docPrzyczyny kryzysu finansowego w Grecji
download 
Reklamacja Transkrypt
Przyczyny kryzysu finansowego w Grecji
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów studia podyplomowe MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Anna Agatowska Przyczyny kryzysu finansowego w Grecji – problem spełnienia kryteriów konwergencji Praca końcowa Promotor Prof. dr hab. Marek Wróblewski Wrocław 2015 1 2 Spis treści Wstęp ......................................................................................................................................... 5 Rozdział 1. Kryteria konwergencji z Maastricht ...................................................................................... 6 1.1 Istota kryteriów konwergencji....................................................................................... 6 1.2 Ekonomiczne znaczenie kryteriów konwergencji nominalnej ...................................... 6 1.3 Szoki asymetryczne skutkiem niewypełnienia kryteriów konwergencji ...................... 9 Rozdział 2. Integracja Grecji ze strefą euro ............................................................................................ 12 2.1 Grecka droga do euro .................................................................................................. 12 2.2 Wypełnienie kryteriów konwergencji przez Grecję .................................................... 13 2.3 Rewizja greckich danych statystycznych .................................................................... 14 Rozdział 3. Kryzys finansowy w Grecji.................................................................................................... 18 3.1 Przyczyny kryzysu finansowego w Grecji .................................................................. 18 3.2 Przebieg kryzysu ........................................................................................................ 20 3.3 Skutki kryzysu finansowego w Grecji ........................................................................ 22 Rozdział 4. Scenariusze rozwiązania greckiego kryzysu ........................................................................ 24 4.1 Bankructwo ................................................................................................................. 24 4.2 Wykluczenie ze strefy euro ......................................................................................... 25 4.3 Pomoc finansowa. ....................................................................................................... 26 Zakończenie ............................................................................................................................ 30 Bibliografia ............................................................................................................................. 31 Spis tabel i wykresów ............................................................................................................. 32 3 4 Wstęp Od 2007 roku obserwujemy na światowych rynkach finansowych gwałtowne zmiany, które można określić mianem kryzysu finansowego. Trwający od ośmiu lat kryzys jest uważany za jeden z największych kryzysów jakie dotknęły gospodarkę światową. Jego początek miał miejsce w Stanach Zjednoczonych, w wyniku problemów związanych z rynkiem nieruchomości oraz kredytami subprime. W niedługim czasie kryzys ten rozprzestrzenił się na pozostałe kraje w tym również państwa Unii Europejskiej. Celem niniejszej pracy jest opisanie przyczyn kryzysu finansowego w Grecji, która została dotknięta kryzysem najbardziej spośród wszystkich państw europejskich. W pierwszym rozdziale pracy zostanie opisana istota kryteriów konwergencji oraz ich ogromne znacznie dla stabilności gospodarczej państw będących członkami strefy euro. W rozdziale tym zostaną opisane także konsekwencje uchylenia derogacji dla państw, które nie wypełniły kryteriów konwergencji, a mimo wszystko zostały przyjęte do strefy euro. Jedną z konsekwencji takiej decyzji jest wystąpienie szoków asymetrycznych które zostały opisane w ostatnim podrozdziale tej części pracy. W drugim rozdziale zostanie przedstawiona droga, jaką przebyła Grecja przed przystąpieniem do strefy euro. W rozdziale tym zostanie opisano stopień przygotowania tego kraju przed akcesją pod względem wypełnienia kryteriów konwergencji, oraz jakich starań dopełniła aby osiągnąć oczekiwany cel. W ostatnim podrozdziale tej części pracy deklarowane przez Grecję dane statystyczne zostaną porównane z wynikami przeprowadzonej rewizji. Trzeci rozdział pracy zostanie poświęcony genezie, przebiegowi oraz konsekwencjach kryzysu finansowego w greckim państwie. Przedstawione zostaną niedoskonałości greckiej gospodarki, które stały się czynnikami determinującymi wybuch kryzysu. W tym rozdziale opisane zostaną również skutki jakie odczuła Grecja w wyniku kryzysu, ale również strefa euro oraz cała Unia Europejska. Ostatni rozdział ma za zadanie zobrazowanie czytelnikowi niniejszej pracy rozwiązań jakie zaproponowano Grecji w celu uratowania jej z ciężkiej sytuacji. Zostaną w nim opisane konsekwencje jakie czekają Grecję oraz pozostałe państwa przy wyborze każdego z trzech rozważanych scenariuszy. 5 Rozdział 1. Kryteria konwergencji z Maastricht 1.1 Istota kryteriów konwergencji Określając intuicyjnie warunki akcesji do strefy euro można byłoby zredukować je jedynie do obowiązku osiągnięcia poziomu podobieństwa pomiędzy krajem wstępującym a grupą gospodarek przyjmujących. Niemniej jednak spełnianie tych warunków rozumiane jest dynamicznie, jako postępujący proces dlatego nazywane jest kryteriami konwergencji. Kryteria konwergencji zapisane są w Traktacie o Unii Europejskiej zwanym Traktatem z Maastricht podpisanym 7 lutego 1992 r., oraz wprowadzonym w życie 1 listopada 1993 r. Traktat z Maastricht początkowy był układem dwunastu państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej i stanowił o ich politycznej i gospodarczej integracji. Termin „poziom podobieństwa” ma bardzo szerokie znaczenie, dlatego przed szczegółowym opisaniem kryteriów konwergencji warto jest skupić się nad ogólnymi przesłankami stosowania ich w przypadku państw pretendujących do przystąpienia do strefy euro. Jako jedną z konsekwencji przyjęcia wspólnej waluty wymienia się rezygnację przez kandydujący kraj członkowski z prowadzenia samodzielnej polityki pieniężnej, zgadzając się jednocześnie na ograniczenie swobody w zakresie polityki budżetowej. Podobieństwo powinno przede wszystkim dotyczyć tych aspektów, na które najbardziej istotny wpływ ma obszar wspólnego pieniądza. Kryteria, które dotyczą sfery zjawisk wyrażanych w pieniądzu nazywa się kryteriami nominalnymi. Obok nich wyróżnia się również kryteria realne, które z kolei dotyczą podobieństwa rzeczywistego potencjału gospodarek, bogactwa, struktury oraz poziomu produkcji i konsumpcji, technologii produkcji, konkurencyjności itp. Obie grupy kryteriów konwergencji są ze sobą istotnie powiązane np. w dłuższym horyzoncie czasowym realne podobieństwo pomiędzy gospodarkami może przyczynić się do trwałego wypełnienia kryteriów nominalnych1. 1.2 Ekonomiczne znaczenie kryteriów konwergencji nominalnej Wśród kryteriów konwergencji nominalnej wyróżnia się: - kryterium fiskalne, - kryterium stabilności cen (tzw. kryterium inflacyjne), - kryterium stóp procentowych, 1 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa w kryzysie [w:] P. Kowalewski (red.) Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2013, s. 259-260. 6 - kryterium kursu walutowego. Wymienione wyżej kryteria należałoby uzupełnić jeszcze o kryterium konwergencji prawnej, które wynika z art.109 TuWE i stanowi o tym, że „Każde Państwo Członkowskie zapewnia, najpóźniej z datą ustanowienia Europejskiego Systemu Banków Centralnych, zgodność swojego ustawodawstwa krajowego, w tym statusu krajowego banku centralnego, z niniejszym Traktatem i Statusem ESBC”2. Wypełnianie zobowiązań w zakresie urzeczywistniania unii gospodarczej i walutowej przez państwa członkowskie podlega ocenie zgodnie z art. 122 TuWE, przez Komisję Europejską oraz Europejski Bank Centralny z częstotliwością co najmniej dwuletnią. Wobec oceny realizacji tych kryteriów przyjmuje się następujące zasady: - rygoryzmu – kryteria stosowane są w sposób dosłowny, normy ilościowe powinny być wypełnione precyzyjnie, a nie w przybliżony sposób, - integralności i równorzędności – warunkiem otrzymania pozytywnej oceny jest jednoczesne wypełnienie wszystkich kryteriów, - trwałości – w ocenie uwzględnia się spektra trwałości realizacji wytyczonych norm, - przejrzystości i realności – ocena stopnia wypełnienia poszczególnych kryteriów powinna być przeprowadzona w czytelny i prosty sposób, oraz powinna opierać się o wiarygodne dane. Art. 5 protokołu w sprawie konwergencji stanowi, iż dane niezbędne do przeprowadzenia oceny dostarczane są przez Komisję Europejską. Zastosowanie takiego rozwiązania poprawia spójność metodologiczną danych, a także ich porównywalność w czasie oraz pomiędzy różnymi krajami3. Pierwszym z warunków wstąpienia państwa członkowskiego do strefy euro jest utrzymanie stabilności cen. Rada UE analizuję stopę inflacji państwa kandydującego w ciągu roku aby sprawdzić stopień wypełnienia tego kryterium. Następnie porównuje tę stopę ze stopami inflacji w trzech państwach członkowskich, które osiągnęły najlepszy wynik w zakresie stabilności cen. Kryterium stabilności cen zostaje spełnione w momencie, kiedy stopa inflacji państwa pretendującego do przystąpienia do strefy euro nie przekracza wyżej wspomnianej stopy o więcej niż 1,5%. Kryterium stabilności jest o tyle ważne, że brak jego spełnienia generuje poważne konsekwencje. Jeżeli w unii monetarnej znalazłby się kraj o zbyt wysokiej inflacji uniemożliwiłoby to realizację przez bank centralny jego głównego zadania jakim jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. W statystycznym sensie jest to wynikiem tego, iż inflacja 2 Protokół w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego http://oide.sejm.gov.pl/oide/images/files/dokumenty/traktaty/Traktat_z_Maastricht_PL_4.pdf (16.04.2015) 3 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa…, op. cit., s. 260-261. 7 dla unii monetarnej stanowi średnią stóp inflacji w poszczególnych państwach. W sensie ekonomicznym należy zwrócić uwagę na to, że gdyby bank centralny prowadził politykę pieniężną skierowaną na zwalczanie inflacji w kraju charakteryzującym się największą inflacją (o wiele wyższą niż w pozostałych państwach) polityka ta okazałby się zdecydowanie zbyt restrykcyjna w stosunku do krajów o niższej inflacji. Natomiast polityka, która nie uwzględniałaby wysokiej inflacji w takim kraju, byłaby dla niego zbyt łagodna, a realne stopy procentowe okazałby się relatywnie niskie. Skutkiem takiej sytuacji mogłoby być nadmierne ożywienie inwestycji oraz konsumpcji co w konsekwencji zwiększałoby popyt, a także inflację. W efekcie końcowym mogłoby dojść do przegrzania gospodarki, a w późniejszym okresie głębokiej korekty recesyjnej4. Kolejnym etapem na drodze do strefy euro jest spełnienie kryterium długoterminowych stóp procentowych. Na ich poziom znaczący wpływ mają oczekiwania inflacyjne, a także wysokość tzw. premii za ryzyko rozumianej jako część wynagrodzenia inwestora, której oczekuje ze względu na ryzyko poniesienia straty na rynku finansowym danego państwa. Stabilne i niskie długoterminowe stopy procentowe oznaczą, iż uczestnicy rynku finansowego spodziewają się w długim okresie niskiej inflacji. Niska premia za ryzyko oraz niski poziom inflacji w danym kraju są przejawem jego stabilności5. Długookresowe stopy procentowe obliczane są na postawie pożyczek zaciąganych przez państwa członkowskie (np. emitowanych obligacji lub innych papierów wartościowych). Długoterminowa stopa procentowa kandydata jest porównywana z wartością referencyjną, która obliczania jest na podstawie średnich w trzech państwach Unii Europejskiej, w których stabilność cen jest największa. Kryterium długoterminowych stóp procentowych jest spełnione w momencie, gdy długoterminowa stopa procentowa państwa pretendującego do strefy euro nie przekracza wartości referencyjnej więcej niż o 2% 6. Ogromne znaczenie przypisuje się również kryterium stabilności finansów publicznych. Stabilność budżetu została włączona do kryteriów konwergencji głównie z powodu Niemiec. Obawiano się bowiem, że zbyt wysokie zadłużenie krajów wchodzących w skład UGW wpływałoby negatywnie na wartość wspólnej waluty, jednocześnie powodując presję na wzrost stóp procentowych w całej unii. Ponadto nadmierne zadłużenie sektora finansów publicznych ogranicza znacząco pole manewru polityki fiskalnej w państwie, ponieważ duża część środków budżetu zostaje przeznaczana na obsługę tego zadłużenia. W 4 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa…, op. cit., s. 262. Ibidem. 6 http://europa.eu/legislation_summaries/economic_and_monetary_affairs/institutional_and_economic_ framework/ec0013_pl.htm (16.04.2015). 5 8 krytycznych przypadkach może dojść nawet do niewypłacalności. Nawet przy bardziej optymistycznym scenariuszu wysokie zadłużenie finansów publicznych wywiera negatywny wpływ na potencja rozwojowy gospodarki. Oznacza to, że mówiąc nadmierne zadłużenie budżetu prowadzi do pozbawienia rynku pieniądza, co bezpośrednio wpływa na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych, których dostęp do środków finansowych na rozwój działalności zostaje w konsekwencji utrudniony7. Kryterium stabilności finansów publicznych zostaje spełnione w momencie, gdy poziom deficytu budżetowego jest nie wyższy niż 3% PKB, a dług publiczny nie przekracza 60% PKB8. Ostatnim kryterium, które daje możliwość uczestnictwa w unii walutowej jest kryterium kursu walutowego. Kurs walutowy ma istotne znaczenie dla stabilności gospodarczej. Na fluktuacje płynnego kursu walutowego mają wpływ m.in. różnice stóp procentowych oraz inflacji w obu państwach oraz elementy odzwierciedlające stabilność obu gospodarek. Nieznaczne wahania takiego kursu mogą być dobrym wyznacznikiem konwergencji obu obszarów pieniężnych. Stabilny kurs sprzyja również niższej inflacji dzięki mniejszym zmianom cen krajowych dóbr importowanych9. 1.3 Szoki asymetryczne skutkiem niewypełnienia kryteriów konwergencji Literatura przedmiotu definiuje szoki asymetryczne w wieloraki sposób. W celu ich opisania wykorzystywane są m.in. takie pojęcia jak: szok specyficzny, szok idiosynkratyczny, szok charakterystyczny czy też szok niesymetryczny. Jedną z definicji szoku asymetrycznego stworzyli J. Cunado i B. Schanze-Robles. Ich zdaniem występujące w gospodarce zakłócenia można nazwać szokiem asymetrycznym w momencie, gdy nie oddziałuje ono analogicznie na określoną grupę państw lub regionów. Pochodzenie tych zakłóceń nie do końca może być jasne, jednakże można wymienić kilka przykładów zaproponowanych przez B. Eichengreena, np.: wahania realnego kursu walutowego, fluktuacje jednostkowych kosztów pracy, zmiany cen paliw. Z kolei M. Lachowicz wśród takich czynnik wymienia postęp technologiczny oraz zmianę polityki makroekonomicznej rządu10. Inną definicje szoków asymetrycznych proponują R. Ramos, M. Clar oraz J. Surinach, którzy traktują jako szok asymetryczny każdy rodzaj zaburzeń na poziomie makroekonomicznym niemogący być wyeliminowanym poprzez wspólną politykę monetarną, 7 I. Pszczółka, Euro a integracja europejskich rynków finansowych, CeDeWu, Warszawa 2006, s. 102. Ibidem, s. 100-101. 9 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa…, op. cit., s. 263. 10 R. W. Włodarczyk, Rynek pracy a szoki asymetryczne w unii monetarnej na przykładzie Unii Gospodarczej i Walutowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012, s. 64. 8 9 a jedynie przez alternatywne mechanizmy dostosowawcze dla każdego kraju. W dwóch ujęciach pojmują szoki asymetryczne J.H. Hung i E. N. Gamber. Zgodnie z pierwszym znaczeniem, jest to czynnik, który wpływa na zmianę produkcji w kraju w mniejszym lub większym stopniu niż za granicą. Drugie, znacznie szersze sformułowanie nawiązuje do dowolnych czynników, które powodują słabszą lub silniejszą zmianę oczekiwanych stóp zwrotu w krajowej gospodarce w stosunku do reszty świata. W jeszcze inny sposób tą kwestię poruszają S. Ide oraz P. Moes, którzy definiują szoki asymetryczne w kategoriach wywołanych przez niej skutków. Ta konwencja pozwala na określenie podażowego szoku asymetrycznego jako czynnik wywołujący zróżnicowanie wzrostu gospodarczego. Z kolei asymetryczny szok popytowy można nazwać impulsem odpowiedzialnym za dysproporcje w poziomie inflacji11. Poza kwestiami terminologicznymi warto jest również przyjrzeć się genezie występowania szoków asymetrycznych w UGW. Dyskusja na ten temat bezpośrednio wynika z teorii optymalnych obszarów walutowych, w której jako przyczynę załamania się unii monetarnej dużą wagę przypisuję się zbyt intensywnym szokom asymetrycznym. W literaturze wyróżnia się trzy podstawowe źródła determinujące szoki asymetryczne. Jednym z nich jest proces rozgraniczenia obszaru walutowego. Wyznaczenie linii demarkacyjnej dla jednej wspólnej waluty ma konsekwencje dla poziomu ryzyka wystąpienia asymetrii koniunkturalnych. Po drugie, aspekt ten jest rozpatrywany pod względem poziomu rozwoju regionów i krajów, które tworzą wspólny obszar walutowy. Przyjmując stały układ przestrzenny np. ukształtowany politycznie, można spodziewać się większego prawdopodobieństwa wystąpienia szoków asymetrycznych im silniejsza będzie istnieć dysproporcja rozwoju pomiędzy członkami rozpatrywanego ugrupowania walutowego. Trzecim aspektem determinującym asymetryczność szoków jest ich transmisja w gospodarce. Wiodącą rolę przypisuje się tutaj kanałom rozprzestrzeniania się szoków asymetrycznych w systemie gospodarczym. Zdaniem P. De Grauwe szok początkowo może być symetryczny w późniejszym czasie jednak zróżnicowane kanały transmisji mogą spowodować jego transformację w szok asymetryczny. Proces ten jest wynikiem różnic na rynkach pracy, finansowych oraz dóbr i usług. Głębszego podłoża można się doszukiwać w różnicach prawnych, społecznych i kulturowych12. Wszystkie powyższe definicje prowadzą do jednego wniosku, iż szoki asymetryczne są zjawiskiem niepożądanym. Ich wystąpienie może zagrażać stabilności oraz efektywnemu 11 12 R. W. Włodarczyk, Rynek pracy a szoki asymetryczne w unii monetarnej… op. cit., s. 65. R. W. Włodarczyk, Rynek pracy a szoki asymetryczne w unii monetarnej… op. cit., s. 66. 10 funkcjonowaniu całego obszaru walutowego. Szoki asymetryczne mogą pojawić się w momencie niedostosowania gospodarki państwa, które dopiero integruje się z unią walutową do państw już w niej istniejących. Bardzo ważna jest analiza możliwości absorpcyjnych gospodarki kandydata oraz zlokalizowanie obszarów najbardziej newralgicznych. Trwałe wypełnienie kryteriów konwergencji przez państwo pretendujące do strefy walutowej może skutecznie zminimalizować ryzyko wystąpienia szoków asymetrycznych. 11 Rozdział 2. Integracja Grecji ze strefą euro 2.1 Grecka droga do euro Punktem wyjścia dla realizowania strategii przygotowującej Grecję do członkostwa w strefie euro był opracowany w 1994 r. „Program konwergencji”. Na jego podstawie zakładano wypełnienie kryteriów konwergencji do 1998 r., a w 1999 r. przystąpienie do strefy euro. Grecka drachma miała być włączona do mechanizmu kursowego ERM w połowie 1996 r. Spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej miało sprzyjać konwergencji realnej, w czym miało pomóc wdrożenie Programu Inwestycji Publicznych. Pomimo obserwowanego postępu w zakresie wypełnienia nominalnej i realnej konwergencji, nowo utworzony grecki rząd był przekonany, iż Grecja nie będzie w stanie spełnić wszystkich warunków akcesji i tym samym przystąpić do strefy euro już w 1999 r. W efekcie wprowadzono zmiany w Programie konwergencji z 1997 r., a prognozowany termin wypełnia kryteriów konwergencji przesunięto na 1998 r. lub 1999 r. W związku z zaistniałą sytuacją przyjęto, że Grecja przystąpi do strefy euro najpóźniej w 2001 r.13 Program konwergencji skoncentrowany był na trzech podstawowych obszarach: naprawie finansów publicznych, zwalczaniu inflacji oraz przyspieszeniu wzrostu gospodarczego. Podzielono go na dwa podokresy: - 1994-1996, gdzie skoncentrowano się na dostosowaniach fiskalnych, głównie na redukcji deficytu, zmniejszeniu skali zadłużenia oraz przyspieszeniu tempa wzrostu inwestycji wspomaganych funduszami z UE. - 1997-1999, gdzie nacisk położno na przyspieszeniu tempa wzrostu gospodarczego, co miało być skutkiem ograniczenia nierównowagi fiskalnej w poprzednim podokresie, wzrost poziomu inwestycji publicznych, a także powiązaną z tym poprawę infrastruktury oraz dostosowania strukturalne14. Szczegółowe założenia Programu konwergencji zaprezentowano w tabeli 1 13 M. Rozkut, R. Woreta, Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla nowych krajów UE, Materiały i studia, Zeszyt nr 188, Warszawa 2005 s. 17-18. 14 Ibidem s. 18. 12 Tabela 1. Cele makroekonomiczne sporządzonego dla Grecji Programu konwergencji oraz ich realizacja. Źródło: M. Rozkut, R. Woreta, Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla nowych krajów UE, Materiały i studia, Zeszyt nr 188, Warszawa 2005 s. 18. 2.2 Wypełnienie kryteriów konwergencji przez Grecję Na podstawie Raportu o konwergencji z 2000 r. Komisja Europejska wskazała, że Grecja spełniała warunki niezbędne do przyjęcia euro oraz, że nie ma przeszkód, aby derogacja wobec Grecji została uchylona (tabela 2). Tabela 2. Stopień wypełniania kryteriów konwergencji przez Grecję Kryterium Wartość Dług publiczny poniżej 60% Deficyt budżetowy 1,6% PKB 2% Stopa inflacji 13 (0,4 pkt. proc. wartości referencyjnej) poniżej Stopa procentowa 6,4% (wartość referencyjna 7,2%) Kurs walutowy utrzymany w paśmie wahań Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 7-8. - deficyt budżetowy został z redukowany z poziomu 10,2% PKB do 1,6 PKB, a w kolejnych latach prognozowano utrzymanie się deficytu budżetowego poniżej dopuszczalnej wartości 3% PKB. W efekcie Rada Europejska podjęła decyzję o uchyleniu występowania w Grecji nadmiernego deficytu. - kryterium inflacyjne Grecja wypełniała od grudnia 1999r. W momencie dokonywania oceny (marzec 2000 r.) wskaźnik inflacji wynosił 2% i był niższy od wartości referencyjnej o 0,4 pkt. procentowego. - średnia długookresowa stopa procentowa za okres 12 miesięcy przed dokonywaniem oceny kształtowała się na poziomie 6,4% gdzie wartość referencyjna w tym okresie wynosiła 7,2%. - Grecja należała do mechanizmu ERM od marca do grudnia 1998 r., natomiast w ERM II od stycznia 1999 roku do grudnia 2000 roku, czyli łącznie przez kres dłuższy niż zalecane 2 lata. Wahania kursu w tym okresie zostały uznane za zgodne z zapisami traktatowymi15. W oparciu o powyższe dane Komisja Europejska nie miała żadnych podstaw, aby nie dopuścić do integracji Grecji ze strefą euro. Wszystkie warunki akcesji zostały spełnione. W owym czasie nie podejrzewano, iż prezentowane dane zostały sfałszowane, a rzeczywiste wartości kryteriów konwergencji dalece odbiegały od zadeklarowanych przez Grecję. Potrzeba było 4 latach, aby oszustwa i manipulacje Grecji zostały zrewidowane i ujawnione. 2.3 Rewizja greckich danych statystycznych W 2004 r. została przeprowadzona rewizja greckich danych statystycznych, która ujawniła, iż decyzja o uchyleniu wobec Grecji procedury nadmiernego deficytu została podjęta w oparciu o błędne dane. Pomimo prowadzonych działań na rzecz redukcji deficytu, pozostawał on na poziomie wyższym niż dopuszczalne 3% PKB (wykres 1). 15 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 7-8. 14 Wykres 1. Rzeczywisty deficyt budżetowy w Grecji (%PKB) Źródło: Eurostat Niewypełnione zostało także drugie kryterium fiskalne. Dług publiczny Grecji przekraczał w momencie dokonywania oceny dopuszczalny poziom 60% PKB niemalże dwukrotnie (wykres 2). Wykres 2. Rzeczywisty dług publiczny w Grecji (% PKB) Źródło: Eurostat 15 Uwagę należy zwrócić również na krótkotrwałe wypełnienie przez Grecję kryterium stabilności cen. Wskaźnik inflacji w tym państwie przekroczył wartość referencyjną w październiku 2000 r., a w kolejnych latach dysproporcja wzrastała, aż do kwietnia 2009 r. (wykres 3). Wykres 3. Rzeczywista inflacja w Grecji (%) Źródło: Eurostat W rzeczywistości Grecja przystępując do strefy euro wypełniała jedynie kryterium stóp procentowych. Przez dłuższy okres wartość stopy procentowej utrzymywała się w dopuszczalnej granicy ( wykres 4). Na podstawie przedstawionych argumentów można wnioskować, że w momencie dokonywania oceny Grecja nie wypełniała prawie żadnego z kryteriów konwergencji i nie była przygotowana do przyjęcia euro. Decyzja o uchyleniu derogacji wobec Grecji została podjęta w oparciu o wątpliwe podstawy makroekonomiczne. 16 Wykres 4. Rzeczywista wartość stopy procentowej w Grecji Źródło: Eurostat 17 Rozdział 3. Kryzys finansowy w Grecji 3.1 Przyczyny kryzysu finansowego w Grecji Genezą greckich problemów obserwowanych na początku 2010 roku były niewątpliwie słabości strukturalne, które pojawiły się jeszcze zanim Grecja przystąpiła do strefy euro. Przyczyniły się one do pogorszenia konkurencyjności międzynarodowej, a także do pogłębiania nierównowagi zewnętrznej i wewnętrznej greckiej gospodarki. Czynnikami determinującymi ową sytuację były m.in.: preferencyjne traktowanie przedsiębiorstw państwowych w stosunku do sektora prywatnego, sztywny rynek pracy, struktura systemu ubezpieczeń społecznych, regulacje podatkowe, które prowadziły do nadmiernego rozwoju mikroprzedsiębiorstw oraz brak przejrzystości w sferze instytucjonalnej i legislacyjnej 16. Przykład preferencyjnego traktowania przedsiębiorstw państwowych w stosunku do sektora prywatnego dostrzegalny był np. w sposobie ich finansowania. Banki komercyjne objęte zostały nakazem przekazywania swoich funduszy na pokrywanie długu publicznego poprzez kupno państwowych instrumentów dłużnych. Z kolei środki pozyskane ze sprzedaży papierów wartościowych stanowiły subwencję dla nierentownych spółek państwowych działających w schyłkowych branżach. Zmuszanie banków komercyjnych do finansowania zadłużenia państwowego ograniczało podaż kredytów w sektorze prywatnym, co skutkowało wypychaniem przez nieefektywną działalność państwową inwestycje prywatne. Wolne tempo rządowych działań prywatyzacyjnych sprzyjało utrzymywaniu takiego stanu rzeczy17. Jako istotny czynnik ograniczający konkurencyjność gospodarki greckiej wskazuje się również na wysoki poziom regulacji rynku pracy. Wspierająca najgorzej zarabiające grupy społeczne indeksacja płac wskaźnikiem bieżącej inflacji mająca na celu w latach 80-tych doprowadzić do zmniejszenia zróżnicowania dochodów w społeczeństwie, w rzeczywistości doprowadziła do nadmiernego wzrostu płac pracowników nisko wykwalifikowanych i bez doświadczenia. Nieproporcjonalność zarobków do posiadanych umiejętności doprowadziły do wzrostu bezrobocia we wspomnianej wyżej grupie społecznej, gdzie koszt zatrudnienia przewyższał relatywnie jego produktywność. Wysokie koszty zwolnień, w tym również koszty rotacji wzmacniały nierównowagę na rynku pracy. Powodowało to niechęć pracodawców do zatrudniania nowych pracowników w okresie polepszania się koniunktury, z 16 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 4. 17 Ibidem. 18 uwagi na problemy związane z redukcją etatów w okresach, w których obserwowano spowolnienie gospodarcze18. Struktura greckiego sektora przedsiębiorstw niefinansowych została ukształtowana w dużej mierze przez obowiązujące przepisy podatkowe oraz system ubezpieczeń. Na skutek regulacji podatkowych oraz sztywności rynku pracy doszło do nadmiernego rozwoju małych przedsiębiorstw, które mają mniejsze możliwości pozyskiwania środków na rozwój działalności niż duże podmioty gospodarcze. Wadą greckiego systemu ubezpieczeń z pewnością jest nieadekwatna wysokość otrzymywanych świadczeń społecznych w stosunku do wysokości oraz długości okresu opłacania składek. Taki system nie motywuje do opłacania składek przez dłuższy okres niż ten, który potrzebny jest do otrzymywania świadczeń. Skłania do przechodzenia na emeryturę w momencie, kiedy jest to możliwe, co skutkuje ograniczeniem podaży siły roboczej oraz obciążaniem wydatków budżetowych 19. Nadzieja na poprawienie sytuacji gospodarczej w Grecji pojawiła się w okresie przed przystąpienie do strefy euro, kiedy to greckie władze dążyły do wypełnienia nominalnych kryteriów konwergencji. Działania prowadzone w tamtym okresie przez rząd skoncentrowane były przede wszystkim na polepszeniu stanu finansów publicznych oraz na walce z inflacją. Nierównowaga finansów publicznych zredukowana została dzięki zwiększeniu dochodów z podatków, zahamowaniu wzrostu inwestycji publicznych oraz zwiększeniu wpływów z prywatyzacji, a także ograniczeniu odsetek z tytułu obsługi długu publicznego. Zmniejszenie płatności odsetkowych stało się możliwe dzięki poprawie wiarygodności finansowej państwa w oczach uczestników rynku finansowego, co wynikało z wdrażanego programu naprawczego. Nie udało się jednak przeprowadzić reformy transferów socjalnych oraz ograniczenia płac administracji publicznej, przez co skala dostosowań budżetowych bazujących na czynnikach krótkookresowych była niewystarczająca. Oceniając greckie działania należy zwrócić uwagę na doraźny, tym samym nietrwały charakter podjętych decyzji, który bazował na sprzyjających warunkach koniunkturalnych oraz czynnikach egzogenicznych (obniżka oprocentowania obligacji)20. Dążąc do redukcji deficytu sektora finansów publicznego Grecja prowadziła także działania zmierzające do wypełnienia inflacyjnego kryterium konwergencji. Cel ten został osiągnięty dzięki prowadzeniu restrykcyjnej polityki monetarnej. Wysokie stopy procentowe w porównaniu ze stopami procentowymi EBC przyczyniły się do aprecjacji nominalnego 18 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 4. 19 Ibidem. 20 Ibidem, s. 6. 19 kursu drachmy, co z kolei doprowadziły do rewaluacji parytetu centralnego w ERM II w skutek czego Grecja przyjęła euro po kursie przewartościowanym w stosunku do szacunkowego kursu równowagi. Nadmiernej aprecjacji miały przeciwdziałać interwencje na rynku walutowym. Grecki bank centralny rozpoczął sprzedaż waluty krajowej, która pomogła w utrzymaniu drachmy w akceptowalnym przedziale wahań, prowadząc jednocześnie do wzrostu poziomu rezerw obowiązkowych oraz konieczności przeprowadzenia operacji sterylizujących21. Prowadzonej polityce wysokich stóp procentowych towarzyszyły działania zmierzające do obniżenia wartości wskaźnika inflacji m.in.: - redukcja podaży kredytów bankowych, - „porozumienie dżentelmeńskie” zabezpieczające przed wzrostem cen detalicznych oraz obniżka podatków pośrednich, - dwuletnie porozumienie z organizacjami pracowniczymi mające na celu dostosowywanie poziomu wzrostu płac do prognozowanej stopy inflacji. Wymienione wyżej rozwiązania miały charakter tymczasowy i prowadziły do zahamowania wzrostu wskaźnika cen konsumpcyjnych jedynie w okresie monitorowania przez Europejski Bank Centralny oraz Komisję Europejską stopnia wypełnienia kryteriów konwergencji22. 3.2 Przebieg kryzysu Bezpośrednią przyczyną spadku zaufania do Grecji ze strony uczestników międzynarodowych rynków finansowych było ujawnienie informacji, iż greckie władze przekazały do Eurostatu sfałszowane dane statystyczne. Po wyborach parlamentarnych w październiku 2009 r. nowy rząd zapowiedział kolejną rewizję danych statystycznych. Ogłoszone wówczas, że deficyt budżetowy wyniesie w 2009 r. 12,7% PKB, a nie 3,7% tak jak prognozowano w notyfikacji fiskalnej z kwietnia. Różnica miała wynikać z niedoszacowania tempa spadku PKB oraz „tuszowaniem” rosnącego poziomu wydatków publicznych. Ostatecznie Eurostat podał, iż deficyt budżetowy Grecji w 2009 r. osiągnął poziom 13,6% PKB23. Skutkiem przeprowadzonej rewizji było obniżenie ocen wiarygodności kredytowej przez agencje ratingowe, co w efekcie przyczyniło się do spadku cen greckich aktywów na 21 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 7. 22 Ibidem. 23 Ibidem, 14. 20 rynkach finansowych. W wyniku obniżki ratingu papiery skarbowe greckiego rządu zyskały miano „obligacji śmieciowych” znajdując się poza obszarem zainteresowania potencjalnych nabywców. W kwietniu 2010 r. oprocentowanie greckich obligacji wynosiło ponad 14% w skali roku, czyli siedmiokrotnie więcej niż w przypadku obligacji francuskich i niemieckich o takim samie terminie zapadalności. Gwałtowny spadek cen obligacji wyemitowanych przez grecki rząd był wynikiem wzrostu zagrożenia niewypłacalności emitenta. Pogorszenie wiarygodności Grecji skutkował również wzrostem zróżnicowania obligacji skarbowych w całej strefie euro24. Zawirowania na rynkach finansowych związane ze wzrastającym ryzykiem niewypłacalności Grecji przyczyniły się do pogorszenia płynności kapitałowej greckiego systemu bankowego. Zdaniem Komisji Europejskiej na funkcjonowanie greckich banków oddziaływały trzy kanały kryzysu zadłużeniowego: - wpływ na bilans zysków i strat. Zobowiązania rządu wobec sektora bankowego stanowią około 40 mld euro. Znaczną część instrumentów dłużnych zakupiono z zamiarem ich sprzedaży przed terminem zapadalności. Wzrost rentowności obligacji, który jest równoznaczny ze spadkiem ich ceny, skutkuje odnotowanie przez banki strat w przypadku sprzedaży tych aktywów. - ograniczone wykorzystywanie greckich obligacji skarbowych w transakcjach rynku pieniężnego. Wysokość ratingu instrumentu dłużnego ma ogromne znaczenie przy wykorzystaniu go jako aktywa zabezpieczającego. Akceptowany przez EBC poziom ratingu wynosi BBB-. Obligacje o niższym ratingu stają się mniej użyteczne, jednocześnie obniżając zainteresowanie jego kolejnymi emisjami. W sytuacji gdy EBC zgodziłby się na stosowanie greckich obligacji w celu zabezpieczania wierzytelności to ich niska cena oznaczałby spadek możliwości pożyczkowych banku. Pogorszenie płynności banku może skutkować ograniczeniem działalności operacyjnej, co w efekcie negatywnie wpłynie na wynik finansowy banku. - spadek zaufania do sektora bankowego Grecji prowadzący do wycofywania depozytów ulokowanych przez obywateli oraz zagraniczne instytucje finansowe. Jednocześnie ograniczony dostęp greckich banków do europejskiego rynku międzybankowego spowodował wzrost ich zależności od operacji rynku pieniężnego z Europejskim Bankiem Centralnym 25. 3.3 Skutki kryzysu finansowego w Grecji 24 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 16. 25 Ibidem s. 17-18. 21 Wraz z nadejściem kryzysu na greckim rynku pracy obserwowano gwałtowny spadek zatrudnienia co w konsekwencji doprowadziło do rekordowego poziomu bezrobocia. W początkowym etapie kryzysu wskaźnik zatrudnienia charakteryzował się niewielkimi wahaniami. W 2008 roku wskaźnik zatrudnienia w Grecji utrzymywał się na poziomie 49,4 %. W kolejnych latach zaoferowanie pracownikom chociażby niepełnego etatu okazywało się coraz trudniejsze. W efekcie poziom zatrudnienia zaczął spadać osiągając w drugim kwartale 2012 r. wartość 40,5%26. W wyniku trwającego w Grecji kryzysu finansowego pogorszyły się również statystyki dotyczące bezrobocia. Od 2009 r. stopa bezrobocia systematycznie wzrastała przekraczając wartość 10%. W 2011 r. wzrosła ona do 15%, a w 2012 r. osiągnęła wartość 25,4 %, co oznaczało, że co czwarty obywatel Grecji pozostawał bez pracy27. Gwałtowny wzrost bezrobocia był wynikiem masowych zwolnień w wiodących sektorach gospodarczych Grecji. W ciągu 4 lat od drugiego kwartału 2008 r. w sektorze handlowym i budownictwie zatrudnienie straciło niemal 300 tys. osób. Spadek konsumpcji krajowej w pierwszej kolejności uderzył właśnie handel, natomiast zredukowanie o połowę liczby pracowników w budownictwie było konsekwencją załamania się rynku nieruchomości. Zwolnienia pracowników miały miejsce również w pozostałych obszarach ekonomicznych, a liczba bezrobotnych w omawianym okresie wzrosła z 357 tys. do prawie 1,15 mln osób. Dotkliwe skutki kryzysu odczuli przede wszystkim młodzi ludzie, ponieważ wskaźnik bezrobocie w grupie osób w przedziale wiekowym 15-24 lata wzrósł z 22,1% aż do 53,9%28. Trudności na rynku pracy skutkowały wzrostem bezrobocia długotrwałego w Grecji. Dotyczy ono zarówno osób, które zostały pozbawione pracy jak i te, które dopiero starają się wejść na rynek pracy. W 2012 roku w grupie wszystkich niezatrudnionych osób, odsetek ludzi dotkniętych bezrobociem długotrwałym wyniósł 57%. Na przeszkodzie ku poprawie tego stanu rzeczy, stała niska mobilność zawodowa Greków, niski poziom wykształcenia oraz nienadążanie z nabywaniem umiejętności w stosunku do szybkości rozwoju 29 technologicznego . Reformy jakich dokonać musiał grecki rząd w związku z trwającym kryzysem nie zostały zaaprobowane przez obywateli. W Atenach oraz innych miastach greckich dochodziło do licznych zamieszek. W październiku 2011 r. w protestach wzięło udział blisko 70 tys. 26 http://finanse.wp.pl/kat,18453,title,Grecki-kryzys-w-pigulce,wid,15243066,wiadomosc.html?ticaid=115011 (07.06.2015). 27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 Ibidem. 22 związkowców przeciwnych wprowadzonym przez rząd zmianom. Szacuje się, że był to największy protest, który nastąpił po skorzystaniu przez Grecję ze wsparcia finansowego. Podczas posiedzeń parlamentarnych dokonano kolejnych ograniczeń, które miały na celu redukcję zatrudnienia w sektorze publicznym, zmniejszenie progu dochodu wolnego od podatku z 8 do 5 tys. euro oraz obniżenia emerytur powyżej tysiąca euro o 20 % 30. Podczas unijnego szczytu zwołanego 23 października 2011 r. przeprowadzono debatę na temat ratowania strefy euro. Próbowano nakłonić światową finansjerę do umorzenia 50% greckiego długu. W lipcu została podjęta przez banki decyzja, że dług zostanie pomniejszony o 21%. Niestety to nie wystarczyło. Grecja nie była w stanie spłacić zobowiązać wynoszących 360 mld euro, które stanowiły 165% PKB 31. Grecja była klasycznym przykładem tzw. „efektu gapowicza”. Jako państwo będące członkiem unii walutowej była postrzegana pozytywnie przez inwestorów międzynarodowych rynków finansowych. Jej wiarygodność była podparta wizerunkiem bardziej rozwiniętych i stabilnych gospodarek np. Niemiec czy Francji. Czerpała korzyści z tego przywileju, a w rzeczywistości sama prowadziła niezdyscyplinowana politykę budżetową. Grecja otrzymywała pożyczki po takiej samej cenie jak Niemcy, dlatego dług Grecji osiągnął skalę niedostosowaną do możliwości tego państwa. 30 31 W. Lorenz, Grecja ponownie sparaliżowana strajkami, „Rzeczpospolita” 2011, nr 245, s. B4. http://www.ue.katowice.pl/uploads/media/2_T.Sporek_Globalne_konsekwencje_kryzysu....pdf (11.06.2015) 23 Rozdział 4. Scenariusze rozwiązania greckiego kryzysu 4.1 Bankructwo Jednym z proponowanych dla Grecji rozwiązań było dopuszczenie jej do bankructwa, co wiązałoby się z restrukturyzacją wyemitowanych przez grecki rząd obligacji skarbowych. Skutkami takiego rozwiązania byłyby m.in. konieczność odnotowania strat na rachunkach wierzycieli oraz znacznej poprawy w niedługim czasie salda budżetu. Konieczność zmiany sytuacji finansów publicznych wiązałaby się z utratą zaufania do Grecji oraz wstrzymania lub znacznego ograniczenia transferu międzynarodowego kapitału do tego państwa. Bankructwo Grecji miałoby ogromny wpływ na funkcjonowanie sektora prywatnego. Greckie przedsiębiorstwa miałyby ograniczony dostęp do zagranicznych środków, ich koszt znacząco by się zwiększył tym samych prowadząc do zahamowania rozwoju i uniemożliwienia prowadzenia działalności gospodarczej. Wycofanie się globalnych inwestorów groziłaby rozprzestrzenieniem się kryzysu na pozostałe kraje strefy euro w szczególności te, w których prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia kredytowego jest relatywnie wysokie (m.in. w Portugalii, Hiszpanii oraz Irlandii). Niewypłacalność Grecji oraz innych państw obszaru wspólnej waluty stwarzałoby zagrożenie dla stabilności sektora finansowego strefy euro oraz całej Unii Europejskiej 32. Celem inwestycji instytucji finansowych są obligacje skarbowe posiadający wysoki rating kredytowy. Dla banków komercyjnych obligacje państw o wysokim ratingu stanowią aktywa zabezpieczające w operacjach rynku pieniężnego z EBC. Spadek wiarygodności emitenta zmniejsza przydatność jego instrumentów finansowych, zmniejszając na nie popyt, a w konsekwencji również jego cenę. Bankructwo emitenta obligacji skutkowałaby koniecznością dokonania odpisów w bilansach banków komercyjnych oraz pozostałych posiadaczy obligacji. Jednocześnie na rynku pieniężnym doszłoby do spadku zaufania oraz powstałyby trudności w finansowaniu przedsiębiorstw. Zachwianie płynności przedsiębiorstw mogłoby następnie doprowadzić do ich niewypłacalności, wzmagając „efekt domina”. Skutkiem bankructwa Grecji niewątpliwie byłoby również zachwianie stabilności systemu finansowego oraz spadek jego udziału na rynkach zagranicznych. W zależności od tego jaki udział grecki kapitał miałby w łącznych aktywach sektora bankowego docelowego państwa, jego aktywność gospodarcza mogłaby ulec pogorszeniu33. 4.2 Wykluczenie ze strefy euro 32 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 20-21. 33 Ibidem, s. 21. 24 Greckie problemy zmusiły do podjęcia dyskusji dotyczącej formalno-prawnych możliwości wykluczenia lub dobrowolnego wyjścia państwa ze strefy euro. Dodatkowym argumentem do tego rodzaju rozważań była również (zapisana w Traktacie z Lizbony) możliwość wystąpienia z Unii Europejskiej, a tym samym w szczególnych przypadkach ze strefy euro. Rozwiązanie to mogłoby okazać się szczególnie przydatne w sytuacjach nadzwyczajnych tj. w momencie, gdy państwo członkowskie nie spełnia wymogów traktatowych. Należy jednak podkreślić, iż zapisy traktatowe nie przewidują możliwości wykluczenia oraz dobrowolnego wystąpienia ze strefy euro wraz z zachowaniem statusu państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Inicjatywa do wszczęcia procedury wystąpienia z UE należy wyłącznie do państwa członkowskiego 34. Zgodnie z art. 50 Traktatu o Unii Europejskiej wystąpienie z UE objęte jest następującymi przepisami: 1) Każde z państw członkowskich ma możliwość, zgodnie ze swoimi postulatami konstytucyjnymi, podjąć decyzję o wystąpieniu z Unii Europejskiej. 2) Państwo członkowskie, które decyduje się na wystąpienie z UE, musi powiadomić o swoim zamiarze Radę Europejską. Zgodnie z wytycznymi Rady Europejskiej prowadzone są negocjacje pomiędzy krajem a Unią, na temat warunków opuszczenia Unii Europejskiej. 3) Przepisy Traktatu przestają obowiązywać dla danego państwa w momencie wejścia w życie umowy o wystąpieniu, a w przypadku braku takiej umowy w okresie dwóch lat od dnia powiadomienia Rady Europejskiej, jeżeli Rada w porozumieniu z danym państwem Członkowskim nie podejmie decyzji o przedłużeniu tego okresu. 4) Państwo, które wystąpiło z Unii może ubiegać się o ponowne przyjęcie, składając wniosek, który podlega procedurze, o której mowa jest w art. 49 Traktatu o Unii Europejskiej 35. Powyższa procedura nie ma jednak jednoznacznego zastosowania w przypadku państwa należącego do strefy euro. Aby dobrowolne wystąpienie danego państwa ze strefy euro stało się możliwe wymagałoby to pewnych ustaleń: - stworzenie nowej waluty albo powrót do walut sprzed przystąpienia do strefy, lub też przyjęcie innej międzynarodowej waluty niż euro, 34 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 18. 35 Ibidem, s. 18-19. 25 - zwrócenie krajowemu bankowi centralnemu udziałów w kapitale Europejskiego Banku Centralnego oraz w rezerwach walutowych strefy euro, - przekazanie kompetencji z EBC do krajowego banku centralnego w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej. Zdaniem specjalistów unia walutowa zapewnia państwom członkowskim o wysokim poziomie zadłużenia sektora publicznego amortyzację skutków kryzysu. Uważają, iż państwa te nie mają bodźców ekonomicznych do opuszczenia unii, co w świetle zapisów traktatowych oznaczałoby wykluczenie wystąpienia ze strefy euro jako potencjalnego rozwiązania dla Grecji 36. 4.3 Pomoc finansowa Ponieważ opisane wyżej rozwiązania przyniosłyby wiele negatywnych konsekwencji zarówno dla samej Grecji jak i dla całej Unii Europejskiej oraz strefy euro, rozważa się trzeci scenariusz jakim jest udzielenie pomocy finansowej dla Grecji przez pozostałe państwa członkowskie. Podjęcie działań ratunkowych dla Grecji przez pozostałe kraje Unii Europejskiej zostało w pewnym stopniu ograniczone Traktatami o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Zapisy Traktatu warunkującego podstawę wspólnego obszaru walutowego (likwidującego również jedną z głównych przeszkód do jego utworzenia) stanowi, iż państwa członkowskie strefy euro nie mogą być zobowiązane do spłaty swoich wzajemnych długów. Ponadto art. 123 TFUE stanowi, że zakazane jest udzielanie przez Europejski Bank Centralny oraz przez krajowe banki centralne państw członkowski pożyczek na poczet pokrycia deficytu budżetowego, oraz jakichkolwiek innych kredytów lub zobowiązań organom, instytucjom lub jednostkom organizacyjnym Unii, a także rządom centralnym, regionalnym, lokalnym lub innym władzom, instytucjom lub przedsiębiorstwom publicznym państw członkowskich, oraz nabywania od nich papierów dłużnych. Ze względu na długotrwałość procesu legislacyjnego zmiana zapisów traktatowych w celu udzielenia pomocy finansowej Grecji praktycznie nie była w ogóle rozpatrywana. Uchwalenie funduszu stabilizacyjnego dla Grecji było możliwe dzięki przypisaniu złej sytuacji finansów publicznych tego państwa „nadzwyczajnym okolicznościom pozostających poza jego kontrolą” (takie rozwiązanie jest dopuszczone dzięki zapisom art. 122.2 TFUE) 37. 36 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 19. 37 Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010, s. 22. 26 Grecja w celu zagwarantowania płynności finansowej otrzymała trzyletni pakiet pomocowy o wartości 110 mld euro. 80 mld pochodziło z bilateralnych pożyczek od państw strefy euro koordynowanych przez Komisję Europejską, natomiast pozostałe 30 mld przekazał dla Grecji Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Uzyskane środki miały być przekazane na bieżącą obsługę potrzeb kapitałowych Grecji bez konieczności emitowania wysoko oprocentowanych obligacji skarbowych na rynkach finansowych. Wraz z działaniami Komisji Europejskiej oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego, istotne decyzje podjął także Europejski Bank Centralny, informując m.in. o: - akceptacji greckich instrumentów finansowych (pomimo ich niskiego ratingu) jako instrumentu zabezpieczającego w operacjach polityki pieniężnej Eurosystemu, - chęci skupowania na wtórnym rynku instrumentów dłużnych, których emitentami są rządy krajów strefy euro. Wymienione wyżej decyzje miały wpływ na ograniczenie presji na obniżenie cen greckich instrumentów dłużnych 38. W ramach podpisanego porozumienia greckie władze zobowiązały się do wdrożenia 3-letniego gospodarczego planu dostosowawczego mającego na celu przede wszystkim redukcję deficytu budżetowego. Wypłata kolejnych transz pakietu pomocowego została uzależniona od oceny stanu finansów publicznych Grecji. Stopień realizacji programu naprawczego poddawany jest kwartalnej kontroli EBC, Komisji Europejskiej oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego39. Problemy fiskalne Grecji, konsekwentne narastanie długu publicznego oraz nikłe szanse realizacji oszczędnościowego planu dostosowawczego, przy jednoczesnym rozprzestrzenianiu się kryzysu na Włochy i Hiszpanię, oraz obniżaniu się ratingów Portugalii i Irlandii, doprowadziły do koniczności udzielenia Grecji drugiego pakietu pomocowego w lipcu 2011 roku. Program przewidziany był na lata 2011-2014, a jego kwota obejmowała ok. 150 mld euro. Dwie trzecie tej kwoty miały pochodzić ze strefy euro, jedna trzecia z MFW, a pozostała część z sektora prywatnego. W przeciwieństwie do pakietu pierwszego, który bazował na pożyczkach bilateralnych, drugi pakiet państwa należące do strefy euro miały finansować przy wykorzystaniu EFSF(European Financial Stability Fund). W przypadku tego pakietu termin zapadalności pożyczek został wydłużony, a oprocentowanie obniżono do ok. 38 Ibidem, s. 23. https://www.nbp.pl/publikacje/integracja_europejska/programy_pomocowe.pdf (03.05.2015). 39 27 3,5%, czyli tyle ile wynoszą koszty finansowania przez EFSF (w stosunku do poprzednich warunków, przy dziesięcioletnim okresie karencji)40. Znaczącą cześć pakietu miał stanowić wkład sektora prywatnego, który do połowy 2014 r. przy założeniu udziału ok. 90 proc. inwestorów miał wynieść ok. 50 mld euro. Całkowity wkład sektora w latach 2011-2019 szacuje się na 106 mld euro. Prywatni wierzyciele otrzymają 4 rozwiązania: 1) Wymiana obligacji po wartości nominalnej na obligacje trzydziestoletnie, 2) Wymiana obligacji po wartości zdyskontowanej na obligacje trzydziestoletnie (80% wartości nominalnej), 3) Rolowanie greckich obligacji rządowych po upływie terminu ich zapadalności na obligacje trzydziestoletnie, 4) Wymiana obligacji po wartości zdyskontowanej na obligacje piętnastoletnie (80% wartości nominalnej). W czerwcu 2011 roku grecki parlament zatwierdził nowy plan oszczędnościowy na lata 2011-2015. Był to konieczny do spełnienia warunek w celu uruchomienia piątej transzy pierwszego pakietu pomocowego i równocześnie uchwalenia drugiego pakietu. Konieczność wprowadzenia dalszych oszczędności była konsekwencją niewypełnienia przez Grecję warunków, które postawiono jej w maju 2010 r. Grecja nie zdołała obniżyć dostatecznie deficytu finansów publicznych, ani zahamować przyrostu długu publicznego. Grecki rząd zakładał, że do 2015 roku zaoszczędzi 28,4 mld euro, poprzez podwyższenie podatków oraz wprowadzenie cięć do budżetu, które miały obejmować m.in. administrację, obronę oraz inwestycje publicznych. Plan oszczędnościowy zakładał wprowadzenie tzw. podatku solidarnościowego, podwyższenie podatku od dóbr luksusowych, gazu, wyrobów tytoniowych, itp. Planowano również zaostrzenie kryteriów przyznawania zasiłków socjalnych oraz dalszą redukcję etatów państwowych. Istotnym krokiem w realizacji planu oszczędnościowego był program prywatyzacji majątku państwowego, który miał stanowił główne źródło zasilenia greckiego budżetu. Plan ten zakładał prywatyzację lotnisk, portów, poczty oraz sektora energetycznego. Szacowano iż środki z prywatyzacji miały zasilić budżet w wysokości 50 mld euro (do końca 2015 roku)41. 20 lutego 2015 r. odbyło się posiedzenie Eurogrupy w sprawie wsparcia finansowego Grecji. Podczas posiedzenia osiągnięto porozumienie, którego skutkiem jest przedłużenie programu dostosowawczego Grecji do końca czerwca bieżącego roku tj. o 4 miesiące (choć 40 41 https://www.nbp.pl/publikacje/integracja_europejska/programy_pomocowe.pdf (03.05.2015). Ibidem. 28 przedstawiciele Grecji wnioskowali o przedłużenie programu o 6 miesięcy). Po upływie tego okresu podjęte zostaną dyskusję na temat dalszej współpracy z Eurogrupą. Podczas zwołanego posiedzenia Grecja zobowiązała się do: - ścisłej współpracy z europejskimi oraz międzynarodowymi podmiotami zaangażowanymi w pomoc Grecji, - wdrożenia reformy zwalczającej korupcję oraz oszustwa podatkowe, - poprawy efektywności sektora publicznego, - terminowego wywiązywania się ze wszystkich zobowiązań finansowych, - zapewnienia nadwyżki budżetowej w celu zagwarantowania zrównoważonego zadłużenia zgodnie z oświadczeniem Eurogrupy z 2012r, - powstrzymania się o wycofywania z działań oraz jednostronnych zmian w zakresie polityki, a także reform strukturalnych, które mogłyby wpływać negatywnie na cele fiskalne, stabilność finansową oraz ożywienie gospodarcze42. Eurogrupa zobligowała się do zapewnienia odpowiedniego wsparcia Grecji zanim odzyska ona pełny dostęp do finansowania rynkowego, pod warunkiem, że będzie wypełniać swoje zobowiązania zgodnie z ustalonymi postanowieniami. Zdaniem MFW oraz Komisji Europejskiej przedstawiona przez greckie władze lista reform jest wystarczająca, aby podjąć dalsze rozmowy oraz pozytywnie zakończyć ostatni przegląd programu dostosowań gospodarczych. Wraz z przedłużeniem programu pomocowego dla Grecji, wydłużono również do 30 czerwca br. dostępność obligacji EFSF o wartości 10,9 mld euro. Obligacje te zostały przeniesione wcześniej do greckiego funduszu stabilności finansowej. Wykorzystywane były m.in. w dokapitalizowaniu banków. Zgodnie z decyzją Rady Dyrektorów EFSF obligacje wrócą do EFSS i będą udostępniane Grecji tylko i wyłącznie na wniosek EBC. Zatwierdzenie przeglądu przez Eurogrupę umożliwi wypłatę zaległej transzy środków w wysokości 1,8 mld euro w ramach wsparcia z EFSF oraz transfer zysków z Europejskiego banku Centralnego za 2014 r. (w ramach programu związanego z rynkiem papierów wartościowych)43. 42 43 http://www.nbp.pl/publikacje/pse/2015_02_pse.pdf (10.05.2015) Ibidem. 29 Zakończenie Przyczyn greckiego kryzysu należy się doszukiwać jeszcze sprzed okresu wejścia Grecji do strefy euro. Zarówno słabości strukturalne greckiej gospodarki jak i mentalność obywateli były determinantą problemów tego państwa. Mogłoby się wydawać, że ogromną szansą dla Grecji była akcesja do strefy euro. Brak wypełnienia podstawowych warunków, tylko pogorszyło sprawę, a Grecja pogrążyła się w kryzysie jeszcze bardziej, stając u progu bankructwa. Trudno było o znalezienie idealnego rozwiązania. Rozważano kilka scenariuszy, mając na uwadze dobro zarówno Grecji jak i pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej. Gdyby nie pomoc finansowa ze strony państw strefy euro oraz MFW, grecki kryzys mógłby się rozprzestrzenić na pozostałe państwa europejskiej zagrażając stabilności międzynarodowego systemy finansowego. Czy pomoc finansowa była dobrym i sprawiedliwym rozwiązaniem? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. W pakiecie pomocowym dla Grecji partycypowały kraje znacznie biedniejsze od Grecji. Niemniej jednak, każde państwo stając się członkiem Unii Europejskiej, siłą rzeczy zobligowało się do solidarności i wzajemnej pomocy pozostałym członkom wspólnoty europejskiej. Drugie pytanie jakie się nasuwa, to czy Grecja wygra walkę z kryzysem i uniknie bankructwa? Ono póki co pozostaje bez odpowiedzi. Wszystko zależy od tego czy Grecja wprowadzi niezbędne reformy w celu usprawnienia swojej gospodarki oraz uzdrowienia finansów, a także czy wykorzysta podarowaną przez pozostałe państwa szansę. Grecki kryzys finansowy powinien być przestrogą dla pozostałych państw pretendujących do strefy euro. Należy pamiętać, że każde próby oszustwa prędzej czy później i tak wyjdą na jaw. Dlatego tylko rzetelne wypełnienie wymaganych warunków m.in. kryteriów konwergencji, jest gwarancją bezpieczeństwa i stabilizacji gospodarki państwa funkcjonującego we wspólnocie walutowej. 30 BIBLIOGRAFIA 1. Bliski J., „Międzynarodowy system walutowy”, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006. 2. Bukowski S.I., „Unia monetarna. Teoria i praktyka”, Difin, warszawa 2007. 3. Kowalewski P., Tchorka G., „mechanizmy funkcjonowania strefy euro”, NBP, Warszawa 2013. 4. Pszczółka I., „Euro a integracja europejskich rynków finansowych”, CeDeWu, Warszawa 2006. 5. Rozkut M., Woreta R., „Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla nowych krajów UE”, Materiały i studia, Zeszyt nr 188, Warszawa 2005. 6. Sobczyński D., „EURO. Historia. Praktyka. Instytucje”, KiK Konieczny i Kruszewski, Warszawa 2002. 7. Włodarczyk R.W., „Rynek pracy a szoki asymetryczne w unii monetarnej na przykładzie Unii Gospodarczej i Walutowej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2012. INNE MATERIAŁY 1. Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską, Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Warszawa 2010. 2. Lorenz W., Grecja ponownie sparaliżowana strajkami, „Rzeczpospolita” 2011, nr 245. ŹRÓDŁA INTERNETOWE 1. http://europa.eu/legislation_summaries/economic_and_monetary_affairs/institutional_and_ economic_ framework/ec0013_pl.htm 2. http://finanse.wp.pl/kat,18453,title,Grecki-kryzys-wpigulce,wid,15243066,wiadomosc.html?ticaid =115011 3. http://oide.sejm.gov.pl/oide/images/files/dokumenty/traktaty/Traktat_z_Maastricht_PL_4.p df 4. http://www.ue.katowice.pl/uploads/media/2_T.Sporek_Globalne_konsekwencje_kryzysu... .pdf 5. http://www.nbp.pl/publikacje/pse/2015_02_pse.pdf 6. https://www.nbp.pl/publikacje/integracja_europejska/programy_pomocowe.pdf SPIS TABEL 31 Tabela 1. Cele makroekonomiczne sporządzonego dla Grecji Programu konwergencji oraz ich realizacja. Tabela 2. Stopień wypełniania kryteriów konwergencji przez Grecję SPIS WYKRESÓW Wykres 1. Rzeczywisty deficyt budżetowy w Grecji (%PKB) Wykres 2. Rzeczywisty dług publiczny w Grecji (%PKB) Wykres 3. Rzeczywista inflacja w Grecji (%) Wykres 4. Rzeczywista wartość stopy procentowej w Grecji 32 OŚWIADCZENIE Oświadczam, że pracę niniejszą przygotowałem(am) samodzielnie. Wszystkie dane, istotne myśli i sformułowania pochodzące z literatury (przytoczone dosłownie lub niedosłownie) są opatrzone odpowiednimi odsyłaczami. Praca ta nie była w całości ani w części, która zawierałaby znaczne fragmenty przedstawione w pracy jako oryginalne (wyniki badań empirycznych, obliczenia, spostrzeżenia, oceny, wnioski, propozycje itp.), przez nikogo przedłożona do żadnej oceny i nie była publikowana. Oświadczam, że tekst pracy magisterskiej na nośniku elektronicznym jest identyczny z tekstem wydrukowanym i nie zawiera znaków niewidocznych na wydruku. ..............................., dnia............................ (miejscowość) ................................................. (podpis) OŚWIADCZENIE Wyrażam zgodę / nie wyrażam zgody* na udostępnienie osobom zainteresowanym mojej pracy magisterskiej. Zgoda na udostępnienie pracy magisterskiej nie oznacza wyrażenia zgody na kopiowanie pracy w całości lub w części. Brak zgody nie wyklucza kontroli tekstu pracy magisterskiej w systemie antyplagiatowym, wyklucza natomiast dopisanie tekstu do bazy tego systemu. * niepotrzebne skreślić ..............................., dnia............................ (miejscowość) 33 ................................................. (podpis)
