobieta czy mężczyzna, którzy nie zawarli związku małżeńskiego, mogą być uważani za osoby uprawnione w rozumieniu art. 446. § 2., jeżeli zostaną spełnione wymagane w tym przepisie przesłanki (dobrowolne i trwałe dostarczanie środków utrzymania), w szczególności „jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego”. Konkubina może być uznana za najbliższego członka rodziny, jeżeli istnienie konkubinatu nie krzywdzi żadnych innych członków rodzin czy z innych przyczyn nie powinno być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i jeżeli taki faktyczny związek ma charakter trwały i istnieje przez dłuższy okres. Zdaniem A. Szpunara przyznanie renty na rzecz konkubenta jest uzasadnione wówczas, gdy nie blokuje realizacji roszczeń osób, które uprawnione są do ren- WSGE | 441 ty obligatoryjnej (Szpunar, 2000, s. 118 i n.). Prawo podatkowe Niewątpliwie na związki konkubenckie mają wpływ także przepisy ogólnego prawa podatkowego (Gomułowicz, Małecki, 2004, s. 294; zob. Hartwich, 2011, s. 204; Sefariński, 2011, s. 229). Jednakże zagadnienia dotyczące związków partnerskich nie są regulowane przez ustawodawcę w sposób szczególny, podejście to jest neutralne. W wyjątkowych przypadkach przepisy odnoszą się do pożycia nieformalnego poprzez użycie niedookreślonych treściowo zwrotów (Hartwich, 2011, s. 205 – 206). Zgodnie z art. 111. § 3. Ordynacji podatkowej za członków rodziny podatnika uważa się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz pozostającą z podatnikiem w faktycznym pożyciu. Ponadto zgodnie z art. 4. ust. 1. pkt 6. ustawy z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, zwalnia się od podatku nabycie w drodze darowizny praw do rachunku oszczędnościowo – kredytowego przez osobę pozostającą faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z posiadaczem rachunku oszczędnościowo – kredytowego w kasie mieszkaniowej, pod warunkiem przeznaczenia środków zgromadzonych na tym rachunku na cele mieszkaniowe. Do końca 2006 r. krąg osób zwolnionych obejmował: małżonka, wstępnych, zstępnych, rodzeństwo oraz konkubentów – osoby faktycznie pozostające we wspólnym pożyciu małżeńskim. Natomiast od 1 stycznia 2007 r. zawężono krąg osób uprawnionych do zwolnienia do osób pozostających faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z posiadaczem rachunku oszczędnościowo – kredytowego w kasie mieszkaniowej (Brzeszczyńska, 2009). Prawo medyczne Prawo medyczne to gałąź prawa dotycząca szeroko rozumianej relacji, która zachodzi pomiędzy pacjentem a złożoną infrastrukturą instytucjonalną oraz osobową, udzielającą świadczeń zdrowotnych (Bujny, 2007, s. 1). To właśnie na gruncie prawa medycznego duże znaczenie ma problematyka związków nieformalnych. Największą rolę pełnią prawa pacjenta, ponieważ to one uzasadniają zakres praw w stosunkach między pacjentem, jego partnerem a osobami, które wykonują zawód medyczny (Hartwich, 2011, s. 224). 442 | WSGE Prawa pacjenta zostały uregulowane przede wszystkim w ustawie z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Ustawa ta określa prawa pacjenta, zasady udostępniania dokumentacji medycznej, obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych związane z prawami pacjenta, tryb powoływania, odwoływania i kompetencje Rzecznika Praw Pacjenta, postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów oraz zasady i tryb ustalania odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku zdarzeń medycznych. W art. 3. ust. 1. pkt 3. ustawa definiuje pojęcie osoby bliskiej. Jest to małżonek, krewny lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta. Tym samym za osobę bliską należy uznać konkubenta czy konkubinę. Dlatego też na tym gruncie znaczenie ma art. 21. ust. 1. ustawy, zgodnie z którym przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska. Ponadto art. 33. ust. 1. stanowi, że pacjent podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej ma prawo do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z innymi osobami. Warto jednak zauważyć, że o osobie bliskiej czy osobie pozostającej we wspólnym pożyciu nie ma mowy w art. 4. ust. 2. Zgodnie z nim, w razie zawinionego naruszenia prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności, sąd może, na żądanie małżonka, krewnych lub powinowatych do drugiego stopnia w linii prostej lub przedstawiciela ustawowego, zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez nich cel społeczny na podstawie art. 448. Kodeksu cywilnego. Mając zatem na względzie powyższy przepis, konkubent lub konkubina nie może domagać się zasądzenia sumy pieniężnej na określony cel społeczny. Podsumowanie Analiza aktów prawnych takich jak: Kodeks karny, Kodeks cywilny, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, Ordynacja podatkowa czy ustawa o podatku od spadków i darowizn pozwala stwierdzić, że konkubinat jako nieformalny związek nie jest w prawie pomijany. Świadczy o tym użycie określeń, takich jak osoba bliska czy osoba najbliższa, których zakres podmiotowy obejmuje także konkubentów. Również przytoczone orzecznictwo sądowe odwołuje WSGE | 443 się do osób pozostających w związkach nieformalnych, rozstrzygając niejednokrotnie o ich prawach i obowiązkach. Przedstawione w pracy dane GUS są podstawą do stwierdzenia, że liczba osób pozostających w związkach kohabitacyjnych stale się zwiększa. Jest to zagrożenie dla małżeństwa i rodziny, ponieważ związki nieformalne cechują się nietrwałością oraz brakiem stabilności i poczucia rodzinnego bezpieczeństwa. W świetle poczynionych rozważań państwo składające się z takich słabych komórek społecznych nie może być silne. References: Źródła prawa: Ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (Dz. U. Nr 45, poz. 207 z późn. zm.). Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 137, poz. 926 z późn. zm.) Ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. Nr 52, poz. 417 z późn. zm.). Wydawnictwa zwarte: Brzeszczyńska, S. (2009). Podatek od spadków i darowizn. Komentarz. Warszawa: C. H. Beck. Bujny, J. (2007). Prawa pacjenta. Między autonomią a paternalizmem. Warszawa: C. H. Beck. Gomułowicz, A., Małecki, J. (2004). Podatki i prawo podatkowe. Warszawa: Lexis Nexis. Gostyński Z., Stefański R. A. i Zabłocki S. (2003). Kodeks Postępowania Karnego. Komentarz. T. I, Warszawa: Wolters Kluwer. Hartwich, F. (2011). Związki partnerskie. Aspekty prawne. Warszawa: LexisNexis. Jabłoński D. i Ostasz L. (2001). Zarys wiedzy o rodzinie, małżeństwie, kohabitacji i konkubinacie. Perspektywa antropologii kulturowej i ogólnej. 444 | WSGE Olsztyn: Adiaphora. Jastrzębski, J. i Kozera, Ł. (2011). Rodzinne uwarunkowania postaw wobec miłości i funkcjonowania w bliskich związkach u młodych dorosłych, Nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Józefów: Wydawnictwo WSGE. Kuryłowicz, M. i Wiliński, A. (2008). Rzymskie prawo prywatne: zarys wykładu, Warszawa: Wolters Kluwer. Pietrzykowski, K. (2013). Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1 – 449, T. I. Warszawa: C. H. Beck. Slany K. (2002). Alternatywne formy życia małżeńsko – rodzinnego w ponowoczesnym świecie. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS. Such-Pyrgiel, M. (2013). W parach czy pojedynczo? Społeczna dyskryminacja singli na przykładzie Stanów Zjednoczonych Ameryki ss. 157169 [w:] K.L. Kuklińska (red.) Singlizm. Nowy styl życia w ponowoczesnym świecie. Warszawa: Wyd. Trio. Szpunar, A. (2000). Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej. Bydgoszcz: Wydawnictwo Branta. Wydawnictwa ciągłe: Galster, J. (2012). Konstytucyjne pojęcie rodzinnego gospodarstwa rolnego i jego ustawowa deformacja. Studium jednego przypadku. „Journal of Modern Science”, Tom 2/13, ss. 81 – 90. Majer, P. (2012). Istota i zakres bezpieczeństwa społecznego na początku XXI wieku. „Journal of Modern Science”, Tom 1/12, ss. 241 – 255. Ryś, E. (2008). Pojęcie osoby najbliższej w świetle art. 446 k.c. Rozprawy Ubezpieczeniowe nr 5, s. 91. Nazar, M. i Szlęzak, A. (1995), Rozliczenia majątkowe konkubentów. Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 4, s. 606 Serafiński, W. (2011). Uprawnienia i obowiązki podatników muszą wynikać wprost z ustaw podatkowych, „Journal of Modern Science”, Tom 1/8, ss. 223 – 238. Dokumenty: Ludność. Stan i struktura demograficzno – społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Warszawa 2013. Pozyskano WSGE | 445 (03.02.2014 r.) z: www.gov.stat.pl. Orzeczenia: Wyrok SN z 2 grudnia 1970 r. (II CR 541/70, OSPiKA 1972, Nr 3, poz. 52). Wyrok SN z 12 listopada 1975 r. (V KR 203/750). Wyrok SN z 31 marca 1988 r. (I KR 50/88). Wyrok SN z 23 lipca 2008 r. (V KK 12/08). Wyrok WSA w Kielcach z 20 grudnia 2006 r. I SA / Ke 231/06). wyr. SA w Katowicach z 15 marca 2007 r. (II AKa 24/07). Wyrok SA w Katowicach z 4 października 2012 r. (II AKa 349/12). Strony internetowe: http://pl.wikipedia.org/wiki/Konkubinat (pozyskano: 03.02.2014 r.). http://e-prawnik.pl/artykuly/prawo-rodzinne/zycie-bez-slubu-konkubinat--skutki-prawne.html (pozyskano: 03.02.2014 r.). 446 | WSGE JoMS 1/20/2014, ss. 447-461 Jerzy Szafrański Elżbieta Szafrańska Security of postal and special delivery services and threat of terrorism Bezpieczeństwo usług pocztowych i kurierskich a zagrożenia terrorystyczne dr Jerzy Szafrański dr Elżbieta Szafrańska Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] Abstracts Progressive changes, primarily in the area of goods circulation on the Internet have resulted in interest increase in postal and delivery service. The rise of goods dispatch as well as time reduction of their delivery imposed by clients lead to the decline in security level of conducting business activity. The situation is an incentive for terrorist organizations and their wide range of activities in order to use opportunities created by polish postal and delivery facilities. The publication aims at paying attention to essential problems considered in terms of both social and agricultural area of business activity. Postępujące zmiany w obszarze obrotu towarów, a przede wszystkim rozwijający się obrót towarowy w Internecie spowodowały wzrost zainteresowania usługami pocztowymi i kurierskimi. Zwiększenie ilości przesyłek oraz wymuszona przez klientów redukcja czasu ich dostarczenia, powodują obniżenie poziomu bezpieczeństwa prowadzonej działalności. Sytuacja ta jest impulsem dla organizacji terrorystycznych, by wykorzystać możliwości jakie stwarza rozwinięta w Polsce infrastruktura pocztowa i kurierska do prowadzenia szerokiego spektrum działań terrorystycznych. Celem publikacji jest zwrócenie uwagi na istotne zagadnienia występujące w tym istotnym gospodarczo i społecznie obszarze działalności usługowej. WSGE | 449 Key words: security, terrorism, threats, postal services, antiterrorism bezpieczeństwo, terroryzm, zagrożenia, usługi pocztowe, antyterroryzm Wprowadzenie Bezpieczeństwo obecnie jest najbardziej pożądanym stanem przez każdego człowieka, natomiast zadaniem państwa jest dążenie do zapewnienia maksymalnego poziomu bezpieczeństwa wszystkim obywatelom. Zapewnianie bezpieczeństwa przez państwo zależne jest przede wszystkim od charakteru, rozmiarów i natężenia zagrożeń dla chronionych wartości (Breński, 2013). Generalnie są to przedsięwzięcia podejmowane w ramach wewnętrznej funkcji państwa (wzmacnianie siły militarnej, gospodarczej, optymalizacja systemu społeczno-politycznego i stabilności politycznej) oraz w ramach funkcji zewnętrznej (poprawa stosunków z innymi krajami, członkostwo w organizacjach polityczno-wojskowych, kształtowanie środowiska bezpieczeństwa). Wbrew pozorom bezpieczeństwo państwa nie jest wartością, którą można osiągnąć raz na zawsze i skupić się na realizacji innych celów. Jest to jedna z tych wartości, o które należy zabiegać w sposób ciągły – kształtować, modyfikować i adaptować stosownie do zmieniającej się sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej (E. Szafrańska, J. Szafrański, WSGE w Józefowie 2012 s. 382). W literaturze przedmiotu „bezpieczeństwo” jest definiowane jako „stan niezagrożenia, spokoju, pewności” (M. Szymczak, PWN, Warszawa 1979 s. 147). Jest to definicja używana w określeniach encyklopedycznych. Pojęcie „bezpieczeństwo” określa się najczęściej jako proces tworzenia takich warunków, które gwarantowałyby państwu jego istnienie, zapewniałyby suwerenność, integralność terytorialną, nieingerencję w sprawy wewnętrzne, właśnie jako proces i stan zdolności narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi. W publikacji z 2011 roku zatytułowanej Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa wydanej przez Wyższą Szkołę Gospodarki Euroregionalnej w Jozefowie Profesor Pokruszyński na stronie 11. definiuje bezpieczeństwo jako „stan i proces trwania, przetrwania i rozwoju każdej formy bytu”. W innej publikacji zatytułowanej Bezpieczeństwo wewnętrzne ten sam autor zwraca uwagę na fakt występowania w teorii bezpieczeństwa dwóch negatywnie wartościowanych zjawisk, takich jak wyzwania i zagrożenia. Przy czym, jak twierdzi autor, wyzwania generują nowe sytuacje, w których występują 450 | WSGE niezbywalne potrzeby i stosownie do nich odpowiednie działania państwa lub grupy państw w celu osiągnięcia określonego stanu bezpieczeństwa. Stąd w rozważaniach na temat bezpieczeństwa, w rożnym wymiarze, należy wyraźnie wyróżniać wyzwania i zagrożenia, albowiem tylko takie podejście może doprowadzić do obiektywnej oceny zjawiska bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo zewnętrzne i wewnętrzne państwa rozmieniane jest jako „bezpieczeństwo publiczne” lub „porządek publiczny”. Pojęcie „bezpieczeństwo publiczne” definiowane jest jako „całość porządku i urządzeń społecznych chroniących państwo i jego obywateli przed zjawiskami groźnymi dla ładu prawnego” (M. Szymczak, PWN, Warszawa 1979 tom I, s.147). Z kolei wyrażenie „porządek publiczny” pojmowane jest jako „ład, spokój, życie zgodne z prawami przyjętymi w społeczeństwie” (M. Szymczak, PWN, Warszawa 1979, tom II). Na podstawie istniejących definicji tych wyrażeń można wnioskować, że wyrażenia: bezpieczeństwo publiczne, porządek publiczny, sprowadzają się w rzeczywistości do tej samej istoty sprawy. Chodzi o utrzymanie właściwego funkcjonowania instytucji i urządzeń służących obywatelom. Zgodnie z art. 5. Konstytucji RP państwo zobowiązane jest zapewnić obywatelom bezpieczeństwo we wszystkich jego aspektach. Szczególne miejsce w tym katalogu zajmuje bezpieczeństwo publiczne oczekiwane przez obywateli w obszarach codziennego życia praca, szkoła, zakupy w tym także dokonywane drogą internetową. Zmiany w obszarze obrotu towarów, wynikające z rozwoju Internetu i handlu internetowego spowodowały intensywny wzrost zainteresowania usługami kurierskimi. W Polsce funkcjonuje ponad 100 firm oferujących usługi kurierskich i pocztowych, a eksperci do spraw gospodarczych prognozują, że najbliższe lata przyniosą wzrost zapotrzebowania na usługi kurierskie. Przyczyn zwiększenia popytu na wygodne, kontrolowane i szybkie dostawy towarów, zarówno dla klientów biznesowych jak i dla klientów indywidualnych upatrują we wzroście zakupów internetowych oraz obniżania kosztów przez firmy świadczące ten rodzaj usług. Wymagania klientów w tym obszarze są jednoznaczne. Przesyłki muszą być tanie i dostarczane w krótkim czasie (Breński, 2004). Zwiększenie ilości przesyłek oraz wymuszona przez klientów redukcja czasu ich dostarczenia, powodują ograniczanie przez firmy kosztów własnych prowadzonej działalności. W dużej mierze wpływa to na obniżenie poziomu bezpieczeństwa realizowanych usług. Taka sytuacja natomiast jest istotnym sygnałem dla organizacji terrorystycznych, by wykorzystać WSGE | 451 infrastrukturę pocztową i kurierską do prowadzenia działań logistycznych oraz przeprowadzenia ataków terrorystycznych. Dostarczanie materiałów wybuchowych czy środków biologicznych za pomocą poczty miały już miejsce w historii terroryzmu. Warto przypomnieć choćby Franz’a Fuchs’a bezrobotnego inżyniera, który w latach 1993-1996 wysyłał przesyłki-bomby do znienawidzonych obcokrajowców i osób prywatnych „przyjaznych cudzoziemcom”. Fuchs samodzielnie skonstruował dwadzieścia pięć bomb, które zabiły cztery osoby, a piętnaście poważnie raniły. Do dziś nie zdołano wyjaśnić skąd pozyskał odczynniki do ich śmiercionośnych przesyłek. Inny doskonały przykład to Theodore (Ted) Kaczynski, który działał na terenie Stanów Zjednoczonych w latach 1978-1995. FBI nadała mu przydomek „Unabomb”. Został zatrzymany i postawiony w stan oskarżenia za przygotowanie i wysłanie szesnastu paczek i listów z bombami, w wyniku, czego zginęło trzy osoby, a 23 zostały ranne. W listopadzie 2010 roku bomba umieszczona w przesyłce kurierskiej wybuchła w centrum Aten, a dwie inne zostały zdetonowane przez policję. Przesyłka była zaadresowana do ambasady Meksyku i wybuchła kilka minut po wręczeniu jej pracownicy firmy kurierskiej. Pozostałe dwie przesyłki miały trafić do ambasady Holandii oraz do prezydenta Francji Nicolasa Sarkozy’ego. Przechwycono je w siedzibie popularnej w Atenach firmy kurierskiej i zostały zdetonowane przez policyjnych saperów. Mimo, że eksperci do spraw terroryzmu podkreślają, że choć nie jest to najskuteczniejsza z metod terrorystycznych, jest jednak praktyczną metodą, wykorzystywaną do precyzyjnego dostarczania ładunku wybuchowego konkretnemu adresatowi. Metoda uważana jest przez niektórych ekspertów bombowych za stosunkowo zawodną, gdyż istnieją możliwość wczesnego wykrycia ładunku zanim dotrze do adresata, przedwczesnej jego detonacji lub otwarcia i zdetonowania ładunku przez niewłaściwego odbiorcę. Mimo tego problem bezpieczeństwa usług pocztowych i kurierskich istnieje i wydaje się być traktowany z niewłaściwą powagą. Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. prawo pocztowe w art. 14 wskazuje, że działalność pocztową w zakresie objętym obowiązkiem wpisu do rejestru może wykonywać przedsiębiorca, który zapewnienia bezpieczeństwa przesyłek na poszczególnych etapach świadczenia usługi w zakresie, o którym mowa w art. 22 ust. 1 pkt 2. Jednak zapis artykułu 22 daje usługodawcy tylko możliwość odmowy wykonania usługi pocztowej lub kurierskiej jeśli zawartość lub opakowanie przesyłki naraża osoby trzecie lub operatora na szkodę. Ustawa zatem nie obliguje operatorów usług pocztowych i kurier- 452 | WSGE skich do prowadzenia szczegółowej kontroli przesyłek, co niewątpliwie ma wpływ na bezpieczeństwo w tym obszarze. Jak informuje w swoich komunikatach Poczta Polska przesyłki dostarczane przez tę firmę nie są otwierane, ale są kontrolowane na różne sposoby. Wśród metod kontroli, jakie stosuje Poczta Polska wymienia między innymi prześwietlanie zawartości w urządzeniu rentgenowskim. Należy jednak przy okazji wyjaśnić, że wykorzystując wyłącznie urządzenie rentgenowskie, osoba prowadząca kontrolę nie jest wstanie odróżnić materiału wybuchowego od czekolady, ze względu na podobną gęstość materiału. Dlatego kontrola przesyłek powinna być prowadzona przy użyciu detektorów wykrywających oraz identyfikujących substancje chemiczne i biologiczne. Przedstawiciele prywatnych firm kurierskich natomiast, nawet nie chcą rozmawiać o bezpieczeństwie prowadzonej przez nich działalności. Przyznają natomiast, że ich pracownikom trudno jest sprawdzić, czy przesyłka jest niebezpieczna. Nie dysponują specjalistycznymi urządzeniami do wykrywania materiałów niebezpiecznych i jeśli kurierzy przyjmują przesyłkę odpowiednio zapakowaną, to nie są w stanie wykryć, czy zawiera niebezpieczną zawartość. Eksperci w zakresie antyterroryzmu uważają, że bardziej narażone na działania terrorystów są przesyłki krajowe. Wprawdzie odpowiednie służby monitorują zawartość podejrzanych przesyłek, ale nigdy nie są wstanie sprawdzić wszystkich przesyłek. Analiza zamachów terrorystycznych dokonanych w ostatniej dekadzie wskazuje na istotne zmiany jakie dokonały się w strukturze zjawiska terroryzmu oraz jego nowy charakter. Najbardziej charakterystycznymi jego cechami są obecnie (A. Towpik, Warszawa 2003): 1. Nieprzewidywalność czasu, miejsca, rozmiaru oraz charakteru ataku oraz środków, jakie wykorzystane są dla jego przeprowadzania. Jak prognozują eksperci od antyterroryzmu przyszłe akty terrorystyczne mogą być dokonane przy wykorzystaniu najbardziej zaawansowanych technologii i broni. Sposobem przeprowadzenia ataku mogą być przesyłki pocztowe zawierające broń biologiczną, a także inicjowane elektronicznie urządzenia wybuchowe. 2. Brak jasnej definicji agresora czy sprawcy ataku terrorystycznego. Potencjalny przeciwnik nie jest znany. Jego identyfikacja może być trudna nawet po przeprowadzeniu ataku. W przypadku braku lub ograniczonego monitorowania usług pocztowych i kurierskich ten czynnik WSGE | 453 może sprzyjać w prowadzeniu działalności terrorystycznej. 3. Działania współczesnych organizacji terrorystycznych nie są skierowane wyłącznie przeciwko władzom lub siłom porządkowym, ale przeciwko ludności cywilnej. Celem również nie jest osiągnięcie celów politycznych, lecz spowodowanie maksymalnych szkód gospodarczych. Zatem firmy świadczące usługi pocztowe i kurierskie mogą nie tylko być wykorzystane do realizacji ataków terrorystycznych na ważne obiekty, instytucje czy też ludność cywilną, same mogą bezpośrednio stać się celem ataku ze strony terrorystów, zamierzonym lub przypadkowym. Należy również podkreślić, że koncepcja nowego terroryzmu zakłada pojawienie się nowych oraz nieznanych wcześniej lub występujących jedynie sporadycznie cech organizacji terrorystycznych, stwarzających znacznie większe zagrożenia dla społeczności międzynarodowej. Zagrożenia w obszarze usług pocztowych i kurierskich Polska pomimo, że w ostatnim czasie nie wymieniana jest przez przywódców islamskich organizacji terrorystycznych jako cel ataków, nie jest krajem wolnym od zagrożeń terrorystycznych. Badania wielu ośrodków naukowych zagranicznych i krajowych potwierdzają wysoki poziom potencjalnego zagrożenia aktami terrorystycznymi w Polsce. Codziennie w wywiadach telewizyjnych i radiowych, prowadzonych w związku z zamachami dokonanymi w innych krajach, dziennikarze zadają zaproszonym ekspertom kluczowe pytanie: czy Polsce grożą ataki terrorystyczne? Z wypowiedzi ich wynika, że tak, trudno jednak jest im określić - kiedy? i gdzie? może nastąpić atak. W opinii Autorów, irracjonalność działania terrorystów sprawia, że atak może wystąpić tam, gdzie wszelkie prognozy dokonywane przez ekspertów wykluczą możliwość jego zaistnienia. Naiwnością jest dziś wiara w szeroko rozumiane bezpieczeństwo Polski w kontekście zagrożeń terroryzmem. Na wzrost realnego zagrożenia atakami terrorystycznymi w naszym kraju wskazuje wiele fatów. Przede wszystkim udział Polski w misjach stabilizacyjnych na Bliskim Wschodzie, Bałkanach, Azji, Afryce, które powodują, że Polska postrzegana jest jako państwo popierające USA w kreowaniu polityki świata. Co ma również wpływ na rosnącą nienawiść świata islamskiego do naszego narodu niejako pośrednio „uwikłanego” w wojnę religijną - pomimo dużych rozbieżności występujących między deklara- 454 | WSGE cjami rządu polskiego, a wolą narodu np. w sprawie udziału Polski w militarnych misjach pokojowych w Iraku czy w Afganistanie. Istotny czynnik wpływający na wzrost realnego zagrożenia atakami terrorystycznymi stanowi również problem definiowania organizacji terrorystycznych działających w krajach, w których prowadzone są działania militarne określane jako walka z terroryzmem. Organizacje terrorystyczne wplecione są bowiem w ruch oporu (bojówki) tzw. „dzikie armie” dowodzone przez watażków, których różnią poglądy w wielu sprawach. Charakterystyczny jest również brak spójności tych grup. Wiele z tych grup przyznaje się do związków z Al – Kaidą i pod jej „szyldem” dokonuje zamachy terrorystyczne, umacniając w ten sposób morale własnych bojowników, przy okazji umacniając pozycję Al – Kaidy w świecie. Duże znaczenie na wzrost zagrożenia terroryzmem w naszym kraju ma także napływ do Polski osób sympatyzujących z ugrupowaniami terrorystycznymi, radykalizacja postaw obywateli polskich pochodzenia arabskiego i wyznania muzułmańskiego oraz możliwości wykorzystania terytorium RP jako bazy logistyczno - finansowej do przygotowywania aktów terrorystycznych w Europie. Występowanie w Polsce różnych partii politycznych i organizacji o skrajnych poglądach, bezrobocie, bieda i pogłębiająca się przepaść między bogatymi, a klasą średniozamożną i biedotą, rosnąca agresja wśród młodzieży, w naszym przekonaniu może stać się również źródłem rodzimego terroryzmu. Analiza zamachów terrorystycznych dokonanych w ostatnich latach wykazuje, że obecnie celem terrorystów nie są wyłącznie obiekty o charakterze strategicznym, czy ważne ze względu na bezpieczeństwo państwa, duże aglomeracje miejskie lub poryty lotnicze. Trudno dziś praktycznie dokonać trafnej oceny, które obiekty są bardziej lub mniej zagrożone atakami terrorystycznymi, a jeszcze trudniej stworzyć skuteczny system ich ochrony. W kontekście funkcjonowania obiektów pocztowych trzeba przyznać, że wykazują one wysoki poziom wrażliwości na działalność terrorystyczną. W tym miejscu należy zadać pytanie, jakich zagrożeniami należy się liczyć? Upraszczając nieco problem można jako najbardziej prawdopodobne wymienić następujące obszary. Przede wszystkim usługi pocztowe mają dla państwa charakter strategiczny, ponieważ w przypadku awarii systemów łączności przewodowej i bezprzewodowej będzie stanowiła krajowy system obiegu informacji. Za- WSGE | 455 tem urzędy i obiekty pocztowe jako obiekty strategiczne mogą stanowić cel potencjalnych ataków. Obiektów tych jest w Polsce kilkanaście tysięcy, tylko sama Poczta Polska działa w ponad 8,5 tysiącach urzędów. Wiele urzędów pocztowych to duże obiekty, w których w jednej chwili przebywa kilkadziesiąt, a nawet kilkaset osób. Wnoszenie do nich paczek, w których mogą znajdować się materiały wybuchowe, w celu ich zdetonowania lub środki chemiczne czy biologiczne nie budzi żadnych podejrzeń. Kolejny kluczowy charakter działalności pocztowej to dostarczanie paczek, które może być wykorzystane przez organizacje terrorystyczne - nie tylko w kraju - do przesyłania bomb, materiałów wybuchowych lub środków chemicznych i biologicznych w różne miejsca świata. Należy zatem mieć świadomość, że zagrożenie wybuchem lub uwolnieniem środków biologicznych czy chemicznych może powstać podczas transportu lub rutynowych działań z przesyłkami w urzędzie pocztowym. Poczta Polska, jako jeden z czołowych przedstawicieli branży pocztowej i kurierskiej, prowadzi również działalność bankową (lokaty kapitałowe, kredyty, fundusze emerytalne). Zatem i ten obszar działalności może zostać wykorzystany przez organizacje terrorystyczne do przeprowadzenia operacji bankowych służących finansowaniu terroryzmu lub sfinansowania konkretnego ataku. Urzędy i obiekty pocztowe jako instytucje posiadające w stałym obrocie gotówkę narażone są także na napady, które mogą przerodzić się w sytuację z udziałem zakładników. Napady te niekoniecznie muszą mieć związek z działalnością terrorystyczną, jednakże wystąpienie sytuacji z udziałem zakładników wymaga umiejętności zachowania się przez osoby będące zakładnikami, gdyż procedury rozwiązywania ich są takie same jak w przypadku ataku terrorystycznego. Różnica występuje tylko w poziomie (szczeblu) kierowania działaniami. Ponieważ działalność terrorystyczna jest działalnością kryminalną i jak wynika z dotychczasowych rozważań, obejmującą wiele różnych czynów przestępnych, doskonalenie systemu ochrony usług pocztowych i kurierskich winno uwzględniać również napady na obiekty pocztowe i kurierskie po godzinach urzędowania, napady na konwoje, listonoszy i kurierów, a także porwania osób i mienia dla okupu. Niewątpliwie wszystkie te sytuacje determinują potrzebę ciągłego doskonalenia obecnego systemu ochrony całej infrastruktury pocztowej i kurierskiej jako szczególnie zagrożonych penetracją ze strony organizacji terrorystycznych oraz jako celu potencjalnych ataków. 456 | WSGE Różnorodność współczesnych zagrożeń terrorystycznych, a w szczególności zamachy bombowe, zagrożenia biologiczne, chemiczne i radiacyjne, wymagają dużej wiedzy i świadomości kadry, pracowników, a w szczególności służb ochrony w rozpoznawaniu zagrożeń oraz osób je stwarzających (profilowanie potencjalnych sprawców) oraz w zakresie postępowania i zachowania się w sytuacji ich zaistnienia. W zabezpieczeniu systemu usług kurierskich i pocztowych występuje szereg słabych punktów, które mogą być wykorzystane przez terrorystów do przeprowadzenia ataków. Należą do nich przede wszystkim: 1. Anonimowe przesyłki pocztowe (bez danych nadawcy), które mogą zostać wprowadzone anonimowo do sieci dystrybucyjnej, mogące zawierać niebezpieczne materiały. 2. Paczki i listy nadawane bez potwierdzenia tożsamości nadawcy. Niebezpieczne listy, przesyłki mogą zostać wprowadzone do sieci dystrybucyjnej, gdyż pracownicy przyjmujący przesyłki nie weryfikują danych osobowych nadawcy umieszczonego na przesyłce z osobą nadającą przesyłkę. 3. Setki tysięcy skrzynek pocztowych, miliony punktów odbiorczych uniemożliwiających monitorowanie całościowo procesu przepływu przesyłek. 4. Łatwość wprowadzenia środków biologicznych. Niewielkie ilości czynników biologicznych wymaganych do przeprowadzenia ataku umożliwiają ich wysłanie w małych opakowaniach takich jak koperty. W większości patogeny mają postać proszku i niepotrzebne jest dodatkowe oprzyrządowanie do ich rozpylenia. 5. Łatwość wprowadzenia do obrotu materiałów chemicznych i wybuchowych. Większe paczki mogą być wykorzystane do przesyłania materiałów chemicznych i wybuchowych. 6. Brak w obiektach pocztowych i kurierskich specjalistycznych urządzeń do wykrywania i identyfikacji materiałów niebezpiecznych. 7. Brak fizycznej możliwości skontrolowania 100 % przesyłek i listów przez operatorów pocztowych i firmy kurierskie przy zachowaniu pożądanego przez klientów poziomu usług. WSGE | 457 Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym w obszarze usług pocztowych i kurierskich Utrzymanie bezpieczeństwa w obszarze usług pocztowych i kurierskich wymaga zaangażowania odpowiednich do poziomu zagrożenia sił i środków oraz systemowych działań prawno-organizacyjnych i informacyjno-szkoleniowych. Konieczne jest jednak przeprowadzenie analizy potencjalnych zagrożeń terrorystycznych oraz określenie wrażliwości różnych miejsc i poziom ryzyka ich wystąpienia. Przy czym żadnego zagrożenia nie należy bagatelizować. Analiza wrażliwości różnych miejsc i obszarów na ataki terrorystyczne, jak wskazuje B. Mazurowski w publikacji „Identyfikacja celów ataków terrorystycznych”, powinna uwzględniać ich krytyczność, dostępność, podatność oraz efektywność Krytyczność jest zasadniczym obszarem badania wrażliwości obiektów i obszarów. Pozwala określić na ile obiekt jest ważny dla terrorystów jako cel i w jakim stopniu spowoduje oczekiwane przez nich zmiany w otoczeniu, co dla terrorystów będzie stanowiło wypełnienie misji. Badanie dostępności, pozwala wskazać w jakim stopniu chroniony obiekt lub obszar jest dostępny dla terrorystów, jakie zastosować środki ochrony utrudniające dostęp do miejsc newralgicznych i czy są one wystarczające dla zabezpieczenia obiektu przed realizacją zamachu. Natomiast analiza podatności pozwala określić jakich środków musieliby użyć terroryści aby zniszczyć obiekt chcąc zakłócić jego funkcjonowanie oraz jaka jest wrażliwość obiektu na różne rodzaje broni i środków niszczenia, stosowane obecnie przez terrorystów. Kluczowe znaczenie w kontekście badania wrażliwości obiektów ma efektywność, pozwalająca określić potencjalne skutki ekonomiczne, finansowe, społeczne i psychologiczne potencjalnych ataków. Rodzaj i wymiar skutków stanowią bowiem podstawy planowania ataków terrorystycznych, dlatego należy właśnie ten element uwzględniać przy określaniu poziomu zagrożenia obiektów będących celem dla terrorystów. Rzetelnie przeprowadzona analiza wrażliwości obiektów pozwoli na przygotowanie skutecznej reakcji związanej z likwidacją powstałego zagrożenia. W dobie wzrostu realnego zagrożenia tego rodzaju aktami i możliwością wykorzystania działalności pocztowej i kurierskiej do ich przeprowadzenia, istnieje konieczność doskonalenia działań antyterrorystycznych, a przede wszystkim: 458 | WSGE • zweryfikowania i dokładnego skatalogowania aktualnych zagrożeń z uwzględnieniem miejsca usytuowania obiektów, ich wielkości oraz ilości obsługiwanych klientów, • inwentaryzacji i zweryfikowania sił ochrony w kontekście kwalifikacji i predyspozycji od wykonywania zawodu pracownika ochrony, • inwentaryzacji i zweryfikowania środków ochrony w kontekście zabezpieczenia przed atakami terrorystycznymi, szybkiego alarmowania o zagrożeniach oraz zapewnienia właściwego poziomu bezpieczeństwa pracowników urzędów i obiektów pocztowych i klientów w sytuacji zaistnienia zamachu terrorystycznego, • wprowadzenia procedury weryfikacji osób nadających przesyłki z danymi osobowymi podawanymi na przesyłkach, • wprowadzenia procedury pakowania paczki w obecności pracownika przyjmującego przesyłkę, • przygotowania pracowników sektora bankowości w zakresie kontroli operacji bankowych i prania pieniędzy, • przygotowania i wdrożenia jednolitych procedur postępowania i zachowania się w sytuacji zaistnienia różnych rodzajów ataków terrorystycznych, • przygotowania jednolitych programów szkolenia i ćwiczeń w oparciu o planowanie skutków potencjalnych ataków terrorystycznych, • wykorzystania do kontroli przesyłek specjalistycznych urządzeń ujawniających i identyfikujących materiały niebezpieczne, • przygotowania i prowadzenia szkoleń i ćwiczeń wtórnych, polegających na doskonaleniu nawyków i umiejętności nabytych podczas szkoleń właściwych. Istotne jest wypracowanie spójnej metodyki szkoleń takiej, która niezależnie od stanowiska czy pełnionej funkcji dawałaby wszystkim pracownikom wiedzę niezbędną do zrealizowania stawianych przed nimi zadań. Ważnym jego elementem powinno być kształtowanie u wszystkich pracowników świadomości w kontekście roli jaką pełnią w całym systemie ochrony instytucji i znaczenia ich postępowania dla bezpieczeństwa innych. Należy przy tym pamiętać, że kształtowanie takiej świadomości daje poczucie wartości oraz działa mobilizująco. WSGE | 459 Zakończenie Ataki terrorystyczne przy wykorzystaniu infrastruktury pocztowej i kurierskiej zdarzają się bardzo rzadko, niemniej jednak stanowią poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, przedsiębiorstw będących adresatami, firm świadczących usługi pocztowe i kurierskie a także obywateli. Analiza przypadków wykorzystania przesyłek pocztowych i kurierskich, jako metody działania terrorystów pokazuje bardzo złożony problem zagrożenia terroryzmem oraz trudności w zapewnieniu bezpieczeństwa w tym obszarze. Należy podkreślić, że nadawcą niebezpiecznej przesyłki może być każdy, kto jest w stanie nadać przesyłkę i ją odpowiednio uzbroić. Mogą to być zarówno terroryści indywidualni jak i zorganizowane grupy, bojownicy w sprawie i szaleńcy. Tradycyjne materiały wybuchowe mogą być zastąpione przez materiały nowej generacji, które pozwalają na budowanie bardziej wyrafinowanych przesyłek - pułapek, a co za tym idzie trudniejszych do ujawnienia i identyfikacji. Rozwój technologii daje ogromne możliwości wykrywania niebezpiecznych ładunków przesyłanych w listach, paczkach. Charakteryzują się one bezinwazyjnością oraz dużą skutecznością. Niestety ich wykorzystanie generuje duże koszty zakupu, eksploatacji i obsługi. Większość firm świadczących usługi pocztowe i kurierskie posiada stosowne procedury, które pozwalają na wczesne wykrycie zagrożenia. Niemniej jednak rzadkość przeprowadzania przez terrorystów ataków przy użyciu firm kurierskich lub operatorów pocztowych spowodowały w wielu firmach nieprzestrzeganie procedur bezpieczeństwa, co sprawia, że przesyłki do wielu adresatów docierają w sposób niekontrolowany. Bagatelizowanie zagrożeń w tym obszarze jest bardzo niekorzystne, gdyż zwiększa skuteczność terrorystów, zwłaszcza, że terroryści bezustannie poszukują luk w realizacji obowiązujących procedur, lub braku systemów zabezpieczających obszary będące w ich zainteresowaniu. Skutki aktów terrorystycznych w obszarze usług pocztowych i kurierskich mogą wywołać destabilizację w funkcjonowaniu jednego z ważniejszych elementów infrastruktury krytycznej, zbiorową panikę oraz straty w ludziach. Dobitnym przykładem była zbiorowa panika w USA po serii listów zawierających biały proszek imitujący wąglik. Ludzie masowo wykupywali zapasy żywności, rękawiczki lateksowe, a nawet przestali wychodzić z domu. Nie do oszacowania są koszty poniesione przez firmy, które były celem ataków przy użyciu niebezpiecznych przesyłek. Ewakuacje pracowników, 460 | WSGE przestoje w pracy, kosztowne akcje policji i straży pożarnej oraz utrata zaufania klientów, która również skutkuje poważnymi stratami finansowymi. Zatem firmy świadczące usługi pocztowe i kurierskie powinny dołożyć wszelkich starań, aby zwiększyć bezpieczeństwo przesyłek w obszarach prowadzonej działalności poprzez systematyczne ujawnianie i eliminowanie słabych punktów systemu kontroli obiegu przesyłek. Autorzy publikacji mają świadomość, że nie wyczerpali problematyki zagrożeń terrorystycznych w obszarze świadczenia usług pocztowych i kurierskich. Główną intencją było jednak zwrócenie uwagi na fakt, że płaszczyzna ta nie jest wolna od zagrożeń terrorystycznych a problem bezpieczeństwa w tym obszarze bagatelizowany. Niestety jak wykazują badania wielu ośrodków naukowych podobne problemy występują w innych obszarach działalności gospodarczej np. bezpieczeństwo obiektów handlowych czy obrót i handel żywnością. References: Breński, W. (2013). Polski rynek usług pocztowych z wykorzystaniem outsourcingu. Olsztyn: Wydawnictwo UWM. Breński, W. (2004). Kierunki Zmian Organizacyjnych Pocztowego Transportu Samochodowego w Polsce w latach 1931-2004 [w:] Oddziaływanie Telekomunikacji i Poczty na Rozwój Nowej Gospodarki w Polsce, red. naukowa Henryk Babis, Szczecin: Wydawnictwo: Zapol Dmochowski, Sobczyk Sp. j. w Szczecinie, s. 369-377. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. prawo pocztowe. B. Mazurowski, Identyfikacja celów ataków terrorystycznych; {w} red. W. Zubrzycki, Przeciwdziałanie zagrożeniom terrorystycznym; Warszawa 2011; W. Pokruszyński, Filozoficzne aspekty bezpieczeństwa Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie 2011. E. Szafrańska, J. Szafrański, Specyfika działań ochronno-porządkowych podczas imprez masowych o charakterze turniejów, {w} red. M. Sitek, W. Bednarek, Krajobraz po mistrzostwach Europy 2012, Józefów 2012, red. M. Szymczak, Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1979. t. I, red. M. Szymczak, Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1979. t. II. Towpik, Terroryzm i broń masowego rażenia w polityce NATO, Zeszyty naukowe Nr 1 (50) A Warszawa 2003, WSGE | 461 Confrence reports, book reviews Sprawozdania, recenzje JoMS 1/20/2014, ss. 465-469 Sofiia Sokolova Michał Łęski Pierwsze kroki realizacji współpracy polsko-kazachskiej WSGE W ramach współpracy między Wyższą Szkołą Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie a Kazachsko-Rosyjskim Uniwersytem Międzynarodowym (Aktobe, Kazachstan) miał miejsce Międzynarodowy Program Oświatowo-Naukowy „Analiza współczesnych tendencyj integracyjnych w Europie: doświadczenie Polski, Czech, Niemiec” (04.02.2014 – 14.02.2014). W ramach tego programu zostały zrealizowane następujące wydarzenia: 1) Program kulturowy „Warszawa – miasto europejskie” (04.02.2014); 2) Zawiązanie współpracy międzynarodowej między uczelniami z Polski i Kazachstanu, tj. Wyższą Szkołą Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi (Polska, Warszawa) oraz Kazachsko-Rosyjskim Uniwersytetem Międzynarodowym (Kazachstan, Aktobe) (05.02.2014); 3) Uczczenie pamięci (odwiedziny grobu) poległego żołnierza kazachskiego Żyrenczina Tajpyra Musulmankulowicza (1923–26.01.1945), który wałczył w czasie II wojny światowej, poległ na ziemi Polskiej i został pochowany na Cmentarzu Żołnierzy Armii Czerwonej w Ostrołęce-Wojcechowicach (05.02.2014); 4) Międzynarodowa Konferencja „Eurointegracja: historia i tendencje współczesne” (06.02.2014); 5) Realizacja części praktycznej Programu przez oświatowo-kulturalne wydarzenia: „Współczesna Europa” (07.02.2014), „Unia Europejska. Polska” (08.02.2014), „Unia Europejska. Czechy” (09.02.2014), „Unia Europejska. Niemcy” (10.02.2014), „Europeizacja” (11.02.2014), „Rozszerzenie UE” (12.02.2014), „Unionizacja. Eurosfera” (13.02.2014), podsumowanie Programu (14.02.2014). Najdonioślejszym wydarzeniem naukowym programu była Międzynarodowa Konferencja „Eurointegracja: historia i tendencje współczesne” (06.02.2014), w której udział wzięli uczestnicy z Kazachstanu (17 osób), Polski (8 osób) i Ukrainy (1 osoba) oraz studenci Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Słowo powitalne do uczestników konferencji wygłosili Dziekan Wydziału Nauk Społecznych dr Małgorzata Such-Pyrgiel, Dziekan Wydziału Pedagogiki dr Krzysztof Dziurzyński oraz Prorektor Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregio- WSGE | 467 nalnej im. Alcide De Gasperi prof. dr hab. Witold Pokruszyński. Prorektor wygłosił wykład otwarty w języku rosyjskim na temat «Вызовы и угрозы XXI века» („Wyzwania i zagrożenia 21 wieku”). Referaty wygłoszone na konferencji objęły następujące obszary: • Edukacja: − „The lecturer’s role in the internationalization of the higher education” (Anna Śniegulska-Wach, M.A., Michał Łęski, Ph.D.c.; Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska), − „Development of Bologna process in Kazakhstan: problems and perspectives” (Kairi Mariya Serikovna, DBA, Artykova Ziyash; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Kazachstan, Aktobe), − „International activities as a way of evaluation of achievements of Polish academics” (dr Sofiia Sokolova, Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. M. P. Dragomanowa, Ukraina, Kijów), − „To the use of project-based learning in the process of students’ core competence formation” (Takisheva Gulbanu Akylbekovna, candidate of pedagogical sciences, Karazhanova Aigul Askarovna, Kukanova Swetlana Muratovna, Allanova Regina Malikovna; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Kazachstan, Aktobe), − „Социализация студенческой молодежи в поликультурной среде” (Yapparova Gulfiya, candidate of pedagogical sciences, Sultanova Kunimay; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Kazachstan, Aktobe), − „Social competences of the modern teacher as a result of the cooperation within the framework of the Bologna Process” (dr Krzysztof Dziurzyński, Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej w Józefowie, dr Ewa Jagiełło – Uniwersytet PrzyrodniczoHumanistyczny w Siedlcach, Polska), − „Sayings and proverbs is a genre of folk arts. Ways of translation” (Makhfuza Baidildinova, Raushan Alpamysova, Aliya Baimurat, Karlygash Seitzhanova, senior teachers; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Kazachstan, Aktobe); • Politologia i prawo: − „WEB 2.0: Nowhere to hide, Poland-Asia Research Center” (Sergiusz Prokurat, M.A./MBA, WEB 2.0: Nowhere to hide, Poland-Asia Rese- 468 | WSGE arch Center; Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska), − „Сотрудничество Казахстана и Евросоюза в борьбе с наркотиками” (Kosdauletov Mendikhan; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Aktobe), − „Глобализация и политические ориентиры Казахстана” (Kurmanov Anuar, master of law, Kurmanova Saule, candidate of philosophical sciences; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Kazachstan, Aktobe), − „Cosmetic law development” (Aleksandra Ukleja, Ph.D.c.; Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska), − „Using renewable energy as a tool of sustainable tourism” (Marta Wójcicka, Ph.D.c.; Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie, Polska); • Ekonomia: − „Системы маркетинговых стратегий предприятия в условиях рыночный экономики” (Dyussegaliyeva Saltanat Borangalievna, DBA, Dauitova Gulnur Kuanushbaevna; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Aktobe), − „Налоговые проверки как одна из форм налогового контроля” (Nurmaganbetova Manet Sagingalievna, DBA, Zhumanazarova Assel; Kazachsko-Rosyjski Uniwersytet Międzynarodowy, Kazachstan, Aktobe). Powyższe wydarzenia były przykładem realizacji pierwszych kroków polsko-kazachskiej współpracy przez Wyższą Szkołę Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie. Projekt został wysoko oceniony przez organizatorów oraz uczestników Międzynarodowego Programu Oświatowo-Naukowego „Analiza współczesnych tendencyj integracyjnych w Europie: doświadczenie Polski, Czech, Niemiec”, czego rezultatem jest planowana dalsza współpraca. dr Sofiia Sokolova mgr Michał Łęski Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej im. Alcide De Gasperi w Józefowie [email protected] WSGE | 469 JoMS 1/20/2014, ss. 471-475 Krzysztof Dziurzyński Recenzja Ewa Wysocka, Diagnostyka pedagogiczna. Nowe obszary i rozwiązania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Karków 2013, s. 359. [Rewiev book: Ewa Wysocka, Pedagogical diagnosis. New areas and solutions, Impuls Publishing House, Krakow 2013, pages: 359] W recenzowanej pracy Ewy Wysockiej już pierwsze zdanie otwierające recenzowaną monografię zapowiada, że będziemy mieli z ciekawą i skłaniającą do głębokiej refleksji książką. Autorka bowiem podjęła się trudnego zadania uporządkowania i dopracowania metodyki postępowania diagnostycznego ukierunkowanego na identyfikację zagrożeń rozwojowych dzieci i młodzieży. Głównym celem podjętych przez Autorkę było opisanie jak najpełniejsze diagnozy pełniącej funkcję nie tylko selekcyjno-kwalifikacyjną ale co ważniejsze i interwencyjna , ściśle powiązaną z działaniem praktycznym pedagoga. Zadanie jakie postawiła przed sobą Ewa Wysocka nie było proste, tak jak proces diagnostyczny nie jest prosty. Diagnoza nie jest i być nie może procesem intuicyjnym, opartym na wiedzy nienaukowej, nie jest też czynnością samoistną – podlega ściśle określonym regułom postępowania badawczego. Ewolucja kształcenia kadr nauczycielskich i pedagogicznych wyznaczana nowymi standardami kształcenia w zawodzie nauczyciela w Polsce zmierza do rozwijania kwalifikacji badawczych zarówno naukowych jak i zawodowych. To oczywiste, bo pedagogika ma do spełnienia co dwie funkcje: poznawczą i praktyczną (diagnostyczną). Ta pierwsza możliwa jest dzięki prowadzeniu badań podstawowych, ta druga realizowana jest przez badania praktyczne. Proponowana pedagogom i nauczycielom książka autorstwa Ewy Wysockiej jest przykładem rozpraw tego drugiego nurtu i funkcji, jaką spełniają nauki o wychowaniu. Diagnostyka pedagogiczna służy przede wszystkim temu, żeby można było zrozumieć dziecko czy młodzież, ich środowisko wychowawcze, by sprawnie interweniować, by zmienić ich samych i ich bezpośrednie otoczenie. Jest to możliwe tylko i jedynie dzięki przeprowadzonej diagnostyce przeprowadzonej zgodnie z metodologicznymi, profesjonalnymi i etycznymi standardami. Recenzowana książka ma wzorcową strukturę. Wychodząc od podstaw teoretycznych zmierza poprzez podstawy metodologiczne do pokazania diagnozy jako kompetencji profesjonalnej. Książkę zamyka bardzo WSGE | 473 ważny rozdział poświęcony etycznym i prakseologicznym wyznacznikom poprawności diagnozowania. Dodatkowo praca zawiera bardzo bogatą bibliografię, indeks rzeczowy i osobowy pozwalające na celowe powracanie do ważnych zagadnień diagnozy. Książka Ewy Wysockiej jest teoretycznym i metodologicznym wkładem pozwalającym, osobom na co dzień pracującym z dziećmi i młodzieżą, na nabywanie jak najwyższych kompetencji profesjonalnych. Wzbogaca ona specjalistyczny warsztat diagnostyczny, który pedagodzy muszą nie tylko opanować ale nieustannie rozwijać przez całe swoje życie zawodowe. Godne podkreślenia jest też i to, że recenzowana książka nie jest pierwszą tego typu pracą wychodzącą spod ręki Ewy Wysockiej. Recenzowana książka jest wzorem interdyscyplinarnego podejścia do diagnostyki pedagogicznej, która powinna – jak w przypadku nauk medycznych – sprzyjać odrębnemu kształceniu specjalistów wspomagających pedagogów w ich służbie, ale w świetle istniejących w Polsce rozwiązań wymaga od nich samych takich kwalifikacji. Jest to znakomicie uzasadniona geneza i ewolucja diagnostyki pedagogicznej jako odrębnej dyscypliny wiedzy naukowej, odsłaniająca różne jej modele, podejścia i wynikające z nich konsekwencje dla animowania praktyki wychowawczej czy edukacyjnej. Autorka nie pominęła tu żadnej z subdyscyplin pedagogicznych, dla których kluczową rolę powinny odgrywać właśnie tak kluczowe doświadczenia poznawcze i umiejętności, które łączą empirię i rozum z empatią i wrażliwością własnego sumienia. Ewa Wysocka osadza swoją książkę w szerokim kontekście piśmiennictwa pedagogicznego i psychologicznego. Wręcz wymusza na czytelniku by traktował ją jako uzupełnienie czy swoistą rekapitulację innych publikacji pedagogicznych i psychologicznych jakie ukazały się w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Przywołuje takie nazwiska jak (podaję w porządku alfabetycznym): Deptuła, Jarosz, Niemierko, Obuchowska, Paluchowski, Skałbania, Stęplewska-Żakowicz czy Ziemski. Nota bene bibliografia zawiera ponad trzysta pozycji literaturowych i tyleż samo nazwisk w indeksie nazwisk. Książka spełnia jeszcze jedną ważną funkcję – autorefleksji pedagogicznej. Wypada wyrazić nadzieję, że autorefleksja prowadzić będzie do samokształcenia i dalszego samorozwoju jak najszerszego grona pedagogów. Gorąco polecam książkę Ewy Wysockiej studentom i profesjonalistom zawodowo funkcjonującym w obrębie pedagogiki, gdyż mogą czerpać z niej wiedzę, która znajduje szerokie zastosowanie przy konstruowaniu 474 | WSGE koncepcji teoretycznych i założeń metodologicznych własnych badań naukowych. Powinna stać się także obowiązkową pozycja literaturową dla przedmiotów metodologicznych i metodycznych z zakresu badań i diagnozowania pedagogiczno-edukacyjnego. WSGE | 475
