30 lat badań ekologii ptaków lęgowych w Białowieskim Parku
Transkrypt
30 lat badań ekologii ptaków lęgowych w Białowieskim Parku
30 lat badań ekologii ptaków lęgowych w Białowieskim Parku Narodowym Gdy rozpoczynaliś my nasze badania ptaków w BPN (1975), prawie cał a wiedza o ekologii i zachowaniu ptaków leś nych strefy umiarkowanej pochodził a z intensywnych badań prowadzonych w lasach na obszarach silnie przekształ conych przez czł owieka (pół nocno-zachodnia Europa, USA). Uważ ano, ż e wyniki te są typowe (reprezentatywne) dla strefy umiarkowanej i porównywano je z wynikami obserwacji w niezaburzonych (pierwotnych) lasach innych stref klimatycznych. Ludwik Tomiał ojć , inicjator badań w BPN, zakwestionowałtakie postępowanie, uznałza nieuprawnione porównywanie silnie zmienionych przez czł owieka lasów w jednej strefie klimatycznej z sytuacją w lasach naturalnych na innych kontynentach. Sugerowałon, ż e należ y porównywać ze sobą stany adekwatne; sytuację w dziewiczej puszczy tropikalnej powinno się porównywać z warunkami panującymi w ostatnich fragmentach lasów pierwotnych Europy, takich jakie zachował y się w Puszczy Biał owieskiej. Byłto jeden z powodów rozpoczęcia naszych badań wł aś nie w BPN. Drugim powodem był a moż liwoś ć odbycia swego rodzaju podróż y w przeszł oś ć . Przypuszczaliś my, ż e w lesie pierwotnym zachował y się (przetrwał y) warunki, do których ptaki leś ne przystosowywał y się w trakcie ewolucji, ż e dział ają tam jeszcze w sposób względnie niezakł ócony procesy, które wpł ywał y na ekologię i zachowanie ptaków przed tysiącleciami. Oczekiwaliś my, ż e las pierwotny będzie rodzajem przyrodniczego skansenu, dostarczy nam „okna w przeszł oś ć ”, przez które będziemy mogli zobaczyć jak ż ył y ptaki w prehistorycznych lasach Europy, jak przebiegał y wtedy procesy ewolucyjne i ekologiczne. Przewidywaliś my, ż e wyniki zebrane w BPN staną się punktem odniesienia, wzorcem dla pomiaru stopnia odkształ cenia awifauny leś nej na terenach zmienionych przez czł owieka. Badania skł adu i zmiennoś ci zgrupowań (zespoł ów) ptaków lęgowych w BPN rozpoczęliś my w 1975, w mieszanym zespole wrocł awsko-siedleckim (Ludwik Tomiał ojć , Wiesł aw Walankiewicz, Tomasz Wesoł owski). Do tego trzonu w róż nych okresach przył ączał y się kolejne osoby, obecnie stopniowo następuje wymiana pokoleniowa, doł ączają nowi ludzie (Dorota Czeszczewik, Cezary Mitrus, Patryk Rowiński). Równolegle z liczeniami ptaków prowadziliś my intensywne obserwacje nad ekologią rozrodu i zachowaniem wybranych gatunków ptaków lasu pierwotnego. Łącznie, w ciągu 29 lat, przebadaliś my szczegół owo 12 gatunków ptaków z róż nych grup ekologicznych. Badania te pozwolił y na uzyskanie wglądu w mechanizmy zmian liczebnoś ci ptaków. Większoś ć naszych przewidywań znalazł a potwierdzenie. Zgrupowania ptaków BPN okazał y się zachowywać liczne jeszcze cechy pierwotne, które w zmienionych lasach Europy już zanikł y. Są to: - bardzo wysokie bogactwo gatunkowe (róż norodnoś ć gatunków). W cał ej Wielkiej Brytanii gnieździ się okoł o 75 gatunków ptaków leś nych, podczas gdy w samym BPN (sprzed powiększenia) aż 113 gatunków. Na powierzchni najbogatszego w ptaki lasu ł ęgowego, o wielkoś ci zaledwie 33 ha gnieździ się każ dej wiosny okoł o 50 gatunków (w sumie w ciągu 29 lat stwierdziliś my na tej powierzchni lęgi 73 gatunków). PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com T. Wesoł owski - 30 lat pracy w Biał owieskim Parku Narodowym 2 - stosunkowo niskie zagęszczenia populacji poszczególnych gatunków. Wiele z nich ma w BPN kilkukrotnie niż sze zagęszczenia niż w przekształ conych lasach lub parkach miejskich. - wysokie straty w lęgach ponoszone przez większoś ć badanych gatunków (do 70-90% gniazd bywa niszczonych) powodowane przez zróż nicowany zespółdrapież ców (wł ączając w to koszatki, dzięcioł y i dziki). Skutkuje to wyjątkowo niską produktywnoś cią lokalnych populacji, co z kolei prowadzi do utrzymywania się niskich liczebnoś ci ptaków. Kombinacja cech: wiele gatunków, niskie zagęszczenia, silna presja drapież nictwa, niska produktywnoś ć lęgów, był a wcześ niej uznawana za charakterystyczną dla lasów tropikalnych. Nasze badania wykazał y jednak, ż e są to raczej cechy lasów pierwotnych (niezaburzonych), niezależ ne od strefy geograficznej. Nasze wyniki podważ ył y też uniwersalnoś ć innych uogólnień, opartych o badania ekologiczne przeprowadzone w warunkach gł ęboko zmienionych przez czł owieka. Przykł adowo: - Surowe zimy i brak pokarmu są jednymi z gł ównych czynników redukujących liczebnoś ć wielu gatunków zimujących w zachodniej Europie. Okazał o się, ż e ptaki ż yjące w BPN, mimo znacznie surowszych warunków klimatycznych, silnych mrozów, gł ębokich ś niegów, wyjątkowo dobrze przeż ywają zimy. Nawet po szczególnie surowych zimach nie obserwuje się znanych z innych obszarów katastrofalnych spadków liczebnoś ci. Co więcej, nawet w czasie surowych zim ptaki znajdują w tym pierwotnym lesie wystarczające iloś ci pokarmu - w każ dym bądź razie nie korzystają z dodatkowego pokarmu oferowanego im w karmnikach. - Silna konkurencja międzygatunkowa o pokarm czy o miejsca gniazdowe (dziuple) jest zjawiskiem stosunkowo nowym, efektem przekształ ceń antropogennych. W BPN, przy niskich liczebnoś ciach większoś ci gatunków, konkurencja międzygatunkowa okazał a się mieć niewielkie znaczenie. Pokarm dla piskląt, nawet w latach o niskiej liczebnoś ci liś cioż ernych gąsienic (gł ówne źródł o pokarmu piskląt wielu gatunków) występuje na tyle obficie, ż e nie obserwuje się jego ograniczającego wpł ywu. Podobnie podaż dziupli jest na tyle duż a, ż e występuje znaczny ich nadmiar, liczne z nich pozostają latami niezasiedlone przez ptaki. Dł ugoletnie obserwacje, które obejmował y lata ze skrajnymi warunkami atmosferycznymi, ekstremalnie róż nymi zasobami pokarmu (gradacje gąsienic, masowe owocowanie drzew leś nych), pozwolił y na okreś lenie zakresu zmian liczebnoś ci ptaków w lesie pierwotnym, nie poddanym bezpoś redniej ingerencji czł owieka. Okazał o się, ż e zespółptaków lęgowych jest wyjątkowo stabilny; wyniki z 29 lat wskazują, ż e skł ad gatunkowy nie uległzmianom, te same gatunki gnieździł y się przez cał y okres badań, a liczebnoś ć większoś ci z nich zmieniał a się w niewielkim, mniej niż dwukrotnym zakresie. Liczebnoś ć cał ego zespoł u ptaków lęgowych pozostawał a jeszcze bardziej stabilna, w roku o najwyż szej liczebnoś ci był a ona wyż sza od roku minimum zaledwie o 44%. Jest to uderzające, szczególnie jeś li porównać z zakresem zmiennoś ci obserwowanym u innych grup organizmów w tym samym lesie (zmiany rzędu kilkuset- kilku tysięcy razy, np. gąsienice motyli, gryzonie, owocowanie drzew leś nych), czy z tempem zmian obserwowanym na otwartych, podlegających sukcesji terenach, lub z dynamiką zmian w osiedlach ludzkich. PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com T. Wesoł owski - 30 lat pracy w Biał owieskim Parku Narodowym 3 Stwierdzenie niskich liczebnoś ci, duż ych wymagań przestrzennych większoś ci gatunków ptaków w BPN (w pierwotnym lesie grądowym jedna para pierwiosnków, szarytek, czy strzyż yków potrzebuje dla przeż ycia obszaru rzędu pięciu hektarów, a jedna para dzięcioł ów biał ogrzbietych obszaru kilkudziesięciu hektarów) uś wiadomił o nam, jak niewystarczającym obszarem dla ochrony i przetrwania wielu populacji, nawet ptaków niewielkich rozmiarami, a zwł aszcza niezaburzonych zgrupowań ptaków, byłobszar rezerwatu ś cisł ego BPN. Wyniki nasze stał y się jednym z poważ nych argumentów na rzecz powiększenia BPN, objęcia cał ej Puszczy ochroną. Zdopingował y również nas do aktywnego udział uw kampanii na rzecz powiększenia BPN. Zgodnie z oczekiwaniami, wyniki badań naszego zespoł u stał y się niezbędnym punktem odniesienia do badań ornitologicznych prowadzonych na innych obszarach - omawiane są w europejskich podręcznikach ekologii (Blondel, Hanson, Newton) i ornitologii (Cramp & Simmons, Glutz & Bauer). Rozdziało ptakach BPN (naszego autorstwa) znalazłsię również w monografii ptaków leś nych ś wiata wydanej w 1990 w Holandii. Wyniki nasze są szeroko wykorzystywane w ś wiecie również do porównań z pierwotnymi lasami tropikalnymi (Gabon, Gujana, Brazylia, Peru, Ekwador). Poza aspektem poznawczym, wyniki te miał y również praktyczne znaczenie ochroniarskie, został y wykorzystane (z naszym udział em) przy formuł owaniu europejskiej strategii ochrony ptaków leś nych (BirdLife International 1997). ZNACZENIE BADAŃ BIAŁOWIESKICH NIE PRZEKŁADA SIĘ NIESTETY NA MOŻ LIWOŚ CI UZYSKANIA FUNDUSZY NA ICH PROWADZENIE. Mimo ż e wieloletnie badania ekologiczne są powszechnie uważ ane za najcenniejsze, to tak u nas jak i na zachodzie system finansowania badań zezwala tylko na badania krótkoterminowe (maksymalnie do trzech lat w przypadku grantów KBN). Stąd w cał ej Europie udał o się tylko Szwedom w Laponii (Ammarnas) i nam w Puszczy Biał owieskiej prowadzić wedł ug stał ej metodyki i na stał ych powierzchniach próbnych tak dł ugoletnie badania w niezaburzonych lasach. Aby uzyskać ten wynik, trzeba był o wielu wyrzeczeń i zabiegów i determinacji cał ego naszego zespoł u. Przez większą częś ć czasu mieliś my duż e kł opoty z uzyskaniem ś rodków na prowadzenie tych badań. Często więcej zrozumienia dla ich znaczenia wykazywali ludzie zagranicą, niż krajowi decydenci. Kilkukrotnie w czasie tego trzydziestolecia zdarzył o się, ż e tylko dzięki pomocy z zagranicy i/lub zaangaż owaniu naszych prywatnych pieniędzy udał o się przetrwać kolejne sezony w Biał owież y. Nasze kł opoty trwają, PILNIE SZUKAMY DOBRODZIEJÓ W. Tomasz Wesoł owski, Zakł ad Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocł awskiego Sienkiewicza 21, 50 335 Wrocł aw <[email protected]> PDF created with FinePrint pdfFactory trial version http://www.fineprint.com