ISO 14 000 i EMAS

Systemy Zarz dzania rodowiskowego – ISO 14 000 i EMAS
Wst p
Systemy zarz dzania rodowiskowego stanowi szczególnie u yteczny instrument poprawy
efektywno ci funkcjonowania organizacji w zakresie szeroko poj tej ochrony rodowiska.
Rosn ca grupa jednostek gospodarczych uzyskuje certyfikaty potwierdzaj ce wdro enie
systemu zarz dzania rodowiskowego, zgodnego z norm ISO 14001. System uzyskiwania certyfikatu
ISO 14001 jest w zasadzie niezale ny od organów administracji rz dowej. System ten wdra any jest
dobrowolnie, certyfikaty uzyskuje si przez niezale ne jednostki certyfikuj ce.
Ze wzgl du na charakter przepisów unijnych konieczne jest przygotowanie si Polski do
wdro enia Rozporz dzenia w sprawie innego systemu rodowiskowego EMAS. Koncepcja EMAS jest
generalnie zbie na z zasadami innych systemów zarz dzania rodowiskowego, wykracza jednak poza
wymagania okre lone w normie ISO 14001.
Wdro enie systemu zarz dzania rodowiskowego wi e si z korzy ciami takimi jak: redukcja
kosztów (racjonalnego gospodarowanie surowcami i energi ), polepszanie pozycji przedsi biorstwa
na rynku.
System Zarz dzania rodowiskowego
Filozofia zarz dzania rodowiskowego została sformułowana w połowie lat 80-tych w
„Kodeksie post powania w zakresie zarz dzania rodowiskowego” Niemieckiego Stowarzyszenia na
rzecz Zarz dzania rodowiskiem oraz rozwini ta na pocz tku lat 90-tych w „Karcie biznesu na rzecz
zrównowa onego rozwoju” opracowanej przez Rad Biznesu na rzecz Zrównowa onego Rozwoju
Mi dzynarodowej Izby Handlowej [3].
Zarz dzanie rodowiskowe to te aspekty ogólnej funkcji zarz dzania, które dotycz
opracowania, wdro enia i realizacji polityki i celów rodowiskowych jakiejkolwiek jednostki
organizacyjnej.
Cech charakterystyczn zarz dzania rodowiskowego jest jego zintegrowanie z ogólnym
systemem zarz dzania przedsi biorstwem.
System zarz dzani rodowiskowego to struktura organizacyjna, odpowiedzialno ,
praktyka post powania, procedury, procesy i zasoby dla wdro enia i realizacji zarz dzania
rodowiskowego.
System zarz dzania
rodowiskowego obejmuje struktur
organizacyjn , zasady
odpowiedzialno ci, praktyk post powania, procedury i zasady konieczne do okre lenia i wdro enia
okre lonej polityki ekologicznej przedsi biorstwa. Celem systemu zarz dzania rodowiskowego jest
spełnienie wymaga lub oczekiwa strony trzeciej, które nie wynikaj z faktu zawieranych kontraktów,
lecz z obowi zuj cych przepisów pa stwowych i lokalnych, oczekiwa wspólnot regionalnych czy
opinii publicznej, a nawet s siaduj cych krajów.
Wdro enie zarz dzania rodowiskowego na ogół nast puje przy wykorzystaniu nast puj cych
zasad:
• traktowanie zarz dzania rodowiskowego jako jednego z priorytetów działalno ci firmy,
• nawi zywanie i utrzymywanie stałego kontaktu z przedstawicielami stron zainteresowanych
ochron i polepszeniem stanu rodowiska,
• ustalenie wymogów i regulacji prawnych w zakresie rodowiskowych aspektów działalno ci
przedsi biorstwa,
• wzbudzenie i rozwini cie zainteresowania pracowników problemami ochrony rodowiska poprzez
wyra ny podział obowi zków i zakresu odpowiedzialno ci, szkolenia, samokształcenia itp.,
• planowanie rodowiskowe obejmuj ce cały cykl ycia produktu,
• opracowanie procedury d enia do wyznaczonych poziomów działania,
• zapewnienie koniecznych rodków na cele organizacyjne, szkoleniowe, a tak e inwestycyjne,
• przeprowadzenie oceny działa w zakresie ochrony rodowiska.
Wdro enie systemu zarz dzania rodowiskowego w przedsi biorstwach nast puje w oparciu
o sformalizowane procedury, wzorowane na procedurach W.E. Deminga zastosowanych w
zarz dzaniu jako ci
Procedury zarz dzania
rodowiskowego jako pierwszy opracował Brytyjski Instytut
Standaryzacji - norma BS 7750 Zarz dzanie rodowiskowe, opublikowana 1992 roku. Rozwi zania
zastosowane w tej normie w znacznym stopniu zostały powielone Schemacie Audytu i Zarz dzania
1
rodowiskowego Unii Europejskiej - EMAS. Na tej podstawie tworzono równie
mi dzynarodowych ISO 14000 Zarz dzanie rodowiskowe.
system norm
1. Seria norm ISO 14000
W 1991 roku powstała w Mi dzynarodowej Organizacji ds. Standaryzacji (ISO) Strategiczna
Grupa ds. rodowiska (SAGE). W 1992 roku powołano Komitet Techniczny 207 (TC 207)
odpowiedzialny za opracowanie norm w nast puj cych dziedzinach:
• systemy zarz dzania rodowiskowego,
• audity rodowiskowe
• ocena wyników działa na rzecz rodowiska,
• znakowanie (eko-etykietowanie) wyrobów,
• analiza cyklu ycia,
• aspekty ekologiczne w normalizacji produktów,
• słownictwo i definicje.
Komitet składa si z sze ciu podkomitetów oraz grupy roboczej. Ka dy z podkomitetów pracuje nad
zagadnieniami dotycz cymi wymienionych powy ej dziedzin. I tak:
• Podkomitet 1 - opracował normy ISO 14001 i ISO 14004 dotycz ce systemu zarz dzania
rodowiskowego,
• Podkomitet 2 - opracował normy ISO 14010 i ISO 14011 dotycz ce auditów rodowiskowych i
auditów sytemu zarz dzania rodowiskowego,
• Podkomitet 3 - pracuje nad normami ISO 14024, ISO 14021-23, ISO 14020 dotycz cymi ekoetykiet i kryteriów ich przyznawania,
• Podkomitet 4 - pracuje nad normami ISO 14031 dotycz cymi oceny efektywno ci działa na
rodowisko,
• Podkomitet 5 - pracuje nad normami ISO 14040, ISO 14041, ISO 14042, ISO 14043 dotycz cymi
analizy cyklu ycia produktu,
• Podkomitet 6 - ma za zadanie ujednolicenie słownictwa i terminologii we wszystkich planowanych
normach - ISO 14050.
Grupa Robocza opracowała ISO Guid 64 - dokument zawieraj cy wskazówki dla osób
opracowuj cych normy techniczne.
Wszystkie opracowane i planowane normy, za wyj tkiem ISO 14001, maj charakter
poradników i maj ułatwi przedsi biorstwom optymalizacj działa na rzecz ochrony rodowiska.
Tylko norma ISO 14001 stanowi podstaw do wydania certyfikatu zgodno ci. Pozostałe normy
stanowi zestaw wskazówek, wytycznych i narz dzi dla przedsi biorstw do ich wewn trznego u ytku
[2].
ISO 14001 - „Systemy zarz dzani rodowiskowego. Wymagania z wytycznymi stosowania” i
ISO 14004 - „Systemy zarz dzania rodowiskowego. Ogólne wytyczne dotycz ce zasad, systemów i
technik pomocniczych” zostały wydane we wrze niu 1996 roku. W kwietniu 1997 roku norma ISO
14001 została przyj ta przez Europejski Komitet Normalizacji (CEN) i funkcjonuje w Unii Europejskiej
jako EN ISO 14001.W Polsce opracowano obecnie projekt normy PrPN - ISO 14001.
1.1. Norma ISO 14001
Ide wiod c normy ISO 14001 jest ci głe doskonalenie. Jest to proces ci głego poprawiania
SZ , którego celem jest doskonalenie ogólnej działalno ci rodowiskowej, niekoniecznie we
wszystkich obszarach działania jednocze nie, wynikaj cy z ci głych wysiłków zmierzaj cych do
poprawy w zgodzie z polityk rodowiskow organizacji. Dla realizacji tej idei norma przewiduje model
„spirali ci głego doskonalenia”.
Norma ISO 14001 jest norm [5]:
• ogólnego przeznaczenia - mo e by stosowana przez ka d organizacj ,
• pro-aktywna - zmierza do zapobiegania szkodliwym oddziaływaniom na rodowisko poprzez
przewidywanie ryzyka szkodliwo ci rodowiskowej’
• rozwojowa - jej celem jest ci głe doskonalenie efektów działalno ci pro rodowiskowej,
• dobrowolna - lecz jej przepisy staj si obowi zuj ce, gdy norma zostanie przyj ta,
• oparta na systemach wspieranych przez udokumentowane procedury.
2
Pierwszym podstawowym krokiem przy wdra aniu normy ISO 14001 w przedsi biorstwie jest
uzyskanie poparcia i pozytywnej decyzji naczelnego kierownictwa dotycz cej zagadnienia
wprowadzenia systemu zarz dzania rodowiskowego zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001.
Najwa niejsze wymagania normy ISO14001 dotycz ce szczegółów Systemu Zarz dzania
rodowiskowego zawarte s w rozdziale 4 normy.
1.2. Polityka rodowiskowa
Polityka jest publiczn deklaracj i zobowi zaniem jednostki organizacyjnej do podejmowania
działa na rzecz ochrony rodowiska. Polityka rodowiskowa przedsi biorstwa powinna zosta
opracowana przez kadr kierownicz . Norma wymaga aby w polityce rodowiskowej znalazła si
mi dzy innymi deklaracja ci głej poprawy i zapobiegania zanieczyszczeniu oraz deklaracja
przestrzegania przepisów w zakresie ochrony rodowiska. Istnieje obowi zek publicznego
zaprezentowania polityki rodowiskowej przedsi biorstwa. To wymaganie stanowi o skuteczno ci
funkcjonowania SZ , gdy opublikowanie polityki jest zabezpieczeniem, e b dzie ona realizowana
bez wzgl du na okoliczno ci i bie ce trudno ci.
1.3. Planowanie
1.3.1. Aspekty rodowiskowe
Aspekty rodowiskowe to wszelkie zagadnienia zwi zane z oddziaływaniem jednostki
organizacyjnej na rodowisko. Aspekty rodowiskowe odnosz si do elementów działalno ci
organizacji, produktu lub usługi, który mo e mie korzystny lub niekorzystny wpływ na rodowisko.
Aspekty rodowiskowe dotycz działalno ci, produktów i usług:
• które maj lub mog mie znacz cy wpływ na rodowisko;
• które mog by kontrolowane i na które mo na wpływa ;
• które powinny by aktualizowane;
• które s rozwa ane przy okre leniu celów rodowiskowych
Aneks do normy zaleca przeprowadzenie wst pnego przegl du rodowiskowego, który
umo liwi zidentyfikowanie wszystkich po rednich i bezpo rednich aspektów rodowiskowych
zwi zanych z działalno ci organizacji, produktami oraz usługami.
Zaleca si , aby organizacje okre liły, jakie s ich aspekty rodowiskowe, bior c pod uwag
dane wej ciowe i dane wyj ciowe zwi zane z ich bie c , odpowiedni przeszł działalno ci ,
wyrobami i usługami.
Zaleca si aby proces identyfikowania znacz cych aspektów rodowiskowych zwi zanych z
działaniami w jednostkach operacyjnych, gdzie to wła ciwe, uwzgl dniał:
• emisje do atmosfery,
• odprowadzanie cieków,
• zarz dzanie odpadami,
• zanieczyszczanie gruntu,
• zu ycie surowców i zasobów naturalnych,
• inne kwestie zwi zane z lokalnym rodowiskiem i społecze stwem.
Proces identyfikacji aspektów
rodowiskowych powinien uwzgl dnia
oddziaływania
rodowiskowe mog ce powstawa w wyniku normalnych warunków działania, anormalnych warunków
działania (np. zatrzymanie i uruchomienie procesów) oraz sytuacji awaryjnych.
Aby okre li aspekt nale y wybra działalno lub proces, które powinny by :
1. dostatecznie obszerne do przeprowadzenia znacz cych bada ;
2. dostatecznie małe, eby mogły by dobrze zrozumiane.
Aspekty mo na okre la według procesów, według urz dze , pod wzgl dem operacji, czy te
rodzaju aspektu. Aspekty powinny by aktualizowane w zale no ci od zmian wprowadzanych w
technologii, produkcie lub usłudze.
Procedura identyfikacji znacz cych aspektów rodowiskowych wymaga utworzenia tzw.
rejestru wszystkich aspektów lub tylko znacz cych aspektów rodowiskowych. O tym czy dany aspekt
zostanie uznany za znacz cy mog decydowa nie tylko kryteria czysto ci rodowiska, ale równie
inne np. wpływ na wizerunek firmy.
Konieczne jest opracowanie i wdro enie procedury aktualizuj cej informacje dotycz ce
istotnych aspektów rodowiskowych.
3
Certyfikat zgodno ci z ISO 14001 wydany przez firm certyfikacyjn gwarantuje, e
przedsi biorstwo zidentyfikowało faktycznie wszystkie aspekty rodowiskowe i wybrało do dalszej
pracy rzeczywi cie najistotniejsze dla swojej działalno ci.
1.3.2. Wymagania prawne i inne
Warunkiem koniecznym dla certyfikacji systemu zarz dzania rodowiskowego na zgodno z
ISO 14001 jest spełnienie wymaga prawnych i innych dotycz cych działania jednostki. Norma
wymaga opracowania i wdro enia procedury zbierania i uaktualniania informacji dotycz cych prawa
rodowiskowego. Przedsi biorstwo musi stworzy i aktualizowa rejestr aktualnych wymaga
prawnych oraz ocenia ich relacj z działalno ci prowadzon w zakładzie.
1.3.3. Cele i zadania
Norma ISO 14001 wymaga, aby jednostka przyj ła i udokumentowała cele i zadania
rodowiskowe. Cele i zadania rodowiskowe powinny wynika z polityki rodowiskowej jednostki i
odnosi si do istotnych aspektów rodowiskowych.
Przy ustalaniu celów nale y bra pod uwag m.in.:
• wymagania prawne i inne;
• znacz ce aspekty rodowiskowe;
• mo liwo ci technologiczne i finansowe;
• opinie zainteresowanych stron.
Aneks do normy zaleca, aby cele i zadania były, gdzie to mo liwe, okre lone ilo ciowo i
mo liwe do mierzenia. Sugerowane jest tak e wyznaczanie celów i zada przy zastosowaniu
koncepcji najlepszej dost pnej i ekonomicznie uzasadnionej technologii. Po osi gni ciu
wyznaczonych celów jednostka przyjmuje kolejne cele i zadania w tym samym lub w innych obszarze.
Jest realizacja wymaganego przez norm ci głego doskonalenia si .
Analiza celów i zada
rodowiskowych pozwala prze ledzi działania przedsi biorstwa w
poprzednich okresach i sprawdzi czy odnosz si one do zidentyfikowanych wcze niej znacz cych
aspektów rodowiskowych.
1.3.4. Program zarz dzania rodowiskowego
Osi ganie celów i realizacja zada
rodowiskowych wymaga opracowania szczegółowego
planu działania zwanego w normie programem zarz dzania. Plan ten ma na celu okre lenie:
• osób odpowiedzialnych za dane zadanie;
• metody realizacji;
• terminy realizacji poszczególnych zada ;
• rodki przeznaczone na realizacj zadania;
W przypadku wprowadzenia nowych rozwi za w jednostce program powinien by
modyfikowany z uwzgl dnieniem tych zmian.
1.4. Wdro enie i funkcjonowanie
1.4.1. Struktura i odpowiedzialno
Norma wymaga aby struktura i odpowiedzialno
zwi zana z Systemem Zarz dzania
rodowiskowego była ci le okre lona i udokumentowana. Kierownictwo jednostki ma za zadanie
zapewnienia niezb dnych dla wdro enia systemu zasobów. Zasoby te obejmuj odpowiedni liczb
wykwalifikowanych pracowników, dost p do technologii oraz rodki finansowe. Kierownictwo jednostki
musi powoła Pełnomocnika ds. SZ . Pełnomocnik ma za zadanie przyj
odpowiedzialno
za
całokształt funkcjonowania systemu, zgodnie z wymaganiami normy i wyst powa w imieniu
kierownictwa w sprawach zwi zanych z systemem. Pracownicy musz zna swoje zadania w zakresie
systemu.
W aneksie do ISO 14001 znajduje si uwaga o tym, w działania zwi zane z zarz dzaniem
rodowiskowym powinni by zaanga owani wszyscy pracownicy i nie jest wła ciwe przypisywanie
wszystkich odpowiedzialno ci do istniej cego działu ochrony rodowiska. W system powinni by
zaanga owani tak e przedstawiciele cisłego kierownictwa.
4
1.4.2. Szkolenie, wiadomo
i kompetencje
Jednostka w ramach systemu zarz dzania rodowiskowego powinna zapewni odpowiedni
wiedz i wiadomo pracowników, szczególnie tych, których zadania zwi zane s z wpływem na
rodowisko. Organizacja powinna opracowa i wdro y procedur dotycz c identyfikacji potrzeb
szkole pracowników, opracowa i realizowa plan szkole , uwzgl dniaj ró nice ich zawarto ci w
zale no ci od charakteru wykonywanej pracy i zaanga owania w działania obj te systemem.
Nale y zapewni , e wszyscy pracownicy zdaj sobie spraw z:
• wagi zgodno ci z polityk rodowiskow i procedurami oraz wymaganiami systemu zarz dzania
rodowiskowego;
• znacz cych wpływów na rodowisko, faktycznych lub potencjalnych, wynikaj cych z ich
działalno ci, a tak e korzy ci rodowiskowych wynikaj cych z poprawy działania personelu;
• ich roli i odpowiedzialno ci w osi ganiu zgodno ci z polityk rodowiskow i procedurami oraz z
wymaganiami systemu zarz dzania rodowiskowego, ł cznie z wymaganiami zwi zanymi z
gotowo ci na wypadek awarii i post powaniem poawaryjnym;
• potencjalnych konsekwencji nieprzestrzegania ustalonych procedur operacyjnych.
Anek do ISO 14001 sugeruje te
przeszkolenia pracowników.
wymaganie od podwykonawców odpowiedniego
1.4.3. Komunikowanie si
Norma stanowi, e: organizacja powinna ustanowi procedury, w celu:
a) wewn trznego komunikowania si pomi dzy ró nymi poziomami i funkcjami organizacji,
b) otrzymywania, dokumentowania i udzielania informacji w zwi zku z komunikowaniem si z
zainteresowanymi zewn trznymi stronami.
Zgodnie z aneksem do normy zaleca si , aby organizacja wdro yła procedur otrzymywania,
dokumentowania i reagowania na odpowiednie informacje i zapytania od zainteresowanych stron.
Procedura ta mo e obejmowa dialog z zainteresowanymi stronami oraz rozwa anie ich obaw.
Zgodnie z definicj normy strona zainteresowana to: jednostka lub grupa zwi zana z działalno ci
rodowiskow organizacji, albo na któr ma wpływ działalno
rodowiskowa organizacji.
Procedura komunikowania si powinna zapewnia , e informacje od kierownictwa sprawnie
docieraj do wszystkich pracowników, a uwagi i zapytania załogi trafiaj do kierownictwa. Pracownicy
wszystkich szczebli s
ródłem bardzo wa nych informacji o szczegółach funkcjonowania
przedsi biorstwa. Nale y zapewni , aby ten kapitał został skutecznie sprz ony z innymi elementami
SZ .
Jednostka organizacyjna jest zobowi zana do opracowania i wdro enia procedury
pozwalaj cej na sprawny przepływ informacji zarówno wewn trz jednostki, jak i z tzw.
zainteresowanymi stronami. Zainteresowanymi stronami mog by urz dy instytucje, słu by ochrony
rodowiska, okoliczni mieszka cy, grupy ekologiczne, dostawcy, klienci i inni. Zainteresowane strony
mog wyra a swoje opinie, zapytania, skargi i uwagi. Powinny by one brane pod uwag przy ocenie
aspektów rodowiskowych i opracowywaniu planu działania.
1.4.4. Dokumentacja Systemu Zarz dzania rodowiskowego
Celem prowadzenia dokumentacji systemu jest opisanie zasadniczych elementów systemu
oraz ułatwienie dost pu do innych zwi zanych z nimi dokumentów. W aneksie do ISO 14001 zwraca
si uwag , e zadaniem systemu jest ograniczenie negatywnego oddziaływania na rodowisko, a nie
tworzenie skomplikowanego systemu - tworzenie dokumentów. Dokumentacja powinna by pomocna
w działaniu, a nie stwarza dodatkowe obci enia dla osób j prowadz cych. W normie znajduje si
tylko kilka wyra nie sformułowanych wymaganych dokumentów, s to: polityka rodowiskowa, cele i
zadania, zakres obowi zków i odpowiedzialno ci, procedury bada i monitorowania, oceny zgodno ci
z prawem oraz zapisy ze szkole , auditów systemu oraz przegl du kierownictwa. Norma wymaga
tak e udokumentowania procedur w obszarach, gdzie ich brak mógłby doprowadzi do niezgodno ci z
polityk rodowiskow , celami i zadaniami. Przedsi biorstwo samo decyduje jakie to obszary.
5
1.4.5. Nadzór nad dokumentacj
Nale y zapewni , e:
• dokumenty mog by łatwo zlokalizowane;
• dokumenty s okresowo przegl dane, weryfikowane oraz aprobowane przez uprawnione osoby;
• aktualne wersje dokumentów s dost pne na stanowiskach, gdzie jest to wa ne dla
funkcjonowania SZ ;
• zdezaktualizowane dokumenty s natychmiast wycofywane ze stosowania;
• zdezaktualizowane dokumenty, przechowywane w celu archiwizacji, s odpowiednio oznaczone.
1.4.6. Sterowanie operacyjne
Sterowanie operacyjne polega na prowadzeniu kluczowych działa i procesów (zwi zanych ze
znacz cymi aspektami rodowiskowymi) w warunkach kontrolowanych.
Powinno si to odbywa poprzez:
• wprowadzenie procedur działania;
• przyj cie kryteriów oceny wykonywania tych działa ;
• opracowanie procedur działania dla dostawców towarów i usług, je eli mog one ograniczy
negatywne oddziaływanie przedsi biorstwa na rodowisko.
Wymagane jest, aby procesy, które maj (lub mog mie ) znacz cy wpływ na rodowisko były
prowadzone zgodnie z udokumentowanymi procedurami.
1.4.7. Gotowo
na wypadek awarii i post powanie poawaryjne
Norma wymaga identyfikacji wszystkich potencjalnych sytuacji awaryjnych i odpowiednie
przygotowanie do nich. Norma wymaga posiadania planu awaryjnego. Procedury w zakresie sytuacji
awaryjnych powinny okre la :
• zakresy odpowiedzialno ci i kompetencji do podejmowania działa w sytuacjach awaryjnych;
• informacje dotycz ce słu b ratowniczych;
• przepływ informacji (zewn trzny i wewn trzny);
• plany działania (w zale no ci od sytuacji);
• informacje dotycz ce materiałów niebezpiecznych;
• wymagane przeszkolenie pracowników.
Norma sugeruje przeprowadzenie okresowych prób alarmowych.
W wi kszo ci przedsi biorstw istniej plany alarmowe, ale skupiaj si na ratowaniu ycia,
zdrowia i mienia. W przedsi biorstwach, które wdro yły SZ procedury te powinny równie
obejmowa działania zapobiegaj ce lub ograniczaj ce wpływy ewentualnych awarii na rodowisko. W
ramach tych procedur przedsi biorstwo powinno analizowa przyczyny zaistniałych wypadków,
oznacza to sporz dzanie raportów z tego typu zdarze .
1.5. Działania sprawdzaj ce i koryguj ce
1.5.1. Monitorowanie i pomiary
Monitoring oddziaływania organizacji na rodowisko jest to system zbierania, przetwarzania,
analizowania i interpretowania danych na temat oceny skali i zasi gu zmian wywołanych w
rodowisku w wyniku jej działalno ci.
ISO 14001 wymaga kontrolowania pomiarów zwi zanych ze znacz cymi oddziaływaniami na
rodowisko. Norma wymaga, aby procedura opisuj ca monitorowanie i pomiary była
udokumentowana i zawierała obowi zek sporz dzania zapisów dotycz cych wyników bada . Cz
pomiarów jest wymagana przez przepisy prawne, ale s tak e obszary, gdzie oddziaływanie na
rodowisko jest znacz ce, lecz przepisy nie wymagaj takich pomiarów. Ten sam punkt normy
wymaga, aby urz dzenia pomiarowe były kalibrowane oraz aby przedsi biorstwo opracowało i
wdro yło udokumentowane procedury okresowej kontroli zgodno ci z przepisami.
6
1.5.2. Niezgodno ci i działania koryguj ce i zapobiegaj ce
Badanie niezgodno ci powinno doprowadzi
do ustanowienia i udokumentowania
mechanizmu przyczynowo - skutkowego ich wyst powania. Badanie niezgodno ci powinno
obejmowa :
• identyfikacje przyczyn niezgodno ci;
• okre lenie koniecznych działa koryguj cych;
• przeprowadzenie działa zabezpieczaj cych przed powtórnym wyst pieniem niezgodno ci;
• zapisanie w procedurach zmian wynikaj cych z działa koryguj cych.
Ani system zarz dzania, ani operacje i procesy nie s doskonałe. Zawsze istnieje mo liwo wykrycia
niedoskonało ci i mo liwo ci ulepsze . Norma wymaga opracowania i wdro enia procedur
pozwalaj cych na korygowanie bł dów i zapobieganie im w przyszło ci.
1.5.3. Zapisy
Zapisy s ewidencj odbywaj cych si w przedsi biorstwie procesów, szczególnie tych, które
s zwi zane z oddziaływaniem na rodowisko. Norma wymaga bezpo redniego prowadzenia zapisów
z przeprowadzonych szkole i auditów systemu oraz przegl du kierownictwa.
Norma wymaga aby zapisy były prowadzone i przechowywane w sposób zapewniaj cy
upowa nionym osobom łatwy do nich dost p i jednocze nie zabezpieczaj cy je przed zniszczeniem i
strat .
1.5.4. Audit Systemu Zarz dzania rodowiskowego
Przedsi biorstwo ma obowi zek opracowa procedury prowadzenia okresowych auditów
systemu zarz dzania rodowiskowego. Celem auditu jest:
• sprawdzenie, czy działania w zakresie SZ s zgodne z zało eniami, m.in. wymaganiami normy
ISO 14001, polityk rodowiskow , celami i zadaniami;
• sprawdzenie, czy system został prawidłowo wprowadzony i sprawnie funkcjonuje, tzn. m.in.
sprawdzenie, czy działania przebiegaj zgodnie z ustalonymi procedurami;
• dostarczenie kierownictwu informacji dotycz cych wyników auditu.
Cz stotliwo prowadzenia auditów powinna by uzale niona od wpływu przedsi biorstwa na
rodowisko oraz wyników poprzedniego auditu. W aneksie do ISO 14001 stwierdza si , e auditu
wewn trznego mog równie dokonywa osoby spoza przedsi biorstwa, ale w praktyce jest to rzadko
stosowane.
1.6. Przegl d wykonywany przez kierownictwo
Przegl d prowadzony przez kierownictwo ma na celu sprawdzenie, czy fundamenty systemu,
takie jak polityka rodowiskowa oraz zadania i cele rodowiskowe odpowiadaj aktualnym potrzebom
w wietle zmieniaj cych si warunków wewn trznych i zewn trznych oraz zobowi zania do ci głej
poprawy. Norma wymaga, aby wyniki przegl du były udokumentowane, co pozwala biegłemu na
analiz zmian dokonywanych w przedsi biorstwie.
Przegl d zarz dzania jest form wymiany opinii i dyskusji na temat zarz dzania
rodowiskowego prowadzonej przez pracowników bezpo rednio odpowiedzialnych za system a
kierownictwem zakładu.
1.7 Certyfikacja
Ostatnim celem przedsi biorstwa po wdro eniu Systemu Zarz dzania rodowiskowego jest
certyfikacja poprzez niezale ny akredytowany organ certyfikacyjny.
Jednostka certyfikuj ca jest to jednostka, która sprawdza czy SZ organizacji spełnia
wymagania wybranej normy. Je li firma spełnia te wymagania, jednostka certyfikuj ca wystawia firmie
certyfikat. Jednostki akredytuj ce s odpowiedzialne za zezwalanie jednostk certyfikuj cym na
wystawienie certyfikatów. Kontroluj one i ustalaj kryteria certyfikacji SZ , sprawdzaj czy
wewn trzne procedury certyfikacji spełniaj te kryteria i czy s one odpowiedni wdro one. Jednostka
akredytuj ca gwarantuje warto certyfikatu.
Wybór jednostki certyfikuj cej ma strategiczne znaczenie dla ka dej firmy. Musi to by
jednostka akredytowana, czyli uznana w krajach, w których znajduj si jej główni klienci.
7
Proces certyfikacji odbywa si w analogiczny sposób jak w przypadku certyfikacji Systemu
Zapewnienia Jako ci tj. po wykonaniu pozytywnego auditu certyfikacyjnego wydawany jest certyfikat z
akredytacj mi dzynarodow lub tylko polsk .
Certyfikacja SZ
zwykle przeprowadzana jest na terenie jednostki organizacyjnej
dwuetapowo: etap I - audit wst pny, etap II - audit certyfikacyjny [6].
Celem auditu wst pnego jest sprawdzenie stanu przygotowania firmy do auditu
certyfikacyjnego i zapewnienie wła ciwego zaplanowania tego auditu. W czasie auditu wst pnego
sprawdzane jest czy:
• SZ bazuje na trafnej informacji znacz cych aspektów rodowiskowych;
• firma spełnia wymagania prawne ochrony rodowiska;
• SZ został tak zaprojektowany, e prowadzi przedsi biorstwo do realizowania wymogów prawa
rodowiskowego i jego własnej polityki rodowiskowej, a szczególnie do stałego ulepszania działa
na rzecz rodowiska;
• wdro enie SZ uzasadnia przej cie do auditu certyfikacyjnego;
• audit wewn trzny spełnia wymagania normy i mo e sta si podstaw przeprowadzenia auditu
certyfikacyjnego.
Celem auditu certyfikacyjnego jest:
• potwierdzenie, e SZ spełnia wymogi wszystkich punktów normy;
• okre lenie, czy system zarz dzania rodowiskowego przedsi biorstwa jest zaprojektowany tak,
aby umo liwiał osi gni cie poprawy wydajno ci działa na rzecz rodowiska i czy spełnione s
wymagania prawne;
• potwierdzenie, e firma spełnia zało enia swojej polityki i realizuje wymogi własnych procedur.
Audit certyfikacyjny koncentruje si na:
• identyfikacji i ocenie aspektów rodowiskowych firmy;
• wynikaj cych z nich celach i zadaniach;
• monitorowaniu, pomiarach, pisaniu raportów i dokonywaniu przegl dów wydajno ci działa na
rzecz rodowiska w odniesieniu do celów i zada ;
• prowadzeniu auditów wewn trznych i przegl dów kierowniczych w celu zapewnienia stałej
skuteczno ci systemu;
• sprawdzenie na zasadzie próbkowania wymaga prawnych i wymaga nało onych przez inne
obowi zuj ce przepisy;
• odpowiedzialno kierownictwa za realizacj polityki rodowiskowej.
2. EMAS
29 czerwca 1993 roku Komisja Europejska wydała rozporz dzenie Nr 1836/93 dotycz ce
dobrowolnego udziału przedsi biorstw przemysłowych we Wspólnym Schemacie Przegl du
Zarz dzania rodowiskiem (Eco-menagement and Audit Scheme - EMAS).
10 lipca 1993 roku opublikowano j jako zarz dzenie w Official Journal of European Communities pod
nazw „Zarz dzenie Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie dopuszczenia do dobrowolnego
udziału przedsi biorstw sektora przemysłowego Wspólnoty w systemie eko-zarz dzania i eko-auditu’.
EMAS wszedł w ycie w kwietniu 1995 roku i jako zarz dzenie został automatycznie wprowadzony we
wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Kraje członkowskie Unii Europejskiej miały
obowi zek przygotowania systemu akredytacji weryfikatorów systemu zarz dzania rodowiskowego
zgodnie z EMAS oraz systemu rejestracji przedsi biorstw w rejestrze EMAS.
Punktem wyj cia do podj cia działa Unii Europejskiej w zakresie zarz dzania i przegl dów
ekologicznych było hasło „ dobre zarz dzanie przedsi biorstwem powinno integrowa w sobie
zarz dzanie ekologiczne”.
Podstawowym celem EMAS jest stworzenie systemu zarz dzania ekologicznego w
przedsi biorstwie opartego na procesie ci głych usprawnie zarówno w odniesieniu do procesów
produkcyjnych jak i technik zarz dzania. Cel ten mo na osi gn poprzez opracowanie i wdro enie w
przedsi biorstwie polityk, programów rodowiskowych, systematyczn , obiektywn i okresow ocen
funkcjonowania przedsi biorstwa.
8
Proces wdra ania EMAS składa si z 7 etapów:
1. Opracowanie polityki ekologicznej.
2. Przeprowadzenie wst pnego przegl du przedsi biorstwa.
3. Opracowanie programu rodowiskowego.
4. Wdro enie systemu ekologicznego zarz dzania.
5. Przeprowadzenie przegl du ekologicznego.
6. Opracowanie deklaracji rodowiskowej.
7. Zatwierdzenia i uprawomocnienia.
2.1. Polityka ekologiczna przedsi biorstwa
Polityka ekologiczna przedsi biorstwa jest głównym instrumentem ukazuj cym priorytetowe
działania rodowiskowe
Polityka ekologiczna powinna:
• stanowi podstaw do okre lenia celów rodowiskowych, zada , programu i systemu zarz dzania,
• nawi zywa do wszystkich zagadnie rodowiskowych
• anga owa przedsi biorstwo w praktyk dobrego zarz dzania,
• deklarowa konieczno spełnienia wszystkich wymaga prawnych z zakresu ochrony rodowiska,
• deklarowa wdro enie ci głych usprawnie w funkcjonowaniu przedsi biorstwa w odniesieniu do
wymaga rodowiskowych
• by zatwierdzona na najwy szym szczeblu systemu zarz dzania,
• mie form pisemn ,
• by dost pna dla całej załogi i lokalnego społecze stwa,
• by okresowo weryfikowana.
2.2. Wst pny przegl d przedsi biorstwa
Celem wst pnego przegl du przedsi biorstwa jest:
okre lenie miejsca wyst powania negatywnych oddziaływa na rodowisko,
okre lenie które z tych oddziaływa powinny by zlikwidowane,
okre lenie zakresu niezb dnych usprawnie ,
okre lenie w jakim zakresie zakład dostosowuje si do obowi zuj cych regulacji prawnych,
okre lenie zakresu efektywnego i rzeczywistego zu ycia surowców i materiałów oraz wielko ci
wydalanych zanieczyszcze stałych, ciekłych i gazowych itp.,
• okre lenie zmian w polityce rodowiskowej przedsi biorstwa.
•
•
•
•
•
Wyniki wst pnego przegl du przedsi biorstwa powinny by dokumentowane w formie
raportów dotycz cych systemu zarz dzania, inwentaryzacji surowców, inwentaryzacji odpadów, oceny
zu ycia energii lub w formie rejestrów wszystkich regulacji prawnych z zakresu ochrony rodowiska
obowi zuj cych zakład itp.
Na podstawie zgromadzonych dokumentów, przyj ta polityka rodowiskowa przedsi biorstwa
powinna zosta zmieniona lub uzupełniona.
2.3. Program rodowiskowy
Program rodowiskowy zapewnia realizacj celów i zada zwi zanych z polityk i
zdefiniowanych podczas wst pnego przegl du przedsi biorstwa. Celem programu jest
zagwarantowanie, e wszystkie cele i zadania zało one w polityce przedsi biorstwa zostan
osi gni te. Zało one cele musz zosta uj te w harmonogramie.
Program rodowiskowy powinien:
• wyznacza odpowiedzialno za okre lone cele w ka dej jednostce funkcjonalnej i na ka dym
szczeblu zarz dzania przedsi biorstwem,
• okre la rodki za pomoc których cele maj by osi gni te.
9
W odniesieniu do działa zwi zanych z rozwojem przedsi biorstwa, rozwojem nowych lub
modyfikowaniem istniej cych produktów, usług i procesów, powinny zosta opracowane oddzielne
programy okre laj ce:
• cele ekologiczne jakie maj by osi gni te,
• mechanizmy ich osi gni cia,
• procedury post powania ze zmianami,
• mechanizmy naprawcze.
2.4. System Zarz dzania Ekologicznego
System zarz dzania ochron
rodowiska oznacza t cz
ogólnego systemu zarz dzania
przedsi biorstwem, która zawiera struktur organizacyjn , działania, procedury i zasady formułowania
oraz wdra ania polityki ekologicznej.
Zgodnie z wymaganiami EMAS system zarz dzania w przedsi biorstwie powinien:
• okre la zakres odpowiedzialno ci za rodowisko w ród wszystkich pracowników na wszystkich
poziomach,
• ocenia oddziaływanie na rodowisko wszystkich działa , procesów i produktów,
• ocenia i monitorowa wszystkie obecnie podejmowane działania,
• zapobiega , eliminowa i redukowa emisj zanieczyszcze do rodowiska,
• podejmowa działania w celu ochrony przed wypadkami, przeciekami, emisjami itp.,
• wdra a i aktualizowa obowi zuj ce procedury (we współpracy z samorz dami lokalnymi),
• kontrolowa spełnienie wymogów rodowiskowych,
• dostarcza kompletnej informacji do publicznej wiadomo ci na temat działa
rodowiskowych
przedsi biorstwa.
System zarz dzania przedsi biorstwem musi by dostatecznie silny by pod a za polityk
rodowiskow , zało onymi celami i programem. Wdra aj c system ekologicznego zarz dzania,
nale y przeanalizowa istniej cy system zarz dzania przedsi biorstwem, w szczególno ci struktur
organizacyjn i odpowiedzialno
na ró nych poziomach zarz dzania i pracy. Wskazane jest
opracowanie pisemnej instrukcji dla ka dego pracownika w zakładzie, pracuj cego na stanowisku,
które mo e powodowa oddziaływanie na rodowisko. Nale y wyznaczy jednego z członków zarz du
przedsi biorstwa, w celu nadzorowania realizacji programu. Winien on posiada dostateczn
przygotowanie i wiedz na temat działalno ci przedsi biorstwa, tak by mógł podejmowa efektywne
decyzje finansowe, personalne i technologiczne.
Wszelkie podejmowane działania w ramach systemu powinny by udokumentowane w formie
pisemnej: procedury kontrolne, indywidualna odpowiedzialno
pracowników, instrukcje pracy,
zatwierdzenia zmian dotycz cych procesu produkcyjnego, regulacje prawne.
Dokumentacja musi zawiera diagram struktury organizacyjnej ukazuj cy kto jest odpowiedzialny i za
jakie cz ci programu.
System zarz dzania ekologicznego musi zawiera
zakres działa
o charakterze
szkoleniowym. Szkolenia maj na celu u wiadomienie pracowników przedsi biorstwa, przedstawienie
ich obowi zków w zakresie ochrony rodowiska i skutków ich nie wypełniania. W trakcie szkole
pracownicy powinni zosta zapoznani z podj tymi działaniami, które zapewniaj realizacj polityki
rodowiskowej przedsi biorstwa. Podstawowym efektem szkolenia powinno by lepsze zintegrowanie
zarz dzania ekologicznego z praktyk pracy przedsi biorstwa [3].
2.5. Przegl d ekologiczny przedsi biorstwa
Przegl d ekologiczny przedsi biorstwa to:
systematyczna, udokumentowana, okresowa i celowa ocena osi gni
zarz dzania i procesów stworzonych w celu ochrony rodowiska.
organizacji, systemu
Celem przegl du jest: pomoc w zarz dzaniu w celu kontroli wszystkich działa praktycznych,
które mog powodowa skutki rodowiskowe i pomoc w ich ocenie, czyli w okre leniu w jakim
zakresie przedsi biorstwo dostosowało si do swojej własnej polityki rodowiskowej. Celem audytu
jest równie ocena systemu zarz dzania i okre lenie zgodno ci z polityk rodowiskow i programem
rodowiskowym przedsi biorstwa, który musi by
zgodny z istniej cymi wymaganiami
rodowiskowymi.
10
Kierownictwo przedsi biorstwa okre la cz sto
przeprowadzania przegl dów. Przegl dy
musz by przeprowadzane w odst pach czasu nie dłu szych ni trzy lata. Kierownictwo
przedsi biorstwa powinno tak e okre li procedury audytu.
Procedura przeprowadzenia przegl du ekologicznego składa si z trzech etapów:
1. Przygotowanie.
2. Przeprowadzenie przegl du.
3. Działania po przeprowadzeniu przegl du.
Etap przygotowania obejmuje zapoznanie si z rodzajem prowadzonej działalno ci w
przedsi biorstwie, z istniej cym systemem zarz dzania ochron
rodowiska oraz z wynikami
poprzednich przegl dów ekologicznych.
Na etapie przeprowadzania przegl du nale y zgromadzi wszystkie dodatkowe dokumenty
dotycz ce procedur kontrolnych z zakresu ochrony rodowiska i przejrze je pod k tem efektywno ci.
Po przeanalizowaniu dokumentacji nale y zweryfikowa uzyskane dane z istniej c rzeczywisto ci w
przedsi biorstwie. Podstaw tego typu działa s wywiady z pracownikami przedsi biorstwa, maj ce
na celu zapoznanie si ze wszystkimi procesami produkcyjnymi, systemami i narz dziami, które były
zastosowane w celu poprawy warunków rodowiskowych.
Po przeprowadzeniu przegl du przygotowywany jest pisemny raport dla przedsi biorstwa.
Podstawowymi celami raportu z przegl du s :
• udokumentowanie efektów przegl du,
• dostarczenie informacji o stanie realizacji polityki ekologicznej przedsi biorstwa,
• dostarczenie informacji dotycz cej efektywno ci i wiarygodno ci urz dze do monitorowania
oddziaływa zakładu na rodowisko,
• wykazanie potrzeb działa naprawczych.
Proces przegl du ekologicznego ko czy si przygotowaniem i wdro eniem odpowiednich
działa naprawczych.
Przegl d ekologiczny przedsi biorstwa mo e by przeprowadzany przez osoby zatrudnione w
przedsi biorstwie lub osoby z zewn trz, podstawowym jednak wymaganiem jest to, e musz to by
osoby kompetentne, bezstronne i wystarczaj co niezale ne. Zespół przeprowadzaj cy audyt powinien
si składa z kilku osób, których specjalno ci odpowiadaj wszystkim obszarom merytorycznym
przegl du.
2.6. Deklaracja rodowiskowa
Jedn z najwa niejszych cech systemu EMAS jest wymóg publikowania deklaracji
rodowiskowej, która powinna by zatwierdzona przez akredytowanych i niezale nych weryfikatorów.
O wiadczenie musi zosta opublikowane przed pierwsz rejestracj EMAS i potem na koniec ka dego
pełnego przegl du. W niektórych przypadkach, w zale no ci od charakteru przedsi biorstwa i
odpowiedzialno ci rodowiskowej, weryfikatorzy mog nakaza wykonanie pełnego o wiadczenia co
roku.
O wiadczenie rodowiskowe powinno zawiera :
• charakterystyk działa , które s podejmowane w przedsi biorstwie,
• dane o emisji zanieczyszcze , ilo ci gromadzonych odpadów,
• dane o zu yciu surowców, energii i wody,
• informacje o wszystkich innych znacz cych oddziaływaniach na rodowisko,
• znacz ce zmiany w polityce, programie czy samym przedsi biorstwie od czasu opracowania
ostatniego o wiadczenia,
• przewidywany termin opracowania nast pnego o wiadczenia,
• dane akredytowanych weryfikatorów, którzy zatwierdzili o wiadczenie.
2.7. Weryfikacji i ocena systemu EMAS
Ostatnim krokiem procesu wdra ania EMAS jest ocena o wiadczenia rodowiskowego przez
zewn trznych akredytowanych weryfikatorów. Weryfikatorzy musz by osobami akredytowanymi
przez EMAS i kompetentnymi do oceny osi gni danego przedsi biorstwa.
11
•
•
•
•
•
•
Ocen systemu EMAS przeprowadza si zgodnie z nast puj cymi wymaganiami:
oceny mo e dokonywa akredytowany weryfikator,
polityka przedsi biorstwa musi odpowiada wymaganiom EMAS,
program i system zarz dzania musi odpowiada wymaganiom EMAS,
procedury przegl du musz by ocenione z punktu technicznego,
techniczne wady musz zosta zlikwidowane,
zmiany i uzupełnienia w o wiadczeniu musz zosta zatwierdzone przez weryfikatorów.
W procesie zatwierdzania systemu EMAS weryfikatorzy b d sprawdza i ocenia :
• czy polityka zakładu, organizacja systemu, program rodowiskowy, stosowane procedury i system
audytingu działaj efektywnie,
• czy wszystkie wykorzystane procedury oraz metody przegl du ekologicznego s poprawne z
technicznego punktu widzenia,
• czy wszystkie informacje, które zostały dostarczone s kompletne, czy zostały zidentyfikowane
wszystkie obszary o znacz cym oddziaływaniu przedsi biorstwa na rodowisko.
Przygotowuj c raport ko cowy weryfikatorzy zwracaj uwag na wszystkie wypadki
niezgodno ci i techniczne defekty w procedurach przedsi biorstwa, oraz okre laj niezb dne
uzupełnienia w o wiadczeniu.
Je eli weryfikatorzy podpisali si pod o wiadczeniem rodowiskowym, to przedsi biorstwo
jest gotowe do zgłoszenia swojej rejestracji w EMAS.
12