Pobierz

DISTANCE LEARNING – NAUCZYCIELE DO LAMUSA?
Katarzyna Miska, Agnieszka Musolf-Parol, Łukasz Wojtaluk
Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie
Streszczenie
Podręcznik elektroniczny, określany także jako e-book, książka elektroniczna lub publikacja elektroniczna, jest to treść zapisana w formie elektronicznej, przeznaczona do odczytu za pomocą odpowiedniego oprogramowania. Dzięki podręcznikowi elektronicznemu możemy zdobywać informacje za pomocą metody distance learning, czyli kształcenia na odległość. Jest to innowacyjny sposób pozyskiwania wiedzy. Autorzy w tekście badją, czy distance learning może zastąpić tradycyjne metody uczenia się oraz sprawdzania nabytych wiadomości. Distance learning umożliwia swobodny dostęp do
informacji, jednak należy zbadać, czy przekłada się to na efektywność uczenia się? Autorzy próbują
również odpowiedzieć na pytanie, czy we współczesnym świecie pozycja nauczyciela fizycznie przekazującego treść informacyjną jest zagrożona?
Współczesny świat jest zdominowany przez komputery i Internet. Dynamiczny rozwój technologii
informacyjno-komunikacyjnych powoduje, że obok dotychczasowego tradycyjnego modelu kształcenia coraz powszechniejsza staje się metoda distance learning (kształcenie na odległość). Ucząc się
korzystamy już nie tylko z podręczników tradycyjnych, ale również z elektronicznych, zwanych ebook. Ludzie coraz częściej korzystają z informacji, których źródłem są media elektroniczne, a proces
edukacyjny opiera się na technologiach informacyjno-komunikacyjnych.
Podręcznik elektroniczny, e-book (ang. electronic book), książka elektroniczna lub publikacja elektroniczna definiuje treść zapisaną w formie elektronicznej, która jest przeznaczona do odczytu za pomocą odpowiedniego do tego celu oprogramowania. E–book to również urządzenie elektroniczne wyposażone w wyświetlacz, pamięć, oprogramowanie, łącze oraz wyświetlaną na nim zawartość w postaci
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 3 (15) 2013, s. 46-56
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
sformatowanego pliku elektronicznego z konkretną treścią1. Powstanie podręcznika elektronicznego
pozwoliło wprowadzić metodę kształcenia na odległość. Nauka na odległość, distance learning, distance education, e-edukacja, e-learning, kształcenie na odległość, kształcenie zdalne, to tylko niektóre określenia spośród wszystkich funkcjonujących wyrażeń określających zjawisko prowadzenia edukacji za pośrednictwem środków technicznych2. Technika ta wykorzystuje wszystkie dostępne media
elektroniczne: Internet, intranet, extranet, przekazy satelitarne, taśmy audio/video, telewizję interaktywną oraz CD-ROMy. Charakterystyczne jest to, że przekazu wiedzy i jej sprawdzenia dokonuje komputer, natomiast tempo przekazu i rodzaj dostarczanej wiedzy samodzielnie ustala uczący się podmiot3. Distance learning łączy najnowsze osiągnięcia informacyjno- komunikacyjne, wykorzystując
obraz, dźwięk, tekst, wymianę danych i szerokie możliwości Internetu. Możemy wyróżnić dwie podstawowe formy nauczania na odległość:
- CBT (Computer Based Training) – szkolenie z wykorzystaniem komputera,
- WBT (Web Based Training) – szkolenie z wykorzystaniem Internetu4.
„Nauczanie na odległość jest to metoda prowadzenia procesu dydaktycznego w warunkach, gdy nauczyciele i uczniowie (studenci) są od siebie oddaleni (czasami znacznie) i nie znajdują się w tym samym miejscu, stosując do przekazywania informacji – oprócz tradycyjnych sposobów komunikowania
się – również współczesne, bardzo nowoczesne technologie telekomunikacyjne, przesyłając: głos,
obraz video, komputerowe dane oraz materiały drukowane.”5. Nauka na odległość ma charakter
asynchroniczny, czyli nauczyciel i uczeń nie pozostają w kontakcie ze sobą w tym samym czasie i miejscu. Jest to przeciwwaga do nauczania synchronicznego (tradycyjnego) podczas, którego uczniowie
i nauczyciel znajdują się w tym samym pomieszczeniu i pozostają w kontakcie bezpośrednim. Najnowszym rozwiązaniem technologicznym jest nauczanie o charakterze synchronicznym bez konieczności przebywania uczniów i nauczyciela w jednym pomieszczeniu. Możliwość taką dają telekonferencje i wideokonferencje6. Distance learning polega na samodzielnym opanowywaniu wiedzy nietradycyjną formą nauki, której program i cele uczący dostosowuje do własnych, indywidualnych potrzeb i trybu życia. Ma możliwość samodzielnego uporządkowania zdobytych informacji oraz sprawdzenia opanowanych umiejętności i wiedzy. Ta innowacyjna metoda uczenia się wymaga dużego
nakładu pracy własnej, motywacji i samodyscypliny. Jest również alternatywą dla osób, które nie
mają możliwości studiować ani w trybie stacjonarnym, ani zaocznym7.
Distance learning ma prawie 100-letnią historię. Początkowo polegało na przesyłaniu drogą pocztową
materiałów szkoleniowych i ćwiczeń pomiędzy uczącymi się studentami a instytucją prowadzącą kurs.
Przełomem popularności tego sposobu uczenia się był okres odkrycia i rozwoju Internetu, który stworzył nowe możliwości interakcji i komunikacji uczących się oraz rzeczywisty kontakt z prowadzącym
kurs8. Opisywana forma kształcenia cieszy się dużą popularnością na świecie, szczególnie w USA
i Kanadzie, gdzie powstało kilkaset wirtualnych uczelni. Studenci, nie przerywając dotychczasowej
1
P. Wimmer, Publikacje elektroniczne. W poszukiwaniu standardu. „Webmaster”, 2000, nr 6.
http://www.profesornet.pl/na_odl.htm, 04.10.2011.
3
http://www.learning.pl/elearning/index.html, 28.07.2011.
4
A. Szeląg, E-learning: edukacja na odległość, „Biblioteka w Szkole”, 2008, nr 11, s. 5-6.
5
M. J. Kubiak, Wirtualna edukacja, Wydawnictwo „MIKOM”, Warszawa 2000, s. 11.
6
http://www.profesornet.pl/na_odl.htm, 04. 10. 2011.
7
S. Juszczyk, Edukacja na odległość. Kodyfikacja pojęć, reguł, procesów, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
2003, s. 124.
8
http://mareczekrz.republika.pl/pcq_4_distance_learn.htm, 28. 07. 2011.
2
47
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
pracy i nie zmieniając miejsca zamieszkania, mają możliwość zdobycia dyplomu wyższej uczelni lub
nowego zawodu. Wyniki badań projektu „The California Distance Learning Project” sklasyfikowały
cechy charakteru studentów korzystających z kształcenia na odległość i kończących studia tą metodą.
Charakteryzują się zdolnością samodzielnego i systematycznego uczenia się oraz posiadają wysoki
poziom motywacji i umiejętność indywidualnej pracy z literaturą specjalistyczną. Ponadto, są otwarci
na nowe idee, teorie i rozwiązania. Potrafią umiejętnie posługiwać się komputerem i rozwiązaniami
internetowymi9.
Na polskich uczelniach wyższych również funkcjonuje kształcenie metodą distance learning. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie oferuje e-wykłady, e-ćwiczenia, e-lektoraty oraz e-seminaria, które są
e-zajęciami wcześniej zaplanowanymi i określonymi czasowo, odbywającymi się w sieci pod kierunkiem nauczyciela. Studenci mogą również korzystać z wspomagających i uzupełniających kursów internetowych, które dają możliwość dostępu do autorskich i nieautorskich materiałów dydaktycznych,
skryptów, podręczników, artykułów, raportów z badań, ilustracji, modeli, map, symulacji i filmów
video, odpowiednio dobranych przez prowadzącego konkretne zajęcia10. Natomiast Uniwersytet
Warszawski posiada w swej ofercie szkolenia on-line, takie jak: Szkolenie biblioteczne (dla studentów
I roku, również w wersji anglojęzycznej dla studentów zagranicznych), Szkolenie BHP (w wersji polskiej i angielskiej) oraz Podstawy ochrony własności intelektualnej, a także e-nauczanie języków obcych we współpracy ze Szkołą Języków Obcych (SZJO). Zajęcia te są prowadzone synchronicznie –
stacjonarnie i przez Internet11. Kolejną szkołą wyższą, która korzysta z innowacyjnej metody distance
learning jest Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu. Studenci I roku odbywają systemem on-line Szkolenie biblioteczne, a oprócz tego są dostępne kursy WBT (Web Based Training) zawierające konkretną wiedzę z określonego przedmiotu, będącą uzupełnieniem ćwiczeń.
Kształcenie na odległość ma jednak swoich zwolenników, jak i oponentów. Pierwsi dostrzegają zalety
tej metody w postaci nieograniczonej czasowo dostępności do materiałów edukacyjnych i niwelacji
kosztów związanych z dojazdami. Pozytywem jest również to, że podmiot uczący się jest sam w pełni
odpowiedzialny za przebieg własnej edukacji12. Inne zalety to m.in. możliwość samodzielnego sprawdzania nabytej wiedzy za pomocą testów, brak ograniczeń co do liczby osób mogących uczestniczyć
w konkretnych kursach oraz duża elastyczność wynikająca ze specyfiki metody. Istotne jest również,
że tempo i czas nauki umożliwia weryfikowanie i kontrolowanie nabywanej wiedzy13.
Natomiast sceptycy odwołują się zarówno do kwestii merytorycznych, jak i humanistycznych. Wskazują na możliwość niedostosowania programu nauczania do wieku uczącego się oraz na nie występowanie zasady przemienności. Trudno jest również wyegzekwować, czy też sprawdzić, czy uczeń
wykonuje dostateczne przerwy w toku samodzielnego uczenia się. Edukacji na odległość zarzuca się,
że nie kształtuje humanistycznego profilu człowieka – nie uczy umiejętnego nawiązywania kontaktów
z innymi ludźmi, pełnienia ról społecznych oraz rozumienia relacji interpersonalnych. Umiejętność
9
E. Szczepanik, Kształcenie na odległość jako element systemu edukacji państwa, „Wychowanie Techniczne w
Szkole”, 2003, nr 5, s. 9-10.
10
J. T. Skrzypek i in., E-learning a tradycyjnie zarządzany uniwersytet,[w:] M. Dąbrowski, M. Zając (red.), Elearning w szkolnictwie wyższym – potencjał i wykorzystanie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2010, s. 214-215.
11
M. Wilkin, Dziesięć lat e-nauczania na Uniwersytecie Warszawskim, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając, (red.), Elearning w szkolnictwie…, dz. cyt., s. 225-226.
12
R. Lorens, Czas na e-learning: technologia informacyjna i komunikacyjna w szkole, „Dyrektor Szkoły”, 2008, nr
4, s. 12-13.
13
http://www.learning.pl/elearning/index.html, 28. 07. 2011.
48
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
odczytywania komunikatów pozawerbalnych i reagowanie na tego rodzaju język jest uzupełnieniem
doskonalenia w sztuce mówienia i słuchania. Obcowanie jedynie z komputerem upośledza w pewnym stopniu jednostkę ludzką, która potrzebuje budować swoją tożsamość w grupie rówieśniczej,
a poprzez przynależność do niej zaspokaja poczucie bezpieczeństwa. Funkcjonowanie w realnej grupie daje możliwość wspólnego podejmowania i realizowania zadań, stwarzanie nowych wyzwań
i rozwiązywanie problemów. Wzbudzenie w sobie twórczego działania jest możliwe jedynie w kontakcie z żywymi osobami i pod wpływem ich pozawerbalnych reakcji14. Niektóre zalety distance learning są wskazywane jako jego wady. Nieograniczona dostępność do tego typu edukacji może działać
na zasadzie „zawsze i wszędzie”, czyli „nigdy i nigdzie”. Ucząc się w domu jesteśmy bardziej podatni
na dekoncentrację płynącą z otoczenia aniżeli będąc np. w sali wykładowej. Edukacja tradycyjna posiada stałą strukturę czasową, której brak w e-learningu, co może powodować trudności we wzbudzeniu w sobie mobilizacji do nauki. W procesie edukacji na odległość bardzo ważna jest silna motywacja, która w warunkach tradycyjnego nauczania występuje naturalnie poprzez obecność w grupie,
porównywanie się do osób z grupy oraz interakcje z nimi15.
Każdy postęp cywilizacyjny ma na celu ułatwienie życia człowiekowi i umożliwienie mu optymalnego
rozwoju posiadanego potencjału. By metoda distance learning była efektywną musi spełniać kilka
warunków. Podmiot uczący powinien mieć zapewniony szybki, łatwy i pewny kontakt
z prowadzącym, a oferowane kursy muszą być dynamiczne i atrakcyjne. Przedstawiony w nich układ
treści powinien być logiczny i przejrzysty16. Osoby uczące się wg e-learning muszą wierzyć w siebie,
być pozytywnie nastawione do nauki i silnie zmotywowane. Powinny posiadać również umiejętności
umożliwiające efektywne komunikowanie się oraz kompetencje i pewność w korzystaniu
z technologii teleinformatycznej17.
Mając na celu zweryfikowanie stosunku i opinii studentów na temat metody distance learning, autorzy dokonali badań za pomocą sondażu diagnostycznego, z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety
anonimowej. Badania dokonano pod względem następujących problemów badawczych:
1. Czy metoda distance learning ma szansę zastąpić tradycyjne sposoby uczenia się i sprawdzania
nabytej wiedzy?
2. Czy za pomocą distance learning nabywamy wiedzę, czy weryfikujemy własną uczciwość?
3. Czy swoboda dostępu do informacji, jaką daje distance learning, przekłada się na efektywność
uczenia się?
4. Czy we współczesnym świecie, fizyczny przekaz informacji przez nauczyciela ma szansę utrzymać
swoją pozycję?
Badaniem objęto 30 studentów trzeciego roku pedagogiki z Wyższej Szkoły Zarządzania
i Administracji w Zamościu. Przedstawiona poniżej charakterystyka zbadanej próby uwzględnia takie
zmienne społeczno-demograficzne jak płeć, wiek, wykształcenie, aktywność zawodową oraz miejsce
zamieszkania. 90% badanych stanowili studenci w przedziale wiekowym 20-30 lat. 10% ankietowa-
14
A. Krzywka, Syndrom mechanicznej pomarańczy: zagrożenia edukacji w sieci, „Edukacja i Dialog”, 2003, nr 5,
s. 30-37.
15
G. Wieczorkowska, Blaski i cienie uczenia w sieci, „Psychologia w Szkole”, 2007, nr 4, s. 105-112.
16
W. Montwiłł, Kształcenie na odległość – wybór czy konieczność, „Edukacja Ustawiczna Dorosłych”, 2006, nr 4,
s. 93-96.
17
A. Clarke, E-learning nauka na odległość, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 2004, s. 15.
49
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
nych to osoby z przedziału wiekowego 31-38 lat. Kobiety stanowiły 83% respondentów, a mężczyźni
17%. Większość badanych studentów posiada wykształcenie średnie ogólnokształcące (70%), zaś 30%
wykształcenie wyższe. Ponad połowa ankietowanych (57%) nie jest aktywna zawodowo. 43% deklaruje swoją aktywność. 70% ankietowanych, to studenci mieszkający na wsi, zaś 30%, to mieszkańcy
miasta. Należy zaznaczyć, że ze względu na małą ilość badanych są to jedynie badania sygnalizujące,
a nie wiążące.
Wykres 1. Distance learning jest lepszą metodą uczenia się niż metody tradycyjne?
30%
tak
nie
53%
nie mam zdania
17%
Źródło: opracowanie własne
Z uzyskanych danych, przedstawionych w wykresie 1, wynika, że 30% respondentów uważa distance
learning za lepszą metodę uczenia się niż metody tradycyjne. Najczęściej wymieniane uzasadnienia
to:
- komfort nauki – 33%,
- samodzielne określanie czasu poświęcanego na naukę – 23%,
- szybkość uczenia – 20%,
- łatwy dostęp do materiałów – 16%,
- możliwość uczenia się bez wychodzenia z domu – 8%.
17% ankietowanych uznaje metody tradycyjne za lepsze. Odpowiedź uzasadniają brakiem kontaktu
z nauczycielem (40%), koniecznością samodyscypliny (33%), preferowaniem tradycyjnej metody
(27%). Ponad połowa (53%) nie ma zdania na ten temat, co może być wynikiem niezdecydowania
studentów w kwestii doboru lepszej dla siebie metody uczenia się. Jakie zatem sposoby uczenia się,
są preferowane przez studentów?
50
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
Wykres 2. Preferowane sposoby uczenia się.
6%
26%
własne notatki
68%
książki
distance learning
Źródło: opracowanie własne
Wykres 2 wskazuje, że zdecydowana większość respondentów (68%) twierdzi, że uczy się ze zrobionych przez siebie notatek. 26% preferuje książki jako źródło wiedzy, a tylko 6% opowiada się za distance learning, co pozwala przypuszczać, że jest to jeszcze mało popularny sposób uczenia się. Jeśli
już natomiast w procesie swojej edukacji korzystamy z metody distance learning, to w jaki sposób
sprawdzamy później nabytą wiedzę?
Wykres 3. Jak sprawdzamy wiedzę, zdobytą za pomocą distance learning?
17%
35%
samodzielnie
24%
korzystanie z notatek
pomoc znajomych
24%
książki, Internet
Źródło: opracowanie własne
51
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
Wyniki ujęte na wykresie 3 nie napawają optymizmem. Tylko 35% deklaruje samodzielność przy weryfikowaniu zdobytych wiadomości. Ponad połowa studentów nieuczciwie sprawdza swoją wiedzę,
korzystając albo z notatek (24%) albo z pomocy znajomych (24%), zaś 17% wspomaga się książkami
lub Internetem. Wobec tego, czy dostępność informacji, którą daje distance learning, zachęca do
nauki?
Wykres 4. Chęć uczenia się zależy od dostępu do wiedzy?
6%
27%
tak
67%
nie
nie wiem
Źródło: opracowanie własne
Jak pokazuje wykres 4, ponad połowa ankietowanych, bo 67% uzależnia swój zapał do nauki od łatwej dostępności do wiedzy. Dla 27% nie jest to wyznacznikiem, a 6% nie zajmuje żadnego stanowiska w tej kwestii. Czy treść informacyjna zawarta w kursach distance learning jest dla jej odbiorców
bardziej zrozumiała?
Wykres 5. Czy ucząc się za pomocą distance learning więcej rozumiemy?
20%
14%
tak
nie
66%
nie wiem
Źródło: opracowanie własne
52
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
Na wykresie 5 widzimy, że dla 20% ankietowanych treść informacyjna nabywana poprzez distance
learning jest bardziej zrozumiała. 14% twierdzi, że tak nie jest, a aż 66% nie ma zdania na ten temat.
Prawdopodobnie oznacza to, że poziom zrozumienia treści nie jest u nich zależny od metody jaką ją
przyswajają. Jaki wobec tego, sposób przyjmowania informacji jest preferowany przez ankietowanych?
Wykres 6. Jaki sposób przyjmowania treści informacyjnych jest preferowany najbardziej?
w grupie,wiedza
przekazywana przez
nauczyciela i warsztat,
dyskusja
10%
wiedza przekazywana
przez nauczyciela, wykład
15%
15%
60%
samodzielnie z
podręczników
distance learning
Źródło: opracowanie własne
Analiza wykresu 6 wykazuje, że ponad połowa respondentów (60%) preferuje zajęcia warsztatowe,
praktyczne w grupie, prowadzone przez nauczyciela. Przekaz wiedzy w formie wykładu
i z podręczników jest zadowalający dla takiej samej ilości badanych (po 15%) . Jedynie 10% skłania się
ku przekazowi metodą distance learning.
53
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
Wykres 7. Czy współczesny świat edukacji potrzebuje nauczycieli przekazujących wiedzę?
20%
7%
tak
nie
73%
nie wiem
Źródło: opracowanie własne
Wykres 7 wskazuje, że zdecydowana większość studentów (73%), ceni sobie przekaz wiedzy przez
nauczycieli, czy wykładowców. Jako uzasadnienie podają:
- możliwość wyjaśnienia trudnych zagadnień (60%),
- pełnienie funkcji wychowawczej (30%),
- bieżące weryfikowanie wiedzy (10%).
Dla 7% ankietowanych nauczyciel nie jest niezbędny, a 20% respondentów nie ma zdania w tej kwestii.
Na podstawie danych empirycznych można stwierdzić, że studenci nie są w stanie jednoznacznie
określić, czy distance learning jest lepszą metodą uczenia się niż metody tradycyjne. Dostrzegają jednak jej pozytywne cechy, wskazując na komfort nauki, szybkość uczenia się, samodzielność określania
czasu przeznaczonego na naukę, łatwy dostęp do materiałów i wreszcie, możliwość uczenia się bez
wychodzenia z domu. Większość ankietowanych preferuje sposób uczenia się z własnych notatek lub
z książek. Być może wynika to z przyzwyczajenia do tej formy przyjmowania wiedzy, niskiej powszechności kształcenia na odległość i braku wiedzy praktycznej dotyczącej możliwości tej metody.
Distance learning, zdecydowanie weryfikuje uczciwość. Wyniki badań wskazują na jej brak przy
sprawdzaniu nabytych wiadomości tą metodą. Ponad połowa ankietowanych korzysta z pomocy naukowych. Są to wyniki pesymistyczne, obrazujące brak dojrzałości i poważnego podejścia dorosłych
ludzi do nabywania wiedzy. Zastanawiające jest, czy nasze społeczeństwo jest mentalnie gotowe na
tego typu innowacje edukacyjne?! Nasuwa się też pytanie czy kursy distance learning są profesjonalnie przygotowywane i atrakcyjne przez swoją interakcyjność?
Badania wskazują, że trudno jednoznacznie uznać distance learning za efektywną metodę uczenia się.
Większość respondentów przyznało, że swobodny dostęp do treści informacyjnych, jaki daje ta me-
54
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
toda wpływa na ich zapał do nauki, ale ponad połowa z nich nie jest w stanie określić, czy wiedza,
którą pozyskują jest dla nich bardziej zrozumiała.
Analizując wyniki sondażu pod kątem pozycji nauczyciela we współczesnym świecie edukacji, można
jednoznacznie stwierdzić, że jest ona niezachwiana. Ponad połowa ankietowanych wysoko ceni sobie
osobę nauczyciela, możliwość interakcji z nim oraz zajęcia praktyczne i warsztatowe z jego udziałem.
Distance learning jest metodą, która niewątpliwie posiada wiele pozytywnych cech, na które również
wskazywali ankietowani studenci (komfort nauki, szybkość uczenia się, samodzielność określania
czasu przeznaczonego na naukę, łatwy dostęp do materiałów, możliwość uczenia się bez wychodzenia z domu), ale pomimo tego nadal nie posiada ugruntowanej pozycji we współczesnym systemie
edukacyjnym. Być może jest to stan przejściowy, wynikający z tego, że jednak ta metoda jest na etapie „raczkowania” w większości polskich uczelniach, a jej powszechność jest stosunkowo nieduża.
Pozwala to snuć przypuszczenia, że za kilka lat identyczna próba badawcza wskaże inne wartości
i całkowicie odmienny wynik takiego samego badania. W przyszłości na pewno zastosowanie distance
learning rozwinie się na większą skalę, czym zjedna sobie większą liczbę zwolenników uczących się wg
tej metody. Póki co, nauczyciel nadal ma mocną pozycję we współczesnej edukacji. Mimo wszystkich
reform i rewolucji technologicznych jest on niezastąpionym ogniwem w procesie edukacyjnym łączącym wiedzę, informacje i uczący się podmiot.
55
Distance learning – nauczyciele do lamusa?
Bibliografia
1. Clarke A., E-learning nauka na odległość, Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, Warszawa 2004.
2. http://mareczekrz.republika.pl/pcq_4_distance_learn.htm, 28. 07. 2011.
3. http://www.learning.pl/elearning/index.html, 28. 07. 2011.
4. http://www.learning.pl/elearning/index.html, 28.07.2011.
5. http://www.profesornet.pl/na_odl.htm, 04. 10. 2011.
6. http://www.profesornet.pl/na_odl.htm, 04.10.2011.
7. Juszczyk S., Edukacja na odległość. Kodyfikacja pojęć, reguł, procesów, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2003.
8. Krzywka A., Syndrom mechanicznej pomarańczy: zagrożenia edukacji w sieci, „Edukacja i Dialog”,
2003, nr 5.
9. Kubiak M. J., Wirtualna edukacja, Wydawnictwo „MIKOM”, Warszawa 2000.
10. Lorens R., Czas na e-learning: technologia informacyjna i komunikacyjna w szkole, „Dyrektor
Szkoły”, 2008, nr 4.
11. Montwiłł W., Kształcenie na odległość – wybór czy konieczność, „Edukacja Ustawiczna Dorosłych”, 2006, nr 4.
12. Skrzypek J. T. i in., E-learning a tradycyjnie zarządzany uniwersytet,[w:] M. Dąbrowski, M. Zając
(red.), E-learning w szkolnictwie wyższym – potencjał i wykorzystanie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2010.
13. Szczepanik E., Kształcenie na odległość jako element systemu edukacji państwa, „Wychowanie
Techniczne w Szkole”, 2003, nr 5.
14. Szeląg A., E-learning: edukacja na odległość, „Biblioteka w Szkole”, 2008, nr 11.
15. Wieczorkowska G., Blaski i cienie uczenia w sieci, „Psychologia w Szkole”, 2007, nr 4.
16. Wilkin M., Dziesięć lat e-nauczania na Uniwersytecie Warszawskim, [w:] M. Dąbrowski, M. Zając
(red.), E-learning w szkolnictwie wyższym – potencjał i wykorzystanie, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2010.
17. Wimmer P., Publikacje elektroniczne. W poszukiwaniu standardu. „Webmaster”, 2000, nr 6.
56