Rola świadka w procesie karnym

Rola świadka w procesie karnym - prawa i obowiązki
opracowała: prokurator Mirosława Kalinowska-Zajdak
Pojecie świadka występuje na gruncie kodeksu postępowania karnego w dwu podstawowych znaczeniach;
- w ujęciu faktycznym, jako osoby będącej świadkiem czynu, którego postępowanie dotyczy, a wiec osoby
obecnej przy zdarzeniu przestępnym lub jego fragmencie, posiadającej na jego temat wiedze,
- w znaczeniu procesowym, jako osoby wezwanej do postępowania w celu złożenia zeznań.
Świadek jest podstawowym źródłem dowodowym w każdej sprawie, dlatego pełni w procesie istotna role,
a treść jego zeznań w zasadniczej mierze wpływa na decyzje organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
W charakterze świadka może być przesłuchiwana osoba mająca wiedze na temat zdarzenia, bądź specjaliści
przybrani lub uczestniczący w czynnościach oględzin, eksperymencie czy przeszukaniu (art. 206 § 2 kpk),
także osoby, które przeprowadzały wywiad środowiskowy (art. 216 kpk) lub dostarczały do niego informacji
(art. 214§ 5 kpk) itp. Roli świadka nie można łączyć z rola sędziego, ławnika, oskarżyciela publicznego,
protokolanta i stenografa, tłumacza i oskarżonego w jednym postępowaniu, zaś specjalistę lub kuratora
przeprowadzającego wywiad środowiskowy można przesłuchiwać tylko na okoliczności dotyczące
przeprowadzanych przez siebie czynności. Natomiast mogą być przesłuchiwani w charakterze świadka
oskarżyciele posiłkowi lub prywatni, powód cywilny, przedstawiciel społeczny. Zatem świadek może
w postępowaniu karnym być jego strona lub nie.
Obowiązki i uprawnienia świadka
1. Osoba wezwana w charakterze świadka ma bezwzględny obowiązek stawić się we wskazanym miejscu
i czasie i złożyć zeznanie (art. 177 § 1 kpk), może zostać przesłuchana w miejscu swojego pobytu, jeżeli nie
może stawić się na wezwanie z powodu kalectwa lub choroby (art. 177§ 2kpk). Możliwe jest również
przesłuchanie świadka przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na
odległość ( art. 177§ 1a kpk);
- na świadka, który bez usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie albo bez zezwolenia oddalił się z miejsca
czynności przed jej zakończeniem można nałożyć pieniężna karę porządkowa w wysokości nawet do 3000 zł,
a nadto zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie (art. 285 kpk). W ciągu tygodnia od daty
doręczenia postanowienia o wymierzeniu kary porządkowej, świadek może usprawiedliwić swoja nieobecność,
a wówczas nałożona kara ulega uchyleniu (art.286 kpk);
- osoba wezwana w charakterze świadka ma prawny obowiązek zeznawania, sankcjonowany stosowaniem
środków przymusu procesowego. Obowiązkiem złożenia zeznań objęte są zarówno posiadane przez świadka
informacje dowodowe mające znaczenie dla sprawy, jak i dane dotyczące jego tożsamości. Wobec świadka,
który bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznań można zastosować pieniężną karę porządkową
(art. 287 § 1 kpk), a w razie dalszego uporczywego uchylania się, można zastosować wobec świadka
aresztowanie na czas do 30 dni (art. 287 § 2 kpk); Obowiązek złożenia zeznań doznaje pewnych ograniczeń,
bowiem kodeks postępowania karnego przewiduje wyjątki w zakresie wzywania i przesłuchiwania w charakterze
świadka.
Bezwzględny zakaz przesłuchiwania dotyczy:
- obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę
(art.178 ust.1 kpk)
- duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi (art. 178 ust.2 kpk),
- osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdrowia psychicznego, na okoliczność
przyznania się (wobec nich) przez osobę z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego - tzw.
zakaz dowodowy (art. 52 ust. o ochronie zdrowia psychicznego z 19.08.1998 roku - Dz.U. Nr 111, poz. 535
z póz. zm..),
- biegłego lub lekarza udzielającego pomocy medycznej oskarżonemu, na okoliczność złożonego przez
oskarżonego oświadczenia dotyczącego zarzucanego mu czynu (art. 199 kpk), przy czym zakaz dowodowy
obejmuje także inne osoby personelu medycznego towarzyszące lekarzowi, nie obejmuje zaś osób postronnych.
Względny zakaz przesłuchiwania dotyczy:
- osób obowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej, służbowej i zawodowej - maja one obowiązek
złożenia zeznań na okoliczności objęte tajemnica po zwolnieniu ich przez uprawniony organ - naczelny organ
administracji rządowej, sad lub prokuratora, zależnie od rodzaju tajemnicy, jaka wiąże świadka (art. 179 i art.
180 § 1 kpk),
- osób objętych tajemnica notarialna, adwokacka, radcy prawnego, lekarska i dziennikarska - tylko wówczas,
gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie
innego dowodu, przy czym zwolnienia dokonuje sad, w postępowaniu przygotowawczym sad na wniosek
prokuratora. Zwolnienie dziennikarza nie obejmuje danych umożliwiających identyfikacje autora materiału
prasowego,
osób
udzielających
informacji
do
materiału
będącego
przedmiotem
publikacji
itp.;
- osób, korzystających z immunitetu dyplomatycznego (art. 581 kpk), które to osoby mogą jednak wyrazić
zgodę na przesłuchanie ich w charakterze świadka.
- osób, które korzystają na mocy przepisu z prawa do odmowy złożenia zeznań (art. 182 § 1 i § 2 kpk)
- posiadają je osoby najbliższe dla podejrzanego (oskarżonego) - małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo,
powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia, jej małżonek
oraz osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (konkubinat), a także osoba, będąca w innej toczącej się sprawie
oskarżona
o
współudział
w
przestępstwie
objętym
postępowaniem
(art.182
§
3
kpk);
- świadek może bez podania przyczyny uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli w ten sposób mógłby narazić
siebie lub osobę najbliższą na odpowiedzialność karna lub karnoskarbowa (art. 183§ 1 kpk);
2. Świadek ma obowiązek złożenia przyrzeczenia (art. 187 kpk), sankcjonowany pieniężna kara
porządkowa do 3000 zł ( art.287 § 1 kpk); Złożenie przyrzeczenia następuje przed sądem lub wyznaczonym
sędzia. Przyrzeczenia nie odbiera się (art. 189 kpk) od: - osób, które nie ukończyły lat 17,
- świadka - co do którego zachodzi uzasadnione podejrzenie, ze z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje
sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia,
- świadka, który jest osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania
lub
pozostającego
w
ścisłym
związku
z
czynem
stanowiącym
przedmiot
postępowania
albo gdy za to przestępstwo został skazany,
- gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznania lub oskarżenia.
3. Świadek ma obowiązek pod groźba kary (art. 233§ 1 kk.) mówienia prawdy i nie zatajania prawdy ,
o czym winien być uprzedzony przed rozpoczęciem przesłuchania, a w postępowaniu przygotowawczym świadek
podpisuje oświadczenie, ze został o tym uprzedzony (art. 190 kpk). Warunkiem odpowiedzialności karnej
za składanie fałszywych zeznań lub zatajenie prawdy, jest prawidłowe pouczenie świadka o odpowiedzialności
karnej lub odebranie przyrzeczenia (art. 233 §2 kpk);
4. W razie istnienia wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego, rozwoju umysłowego, zdolności
postrzegania lub odtwarzania przez świadka zdarzeń, świadek nie może sprzeciwić
się jego przesłuchaniu w obecności biegłego lekarza lub biegłego psychologa
(art. 192 § 2 kpk), a za jego zgoda, świadek może być dla celów dowodowych poddany oględzinom
ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu (art. 192 § 4 kpk).
Ponadto świadek może
5. Żądać aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności , jeżeli treść zeznań mogłaby narazić
na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 § 2 kpk).
6. Świadek bez podania przyczyny może uchylić się od odpowiedzi na pytanie w sytuacji gdyby udzielenie
takiej odpowiedzi mogło rodzic niebezpieczeństwo pociągnięcia świadka lub osoby dla niego najbliższej
do odpowiedzialności karnej (art. 183 § 1kpk); O uprawnieniach przewidzianych w art. 183 kpk uprzedza
się świadka, jedynie jeżeli ujawnią się okoliczności objęte tym przepisem (art. 191 § 2 kpk).
7. Świadek ma prawo zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości
prokuratora i sadu - jeśli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec
niego lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji,
w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres (art. 191 § 3 kpk). Obawa użycia
przemocy czy groźby bezprawnej musi być zawsze uzasadniona, a wiec realna i konkretna. Użycie przemocy czy
groźby bezprawnej w celu wywarcia wpływu na świadka skutkuje ponadto odpowiedzialności karna
(art. 245 kk).
8. Świadek ma prawo złożenia wniosku o utajnienie jego danych osobowych (świadek anonimowy incognito) - w razie istnienia uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności
lub mienia w znacznych rozmiarach , zatem dla dóbr stanowiących najwyższa wartość. Obawy takie musza
być uzasadnione i realne, a wiec oparte na znanych organowi procesowemu faktach, mające pokrycie
w rzeczywistości (art. 184 kpk). Utajnieniu podlegają w takim wypadku zarówno okoliczności umożliwiające
ujawnienie tożsamości świadka, jak i jego dane osobowe, jednak bez możliwości utajnienia przed stronami
treści zeznań, mających znaczenie dla ustalenia przebiegu zdarzenia przestępnego. O utajnieniu decyduje
w postępowaniu przygotowawczy prokurator (w sadowym - sad) w drodze postanowienia, na które przysługuje
podejrzanemu zażalenie.
9. Ustawa z dnia 26 czerwca 1997r. o świadku koronnym (Dz,U. Nr 114 poz. 738 ze zm.) wprowadza
szczególna formę świadka, jakim może być podejrzany, dopuszczony postanowieniem sadu na wniosek
prokuratora do przesłuchania w charakterze świadka (świadek koronny) . Instytucje świadka koronnego
stosuje się jedynie wyjątkowo i to w sprawach szczególnej wagi.