Armbandsurens karriär i strid Bojowa kariera

4
N≗4(30) 2009
Polonia
Suecia
årgång/rok VIII
tidskriften för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny
Armbandsurens karriär i strid
Bojowa kariera zegarków
Vinbärstället
Tam, gdzie rosną porzeczki
pris: 26,50 SEK
.poland.tr
www
ave
l
sk
Pol
a
irer
p
s
n
rå i
y
b
t
uris
T
s
ten
a
t
aS
dig s
r
a
s
h tip
r oc
lle
Polen e
l
l
i
t
a
k
om s
r köra genom.
Polska Statens Turistbyrå
För mer information kontakta oss via www.polen.travel
Foto: britannica.com
Giotto di Bondone
God Jul! Gott Nytt År!
Radosnych Świąt i Pogodnego Nowego Roku!
Trzęś się ziemio, zagrzmij morze!
Pokłońcie się ranne zorze,
A ty niebo uderz czołem,
Co ustawnie chodzisz kołem.
Alić się Jezus rozśmieje,
Zadatek dobrej nadzieje (...)*
wyimek siedemnast owiecznej kolędy „Jezus Bóg i człowiek
w st ajence betlejemskiej narodzony”, która odnaleziona zost ała
na zamku Skoklost er i zaprezentowana  grudnia 200 na
koncercie „Kolędy i past orałki” w City kyrkan w Sztokholmie.
Darra jord, dåna hav!
Morgonrodnad bocka dig
Och du himmel buga djupt,
Som i cirklar träget går.
ur 1600-tals polsk julsång „Jezus Bóg i człowiek w st ajence
betlejemskiej narodzony” (Jesus Gud och människa, född
i st allet i Betlehem) som upphittades på Skoklost ers slott och
presenterades på konserten „Polska julsånger” i City kyrkan
i Stockholm den  december 200. (övers. Jurek Hirschberg)
3
Den tjugoförsta augusti året 1939 landade jag med fartyget Bolesław
den Tappre i Buenos Aires. Seglatsen från Gdynia till Buenos Aires hade
varit särdeles härlig... och motvilligt rentav skulle jag stiga i land... Ur
Gombrowiczs Trans-Atlantic. Läs sid. 29
Dwudziestego pierwszego sierpnia 1939 roku ja na statku „Chrobry” do
Buenos Aires przybijałem. Żegluga z Gdyni do Buenos Aires nadzwyczaj
rozkoszna... Gombrowicz Transatlantyk. Zob.str. 28
Suecia Polonia 4/2009
Innehåll / Spis treści
6
10
14
17
19
20
24
28
36
En unik polsk julsång från Skoklosters slott – Ewa Teodorowicz-Hellman
Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster – Ewa Teodorowicz-Hellman
Utlandspolackerna Ett samtal med Maciej Płażyński, ordförande i samfundet Polsk Gemenskap
Polonia – szanse i zaniechania Rozmowa z Maciejem Płażyńskim, Prezesem Stowarzyszenia Wspólnota Polska
Armbandsurens karriär i strid | Włodzimierz Paźniewski
Bojowa kariera zegarków | Włodzimierz Paźniewski
Vinbärstället | Zbigniew Bidakowski
Tam, gdzie rosną porzeczki | Zbigniew Bidakowski
En kantat för fotografier och sprucken violin | Harry Duda
Kantata na fotografie i skrzypce pęknięte | Harry Duda
Mannen som lurade ödet |
Człowiek, który oszukał los
Jozef Baran
| Jozef Baran
Kamp genom utbildning | Paweł M. Nawrocki
Walka przez edukację | Paweł M. Nawrocki
Vardag & kulturevenemang bl a om Gombrowiczs Trans-Atlantic, Johnssons Polen i historien
Życie codzienne i artystyczne m. in o Trans-Atlantyku Gombrowicza, Johnssona Polska w historii
Nanas krönika
Nanafelieton |
| Nana Håkansson
Nana Håkansson
med stöd från
Omslagsfoto/Okładka: Stefan Markiewicz
Prenumeration / Prenumerata
Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8.
Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet.
Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8.
Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu.
© Skoklosters slott
En unik polsk julsång från Skoklosters slott
Unikalna polska kolęda z zamku Skokloster
Ewa Teodorowicz-Hellman
5 grudnia na koncercie Kolędy i pastorałki w City kyrkan
w Sztokholmie zaprezentowano fragmenty siedemnastowiecznej kolędy Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej
narodzony wraz z jej nowoczesną parafrazą Wielkie Nieba!
Co się dzieje?, której tekst poetycki napisała poetka sztokholmska – Dana Rechowicz. Kolędę zaśpiewała mieszkająca w Szwecji Teresa Tutinas przy akompaniamencie zespołu
wokalno-instrumentalnego pod kierownictwem Zbigniewa
Bizonia. Profesor Ewa Teodorowicz-Hellman z Uniwersytetu Sztokholmskiego tak przedstawiła dzieje tej nieznanej i unikalnej polskiej kolędy, która odnaleziona została na
zamku Skokloster.
Z
łotym wiekiem polskiej kolędy jest wiek XVII – epoka baroku. Wtedy kolęda śpiewana na melodie polskich tańców i znanych piosenek ludowych, zdobywa
ogromną popularność.
Ale wiek XVII to wiek ciężki i niezwykle trudny dla polskiej kultury. Przez kraj przetaczają się liczne wojny. Wojska szwedzkie zalewają tereny Rzeczypospolitej i bezlitośnie
grabią obiekty kultury materialnej i duchowej. Wśród szwedzkich przywódców wojskowych jest generał Karol Gustaw
På konserten Polska julsånger i City kyrkan i Stockholm den
5 december presenterades fragment av en 1600-tals julsång
Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony (Jesus Gud och människa, född i stallet i Betlehem) samt dess moderna bearbetning Wielkie Nieba! Co się dzieje? (Milda makter! Vad är det som händer?), skriven på vers av stockholmska
diktaren – Dana Rechowicz. Sången framfördes av boende i
Sverige Teresa Tutinas och vokal-instrumentalisk ensemble
under ledning av Zbigniew Bizoń. Professor Ewa Teodorowicz-Hellman från Stockholms universitet berättade följande om den gamla och unika polska julsången, som upphittades på Skoklosters slott.
D
en polska julsångens gyllene ålder var på 1600-talet,
barockepoken. Då vann julsången (kolęda), som sjöngs till melodier av polska danser och kända folkvisor,
stor popularitet. Men 1600-talet var ett dystert och mycket
svårt århundrade för polsk kultur. Flera krig drog fram över
landet. Adelsrepubliken översvämmades av svenska härar som
skoningslöst plundrade både materiella och immateriella kulturobjekt i landet. Bland de svenska befälhavarna fanns general Carl Gustaf Wrangel (1613–1676), en av dåtidens största
svenska magnater, ägare till slottet Skokloster och många andra egendomar. Efter krigsåren i Europa tog han med sig ett
omfattande bibliotek till Sverige, en samling som till stor del
bestod av krigsbyten, däribland böcker och handskrifter från
Polen. Bland dem fanns ett litet tryckalster, inbundet i rött
omslag – en polsk julsång Jezus Bóg i człowiek w stajence
betlejemskiej narodzony (Jesus Gud och människa, född i stallet i Betlehem).
Det är en så kallad julsångsgåva (kolęda-podarek) som
binder ihop julsången med en lovdikt (panegyrik). Skapare
är studenter vid Akademien i Vilnius – bröderna Jan och Krzy­
sztof Denhoff. Deras släkt härstammade från en poloniserad
tysk adelsfamilj som slagit sig ner i Adelsrepublikens östra
delar. Sången skrevs troligen under åren 1632–1648. Bröderna
tillägnade den sina föräldrar, med önskningar om ett lyckligt liv. Därefter kom den att tillhöra kammarherren i staden
Gostyń – Władysław Konstanty Wituski, hovman hos kung
Władysław IV. Om det vittnar en namnteckning på trycksakens titelsida: Vladislai Constantini Wituski Succamerarii
Gostinen.
Med tiden visade det sig att det inte fanns plats för den
polska julsången på hyllorna i slottsbiblioteket på Skokloster.
Vi vet med stor säkerhet, att redan vid den polske historikern,
arkivarien och kungliga bibliotekarien Johannes Albertrandis
besök (1789 –1790) på Skoklosters slott fanns trycket inte med
i bibliotekets samling. På grund av sitt anspråkslösa yttre och
obegripliga språk slängdes den någon gång tidigare i en trälår längst in i biblioteket. Där får den sedan ligga med andra
polska och latinska tryck i total tystnad och glömska under
flera århundraden.
Året är 1967. Skoklosters slott övergår i svenska statens
ägo. Man genomför en noggrann inventering av föremålsbeståndet på slottet. Någon lyfter på locket till den gamla låren
och hittar en samling böcker och små trycksaker som legat
där orörda i århundraden. Denna 1600-tals Polonicasamling
förflyttas till Kungliga biblioteket i Stockholm för en första
beskrivning och registrering. Där får julsången signaturen
Pol 128, dvs. Polonica 128. På registreringskortet står en kort
anmärkning: datum och utgivningsort saknas, antagligen är
texten unik. Efter flera år återvänder julsången till slottet men
situationen förändras inte. Fortfarande är ingen intresserad av
den, ingen läser den, ingen sjunger den...
Året är 2006. Först nu får jag möjlighet att arbeta med
den lilla Polonicasamlingen från Wrangels bibliotek på Skokloster. Elisabeth Westin Berg, bibliotekarie och intendent på
Skoklosters slott och Ewa Berndtsson från Riksarkivet stöder
mig i mina försök att hitta finansiering för att påbörja arbetet
kring denna 1600-tals samling. Det uppstår först ett svenskt
och därefter ett polskt forskningsprojekt. Maciej Eder kan
– efter att ha letat igenom olika bibliografier, polska bibliotek,
arkiv och samlingar av äldre polska handskrifter och tryck
– slutligen bekräfta den tidigare förmodan: julsången är ensam i sitt slag. Den polska julsången från Skoklosters slottsbibliotek är det enda exemplaret som har bevarats i Sverige
till våra tider. Sången är alltså helt unik.
Och plötsligt blir julsången Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony viktig för världen och människor. I Warszawa ligger dess utgåva redan till tryck inom
Wrangel (1613–1676), pan na majątku Skokloster i na wielu
innych włościach, jeden z największych magnatów ówczesnej Szwecji. Przywozi on do Skokloster bogatą bibliotekę,
składająca się w dużej mierze z łupów wojennych, zdobytych
także w Polsce. Wśród nich znajduje się niewielki druczek,
oprawiony w czerwoną okładkę – kolęda Jezus Bóg i człowiek
w stajence betlejemskiej narodzony.
Jest to tzw. kolęda-podarek, łącząca gatunkowo kolędę z panegirykiem. Jej twórcami są bracia – Jan i Krzysztof Denhoff,
studenci Akademii Wileńskiej. Pochodzili oni ze spolonizowanej niemieckiej rodziny szlacheckiej, która osiedliła się na
wschodnich terenach Rzeczypospolitej. Swój utwór kolędowy
napisali najprawdopodobniej w latach 1632–1648. Kolędę dedykowali rodzicom jako pieśń z życzeniami szczęśliwych lat
życia. Później była ona własnością podkomorzego miasta
Gostynia – Władysława Konstantego Wituskiego, dworzanina króla Władysława IV. Świadczy o tym podpis na stronie
tytułowej druczku: Vladislai Constantini Wituski Succamerarii Gostinen.
Z czasem okazuje się, że na półkach biblioteki w Skokloster
nie ma miejsca dla polskiej kolędy. W roku 1789/1790 – w czasie wizyty na zamku historyka, archiwisty i królewskiego bibliotekarza Jana Albertrandiego, druczek już nie znajdował się
w zbiorach bibliotecznych. Z powodu skromnego wyglądu i
niezrozumiałego języka kolęda została wyrzucona do drewnianej skrzyni, w najdalszych częściach biblioteki. Tam zapomniana przeleżała w bezkresnej ciszy i spokoju wieki całe.
Jest rok 1967. Zamek Skokloster przechodzi na własność
państwa szwedzkiego. Prowadzone są dokładne prace inwentaryzacyjne. Ktoś podnosi wieko starej skrzyni i odkrywa nie­
naruszony od wieków zbiór książek i drobnych druków. Kolekcja
przewieziona zostaje do Biblioteki Królewskiej w Sztokholmie,
w celu sporządzenia wstępnego opisu i pierwszego rejestru.
Tam kolęda uzyskuje sygnaturę Pol. 128, czyli Polonica 128.
Na karcie rejestracyjnej odnotowano; bez daty i miejsca wydania, prawdopodobnie unikat. Po wielu latach kolęda wraca
na zamek, ale sytuacja się nie zmienia. Nadal nikt się nią nie
interesuje, nikt jej nie czyta, nikt jej nie śpiewa...
Jest rok 2006. Dopiero teraz mam możliwość zajęcia się
polską kolekcją z biblioteki Wrangla na zamku Skokloster.
W staraniach o środki finansowe wspiera mnie Pani Elisabeth Westin Berg bibliotekarz i kustosz na zamku Skokloster
oraz Pani Ewa Berndtsson z Archiwum Narodowego Szwecji
w Sztokholmie. Powstaje najpierw szwedzki projekt Polonika
na zamku Skokloster. Kolekcja polonika, potem także polski
projekt badawczy Humanizm polski. Temat: Polonika. Po po­
szukiwaniach w różnych bibliografiach, polskich biliotekach,
archiwach i zbiorach druków dawnych dr Maciej Eder po­
twierdza wcześniejsze przypuszczenia – kolęda jest unikatem.
Druczek kolędy ze Skokloster jest jedynym egzemplarzem,
jaki zachował się do naszych czasów.
I nagle, kolęda Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony staje się ważna dla świata i ludzi. W War­
szawie przygotowane jest do druku jej wydanie w ramach
pojektu Humanizm Pani Profesor Aliny Nowickiej-Jeżowej.
Pani Joanna Janasz inicjuje i dzięki wsparciu finansowemu ze
strony Pana Konsula – Radomira Wojciechowskiego finalizuje projekt powołania kolędy do życia. Powstaje nowy tekst
© Skoklosters slott
poetycki Pani Dany Rechowicz: na podstawie staropolskiej
kolędy Jezus Bóg i człowiek ... rodzi się jej parafraza Wielkie Nieba! Co się dzieje?, napisana współczesnym językiem,
wyposażona w refren i liczne powtórzenia, które podkreślają
melodyjność wiersza. Pan Zbigniew Bizoń komponuje muzy­
kę (staropolska kolęda nie miała oprawy muzycznej), Pani
Teresa Tutinas przygotowuje interpretację wokalną, na­
stępują liczne próby zespołu wokalno-instrumentalnego
w skła­dzie Zbigniew Bizoń, Dominika Depczyk, Witold
Robotycki, Stanisław Rejment i Janusz Słotwiński. Pan Tadeusz Nowakowski nagrywa film o dziejach staropolskiej
kolędy oraz pracy zespołu nad przygotowaniem jej nowej parafrazy. Sztokhomska Nowa gazeta polska publikuje z okazji
koncertu w City kyrkan mój obszerny artykuł o treści, formie
i dziejach staropolskiej kolędy i jej współczesnej parafrazie.
Które wydarzenie w historii kolędy Jezus Bóg i człowiek
... jest najważniejsze?
Odpowiemy prawdopodobnie: rabunek, odkrycie na zamku, zarejestrowanie druczku w Bibliotece Królewskiej, podjęcie
prac badawczych, wydanie kolędy w wersji oryginalnej w Polsce,
napisanie nowego tekstu w oparciu o tekst dawny ...
Tak, to prawda, to fakty dużej wagi.
Jednak moim zdaniem, najważniejsze jest jej dzisiejsze
odkrycie. Kolęda nieśpiewana jest tekstem martwym, zabytkiem literacko-kulturowym. Tymczasem celem kolędy
ramen för professor Alina Nowicka-Jeż projekt „Den polska
humanismen”. Joanna Janasz bestämmer sig för att på nytt
väcka den gamla julsången till liv. I detta arbete sponsras hon
av den polske konsul i Stockholm, Radomir Wojciechowski.
Dana Rechowicz skriver en ny poetisk text: på grund av julsången Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony föds dess moderna omarbetning – Wielkie Nieba! Co
się dzieje? (Milda makter! Vad är det som händer?), skriven
på modern polska, med refräng och flertaliga upprepningar,
vilket bidrar till textens melodiska form. Zbigniew Bizoń sätter musik till texten, Teresa Tutinas förbereder en vokaltolkning, en vokal-instrumentalisk ensemble – bestående av Zbigniew Bizoń, Dominika Depczyk, Stanisław Rejment, Witold
Robotycki och Janusz Słotwiński – börjar repetera. Tadeusz
Nowako­wski spelar in en film om den polska sångens historia och gruppens arbete med sångens moderna utformning.
Tidskriften Nowa gazeta polska (N ya polska tidningen) som
ges ut i Stockholm publicerar i anknytning till premiären i
City Kyrkan min artikel om den gamla julsångens innehåll,
form, öde och den nya omarbetningen.
Vilka händelser i den gamla julsångens historia är viktigast?
Svaret lyder troligen: plundringen, upptäckten på slottet,
registreringen på Kungliga biblioteket, initieringen av forskningsarbete, utgivningen av den originella texten, skapandet
av en modern parafras...
Ja, det är sant, det är otvivelaktigt viktiga fakta.
Men viktigast är enligt min mening dagens händelse. En
julsång som inte sjungs är bara en livlös text, ett litterärt och
kulturellt minnesmärke. Det egentliga syftet med en julsång
är att lovprisa Kristus födelse. Först idag, när vi sjunger den,
har dess uppgift utförts till fullo. Julsången från Skoklosters
slott Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony har återupplivats i en ny, moderniserad form som sången
Wielkie Nieba! Co się dzieje? Låt oss den här gången rädda
den från glömska, låt den årligen lovprisa det lilla Jesusbarnets födelse.
Darra jord, dåna hav!
Morgonrodnad bocka dig
Och du himmel buga djupt,
Som i cirklar träget går.
* Jan Denhoff & Krzysztof Denhoff, Jezus Bóg i człowiek
w stajence betlejemskiej narodzony, Skoklosters slott, Polonicasamlingen. Pol. 128 (ME 33). Här citeras fragment ur den
gamla julsången i en något moderniserad stavning. Sången
Jezus Bóg i człowiek ... ges inom kort ut tillsammans med
andra unika skrifter från Skoklosters slott i originalversionen: Polska siedemnastowieczna literatura okolicznościowa ze
zbiorów Zamku w Skokloster (Polsk 1600-tals tillfällighetspoesi
från samlingar på Skoklosters slott), bearb. S. Baczewski, vet.
red. D. Chemperek, J. S. Gruchała, Warszawa 2009. Projekt: prof. Alina Nowicka-Jeżowa, Humanizm. Idee – nurty
– paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej (Humanism.
Strömningar - idéer - humanistiska paradigm i den polska kulturen).
Liksom andra tryck från Polonicasamlingen genomgick
julsången Jezus Bóg i człowiek... på sistone en ordentlig konservering och befinner sig nu i bra skick. Detta arbete genomfördes tack vore ansträngningar från Elisabeth Westin Berg,
bibliotekarie och intendent på slottet.
Man kan läsa mer om Polonicasamlingen i vår tidskrift
Suecia-Polonia:1_2009: 1, s. 18 – 22.
Ewa Teodorowicz-Hellman, professor i polska, Slaviska institutionen, Stockholms universitet. Studier i polsk och tysk filologi.
I Polen arbetarde hon vid Jagellonska universitetet i Kraków
och vid Silesia universitetet i Katowice. Tillsammans med polska forskare undersöker hon polska samlingar i Sverige. Hon är
ledare för projekt: Polska skrifter på Skoklosters slott. Polonicasamlingen och Polonica i Strängnäs domkyrkobibliotek.
jest sławienie narodzin Chrystusa. Dopiero dzisiaj, kiedy ją
wspólnie zaśpiewamy, spełnione zostanie jej zadanie. Staropolska kolęda ze Skokloster w nowej, zmodernizowanej
formie zostanie przywołana do życia. Tym razem ocalmy ją
od zapomnienia. Pozwólmy, aby corocznie sławiła narodziny
Dzieciątka Jezus:
Trzęś się ziemio, zagrzmij morze!
Pokłońcie się ranne zorze,
A ty niebo uderz czołem,
Co ustawnie chodzisz kołem.
Alić się Jezus rozśmieje,
Zadatek dobrej nadzieje (...)*
Ewa Teodorowicz-Hellman
* Jan Denhoff & Krzysztof Denhoff, Jezus Bóg i człowiek
w stajence betlejemskiej narodzony, Skoklosters slott, Polonicasamlingen, Pol.128 (ME 33). Fragment staropolskiego tekstu,
pisownia zmodernizowana. Kolęda Jezus Bóg i człowiek
... wkrótce ukaże się drukiem wraz z innymi unikatami
z zamku Skokloster: Polska siedemnastowieczna literatura
okolicznościowa ze zbiorów Zamku w Skokloster, oprac. S. Ba­
czewski, red. nauk. D. Chemperek, J. S. Gruchała. Warszawa
2009. Projekt: prof. Alina Nowicka-Jeżowa, Humanizm. Idee
– nurty – paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej.
Druczek kolędy Jezus Bóg i człowiek... , podobnie jak i inne
pozycje Kolekcji poloników (Polonicasamlingen), dzięki staraniom Elisabeth Westin Berg, bibliotekarza i kustosza na zamku
Skokloster, został ostatnio poddany konserwacji i jest obecnie
dobrze zachowany.
Więcej na temat kolekcji poloników można przeczytać w piś­
mie Suecia-Polonia, 2009: 1, s. 18 – 22.
Ewa Teodorowicz-Hellman, profesor polonistyki, Uniwersytet
Sztokholmski. Studia filologii polskiej i germańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W Polsce pracowała na Uniwersytetach
Jagiellońskim i Śląskim. Obecnie wraz z polskimi naukowcami
bada zbiory poloników w Szwecji. Kierownik projektów: Polonika na zamku Skokloster: Kolekcja poloników oraz Polonica w bi­
bliotece diecezjalnej w Strängnäs.
intervju/wywiad
Fot. P. Batorowicz
Utlandspolackerna
– möjligheter och tillkortakommanden
Polonia – szanse i zaniechania
Rozmowa z Maciejem Płażyńskim, Prezesem Stowarzyszenia Wspólnota Polska
Ett samtal med Maciej Płażyński, ordförande i samfundet Polsk Gemenskap
Zbigniew Bidakowski: Jaka jest rola diaspory polskiej w funk­
cjonowaniu Polski i w jej postrzeganiu na arenie międzynarodowej?
Maciej Płażyński: sytuacja Polaków za granicą jest różna, bo
siła grup polskich, ich wielkość, wpływy, zakorzenienie są
bardzo różne w różnych krajach. Trudno porównywać Polonię
amerykańską z jej potężnymi organizacjami z sytuacją Polaków
w Kazachstanie. To, że Polaków na świecie, poza Polską, jest
kilkanaście milionów wcale nie oznacza, że ta liczba przekłada
się prosto na wpływy polityczne: lokalne i ogólnokrajowe.
Mamy XXI wiek,mamy czas internetu, komórek, tanich linii
i żadnych przeszkód w poruszaniu się, więc kontakt między
Polonią a Polską jest codzienny, naturalny i to jest inna Polonia niż w latach 70-tych i 80-tych. Wtedy, za żelazną kurtyną,
interesowała się tylko tym, co się dzieje w kraju, bo czuła się
za kraj odpowiedzialna, uważała się za swoistego ambasadora
Polski za granicą. Dziś wolna Polska ma swoje własne placówki dyplomatyczne i kulturalne. Wśród Polonii, również tej
najnowszej, wyrosło następne pokolenie, które często już się
za granicą urodziło i żyje życiem kraju swojego urodzenia.
Są środowiska, które mogą aspirować do nieco większej
roli w krajach zamieszkania np. w Stanach Zjednoczonych,
Wielkiej Brytanii czy Niemczech, ale wydaje mi się, że te szanse nie są wykorzystywane. Są też środowiska, które z racji
liczebności nie mają szans wpłynąć na wyniki wyborcze, czyli
osiągnąć wpływów, mieć własnych reprezentantów politycznych, ale mają swoją elitę i ta elita może się przebijać w życiu
kulturalnym, gospodarczym a czasami również politycznym
na różnych szczeblach. I to dotyczy właśnie Skandynawii.
Oczywiście całkiem inną kwestią są Polacy na dawnych
kresach Rzeczpospolitej, które należą dziś do Litwy, Białorusi,
Ukrainy. Oni są po prostu u siebie. Są mniejszością w danym
kraju, ale lokalnie, na swoim terenie, są większością. Na de-
10
Zbigniew Bidakowski: Vilken roll spelar polacker i för­
skin­gringen för Polens inre liv och dess avtryck på den
internationella scenen?
Maciej Płażyński: Polackernas situation i utlandet varierar då
de polska kollektivens styrka, deras storlek, inflytande, förankring kan skilja sig mycket från land till land. Det är svårt
att jämföra den kraftfullt organiserade polska gemenskapen
i USA med polackernas situation i Kazakstan. Fler än 10 miljoner polacker bor utanför Polen men det betyder inte alls att
antalet direkt avspeglas i motsvarande politiskt inflytande på
det lokala och nationella planet.
Vi lever på 2000-talet, i en tid av Internet, mobiltelefoni,
billiga kommunikationer och rörelsefrihet, därför har kontakten mellan utlandspolackerna och Polen blivit vardaglig,
naturlig och utlandspolackernas realiteter är idag annorlunda
än på 1970- och 1980-talet. Då, på andra sidan av järnridån,
intresserade de sig endast för vad som skedde i hemlandet eftersom de kände sitt ansvar, de uppfattade sig själva som ett
slags ambassadörer i utlandet. Det fria Polen har idag egen
diplomatisk och kulturell representation. Bland utlandspolackerna, även bland de senast utflyttade, har en ny generation vuxit upp, inte sällan född i utlandet och med sina rötter
i födelselandet.
Det finns miljöer som skulle kunna göra anspråk på att
spela en större roll i sina länder, t.ex. i USA, Storbritannien
eller Tyskland, men jag har intrycket av att de inte utnyttjar
dessa möjligheter. Det finns även miljöer som på grund av
sin begränsade storlek inte har någon möjligheter att påverka
valresultaten, dvs. nå verkligt inflytande och ha egen politisk
representation, men som har framstående företrädare och det
är dessa som på olika nivåer kan lämna avtryck i kulturen,
näringslivet och ibland även i politiken. Detta gäller just i
Skandinavien.
Polackerna vid Res Publicas forna östra gränsmarker, idag
tillhörande Litauen, Vitryssland och Ukraina, har en helt annan situation. De befinner sig helt enkelt hemma. De utgör
minoriteter i sina respektive länder men lokalt, inom sina
regioner, är de i majoritet. I det demokratiska Litauen är polackerna välorganiserade, har självstyre, sitter i parlamentet,
en polack sitter i EU-parlamentet. I Vitryssland och i Ukraina
är det en annan sak eftersom den politiska situationen där är
annorlunda.
Det finns alltså ingen gemensam nämnare. Förväntningarna på utlandspolackerna är därför olika beroende på situationen i deras länder. Vi skulle önska att det
överallt fanns polska eliter – oavsett den polska gruppens storlek kan nuförtiden en opinionsbildande elit och
ibland till och med en framstående individ ha ett stort
inf lytande på hur vårt land uppfattas. Under 2000-talet
måste vi bli bättre på att samarbeta, att samverka med
utlandsorganisationerna, med framstående polacker som
företräder dessa miljöer.
mokratycznej Litwie, Polacy są dobrze zorganizowani i mają
władzę samorządową, są w parlamencie, Polak jest euro­
posłem. Inaczej jest na Białorusi i Ukrainie, bo tam jest inna
sytuacja polityczna.
Nie ma, jak widać, wspólnego mianownika. Oczekiwania
wobec Polonii są więc różne w zależności od sytuacji w kraju
jej zamieszkania. Chcielibyśmy, żeby wszędzie była polska
elita, bo, bez względu na liczebność całej polskiej grupy, we
współczesnym świecie to opiniotwórcza elita a czasami nawet
wybitna jednostka ma większy wpływ na obraz kraju. To, co
powinniśmy w XXI w. lepiej robić to lepiej współpracować,
obok współdziałania z organizacjami, z tymi wybijającymi się
Polakami, przedstawicielami swoich środowisk.
ZB: Har polska staten några förpliktelser gentemot utlandspolackerna? Även här måste man naturligtvis göra en åtskillnad: deras behov är annorlunda i de förra östra gränsmarkerna där polackerna hör hemma, i Kazakstan eller i det
förmögna, demokratiska Sverige.
MP: Det är nödvändigt att skilja mellan olika historiska och
powiem, jest konieczne. Uważam, że w stosunku do Polaków
w Kazachstanie państwo polskie ma obowiązek zapewnić im
możliwość powrotu. Nie znaleźli się oni tam z własnej woli,
lecz dlatego, że byli prześladowani jako Polacy. Polska powinna zrobić taki sam wysiłek, jaki zrobili Niemcy i Żydzi i tych,
którzy chcą wrócić, ściągnąć do Polski. I trzeba powiedzieć,
że wolna Polska, przez ostatnie 20 lat, nie zrobiła tego, nie
zrealizowała swojego obowiązku. Akcja repatriacyjna, mimo
pozornej zgody wszystkich, jest realizowana tylko w minimalnym stopniu. To jest grzech zaniechania ze strony Polski.
Jeśli chodzi o Polaków na byłych kresach to słuszna jest
polityka stałego wspierania polskiej tożsamości, kultury na
tym terenie. Musi to być realizowane stale i w takim zakresie, żeby ci Polacy nie czuli się marginesem, lecz by docierała
tam polska kultura żywa, żeby nie byli jakimś zaściankiem
folklorystycznym. Żeby była pełna polska oświata. Na Litwie istnieje ona w ramach systemu oświaty litewskiej, pomagamy w budowie i remontach szkół, wyposażamy je, ale już
naBiałorusi nie ma polskiej szkoły, na Ukrainie też nie. I tam
trzeba do ludzi docierać inaczej.
Inaczej jest w przypadku emigracji polityczno-zarobkowej
na zachodzie, łącznie z nową emigracją. Tam obowiązkiem
państwa polskiego jest umożliwienie dostępu do polskiej szkoły.
Do szkoły uzupełniającej oczywiście. Bo jest jasne, że nie
stworzymy tam, nie ma zresztą takich powodów, całego szkol­
nictwa odrębnego. My musimy zadbać o to, by dzieci na­
szych emigrantów, i nie ma znaczenia, czy są to emigranci na
stałe czy czasowi, miały możliwość pójścia do uzupełniającej
pol­skiej szkoły, popołudniowej czy sobotniej. Nie możemy
przerzucać na inne państwa, Wielką Brytanię albo kraje skandynawskie obowiązku zorganizowania uzupełniającej nauki
języka polskiego, historii, geografii bo to jest nasz obowiązek
przy współpracy z organizacjami emigracyjnymi.
Uważam, że ta pomoc oświatowa ma zbyt symboliczny
wymiar, szczególnie jeśli chodzi o zaangażowanie finansowe.
Trzeba dać na oświatę za granicą znacznie większe pieniądze
skoro miliony obywateli wyjechało z Polski i de facto odciążyły
polskie ministerstwo edukacji narodowej od świadczenia na
geografiska zoner. Jag anser att polska staten har en plikt att
tillförsäkra polackerna i Kazakstan möjligheten att återvända.
De har inte hamnat där av egen fri vilja utan därför att de
var förföljda som polacker. Polen bör anstränga sig på samma
sätt som tyskarna och judarna har gjort och föra hem de som
så önskar. Man måste konstatera att det fria Polen under de
senaste 20 åren inte har levt upp till sina förpliktelser. Repatrieringsprogrammet, trots allas skenbara bifall, realiseras
endast i minimal utsträckning. För Polens del handlar det om
en underlåtenhetssynd.
Vad polackerna i de forna östra gränsmarkerna beträffar,
bör man ha som riktmärke att ständigt stötta polsk identitet
och kultur i dessa regioner. Detta bör göras kontinuerligt och
i sådan omfattning att dessa polacker inte skall känna sig marginaliserade och förpassade till ett slags folkloristisk bakgård
– de bör ha tillgång till levande polsk kultur. De behöver fullvärdig polsk bildning. Detta fungerar i Litauen inom ramarna
för det litauiska utbildningsväsendet, vi hjälper att bygga och
renovera skolor, vi utrustar dem, men i Vitryssland existerar
den polska skolan inte, inte heller i Ukraina. Där måste vi nå
ut till människorna på annat sätt.
Annorlunda förhåller det sig med den politiska och förvärvsmotiverade utvandringen till väst, den senaste emigrationen inräknad. Där är det polska statens plikt att tillförsäkra
tillgången till polsk skolgång – naturligtvis som komplettering, det är uppenbart att det inte finns någon anledning att
skapa ett separat skolväsen. Vi måste se till att vara utvandrares barn, oavsett om utvandringen är permanent eller tidsbegränsad, får en möjlighet att på eftermiddagar eller helger gå
i kompletterande polsk skola. Vi kan inte lämpa över på andra
stater, Storbritannien eller de skandinaviska länderna plikten
att ordna kompletterande undervisning i polska språket, his-
ZB: Czy państwo polskie ma jakieś zobowiązania wobec
Polonii? I tutaj też trzeba oczywiście rozróżniać: inne są potrzeby Polonii na byłych kresach, bo oni są u siebie, inne w
Kazachstanie a jeszcze inne w zamożnej, demokratycznej
Szwecji...
MP: rozbicie na różne strefy historyczno-geograficzne, że tak
11
ich obowiązek szkolny. Co najmniej 100 tys. dzieci nie chodzi
do szkoły w Polsce tylko gdzie indziej. A ich rodzice, emigranci, często przesyłają pieniądze do Polski. To jest strona
finansowa. Po drugie: bez języka, bez umożliwienia młodym
ludziom wbudowania się w polską kulturę możemy stracić
tych młodych obywateli. Za 10 czy 20 lat nie namówimy
już tej bardzo licznej grupy do stałego kontaktu z Polską.
A przecież powinno nam zależeć na tym, żeby ci ludzie,
kiedy tylko zechcą, uznają to za stosowne, wrócili do Polski. To bariera szkolna – czyli dzieci znające słabo polski,
bo nie miały się gdzie nauczyć – powoduje często, że ludzie
postanawiają zostać za granicą na stałe. Chcemy, by nie było
tej bariery, chcemy dać ludziom wolność wyboru. Trzeba więc
inwestować w polską oświatę za granicą, leży to w dobrze
pojętym interesie państwa.
ZB: Na razie jednak rodzice dzieci uczęszczających do polskiej szkoły popołudniowej w Sztokholmie otrzymali wiadomość, że szkoła zostanie zlikwidowana, być może już w przyszłym roku, bo państwa polskiego nie stać na utrzymywanie
polskiego szkolnictwa ... Jak by Pan to skomentował?
MP: Ministerstwo Edukacji Narodowej prowadzi kilkadziesiąt
szkół, tzw. przyambasadzkich, które są opłacane w całości
przez MEN, niekiedy rodzice dokładają drobne pieniądze. Jedno­­
cześnie istnieje kilkaset punktów i szkół sobotnich, które są
szkołami w pełni społecznymi, utrzymywanymi ze składek
rodziców. W ramach reformy polskiej szkoły polonijnej ministerstwo przedstawiło projekt, z którego na szczęście zaczyna sie wycofywać, którego ideą przewodnią jest: aby było
sprawiedliwie to zlikwidujemy to, co jest bezpłatne, żeby nikt
nie miał lepiej.
Moim zdaniem nie należy równać w dół, tzn. nie należy
odbierać tym, co już mają, tylko należy zastanowić się, jak
dołożyć tym, co nie mają. Szkoły przyambasadzkie powinny
pełnić swoją rolę a z racji tego, że są pod nadzorem polskiego MEN
powinny być szkołami wzorcowymi, z których płynie merytoryczna pomoc, sugestie, doradztwo do szkół społecznych. I trze­
ba się raczej zastanowić, jak wesprzeć te społeczne.
Świetnym przykładem jest polska szkoła w Atenach, o którą
ostatnio toczył się wielki wielki spór z MEN. Jest pełną szkołą,
tygodniową, ma 1000 uczniów. Jest bardzo ważną placówką,
gdzie toczy się całe życie polonijne, gdzie się uczy i wychowuje. Nie widzę żadnego uzasadnienia, by reforma zaczynała
się od likwidowania tego, co przez 20 lat funkcjonuje i co
jest częścią stabilnej bazy nauczania tylko po to, żeby te 30
mln przerzucić na kilkaset szkół sobotnich bo te niewielkie
pieniądze i tak nie spowodują, że te szkoły sobotnie odczują
ten zastrzyk finansowy. Trzeba upominać się w Polsce, by
było więcej pieniędzy na oświatę w ogóle. Szkoły ambasadzkie
powinny być koordynatorami. Oczywiście, większy udział
rodziców w finansowaniu szkolnictwa też jest pożądany. Pani
minister Katarzyna Hall powiedziała ostatnio, że ministerstwo z likwidacji wycofuje się.
ZB: Żydostwo polskie. W Szwecji mieszka, jak wiadomo,
wielu przymusowych emigrantów z 1968 roku. Czy są oni
zaliczani do Polonii? Czy Wspólnota Polska nad nimi też rozkłada swoje skrzydła?
12
torien, geografin – det är vår uppgift att göra tillhandahålla
det i samarbete med emigrantorganisationerna.
Jag anser att utbildningsstödet är för begränsat, speciellt
vad finansiella insatser beträffar. Man måste lägga betydligt
mera pengar på utbildning i utlandet med tanke på att flera
miljoner medborgare har lämnat Polen och i praktiken befriat
det polska utbildningsministeriet från behovet att finansiera
deras skolplikt. Minst 100 tusen polska barn går inte i skola
i Polen utan någon annanstans. Deras föräldrar, emigranterna, skickar ofta pengar till Polen. Detta om finanserna.
För övrigt: utan språket, utan möjligheten att växa in i den
polska kulturen kan dessa unga polacker gå förlorade för oss.
Om 10 eller 20 år kommer det att vara för sent att övertala
denna talrika grupp att upprätthålla ständiga kontakter med
Polen. Det borde ju kännas angeläget för oss att dessa människor återvänder till Polen så snart de så önskar och finner
det lämpligt. Det är detta hinder – barn som inte kan polska
tillräckligt väl eftersom de inte hade någonstans att lära sig
– som ofta är orsaken till att folk bestämmer sig för att stanna
i utlandet för gott. Vi vill inte ha ett sådant hinder, vi vill ge
människorna valfrihet. Därför måste man investera i polsk
utbildning i utlandet, detta ligger när allt kommer omkring
i statens intresse.
ZB: Än så länge har dock föräldrarna till de barn som går
i den polska eftermiddagsskolan i Stockholm fått besked
att skolan kommer att läggas ner, möjligen redan nästa år,
eftersom polska staten inte har råd att upprätthålla polskt
skolväsen. Hur vill du kommentera detta?
MP: Utbildningsministeriet har ansvar för några tiotal skolor
vid ambassaderna. Dessa skolor finansieras i sin helhet av ministeriet, ibland bidrar även föräldrarna med smärre belopp.
Samtidigt finns några hundra utbildningsställen och lördagsskolor som helt och hållet bygger på frivillighet och betalas
genom föräldrarnas bidrag. Som ett led i reformeringen av den
polska utlandsskolan har ministeriet presenterat ett projekt
som de tack och lov har börjat backa ifrån, vars grundtanke är:
för att rättvisan skall råda, låt oss lägga ner det som är gratis
för att ingen skall ha det bättre än någon annan.
I mitt tycke bör man inte jämka neråt, dvs. ta ifrån de som
redan har, utan man bör fundera på hur man skall ge till de
som inte har. Skolorna vid ambassaderna bör få fortsätta och
dessutom, med tanke på att de står under utbildningsministeriets överseende, bör de vara normbildande, tillhandahålla
fackstöd, förslag, rådgivning till de övriga skolorna. Och man
måste fundera på hur de sistnämnda skall stödjas.
Ett utmärkt exempel utgör den polska skolan i Aten som
just har varit föremål för en stor strid med ministeriet. Detta
är en komplett skola som ger veckoundervisning till 1000
elever. Den utgör en mycket viktig utpost där utlandspolackernas liv koncentreras, där man undervisar och fostrar. Jag
ser inga skäl för att reformen skall ha som sin utgångspunkt
avveckling av det som i 20 år har fungerat väl och ingått i
en stabil utbildningsplattform, bara för att kunna omfördela
dessa 30 miljoner till några hundra lördagsskolor som ändå
inte kommer att uppfatta dessa ringa belopp som finansiella
kraftinjektioner. I Polen bör man kräva större anslag till utbildningsväsendet i största allmänhet. Ambassadskolorna bör
fungera som samordnare. Större deltagande i finansieringen
av skolorna från föräldrarnas sida är förstås också önskvärt.
Utbildningsminister Katarzyna Hall har nyligen sagt att ministeriet drar tillbaka förslaget om nerläggningen.
ZB: Polska judar. I Sverige bor som bekant åtskilliga ofrivilliga emigranter från 1968. Räknas de som utlandspolacker?
Tar Polsk Gemenskap även dem under sina vingar?
MP: Om någon räknas som utlandspolack är för mig till stora
delar en fråga om hans eget val. Vad judiska emigranter från
Polen beträffar (för övrigt inte bara från 1968 och inte bara de
judiska utan alla) – de som känner sig som polacker, har del i
den polska kulturen, har sina rötter i Polen – så är frågan till
dem om de vill räknas som utlandspolacker. Det finns plats
för alla av dem och säkerligen har du rätt i att vi borde ägna
dem mera uppmärksamhet. I själva Israel omfattar begreppet
utlandspolacker för mig rätt och slätt alla de som identifierar
sig med Polen och polsk kultur, har polska rötter, talar polska. Med stor tillfredsställelse ser jag att t.ex. i Sydamerika,
med mycket få polsktalande bland den gamla emigrationens
ättlingar, finns polska judar som talar utmärkt polska. I deras miljöer har polska språket ofta bevarats mycket bättre än
annanstans, möjligen bl.a. tack vare att de var mera bildade.
Men under alla omständigheter betyder detta att den polska
kulturen utgör en del av deras identitet.
Tack för samtalet.
MP: Dla mnie to, czy ktoś się zalicza do Polonii, czy nie jest
w dużej mierze jego wyborem. W wypadku emigrantów żydo­
w­skich z Polski, nie tylko zresztą z 1968 roku (i nie tylko
żydowskich, lecz wszystkich), którzy się czują Polakami, są
częścią polskiej kultury, mają w Polsce swoje korzenie, to
tu jest pytanie do nich, czy chcą być Polonią. Jest dla nich
wszystkich miejsce i pewnie ma Pan rację, że powinniśmy
poświęcić im więcej uwagi. W samym Izraelu pojęcie Polonia
oznacza dla mnie po prostu wszystkich, którzy identyfikują
się z Polską, polską kulturą, mają polskie korzenie, mówią
po polsku. Z wielką satysfakcją obserwuję, że np. w Ameryce Południowej, gdzie jest bardzo mało potomków dawnej
emigracji mówiących językiem polskim, polscy Żydzi mówią
świetnie po polsku. W ich środowiskach język polski przetrwał
często lepiej niż w innych. Być może m. in. dlatego, że byli
ludźmi lepiej wykształconymi. Ale, tak czy inaczej, oznacza
to, że polska kultura jest częścią ich tożsamości.
Dziękuję za rozmowę.
Bojowa kariera zegarków
Armbandsurens karriär i strid
Włodzimierz Paźniewski
K
ażde wiekopomne lub patetyczne zdarzenie historyczne, posiada swoją drugą, czasami zupełnie inną, bardziej przyziemną stronę, często wstydliwie ukrywaną,
gdyż, o, wspaniała ironio przypadku, jakiś niespodziewany
drobiazg zdaje się na poczekaniu kwestionować podniosłość
i sprowadzać na ziemię urzędowo zadekretowaną nadętość
chwili, a nawet z niej pokpiwać, mieć za złe lub szydzić.
Na początku roku 2008 zmarł w Rosji bohater Związku Sowieckiego, niejaki Michaił Minin, którego zdjęcie z 1945 roku
w chwili jak zatyka czerwony sztandar na zdobytym gmachu
Reichstagu w Berlinie, znalazło się w setkach i tysiącach albumów, monografii drugiej wojny światowej, w rocznicowych publikacjach i w artykułach prasowych. Użyczywszy zwycięstwu
Armii Czerwonej nad Hitlerem swojej sylwetki i twarzy
sołdata w symbolicznym geście triumfu, stał się rosyjską
ikoną. Do końca swoich dni należał do osób czczonych i po­
dzi­wianych; o co na bieżąco dbała patriotyczna propaganda
i tzw. wytyczne.
A przecież z tym historycznym zdjęciem od samego począt­
ku były same kłopoty i o mało nie znalazło się w koszu na śmieci.
Ale tego szczegółu próżno szukać w publikacjach o zdo­byciu
stolicy III Rzeszy. Umocowanie flagi wymagało od żołnierza
pewnego wysiłku. Musiał wspiąć się na palce i wysoko unieść
ręce, w czasie, gdy reporter frontowy utrwalał ten moment dla
potomności. Dopiero potem okazało się, że na zdjęciu z Reich­stagu
nie wszystko jest takie patetyczne, jakby się na pozór zdawało.
W każdym razie cenzura wojskowa miała do fotografii poważne
zastrzeżenia. Otóż gdy żołnierz podnosił ręce ze sztandarem
w górę, rękawy jego munduru polowego zsunęły się w dół
i wtedy, co dokładnie uchwycił obiektyw aparatu, okazało
się, że obydwie ręce sołdata, niemal po same łokcie, są udekorowane zdobycznymi zegarkami, a Minin może stać się
niezłą ilustracją zawołania, znanego pod koniec wojny także
w Polsce: „Dawaj czasy!”.
Tego dnia laboranci sowieccy musieli sporo się natrudzić,
aby dyskretnie wyretuszować te nieszczęsne czasomierze na
rękach Minina, a jednocześnie nie zepsuć fotografii, która
poza tym jest pod każdym względem doskonała. Na szczęście
dla bohatera Związku Sowieckiego ostateczna korekta rzeczy­
wistości powiodła się w całej pełni i od tej pory Minin mógł
już bez przeszkód grzać się w cieple swojej wojennej sławy,
14
V
arje minnesvärd eller storslagen historisk händelse har
sin andra, mer prosaiska sida, ibland helt väsensskild,
ofta i det fördolda emedan, o slumpens ironi, någon
oväntad småsak vips förefaller ifrågasätta stundens upphöjda
och officiellt deklarerade uppblåsthet, göra narr av den, misstycka eller bespotta den.
I början av 2008 avled en sovjetisk hjälte i Ryssland, en Michail Minin. Bilden av Minin som 1945 reste den röda fanan
över det erövrade Reichstag i Berlin har spritts i hundratals
och tusentals album, i monografier över andra världskriget, i
jubileumspublikationer och i tidningsartiklar. Den sovjetiska
soldaten, som lånade ut sin person och sitt ansikte till Röda
arméns seger över Hitler i en symbolisk gest av triumf, blev en
rysk ikon. Ända till sina sista dagar hörde han till de vördade
och beundrade; det såg den patriotiska propagandan och de
s.k. direktiven till.
Men ändå från första början var det ju bara bekymmer med
den där historiska bilden, och inte långt ifrån att den hamnade i papperskorgen. Men den detaljen får man leta förgäves efter i texter om erövringen av Tredje rikets huvudstad. Att resa
flaggan krävde en viss ansträngning av soldaten. Han fick resa
sig på tå och lyfta armarna högt i den stund då frontreportern
skulle bevara ögonblicket för eftervärlden. Först efteråt visade
det sig att inte allt på fotografiet från Reichstag var så upphöjt
som det verkade. I alla fall hade militärcensuren allvarliga
betänkligheter beträffande bilden. För när soldaten lyfte armarna med fanan gled ärmarna på hans fältuniform ner och
då visade det sig, vilket kameran troget snappade upp, att soldatens båda armar var dekorerade ända upp till armbågarna
med stridstroféer i form av armbandsur, och Minin kunde
vara en inte så oäven illustration till den befallning som mot
slutet av kriget blev känd även i Polen: ”Ge hit klockan!”
Den dagen måste de sovjetiska laboranterna ha fått slita
rejält för att diskret retuschera bort de olycksaliga uren från
Minins armar, utan att samtidigt förstöra fotografiet som i
alla andra avseenden är utmärkt. Till all lycka för Sovjetunionens hjälte föll den slutgiltiga korrigeringen väl ut och
hädanefter kunde Minin utan hinder sola sig i en glans som
andra bara kunde drömma om. Varje årsdag eller nationell
högtidsdag fick han fler ordnar och utmärkelser. I slutet av
sin levnad hade han så många att han var tvungen att bära
której inni mogli mu tylko zazdrościć. Z każdą rocznicą
lub świętem narodowym przybywało mu również orderów i
odznaczeń. Pod koniec życia miał ich tyle, że musiał je nosić
na dwóch marynarkach, bo na jednej już się nie mieściły.
Często, niby żywy pomnik historii kraju, zapraszano go do
szkół, domów kultury i klubów. Miał pewien talent narracyjny, co u kombatantów zdarza się dosyć często. O sztandarze
na gmachu Reichstagu opowiadał słuchaczom chętnie i ze
szczegółami; o kolekcji zegarków dyskretnie milczał, i wszy­
scy byli zadowoleni.
Sporo wskazuje, że na przypadku Minina wcale nie kończy
się fascynująca opowieść o drugiej wojnie światowej i zegarkach.
Podobno znacznie wcześniej wzięły one czynny udział w pewnej
operacji wojskowej i, co ciekawsze, potrafiły ją dopro­wadzić
do pomyślnego finału.
Było to w czasie oblężenia Wiednia wiosną 1945 roku przez
dywizje Armii Czerwonej. Stolica Austrii, w której Niemcy zgromadzili sporo wojska i duże ilości sprzętu wojennego bro­niła
się długo i skutecznie. Atakujący ponosili ciężkie stra­ty, a front
tkwił w martwym punkcie. Wzbudzało to zrozumiałe zdenerwowanie w sztabach. I nagle, któregoś dnia wśród sowieckich
„bojców” zaczęła krążyć uporczywa pogłoska, że oddziały,
które wyróżnią się w walkach o Wiedeń czeka wielki zaszczyt
oraz szczególnie cenna nagroda, gdyż zostaną skierowane do
„wyzwalania”... Szwajcarii. Każdemu żołnierzowi kraj ten
kojarzył się jednoznacznie: – Gospodi, tyle markowych zegarków!
I wtedy rzeczywiście stał się cud pod Wiedniem. Miasto
zaczęto atakować z taką zaciekłością i furią, że wkrótce padło.
Ciekawe, kto rozpuszczał wśród żołnierzy sowieckich pogło­
ski o rychłym marszu na Szwajcarię? Komisarze polityczni,
którym stale obrywało się na odprawach za brak postępów
i popełniane błędy w robocie agitacyjnej? A może wywiad
wojskowy lub „kontrrazwiedka”? Kto to może wiedzieć na
pewno! Ponieważ nie były to wiadomości oficjalne lub informacje dowódców, lecz zwykła „szeptanka”, przekazywana
sobie z ust do ust, tym bardziej zyskiwała na wiarygodności.
W ten sposób zegarki wpłynęły na ostateczny przebieg wyda­
rzeń wojennych.
Przed każdym kolejnym atakiem na niemieckie pozycje pod
Wiedniem, co również nie powinno nikogo dziwić,
wypijano więcej niż zwykle wódki, w myśl zasady.
Setka przed końcem świata i na duszy lżej.
Ale czy tak było naprawdę? A mo­
że to tylko frontowa anegdota,
wymyślona, aby uatrakcyjnić
drętwe wspomnienia jakiegoś
sowiec­kiego kombatanta? Bezpo­
średnich dowodów brak, co wcale
nie znaczy, że sytuacja, którą tu
pokrótce opisałem, nigdy nie miała
miejsca. Z całej tej sprawy wynika
dość optymistyczny wniosek: Także
za pomocą zegarków można czasami zrobić trochę historii. ❖
..
...
.........
...... .
..
dem på två olika kavajer för de rymdes inte längre på en.
Ofta bjöds han in till skolor, kulturhus och klubbar, som ett
levande monument över landets historia. Han besatt en viss
narrativ talang, vilket ofta är fallet med krigsveteraner. Han
berättade gärna och detaljerat om fanan på Reichstag – men
om sin kollektion av armbandsur teg han diskret, så alla var
nöjda och glada.
Det är mycket som tyder på att den fascinerande berättelsen om andra världskriget och armbandsuren inte upphör i
och med Minin. De lär redan tidigare ha spelat en avgörande
roll i en viss militär operation och lyckades intressant nog föra
den till en gynnsam final.
Det var när en division ur Röda armén belägrade Wien
våren 1945. Österrikes huvudstad, där tyskarna koncentrerat
åtskilliga trupper och stora mängder krigsmateriel, förvarade
sig länge och framgångsrikt. De attackerande led stora förluster, och fronten rörde sig inte ur fläcken. Det väckte med
all rätt nervositet i staberna. Och hos de sovjetiska ”krigarna”
började det plötsligt florera ett envist rykte om att en stor ära
och ett en särskilt värdefull belöning väntade de förband som
utmärkte sig i striderna om Wien. De skulle skickas för att
”befria” … Schweiz. Alla soldater associerade landet med en
och samma sak: Herregud, så många märkesklockor!
Och då inträffade verkligen undret vid Wien. Man började attackera staden med sådan frenesi och sådant ursinne
att den snart föll. Undrar vem som spred ryktet om den snara
marschen mot Schweiz bland de sovjetiska soldaterna? De
politiska kommissarierna som ständigt fick skäll på mötena
för bristen på framsteg och begångna fel i agitationsarbetet?
Eller kanske den militära underrättelsetjänsten eller kontraspionaget? Ja, säg det! Eftersom det inte var någon officiell
nyhet eller information som kom från befälhavarna, utan något det tisslades och tasslades om, framstod det hela som än
trovärdigare. Därmed kom armbandsuren att påverka krigshändelserna slutgiltiga förlopp.
Inför varje ny attack mot de tyska ställningarna vid Wien
drack det mer vodka än vanligt, vilket inte borde förvåna
någon. En sup före jordens undergång och det blev lättare
om hjärtat.
Men var det verkligen så? Kanske är det bara en anekdot från fronten, något påhittat, allt för att förgylla en sovjetisk krigsveterans trista minnen?
Det saknas direkta bevis, vilket
inte alls betyder att den situation som jag helt kort har beskrivit aldrig har inträffat. Av
..........
hela händelsen kan man dra
..
en ganska optimistisk slutsats:
Även med hjälp av armbandsur
kan man ibland skapa lite historia. ❖
©joaocias
15
... . ......
Włodzimierz Paźniewski
Włodzimierz Paźniewski (ur. w 1942 r.). Absolwent filologii
polskiej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Z zawodu dziennikarz. Pracował jako publicysta w paru czasopismach. Zastępca redaktora naczelnego pisma „ABC”
wydawanego przez „Solidarność”. Uczestnik podziemnego życia literackiego i kulturalnego w stanie wojennym.
Wówczas w drugim obiegu ukazała się jego książka Proszę
się rozejść (Biblioteka Obserwatora Wojennego, Kraków
1983). W latach 1990-1995 redaktor naczelny ”Dziennika
Zachodniego”. Poeta, prozaik i eseista. Uprawia również
formy dramatyczne: pisze sztuki teatralne oraz słuchowiska radiowe, które publikował w miesięczniku „Dialog”
i pre­zentował na antenie Polskiego Radia. Autor dwudziestu sześciu książek i współpracownik pism literac­
kich, m.in. „Twórczości”. Powieść Paźniewskiego Krótkie
dni (PIW, Warszawa 1983) zdobyła nagrodę im. Jarosława
Iwaszkiewicza. Utwór ten ukazał się w przekładzie na j.
francuski w Szwajcarii, a obszerne fragmenty w tłumaczeniach na ukraiński i niemiecki. W latach osiemdziesiątych zeszłego stulecia twórczość eseistyczna pisarza
otrzymała nagrodę polskiego Pen-Clubu oraz nagrodę
polskich środowisk niezależnych im. Barbary Sadowskiej.
W 2003 roku zbiór jego esejów Europa po deszczu wyróżniono nagrodą „Solidarności” oraz katowickiego Oddziału
Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Wiersze, powieści, opowiadania i eseje tłumaczone były na: angielski, niemiecki,
francuski, serbochorwacki, czeski i ukraiński. O twórczości
Paźniewskiego powstało kilka prac magisterskich. Najobszerniejszą analizą twórczości pozostaje wydana w 2000
roku książka Elżbiety Dutki Ukraina w twórczości Włodzimierza Odojewskiego i Włodzimierza Paźniewskiego. Jest to
praca doktorska, powstała w Uniwersytecie Śląskim.
16
Włodzimierz Paźniewski föddes 1942. Han avslutade studier vid Mikolaj Kopernik Universitetet i Toruń. Journalist och publicist, poet, författare, essäist. Medverkade i
underjordiska kullturellaaktiviteter. Han skrev också
många pjäser och radiopjäser som sändes i polsk radio
samt publicerades i i tidskriften ”Dialog”. Författare till 26
böcker. Medarbetare till en ansenlig tidskrift ”Twórczość”.
Włodzimierz Paźniewskis roman Krótkie dni (Korta dagar)
fick Jarosław Iwaszkiewicz pris. För sina essäer prisades
han av bl a Pen-Club.
Paźniewskis dikter, romaner, noveller och essäer översattes till engelska, tyska, franska, serbokroatiska, tjeckiska och ukrainska.
Armbandsuren karriär i strid publicerad här intill är hans
första text på svenska (övers. Lisa Mendoza Åsberg).
Vinbärstället
Tam, gdzie rosną porzeczki
To zaczęło się w Suecii Polonii. Bezpretensjonalne opo­wieści
Leo Kantora, które z dumą drukowaliśmy (każda redakcja by
to robiła), powstawały nie tyle z powodu literackich ambicji
autora, lecz raczej, by oddać hołd przedstawianym w nich
ludziom, ziemi i czasom.
Potencjału zawartego w tych opowieściach nie domyślał
się z początku zapewne i sam autor, człowiek o skromności
niezwykłej a nieraz, powiedzmy to sobie szczerze, nawet budzą­
cej w nas, przyjaciołach (mam nadzieję, że mogę się tak
określać), zakłopotanie. A jednak – tak to czasem bywa
z dzie­łami powstałymi bezinteresownie – zaczęły one szybko
żyć własnym życiem: przekraczać swoje granice, łączyć się
i dzielić, ujawniać nowe sensy losu osobnego, indywidualnego,
niepowtarzalnego i jednocześnie malować obraz losu zbiorowego, demonstrując w ten sposób, jak trafną i przejmującą są
metaforą.
Były to opowieści o losach rodziny autora i jego samego
w wojennej Rosji: rodzice spędzający wakacje na Krymie
tuż przed wojną, młody człowiek na fotografii pod skałą
o złowróżbnej nazwie Czarci Palec to jedyny wizerunek zaginionego na froncie ojca, jaki ma Leo Kantor; ucieczka matki
z Charkowa na Ural ostatnim eszelonem. Później autor, jego
matka i ojczym w powojennej Polsce, na świeżo przyłączonym
do Polski Dolnym Śląsku. Małe idylliczne miasteczko Strzegom – pięć kilometrów od obozu koncentracyjnego GrossRosen – z kamieniołomami i porzeczkami, właściwa mała
ojczy­zna Kantora, do dzisiaj ważniejsza niż jego okazały dom
w dzielnicy willowej Sztokholmu (w ogrodzie przeflancowane
porzeczki strzegomskie). Studia i praca w Opolu. Losy wy-
Det började med Suecia Polonia. Leo Kantors okonstlade
berättelser, som vi stolt publicerade (det skulle varje redaktion
ha gjort), skapades inte så mycket för att tillfredsställa författarens litterära ambitioner som för att hedra de människor,
länder och tider som skildrades.
Berättelsernas potential anade nog till en början inte ens
författaren själv, vars ovanliga anspråkslöshet inte sällan, i
ärlighetens namn, har besvärat de som kallar sig hans vänner
(jag hoppas att jag får räknas dit). Och ändå – som det ibland
sker med verk som är sprungna från oegennyttan – började de
snart leva sitt eget liv: överskrida sina gränser, flätas ihop och
dela sig, blotta nya betydelser i det personliga, individuella,
unika ödet och samtidigt måla en bild av det kollektiva ödet
för att på detta sätt lägga dem i dagen som en träffsäker och
gripande metafor.
Det var berättelser om familjens och författarens öden i
krigets Ryssland: föräldrarna på semester i Krim strax före
krigsutbrottet; den unge manen fotograferad vid en klippa
med det illavarslande namnet Djävulsfingret – Leo Kantors
enda bild av fadern som försvann vid fronten; moderns flykt
med sista evakueringståget från Charkov till Uralbergen. Senare om författaren, hans mor och styvfar i Efterkrigspolen, i
Nedre Schlesien som nyss anslutits till Polen. Småstadsidyllen
Strzegom – fem kilometer från koncentrationslägret GrossRosen – med sina stenbrott och vinbär, Kantors egentliga
lilla hemland, idag fortfarande viktigare än hans präktiga
hem i en av Stockholms villaförorter (där vinbärsbuskar från
Strzegom har planterats i trädgården). Studierna och arbetet
i Opole. Framstående violinisters livsöden – berättelser om
17
bitnych skrzypków, znajomych autora, zmuszonych do opusz­
czenia Polski. Wszystkie opowieści były pełne wojennego
dramatyzmu lub codzienności – spokojniejszej, lecz tylko na
pozór, zawsze bowiem była to codzienność tymczasowa, niepewna. Podszyta obecnością czarta albo może dybuka.
Opowieści Kantora zaczęły przekraczać swoje własne granice, także granice formalne, gatunkowe. Zawarty w nich
potencjał, elektryzujące napięcie domagały się nowego gatunku literackiego i stworzyły go – tak oto powstał Kantora
teatr dokumentalny.
Na zakończonym niedawno we Wrocławiu 43-tym Między­
narodowym Festiwalu Jednego Aktora dokumentalny monodram Kantora, Wyjechać ze skrzypcami, otrzymał nagrodę
specjalną Wojewody województwa dolnośląskiego. Impo­
nujące osiągnięcie, szczególnie jeśli się weźmie pod uwagę,
że jest to jednosobowego teatru pierwszy spektakl. Jednak
dla widzów, którzy przedstawienie widzieli już wcześniej,
nagroda nie była w najmniejszym stopniu zaskakująca. Nikt
z nich nie miał wątpliwości, że dzieło tak oryginalne, pełne
pasji i dojrzałe nie może pozostać niedostrzeżone.
Premiera Wyjechać ze skrzypcami odbyła się w Kazimierzu Dolnym, latem tego roku, w ramach dorocznego festiwalu kulturalnego Dwa Brzegi. Na scenie: stolik, na nim
skrzypce i stary żydowski modlitewnik ojca Leo, Grzegorza
Kantora, podoficera Wojska Polskiego, wziętego do niewoli
we wrześniu 1939 pod Modlinem, a obok fotel, przeważnie
zresztą w czasie przedstawienia pusty. Z tyłu ekran, na któ­
rym widzimy zmieniające się niespiesznie fotografie. I Leo
Kantor – postać znacząco niejednoznaczna: narrator, aktor,
komentator, opowiadacz, bohater ilustrowanej fotografiami historii snutej czasami w pierwszej osobie, czasami, by
odwrócić od siebie uwagę, chowający się za gramatyczną
osobą trzecią? I muzyka, znakomita i znakomicie wykonana
przez koreańskiego skrzypka Soojina Hana, Wariacje na temat własny Henryka Wieniawskiego, który też jest jednym
z bohaterów spektaklu; muzyka oszczędnie dozowana w krótkich antraktach na złapanie oddechu (przydają się bardzo). To
właśnie oszczędność środków wyrazu tak pięknie wyróżnia
ten spektakl. Brak w nim wszelkiego zadęcia, moralnego szan­
tażu, histerii, nadmiernego dramatyzowania i epatowania
poplątanym życiorysem. Ten umiar niezrównanie podkreśla
dramatyzm i siłę narracji Kantora – splotu niepowtarzalnych
historii, warkocza środkowoeuropejskiego losu.
We Wrocławiu dla teatru Kantora znaleziono najlepsze
z możliwych miejsce: synagogę „Pod Białym Bocianem”.
Odbiór był fantastyczny. Przedstawienie doczekało się wielu
omówień prasowych, m. in. wielkiego tekstu w Gazecie Wyborczej i reportażu w ogólnopolskim dzienniku telewizyjnym,
wieczorem w dniu spektaklu.
Natychmiast pojawiły się propozycje, zaproszenia, wywiady. Także propozycje nowych inscenizacji teatru dokumentalnego. Najciekawszą z nich jest plan Grzegorza Jarzyny
– dyrektora artystycznego teatru Teatru Rozmaitosci w War­
szawie (widział on spektakl w Kazimierzu Dolnym) – wystawienia Wyjechać ze skrzypcami w warszawskim teatrze.
Nie można jednak wykluczyć, że Kantor ceni sobie najbardziej inną nagrodę. Kilka dni przed przedstawienieniem
wrocławskim teatr dokumentalny gościł w Opo- ☛ cd. str.38
18
författarens bekanta som hade fördrivits ur Polen. Alla dessa
historier var fulla av krigstidens dramatik eller av till synes
lugnare vardaglighet – men bara på ytan, då denna vardag
alltid var provisorisk, oviss. Man anade djävulens eller kanske
dibbukens närvaro bakom kulisserna.
Kantors berättelser började skrida över sina egna gränser,
även formens och genrens spärrar. Deras inneboende potential, den elektrifierande spänningen krävde och skapade sin
egen litterära genre – så uppstod Kantors dokumentärteater.
Vid den nyligen i Wroclaw avslutade 43:e Internationella
Enmansteaterfestivalen vann Kantors dokumentära ensamföreställning Resa iväg med sin fiol ett specialpris som stiftats
av Nedre Schlesiens landshövding. Detta är en imponerande
framgång, inte minst om man beaktar att detta var enmansteaterns första spektakel. För de åskådare, som redan hade
sett föreställningen tidigare, var dock priset inte det minsta
oväntat. Ingen av dem tvivlade på att ett så originellt, passionerat och moget verk måste bli uppmärksammad.
Resa iväg med sin fiol hade sin premiär i Kazimierz Dolny i
somras inom ramarna för den årliga kulturfestivalen ”De två
kusterna”. På scenen: ett litet bord, på bordet en violin och
en gammal judisk bönebok en gång tillhörig Leos far Grzegorz Kantor, underofficer i Polska armén, tillfångatagen vid
Modlin i september 1939, och bredvid en fåtölj som kommer
att förbli tom för det mesta. I bakgrunden en duk där foton
rullar på i maklig takt. Och Leo Kantor – en gestalt av betydande mångtydighet: berättaren, skådespelaren, kommentatorn, huvudrollsinnehavaren i en av fotografierna ledsagad
historia som han ibland förmedlar i jagform och ibland, för
att avleda uppmärksamheten från sig själv, gömmer sig bakom
tredje person. Och musiken, förträfflig och förträffligt framförd av den koreanske violinisten Soojin Han: Variationer på
eget tema av Henryk Wieniawski, själv en av rollfigurerna;
musiken serveras i sparsamma doser i korta mellanspel för
att skapa utrymme för andhämtning (det behövs). Spektaklet
utmärker sig just genom sin sparsamhet med uttrycksmedlen.
Det saknar varje spår av uppblåsthet, moralisk utpressning,
hysteri, överdramatisering och koketteri med den trassliga
levnadsbeskrivningen. Denna måttfullhet understödjer på ett
oöverträffat sätt den dramatiska kraften i Kantors berättelse
– de unika historierna hoptvinnade i ett centraleuropeiskt
ödes fläta.
I Wroclaw har man hittat det allra bästa stället för Kantors
teater: synagogan Under den vita storken. Mottagningen blev
överväldigande. Föreställningen fick många pressrecensioner,
bl.a. en stort uppslagen artikel i Gazeta Wyborcza, samt ett
reportage i den nationella tv-kanalens nyhetssändning redan
samma kväll.
Uppslag, inbjudningar, intervjuer dök omedelbart upp,
även förslag till nya iscensättningar för dokumentärteatern.
Grzegorz Jarzyna, konstnärlig ledare för Teatr Rozmaitości i
Warszawa, som hade sett föreställningen i Kazimierz Dolny,
stod för det mest intressanta förslaget: att uppföra Resa iväg
med sin fiol på hans teater.
Man kan dock inte utesluta att Kantor mest av allt uppskattar ett annat pris. Några dagar före föreställningen i Wrocław
gästspelade dokumentärteatern i Opole, där den visades på
den i hela Polen kända och respekterade ☛ fort. sid. 38
Harry Duda
Kantata na fotografie i skrzypce pęknięte
En kantat för fotografier och sprucken violin
W darze Leo Leszkowi Kantorowi,
który jako cantus firmus wyśpiewał w swym kadisz
pamięć gorzką i słodką – 20.11.2009
I gåva till Leo Leszek Kantor
som likt cantus firmus i sin kaddish har besjungit
det bitterljuva minnet – 20.11.2009
”Czarci palec” i Ojca kropla w morzu wojny,
i ucieczka matczyna z Charkowa. I losy –
partytury tajemne: żołnierz bogobojny
spod Modlina i piękna z Jekaterynburga,
jak wdowa, rychły powrót, choć głodny i bosy,
do Ojczyzny w zachodnich kresach. I nadzieje
nowe – wnet zalęknione, zaś ręka Demiurga
już ze smyczkiem przy strunach, a dziecko się śmieje.
Djävulsfingret, fadern en droppe i krigshavet,
modern som tar till flykt från Charkov. Och ödena –
hemliga partityrer: den fromme soldaten
vid Modlin och den vackra från Jekaterinburg,
som änka; snart tillbaka – hungriga, barfota –
till hemlandet vid västra gränsen. Förhoppningar
förvandlas strax till fruktan – medan barnet skrattar,
håller demiurgen redan stråken mot strängarna.
Strzegom i krajobrazy serca, i żołnierz w bóżnicy,
Niemka Luśka niemowa od wojny szalona
i płacz Matki uwięzły w pianina tęsknicy.
Wreszcie miejsce pod słońcem radosne – Opole,
nim jad marca wypisze zeń bilet – nim skona,
co zakwitło, choć w gruzach przetrąconych kręgów
życiorysu tułacza – co jak straszne wole
albo garb odrzucenia pod żelazem cęgów.
Strzegom och hjärtats landskap, soldaten i templet,
den stumma tyskan Luśka som kriget gjort galen
och moderns gråt infångat i pianots trängtan.
Till sist en glädjens plats under solen – Opole,
innan marsgiftet ger dem respass – innan det, som
har blommat bland ruinerna av flyktingödets
knäckta kotor, förgås – som en avskyvärd struma,
en avstötningens puckel i tängernas järngrepp.
Gdzieś tam skrzypce, co trwały dwoma stuleciami
i źle bardzo wraz z nimi Pan Spiro widziany,
chociaż tajga rąbana artysty palcami
słyszała z nich mazurka serca Dąbrowskiego.
Na nic wiemość i pamięć, bo korzeń wyrwany.
Dobrzy ludzie dla skrzypiec wywozu papiery
sfałszowane mu dali. Lecz dnia pamiętnego
celna pieczęć potwora niby cios siekiery
Någonstans där finns en fiol, två sekel gammal,
och jämte den herr Spiro, vilket starkt ogillas
trots att tajgan, som huggits med artistens händer
hört den spela Dąbrowskis älskade mazurka.
Trohet, minne förslösas, ty roten är uppryckt.
Goda mänskor gav honom ett förfalskat intyg
för violinens utförsel. Men på ödesdagen
fördriver och förspiller odjurets träffsäkra
ze skrzypeczek tych duszę utoczy i zgnębi.
I znów Norwid na bruku fortepian Szopena
zobaczy, a Wieniawski sprzed stulecia głębi
jakże gorzko zaszlocha. Pozostaly groby –
tu i tam, we Wrocławiu i w Szwecji; i scena
dla kadisz; modlitewnik z ojcem wywieziony
– ten znak nieuleczalnej już nigdy choroby:
w Polsce czcionką hebrajską niegdyś wytłoczony ...
stämpel, som yxans tvärrhugg, själen ur fiolen.
Ännu en gång skall Norwid se Chopins piano
nå gatstenen och bittert skall Wieniawski gråta
bortom det gångna seklet. Återstår gravarna
här och där, i Wrocław och i Sverige; och scenen
för kaddish; böneboken som fadern tog med sig
– detta tecken på sjukdom som aldrig kan botas:
i Polen en gång präntad med hebreiskt typsnitt…
Översättning: Jurek Hirschberg
❧
19
część 2/ del 2
Mannen
som lurade ödet
En berättelse om Alexander Orlowskis ovanliga livsöde
Człowiek,
który oszukał los
Foto: commons.wikimedia.org
Opowieść o niezwykłym losie Aleksandra Orłowskiego
Jozef Baran
H
ans, mój wspólnik w szmuglerskim fachu, ujawnił
moją tożsamość swoim rodzicom dużo później, gdy
pod koniec 1944 r front był już blisko i przeczuwaliśmy,
że Niemcy przegrają wojnę. Jeździliśmy wtedy na Węgry do
miejscowości nazywającej się Dzio, jeździliśmy na Słowację
i do Krakowa, byliśmy już mocno wciągnięci w przemyt,
mieliśmy swoje punkty kontaktowe, swoich ludzi. Pewnego
razu nie zdążyłem wrócić na czas, spóźniłem się trzy dni.
Wtedy rodzice Hansa uznali, żę wziąłem całą forsę i zwiałem.
Na co Jaś mówi: „nie martwcie się, on na pewno wróci”. Przy
okazji musiał zdradzić, iż wrócę dlatego, że jestem Żydem.
Powstała niebezpieczna sytuacja. Ojciec Hansa okropnie się
wystraszył i uznał, że trzeba się mnie w jakiś sposób pozbyć.
Nie wspomniałem o tym wcześniej, że byłem po zęby uzbrojony w różne pistolety, które kupowałem od Włochów.
Miałem cały arsenał broni i gdy, po powrocie do Wiednia
dowiedziałem się o zajściu, postanowiłem uważać.
Tu wypada mi się również przyznać do pewnego wstydliwego epizodu, który zwykle pomijam. Mianowicie ostrzegła
mnie przed starym macocha Jasia, z którą żyłem potajemnie.
Uwiodła mnie – po prostu – jak miałem 15 lat i kręciłem się
po ich domu. Nigdy bym sam na to nie wpadł, interesowały
mnie dziewczyny w moim wieku, a ona miała przecież ponad
40 lat. Dodajmy jeszcze, iż w tych intymnych momentach
musiałem uważać, żeby nie zorientowała się, że jestem obrzezany. Sytuacja była więc podwójnie niebezpieczna.
Jednak trzeba przyznać, że wtedy macocha Hansa wykazała
się wobec mnie lojalnością: „uważaj na siebie, stary może ci
coś zrobić!”.
Uzbroiłem się więc w najlepszy pistolet, jaki miałem i przez
jakiś czas, kiedy z nim wychodziłem, uważałem , by nie dawać
mu okazji. Nigdy nie pozostawiałem go z tyłu; szedłem obok
albo puszczałem go przodem. Nie wiem, czy on to zauważył,
czy nie, w każdym razie po tygodniu, dwóch uspokoił się.
20
H
ans, min kompanjon i smugglarverksamheten, berättade att jag var jude för sina föräldrar först i slutet
av 1944, då frontlinjen var långt framskriden och vi
kände på oss att tyskarna skulle förlora kriget. Vi reste då till
Ungern, till en ort som hette Dzio, till Slovakien och till Krakow. Vi var djupt indragna i smuggelaffärerna, vi hade egna
ställen, egna människor…
En gång hann jag inte tillbaka i tid, jag blev tre dagar
försenad. Hans föräldrar trodde att jag har dragit med alla
pengarna. Men då sa han:
−Var inte oroliga, han kommer säkert tillbaka.
Samtidigt avslöjade han att jag kommer tillbaka eftersom
jag är jude. Situationen blev riskabel. Hans far blev väldigt
förskräckt och kom fram till att man på något sätt måste bli
av med mig. Jag har inte nämnt det tidigare, men jag var
upp till tänderna beväpnad med olika slags pistoler som jag
köpte av italienarna. Jag hade en hel vapenarsenal och då jag
kom tillbaka till Wien och fick reda på vad som hade inträffat bestämde jag mig för att vara på min vakt. Här måste jag
också erkänna en ganska pinsam episod som jag vanligen
brukar förtiga. Det var nämligen så att jag i hemlighet hade
ett förhållande med Hans styvmor och hon varnade mig för
sin man. Hon förförde mig helt enkelt då jag var 15 år och vi
höll till hemma hos dem. Jag skulle så klart aldrig komma
på det själv, jag var intresserad av tjejer i min egen ålder och
hon var ju över 40. Jag måste också tillägga att jag under intima stunder var tvungen att iaktta försiktighet för att hon
inte skulle lägga märke att jag är omskuren. Situationen var
dubbelt farlig. Jag måste dock erkänna att Hans mor i den
situationen var lojal gentemot mig.
−Var på din vakt. Gubben kan göra dig något” sa hon.
Jag beväpnade mig alltså med den bästa pistolen jag hade
och under en tid såg jag till att inte ge honom något tillfälle.
Jag lät honom aldrig gå bakom mig, jag gick alltid bredvid
eller lät honom gå framför, jag vet inte om han lade märke till
det. I vilket fall som helst lugnade han ner sig efter ett par
veckor, antagligen kom han fram till att jag kunde bli till nytta för honom efter kriget. Det visade sig också bli så. Under de
första månaderna efter kriget fick vi ombytta roller. Jag gömde
dem i min lägenhet, gav dem pengar och hjälpte dem.
-Var det en lektion i cynism?
Nej, jag skulle snarare säga en lektion i överlevnad. Vad
skulle jag annars göra? Jag kunde antingen ge upp eller kämpa. Under hela den tiden hade jag ingen som helst kontakt
med judar. Jag var helt överlämnad till min list, reaktionsförmåga och kallblodighet. Till och med i de mest farliga situationer tappade jag inte huvudet utan behöll mitt lugn.
Jag kunde så klart bli starkare engagerad i förbrytarvärlden. Jag hade möjligheter, kontakter, pengar och en viss talang. Allt pekade i den riktningen, men trots det, i och med
slutet av kriget, bestämde jag mig för att bryta med den världen. Du undrar varför? Det är svårt att precisera det. Antagligen styrdes jag av någon slags moralisk kompass som jag
fått hemifrån. Jag gick med på vissa kompromisser, men til�lät mig inte några större svinaktigheter eller sådant som jag
skulle skämmas för. Det var på det sättet under ockupationen
och under Stalintiden. Det är sant att jag hade stark överlevnadsdrift och var mycket stresstålig. Man kan kalla det för
att vara tjockhudad. Jag skulle snarare kalla det för att vara en
mycket distanserad personlighetstyp med böjelse för risktagning. Distanseringen finns kvar. Antagligen är det så att om
man lever under dödshot under lång tid, förlorar saker som
normalt är väsentliga sin vikt. På grund av detta utgjorde inte
pengar eller karriär ett mål i sig, varken då eller senare. Jag förhöll mig till det med stor distans. Jag har också fått betala för
det. Än idag har jag hela tiden en känsla av kaos och världen
är ett spel av tillfälligheter. Jag vet att man måste ta tillfället
i flykten. Detta finns kvar och avspeglar sig i min praktiska
syn på livet och världen. Som föreläsare i filosofi ville jag alltid
inpränta i mina elever det som livserfarenheten lärt mig, en
mer realistisk syn på världen och förmåga att nyktert betrakta
gränser för mänskligt handlande. Det är omöjligt att göra om
världen och livet med hjälp av stora, ofta utopiska planer som
rubbar allt. 1900- talets stora utopier bringade med sig mycket
olycka. De tjänade ondskans seger över godheten. På grund
av det, anser jag, att strävande efter ett bättre liv, inte bör ses
i kategorier av stora omvälvningar, utopier och principen att
ändamålet helgar medlen.”
III
När kriget tar slut är Alexander 17 år och vet ännu ingenting om existentialism, fenomenologi och tysk filosofi som
han kommer att undervisa i vid Stockholms universitet 30
år senare. Då kommer han att föra in den kontinentala
europeiska tanken i den svenska filosofiska diskussionen.
Han har heller inte en aning om att det just är existentialister som hävdar att människan är ”dömd” till fri vilja
och ställs inför ständiga val, fastän hon inte har något att
luta sig mot. Moraliska normer, regler och påbud har förlorat sin laga kraft. Det finns bara en skör, flyktig, tillfällig existens. Människan är genom ödet utslängd i en eller
Widocznie wykalkulował sobie, że po wojnie mogę mu się
przydać, co okazało się prawdą, gdyż, w pierwszych miesią­
cach po wojnie, nasze role zmieniły się. Przechowywałem ich
w mieszkaniu, dawałem pieniądze i pomagałem.
Czy była to lekcja cynizmu?
Nazwałbym ją raczej lekcją przetrwania. Cóż mogłem innego
zrobić? Mogłem się poddać albo – walczyć, przez cały tamten
czas nie miałem kontaktu z Żydami, byłem zdany tylko na
swój spryt, refleks i zimną krew. Nawet w najbardziej niebezpiecznych sytuacjach nie traciłem głowy zachowując spokój.
Tak, oczywiście, mogłem wejść mocniej w świat przes­
tępczy. Kontakty, możliwości i pewien talent ... wszystko
to popychało mnie do brnięcia w tym kierunku. A jednak
z końcem wojny postanowiłem zerwać z tym światkiem.
Dlaczego? Nie umiem na to precyzyjnie odpowiedzieć.
Prawdopodobnie kierowałem się jakimś kompasem moralnym wyniesionym z domu. Idąc na pewne kompromisy, nie
poz­walałem sobie na grubsze świństwa, czy na zrobienie
tego, czego mógłbym się wstydzić. Tak było w czasie okupacji i w czasach stalinowskich. To prawda, miałem silnie
ukształtowaną moc przeżycia, odporność na stressy. Można to
nazwać gruboskórnością, ja raczej nazwałbym to osobowością
bardzo zdystansowaną, ze skłonnościami do podejmowania
ryzyka. Ten dystans pozostał. Najprawdopodobniej jeśli ktoś
żyje długo w sytuacji zagrożenia śmiercią – to różne sprawy,
które w normalnym życiu wydają się istotne – tracą dla niego
ważność. W związku z tym zarówno wtedy, jak i później,
pieniądze, kariera nie stanowiły dla mnie nigdy celu. Miałem
do tego duży dystans. zapłaciłem też cenę: mam do dziś
poczucie chaosu i przypadkowości świata. Wiem, że trzeba
umieć schwytać ów przypadek w odpowiednim momencie.
To mi zostało i rzutuje na mój praktyczny stosunek do życia
i świata.
Jako wykładowca filozofii chciałem natomiast zawsze wpoić
moim uczniom to, czego nauczyło mnie doświadczenie: bar­
dziej realistyczne spojrzenie na życie i umiejętność trzeźwego
spojrzenia na życie i umiejętność trzeźwego określania granic
ludzkiego działania.
Nie można przekształcać świata i życia przy pomocy ogrom­
nych, często utopijnych planów naruszających wszystko. Wielkie utopie XX-wieczne przyniosły wiele nieszczęść. Przysłużyły
się zwycięstwu zła nad dobrem. Stąd – jak sądzę – kiedy myśli
się o lepszym życiu – nie należy tego rozpatrywać w kategoriach ogromnych przekształceń, utopii i „uświęconych”
środków służących zrealizowaniu utopijnych celów.
III
Kiedy kończy się wojna Aleksander ma 17 lat i nic nie wie
jeszcze o istnieniu filozofów egzystencjalizmu, których obok
fenomenologów i innych filozofów niemieckich będzie wykła­
dał trzydzieści lat później na Uniwersytecie w Sztokholmie
wprowadzając do szwedzkiej debaty filozoficznej kontynen­
talną myśl europejską. Nie ma również zielonego pojęcia, że
to właśnie egzystencjaliści twierdzili, że człowiek jest skazany,
by był wolny i stawał wciąż przed kolejnymi wyborami, choć
nie ma się na czym oprzeć. Przecież straciły obowiązującą
moc prawa moralne, nakazy i powinności. Jest tylko kruche,
21
przelotne przypadkowe istnienie i człowiek wrzucony przez
los w taką czy inną systuację, otoczony przez nicość i opusz­
czony. „Będzie on taki, jakim sam siebie zrobi”.
Czy sytuacja zarysowana przez teretyków egzystencjalizmu nie doczekała się egzemolifikacji w losie piętnastolatka
porzuconego w świecie rządzonym wilczymi prawami? Po
pewnymczasie powinien właściwie uwierzyć w owe prawa,
skoro „ocalał prowadzony na rzeź” i widział, że „człowieka
tak się zabija jak zwierzę” a cnota i występek ważą tyle
samo, podobnie jak słowa miłość i nienawiść, wróg i przyjaciel, ciemność i światło, które stały się pustymi pojęciami.
Dlaczegóż nie miałby uwierzyć, że spryt, cwaniactwo, cynizm
są najważniejszymi przykazaniami nowego dekalogu? Jeśli zaś
nie uwierzył, to co go przed tym powstrzymało?
W wyzwolonym Wiedniu
W pierwszych dniach po wyzwoleniu Wiednia zgłosiłem się
do komendy wojskowej (miasto było podzielone, podobnie
jak Berlin, na cztery strefy okupacyjne) i pokazałem fałszywe
papiery. Opowiedziałem, kim jestem, jak przeżyłem okupację,
nie wspominając nic o szmuglu. Przesłuchał mnie specjalista,
który nie ukrywał zdziwienia, że udało mi się ocalić skórę
a, po naradzie ze starszym lejtnantem, zaproponował mi pracę
tłumacza. Jak się później okazało – w radzieckim kontrwywiadzie. Mówiłem biegle po rosyjsku i niemiecku – byłem
więc użyteczny przy przesłuchaniach hitlerowców, których
nazwiska widniały na ich liście.
Jeździłem z nimi, gdy przetrząsali miejsca, w których zbrod­
niarze mogli się ukrywać i przesłuchiwali ich krewnych. Za
pracę tłumacza otrzymywałem zapłatę. W centrum Wiednia
załatwiono mi piękne dwupokojowe mieszkanie po jakimś
hitlerowcu. W szafach wisiały ubrania, które – niestety – były
dla mnie za duże więc dałem je wszystkie koleżce z Polski.
W moim mieszkaniu, jak już wspomniałem, znalazł też schronienie Hans z rodziną. Teraz ja im pomagałem wykorzystując
dostęp do oficerskiej kantyny.
Początkowo nie miałem pojęcia z kim pracuję. Jednak
któregoś dnia porucznik, któremu towarzyszyłem, zażądał
na ulicy samochodu z szoferem od pułkownika. Wystarczyło,
że pokazał legitymację, a tamten zbladł, zasalutował i mówi:
„proszę bardzo”. Zrozumiałem wtedy, jak bardzo ważni w
hierarchii policyjno-wojskowej są ci moi przyncypałowie
skoro jeden z nich, oficer w końcu dość niskiego stopnia,
konfiskuje samochód drugiemu starszemu o parę stopni
oficerowi.
Zorientowałem się też po paru miesiącach, że oni coraz
mniej potrzebują mnie do przesłuchań zbrodniarzy wojennych, a coraz więcej zajmują się czym innym. Mieli drugą
listę – białych Rosjan – których zaczęli wyłapywać. Tu
należy się ode mnie drobne wyjaśnienie. Otóż jako lwowianin
wiedziałem, czym pachnie komunizm. Wiedziałem, co się
działo po wkroczeniu Niemców do Lwowa, gdzie byli oni
początkowo przyjmowani jako wybawcy od bolszewików.
Niemcy otworzyli najpierw więzienia, skąd wyciągano tysiące
zastrzelonych przez Rosjan więźniów a myśmy to wszystko
oglądali i pozostało nam to na zawsze w pamięci.
Zdając sobie sprawę, z kim mam do czynienia – posta­
nowiłem czym prędzej rozstać się z kontrwywiadem.
22
annan situation, omringad av intet och övergiven. Hon skapar sig själv.
Är det så att 15-åringens öde, övergiven i världen som regeras av djungelns lag kunde exemplifiera existentialismens
teorier. Tja, efter en tid borde han tro på dessa lagar. Han
överlevde, fastän han var på väg till slakt och såg att man
dödar människor som djur. Han såg att dygd och brott väger lika mycket, att ord som kärlek och hat, fiende och vän,
mörker och ljus, bara är tomma ord. Varför skulle han inte
tro att list, fräckhet och cynism är den nya dekalogens viktigaste bud. Om han inte trodde på detta, vad var det som höll
honom tillbaka?
Befrielse av Wien
”En av de första dagarna efter befrielsen av Wien anmälde
jag mig till militärstyrelsen och visade mina falska papper.
Staden var uppdelad i fyra ockupationszoner, liksom Berlin.
Jag berättade vem jag var och hur jag överlevde kriget, utan
att nämna någonting om smugglarverksamheten. Jag blev förhörd av en specialist som inte dolde sin förvåning över att jag
lyckats rädda skinnet. Han rådgjorde med en äldre löjtnant
och de erbjöd mig en tjänst som tolk, som det senare visade
sig, i det ryska kontraspionaget. Jag talade flytande ryska och
tyska och var på så sätt användbar vid förhör med tyska nazistförbrytare som de hade på en lista. Jag fick åka med dem
då de sökte igenom platser där förbrytarna kunde gömma sig
och vi förhörde deras släktingar. Jag fick betalt för jobbet som
tolk och fick också en vacker tvårummare efter någon nazist
mitt i Wiens centrum. I skåpen hängde kostymer som tyvärr
var för stora för mig och som jag gav bort till en polsk kompis.
Som jag har nämnt tidigare fick Hans med sin familj gömma
sig hos mig. Nu var det jag som hjälpte dem och utnyttjade
mitt tillträde till officersmässen.
Till att börja med hade jag ingen aning om vem jag arbetade för. Men en dag mitt på gatan begärde löjtnanten som
jag var i sällskap med en bil med chaufför av en överste. Han
bara visade sin legitimation och den andre bleknade, gjorde
honnör och sa: Varsågod! Då förstod jag hur högt i den politisk-militära hierarkin de stod, då en av dem, en officer av en
förhållandevis låg rang, kunde konfiskera en bil av en flera
grader högre officer. Efter några månader blev jag också varse
att de allt mer sällan behövde mig för att förhöra krigsförbrytare och att de allt oftare sysslade med något annat. De hade
ytterligare en lista med vita ryssar som de började jaga. Här
måste jag förklara en sak. Som Lwowbo kände jag igen hur
kommunism luktar. Jag visste vad som hade hänt efter tyskarnas inmarsch i Lwow. Till att börja med betraktades de
som räddare från bolsjeviker. Tyskarna öppnade fängelserna
varifrån man drog ut tusentals fångar skjutna av ryssar. Vi såg
allt detta och det stannade för alltid i vårt minne. Då jag fick
klart för mig vilka jag hade att göra med bestämde jag mig för
att så fort som möjligt lämna kontraspionaget. Jag sa att jag
skulle åka till Polen, tog adjö och gav mig verkligen av.”
Frivillig i Mossburg
”Efter att ha drivit runt i Polen i cirka två veckor kom jag
fram till att jag inte tyckte om systemet. Jag bestämde mig
för att återvända till Wien. Jag köpte en liter vodka i Cieszyn,
Foto: John Phillips
hejdade på bron ett ryskt militärfordon och sa att jag var på
väg hem till Jugoslavien. På så sätt kom jag till Bratislava och
därifrån var det inte så långt till gränsen.
Tack vare mina kontakter med den brottsliga världen, jag
sysslade fortfarande då och då med svartabörsaffärer, köpte
jag i början av 1946 ett falskt dokument som tillät resor inom
alla fyra ockupationszonerna och åkte till Salzburg. Jag ville
anmäla mig till Den II polska militärkåren i exilarmén som
bildats i väst. Jag har alltid känt mig nära förbunden med
Polen och polsk tradition. Jag hade då till och med en sådan mystisk period, kanhända under den av någon anledning
mycket religiösa ukrainsk-tyska familjens inflytande. Jag döpte
mig. Det är sant att jag inte gillade sakernas tillstånd i Polen,
men jag var övertygad om, i likhet med många andra under
den tiden, att det sovjetiska styret inte blir gammalt. Det
gällde förresten också vänskapen mellan England, Ryssland
och Amerika. Jag trodde inte heller att ryssarna skulle ha någon chans om det blev konflikt. Så man kan säga att idén att
ansluta mig till Den II kåren kom till på grund av funderingar
kring vad som kommer att ske med världen. Fast också redan
då började jag fundera på vad det skulle bli av mig. Jag längtade efter något klart och rent, efter att känna mig värdefull
och att stå på fast grund. Den känslan trodde jag att en militär uniform, dessutom en polsk, skulle ge mig.
Men man tog inte längre emot till Den II Kåren. Istället
tog man med mig till Mossburg, en liten stad 70 km från
München. Där höll det på att bildas en polsk vaktstyrka vid
den amerikanska armén. Jag var stationerad där ett år. Det
var ett stort läger för högt uppsatta nazistförbrytare. Lägret
var omgivet av taggtrådsstängsel. På natten stod man i ett
vakttorn eller så patrullerade man utanför stängslet. Under
dagen följde man med tyskarna till arbetet i verkstäder eller
på bondgårdar. ❖
Översättning Tatjana Hydman
fortsättning följer
Salzburg, Austria 1945
Powiedziałem, że wyjeżdżam do Polski, pożegnałem się i rze­
czywiście wyjechałem.
Ochotnik w Mossburgu
Pokręciłem się ze dwa tygodnie po Polsce i doszedłem do
wniosku, że system mi nie odpowiada. Postanowiłem wracać
do Wiednia. W Cieszynie kupiłem litr wódki, na moście
zatrzymałem wojskowy rosyjski samochód i powiedziałem,
że jestem wracającym do domu Jugosłowianinem. W ten
sposób dojechałem do Bratysławy, skąd niedaleko już było
do granicy.
Na początku 1946 roku, dzięki kontaktom ze światkiem
przestępczym – wciąż, od czasu do czasu, handlowałem na
czarno – zakupiłem fałszywą przepustkę na wszystkie cztery strefy okupacyjne i pojechałem do Salzburga. Chciałem
zgłosić się do II Korpusu utworzonego na Zachodzie. Zawsze
czułem związek z Polską, z polską tradycją, miałem nawet
wtedy taki mistyczny okres. Może pod wpływem tej ro­
dziny ukraińsko-niemieckiej, skądinąd strasznie religij­nej
– ochrzciłem się. To prawda, że porządek panujący w Pols­ce
nie bardzo mi odpowiadał, ale byłem przekonany, podobnie jak większość ludzi w tamtych czasach, że rządy sowieckie niedługo potrwają. Podobnie zresztą jak przyjaźń
amerykańsko-angielsko-rosyjska.Zaś na wypadek konfliktu
nie dawałem Rosjanom większych szans. Można więc rzec,
że mój pomysł z II Korpusem wyniknął z zastanowienia się
nad światem – co z nim dalej będzie – choć również już wtedy zacząłem zastanawiać się nad samym sobą. Zapragnąłem
czegoś klarownego, czystego, żeby czuć się dowartościowany
i stać na pewnym gruncie, a to poczucie – jak mi się zdawało
– mógł dać żołnierski i w dodatku polski mundur.
Do II Korpusu już nie przyjmowano za to przewieziono
mnie do Mossburga, miasteczka leżącego 70 km od Mona­
chium, gdzie tworzony był polski oddziałek wartowniczy
przy amerykańskiej armii. Tam stacjonowałem przez rok.
Był to duży obóz dla wysoko postawionych niemieckich hitlerowców. Stało się na wieży – bo obóz otaczały druty – albo
chodziło wzdłuż drutów od zewnątrz, szczególnie w nocy.
W dzień prowadziło się Niemców do roboty w w warsztatach
bądź u chłopów. ❖
23
Foto: Wikipedia.org
Walka przez edukację
Kamp genom utbildning
Paweł M. Nawrocki
Fenomenem lat okupacji były nie tylko podziemne struktury wojskowe i cywilne, ale również tajne szkolnictwo.
Najwięcej dzieci objęło na poziomie szkoły powszechnej:
milion, może nawet półtora miliona.
1
września 1939 r. Teresa Jankowska miała pójść do pierwszej klasy szkoły powszechnej, jak nazywano wtedy
podstawówki, Andrzej Nawrocki do klasy trzeciej.
Oboje mieszkali w Łodzi, która jesienią 1939 r. stała się – jako
Litzmannstadt – częścią III Rzeszy. Szkolne zajęcia Teresy
i Andrzeja zaczęły się pod koniec września, ale skończyły
szybko: w grudniu władze niemieckie zamknęły polskie
szkoły.
Jednak już w 1940 r. Teresa i Andrzej znów zaczęli naukę:
nielegalnie. Taka edukacja była dla dzieci także szkołą życia:
ostrożne dotarcie do mieszkania, w którym odbywała się nauka, potem równie ostrożny powrót. W kwietniu 1940 r. Helena
Świątkówna, nauczycielka Andrzeja, zapisała w pamiętniku:
„Dziś dwukrotnie pukali do nas żandarmi. Zaglądali przez
okno. Musieliśmy przerwać zajęcia. Chłopcy uciekli na inną
posesję furtką zapasową”.
Podobnie było w całej Polsce: wkroczeniu Niemców towa­
rzyszyły nie tylko represje i przesiedlenia, ale również ograniczenie dostępu do edukacji – Polacy mieli być tylko siłą
roboczą. Nauczyciele, których ominęły aresztowania, przy
wsparciu rodziców samorzutnie zaczęli konspiracyjne nau­
czanie już jesienią 1939 r., dla niepoznaki zatrudniając się ofi­
24
Det var inte bara de underjordiska militära och civila strukturerna under ockupationsåren som var märkvärdiga, utan
även det hemliga skolväsendet, främst på grundskolenivå.
Det omfattade en miljon, kanske så många som en och en
halv miljon barn.
1
september 1939 började Teresa Jankowska första klass
i grundskolan och Andrzej Nawrocki började tredje.
Båda bodde i Łódź, som under namnet Litzmannstadt
blev en del av Tredje riket hösten 1939. För Teresa och Andrzej
inleddes skolåret i slutet av september, men undervisningen
fick ett snabbt slut – de tyska makthavarna stängde alla polska
skolor i december.
Redan 1940 kunde dock Teresa och Andrzej återuppta
sin skolgång: illegalt. Det var även en livets skola för barnen som försiktigt fick ta sig till lägenheten där undervisningen ägde rum, sedan lika försiktigt ta sig tillbaka hem.
I april 1940 skrev Helena Świątkówna, Andrzejs lärare, i
sin dagbok: ”Idag knackade gendarmerna på två gånger.
De tittade in genom fönstret. Vi var tvungna att avbryta
lektionen. Pojkarna tog sig över till en annan tomt via en
sidogrind.”
Situationen var likadan i hela Polen: tyskarnas inmarsch
innebar inte bara repression och tvångsförflyttning, utan även
begränsad tillgång till utbildning – polackerna skulle bara
vara arbetskraft. Med stöd från föräldrar började lärare som
lyckats undgå arrestering att på egen hand undervisa i hemlighet redan i september 1939 och för att inte väcka misstänk-
samhet tog de officiellt anställning inom andra yrken. Där det
saknades lärare – en del satt i egenskap av reservofficerare i
tyska och sovjetiska fångläger – kom jurister, ingenjörer, präster, studenter och elever från högre klasser till hjälp … Och
barnen tog undervisningen på allvar – många såg den som en
plikt eller rent av en form av kamp.
Med tiden kom spontana handlingar att ersättas av organisering.
cjalnie w innych zawodach. Tam, gdzie brakowało nauczycieli
– niektórzy jako oficerowie rezerwy siedzieli w niemieckich
i sowieckich obozach jenieckich – z pomocą przychodzili
prawnicy, inżynierowie, duchowni, studenci, uczniowie
starszych klas... A dzieci podchodziły do tej nauki poważnie –
wiele traktowało ją jako obowiązek czy nawet formę walki.
Z czasem miejsce działań spontanicznych zastąpiła organizacja.
Under dödshot
Alla polska skolor, även grundskolor, stängdes i de delar av Polen som anslöts till Tredje riket i september 1939. På grund av
ockupationsmaktens synnerligen restriktiva agerande – t.ex.
kunde polska barn, i germaniseringssyfte, få gå i ett fåtal särskilda tyska skolor – uppstod här en speciell typ av underjordisk utbildning som baserades på ett nät av ”klasser” med
ett litet antal elever. Lektionerna ägde rum två, tre gånger
i veckan, i elevernas eller lärarnas hem. Ifall de avslöjades
hotade arbetsläger eller koncentrationsläger, till och med
avrättning. Det blev även vanligt att föräldrar höll undervisning i hemmen.
Situationen var en aning bättre i Generalguvernementet
där ockupationsmakten lämnade grund- och yrkesskolor i
fred (om än med nedskuren kursplan och förbud att undervisa i polsk litteratur, historia och geografi), samtidigt som
man stängde gymnasier och högskolor. I Warszawa bildades
i oktober 1939 Lärarkårens underjordiska organisation (Tajna
Organizacja Nauczycielska – TON) på initiativ från Styrelsen
för polsklärarnas centralförbund. Grundare var Czesław Wycech, Zygmunt Nowicki, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki
och Teofil Wojeński.
Annorlunda var det under sovjetisk ockupation: där utsattes det alltjämt fungerande grundskole- och gymnasieväsendet för kommunistisk indoktrinering. Många lärare och alla
präster avskedades från skolorna, läroplanen ändrades och
efter att områdena intagits av tyskarna 1941 avskaffades även
denna form av polskt skolväsen. Informationen om underjordisk undervisning under sovjetisk ockupation är knapphändig: det framgår att den endast utvecklades i ringa omfattning
eftersom en stor del av eliten snabbt hamnade i Sibirien, i läger
och i fängelse, och ofta dog.
Pod groźbą śmierci
Niemcy w części Polski włączonej jesienią 1939 r. do Rzeszy
zlikwidowali wszystkie polskie szkoły, nawet powszechne.
W związku ze szczególnie restrykcyjnymi działaniami okupanta – np. dzieci polskie mogły chodzić tylko do przezna­
czonych dla nich, nielicznych szkół niemieckich w celach germanizacyjnych – powstała tu specyficzna odmiana edukacji
konspiracyjnej: oparta na sieci kilku- albo kilkunastoosobowych „klas”. Lekcje odbywały się dwa-trzy razy w tygodniu, w mieszkaniach uczniów bądź nauczycieli. W przypadku
dekonspiracji groziły im wywózki na roboty, do obozów koncentracyjnych, a nawet egzekucja. Powszechną formą stało się
też nauczanie domowe prowadzone przez rodziców.
Nieco lepiej przedstawiała się sytuacja w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie okupant pozostawił szkoły powszechne
i zawodowe (choć z okrojonym programem i zakazem ucze­
nia polskiej literatury, historii oraz geografii), likwidując
jednocześnie szkoły średnie i wyższe. Tu, w Warszawie,
w październiku 1939 r., z inicjatywy działającego w podziemiu Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego,
powołana została Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Jej
założycielami byli Czesław Wycech, Zygmunt Nowicki, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki i Teofil Wojeński.
Inaczej było pod okupacją sowiecką: tam funkcjonujące
nadal szkolnictwo powszechne i średnie w języku polskim poddane zostało komunistycznej indoktrynacji. Ze szkół usu­nięto
wielu nauczycieli i wszystkich duchownych, zmianie uległy
programy (po zajęciu tych terenów w 1941 r. przez Niemców
likwidacji uległa także ta forma polskiego szkolnictwa). Informacje o tajnym nauczaniu pod okupacją sowiecką są skąpe:
wynika z nich, że rozwinęło się tu w niewielkim stopniu, gdyż
duża część elit szybko trafiła na Syberię, do obozów i więzień,
często tracąc życie.
Underjordiska högskolor
Lärarkårens underjordiska organisation samarbetade med utbildnings- och kulturdepartementet som var underställt polska regeringens ombud i Polen (och fick bl.a. understöd från
exilregeringen i London) samt med Hemmaarméns union för
väpnad kamp (ZWZ-AK). TON:s uppgift var att koordinera den
underjordiska undervisningen och dra försorg om lärare som
tvångsförflyttats från områden som anslutits till Tredje riket
och om familjer till lärare som stupat eller försvunnit under
krigshandlingar, mördats eller arresterats. TON hjälpte även
lärare som var efterlysta.
Inledningsvis tog TON hand om grundskolor och gymnasieskolor, för att därefter inleda undervisning på högre nivåer. Professorer på högskolorna drog nytta av att det uppstod specialiserade yrkesskolor, som öppnats för att tillgodose
ockupationsmaktens behov av arbetskraft, och organiserade
Uczelnie w podziemiu
Tajna Organizacja Nauczycielska współpracowała z Departamentem Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP na Kraj
(m.in. korzystając z subwencji rządu RP w Londynie) oraz
z ZWZ-AK. Zadaniem TON-u była koordynacja konspiracyjnego nauczania oraz opieka nad nauczycielami przesiedlonymi
z terenów włączonych do Rzeszy i nad rodzinami nauczycieli
poległych lub zaginionych podczas kampanii wrześniowej,
zamordowanych bądź aresztowanych. TON pomagała również
nauczycielom poszukiwanym przez okupanta.
Początkowo Organizacja objęła swą pieczą szkolnictwo
pow­szechne i gimnazjalne, by w następnej kolejności rozpocząć
nauczanie na poziomie szkoły średniej. Z kolei w takich ośrod­
kach jak Warszawa czy Kraków, a po 1941 r. także Lwów i Wilno profesorowie wyższych uczelni – korzystając z powstawa-
25
Foto: ©Krzysztof Płociński
nia wyspecjalizowanych szkół zawodowych, otwieranych za
zgodą okupanta z uwagi na zapotrzebowanie na siłę roboczą
– organizowali tajne nauczanie na poziomie uniwersyteckim.
Odbywało się w lokalach tych szkół i z wykorzystywaniem
pomocy naukowych. Na przykład w szkołach mechanicznych kształcono studentów kierunków politechnicznych,
a w szkołach kształcących niższy personel medyczny – studentów medycyny.
Funkcjonować zaczął podziemny Uniwersytet Warszawski. Również w stolicy powstał w 1940 r. Tajny Uniwersytet
Ziem Zachodnich; tworzyli go wykładowcy Uniwersytetu
Poznańskiego, wysiedleni do GG. W antologii Polska – Niemcy. Wojna i pamięć (wyd. Polsko-Niemiecka Współpraca Mło­
dzieży, 2009) historyk Piotr Majewski wylicza, że działały
również: w Warszawie Politechnika, SGGW i SGH, w Krakowie
UJ, we Lwowie Politechnika i Uniwersytet Jana Kazimierza,
w Wilnie Uniwersytet Stefana Batorego.
Cena edukacji
Liczba uczestników jednego „kompletu” – jak nazywano
zajęcia – wynosiła zwykle kilka osób, choć bywały większe
grupy. Liczba godzin nauki danego przedmiotu zredukowano do połowy czasu obowiązującego przed wojną. Lekcje
były dwugodzinne, w miarę możliwości według programu
przed­wojennego. Ze względu na brak podręczników główną
metodą był wykład nauczyciela, a uczniowie robili notatki.
W jednym mieszkaniu nauka mogła odbywać się dwa-trzy
razy w tygodniu. „Komplet” nie zmieniał mieszkania pod­czas
jednego dnia nauki, to nauczyciel przechodził z jednego lokalu do innego. Nauczyciele wspominali pilność młodzieży,
mimo jej niedożywienia i zmęczenia nastolatków, którzy już
pracowali, aby uchronić się przed wysyłką na przymusowe
roboty.
Mimo kar grożących za tajne nauczanie rzesza nauczycieli nie porzuciła powołania, traktując to jako formę walki.
A cena bycia nauczycielem była wysoka: w latach 1939-45
straciło życie 15 proc. nauczycieli i 40 proc. wykładowców
szkół wyższych.
Zasięg tajnej edukacji był fenomenem – w tak szerokim
zakresie i tak sprawnej organizacji podziemne szkolnictwo
nie rozwinęło w żadnym innym kraju okupowanej Europy. Uczestniczyło w nim kilkanaście tysięcy nauczycieli
i wykładowców (niezależnie od tego, że wielu angażowało
się w konspirację wojskową, np. na wsi nauczyciele często
byli dowódcami placówek AK). A ilu było uczniów? Wedle
szacunkowych danych tajnym nauczaniem na poziomie
26
underjordisk undervisning på universitetsnivå på platser som
Warszawa och Kraków, och efter 1941 även i Lwów och Wilno.
Undervisningen ägde rum i yrkesskolornas lokaler och med
hjälp av deras läromedel. Till exempel utbildades studenter i
olika tekniska inriktningar på mekaniska skolor och medicinstudenter fick sin utbildning på skolor för lägre medicinsk
personal.
Warszawas underjordiska universitet började verka. 1940
tillkom även Västra områdenas underjordiska universitet
[Tajny Uniwersytet Ziem Zachodnich] i huvudstaden; det
skapades av föreläsare från Poznans universitet som tvångsförflyttats till Generalguvernementet. I antologin Polen –
Tyskland. Krig och minne [Polska – Niemcy. Wojna i pamięć,
utgiven på Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży, 2009]
uppger historikern Piotr Majewski att det i Warszawa bedrevs
undervisning även på bl.a. Tekniska högskolan och Handelshögskolan, i Kraków på Jagiellonska universitetet, i Lwów på
Tekniska högskolan och Jan Kazimierzuniversitetet och i Wilno på Stefan Batoryuniversitetet.
Utbildningens pris
Deltagarlistan för en ”årgång” – som föreläsningarna kallades
– bestod ofta av ett fåtal personer, även om det förekom större grupper. Antalet studietimmar i varje ämne reducerades
till hälften mot före kriget. Lektionerna varade i två timmar
och följde om möjligt förkrigskursplanen. Eftersom det rådde
brist på läroböcker höll läraren vanligtvis en föreläsning och
eleverna gjorde anteckningar. I en och samma lägenhet kunde
undervisning äga rum två-tre gånger i veckan. En ”årgång”
bytte inte plats under dagen, det var lärarna som gick från en
lägenhet till en annan. Lärarna nämner hur flitiga ungdomarna var, trots undernäring och trötthet – tonåringarna arbetade redan för att undgå att skickas iväg på tvångsarbete.
Trots straffen för underjordisk undervisning övergav inte
lärarna sitt kall utan såg det som en form av kamp. Och priset
för att undervisa var högt: under åren 1939– 45 förlorade 15 %
av lärarna och 40 % av föreläsarna på högskolor livet.
Den underjordiska undervisningens utbredning var ett fenomen – ett så brett urval och så effektiv organisering av ett
underjordiskt skolväsen utvecklades inte i något annat land
i det ockuperade Europa. Tusentals lärare och föreläsare deltog (oavsett att många var engagerade i den militära underjordiska rörelsen, t.ex. var lärarna ute på landsbygden ofta
befälhavare i Hemmaarmén). Och hur många elever? Uppskattningsvis deltog 1–1,5 miljoner elever i den underjordiska
grundskoleutbildningen, 90-100 000 elever i teoretisk gym-
Maturzystki z 1944/1945 roku z m. Jadwigą Glemówną - przełożoną, m.
Bożeną Szerwentke i m. Andrzeją Maciejewską - dyrektorkami Gimnazjum i Liceum.
Flickorna från underjordisk kloster skola som tog studenten 1944/45
Foto:www.osu.pl
nasieundervisning och över 10 000 vidareutbildades i yrkesskolor. På högre nivå var det 7–10 000 studenter. Det är svårt
att fastställa antalet akademiska avgångsbetyg, men känt är
att ca 600 personer tog magisterexamen, 39 disputerade och
19 förvärvade docentkompetens.
Framför sitt säte i Warszawa har Polsklärarnas centralförbund rest ett minnesmärke över hjältarna som bedrev underjordisk undervisning.
***
Efter kriget började Teresa Jankowska direkt fjärde klass i
grundskolan. År 1955 tog hon tandläkarexamen på Medicinska akademien i Łódź. Efter att ha gått igenom grundskolans
läroplan skrev Andrzej Nawrocki i slutet av ockupationen
in sig på ett underjordiskt gymnasium; efter kriget tog han
examen från Tekniska högskolan och blev textilingenjör. De
gifte sig 1957.
Andrzej Nawrocki har kvar några minnessaker från sin utbildning under ockupationen. Bland dem finns ett betyg som
sattes av läraren Helena Świątkówna, handskrivet på rutat
papper från ett häfte. På pappret står följande ämnen: polska
språket, aritmetik, geografi med naturlära, religion, teckning.
Men även: tyska språket. Alla omdömen lyder: ”med beröm
godkänt”.❖
Paweł M. Nawrocki
har en examen i kulturvetenskap från Łódź universitet; medverkar i lokalpress, rikstäckande press liksom i tidskrifter för utlandspolacker
Artikeln publiceras tack vare den tillmötesgående redaktionen
och skribenterna vid Tygodnik Powszechny i Kraków.
szkoły podstawowej objęto 1-1,5 mln uczniów, na poziomie
szkoły średniej ogólnokształcącej 90-100 tys., dokształcaniem
w szkol­nictwie zawodowym ponad 10 tys. Na poziomie wyż­
szym było to 7-10 tys. studentów. Trudno określić liczbę
uzyskanych dyplomów, wiadomo o ok. 600 magisteriach, 39
doktoratach i 19 habilitacjach.
Bohaterom tajnego nauczania Związek Nauczycielstwa
Polskiego postawił pomnik – przed swoją siedzibą w Warszawie, na Wybrzeżu Kościuszkowskim.
***
Po wojnie Teresa Jankowska poszła od razu do czwartej klasy szkoły powszechnej. W 1955 r. ukończyła stomatologię
na łódzkiej Akademii Medycznej. Andrzej Nawrocki pod
koniec okupacji, po przerobieniu programu szkoły powszechnej, zapisał się do tajnego gimnazjum; po wojnie skończył
Politechnikę i został inżynierem włókiennikiem. W 1957 r.
pobrali się.
Z okupacyjnej edukacji Andrzej Nawrocki zachował kilka
pamiątek. Wśród nich świadectwo, które wystawiła nauczycielka Helena Świątkówna – zapisane piórem na wyrwanej
z zeszytu kartce w kratkę. Figurują na niej nazwy przedmiotów: język polski, arytmetyka, geografia z przyrodą, religia,
rysunki. A także: język niemiecki. Wszystkie oceny: „bardzo
dobry”. ❖
Paweł M. Nawrocki
jest absolwentem kulturoznawstwa na Uniwersytecie Łódzkim; w czasie studiów był członkiem Niezależnego Zrzeszenia
Studentów. Członek „Rodziny Katyńskiej”, publikuje w prasie
lokalnej, ogólnopolskiej i polonijnej.
Artukuł publikujemy dzięki uprzejmości redakcji i autorów Tygodnika Powszechnego z Krakowa.
27
życie codzienne i artystyczne
Trans-Atlantyk
Krótki przewodnik alfabetyczny
Bodegård Anders
Trans-Atlantyk w przekładzie Andersa
Bodegårda jest jednym z nielicznych
prze­­kła­dów tej powieści, uważanej za
nieprzetłumaczalną, na język obcy. Nie
wypada mi wyrażać zachwytów dziełem
Bodegårda, bo brzmiałbym, jako nieSzwed, niewiarygodnie. Wyrażam więc
głęboką wdzięczność .
Chrobry Bolesław
Drugi historyczny władca Polski. Pierw­
szy koronowany polski król. Postać,
a ściśle mówiąc jej legenda, przez wieki
przywłaszczana przez różne obozy poli­
tyczne. Wizerunek jego miecza, który
miał wyszczerbić uderzając nim w bra­
mę Kijowa jest symbolem skrajnych
nacjonalistów. Imię Chrobrego nadano
nowemu statkowi transatlantyckiemu,
który latem 1938 roku wyruszył w swój
dziewiczy rejs do Buenos Aires. Na rejs
zaproszono różne osoby, m. in. dwóch mło­
dych literatów: Witolda Gombrowicza
i Czesława Straszewicza.
Chuda Szkapa
Gombrowicz idzie daleko. Centrum, jąd­
rem, zarodkiem nowoczesności czyni
dworek szlachecki – coś całkowicie ana­
chronicznego. Narrator to przecież taki
były rezydent dworu, który się przepocz­
28
Y
warza. Poznać to choćby po języku. Czy
robi to w celu ugłaskania narodowców?
Przypodobania się im? Jeśli tak, to tylko
ich rozjusza. Pokazuje np., że wiejski dwór
to prefiguracja świata odmien­nego
od ideałów bliskich nacjonalistom, np.
czystości rasowej.
Odwaga
Gombrowicz wykazuje się odwagą artys­
tyczną i cywilną. Wykłada swoją filo­zofię
narodową kalając wszystkie naro­dowe
świętości. Nie jest to tylko prowo­kacja.
Gombrowicz przerabia Polaka (a ogólnie:
każdego zaściankowego pro­wincjusza)
na człowieka. Najpierw jes­teśmy ludźmi
a potem Polakami, Szwe­dami itd. Zadanie
jest potężne, więc wymaga nadzwyczajnej
odwagi, jaką jest wyłamanie się mentalne
z bogo­ojczyźnianego frontu wobec
krwawej wojny. To niewyobrażalne jeśli
nie jest się w transie.
Potrawy
są dziwne, w zaskakujący sposób z sobą
skrzyżowane:
Dalej pasztety owe chyba Przekładańce,
a jakby Precel jaki lub Marcepan; nie
Marcepan jednak, a może Pistacja, choć to
i z wątróbki.
Rzekome przysłowia i złote myśli
szlachecko-wiejskie
Nic piskorzowi kiedy raka biją oraz Zdrów
czyżyk, choć tam barana sztorcują – mówi
samousprawiedliwiająco do siebie nar­
rator porównując swoją sytuację do poło­
żenia rodaków w dalekiej Polsce. Ludzie,
jak w bajkach, są zwierzętami. I nie tylko
ludzie lecz i byty bardziej abstrakcyjne,
np. ojczyzna: A że chuda Szkapa była, to
niech zdycha.
Świat owadzi
Zofia Stefanowska napisała kiedyś stu­
dium Świat owadzi w IV części Dziadów
Adama Mickiewicza (polski dramat naro­
dowy z okresu romantyzmu). Odkryła,
że robaczki świętojańskie to dusze zmar­
vardag & kulturevenemang
łych, zaś kołatek (kornik) to medium słu­żące
przekazywaniu głosu zmarłych. Inse­kty
przechowują a niekiedy ujawniają tajem­
nice przyrody. U Gombrowicza mamy
w wielu miejscach: much dużych złocis­tych
brzęczenie albo duże świecące robaczki pod
drzewami. Świat hybrydycznych zwierząt,
w tym także insektów, w Trans-Atlantyku
nie został jeszcze należycie rozpoznany.
Trans
stan podobny do półsnu, albo do snu
zimo­wego, charakteryzujący się obniżoną
świa­domością i zmienioną wrażliwością
na bodźce, występujący pod wpływem
hipnozy lub samoistnie w histerii. W trans
można się wprowadzić przez powtarzalne
czynności, zaśpiewy, okrzyki, modlitwy.
Najbardziej charakterystyczne przykłady
transu w powieści:
– epizod w piwnicy, wbijanie ostróg w łyd­
ki; gdyby nie stan transu nikt by tego nie
wytrzymał.
– Wprowadzanie się w trans na koń­cu:
odbijanie piłki, odpowiadające temu okrzy­
ki buch bach. Narrator, wprowadziwszy się
w trans, zgadza się nagle na wszystko: na
homoseksualne uwiedzenie, na zbrod­nię
ojcobójstwa i korzysta z okazji by skoń­
czyć powieść.
Trans to też transgresja, transwestytyzm,
czyli zaburzenie tożsamości, przekra­
czanie granic, przemiana; w końcu: prze­
pocz­warzanie.
Tytuł
Po polsku i po szwedzku transatlantyk,
transatlantycki pisze się łącznie, bez dywizu.
Rozdzieleniem wyrazu Gom­browicz suge­
ruje, że nie chodzi o statek przecinający
Atlantyk w drodze do Ameryki, ale o trans.
Cała powieść przepojona jest transem.
I jest napisana jak w transie.
Wiele rzeczy powiedzianych przez
Gom­browicza w powieści może pisarz
usprawiedliwić tylko transem. Tak jak inni
życie codzienne i artystyczne
usprawiedliwiają swoje nieprzyzwoite
(albo nazbyt śmiałe) zachowanie pijań­
stwem. Nie robiłem (nie mówiłem) tego
na serio – byłem pijany.
Zdrada, tchórzostwo, ucieczka
Kiedy wybuchła wojna statek „Chrobry”
wrócił do Europy. Straszewicz został na
pokładzie, Gombrowicz został w Bue­nos
Aires, potajemnie opuściwszy statek.
Powieść jest pomysłem na usprawiedli­
wienie się: oto dlaczego zostałem,
za­miast wrócić do Europy i walczyć
z wrogiem z bronią w ręku. Gombrowicz
przed zarzutami dezercji bronił się też w
Dziennikach, w tonie dyskursywnym. W po­
wieści wymyśla obronę artystyczno-filo­
zoficzną. Powieść powstała więc w celu
bardzo praktycznym – w obronie własnej.
W trak­cie pisania zmieniła się w uniwersal­
ny traktat w formie gawędy, z romansami
i zbrodnią, bardzo głęboki, wypełniony
symboliką.
Zwierzęta i nieczystość rasowa
w powieści pełno jest zwierząt, jak to
na folwarku, które traktowane są jako
naturalne otoczenie człowieka. Tyle że
nie jest to normalny zwierzyniec, psy np.
to jakieś pokraczne hybrydy:
a ten pewnie Legawiec, ale kłapouch z niego
kiepski, bo jakby chomika miał uszy…
sukę miał Wilczurę, która chyba w piwnicy
z chomikiem sparzyć się musiała, a choć
potem Legawcem pokryta, z Chomika
słuchami szczenięta wydała…
pies duży, legawy przyszedł się łasić; i jak
baran czarny; ale nie baran to był, bo jak
kot duży z pazurami; tyle tylko że z koźlim
ogonem i zamiast miauczeć, jak koza beczał.
Nocne odgłosy zwierząt to też nie zwykłe
folwarczne szczekanie i porykiwanie:
Ale gdy noc ziemię mantyllą swoją ogar­nęła,
a duże świecące robaczki pod drzewami,
gdy z mroków ogrodu zwierza wszelkiego
odgłosy, a już Szczek Miaukowaty albo
Chark Kwiczący...
vardag & kulturevenemang
Y
Dziwne zwierzęta są metaforą świata w pro­
cesie przepoczwarzania. Chodzi tu o świat
szlachecki, dworkowy i o świat globalny, po
wielkiej wojnie, któremu możemy stawić
czoła tylko jeśli nabierzemy mentalnej
siły, staniemy się ludźmi. To stały motyw
gombrowiczowski. Narrator sam dziwi się,
że nie budzi to w nim niepokoju, chociaż
powinno. Obecność dziwnych stworzeń
można tłumaczyć tym, że przecież
jesteśmy w kraju egzotycznym, ale też
symbolizują one zagubienie narratora
wśród nowych ludzi, w nowym świecie,
jaki się właśnie rodzi. ❖
Y
Trans-Atlantic
Förkortad läsanvisning i alfabetisk ordning
Bodegård Anders
Trans-Atlantic i Anders Bodegårds översättning är en av få översättningar av en
roman som anses vara oöversättlig. Det
passar sig inte att jag prisar Bodegårds
verk för det låter inte trovärdig när det
kommer från en icke-svensk. Istället vill
jag uttrycka min djupa tacksamhet.
Bolesław den Tappre
Den andra härskaren i Polens historia.
Den första polska kungen som kröntes.
En figur, eller snarare legend, som olika
politiska läger lagt beslag på genom århundradena. Bilden av hans svärd, som
fick ett hack när han slog den mot Kievs
port, är symbolen för extrem nationalism. Till ”Bolesław den Tappre” döptes
det nya transatlantiska fartyg som sommaren 1938 gav sig i väg på sin jungfrutur
till Buenos Aires. Olika personer bjöds in
till resan, däribland två unga författare:
Witold Gombrowicz och Czesław Straszewicz.
Djuren och rasblandning
I romanen vimlar det av djur, som brukligt
på en lantgård, De betraktas som människans naturliga miljö. Men det är ingen
normal djurgård, t.ex. hundarna är några
anskrämliga hybrider:
Det är säkert en Vaktelhund, fast inte
mycket för hängöron, de är ju som Hamsteröron.
... en Schäfertik som nere i källarn måste ha
parat sig med en Hamster, och fast att hon
sedan blev betäckt av Vaktelhunden fick
hon valpar med Hamsteröron.
en stor hund, vaktelhund, och svansade;
och svart som en bagge, men någon bagge var det inte, den var mer som en stor katt
med klor; fast med den skillnaden att den
hade getsvans, och i stället för att jama lät
den som en get.
Djurens läten om natten är inte heller
det vanliga skällandet och råmandet på
en lantgård: och då natten famnade jorden
i mantiljen sin, och det var stora lysmaskar
under träden, då kom ur trädgårns dunkel
Djurets alla oljud, här ett Jammande Skall
eller ett Skriande Gnägg.
Världen förpuppas. Författaren är själv
förvånad över att det inte väcker någon
oro hos honom, fast det borde. Närvaron
av de märkliga varelserna kan man förklara med att vi ju befinner oss i ett exotiskt
land (författaren stannade i Argentina, se
nedan), men de symboliserar även författarens hjälplöshet bland nya människor, i
en ny värld som just håller på att födas.
29
życie codzienne i artystyczne
Förräderi, feghet, flykt
När kriget bröt ut återvände fartyget ”Bole­
sław den Tappre” till Europa. Strasze­wicz
blev kvar på däck, Gombrowicz blev kvar
i Buenos Aires, han gick i land. Romanen
är ett rättfärdigande: det här är varför jag
stannade kvar istället för att återvända
till Europa och kämpa mot fienden med
vapen i hand. Gombrowicz försvarar sig
mot anklagelserna om desertering redan
i Dagboken, i en diskursiv ton. I romanen
tänker han ut ett konstnärligt och filosofiskt försvar. Romanen tillkom alltså för ett
mycket praktiskt ändamål – i självförsvar.
Under skrivandets gång förändrades den
till en universellt traktat i form av en berättelse, med kärleksaffärer och brott, mycket djuplodande och full av symbolik.
Y
Maträtterna
är konstiga, korsade med varandra på
ett överraskande sätt: Därpå pastejer, fast
med flera bottnar, och liksom någon Kringla eller Marsipan; inte Marsipan ändå, men
kanske Pistasch, fast den är av lever också.
Mod
Gombrowicz uppvisar konstnärligt och
civilt mod. Han framlägger sin nationella
filosofi genom att besudla alla nationella
helgedomar. Inte bara för att provocera.
Gombrowicz förädlar varje polack (och
i synnerhet: varje inskränkt lantortsbo)
till människa. I första hand är vi människor och därefter polacker, svenskar osv.
Uppgiften är stor och det fordras exceptionellt mod för att mentalt bryta sig ur
den fanatiskt patriotiska fronten gente-
Insekternas värld
Zofia Stefanowska skrev en gång en studie över Insekternas värld i fjärde delen av
Adam Mickiewicz Minnesfesten (ett nationaldrama från romantiken). Hon påvisade
att lysmaskarna var de dödas själar, och
barkborren ett medium som förmedlade
de dödas röst. Insekterna ömsom bevarar, ömsom avslöjar naturens hemligheter.
Hos Gombrowicz hittar vi på många ställen: stora gyllne flugors surr eller stora lysmaskar under träden. Hybriddjurens värld,
däribland även insekternas, i Trans-Atlantic
är ännu inte ordentligt utforskad.
Mager som Kraken var, låt honom kola
av
Gombrowicz går långt. Centrum för det
moderna, dess kärna och linda utgörs
av adelsgodset – något fullständigt anakronistiskt. Berättaren är ju en före detta
boende på ett gods, som förpuppas. Om
inte annat märks det på språket. Gör han
det i syfte att blidka nationalisterna? För
att behaga dem? I så fall lyckas han bara
reta upp dem. Han visar bland annat att
lantgodset representerar en värld som
skiljer sig från nationalisternas ideal, t ex
om rasernas renhet.
30
vardag & kulturevenemang
bara människor utan även mer abstrakta
ting, t ex fosterlandet: och så Mager som
Kraken var, låt honom kola av.
Titeln
På polska och på svenska skriver man ordet transatlantisk ihop, utan bindestreck.
Genom att dela upp ordet antyder Gombrowicz att det inte handlar om ett fartyg som korsar Atlanten på sin väg till
Amerika, utan om trans. Hela romanen
genomsyras av trans. Och den är skriven
som i trans.
Många saker som Gombrowicz säger i ro­
manen kan författaren bara rättfärdiga
med trans. Liksom andra rättfärdigar sitt
opassande (eller alltför djärva) uppträdande med berusning. Jag gjorde det inte (sa
det inte) på allvar – jag var berusad.
Trans
ett tillstånd som liknar halvslummer eller
vintersömn och karakteriseras av sänkt
medvetande och förändrad känslighet
för stimulus. Infaller efter hypnos eller av
hysteri. Man kan försätta sig i trans genom att upprepa vissa göromål eller genom att rytmiskt sjunga, skrika eller be.
mot det blodiga kriget. Det är otänkbart
om man inte befinner sig i trans.
Ordspråk och påhittade lantadliga
maximer
Karpen går fri då de kräftan slår eller Frisk
är siskan, fast baggen pucklar man på –
säger berättaren för att rättfärdiga sig
själv när han jämför sin situation med sina
landsmäns i det avlägsna Polen. Människor är djur, precis som i sagan. Och inte
De mest typiska exemplen på trans i romanen är:
• episoden i källaren, ingen som inte befinner sig i trans skulle stå ut med att få
sporrarna intryckta i vaden.
• transen i slutet: bollarna som kastas tillbaka och utropen. Efter att ha försatt sig
i trans går berättaren plötsligt med på allting: på att romanhjälte Ignacy blir förförd av en man, på fadermord och han tar
tillfället i akt att avsluta romanen.
Trans är också transgression, transvestism, dvs. identitetsstörning, gränsöverskridning, förvandling; slutligen: förpuppning. ❖
Zbigniew Bidakowski
życie codzienne i artystyczne
Y
vardag & kulturevenemang
Witold Gombrowicz Trans-Atlantic, översättning av Anders Bodegård, förord av
Jan Stolpe, MODERNISTA, Stockholm
2009.
jako symbolu antypolskich kłamstw So­
wie­tów i państw zachodnich oraz Jałty,
jako symbolu podziału Europy. Słusznie
dowodzi, że dla Polaków są to wciąż żywe
hasła, mające odniesienia jak najbardziej
współczesne.
Y
Najobszerniejsza, zasadnicza, część II,
zaty­tułowana Dziedzictwo historyczne to
chronologiczny wykład historii Polski,
od czasów najdawniejszych do 1989
roku, uzupełniony o rozdziały dotyczące
obecności Żydów na ziemiach polskich,
rys biograficzny papieża Jana Pawła II
oraz podstawowe informacje dotyczące
kultury polskiej.
Petera Johnssona interpretacja his­torii
Polski
Książka Petera Johnssona – historyka
z wykształcenia i zamiłowania, na co
dzień dziennikarza specjalizującego się w
krajach Europy Środkowowschodniej – to
drugie, uzupełnione wydanie monografii
Polen i Europa: en resa i historien 966–2005,
która ukazała się przed czterema laty.
Johnsson spędził kilkanaście lat w War­
szawie w charakterze korespondenta
dziennika Göteborgs-Posten, w Polsce
się ożenił i w tej najnowszej książce
widać jego osobistą fascynację Polską
i życzliwość wobec tego kraju. Pomysł
napisania książki, której celem było
spojrzenie na Polskę przez pryzmat
przeszłości uzasadnił stwierdzając, że „dla
kogoś, kto chce zrozumieć współczesną
Polskę, historia jest koniecznym punktem
wyjścia” (s. 18).
Praca została podzielona na cztery części.
Część I (Europa Polski – Polska Europy)
ma charakter wprowadzający. Autor tłu­
maczy genezę rządów komunistycznych
w Polsce oraz okoliczności, w jakich zos­
tały ustalone nowe granice Polski po
zakończeniuIIwojnyświatowej.Odrazuteż
zaznacza, że mimo 45 lat przynależ­ności
do bloku państw podporządkowanych
Związkowi Sowieckiemu, Polska stanowi
część cywilizacji Europy Zachodniej.
W tej części Johnsson odwołuje się do
dwóch symbolicznych nazw – Katynia,
W porównaniu z poprzednią edycją,
Autor rozszerzył znacznie fragmenty, w
których omawia najstarsze dzieje Polski
i m. in. porusza zagadnienie wypraw
Wi­kingów na ziemie polskie. Podobnie
uczynił w rozdziałach dotyczących
panowania dynastii Wazów w Polsce.
Te zabiegi są nakierowane na czytelnika
szwedzkiego, dla którego takie ujęcie
historii Polski będzie niewątpliwie naj­
bardziej interesujące. Tym też należy
tłumaczyć wprowadzenie dodatkowego
podrozdziału o „nieznanym księciu Wa­
zie”. Ten wątek wydaje się zupełnie mar­
ginalny na tle głównej narracji, a mimo to
Johnsson poświęcił mu 20 stron tekstu.
Zwykle w syntezach dziejów posz­cze­
gólnych krajów autorzy, przechodząc
do zagadnień coraz bliższych w czasie,
omawiają je coraz obszerniej. U Johnssona
jest inaczej. Czasem dzieje się to z ko­rzyścią
dla narracji, jak w przypadku obszer­nego
fragmentu dotyczącego dziejów Państwa
Zakonu Krzyżackiego. Autor wnikliwie
szuka genezy późniejszych, dwu­dzies­
towiecznych, problemów politycz­nych
związanych z istnieniem prowincji Prusy
Wschodnie, Wolnego Miasta Gdań­ska
i tzw. korytarza pomorskiego. W oparciu
o nowe interpretacje polskich historyków
niuansuje ocenę działalności rycerzy
krzyżowych, kiedyś zdecydowanie nega­
tywną. Teraz za wybitnymi specjalistami
historii średniowiecza zwraca uwagę na
pozytywne aspekty aktywności Zakonu,
jako części wpływów kulturowych lud­
ności Europy Zachodniej migrującej
na wschód i mającej zasługi w rozwoju
społecznym i gospodarczym zasiedlanych
terenów.
Znacznie szerzej, niż w poprzedniej wersji
książki Johnsson zaprezentował wojny,
jakie Polska prowadziła w XVII wieku ze
Szwecją, Rosją i Turcją, podejmując prze­
konującą polemikę z publikacjami po­
pularnego w Szwecji historyka Petera
Englunda. Również więcej miejsca poś­
więcił ostatnim dziesięcioleciom XVIII
wieku, w sposób zrozumiały omawiając
czasy saskie, reformy króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego oraz okolicz­
ności rozbiorów, dociekając przyczyn
degeneracji zasady liberum veto obo­
wiązującej w polskim parlamencie. Nato­
miast omówienie wieku XIX oraz dziejów
Drugiej Rzeczypospolitej pozostawiają
uczucie niedosytu. Okres ten potraktował
chyba zbyt skrótowo (zaledwie 40 stron).
Widać tu też niekonsekwencję w doborze
literatury, bo w przeciwieństwie do
pozostałych rozdziałów książki, gdzie
dominują najnowsze interpretacje znaw­
ców przedmiotu, w tym fragmencie są
cytowane publikacje zdecydowanie prze­
starzałe (np. E. H. Carr, The twenty years
of crisis 1919-1939, 1 wyd. 1939). W tych
fragmentach książki jest też stosunkowo
sporo pomyłek faktograficznych Autora.
Przykładowo: Bertel Thorvaldsen został
określony rzeźbiarzem barokowym,
a jego dzieło w postaci pomnika ks.
Józefa Poniatowskiego to w interpretacji
Johnssona przykład rzeźby XVIII-wiecz­
nej (s. 183); w Małej Entencie nie było
Polski, natomiast uczestniczyła w niej
Czechosłowacja (s. 228); wojna gospodarcza
z Niemcami trwała od 1925 roku, a nie od
31
życie codzienne i artystyczne
1926 (s. 229); żądania ze stro ny Niemiec
przekazał Ribbentrop w Berlinie ambasadorowi Lipskiemu już w październiku
1938 roku, a nie w Warszawie (Autorowi
chodzi chyba o wizytę w styczniu 1939,
s. 233); tzw. koncepcje Międzymorza,
czyli sojusz pa ństw mię dzy Niemcami
a ZSRR, Beck próbował realizować
przez całą swą kadencję, w roku 1939
było już na to za późno (s. 234); premier
Wielkiej Brytanii Chamberlain złożył deklarację w sprawie gwarancji
suwerenności dla Polski w marcu 1939,
nie 1938 roku (s. 236); Beck słynne zdanie
o honorze narodowym, jako rzeczy bezcennej wygłosił na początku maja 1939
w parlamencie, a nie w rozmowie ze
szwedzkim przemysłowcem Birgerem
Dahlerusem, jak wynika z kontekstu
narracji (s. 236); wiadomość o odkryciu
zbrodni katyńskiej Niemcy ogłosili w
kwietniu 1943 roku, a nie w latach 1942–43;
polskich oficerów NKWD zamordowało
na wiosnę 1940, a nie w marcu 1941
roku (s. 258, 267); na Cmentarzu Orląt
Lwowskich są pochowani polscy obrońcy
miasta z lat 1918–20, a nie żołnierze Armii
Krajowej z okresu II wojny światowej (s.
250); Warszawa skapitulowała w końcu
września 1939 roku, a nie w końcu października (s. 260); generał Sikorski zginął
w katastrofie lotniczej w Gibraltarze w 1943
roku, a nie w Algierze w 1944 (s. 261). Można
zaryzykować stwierdzenie, że w tym właśnie okresie – pierwszej połowie XX wieku
– Autor orientuje się najsłabiej, ponieważ
przy odwołaniach do tych dziesięcioleci
w części I również znalazło się trochę
błędów. Np. kanclerz Niemiec Stresseman nie mógł blokować wejścia Polski
do Ligi Narodów, bo od początku istnienia
tej organizacji Polska była jej członkiem (s.
25); niemiecką maszynę szyfrującą polscy
kryptolodzy rozpracowali przed II wojną
światową i nie byli żołnierzami Armii
Krajowej (s. 27).
32
Y
W części III (Współczesna Polska) omówiono przemiany polityczne, społe czne
i gos podarcze w Polsce po upadku
komunizmu. Część IV (Polska w Unii
Europejskiej), opublikowana w całości po
raz pierwszy, dotyczy współczesnej Polski
po wstąpieniu do Unii Europejskiej.
Autor dowiódł swej świetnej orientacji
w kluczowych zagadnieniach i omówił
je w sposób przystępny i interesujący. Są
to zdecydowanie części najlepsze. Autor
wykazał kompetencję, dając czytelnikowi
obraz przebiegu i skutków transformacji
ustrojowej w Polsce.
Wysoko trzeba ocenić fakt wykorzystania
przez Johnssona najnowszych polskich i
szwedzkich opracowań historycznych, ale
niezrozumiałe są wymienione wcześniej
elementarne pomyłki, tym bardziej,
że Autor powołuje się na monografie
dotyczące omawianych wydarzeń. Są
w tej książce zatem fragmenty rzetelne,
ale i słabsze, czego nie dało się uniknąć
przy tak szeroko zakrojonej syntezie
dziejów Polski. Może niepotrzebnie
Autor postawił sobie ambitne zadanie,
aby ogarnąć tematykę wymagającą
bardzo rozległej wiedzy i znajomości
literatury. W niektórych fragmentach
czuje się niepewnie. Może zbyt małe
wsparcie towarzyszyło mu ze strony
redakcji, bo w paru miejscach da się
zauważyć karygodne błędy redaktorskie
(numery przypisów: s. 30, 91, 404; w niektórych miejscach brak aktualizacji: np.
s. 413 Aleksander Kwaśniewski nadal jest
polskim prezydentem). Trudno jednoznacznie ocenić efekt końcowy, ale w tej
chwili jest to najbardziej kompetentna
interpretacja dziejów Polski na rynku
szwedzkim. ❖
Paweł Jaworski
Peter Johnsson, Polen i historien, Carlsson
Bokförlag, Stockholm 2009, ss. 599.
vardag & kulturevenemang
Paweł Jaworski , historyk
Na podstawie monografii Marzyciele i oportuniści. Stosunki polsko-szwedzkie w latach 19391945 i kolokwium habilitacyjnego, które odbyło
się w Instytucie Historycznym Uniwersytetu
Wrocławskiego w grudniu 2009 roku, uzyskal
stopien doktora habilitowanego nauk humanistycznych. Obecnie wspólnie z historykami
szwedzkimi pracuje nad tematem: Szwecja
wobec opozycji demokratycznej w Polsce 19761989.
Y
Polens historia enligt Peter Johnsson
Peter Johnsson är en
både yrkeskunnig och
passionerad historiker
som till vardags arbetar som journalist med
östra
Centraleuropa
som specialitet. Hans
bok är en andra utökad
utgåva av monografin
Polen i Europa: en resa i historien 966–
2005 som kom ut för fyra år sedan.
Johnsson har tillbringat ett tiotal år som
utrikeskorrespondent i Warszawa för Göteborgsposten, han har gift sig i Polen
och man kan i hans senaste bok se hans
fascination liksom sympati för landet han
beskriver. Han sammanfattar idén bakom
bokens tillblivelse, vars syfte var en betraktelse av Polen i ljuset av det förflutna
med orden: „om man vill förstå dagens
Polen är landets historia den nödvändiga
utgångspunkten“ (s. 18).
Hans verk är indelat i fyra delar. Den första delen (Polens Europa – Europas Polen)
bildar inledningen. Här förklarar förfat-
życie codzienne i artystyczne
taren den kommunistiska regimens ursprung liksom omständigheterna för Polens nya gränsdragningar efter andra
världs­kriget. Redan här markerar han att
Polen trots att det i 45 år tillhört Sovjetunionens satellitstater utgör en del av den
västeuropeiska civilisationen. Han anför
här två symbolisk laddade namn – Katyn
som symbol för Sovjets och väststaternas
antipolska lögner och Jalta som en symbol för Europas delning. Han argumenterar helt riktigt att för dagens polacker
utgör dessa historiska ortnamn levande
och i allra högsta grad aktuella referenspunkter.
Den andra delen Det historiska arvet är
den mest omfångsrika och består av en
kronologisk föreläsning med början i forn­
tiden och fram till 1989 och har kompletterats med kapitel om judarnas närvaro i
Polen, en biografisk översikt av Johannes
Paulus II och grundläggande information
om den polska kulturen.
I jämförelse med första utgåvan har författaren utökat de delar som berör Polens
äldsta historia, bl.a. frågan om vikingarnas expeditioner till Polen. Detsamma gäller i frågan om Vasadynastin. Båda syftar
till att fånga den svenska läsarens intresse
för vilken en sådan framställning av Polens historia utan tvekan kan te sig intressantare. Det är också mot denna bakgrund man får se det nya underkapitlet
om ”den okände Vasaprinsen” som är ett
sidospår sett i boken som helhet, men
som författaren ägnar hela 20 sidor.
Det är vanligt att författare som skriver
om ett lands historia ägnar större utrymme åt händelser som ligger oss närmare
i tiden. Johansson gör tvärtom. Ibland
berikar det berättelsen som det är fallet
med avsnittet som behandlar den Tyska
ordenstaten. Inträngande söker förfat-
Y
vardag & kulturevenemang
taren ursprunget till 1900-talets politiska
problem förbundna med existensen av
Ostpreussen, Den Fria Staden Gdansk och
den s.k. polska korridoren. Med stöd av
polska historiker och deras senaste tolkningar nyanserar han den tidigare genomgående negativa bilden av korsriddarna.
Tillsammans med framstående kännare av
medeltiden visar han på positiva aspekter
av Tyska ordens aktivitet i form av samhällsbyggande och ekonomisk utveckling
i bosättningsområden som en del av kulturella inflytelser från Västeuropa.
Polens krig mot Sverige, Ryssland och
Turkiet under 1600-talet har i den nya
utgåvan fått mycket mera utrymme. Här
polemiserar författaren övertygande
med den i Sverige populäre historikern
Peter Englund. Mer uppmärksamhet ägnas också åt 1700-talets sista decennier
där författaren på ett begripligt sätt beskriver den sachsiska epoken, Stanisław
August Poniatowskis reformer och omständigheterna kring Polens delningar
med fokus på degenereringen av liberum
veto, den gällande principen i polska parlamentet. Avsnitten som berör 1800-talet
och Andra Republiken lämnar däremot
en del övrigt att önska. Kanske ägnade
han epoken alltför litet utrymme (endast
40 sidor). Här blir också tydlig en viss inkonsekvens när det gäller val av källor, för
till skillnad mot bokens övriga avsnitt där
de senaste vetenskapliga rönen dominerar, citeras här avgjort föråldrade publikationer (t.ex. E. H. Carr, The twenty years of crisis 1919-1939, 1 utgåvan, 1939). Här
påträffas också ett stort antal faktafel. Ett
axplock: skulptören Bertel Thorvaldsen
figurerar här som en representant för barocken och hans staty av prinsen Józef
Poniatowski blir i Johanssons tolkning ett
exempel på 1700-talets skulpturkonst (s.
183); Polen fanns inte med i Lilla Ententen
men väl Tjeckoslovakien (s.228); det eko-
nomiska kriget med Tyskland började 1925
och inte 1926 (s.229); Tysklands krav meddelades den polska ambassadören Lipski
av Ribbentrop redan i oktober 1938, och
inte i Warszawa (författaren syftar nog på
besöket i januari 1939, s. 233); konceptet
Intermarum dvs. en federation av stater
som låg mellan Tyskland och Sovjetunionen försökte Beck förverkliga under hela
sin mandatperiod, 1939 var det redan för
sent (s.234); Storbritanniens premiärminister Chamberlain lämnade deklarationen om garantier för Polens gränser i
mars 1939 inte 1938 (s. 236); den berömda
formuleringen om nationell heder som
något ovärderligt yttrade Beck i början
av 1939 i parlamentet och inte i samtal
med den svenska industrimannen Birger
Dahlerus som man kan förledas att tro av
berättelsens kontext (s. 236); informationen om Katynmorden offentliggjordes av
tyskarna i april 1943, inte 1942-43; Polska
officierare mördades av NKVD på våren
1940 och inte i mars 1941 (s. 258, 267); På
Försvarare av Lwów kyrkogården ligger
polacker som försvarade Lwów 1918-1929,
inte polska hemmaarméns soldater från
tiden för andra världskriget (s. 25); generalen Sikorski omkom i flygolyckan i Gibraltar 1943 och inte i Alger 1944 (s.261).
Man kan våga påstå att författarens kunskaper om just den här perioden dvs.
1900-talets första hälft inte tillhör hans
starka sida eftersom det även i första delens hänvisningar till perioden finns en
del fel. Så kunde t.ex. den tyske kanslern
Stresseman inte blockera Polens inträde
i Nationernas Förbund eftersom Polen
från första början var organisationens
medlem (s.25); den tyska krypteringsmaskinen avkodades av polska kryptologer
före andra världskriget och de var inte
medlemmar i hemmaarmén (s. 27).
I bokens tredje del (Polen i modern tid) behandlas politiska, sociala och ekonomis-
33
życie codzienne i artystyczne
ka förändringar i Polen efter kommunismen. Den fjärde delen (Polen i Europeiska
Unionen) som för första gången publiceras i sin helhet behandlar det moderna
Polen efter EU-inträdet. Här visar författaren hur väl han är insatt i nyckelfrågor
och behandlar dem på ett lika intressant
som begripligt sätt. Avsnitten tillhör avgjort bokens bästa. På ett kompetent sätt
introducerar han läsaren i skeendena och
följderna av de politiska förändringarna
i Polen.
Det är av stort värde att författaren begagnar sig av de senaste polska och svenska
historiska rönen, men något obegripligt
varför det samtidigt finns så många elementära fel trots att författaren refererar
till monografier som berör de behandlade händelserna. Boken innehåller följaktligen starka och svagare avsnitt. Kanske
är det oundvikligt när man tar ett så stort
grepp över den polska historien. Kanske
skulle författaren inte ha satt upp ett så
ambitiöst mål som att greppa ämnesområden som kräver ett så vidsträckt vetande och litteraturkunskaper. I vissa avsnitt
känner sig författaren osäker. Kanske fick
han inte tillräckligt redaktionellt stöd för
att somliga ställen i boken innehåller allvarliga redaktionella fel (fotnoter: s. 30,
91, 404; vissa ställen är inte uppdaterade,
t.ex. på s. 413 är Aleksander Kwaśniewski
fortfarande Polens president). Det är svårt
att entydigt bedöma slutresultatet men
boken är för närvarande den mest kompetenta tolkningen av Polens historia på
den svenska bokmarknaden. ❖
Paweł Jaworski, historiker
Peter Johnsson, Polen i historien, Carlsson
Bokförlag, Stockholm 2009, ss. 599.
Med Drömmare och opportunister. Polsk-svenska förhållanden under 1939-1945” disputerade
34
Y
Paweł Jaworski i december 2009 på Institutet
för Historia vid universitetet i Wroclaw och erhöll docentkompetens inom humanvetenskaperna. För närvarande arbetar han med ämnet: Sverige och den demokratiska oppositionen i Polen 1976-1989.
Y
Pani Anna (Walentynowicz) i generał
(Jaruzelski)
Doświadczony reporter dziennika „Afton­
bladet”, nagradzany za swe książki, Peter
Kadhammar podjął próbę spojrzenia na
kilkadziesiąt lat współczesnej historii
Polski przez pryzmat losów Anny
Walen­tynowicz i generała Wojciecha
Jaruzelskiego. O ile wybór Jaruzelskiego
jako reprezentanta komunistycznej władzy
nie jest zaskoczeniem, to za oryginalny
trzeba uznać pomysł pokazania drogi
życiowej robotnicy ze Stoczni Gdańskiej.
Życiorysowi głównej postaci reżimu
PRL Kadhammar przeciwstawił osobę
pozostającą w cieniu innych bohaterów
„Solidarności” z Lechem Wałęsą na czele.
Początek książki też jest zaskakujący. Strajk
w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku
został przedstawiony oczami ówczesnego
dyrektora przedsiębiorstwa Klemensa
Gniecha. Wyrzucenie z pracy Anny Walen­
tynowicz okazało się iskrą, która rozpaliła
nastroje społeczne, doprowadziła do po­
wstania antykomunistycznego ru­chu
społe­cznego i, mimo wprowadzenia
stanu wojennego, ostatecznie przyniosła
upadek dawnego reżimu. Wywiad z Gnie­
chem jest jednym z kilkunastu, na których
Autor oparł swą opowieść. Dodał też
retrospekcje z własnych podróży do
Polski.
vardag & kulturevenemang
Najważniejsze są oczywiście zapisy
spotkań z tytułowymi bohaterami. Kad­
hammara interesuje przede wszystkim
osobowość ludzi, z którymi się spotyka.
Nie poprzestaje na odtworzeniu relacji,
zwraca uwagę na atmosferę spotkań,
zapamiętuje zapachy. Przypomina co­
dzien­ność totalitarnego ustroju, ale nie
poprzez pryzmat bezprawia, działań tajnej
policji, braku wolności. Stwierdzenie, że z
czasów PRL pamięta najbardziej zapach
benzyny niskooktanowej i wilgotnego
brudu wystarczy za naukową analizę
stopy życiowej obywateli Polski Ludowej.
W sposób drobiazgowy opisuje fizyczność
osób, z którymi rozmawia. Do czarnych
okularów Jaruzelskiego dorzuca plamy
na rękach, które kojarzą mu się z krwią
na rękach Makbeta oraz łupież, który na
ramionach generała budzi co najmniej
taki sam niesmak jak jego oportunizm.
Waltentynowicz – przeciwnie. Dotyk jej
delikatnej dłoni przekonuje Kadhammara
o wewnętrznym cieple, dobroci, szcze­
rości i skromności.
Inne osoby pojawiają się incydentalnie.
Kadhammar przyznaje, że Wałęsa stał
się symbolem przemian i upadku komu­
nizmu i nic tego nie zmieni. Porusza kwe­
stię oskarżeń pod adresem Wałęsy o współ­
pracę ze Służbą Bezpieczeństwa, ale
czyni to taktownie podsumowując, że być
może dawny przywódca „Solidarności”
skrywa mroczną tajemnicę, która
nigdy nie zo­stanie wyjaśniona. Nie
opowiada się za żadną wersją wydarzeń,
chociaż Wałęsa z opisu Kadhammara
nie budzi sympatii – jest nieprzystępny
i znie­cierpliwiony. Spotkania z szefem
bezpieki generałem Czesławem Kisz­
czakiem, ostatnim I sekre­tarzem PZPR
Mieczysławem Rako­wskim i specjalistą
od propagandy Jerzym Urbanem
mają stanowić klucz do zro­zumienia
elit komunistycznych. Starsi panowie,
życie codzienne i artystyczne
którzy ponieśli polityczną klęskę, jako
przywódcy komunistycznego państwa
są mimo to zadowoleni, a nawet dumni, że kraju nie opanował chaos, a
oni sami współdziałali z opozycją we
wprowadzaniu mechanizmów demokracji. Natomiast ludzie, którzy zmiany
zapoczątkowali, wymuszając je na rządzących – Walentynowicz i robotnicy ze
stoczni – ekonomicznie nie skorzystali
na przemianach. Przemysł stoczniowy
podupadł, a pani Anna od kilkudziesięciu lat mieszka w tym samym niewielkim mieszkanku w Gdańsku.
W sumie otrzymaliśmy ciekawy, choć
dziennikarski, przyczynek do historii PRL
i przemian demokratycznych po 1989
roku. ❖
Paweł Jaworski
Peter Kadhammar, Fru Anna och generalen, Albert Bonniers förlag, Stockholm
2009, ss. 239.
Fru Anna (Walentynowicz) och generalen (Jaruzelski)
Peter Kadhammar,
erfaren
reporter från
Af tonbladet
och prisbelönt
för sina böcker,
har gjort ett
försök att kasta
en blick på ett
tiotal år i Polens moderna
historia genom
Anna Walentynowicz och general Wojciech Jaruzelskis
öden. Även om valet av Jaruzelski som re-
Y
vardag & kulturevenemang
presentant för de kommunistiska makthavarna inte kommer som någon överraskning måste medges att idén att visa
livsvägen för en arbetare från Leninvarvet
är överraskande. Kadhammar ställer biografin för kommunistregimens huvudgestalt mot en person som stått i skuggan av de andra Solidaritethjältarnas, med
Lech Wałęsa i spetsen.
Bokens inledning är också överraskande.
Strejken på Gdanskvarvet i augusti 1980
presenteras genom ögonen på verkställande direktören för Leninvarvet, Klemens
Gniech. Avskedandet av Anna Walentynowicz visade sig bli den gnista som satte
samhället i brand, ledde till att det uppstod en antikommunistisk samhällsrörelse och trots krigstillståndet ledde till regimens fall. Intervjun med Gniech är en
av ett drygt tiotal som författaren baserar sin bok på. Han har också lagt till återblickar från sina egna resor till Polen.
Viktigast är naturligtvis mötena med
huvudpersonerna. Kadhammar intresserar sig framför allt för personligheten
hos de människor han möter. Han nöjer
sig inte med att redogöra, han noterar
stämningen under mötena, han minns
lukterna. Han erinrar sig vardagen under
ett totalitärt system, men inte genom
laglöshet, hemliga polisens agerande
och bristen på frihet. Konstaterande att
det han minns bäst från Kommunistpolen
är lukten av lågoktanig bensin och fuktig
smuts räcker som vetenskaplig analys av
levnadsstandarden för en medborgare i
Folkrepubliken Polen. Han beskriver ingående det fysiska hos personerna han
samtalar med. Till Jaruzelskis mörka glasögon lägger han till fläckar på händerna,
som han associerar med blodet på Macbeths händer, eller mjällen som väcker
lika stor avsmak som hans opportunism.
Med Walentynowicz är det tvärtom. Be-
röringen av hennes hand övertygar Kadhammar om inre värme, godhet, uppriktighet och anspråkslöshet.
Andra personer visar sig bara sporadiskt.
Kadhammar medger att Wałęsa har fått stå
symbol för omvälvningarna och kommunismens fall och det kan ingenting ändra
på. Han tar upp anklagelserna mot Wałęsa
om samarbete med säkerhetstjänsten,
men gör det genom att taktiskt sammanfatta att Solidaritets förre ledare kanske
döljer en mörk hemlighet som aldrig kommer att bli uppklarad. Han tar inte ställning
för någon av version av händelserna, även
om Wałęsa i Kadhammars beskrivning inte
väcker sympati, han är högdragen och otålig. Mötena med chefen för säkerhetstjänsten, Czesław Kiszczak, kommunistipartiets
sista förstesekreterare Mieczysław Rakowski och propagandaspecialisten Jerzy Urban är tänkta att utgöra nyckeln till förståelse av den kommunistiska eliten. Dessa äldre
herrar är som ledare för en kommuniststat
trots det politiska nederlaget nöjda, ja rent
av stolta över att landet inte hamnade
i kaos, och att de själva samarbetade med
oppositionen för att införa demokratiska
mekanismer. Men de människor som initierade förändringarna och tvingade fram
dem – Walentynowicz och varvsarbetarna
– inte har dragit någon ekonomisk nytta av
omvälvningen. Varvsindustrin gick omkull,
och fru Anna bor sedan ett tiotal år i samma
lilla lägenhet i Gdansk.
Kort sagt har vi fått ett intressant men
journalistiskt bidrag till historieskrivningen om Kommunistpolen och de demokratiska omvälvningarna efter 1989. ❖
Paweł Jaworski
Peter Kadhammar, Fru Anna och generalen, Albert Bonniers förlag, Stockholm
2009, s. 239.
35
Nanas krönika
Nanafelieton
Szwecja, Polska i ustawy aborcyjne
N
igdy nie robiłam aborcji. Nie było o tym mowy, jako że
nigdy nie byłam w ciąży. Natomiast zastanawiałam się
całkiem poważnie, co bym zrobiła gdybym zaszła w ciążę:
czy dokonałabym aborcji? Nie mam żadnej odpowiedzi na to
pytanie. Trudno jest wmyśleć się w taką sytuację, trudno jest
wyobrazić sobie, jak to jest być w ciąży i co się wtedy czuje.
Nie jestem w żaden sposób wyjątkowa, myślę, że większość
moich rówieśników zastanawiała się, jak by postąpili/ły, gdyby zaszły w ciążę lub spowodowali czyjąś ciążę. Jeśli nawet
dyskusje w kręgu moich przyjaciół z czasem coraz częściej
dotyczą, jak, jeśli nie ma się partnera/ki, znaleźć go/ją, żeby
mieć z nim/nią dziecko i jakie jest alternatywne wyjście
z niechcianej bezdzietności. Ci, którzy mają partnera i chcą
mieć dziecko dyskutują, co zrobić, by zajść w ciążę jak naj­
szybciej. Moi homoseksualni przyjaciele dyskutują, z kim
można by mieć dziecko i jak, praktycznie, można do tego do­
pro­wadzić.
Z powrotem do rzeczy. Nie chcę powiedzieć, że to nie
jest nic takiego wielkiego dokonać aborcji w Szwecji, bo tak
nie jest, poświadczają to wszystkie, które usunięcia ciąży doko­
nały. Usunąć, coś, co mogło być żywym człowiekiem nie
odbywa się bez zaangażowania emocji, jednak z pewnością
dokonać aborcji w Szwecji nie jest tak samo wielką rzeczą jak
w wielu innych krajach, na przykład w Polsce.
Najpowszechniej występujące w Szwecji nastawienie do
aborcji jest, że każdy decyduje o swoim własnym ciele i o swojej
ewentualnej ciąży.
Szwecja jest jedynym krajem w Europie z prawem do abor­cji
na życzenie do 18 tygodnia, ale Socialstyrelsen może, w szcze­
gólnych wypadkach, pozwolić na abort nawet do 22 tygodnia.
W ubiegłym roku, 2008, Szwedki dokonały 38 tys. aborcji, co
jest liczbą większą niż kiedykolwiek. Wypada 21,3 aborcji na
1000 kobiet. Chociaż statystyka może być trochę myląca. Od
1 stycznia 2008 roku w Szwecji można wykonywać aborcję
również kobietom, które nie mieszkają w Szwecji; z raportu
Socialstyrelsen o liczbie wykonanych aborcji nie wynika, jaki
odsetek cudzoziemek zawiera statystyka.
To się nazywa „turystyka aborcyjna” – kobiety jadą za gra­
nicę, aby usunąć ciążę. To, że Szwecja zezwoliła na „turystykę
aborcyjną” było decyzją polityczną, za którą głosowali wszyscy
przywódcy partyjni w szwedzkim parlamencie. Wszystkie
partie, poza chrześcijańskimi demokratami, były przy tym
jedno­myślne. Argumentem za wprowadzeniem „turystyki abor­
cyjnej” była m. in. chęć zapobieżenia nielegalnym aborcjom
w Polsce i danie Polkom możliwości legalnych i bezpiecznych
36
J
ag har aldrig gjort abort. Det har aldrig kommit på tal då
jag aldrig har varit gravid. Däremot har jag funderat en
hel del på vad jag skulle göra om jag blev gravid: skulle
jag göra abort då? Jag har inget svar på den frågan. Det är
svårt att tänka sig in i situationen, det är svårt att föreställa
sig känslan av att vara gravid och ännu föreställa sig hur jag
skulle känna inför det.
Jag är inte på något sätt unik, jag tror att de flesta av mina
jämngamla vänner har funderat över hur de skulle reagera och
göra om de skulle bli gravida eller ha gjort någon annan gravid. Även om diskussionerna bland mina vänner med åren allt
oftare har börjat handla om hur man om man inte har partner
ska göra för att hitta en partner att skaffa barn med och vilka
alternativa vägar som skulle kunna vara en väg ut ur ofrivillig
barnlöshet. De som har partner och vill ha barn diskuterar
hur de ska göra för att få till en graviditet på kortast tid. Mina
homosexuella vänner diskuterar hur det rent praktiskt ska gå
till, hur och med vem de ska skaffa barn.
Åter till ämnet. Jag skulle inte vilja säga att det inte är en
stor grej att göra abort i Sverige, för det tror jag att det är, det
vittnar alla jag känner som har gjort abort om. Att ta bort
något som skulle ha kunnat bli en levande människa är inget
man gör utan att bli känslomässigt berörd, däremot är det uppenbarligen inte en lika stor sak att göra abort i Sverige som
det är i många andra länder, till exempel i Polen. Den vanligaste svenska hållningen till abort är att var och en bestämmer
över sin egen kropp och över sin egen eventuella graviditet.
Sverige är det enda landet i Europa med fri abort fram till
vecka 18, men ända fram till och med vecka 22 kan Socialstyrelsen tillåta abort i särskilda fall. Förra året, 2008, gjorde
svenskarna över 38 000 aborter, vilket är mer än någonsin.
Det blir 21,3 aborter per 1000 kvinnor. Fast statistiken är något missvisande. Sedan den första januari 2008 är det nämligen tillåtet för även kvinnor som inte bor i Sverige att göra
abort här, och exakt hur många procent av statistiken de utländska kvinnorna framgår inte av Socialstyrelsens rapport
om antalet genomförda aborter.
Det kallas för ”abortturism”, fenomenet att kvinnor reser utomlands för att göra abort. Att Sverige började tillåta
abortturism var ett politiskt beslut som alla partiledare som
sitter i den svenska Riksdagen röstade för. Alla partier utom
Kristdemokraterna var dessutom eniga inom sina partier. Ett
argument för att införa abortturism var bland annat att förhindra illegala aborter i Polen och ge polska kvinnor en möjlighet till lagliga och säkra aborter. Ja, för det är en av de saker
Sverige, Polen och våra abortlagar
som svenskarna ofta förknippar Polen med – den hårda polska
abortlagstiftningen. Annat var det på 60-talet, innan det var fri abort i Sverige
åkte svenska kvinnor till Polen för att göra abort. Det stora
antalet abortresor till Polen anges ofta vara en av orsakerna
till debatten om fri abort som sedan kom att leda till att Sverige införde en lag om fri abort 1974. Många tror och hoppas
att den nya lagen som tillåter utländska medborgare att göra
abort i Sverige ska ha samma inverkan på den polska lagstiftningen som den polska abortlagen på 60-talet påverkade den
svenska lagstiftningen.
Agnieszka Graff, polsk författare och feminist som har
skrivit mycket om den polska abortfrågan, tror dock inte det.
Hon menar att det är allt för dyrt för polska kvinnor att åka
till Sverige för att göra abort och att abortfrågan fortfarande
är så kontroversiell och skambelagd att tala om i Polen att hon
har svårt att se en diskussion där många polacker offentligt
talar för fri abort. Dessutom menar Agnieszka Graff att Polen, trots sin hårda abortlagstiftning, har en välorganiserad
abortverksamhet. Eftersom det var tillåtet med fri abort i
Polen fram till 1993 finns det gott om kompetenta läkare, varav många numera verkar under jorden. Enligt Federationen
för kvinnor och familjeplanering i Polen genomförs mellan
80 000 och 200 000 illegala aborter varje år.
Men bara för att aborten är fri i Sverige betyder det inte
att alla tycker att den borde vara det. Intresseorganisationen
”Ja till livet” har över 18 000 medlemmar och driver en aktiv
kampanj om att förbjuda aborter. Organisationens mål är ett
samhälle där aborter varken behövs eller efterfrågas. Organisationen anses av många som mycket konservativ och så
sent som härom veckan läste jag en insändare i en av de stora
morgontidningarna där en insändarskribent efterfrågade en
mer öppen abortdebatt. Vad insändarskribenten menade var
att det i Sverige inte är accepterat att vara emot abort. Jag tror
hon har rätt. Jag tror att fler svenskar än vad som säger det är
för en hårdare abortlagstiftning i Sverige, på samma sätt som
jag tror att fler polacker än vad som säger det är för en mer
liberal abortlagstiftningen i Polen. ❋
Nana Håkansson, frilansjournalist
zabiegów. Tak, jedną z rzeczy, która Szwedom często kojarzy
się z Polską jest restrykcyjna ustawa aborcyjna.
Inaczej było w latach 60-tych. Zanim w Szwecji nastała
wolna aborcja, Szwedki jeździły do Polski, by usunąć ciążę.
Dużą liczbę aborcyjnych podróży podaje się często jako jeden
z powodów rozpoczęcia debaty o dozwolonej aborcji, która
później, w 1974 r., doprowadziła do uchwalenia przez Szwecję
ustawy o aborcji na życzenie. Wielu wierzy i ma nadzieję, że
nowe prawo zezwalające obcym obywatelom na przeprowa­
dzenie aborcji w Szwecji będzie miało taki sam wpływ na polskie prawodawstwo tak jak polskie prawo aborcyjne w latach
60-tych wpłynęło na szwedzkie prawodawstwo.
Agnieszka Graff, polska pisarka i feministka, która wiele
pisała o problemie aborcji w Polsce, jednak w to nie wie­rzy.
Uważa ona, że podróż do Szwecji dla zrobienia abor­cji
jest dla Polek za droga a sam problem aborcji jest w Polsce
w dalszym ciągu tak kontrowersyjny i obłożony tabu, że nie
wyobraża sobie ona dyskusji, w której ludzie wypowiadaliby
się masowo za aborcją na życzenie. Ponadto Agnieszka Graff
uważa, że, mimo ostrego prawa antyaborcyjnego, w Polsce
działa dobrze zorganizowany podziemny przemysł abor­cyjny.
Ponieważ aborcja była w Polsce dozwolona aż do roku 1993,
jest wielu kompetentnych lekarzy, z których wielu w nim
pracuje. Według Federacji d/s kobiet i planowania rodziny,
przeprowadza się w Polsce od 80 tys. do 200 tys. nielegalnych
aborcji każdego roku.
To, że aborcja jest w Szwecji na życzenie, nie oznacza wcale,
że wszyscy uważają, iż tak powinno być. Organizacja „Ja till
livet” (Tak życiu) ma ponad 18 tys. członków i prowadzi
energiczną kampanię na rzecz zakazu aborcji. Celem organizacji jest doprowadzenie do stanu, gdy aborcje nie są ani
potrzebne, ani pożądane. Organizacja postrzegana jest przez
wielu, jako bardzo konserwatywna i nie dalej niż parę tygodni
temu czytałam artykuł w jednym z dużych dzienników, gdzie
autor domagał się bardziej otwartej debaty w sprawie aborcji.
Autor uważał mianawicie, że w Szwecji nie jest akceptowane
być przeciwko aborcji. Uważam, że ma rację. Uważam, że
więcej Szwedów niż to wynika z badań opinii jest za ostrzej­
szym prawodawstwem aborcyjnym w Szwecji, podobnie jak
więcej Polaków niż tylko ci, co o tym mówią, jest, jak sądzę,
za liberalniejszym prawem aborcyjnym w Polsce. ❋
Nana Håkansson
dziennikarka frilanserka
37
życie codzienne i artystyczne
Y
vardag & kulturevenemang
Suecia Polonia
nr 4(30)/2009
”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum
Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem
wydawanym przez Stowarzyszenie Forum
Suecia-Polonia
☛ cd. ze str.18
☛ fort.från sid. 18
lu – pokazano go na scenie znanego w
całej Polsce prestiżowego Teatru Lalki i
Aktora. Następnego ranka po spektaklu
w hotelu pojawił się opolski poeta Harry
Duda i wręczył Kantorowi niezwykły
dar: napisany nocą wiersz Kantata
na fotografie i skrzypce pęknięte. Ten
wzruszający utwór, będący poetycką
interpretacją spektaklu Leo Kantora,
publikujemy w tym numerze.
Opowieści Kantora nie tylko przegry­
zały się ze sobą, wy­mu­szały dla siebie nowe literackie formy, ale i zaczęły
zapładniać, inspirować innych twórców, wrastać w delikatną tkankę polskiej kultury, której Leo Kantor jest już
niezbywalnym elementem.
Kantor stworzył w tej kulturze swoje
własne rozpoznawalne pasmo. ❖
Dock- och skådespelarteatern. Harry
Duda, en poet från Opole, anmälde sig
på hotellet morgonen därpå och överlämnade till Kantor en ovanlig gåva: en
dikt som han hade skrivit under natten
– En kantat för fotografier och sprucken
violin. Detta gripande verk, en poetisk
tolkning av Leo Kantors föreställning,
publiceras i detta nummer.
Kantors berättelser har inte bara bro­
ttats med varandra, kämpat sig fram
till nya litterära former, utan även har
börjat befrukta, inspirera andra skapare,
växa in i den polska kulturens delikata
vävnad av vilken Leo Kantor utgör en
oundgänglig beståndsdel.
Kantor har i denna kultur skapat ett
eget igenkännligt stråk. ❖
Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny:
Zbigniew Bidakowski
Redaktör/Redaktor:
Zbigniew Bidakowski
Översättningar/Tłumaczenia: Jarema
Bielawski, Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza
Åsberg
Grafisk form/Opracowanie graficzne:
Anna Bidakowska.
Foto: P. Batorowicz, britannica.com, Stefan
Markiewicz, John Phillips, osu.pl, K.Płociński
hemarkiv, Skoklosters slott, wikipedia.com
Adress/Adres:”Suecia Polonia”,
Himlabacken 8, 170 78 Solna
Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62,
+46-(0)704 868 225
e-mail:
[email protected]
Alla inbetalningar till Postgiro/
Wszystkie wpłaty na Postgiro:
194 626-8
Föreningen Forum Suecia-Polonia
Redaktionen tar inget ansvar för innehåll
i annonser, återsänder inte obeställd
materiall och har inga möjligheter att svara
på alla insända brev. Vi förbehåller oss
rätter att förkorta och redigera texter samt
ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada
za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów
nie zamówionych i nie ma możliwości
odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy.
Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji
tekstów oraz zmiany ich tytułów.
ISSN 1651-0658
◆
Suecia Polonia do słuchania
Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD
Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka.
W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną na kasetę
czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Nie­zu­pełnie po polsku. A czasopismo?
Audio­czasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi jednak zbyt
dwuznacznie.
Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania.
Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: [email protected]
albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna
Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem.
Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery).
Suecia Polonia som taltidning
Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning.
En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska.
Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: [email protected]
eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna
Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer).
38
REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna:
Ordförande/Przewodniczący:
Leo Kantor, publicist, ordförande
i Internationellt Kulturforum i
Sverige/ publicysta, przewodniczący
Międzynarodowego Forum Kultury w
Szwecji
Ledamöter/Członkowie:
Kjell Albin Abrahamson, publicist och
författare, utrikes­korrespondent
för Sveriges Radio i Warszawa, Wien
och Moskva/publicysta i pisarz,
korespondent Szwedzkiego radia
w Warszawie, Wiedniu i Moskwie
Piotr Cegielski, journalist och F.D
direktör för Polska Institutet i
Stockholm/dziennikarz, Były dyrektor
Instytutu Polskiego w Sztokholmie
Katarzyna Janowska, journalist
vid veckotidningen Polityka,
programledare i polsk TV/dziennikarka
tygodnika „Polityka” i TVP
Anna M. Packalén, professor i polska vid
Uppsala universitet/ profesor filologii
polskiej uniwersytetu w Uppsali
www.lot.com
From Stockholm to Warsaw
3 times daily
Enjoy a LOT of convenient
connections to Eastern
and Southern Europe via
Warsaw. Experience
a LOT of Polish hospitality
onboard. But first of all
check a LOT of the best
prices offered on
www.lot.com
Posttidning B
Avsändare: Suecia Polonia
Himlabacken 8, 170 78 Solna
Anna Klimczak, Moje gniazdo jest moje, 2005
2 0 0 7 - 2 0 0 8 A RT I S T S :
JA C E K JA G I E L S K I
K RY S T Y N A J A C H N I E W I C Z
ANNA KLIMCZAK
KAMIL KUSKOWSKI
W I E S ¸ AW ¸ U C Z A J
RY S Z A R D ¸ U G O W S K I
S ¸ AW O M I R M A R Z E C
JOANNA MILEWICZ
PA W E ¸ M O S T O W S K I
ELIZA NADULSKA
E D WA R D N A R K I E W I C Z
E WA P E ¸ K A
J A N RY L K E
TOMASZ SIKORSKI
JA N Â W I D Z I ¡ S K I
D A R I U S Z S K WA RC A N
I G N A C Y S K WA RC A N
W¸ODZIMIERZ SZYMA¡SKI
KRZYSZTOF ZAR¢BSKI
CURATORS: GRZEGORZ BORKOWSKI, EULALIA DOMANOWSKA, PRZEMYS¸ÑW KWIEK
ANNA LEÂNIEWSKA, AGNIESZKA RAYZACHER, STEFAN SZYD¸OWSKI
XX1 Gallery, Jana Paw∏a II 36
00-141 Warsaw, Poland
tel./fax +48 22 620 78 72
[email protected]
free.art.pl/xx1