04-03 - zszarzecze

Ocena typu i budowy bydła
Aby dokonać wyboru odpowiednio wartościowych zwierząt do chowu, należy je ocenić.
Ocena ta bazuje na właściwych cechach budowy zwierzęcia, czyli pokroju.
Pokrój jest to zespół cech zewnętrznych organizmu zwierzęcego, które można ocenić za
pomocą wzroku lub (pomocniczo) dotyku i pomiarów. Pokrój, zwany również eksterierem,
ma duże znaczenie, ponieważ wiele jego elementów jest związanych z budową wewnętrzną
- interierem. Na podstawie cech pokrojowych można określić gatunek, płeć, typ użytkowy,
rasę, konstytucję i inne cechy. Można również zorientować się wstępnie o stanie zdrowia
zwierzęcia i poziomie jego produkcyjności.
Każdy gatunek zwierząt charakteryzuje się specyficznymi cechami pokrojowymi. Znane są
cechy pokrojowe, które warunkują dobre zdrowie i oczekiwaną produkcyjność zwierzęcia.
Można więc wyróżnić zarówno szczególnie pożądane cechy, jak i wady pokrojowe. Ocena
pokroju zwierząt jest powszechnie wykorzystywana w prowadzeniu pracy hodowlanej.
Dla przykładu, jeżeli koń ma wadliwie zbudowany kręgosłup, to nie jest w stanie osiągać
sukcesów jako koń wierzchowy, ponieważ nieskutecznie skacze i biega z większym
wysiłkiem. Jeżeli krowa ma niewłaściwie zbudowane wymię, to są trudności w
mechanicznym pozyskiwaniu mleka i utrzymaniu dobrego stanu zdrowia zwierzęcia. Jeżeli
dodatkowo krowa ta ma wąski zad, to może mieć problemy z porodami. Jeżeli ma iksowate
nogi tylne, to powodują one ucisk na wymię, wada ta przyczynia się również do
niesprawnego poruszania i szybkiego zwyrodnienia stawów.
Do określenia charakterystyki pokrojowej lub oceny pokroju stosuje się podział ciała
zwierząt na poszczególne partie:
•
głowa z szyją,
•
tułów lub kłoda (przód, środek tułowia i zad),
•
kończyny.
Aby móc ocenić pokrój zwierzęcia, należy znać jego wzorzec pokrojowy, czyli
najodpowiedniejszy wygląd poszczególnych partii ciała oraz poprawnie je nazywać. Wady
pokrojowe można identyfikować przez porównanie cech pokrojowych ocenianego
zwierzęcia z cechami uznawanymi za najbardziej pożądane.
Pokrój krowy
Ocena pokroju zwierzęcia dokonywana jest poprzez jego oględziny, które mogą być
wsparte wykonaniem pewnych pomiarów. Pomiary, są szczególnie ważne dla oceny cech
świadczących o predyspozycjach zwierzęcia do użytkowania mlecznego.
Poprawna budowa (pokrój, eksterier) należy do zestawu cech, których doskonalenie jest
celem programów hodowli bydła mlecznego. Zainteresowanie hodowców poprawnością
budowy wynika z dość ścisłego związku cech budowy z takimi cechami bydła jak jego:
długowieczność, zdrowie, przebieg porodu, łatwość obsługi czy w końcu produkcyjność i
jakość mleka.
Wykorzystanie oceny typu i budowy w pracy hodowlanej
Typ i budowa krów i buhajów hodowlanych poddawane są ocenie, której wyniki
wykorzystywane są w pracy hodowlanej a szczególnie przy:
•
ocenie wartości hodowlanej buhajów pod względem przekazywania potomstwu cech
typu i budowy,
•
doborze buhajów i układaniu planów kojarzeń,
•
wyborze krów na matki buhajów,
•
selekcji krów w stadach hodowlanych,
•
kwalifikowaniu buhajów do rozrodu,
•
ocenie bydła w czasie wystaw i pokazów,
•
podejmowaniu decyzji o wpisie do ksiąg zarodowych bydła.
Dla potrzeb hodowlanych ocenia się przede wszystkim pierwiastki - córki testowanych
buhajów, krowy kandydujące na matki buhajów i wszystkie buhaje kwalifikowane do
rozrodu. Krowy oceniane są w okresie między 15 a 180 dniem laktacji. Ocenę przeprowadza
uprawniony specjalista bezpośrednio w gospodarstwie, w którym utrzymywane są oceniane
zwierzęta.
Wygląd ocenianego zwierzęcia w czasie oceny odnosi się do wzorca dla danej rasy.
Wzorce stanowią element programów genetycznego doskonalenia poszczególnych ras.
Programy doskonalenia ras czarno-białej (cb), czerwono-białej (czb), jersey i polskiej
czerwonej (pc) podają wzorce rasowe charakterystyczne dla bydła o jednostronnie
mlecznym typie użytkowym.
Stosowana obecnie ocena typu i budowy bydła składa się z trzech elementów: oceny
cech liniowych, ogólnej oceny (w skali 100 punktowej) oraz wykazu wad budowy.
Cechy liniowe są to cechy odziedziczalne i posiadające wartość ekonomiczną, które
ocenia się liniowo według skali 9-punktowej pomiędzy ich ekstremami biologicznymi.
Występowanie ekstremalnych wartości cech i sposób oceniania można prześledzić na
rysunkach opisujących postawę tylnych nóg - widok z boku i więzadło środkowe wymienia.
Więzadło środkowe może nie być w ogóle zaznaczone i ocena jest wówczas równa 1. Bardzo
mocne, głębokie wcięcie, zaczynające się wysoko, blisko górnej krawędzi wymienia,
sięgające daleko do przodu i wyraźnie dzielące wymię na lewą i prawą połowę może, przy
skrajnym nasileniu opisywanych właściwości, uzyskać ocenę 9. Wymię o tak zaznaczonym
więzadle środkowym jest mniej podatne na stany zapalne. Bardzo mocne zaznaczenie
więzadła środkowego jest więc korzystne. W wypadku postawy tylnych nóg wartościami
ekstremalnymi, czyli rzadko występującymi skrajnymi przypadkami, może być ustawienie
pionowe lub podsiebne (szablaste). Postawa pionowa w swej skrajnej postaci oceniana jest
na 1 punkt a postawa podsiebna na 9 punktów. Wszystkie pośrednie ustawienia oceniane są
liniowo pomiędzy oceną 1 a 9 w zależności od wielkości kąta tworzonego pomiędzy
podudziem a śródstopiem. Oba ekstremalne ustawienia kończyn są niekorzystne i
utrudniają krowie poruszanie się. Najkorzystniejsze są pośrednie wartości oceniane na 5
punktów.
Celem oceny cech liniowych nie jest wskazanie, czy krowa jest poprawnie czy
niepoprawnie zbudowana. Najważniejszym celem tego elementu oceny jest szczegółowe
opisanie pojedynczych detali budowy zwierząt. Ocena wartości hodowlanej buhajów
(genetycznie uwarunkowanej zdolności do przekazywania określonej cechy potomstwu) w
zakresie cech budowy ich córek jest wykorzystywana przez hodowców przy doborze
buhajów dla konkretnych krów. Jeśli krowa ma zbyt mocno skątowane stawy skokowe
(postawa podsiebna), skojarzenie jej z buhajem, który przekazuje swym córkom zbyt słabe
skątowanie, daje szansę na uzyskanie córek o prawidłowym ustawieniu kończyn. Dużą
pomocą przy takim planowaniu kojarzeń jest informacja o wartości hodowlanej buhajów,
czyli zdolności do przekazywania potomstwu konkretnej cechy, przedstawiana w
katalogach w formie diagramów liniowych.
Wartość hodowlana cech typu i budowy po standaryzacji waha się w granicach od 70 do
130. Przeciętna wartość dla cechy jest równa 100. Wielkość odchyleń powyżej lub poniżej
tej wartości pozwalają przewidzieć kierunek i intensywność zmian cech budowy
potomstwa pochodzącego z zaplanowanego kojarzenia. Diagram liniowy przedstawiony na
rysunku wskazuje na dużą zdolność przekazywania przez buhaja na jego córki wielu
korzystnych cech pokroju. W szczególności dotyczy to mocnego zaznaczenia więzadła
środkowego, dużej szerokości wymienia i wąskiego ustawienia strzyków. Krowy należące
do ras mlecznych ocenia się w zakresie 16 cech liniowych, a buhaje w zakresie 9 cech.
Wykaz cech liniowych u względnianych w ocenie krów ras mlecznych
Lp. Określenie cechy
Ocena
pkt. 1
pkt. 9
1.
Wysokość w krzyżu (cm)
niska
wysoka
2.
Głębokość tułowia
płytka
głęboka
3.
Szerokość klatki piersiowej
wąska
szeroka
4.
Ustawienie zadu
uniesiony
5.
Szerokość zadu
wąski
szeroki
6.
Postawa nóg tylnych - widok z boku
pionowa
podsiebna
7.
Racice (wysokość piętki)
niska
wysoka
8.
Postawa nóg tylnych - widok z tyłu
iksowate
równoległe
9.
Zawieszenie przednie wymienia
luźne
mocne
10. Zawieszenie tylne wymienia
niskie
wysokie
11. Więzadło środkowe wymienia
słabe
mocne
12. Położenie wymienia
niskie
wysokie
13. Szerokość wymienia
wąskie
szerokie
14. Ustawienie strzyków
szerokie
wąskie
15. Długość strzyków
krótkie
długie
16. Charakter mleczny
ordynarny szlachetny
spadzisty
Ocena ogólna, w odróżnieniu od oceny cech liniowych, uwzględnia budowę całych partii
ciała i ich proporcje odnoszone do wielkości zwierzęcia i do ich wzorca rasowego. Ocena
dotyczy poszczególnych „kategorii" budowy określanych oddzielnie dla krów i buhajów
oraz typów użytkowych lub ras. Każda kategoria (cecha) oceniana jest przez selekcjonera w
skali od 50 do 100 pkt. Ocena za wymię krowy, u której stwierdzono występowanie
przystrzyka, dodatkowego strzyka drożnego lub wymienia koziego, wynosi 50 pkt. i jest
równoznaczna z dyskwalifikacją krowy. Ocena uzyskana za określoną kategorię mnożona
jest następnie przez przypisany jej współczynniki wagi. W zestawiono wagi poszczególnych
kategorii w zależności od rasy i płci.
Cecha
Bydło rasy cb i czb
krowy
Bydło simentalskie
buhaje
krowy
buhaje
1. Kaliber
15%
20%
20%
20%
2. Typ i budowa
15%
20%
15%
25%
3. Nogi i racice
20%
20%
10%
15%
4. Wymię
50%
-
30%
-
20%
-
15%
-
25%
5. Wygląd ogólny
-
6. Zad
-
20%
-
7. Umięśnienie
-
-
25%
Według przedstawionego systemu krowa, której wymię selekcjoner ocenił na 80 punktów,
ostatecznie uzyskała za tę kategorię ocenę wynoszącą 40 pkt. (80 x 50%). Punkty uzyskane
dla poszczególnych kategorii stanowią ocenę wykorzystywaną do szacowania wartości
hodowlanej. Suma punktów uzyskanych dla poszczególnych kategorii stanowi ogólną
ocenę zwierzęcia. Wartość hodowlana w zakresie oceny ogólnej i oceny poszczególnych
kategorii podawana jest w katalogach buhajów w skali od 70 do 130, podobnie jak cechy
liniowe. Ocena ta informuje o poprawności budowy ciała i poszczególnych jego partii.
Wynik oceny ogólnej, wynoszący 118, jest bardzo wysoki i pozwala oczekiwać bardzo
poprawnej, zgodnej ze wzorcem rasowym budowy córek ocenionego buhaja, a szczególnie
bardzo poprawnie zbudowanych wymion (ocena 119). Niezależnie od oceny wartości
hodowlanej w zakresie budowy ogólnej sama ocena w skali 100-punktowej uzyskana dla
poszczególnych kategorii jest wykorzystywana przy podejmowaniu decyzji selekcyjnych,
takich jak: wpis buhaja czy krowy do ksiąg bydła zarodowego lub wybór krowy na matkę
buhajów.
Interpretacja oceny ogólnej
Krowy
Buhaje
Ogólna ocena
Interpretacja
Ogólna ocena
Interpretacja
w pkt.
oceny
w pkt.
oceny
50-64
niedostateczna
50-69
niedostateczna
65-69
słaba
70-74
dostateczna
70-74
dostateczna
75-79
dość dobra
75-79
dość dobra
80-84
dobra
bardzo dobra
80-84
dobra
85-89
85-89
bardzo dobra
90 i więcej
90 i więcej
doskonała
doskonała
-
-
Wady budowy nie są punktowane, ale ich liczba oraz stopień występowania (słabe lub
wyraźne) mają wpływ na ocenę ogólną zwierzęcia. Występowanie wad jest jedynie
odnotowywane i służy do dokładniejszego opisu ocenianego zwierzęcia.
Wady budowy krów na przykładzie rasy simental
Wady przodu:
Wady środkowej
partii ciała
Wady grzbietu:
Wady zadu:
Wady kończyn:
Wady
wymienia:
Krowy simentalskie
- ordynarna głowa
- szyja zbyt delikatna
- rozłupany kłąb
- słabo związane barki
- płaska klatka piersiowa
- przewężenie za łopatkami
- obwisły brzuch
- podkasany brzuch
- łęgowaty
- karpiowaty
- nierówny grzbiet
- guzy biodrowe wyraźnie powyżej linii grzbietu
- krótka miednica
- wysoka nasada ogona
- zapadnięty odbyt
- przebudowany zad
- beczkowate
- postawa francuska
- miękka pęcina
- zbyt szeroka szpara racicy
- nierównomierny rozwój ćwiartek
- wymię piętrowe
- nieczynna jedna ćwiartka
- strzyki niecylindryczne
- lejkowata nasada strzyków
- strzyki dodatkowe
- przystrzyki
- dodatkowe strzyki drożne
- poprzeczne prze wiązanie wymienia
- wymię niewykształcone
- wymię kozie
- skośne ustawienie strzyków
Ocena pokroju krowy wg Osten-Sacen 2004
1. Wysokość
Mierzona jest pomiędzy podłożem, a najwyższym punktem kłębu.
2. Wysokość w krzyżu
Mierzona jest pomiędzy podłożem, a najwyższym punktem w krzyżu pomiędzy guzami
biodrowymi.
3. Szerokość klatki piersiowej
Odległość pomiędzy przednimi nogami.
4. Tylne nogi z tyłu
Ocenia się odległość pomiędzy stawami skokowymi i ustawienie racic (do przodu czy na
zewnątrz).
Przy obserwacji z tyłu nogi powinny być ustawione pionowo, tzn. stawy skokowe oddalone
od siebie, a racice tylko nieznacznie skierowane na zewnątrz.
5. Tylne nogi z boku
Ocenia się kąt w stawie skokowym.
Tylne nogi krów powinny być prawidłowo spionowane - pożądany kąt w stawie skokowym
(patrząc z boku) to 145-155 stopni. Dla znacznej części stad korzystne jest stosowanie
buhajów dobrze pionujących nogi, co oznacza ocenę tej cechy na 100 i mniej punktów
(słupek wyceny na wykresie liniowym opisującym pokrój skierowany w lewo). Dobre
spionowanie nóg jest szczególnie ważne przy utrzymywaniu krów na twardym, betonowym
podłożu.
6. Ustawienie racic
Ustawienie racic w stosunku do podłoża.
Pożądana jest średnia długość racic, a kąt ustawienia przedniej ściany racicy w stosunku do
podłoża powinien wynosić 45-60 stopni, a więc z tendencją do racicy krótszej. Optymalna
wysokość tylnej ściany racicy (piętki) to 4-5 cm.
7. Głębokość tułowia
Wyraża się długością żeber - im dłuższe i niżej schodzące, tym wyższa ocena.
8. Pochylenie zadu
Pochylenie linii przeprowadzonej pomiędzy guzami biodrowymi i wyrostkami kulszowymi.
9. Szerokość zadu
Odległość pomiędzy wyrostkami kulszowymi.
10. Kątowość sylwetki
Służy do oceny charakteru mlecznego krowy. Kąt ustawienia i odległość pomiędzy żebrami
w połączeniu z gładkością kości szkieletu.
11. Zawieszenie przodu wymienia
Umocowanie przodu wymienia do ściany brzucha.
12. Zawieszenie tyłu wymienia
Odległość pomiędzy kością kulszową a końcem bruzdy wymienia.
13. Położenie wymienia
Odległość od spodu wymienia do podłoża. Ocenia się położenie spodu wymienia w
stosunku do linii przeprowadzonej na wysokości stawów skokowych.
14. Więzadło środkowe
Ocenia się widoczność położenia więzadła środkowego na tylnej ścianie wymienia.
15. Położenie przednich strzyków
Umiejscowienie strzyków na przednich ćwiartkach wymienia - ocenia się też odległość
dzielącą zakończenia strzyków.
16. Długość strzyków
Ocenia się długość przednich strzyków.
W niektórych krajach ocenia się dodatkowo położenie strzyków na tylnych ćwiartkach
wymienia - cechę tę wprowadzono 1 września 2004 r. również do wyceny krów mlecznych
w Polsce. Prawidłowe położenie strzyków ma wpływ na przebieg doju mechanicznego, w
przyszłości będzie wręcz decydować o przydatności krowy do doju przy pomocy automatów
udojowych. Poza cechami wymienionymi wyżej i pokazanymi na rysunkach, w Polsce ocenia
się również szerokość wymienia - każdy z krajów uczestniczących w międzynarodowym
systemie wyceny bydła mlecznego ma pewną swobodę w doborze dodatkowych cech
pokrojowych. W Holandii np. w odniesieniu do krów holsztyńsko-fryzyjskich odmiany
czerono-białej opisuje się dodatkowo umięśnienie. Wynika to z faktu, że krowy tej odmiany
barwnej różnią się od swoich czarno-białych kuzynek nie tylko kolorem umaszczenia, ale
także pewnymi cechami budowy i pokroju.