docMirosław Kurkowski Podręcznik dla autorów kursów prowadzonych
download 
Reklamacja Transkrypt
Mirosław Kurkowski Podręcznik dla autorów kursów prowadzonych
Mirosław Kurkowski Podręcznik dla autorów kursów prowadzonych z zastosowaniem metody e-learningu z uwzględnieniem grupy beneficjentów w wieku powyżej 50 lat, organizacji wsparcia dla beneficjentów w formach konsultacji i pomocy ze strony doradców zawodowych i psychologów oraz zapewnienia bezpośredniego kontaktu z trenerem przeprowadzającym kurs w miejscu pracy. Wodzisław Śląski – 2006 Spis treści 1. Przedmowa ................................................................................................. 3 2. Wprowadzenie............................................................................................ 4 3. Historia i rozwój e-learningu...................................................................... 6 4. E-learning jako rozwiązanie na popyt szkoleń ......................................... 10 5. Czym jest e-learning................................................................................. 15 6. Rodzaje e-learningu.................................................................................. 21 7. Zalety i wady e-learningu......................................................................... 23 8. Możliwości e-learningu ............................................................................ 26 9. Wymagania e-learningu............................................................................ 29 10. Zasady tworzenia materiałów e-learningowych ..................................... 33 11. Problemy edukacji ustawicznej dorosłych.............................................. 35 12. Koncepcje kursów w projekcie Pomysł na Sukces ................................. 39 Bibliografia................................................................................................... 40 Załącznik 1. .................................................................................................. 42 2 1. Przedmowa Podręcznik niniejszy jest wewnętrznym materiałem szkoleniowym projektu Pomysł na sukces realizowanego przez Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Pomysł na sukces administrowanego przez Starostwo Powiatowe w Wodzisławiu Śląskim. Jak zapisano w odpowiednich dokumentach powołujących Partnerstwo do życia, głównym celem projektu jest: „zwiększenie konkurencyjności firm sektora małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) z terenu Subregionu Zachodniego Województwa Śląskiego poprzez dostosowanie kwalifikacji pracodawców i pracowników do potrzeb zmieniającego się rynku pracy dzięki wykorzystaniu nowoczesnych technologii informatycznych (e-learningu).”1 Podręcznik przeznaczony jest dla autorów materiałów kursowych tworzonych dla szkoleń przeprowadzanym metodą e-learningu (bądź blended-learningu). Zawiera on podstawowe informacje/wskazówki niezbędne lub przydatne autorom w procesie tworzenia materiałów różnego rodzaju szkoleń wspomaganych komputerowo lub przeprowadzanych metodą e-learningu (lub blended-learningu). Istotną cechą projektu jest ściśle określona pod względem wiekowym grupa osób przeznaczonych do przeszkolenia. Zgodnie z wytycznymi czynników nadzorujących projekt jest to grupa osób po pięćdziesiątym roku życia. Specyfika pracy w tej grupie osób wymaga więc przedstawienia i omówienia nie tylko podstawowych pojęć i zagadnień andragogicznych2, ale także uwarunkowań nauczania osób w tym określonym przedziale wiekowym. Nie należy traktować niniejszego podręcznika jako opracowania naukowego, chociaż zawiera on krótkie omówienie pojęć definiowanych w odpowiedniej literaturze naukowej, przydatnych, zdaniem autora, podczas tworzenia materiałów kursowych. 1 2 Portal internetowy Partnerstwa: http://www.kursy.wodzislaw.pl/. Andragogika – pedagogika osób dorosłych. 3 2. Wprowadzenie Stosunkowo łatwy dostęp do sieci teleinformatycznej i związane z tym postępujące lawinowo upowszechnienie Internetu przynosić zaczyna coraz większe korzyści dla powiększających się nieustannie rzesz Internautów. Sieć komputerowa staje się dzisiaj dla wielu niezbędnym narzędziem do zdobywania informacji, prowadzenia korespondencji, czy dokonywania różnego rodzaju operacji, na przykład bankowych. Dzięki łatwej i szybkiej komunikacji oraz powszechnemu dostępowi do informacji coraz częściej proces dydaktyczny prowadzony jest na odległość, właśnie za pośrednictwem Internetu. Niezagrożone jak na razie w swojej dominacji na tym rynku tradycyjne metody kształcenia, oparte w większości na bezpośredniej interakcji nauczyciel-uczeń, zaczynają mieć coraz poważniejszą konkurencję w postaci e-learningu – nauczania prowadzonego na odległość wykorzystującego do porozumiewania się sieci komputerowe. Współczesne technologie komputerowe umożliwiają przedstawianie materiału dydaktycznego za pomocą różnorakich technik multimedialnych, co znacznie zwiększa atrakcyjność prezentowanych materiałów a przez to wpływa dodatnio na jakość kształcenia. Niewielu ludzi zdaje sobie sprawę, że koncepcje te nie są czymś nowym, ułatwiają tylko wdrożenie idei i teorii pedagogicznych, które istnieją od wielu stuleci. Już w siedemnastym wieku jeden z klasyków pedagogiki Jan Amos Komeński (1592 - 1670) sformułował swoją “złotą zasadę dydaktyki” mówiącą, że: “Niech to złotą będzie zasadą dla uczących ażeby, co tylko mogą, udostępniali zmysłom, a więc: rzeczy widzialne wzrokowi, słyszalne słuchowi (...) a jeśli coś jest uchwytne dla kilku zmysłów, należy je kilku zmysłom naraz udostępnić”3. E-learning jest stosowanym obecnie określeniem dla szeroko pojętego „nauczania na odległość” (ang. distance learning) korzystającego w procesie dydaktycznym z technik komputerowych a zwłaszcza otwartych lub wewnętrznych sieci komputerowych. Środek ciężkości w procesie dydaktycznym jest przeniesiony z bezpośredniej interakcji nauczyciel-uczeń na rolę odpowiednio przygotowanych materiałów edukacyjnych, które mają w sposób wystarczający zrekompensować uczniowi brak stałego i systematycznego kontaktu z Mistrzem. Początkowo model nauczania na odległość był identyczny lub bardzo podobny do tradycyjnego modelu edukacyjnego. Jednak jakość procesu dydaktycznego w tym przypadku pozostawiała wiele do życzenia. Szanse, jakie dały człowiekowi możliwości korzystania z sieci komputerowych pozwoliły na zaprojektowanie 3 Z. Łęski, Media w edukacji, Integracje - Między nauką a praktyką w edukacji, http://integracje.edu.pl/?p=19 4 i zaimplementowanie edukacyjnych wirtualnych środowisk (tzw. VLE Virtual Learning Environments). W środowiskach tych rolę klasy szkolnej przejęły doskonale zaprojektowane i oprogramowane wirtualne platformy edukacyjne dające zarówno nadzorującemu proces dydaktyczny nauczycielowi jak i uczniowi możliwości nieosiągalne w tradycyjnej metodzie kształcenia. 5 3. Historia i rozwój e-learningu Nauczanie wykorzystujące Internet jest rodzajem szeroko pojętego kształcenia na odległość. Można uważać, że jednym z pierwszych przypadków kształcenia tego typu było otrzymanie przez Mojżesza i przekazanie narodowi wybranemu Tablic zawierające Dekalog. Także Listy św. Pawła pisane w czasach wczesnego chrześcijaństwa do wiernych można niewątpliwie zaliczyć do nauczania na odległość. W czasach nowożytnych, już w 1728 roku w koloniach angielskich (obecnie Stany Zjednoczone) ukazało się w prasie pierwsze ogłoszenie o kursach prowadzonych metodami korespondencyjnymi. Polegały one na przesyłaniu pomiędzy nauczycielem a uczniami pocztą tradycyjną materiałów dydaktycznych: treści wykładowych, ćwiczeń, zadań i oczywiście odpowiedzi do nich. W tym czasie w Polsce korespondencyjne metody uczenia rzemieślników wprowadzono na uniwersytetach w Krakowie oraz w Warszawie. Na początku XIX wieku w Stanach Zjednoczonych, jak również w Europie, prowadzono tą formą nauczania kursy językowe, a także kursy stenografii. Jedne z pierwszych w pełni udokumentowanych oraz opisanych kursów korespondencyjnych pochodzą z roku 1837, kiedy to fotograf angielski Sir Izaak Pitman rozpoczął prowadzić kursy stenografii. W 1852 roku w USA nauczaniem korespondencyjnym zajął się również Ben Pitman (brat Izaaka) Jego kursy zostały potem przetłumaczone na kilkanaście języków. Pod koniec XIX wieku William Harper otworzył na Uniwersytecie w Chicago pierwszy, oparty w pełni o metodę korespondencyjną, uniwersytecki program nauczania na odległość. Z czasem coraz więcej uniwersytetów amerykańskich wprowadzało podobne programy. Kolejnym etapem rozwoju przedstawianej formy kształcenia, z technologicznego punktu widzenia, było opracowanie i wdrożenie edukacyjnych programów radiowych. W 1934 roku po raz pierwszy opracowano i zaproponowano odbiorcom kursy radiowe. Idealnym terytorium do prowadzenia szkoleń na odległość okazała się Australia – kraj o bardzo małym zagęszczeniu zaludnienia. Właśnie w tym kraju powstało pierwsze radio edukacyjne mające za cel zastąpienie tradycyjnej szkoły. W kolejnym etapie, wraz z upowszechnieniem się telewizji, rozpoczęto prowadzić kursy wykorzystujące przekaz wizualny. Pionierem tego typu technologii okazał się Uniwersytet Stanowy stanu Iowa w USA, w którym w 1945 roku rozpoczęto nadawanie telewizyjnych programów edukacyjnych. Szkolenia tego typu, wykorzystujące kasety audio i video są nadal bardzo popularne. Dość długo trwało kompleksowe wprowadzenie metod nauczania na odległość do uniwersytetów. Dopiero w 1969 roku brytyjski Open 6 University, który wprowadził nauczanie na odległość jako pełną formę kształcenia, przełamując tym samym ostatecznie bariery mentalne środowiska akademickiego. Wczesne lata dziewięćdziesiąte to początek bardzo szybkiego i trwale postępującego rozwoju otwartych, rozległych sieci komputerowych oraz globalnej sieci Internet. Kolejnym etapem rozwoju szkoleń prowadzonych na odległość było wprowadzenie programów edukacyjnych wykorzystujących technologie komputerowe i skorzystanie z możliwości komunikacji za pośrednictwem sieci komputerowej. Dało to możliwości błyskawicznego rozwoju kształcenia na odległość właśnie za pośrednictwem Internetu. Wprowadzenie tej formy nauczania na odległość było prawdziwym przełomem. Wraz z rozwojem elektronicznych metod przekazu i dostępu do sieci komputerowych wciąż powstają nowe instytucje i technologie oferujące nauczanie tego typu. W roku 1998 w Stanach Zjednoczonych korzystało z takiej formy edukacji ok. 500 tys. osób, a w 2004 liczba ta przekroczyła 5 milionów. W 2000 r. w USA 75% uniwersytetów oferowało różnorodne formy (pełne i częściowe) edukacji przez Internet. Obecnie Open University (GB) chwali się liczbą kilkuset tysięcy, a Uniwersytet w Hagen ma zapisanych około sześćdziesiąt tysięcy wirtualnych słuchaczy. Według analityków w najbliższej przyszłości ponad osiemdziesiąt procent szkoleń odbywać się będzie przy pomocy Internetu. Istnieje wiele uwarunkowań mających wpływ na obecny bardzo szybki rozwój technologii nauczania na odległość za pośrednictwem sieci komputerowej. Obecnie, rozwój ten spowodowany jest głównie4: • upowszechnieniem się dostępu do szybkich wewnętrznych lub otwartych sieci komputerowych, • ogromnymi możliwościami tworzenia różnego rodzaju aplikacji programistycznych doskonałych we wspomaganiu procesu dydaktycznego, • rosnącą elastycznością proponowanych rozwiązań (m. in. metodyki i narzędzi programistycznych) w nauczaniu na odległość, • łatwością w tworzeniu, przetwarzaniu i przesyłaniu dokumentów w formie elektronicznej, • istnieniem sieci ogólno dostępnych wirtualnych bibliotek zawierających ogromne zasoby informacji, • postępującą gospodarczą i społeczną globalizacją. Wirtualni słuchacze/uczniowie mogą korzystać z nieustannie poszerzającej się oferty dydaktycznej, mogą uczyć się czego chcą, kiedy 4 Witold T. Bielecki, Założenia dla systemów e-lerning, http://bfe-lesko.pl/iwp/e-learning.pdf 7 chcą oraz gdzie chcą. Dochodzi do tego jeszcze możliwość wyboru formy, w myśl której chcą się uczyć. Najważniejsze udogodnienia dla uczącego się są następujące: • • • • stosunkowo niskie koszty kształcenia, prosta dystrybucja i dostęp do materiałów dydaktycznych, dowolność czasu i miejsca nauki, dynamiczna prezentacja materiału dydaktycznego. Korzyści dla nauczających: • swoboda w określeniu miejsca i czasu przeznaczonego na naukę, • ułatwiona kontrola i dostęp do informacji o bieżących postępach w nauce. Kształcenie korzystające z metod e-learning jest w Polsce ciągle jeszcze w fazie rozwoju. Koncepcja kształcenia tego typu jest jednak na tyle nośna, że usługami dydaktycznymi opartymi o te metody zajmują się nie tylko ośrodki szkoleniowe, ale także dostawcy technologii komputerowych oraz szkolnictwo, w tym uczelnie wyższe. Oprócz tego, funkcjonują na rynku szkoleń przedstawicielstwa firm zagranicznych, które specjalizują się w kompleksowych usługach związanych z prowadzeniem usług edukacyjnych na odległość. W wielu przypadkach podstawowym medium wykorzystywanym do prowadzenia szkoleń jest Internet. W wielu przypadkach jednak, oferta dydaktyczna polega na instalowaniu odpowiednich platform e-learningowych w wewnętrznych sieciach (Intranetach) przedsiębiorstw zainteresowanych podnoszeniem kwalifikacji przez swoich pracowników. Takie rozwiązania są związane z politykami bezpieczeństwa stosowanymi w firmach, tajemnicach biznesowych, a także prawach autorskich. Jednym z pionierów kształcenia z wykorzystaniem metod e-learning jest projekt Politechniki Warszawskiej - Ośrodek Kształcenia na Odległość OKNO – prowadzący od roku akademickiego 2001/2002 na Wydziałach: Elektrycznym, Elektroniki i Technik Informacyjnych oraz Mechatroniki zaoczne studia inżynierskie na specjalnościach: Informatyka Przemysłowa, Inżynieria Komputerowa, Techniki Multimedialne i Mechatronika. Obecnie zdecydowanie najwięcej wirtualnych studentów ma Polski Uniwersytet Wirtualny – wspólne przedsięwzięcie Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej oraz Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Obecnie na studiach wirtualnych kształci się kilkuset studentów na kierunkach: Informatyka, Zarządzanie i marketing, Politologia 8 i Pielęgniarstwo. Za pośrednictwem Internetu kształcą się tam osoby mieszkające w odległych zakątkach nie tylko Europy, ale nawet świata. W obu wyżej omawianych przypadkach pierwsi absolwenci uzyskali już dyplomy ukończenia studiów wyższych. 9 4. E-learning jako rozwiązanie na popyt szkoleń Jedną z sił potęgujących obecnie szybki rozwój e-learningu jest duże zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników i stosunkowo niskie koszty szkolenia za pośrednictwem Internetu. 70% prezesów firm z listy Fortune 1000 uważa niedobór wysoko wyszkolonych kandydatów do pracy za główną barierę dla utrzymania wzrostu i rozwoju firm. Aktualnie średnia cena za dzień szkolenia zamkniętego bez wyżywienia i noclegu kształtuje się na poziomie kilku tysięcy złotych. Cechą wyraźnie różnicującą koszty oferowanych szkoleń jest lokalizacja firmy szkoleniowej. Najdroższe są oczywiście firmy stołeczne. Dzień szkolenia zamkniętego kosztuje w nich znacznie więcej niż w innych dużych miastach. Koszt udziału jednej osoby w jednym dniu szkolenia otwartego wynosi aktualnie mniej więcej od pięciuset do tysiąca złotych. Podobnie jak przy szkoleniach zamkniętych najdroższe są firmy warszawskie, które proponują ceny zbliżające się do tysiąca złotych za osobę na dzień. Znacznie tańsze są firmy z innych dużych miast średnio. Głównym klientem firm szkoleniowych są odbiorcy instytucjonalni5. Potrzebę podnoszenia kwalifikacji własnych i kwalifikacji swoich pracowników odczuwa większość (65 proc.) menedżerów firm mikro, czyli zatrudniających mniej niż pięciu pracowników oraz aż 76 proc. szefów przedsiębiorstw większych, które zatrudniają powyżej 5 pracowników. W roku 2000-ym szkolenia dla swoich pracowników zorganizuje około 88 000 firm zatrudniających powyżej 5 pracowników i około 300 000 firm bardzo małych zatrudniających mniej niż 5 pracowników. Firmy wydadzą na szkolenia ponad 150 mln. USD. Wydatki te w najbliższych latach będą rosły, wraz z walką przedsiębiorstw o zdobycie przewagi konkurencyjnej na rynku i wzrostem znaczenia jakości kadr. Najczęstszym adresatem ofert firm szkoleniowych dla pracowników są dojrzałe organizacyjnie, zamożne, dość duże firmy, którymi kierują profesjonalni menedżerowie. Bez wątpienia te przedsiębiorstwa są też najlepiej przegotowanym, najbardziej świadomym odbiorcą oferty szkoleniowej. W firmach o obrotach wyższych niż 5 mln. zł. rocznie aż dziewięciu na dziesięciu menedżerów miało kontakt z ofertą szkoleniową. Wśród wszystkich firm zatrudniających powyżej 5 osób odsetek szefów, którzy spotkali się z ofertą szkoleń pracowniczych wynosi 81 proc. Znacznie mniej kontaktów z ofertami szkoleniowymi mają firmy mniejsze z małych miejscowości. Zdecydowanie najmniej kontaktu 5 H. Frańczak, K. Chmielewski, K. Sroczyński, Raport: Rynek szkoleń 2000, za: http://www.idmnet.instytut.org.pl/biblioteka/artykul.htm?s=1&id=4222 10 z ofertami szkoleniowymi mają osoby zarządzające firmami najmniejszymi, zwłaszcza działające w branżach innych niż branża usługowa. Jest to bez wątpienia swoista rezerwa rynku szkoleń – nisza, w której popyt pojawi się w niedługim czasie. Im więcej informacji będzie skierowanych do tego właśnie segmentu firm, tym szybciej będzie postępował proces jego edukacji i pojawi się popyt na szkolenia. Potrzebę doskonalenia się, która na zachodzie z racji dużej konkurencji na rynku pracy jest powszechna, w Polsce odczuwa ją co trzecia osoba. Znaczy to, że około 9 mln. mieszkańców Polski powyżej 15 roku życia chciałoby nabyć jakieś nowe pomocne w życiu umiejętności. Jest to, w porównaniu z innymi usługami, rynek niemałych rozmiarów. Należy jednak pamiętać, że w obecnych czasach wyniesiona ze szkoły wiedza bardzo szybko się dezaktualizuje, a jakość przygotowania kadry pracowniczej polskich przedsiębiorstw jest nader często niska. Przy tym błyskawiczny rozwój wielu branż i pojawiające się nowe dziedziny działalności biznesowej wymagają kadry nie tylko dobrze, ale przede wszystkim nowocześnie wyedukowanej. Biorąc pod uwagę wszystkie te uwarunkowania, obecną potrzebę doskonalenia się wśród dorosłych Polaków można ocenić jako niewielką. Zwłaszcza, że zdecydowaną chęć szkolenia odczuwa tylko 13 proc. osób, które nie obejmuje już obowiązek szkolny (niecałe 4 mln. Polaków). Do tej grupy należą przede wszystkim posiadający już relatywnie dobre wykształcenie absolwenci szkół wyższych. Potrzebę podnoszenia kwalifikacji zawodowych generalnie częściej niż inni ludzie wyrażają osoby posiadające pracę (41 proc.). Szczególnie często zgłaszają ją ludzie przed czterdziestką, ale ani płeć, ani wielkość miejscowości nie ma wpływu na poziom potrzeb szkoleniowych. Interesujące jest, że doskonaleniem kompetencji zawodowych często zainteresowani są uczniowie szkół średnich i wyższych, co można interpretować, jako manifestacja braku zaufania do systemu edukacji. Bez wątpienia rosnące wymagania rynku pracy w najbliższych latach spowodują znaczny wzrost potrzeb rozwijania kompetencji wśród Polaków. Indywidualni odbiorcy szkoleń, to obecnie grupa jeszcze niewielka, która stanowi około 10 proc. całego rynku szkoleniowego (około 20 mln. USD), nie mniej jednak jej potrzeby oraz udział w rynku szkoleń będą rosły. Przed podjęciem decyzji o prowadzeniu szkoleń metodą e-learning każde przedsiębiorstwo winno oszacować swoje potrzeby dotyczące szkoleń. Firma powinna wziąć pod uwagę e-learning, jeśli potrzebuje: • zwiększyć efektywność tradycyjnych szkoleń, • wprowadzić nowy produkt lub usługę i szybko przeszkolić pracowników, 11 • szybko wprowadzać do firmy nowych pracowników i wyrównywać ich poziom wiedzy i umiejętności, • otrzymywać dokładne informacje o doskonaleniu umiejętności pracowników i lukach w ich wiedzy, • wydawać pieniądze na same szkolenia a nie na dojazdy, dotyczy to zarówno elastyczności miejsca pobytu uczącego się, jak i instruktora, • dać pracownikom możliwość szkolenia się w miejscu pracy lub w domu, • mieć pewność, że każdy pracownik otrzymuje wyczerpujące informacje na dany temat. Bardziej szczegółowe porównanie szkoleń prowadzonych przy pomocy e-learingu z nauczaniem tradycyjnym6 jest następujące: Koszty • Nauczanie tradycyjne - organizator ponosi koszty wynajmu ośrodka szkoleniowego, transportu, zakwaterowania i wyżywienia pracowników, honorarium Instruktora. Koszty uzależnione są w dużym stopniu od liczby uczestników. • E-learning - uczestnicy i instruktor nie muszą znajdować się w tym samym miejscu, mogą uczestniczyć w szkoleniu będąc jednocześnie na swoim stanowisku pracy. Wysokość kosztów szkolenia nie jest w zasadzie uzależniona od liczby uczestników. Koszty szkoleń e-learningowych skupiają się na przygotowaniu materiału i utrzymania systemu. Liczba uczestników • Nauczanie tradycyjne - liczba uczestników szkolenia jest ograniczona możliwościami ośrodka szkoleniowego. Ilość słuchaczy ma znaczący wpływ na pełne koszty szkolenia. Im więcej słuchaczy tym mniejsze szanse aktywnego uczestnictwa w kursie dla indywidualnego uczestnika. • E-learning – w zasadzie nieograniczona liczba uczestników. Jakość i sposób przekazywania wiedzy nie są uzależnione od liczby uczestników szkolenia. Większa liczba prowadzących ma mały wpływ na całkowite koszty szkolenia. Miejsce nauki • Nauczanie tradycyjne - wymagany jest fizyczny i jednoczesny udział Instruktora i słuchaczy w kursie. • E-learning – szkolenia mogą odbywać się w każdym miejscu i dowolnym czasie. Wystarczy dostęp do sieci komputerowej. 6 http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git22/112.html 12 Organizacja nauki • Nauczanie tradycyjne - wymaga między innymi uzgodnienia wielu szczegółów, takich jak czas, miejsce, liczba uczestników, wynagrodzenie Instruktora, organizacja pracy firmy podczas nieobecności pracowników. • E-learning – uzgodnienie wielu szczegółów dotyczących szkolenia nie jest konieczne. Każdy z pracowników może pozostać w swoim miejscu pracy i korzystać ze swojego komputera. Nauka może odbywać się również w dom, pod warunkiem dostępu do sieci komputerowej. Czas nauki • Nauczanie tradycyjne – ściśle określony czas trwania. Przekroczenie czasu sprawia kłopoty organizacyjne i podnosi koszty. • E-learning – nie ma ściśle ograniczonych ram czasowych. Można dopasować (wydłużać lub skracać) czas trwania kursu do swoich potrzeb i możliwości. Materiał dydaktyczny • Nauczanie tradycyjne – często brak realizacji materiału dydaktycznego w 100% • E-learning – dużo większe szanse na pełną realizację materiału dydaktycznego. Tempo nauki • Nauczanie tradycyjne – instruktor musi przyjąć średnie tempo nauki. Może się zdarzyć, że część grupy nie nadąża za resztą, a część z dużym wyprzedzeniem wykonuje ćwiczenia. • E-learning – tempo nauki dostosowane do indywidualnych możliwości uczestników kursu. Możliwości techniczne • Nauczanie tradycyjne – jakość narzędzi stosowanych w procesie nauczania znacząco decyduje o kosztach szkolenia. Ograniczone narzędzia decydują o niskiej atrakcyjności procesu dydaktycznego. • E-learning – większe możliwości techniczne. Wiedza przekazywana jest w atrakcyjniejszy sposób, co ma wpływ na motywację słuchaczy. Jakość wiedzy • Nauczanie tradycyjne – jakość wiedzy może być uzależniona od warunków szkolenia i stosowanych narzędzi a także od liczby uczestników. 13 • E-learning – niezależnie od warunków materiał ma tę samą powtarzalną wysoką jakość. Jedynym warunkiem jest posiadanie przeważnie średniej klasy komputera osobistego. Weryfikacja wyników nauki • Nauczanie tradycyjne – weryfikacja stanu wiedzy uczestników odbywa się zazwyczaj pod koniec szkolenia i wymaga przeprowadzenia egzaminu i sprawdzenia prac. Zazwyczaj podczas kursu uczestnicy jak i instruktor nie znają stopnia opanowania materiału. • E-learning – w zależności od rodzaju szkolenia można sprawdzić zaangażowanie i efekty pracy uczestnika. 14 5. Czym jest e-learning Przede wszystkim dla uściślenia pewnych podstawowych pojęć przypomnijmy, że e-learning jest odmianą szeroko pojętego distance learning'u – nauczania na odległość. Składowymi distance learning oprócz e-learningu są: „Web Based Training, Computer Based Training jak i kursy korespondencyjne. WBT - Web Based Training - wykorzystuje technologię WWW do dostarczania materiałów szkoleniowych. Materiały są dostępne poprzez przeglądarki internetowe, co pozwala na wzbogacenie lekcji o multimedialne środki przekazu oraz linki do innych materiałów szkoleniowych. Taka forma kształcenia wykorzystuje internetowe mechanizmy komunikacji tj. e-mail, czat, grupy dyskusyjne itp. WBT determinuje dwa tryby nauczania: synchroniczny i asynchroniczny. CBT - Computer Based Training - wykorzystuje jedynie systemy komputerowe w celu korzystania z materiałów dydaktycznych w postaci tekstowej, graficznej i dźwiękowej. Najczęściej występuje w formie CD-ROM'ów, natomiast raczej nie posługuje się Internetem jako medium komunikacji. Zaletą zajęć w formie CBT jest ich wysoki stopień multimedialności i interaktywności. Nauczanie korespondencyjne opiera się na przesyłaniu tradycyjną pocztą materiałów edukacyjnych w postaci: podręczników, zeszytów ćwiczeń, kaset audio i video.”7 E-learning to forma nauczania wsparta najnowocześniejszymi technologiami, dla której sieć internetowa jest podstawowym kanałem rozpowszechniania wiadomości. Konieczne jest odróżnienie pojęcia e-learning oraz kształcenia przy pomocy sieci komputerowej, a zwłaszcza przez sieć Internet. E-learning jest określeniem pojęciowo szerszym i dotyczy wszystkich form kształcenia na odległość, wykorzystujących do procesu dydaktycznego nowoczesne technologie elektroniczne. Kształcenie przez Internet zaś to tylko jedna z form szerzej pojętego e-learning. Forma ta umożliwia przekazywanie materiałów dydaktycznych oraz porozumiewanie się z uczniami przy pomocy Internetu bądź mniejszych tzw. wewnętrznych sieci - Intranetów i Ekstranetów. W nauczaniu tradycyjnym środek ciężkości ustanowiony jest na bezpośredniej interakcji nauczyciel-uczeń. Podstawowym źródłem pozyskiwanej wiedzy jest nauczyciel (mistrz). Oczywiście proces 7 http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git22/112.html 15 dydaktyczny wspomagają także środki dodatkowe. Są to między innymi podręczniki, zeszyty ćwiczeń, karty pracy, a ostatnio także często materiały audiowizualne, odpowiednio zaprojektowane aplikacje czy wirtualne prezentacje komputerowe. W przypadku kursów zawodowych lub innych z założenia nie trwających zbyt długo można jeszcze wymienić kilkudniowe najczęściej pobyty w ośrodkach szkoleniowych. Podstawową cechą e-learningu, jak każdej metody nauczania na odległość, jest przeniesienie środka ciężkości w nauczaniu z Nauczyciela na materiały dydaktyczne i ucznia. Oczywiście materiał wykładowy musi być odpowiednio zaprojektowany i zapewniać jak najłatwiejszy sposób pozyskiwania z niego wiedzy. Do tego celu stosowanych jest wiele specjalnych technik, z których wiele opartych jest na najnowszych zdobyczach technologii informacyjnej. Jednym z wymagań e-learningu jest nie tylko reorganizacja procesu nauczania, ale również zmiana sposobu uczenia się przez uczniów, którym dostarczane są treści, źródła wiedzy oraz narzędzia edukacyjne. Uczeń realizuje program realizuje w około 80% samodzielnie. Nowy model nauczania wymaga od uczących się samodzielności, zachęca do przejawiania inicjatywy, aktywności i zadawania przemyślanych pytań8. Główne założenia systemów e-learningowych, to: częściowe lub pełne oddzielenie nauczyciela od ucznia w czasoprzestrzeni, a więc nie tylko w miejscu, ale też w czasie przez ogromną większość czasu trwania nauki, zapewnienie niczym nie zakłóconej komunikacji dwustronnej między nauczycielem a uczniem, łatwa stosunkowo możliwość indywidualnego dopasowywania programu realizowanych zajęć, samodyscyplina i przewaga samokontroli postępów nauki przez ucznia nad tradycyjnymi metodami opartymi o sprawdziany realizowane przez nauczyciela. Nauczyciel w cyberklasie powinien być przewodnikiem po materiałach edukacyjnych oraz motywatorem do pracy, a nie pełnić jedynie, jak w tradycyjnym nauczaniu, roli odtwórcy wiedzy. Nauczyciel powinien ukierunkować ludzi w procesie nauczania pokazując im jak i za pomocą, jakich narzędzi można rozwiązać dany problem. Nauczyciel w wirtualnej klasie powinien charakteryzować się następującymi cechami: chęć do używania nowych zaawansowanych technologii, umiejętność obsługi sprzętu i oprogramowania komputerowego, umiejętne radzenie sobie z brakiem kontaktu bezpośredniego, profesjonalne przygotowanie do zajęć pozwalające efektywnie wykorzystać czas on-line, entuzjazm9. 8 9 Tamże. Tamże. 16 Wspomnieć tu należy również o motywacji uczących się. Chcący efektywnie i z sukcesami uczyć się w formie e-learningu powinni wykazywać się dużą motywacją do nauki i wewnętrzną samodyscypliną. Ponadto e-learning pozwala na samodzielne wybranie preferowanego formatu dostarczania wiedzy i tempa jej przekazywania. Programy komputerowe mają zawsze tą samą wysoką jakość, nie ma żadnych ograniczeń, jeśli chodzi o czas, miejsce i liczbę szkolonych osób. Szkolenia Internetowe pozwalają także na twardą i sprawiedliwą ocenę wiedzy pracowników – zwykle oceny dokonuje komputer, zawsze według tych samych kryteriów. Oczywiście najczęściej pracę uczniów nadzoruje na odległość prowadzący (nauczyciel), jednak jego rola jest w odróżnieniu od tradycyjnych metod nauczania raczej sprawdzająca i wspomagająca10. W zależności od zapotrzebowania i specyfiki kursów sprawnie działające grupy uczniów powinny liczyć ok. 20 (15 – 25) uczestników. Pomiędzy słuchaczami i opiekunem powinien nawiązać się wstępny kontakt. Zbyt duża ilość uczniów może utrudnić prowadzącemu kontrolę postępów w nauce oraz spowodować, że niektórzy uczestnicy pozostaną dla niego anonimowi. Tylko osoby, między którymi nawiąże się nić kontaktu będą skłonne do dyskutowania i współpracy przy wykonywaniu zadań. W trakcie trwania danego kursu rekomendowane są osobiste spotkania członków grupy wraz z prowadzącym realizowane na przykład w formie grupowych warsztatów tematycznych. Uczestnicy będą wtedy mieli szansę pracować wspólnie nad projektem i porównać na bieżąco wyniki z doświadczeniami kolegów. Spotkania tego typu mogą znacznie podnieść motywacje uczniów do nauki, a nauczyciel wniknąć bardziej w potrzeby i umiejętności danego ucznia. Kilkunastoletni już rozwój metodyki e-learningu zaowocował opracowaniem i wdrożeniem wielu pomocnych w procesie dydaktycznym narzędzi i metod nauczania. Metody i narzędzia te można podzielić na cztery grupy: 1. Pomoce audio-video • • • • • • • 10 wykład zarejestrowany na kasecie wideo lub CD, wykład hipertekstowy, prezentacje multimedialne, audio-konferencje, video-konferencje, nagrania audio, tablica elektroniczna, http://www.learning.pl/ 17 • • 2. • • • • • • • • 3. • • • 4. • • • wirtualne wycieczki, wirtualne biblioteki; Środki aktywizujące praca grupowa, odgrywanie ról i symulacje, grupy dyskusyjne, zadania i ćwiczenia, symulacyjne gry komputerowe, wirtualne laboratoria, dyskusje w czasie rzeczywistym (tzw. chat room), poczta elektroniczna; Narzędzia pomocnicze elektroniczny słownik, elektroniczny konsultant, elektroniczny organizer zajęć; Testy kontrolne testy kontrolne jedno i wielokrotnego wyboru, krzyżówki, quizy. Oto bardziej szczegółowe omówienie wybranych metod11: Wykład zarejestrowany na wideo lub płycie CD Tradycyjna forma wykładu pozwala uczniowi na wielokrotne oglądanie go i dokładne przeanalizowanie treści, jeżeli nie została ona dołączona w formie podręcznika do materiałów dydaktycznych. Wykład może być również przekazywany za pośrednictwem telewizji (na przykład kablowej, zakładowej). Warunkiem powodzenia jest tutaj umiejętność atrakcyjnego przekazywania wiedzy w podanej formie przez wykładającego. Wykład hipertekstowy Treści tradycyjnego wykładu są formatowane do specjalnej postaci, która umożliwia wydajny proces uczenia się poprzez sieć komputerową. Wykład zostaje uzupełniony przez obiekty multimedialne bądź odpowiednie odnośniki (mapy, ilustracje, animacje, wideoklipy), linki do materiałów 11 za: Witold T. Bielecki, Założenia dla systemów e-lerning, http://bfe-lesko.pl/iwp/e-learning.pdf 18 źródłowych, linki do stron WWW czy inne. Pliki te zwykle są tworzone przy pomocy projektanta, znającego odpowiednie technologie tworzenia stron WWW w tym język HTML oraz np. JavaScript. Prezentacja multimedialna Wykłady są dostępne on-line w formie prezentacji na slajdach (np. PowerPoint), czasem wraz z dołączonym nagraniem głosu prowadzącego. Uczeń może w dowolnym momencie zatrzymywać i powtarzać wybrane elementy wykładu. Video-konferencje Spotkanie wideo w trybie synchronicznym pomiędzy wykładowcą i słuchaczem lub małą ich grupą. W zależności od zastosowanego sprzętu wykładowca ma kontakt wizualny jednocześnie z całą grupą (point-tomultipoint) bądź też tylko z jedną osobą w jednym czasie. Praca grupowa Można szeroko wykorzystywać istniejące bardzo atrakcyjne możliwości pracy grupowej. Należy jednak, jeżeli nie moderować to przynajmniej sprawdzać postęp pracy grupy i organizować zajęcia tak, by wręcz wymagały pracy grupowej, np. dyskusje studiów przypadku, dyskusja moderowana, projekty grupowe, odgrywanie ról, wspólne tworzenie esejów i planów badawczych. Narzędzia wspomagające pracę grupową umożliwiają wspólne bezkolizyjne opracowywanie dokumentów, współdzielenie plików i obiektów multimedialnych. Ponadto wyposażone są one w systemy ułatwiające wariantowanie dokumentów, sterowanie przepływem zadań. Wszystkie operacje na danym pliku są zapisywane i mogą być dostępne na żądanie. Możliwe jest zarządzanie uprawnieniami poszczególnych uczestników zespołów zadaniowych. Odgrywanie ról i symulacje Jest to aktywna forma nauczania, która silnie motywuje oraz znacznie podnosi jakość wyników procesu nauczania. Odgrywanie ról może stanowić dobre przygotowanie do końcowych egzaminów, ponieważ zwykle integruje dotychczas poznane zagadnienia i umiejętności. Anonimowość znacznie redukuje stres, zapewnia wszystkim uczestnikom równe szanse. Symulacja jest wartościowym ćwiczeniem, gdyż odbywa się w warunkach naśladujących rzeczywistość. A wirtualna rzeczywistość, która jest perfekcyjna symulacją rzeczywistości stwarza na przykład unikalne możliwości treningu predyspozycji przedsiębiorczych bez ponoszenia konsekwencji finansowych. Lista dyskusyjna Jest to konferencja tekstowa prowadzona w trybie asynchronicznym. Umożliwia rejestrację debaty prowadzonej przez uczestników kursu. 19 Słuchacz przy każdym logowaniu się na listy dyskusyjne jest informowany czy pojawiły się jakieś nowe głosy w dyskusji. Zadania i ćwiczenia Zadania mają zachęcić i „zmuszać” słuchaczy do analizowania przerabianego materiału. Dostęp do zadań powinien być nieograniczony miejscem, czasem, bądź indywidualnym tempem pracy słuchacza. Słuchacze mogą wykonywać zadania indywidualne, w postaci symulacji, odgrywania ról, prezentacji oraz projektów badawczych. Jeżeli opracowanie słuchaczy wnoszą coś nowego to mogą być po akceptacji nauczyciela wykorzystywane do budowania wspólnej bazy wiedzy. Testy kontrolne Interaktywne testy do samodzielnego rozwiązania mogą być zorganizowane na zasadzie testów wielokrotnego wyboru, odpowiedzi w formie brakujących słów lub wyrażeń, testy z jedną prawidłową odpowiedzią. Różnorodność form pozwala na lepsze przygotowanie do egzaminu i sprawdzenie stopnia opanowania materiału przez słuchacza. Zadania do rozwiązania, mogą zawierać wskazówki, podpowiedzi, które ukazują się, gdy słuchacz zgłosi taką potrzebę, w formie rozwijanego menu, odsyłacza do źródeł, materiałów edukacyjnych, ukrytych adnotacji zawierających analogie lub przykłady. Uczeń może sprawdzić czas wykonywania testu i porównać go ze standardowym egzaminem. 20 6. Rodzaje e-learningu Wyróżnia się cztery, podstawowe rodzaje kształcenia metodą e-learningu12: • samokształcenie - charakteryzuje się pełnym brakiem kontaktu ucznia i nauczyciela; • nauczanie asynchroniczne - uczniowie i nauczyciele nie muszą być tym samym czasie i miejscu podczas nauki; Jest to najpopularniejsza forma nauczania przy pomocy metody e-learningu. Charakteryzuje się ona dużym ograniczeniem bezpośredniego kontaktu z nauczycielem, którego brak jest zastąpiony przez kontakty w specjalnych pokojach rozmów tzw. chatach. Formy pośredniego kontaktu są tutaj dobrze rozwinięte i mogą być wykorzystywane wielokrotnie bez ograniczeń. Przykłady tych form to: forum dyskusyjne, komunikacja za pomocą poczty elektronicznej. Główne zalety tego rozwiązania to przede wszystkim: - możliwość prowadzenia nauki z dowolnego miejsca (tradycyjnie proces dydaktyczny odbywa się w budynku szkolnym) - Internet umożliwia pracę nauczycielowi na przykład w domu; - elastyczność - dostęp do materiałów edukacyjnych w dowolnym czasie i z dowolnego miejsca mającego dostęp do sieci komputerowej; - czas na przemyślenia – jest to duża przewaga nad trybem synchronicznym, gdzie czas ten jest ograniczony; - niskie koszty - przede wszystkim należy podkreślić niskie koszty prowadzenia zajęć, jeżeli chodzi o koszt tworzenia materiałów dydaktycznych, to jest on zależny od objętości treści, możliwości technicznych, jakie posiada zespół tworzący materiały (koszty oprogramowania). • nauczanie synchroniczne - uczniowie i nauczyciele muszą uczestniczyć w procesie dydaktycznym w tym samym czasie (a w przypadku tradycyjnego nauczania - również w tym samym miejscu); Forma nauczania synchronicznego za pośrednictwem internetu jest bliska systemowi tradycyjnemu (bliższa niż model asynchroniczny). Nauczanie zdalne prowadzone w czasie rzeczywistym ma wiele zalet: możliwość bezpośredniej interakcji prowadzonej w czasie rzeczywistym, 12 http://www.e-sgh.pl/abc.php 21 możliwości pracy grupowej i indywidualnej, prezentowania i omawiania materiałów dydaktycznych w czasie prowadzonych zajęć, możliwość natychmiastowego, bezpośredniego monitorowania pracy uczniów. Wyróżnia się dwie formy zdalnego nauczania synchronicznego: - jeden do wielu - zajęcia dla uczniów znajdujących się podczas zajęć w wielu miejscach; - jeden do jeden - zajęcia dla grupy osób znajdujących się w jednym miejscu przez prowadzącego, który znajduje się gdzie indziej. Rozwiązania oraz koszty ich wdrożenia są różne w przedstawianych modelach. Model jeden do jeden wydaje się znacznie prostszym i bardziej efektywnym (zważywszy na obecny poziom stosowanych technologii i infrastruktury dostępnej dla słuchacza). Model ten wymaga odpowiedniego sprzętu i oprogramowania tylko i wyłącznie w dwóch miejscach. Jest to bardzo dobra forma prowadzenia zajęć w stałych filiach firm szkoleniowych, lub w przypadku, gdy prowadzący nie może dojechać do szkolonej grupy. • nauczanie mieszane (ang. blended learning) – w tym przypadku część procesu dydaktycznego prowadzony jest w sposób tradycyjny wspierając w ten sposób rozwiązania e-learningowe. Podział zajęć odbywanych poszczególnymi metodami jest ustalany przez projektantów kursu. Forma ta uważana jest za najefektywniejszą i staje się coraz bardziej popularna. Eksperci reprezentujący środowisko akademickie uważają ją za najlepszą z przedstawionych wyżej. 22 7. Zalety i wady e-learningu Nie sposób nie porównywać nowej metody kształcenia z już istniejącym i ugruntowanym od wieków tradycyjnym modelem nauczania. Poniższe zestawienie przedstawia zalety e-learningu w stosunku do metody tradycyjnej13: • Oszczędność pieniędzy. Eliminacja kosztów, które związane są z prowadzeniem szkoleń metodami tradycyjnymi. Przy zastosowaniu takiej formy budżet maleje o takie pozycje jak: płaca trenera, wynajem ośrodka dla przeprowadzenia szkolenia, transport słuchaczy do ośrodka, zakwaterowanie, wyżywienie i inne. • Oszczędność czasu. Czynni zawodowo uczestnicy kursu mogą szkolić się w czasie, który z punktu widzenia wykonywanej pracy jest dla nich najdogodniejszy i nie spowoduje lub zdecydowanie ograniczy zaległości w pracy. Słuchacze nie muszą tracić czasu na przejazdy. Nie muszą oni też odrywać się od swoich obowiązków codziennych (najczęściej szkolenia wymagają kilkudniowego wyjazdu). • Brak dezorganizacji pracy. Szkolenie grupowe prowadzone metodami tradycyjnymi, w którym uczestniczy jednocześnie wielu pracowników danego działu znacznie dezorganizuje oraz utrudnia pracę. Często również powoduje znaczne straty. Szkolenia Internetowe są właśnie rozwiązaniem tego typu problemów - pracownicy mogą uczestniczyć w szkoleniach w dowolnych, dogodnych dla nich i pracy porach dnia, tygodnia czy miesiąca, a nawet roku (na przykład w branżach mających sezonowe przestoje lub ograniczenia w pracy). Nie muszą też szkolić się wszyscy naraz, co w przypadku szkolenia tradycyjnego jest wymagane (przeważnie jeden nauczyciel). • Stała kontrola wyników nauczania. Przełożeni lub osoby za to odpowiedzialne mogą w prosty sposób monitorować postępy swoich pracowników w procesie dydaktycznym. Sprawdzenie osiąganego stopnia przyswojonej wiedzy jest umożliwione przez zastosowanie specjalnych testów weryfikujących. • Dowolna ilość szkolonych osób. Nie ma, w zasadzie, ograniczeń liczby osób mogących korzystać ze szkoleń prowadzonych przez Internet. 13 Mirosław Załęski, E-learning - dlaczego warto? http://www.teleinfo.com.pl/ti/2002/3/temat_numeru/temat04.htm 23 • Stałe doskonalenie materiałów i programów szkoleniowych. Każdy materiał dydaktyczny może być wraz z rozwojem potrzeb firmy, wymaganiami stawianymi przez rynek oraz upływem czasu modyfikowany. Szkolenia stają się coraz lepsze i efektywniejsze. Uwzględnia się często sugestie i uwagi uczestników poprzednich szkoleń. • Nowoczesny sposób nauczania. Pracownicy danej firmy nabywają nową wiedzę wykorzystując najnowocześniejsze technologie. Ma to duże znaczenie w rozwoju firmy. Według analityków w 2005 roku ponad połowa szkoleń odbywała się za pomocą Internetu. • Niczym nieograniczony dostęp do materiałów edukacyjnych. Pracownik może zawsze w dogodnym dla siebie czasie i miejscu powrócić do materiału szkoleniowego, może też zweryfikować na nowo posiadane wiadomości. • Nie tylko wiedza z zakresu kursu. Dostarczenie pracownikom narzędzi pomocnych do samodzielnego rozwiązywania problemów napotkanych w życiu. Rozproszenie terytorialne klientów. Dotarcie do pracowników oddalonych w terenie. Przedsiębiorstwa, które wdrożyły kompletne systemy e-learningu, wymieniają trzy główne korzyści płynące z ich stosowania: • zwiększenie szybkości i skuteczności zdobywania wiedzy, a co za tym idzie możliwość precyzyjnej selekcji informacji oraz doboru tempa uczenia dla każdego pracownika, • redukcja kosztów związanych ze szkoleniami, ponieważ w wielu przypadkach nie jest konieczne wynajmowanie zewnętrznych firm szkoleniowych, a także pozbawianie firmy na jakiś czas pracowników, którzy biorą udział w tradycyjnym szkoleniu, • atrakcyjna forma bazująca na wykorzystaniu multimedialnych komputerowych, co nadal jest dużą atrakcją dla większości pracowników i sprzyja podnoszeniu kwalifikacji. E-learning nie jest jednak zawsze rozwiązaniem optymalnym i niesie ze sobą także sporo problemów. Wymienia się następujące ograniczenia w wykorzystywaniu metody e-learningu do prowadzenia szkoleń: • Bariery psychologiczne. Mniej obeznani z komputerami i Internetem oraz starsi pracownicy mają opory przed korzystaniem z systemów e-learning; • Trudności z samodyscypliną; 24 • Ograniczenia merytoryczne. Nie wszystkie tematy szkoleń nadają się do tego typu prezentacji (szczególnie szkolenia wymagające wspólnego działania większej liczby osób) • Trudności w komunikacji. Utrudnienia w budowaniu związków w grupie uczestników szkoleń • Trudności występujące przy wykorzystaniu poszczególnych technik: - video-konferencje: nie można komunikować się na raz z wieloma miejscami, istnieją opóźnienia w transmisji, działają pod warunkiem, że nie traktujemy ich jako rzeczywistej alternatywy dla rozmowy twarzą w twarz - audiokonferencje: trudno poradzić sobie z uczestnikami nadmiernie gadatliwymi, czy przeszkadzającymi; - IRC: problematyczna jest prędkość pisania na klawiaturze, trudno też podążać za wieloma wątkami naraz w dialogu między wieloma uczestnikami; 25 8. Możliwości e-learningu E-learning może docierać do następujących grup odbiorców: • przedsiębiorstwa, w których możliwe jest prowadzenie szkoleń przez Internet. Szkolenia mogą się odbywać w grupach lub indywidualnie, w siedzibie przedsiębiorstwa lub nawet w domu. • szkoły podstawowe i średnie, gdzie metody e-learningowe pozwalają na uczenie się posługiwania komputerem i szerzej Internetem oraz wykorzystuje się Internet w procesie nauczania. Internet może również ułatwić rodzicom kontakt z nauczycielami i monitoring postępów dziecka w nauce. • uczelnie wyższe, gdzie e-learning przybiera różne formy: - wirtualne klasy, - nauczanie tradycyjne wzbogacone umieszczonymi na stronach WWW danymi - nauczanie na odległość. • osoby indywidualne, w tym niepełnosprawne, pragnące podnieść swoje kwalifikacje, zmienić profil zawodowy, czy bezrobotni chcący zwiększyć szansę zatrudnienia. Rodzaje szkoleń: Pełny kurs Internetowy. Charakteryzuje się jak najpełniejszym wykorzystaniem wszystkich technicznych możliwości, które daje współpraca z siecią Internet. Tam udostępnione są dla słuchaczy wszystkie materiały dydaktyczne, korzysta się tutaj ze wszystkich technicznych możliwości porozumiewania się ze słuchaczami. Kurs zapewnia pełne materiały dydaktyczne oraz dba o interakcje Prowadzącego ze słuchaczami. Kurs konsultacyjny. Materiały dydaktyczne mogą być przesyłane słuchaczom poza siecią komputerową. Na przykład słuchacze mogą otrzymać konieczne do prowadzenia procesu dydaktycznego treści wydrukowane lub na innych nośnikach informacji, na przykład na płytach CD-ROM. Do wspomagania procesu dydaktycznego wykorzystuje się głównie możliwości porozumiewania się za pośrednictwem sieci komputerowej. Zaletą tego typu kursów jest przede wszystkim możliwość wzięcia w nich udziału osób mających stosunkowo słabą jakość połączenia z siecią Internet. Prowadzący skupia się tutaj głównie na wskazywaniu treści, 26 które należy studiować, moderowaniu wykonywania zadań domowych oraz w miarę możliwości aktywnej komunikacji ze słuchaczami. Uzupełnienie studiów. Jest to coraz bardziej popularna na polskich uczelniach forma kursu. Stosuje się ja głównie dla uzupełnienia studiów zaocznych. Słuchacze biorący zwykle udział w zjazdach, mogą wówczas odbywać naukę wykorzystując sieć komputerową przenosząc ciężar komunikacji między na Internet. Również zjazdy dydaktyczne mogą odbywać się rzadziej niż zazwyczaj. Przeważnie w czasie zjazdów są przeprowadzane zajęcia konsultacyjne, mające na celu głównie wprowadzić słuchacza w dany zakres materiału, lub zajęcia, do których treści trudno przełożyć na formę elektroniczną lub w ogóle jest to niemożliwe. Z kolei materiał teoretyczny, ćwiczenia i uzupełniające materiały multimedialne są dostarczane poprzez sieć komputerową. Podobnie jak w poprzednim przypadku, rola wykładowcy sprowadza się głównie do porozumiewania się ze słuchaczami oraz moderowania najefektywniejszej strategii uczenia się, przygotowywania zadań domowych, testów itp. Kurs Internetowy + zjazdy. Zdarza się czasem, że charakter przekazywanych treści lub umiejętności będących celem danego kursu uniemożliwia całkiem lub w dużej części ograniczenie procesu dydaktycznego wyłącznie do kontaktu prowadzonego elektronicznie. W takich przypadkach organizuje się zazwyczaj spotkania warsztatowe (na przykład w okresach wakacyjnych lub innych wolnych od pracy), które służy omówieniu koniecznych zagadnień. Kurs - skrypt / baza wiedzy. Kurs tego rodzaju jest bardzo specyficzny i wykorzystuje tylko jeden element całego systemu. W Internecie udostępnia się materiały związane z jakimś konkretnym zagadnieniem, tematem lub grupą tematyczną, które mogą być wykorzystywane przez słuchaczy. Kurs taki może być w zasadzie pozbawiony interakcji z Prowadzącym - słuchacze mogą samodzielnie wykorzystywać materiały dydaktyczne, których wymaga proces nauczania. Pożyteczność takiego kursu wynika z obniżenia kosztów dostępu do np. trudno dostępnych materiałów oraz pozwolenia na łatwiejsze przeszukiwanie tychże. Możliwe, a nawet wskazane jest, aby kurs tego rodzaju zawierał załączone multimedia – różnego rodzaju grafikę, filmy, nagrania audio. Kurs tego typu może być wykorzystywany jako uzupełnienie tych zajęć, których treści wymagają specyficznych materiałów. Warto również wspomnieć, że metody prowadzenia kursów za pośrednictwem sieci internetowej bardzo dobrze nadają się do szkoleń wprowadzających na rynek nowe produkty i rozwiązania. Stosunkowo szybko i przy użyciu niskich nakładów możliwe jest przeszkolenie dużej 27 liczby osób. W metodzie tradycyjnej przygotowanie szkolenia może trwać wiele tygodni a nawet miesięcy. Wymagane jest przeprowadzenie wielu uzgodnień dotyczących miejsca szkolenia, jego czasu, wykorzystywanego sprzętu i innych ważnych detali związanych z organizacją szkolenia. Na wytworzenie materiałów kursowych, przygotowanie i przeprowadzenie szkolenia związanego z wprowadzeniem na rynek nowego produktu przy pomocy e-learningu - wystarczy czasem zaledwie kilkanaście dni. Również nieporównywalnie niższe są koszty takiego przedsięwzięcia. 28 9. Wymagania e-learningu Wymagania stawiane słuchaczom: Do efektywnego studiowania na odległość należy mieć pewne szczególne predyspozycje. W 1997 roku w badaniach w ramach pewnego projektu realizowanego w Stanach Zjednoczonych14 zdefiniowane zostały cechy słuchaczy, którzy studiowali na odległość z sukcesem: • Sami z własnej inicjatywy poszukują nowych możliwości nauki czy treningu. • Mają wysokie oczekiwania, co do rozpoczynanej nauki. • Maja wysoki poziom samodyscypliny (większy niż przeciętny słuchacz kursu). • Mają poważny stosunek do prowadzonych podczas kursu zajęć. Słuchacze podejmujący naukę na kursie prowadzonym metodą e-learningu winni posiadać: • zdolność samodzielnego oraz systematycznego uczenia się, • wysoki poziom motywacji, • umiejętność indywidualnej pracy z materiałami dydaktycznymi, • otwartość na nowe rozwiązania, idee czy teorie, • odpowiednią umiejętność obsługi komputera, urządzeń peryferyjnych oraz umiejętności poruszania się w sieci internetowej. Wymagania dotyczące materiałów dydaktycznych: Budowanie wiedzy słuchaczy podczas trwania procesu dydaktycznego związane jest z ciągłym rozwiązywaniem problemów, aktywizowaniem słuchaczy do innowacyjności i rozwijania ich doświadczenia. Dzięki zastosowaniu odpowiednich technicznych rozwiązań w procesie edukacyjnym słuchacze mogą doświadczyć takich metod oraz form pogłębiania wiadomości jak: • wspólne, grupowe nabywanie wiedzy, • interaktywny, wspomagany komputerowo proces nauczania, • aktywny udział w tworzeniu i odpowiednim selekcjonowaniu wiadomości, • budowanie wiedzy w oparciu o wyniki pracy innych słuchaczy. 14 Palloffm R. M. & Pratt K., The California Distance Learning Project, 1999. Za: Witold T. Bielecki, Założenia dla systemów e-lerning, http://bfe-lesko.pl/iwp/e-learning.pdf 29 Budowanie koncepcji programów nauczania na mających znaleźć zastosowanie podczas kształcenia metodą e-learningu wymaga interdyscyplinarnego podejścia. Opracowanie treści wszelkiego rodzaju materiałów dydaktycznych, w tym wykładów, zadań czy pytań egzaminacyjnych jest zajęciem niełatwym oraz bardzo odpowiedzialnym. Jest to zadanie dla wykładowców preferujących i mających doświadczenia z interaktywnymi metodami nauczania mających doświadczenie w pracy z komputerem. Często treści danego kursu tematycznego opracowywane są w oparciu o materiały do kursu prowadzonego metodą tradycyjną. Trzeba sobie zdawać sprawę, że zamiana kursu ze stacjonarnego na zdalny wymaga nie tylko stworzenia zupełnie nowych materiałów dydaktycznych, ale również opracowania nowych sposobów oceny słuchaczy oraz czasem zaprojektowania nowych kryteriów zaliczeń. • • • • • Materiały dydaktyczne winny spełniać następujące funkcje: dydaktyczną, interaktywną, zorientowaną problemowo, adekwatną do problemów występujących w rzeczywistym świecie, motywującą. Materiał dydaktyczny danego kursu winien zawierać elementy o różnorodnym stopniu funkcjonalności. Można powiedzieć, że materiał ten po prostu ma za zadanie przekazać nie tylko wiedzę merytoryczną, ale również ma być zorientowany problemowo oraz adekwatnie do rzeczywistości. Materiał ma przedstawiać pragmatyczne użycie oraz zastosowanie zdobywanej przez słuchaczy wiedzy. Bardzo istotną rzeczą w nauczaniu na odległość jest utrzymanie w miarę najwyższego stopnia motywacji słuchaczy podczas trwania kursu. Interaktywność materiałów ma zapobiec przypadkom zniechęcenia słuchacza, w momencie, kiedy napotka on jakieś trudności. Materiały dostarczane słuchaczom w postaci elektronicznej winny mieć charakter jak najbardziej dynamiczny. Słuchacz winien mieć możliwość nanoszenia uwag na otrzymanym tekście na użytek własny, ale również winien móc przekazać te uwagi Prowadzącemu oraz kolegom ze swojej grupy. Prowadzący może zdecydować, czy uwagi zgłoszone przez słuchacza są istotne na tyle, że można podzielić się tymi uwagami z resztą grupy czy nie. Słuchacze mogą przez to wzbogacać treść merytoryczną kursu o własne spostrzeżenia oraz doświadczenia. Pomoc taka w znacznym stopniu może wpłynąć na proces zdobywania wiedzy. 30 Osobne miejsce poświęcić należy omówieniu problematyki konstruowania oraz użytkowania Platformy E-learningowej (PE). Konstruktor takiej platformy staje przed niełatwym zadaniem stworzenia narzędzia, które musi spełniać rolę centralnego wirtualnego środowiska zaspokajającego pojawiające się podczas prowadzonego procesu dydaktycznego potrzeby jej użytkowników. Należy tu pamiętać, że użytkownikami PE są nie tylko osoby kształcące się oraz prowadzący, ale również osoby ją administrujące. Z punktu widzenia osób szkolonych PE powinna spełniać następujące własności: • posiadać odpowiednio zaprojektowaną witrynę (opartą na bazie danych), która zawierać winna wszystkie pogrupowane tematycznie informacje o dostępnej ofercie kursów. Do każdego kursu powinien być dołączony opis kursu zawierający jego tytuł, krótką charakterystykę, sposób dostępu do kursu i zawartych w nim materiałów dydaktycznych. Konieczne jest zamieszczenie spisu wymagań stawianych osobom szkolonym, ramy czasowe kursu, ewentualny koszt rejestracji na kurs oraz sposób jego zaliczenia. • zawierać opis procedur rejestracyjnych oraz umożliwiać słuchaczom rejestrację do kursu, zawierać dane o terminie rejestracji oraz sposobie korzystania z pomocy administracyjnej. • zawierać prywatne strony WWW słuchaczy, które zawierać mają informacje o podjętych przez nich kursach, postępach kształcenia, wynikach testów, planach dalszych kursów, ogłoszeniach administracyjnych itp. • umożliwiać słuchaczom uzyskanie dodatkowej pomocy podczas procesu dydaktycznego, uzyskanie dodatkowych testów i zadań mających sprawdzać wiedzę cząstkowo lub ogólnie. • zawierać odpowiednie narzędzia zapewniające wzajemne porozumiewanie się między prowadzącymi a słuchaczami w sposób synchroniczny (chat-rooms), jak również asynchroniczny (fora dyskusyjne). • zawierać odpowiednio zaprojektowaną bibliotekę zawierającą zgromadzone w formie elektronicznej wszelkie materiały, zarówno podstawowe jak i dodatkowe. • zawierać odpowiednio zaprojektowany obszar przeznaczony dla słuchaczy mający charakter towarzyski a nawet rozrywkowy. Dla komfortu pracy Prowadzących kursy PE musi spełniać następujące własności: • umożliwiać porozumiewanie się w różnych formach ze słuchaczami, w szczególności do prowadzenia konsultacji (synchronicznych oraz 31 asynchronicznych) dostęp do informacji o postępach słuchaczy, skróconej historii ich pracy na PE oraz wysyłanie i odbiór pocztą elektroniczną zadań, rozwiązań i wyników testów i sprawdzianów. • zawierać prywatne strony WWW Prowadzących, które zawierać mają informacje o prowadzonych przez nich kursach, harmonogramie zajęć, planach dalszych kursów, ogłoszeniach administracyjnych itp. • zawierać pomocnicze narzędzia pomocne w tworzeniu dodatkowych materiałów edukacyjnych mających w razie uznania wspomóc proces dydaktyczny. • zawierać witrynę umożliwiająca dostęp do fachowej literatury (w postaci elektronicznej) z zakresu e-learningu. Osoby administrujące PE muszą za jej pośrednictwem mieć możliwość: • rejestracji słuchaczy i ich postępów w nauce oraz skróconej historii nauki, • rejestracji prowadzących oraz skróconej historii ich pracy na PE. • prowadzić obsługę finansową kursów: rejestrację opłat. 32 10. Zasady tworzenia materiałów e-learningowych Najistotniejszym problemem podczas tworzenia kursu e-learningowego jest stworzenie odpowiednio zaprojektowanych materiałów dydaktycznych. Autor materiałów musi podczas ich tworzenia pamiętać o braku bezpośredniego kontaktu prowadzącego kurs ze słuchaczami i ten brak im w jak największym stopniu rekompensować. Służyć temu mają w odpowiedni sposób zarówno możliwości technologiczne dostarczane przez dzisiejszą technikę komputerową jak i odpowiednia konstrukcja materiałów kursowych. Omówienie metodyki szczegółowej tworzenia materiałów dla Projektu Pomysł na Sukces nie jest celem niniejszego podręcznika i poświęcony temu problemowi będzie osobna publikacja, niżej podane zatem będą tylko ogólne zasady tworzenia materiałów dydaktycznych dla kursów realizowanych metoda e-learningu. Aby zbudować dobre i efektywne materiały dydaktyczne typu e-learning, należy zadbać o kilka najistotniejszych, następujących spraw: • umieścić w materiałach kursowych wszelkie możliwe materiały multimedialne jak animacje, zdjęcia, rysunki, nagrania audio, które mogą ze sobą współpracować w celu efektywniejszego zapamiętania różnego rodzaju informacji w różnych strefach mózgu, co poprawia przyswojenie materiału. • ukierunkować interakcje przyciągające uwagę na odpowiednio zaprojektowane quizy, gry oraz na konieczność wykonania wybranych zadań kursowych na monitorze komputera przy użyciu myszki lub klawiatury, co spowoduje większą atrakcyjność kursu i usprawni proces przyswajania wiadomości, • należy wprowadzić możliwość jak najszybszego sprzężenia zwrotnego tak, aby istniała możliwość powtórzenia trudniejszych partii materiałów. Należy zauważyć, że im szybciej nastąpi sprzężenie zwrotne, tym lepiej, ponieważ wiedza o każdej następnej partii materiału budowane będzie na solidnych podstawach. Brak sprzężenia zwrotnego spowodować może, że następna partia materiału będzie przyswajana na nieodpowiednich podstawach. • należy zapewnić możliwość wzajemnej współpracy między uczestnikami kursu oraz prowadzącym wykorzystując różne techniki jak chat rooms, panele dyskusyjne i pocztę elektroniczną. Te narzędzia oferują możliwość efektywnego kontaktu uczącym się, zastępując klasyczną klasę 33 lekcyjną i zachęcają uczestników kursu do wzajemnej wymiany wiedzy pomiędzy sobą, co jest istotnie ważnym czynnikiem kształtującym sukces programu szkoleniowego. Bardziej szczegółowe kryteria tworzenia e-learningowego zostały dołączone z Załączniku 1. 34 dobrego kursu 11. Problemy edukacji ustawicznej dorosłych Jak zaznaczono w przedmowie głównym celem projektu Pomysł na sukces jest podwyższanie kwalifikacji zawodowych osób, które ukończyły pięćdziesiąt lat. Konieczne jest zatem przedstawienie podstawowych idei i pojęć andragogicznych oraz omówienie specyfiki pracy z osobami ww. wieku. Andragogika – inaczej pedagogika dorosłych – to dział pedagogiki zajmujący się teorią kształcenia osób dorosłych (najczęściej czynnych zawodowo). Słowo andragogika pochodzi od greckiego andros – dzielny, dorosły. Jak pisze jedna z encyklopedii pedagogicznych15: „Andragogika służy budowie umacnianiu i rozwojowi społeczeństwa nowoczesnego jako gospodarki, polityki, kultury i nauki przez pomoc w kształtowaniu człowieka. Ma on być światły, twórczy, uspołeczniony, wrażliwy na piękno, sprawny fizycznie, oddany wolności kraju oraz doskonalący się.” Najczęściej kształcenie dorosłych dotyczy osób czynnych zawodowo i jak pisze Czesław Kupisiewicz16: „... kształcenie pracujących ma miejsce wówczas, gdy przedmiotem zinstytucjonalizowanych zabiegów dydaktyczno-wychowawczych są osoby, których główną formą aktywności stanowi praca zawodowa. Jego celem jest wywołanie zamierzonych zmian w zasobie informacji, umiejętnościach, nastawieniach i postawach tych osób, a w konsekwencji – podniesienie poziomu ich wykształcenia oraz zaspokojenie potrzeb i zainteresowań zawodowych oraz pozazawodowych, łącznie z potrzebami i zainteresowaniami kulturalnymi.” Oczywiście każdy proces dydaktyczny ma również na celu odpowiednie wychowywanie uczących się. Ze względu na specyfikę wieku kształconych w projekcie osób należy pamiętać, że17: „Przez wychowanie ludzi dorosłych rozumiemy proces kształtowania u nich tych cech intelektu i charakteru, zdolności i inteligencji, które umożliwiają im lepsze, społecznie bardziej wartościowe wykonywanie zawodowych, społecznych i rodzinnych obowiązków i zadań, ułatwiając ich indywidualny awans.” Przemiany gospodarcze, jakie dokonują się w Polsce od kilkunastu lat wymuszają niespotykaną lub bardzo rzadką w poprzednich latach mobilność zawodową i związaną z tymi procesami konieczność zdobywania 15 red. W. Pomykało, Encyklopedia pedagogiczna, wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1997. 16 Cz. Kupisiewicz, Szkolnictwo w procesie przebudowy, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996. 17 L. Turos, Andragogika ogólna, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1997. 35 nowych umiejętności w celu utrzymania miejsca pracy. Nieumiejętność sprawnego poruszania się na rynku pracy powodować może wiele „...trudności, niepowodzeń, a nawet klęsk życiowych (...), depresji i lęków”18. Na rynku pracy ludzie młodzi radzą sobie zdecydowanie lepiej niż starsi, szybciej odnajdując się w nowych realiach gospodarki wolnorynkowej. Możliwość odbywania szkoleń w godzinach pracy powinna pokazać pracownikowi dbałość pracodawcy o jego osobę i przez to bardziej związać pracownika z zakładem pracy. Powinno to zaowocować lepszymi wynikami osiąganymi przez pracownika, a przez to przez jego zakład pracy19. Proces ten powinien umocnić pozycję pracownika w oczach pracodawcy. „Przekonanie – pisze dalej w swojej książce Cz. Kupisiewicz20 – że człowiek uczy się najskuteczniej w okresie dzieciństwa i młodości było – i nadal jest – szeroko rozpowszechnione. Ono też stanowiło podstawę utrzymującego się do dzisiaj podziału ludzkiego życia na okres zabawy, uczenia się zinstytucjonalizowanego i pracy. Zgodnie z tym podziałem wiedza i umiejętności przyswojone sobie przez człowieka w okresie uczenia się planowego i zinstytucjonalizowanego (...) miały mu wystarczyć na całe życie. (...) Czasy te minęły jednak bezpowrotnie. Charakter bowiem i rytm ludzkiej egzystencji są znaczone obecnie (...) przez zjawiska i procesy, które zmuszają do uczenia się nie tylko w dzieciństwie i młodości, lecz również w wieku dojrzałym i starości. (...) uczenie się stało się sprawą całego ludzkiego życia, a nawet zyskało rangę czynnika determinującego jego jakość...” Wymogiem czasu zatem, ale też może bardzo naturalną potrzeba ludzką jest kształcenie ustawiczne. Nie jest to bynajmniej nowa idea pedagogiczna. Jak pisze Lucjan Turos21: „Idea kształcenia ustawicznego towarzyszy refleksji (...) pedagogicznej (...) od zarania dziejów. We wszystkich poważniejszych systemach społeczno-filozoficznych podkreśla się potrzebę autokreacji człowieka przez całe życie. Czytamy o tym u Konfucjusza, Platona (...), że człowiek jest zdolny do rozwoju i przystosowywania się do zmieniających się warunków życia. (...) Wyjątkowo dojrzały wyraz znalazła ta idea w poglądach Jana Amosa Komeńskiego, który ukazał rozwój człowieka jako proces trwający całe jego życie. U podstaw idei kształcenia ustawicznego leży filozoficzna i psychologiczna koncepcja człowieka jako istoty zmieniającej się, 18 Tamże. Cz. Kupisiewicz, Szkolnictwo w procesie przebudowy, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996. 20 Tamże. 21 L. Turos, Andragogika ogólna, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1997. 19 36 rozwijającej, funkcjonującej w różnych warunkach i etapach życia zgodnie z (...) potrzebami osoby ludzkiej. (...) Należy – pisał Komeński – doprowadzić ludzi do zaspokajania wszystkich swych pragnień, rozbudzić u nich trzeba naturalny pęd do żywienia pragnień, pokazać im drogę do ich spełnienia, ażeby zaszczepić w nich nadzieję, że to jest możliwe.” Pedagodzy w różnych okresach czasu (a nawet w różnych epokach) zwracają zatem tutaj uwagę na fakt, że pogłębianie wiedzy i umiejętności ma również na celu realizację ważnych w życiu człowieka potrzeb. Jest to bardzo ważna uwaga. Jak czytamy w najnowszej encyklopedii pedagogicznej22: „Obecnie uznaje się, iż edukacja dorosłych powołana jest do spełniania czterech podstawowych celów: 1. ułatwianie zmian, 2. uczestniczenie w życiu państwa i upowszechnianie wartości demokratycznych, 3. promowanie przedsiębiorczości i podnoszenie wydajności gospodarki, 4. doskonalenie każdej formy rozwoju i rozwój osobisty.” Projektując zatem materiały edukacyjne skierowane do osób dorosłych należy pamiętać, że23: „W praktyce edukacyjnej dorośli we wczesnej, średniej i później fazie dorosłości kierują się potrzebą: 1. uznania za aktorów i bohaterów w sytuacjach zdobywania wiedzy i umiejętności, 2. czynnego uczestniczenia w doświadczeniach ludycznych, celowych lub całkowicie bezinteresownych 3. sprawdzenia własnej zręczności, zdolności, umiejętności (potrzeba uczenia się), 4. pokazania się w roli wychowawcy innych, 5. zachowania decyzyjności na każdym szczeblu życia, 6. wzajemności i wymiany.” O elementach wskazanych do rozważenia podczas tworzenia materiałów dydaktycznych dla osób dorosłych pisze również Franciszek Urbańczyk24: „... edukacja dorosłych musi aktywnie uczestniczyć w przysposobieniu dorosłych do wyboru takiej dziedziny pracy, która zapewni im indywidualne poczucie sensu życia, świadomość możliwości wyrażania w pracy swoich najbardziej indywidualnych potrzeb, aspiracji 22 Red. B. Śliwerski, Pedagogika, tom III, Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006. 23 Tamże. 24 F. Urbańczyk, Dydaktyka dorosłych, Wrocław 1973. 37 i doświadczeń. Kształtowanie indywidualności w zakresie rozwijania stosunku do pracy wiąże się z koniecznością wyrobienia u nich przekonania, że praca daje im szansę indywidualnej samorealizacji (...). Edukacja dorosłych (...) musi zatem przygotowywać ludzi przede wszystkim do opanowania tych reguł i umiejętności, dzięki którym będą oni mogli w procesie pracy i w jej wytworach zaznaczyć swoją niepowtarzalną myśl, koncepcję ideę, pomysł, sposoby działania.” Ważną wskazówką dla tworzących materiały dydaktyczne dla dorosłych wydaje się zatem konieczność (oczywiście w miarę możliwości) współuczestnictwa osób kształconych w tworzeniu niewielkiej choć części kursu w postaci ćwiczeń przygotowywanych przez słuchaczy. Należy podkreślić również, że jak twierdzi Bronisław Siemieniecki, wzajemna interakcja w grupie uczących się osób dorosłych znacznie podnosi jakość kształcenia25. Należy więc do procesu dydaktycznego włączać elementy takie jak zadania czy prace grupowe. Oczywiście ważnym problemem nauczania metoda e-learingu (lub blended learningu) jest odpowiednia motywacja słuchaczy. Jasne jest, że26: „...wyniki nauczania dorosłych zależą od rodzaju i siły motywów skłaniających ich do kształcenia się.” W przypadku kształcenia osób w wieku zbliżonym do przedemerytalnego można liczyć się ze27: „... spadkiem sił psychofizycznych, ograniczeniem aktywności i komunikacji z rzeczywistością, dominacją doświadczenia nad zachowaniem spontanicznym trwałością dążeń, postaw i przekonań ...”. Zwłaszcza te ostatnie cechy mogą znacznie przeszkadzać podczas różnych form komunikacji związanej z procesem dydaktycznym takimi jak na przykład czaty. 25 B. Siemieniecki, Komputery i hipermedia w procesie edukacji dorosłych, wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998 26 L. Turos, Andragogika ogólna, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1997. 27 Tamże. 38 12. Koncepcje kursów w projekcie Pomysł na Sukces Jak napisano w Przedmowie, głównym ze sposobów realizacji celu projektu Pomysł na Sukces jest prowadzenie szkoleń z wykorzystaniem metody e-learningu dla pracowników małych i średnich przedsiębiorstw Subregionu Zachodniego województwa śląskiego. Szkolenia mają na celu podniesienie lub nabycie nowych kwalifikacji mających pomóc w utrzymaniu bądź pozyskaniu nowego miejsca pracy lub nawet w awansie zawodowym. Możliwości, jakie zostały stworzone w ramach projektu, pozwoliły na odpowiednie zaprojektowanie prowadzonych szkoleń, a co za tym idzie na wysokie oczekiwania, co do ich efektywności. Ściśle ograniczona grupa beneficjentów ostatecznych określona na grupę osób po pięćdziesiątym roku życia (50+) wymusza zwrócenie uwagi na odpowiednie konstruowanie procesu dydaktycznego. W projekcie podjęto decyzję o zastosowaniu metody mieszanej kształcenia (blended-learning) polegającej na łączeniu w procesie dydaktycznym elementów nauczania przez Internet (e-learning) prowadzonego w zakładach pracy, ze wsparciem części zajęć metodami tradycyjnymi realizowanymi poprzez wizyty prowadzących w miejscach pracy oraz, w ograniczonym zakresie, organizowaniem szkoleń metodą tradycyjną. W związku z przewidywanymi trudnościami radzenia sobie osobom z grupy 50+ ze sprawną obsługą komputera, niezbędną podczas nauczania metodą e-learningu, przewidziano dla wszystkich uczestników szkoleń wstępny kurs komputerowy mający wyrównać umiejętności w obsłudze komputera do poziomu niezbędnego podczas prowadzonych szkoleń właściwych. Przed rozpoczęciem szkoleń właściwych przewidziano również szkolenie w zakresie obsługi platformy edukacyjnej. Szkolenie to ma na celu zaznajomienie osób szkolonych ze specyfiką pracy wirtualnej i ograniczyć trudności, zwłaszcza na początku procesu dydaktycznego, związane z dostosowaniem do nowej metody kształcenia opartej o nieznane technologie. 39 Bibliografia Publikacje zwarte: 1. F. Urbańczyk, Dydaktyka dorosłych, Wrocław 1973, Ossolineum. 2. Cz. Kupisiewicz, Szkolnictwo w procesie przebudowy, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1996. 3. L. Turos, Andragogika ogólna, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1997. 4. red. W. Pomykało, Encyklopedia pedagogiczna, wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1997. 5. B. Siemieniecki, Komputery i hipermedia w procesie edukacji dorosłych, wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998. 6. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998. 7. G. Dryden, J. Vos, Rewolucja w uczeniu, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003. 8. red. T. Pilch, Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003. 9. red. B. Śliwerski, Pedagogika, tom III, Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2006. Źródła elektroniczne: 1. Portal internetowy Partnerstwa na Rzecz Rozwoju Pomysł na Sukces http://www.kursy.wodzislaw.pl/ 2. H. Frańczak, K. Chmielewski, K. Sroczyński, Raport: Rynek szkoleń 2000. Za: http://www.idmnet.instytut.org.pl/biblioteka/artykul.htm?s=1&id=4222 3. Witold T. Bielecki, Założenia dla systemów e-lerning, http://bfe-lesko.pl/iwp/e-learning.pdf 4. Mirosław Załęski, E-learning - dlaczego warto? http://www.teleinfo.com.pl/ti/2002/3/temat_numeru/temat04.htm 5. W. Kwinta, Daleko od szkoły - E-learning, Magazyn młodych i dynamicznych, http://kiosk.onet.pl/magazyn/1194354,1693,1,artykul.html 40 6. A. Bronk, R. Maciołek, J. M. Mischke, A. Nowak, A. K. Stanisławska, P. Stencel, J. Urbaniec, A. Wodecki, W. Zieliński, Jeśli blended learning na uniwersytecie, to jaki? Dyskusje o... http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=13&id=238 7. http://www.webinside.pl/artykuly/239 8. http://www.e-sgh.pl/abc.php 9. http://www.gazeta-it.pl/edukacja/git22/112.html 10. http://www.okno.pw.edu.pl 11. http://4system.pl/elearning.html 12. http://www.learning.pl/ 13. http://www.oen.agh.edu.pl/ 14. http://www.puw.pl 15. http://nf.pl/news/news.htm?news_id=697 16. http://honolulu.hawaii.edu/intranet/committees/FacDevCom/guidebk/on line/web-elem.htm 17. http://www.puw.pl/downloads/docs/17_elementow.pdf 41 Załącznik 1. 28 Zasady tworzenia materiałów e-learningowych „Kryteria dobrego kursu zostały wypracowane na podstawie doświadczenia doświadczenia prowadzących kursy on-line, w trakcie ich codziennej pracy i przeprowadzonych badań. Istnieje wiele typów kursów, wiele dyscyplin, które są przedmiotem kursów oraz wiele opinii na temat odpowiednich sposobów przekazywania wiedzy on-line. Wydaje się jednak, że istnieją pewne uniwersalne zasady, którymi należy kierować się przy tworzeniu kursów. Są to elementarne zasady, mające zastosowanie we wszystkich kursach. Opracowane przez Doug Madden, Honolulu Community College, Revised Aug 3, 1999. 1. Wstępne informacje o kursie powinny być dostępne w trybie online. Osoby potencjalnie zainteresowane kursem powinny mieć możliwość dostępu do opisu kursu, zanim się do niego zapiszą. Powinny mieć także możliwość kontaktu z osobą prowadzącą kurs w celu uzyskania dodatkowych informacji o zawartości kursu, wymaganiach sprzętowych oraz o warunkach, jakie powinien spełniać uczestnik danego kursu. Także sylabus kursu powinien być dostępny on-line. 2. Każdy kurs powinien zawierać wstępne szkolenie w zakresie nawigacji i używania funkcji kursu. Niekiedy słuchacze mogą mieć kłopoty w korzystaniu z nawet najprostszych funkcji kursu takich, jak e-mail, dzięki któremu już od początku trwania kursu otrzymują istotne informacje od prowadzącego kurs. Dlatego przeprowadzenie wstępnego szkolenia w zakresie nawigacji i używania funkcji kursu jest koniecznym wymogiem każdego dobrego kursu. Szkolenie takie powinno obejmować nie tylko wiedzę, jak poruszać się po kursie, ale także jak komunikować się z pozostałymi uczestnikami kursu. 3. Sylabus kursu powinien być udostępniony nie później niż w trakcie pierwszej lekcji kursu. Wymóg ten jest szczególnie ważny dla osób, które nigdy wcześniej nie korzystały z kursów on-line, a także dla tych, którzy już kiedyś uczestniczyli w kursach on-line, a które teraz mogą znaleźć nowe dla siebie informacje lub nowe rozwiązania dla dotychczasowych funkcji kursu. Sylabus kursu powinien zawierać: • 28 numer i tytuł kursu http://www.puw.pl/downloads/docs/17_elementow.pdf Za: http://honolulu.hawaii.edu/intranet/committees/FacDevCom/guidebk/online/webelem.htm 42 • nazwisko i adres e-mail prowadzącego kurs • adres biura oraz o ile to możliwe, stronę Internetową prowadzące kurs • godziny pracy i numer telefonu prowadzącego kurs • datę rozpoczęcia kursu, długość jego trwania oraz oczekiwany czas zaangażowania słuchacza • spis książek, a także pozostałych materiałów potrzebnych w trakcie kursu • opis ćwiczeń używanych w kursie • zwięzły opis zawartości kursu • harmonogram egzaminów i system ocen • sposób udziału oraz oczekiwania prowadzącego, co do udziału w zajęciach oraz • listę wszystkich osób biorących udział w kursie, a także opis sposobów wzajemnego kontaktowania się. 4. Materiały prezentowane on-line powinny być atrakcyjne. Materiały udostępniane w kursach on-line powinny posiadać nie tylko prosty czytelny tekst i dobrze zorganizowany materiał, ale także powinny angażować słuchacza w prezentowaną treść poprzez wykorzystanie elementów graficznych oraz multimediów. 5. Kurs powinien zawierać wiele interesujących odnośników do innych stron internetowych. Odnośniki w kursie powinny łączyć strony kursu z innymi jego częściami, a także z interesującymi zasobami Internetu, a nawet prowadzić do stron z anegdotami (relaksujące). Kurs powinien być więc tak dynamiczny, jak tylko jest to możliwe. 6. Kursu powinien być w pełni funkcjonalny. Wszystkie odnośniki powinny być skuteczne, obrazki powinny pojawiać się płynnie w odpowiednich miejscach, lekcje powinny następować według harmonogramu. Szczególnie, jeśli kurs był wcześniej udostępniany, należy go gruntownie sprawdzić przed każdym następnym udostępnieniem. Jeśli na przykład odnośniki poprawnie działają, możemy się spodziewać, że materiały kursu są wciąż uaktualniane, a prowadzący kurs stworzył je dla danej grupy. 7. Materiały prezentowane w sieci powinny spełniać podobne funkcje, jak w tradycyjnej szkole. Jeśli w klasie używamy tablicy, slajdów i innych elementów wizualnych, materiał kursu zdalnego powinien zawierać, jak największą liczbę grafiki. Jeśli w klasie oglądamy filmy video, kurs online powinien również to umożliwiać. Jeśli w klasie tworzymy wspólne projekty, kurs zdalny powinien umożliwiać pracę nad wspólnym projektem w postaci pracy domowej. Techniki rozwiązywania problemów, małe grupy 43 dyskusyjne, badania indywidualne oraz inne techniki aktywności grupowej, powinny posiadać swoje, a nawet lepsze odpowiedniki w kursie on-line. 8. Materiały powinny być prezentowane w sposób dostosowany do różnych stylów uczenia się ludzi. Osoby będące wzrokowcami największą korzyść odnoszą z oglądania wykresów, map, notatek i slajdów. Słuchowcy – z wykładów i dyskusji. Czuciowcy zaś – z przepisywania, konstruowania i prezentacji projektów, notowania, tworzenia analogii i studiowania indywidualnych przypadków. Należy zatem uwzględnić wszystkie style uczenia się podczas konstruowania kursów i ćwiczeń on-line. 9. Materiały powinny być prezentowane w sposób logiczny, ale słuchacze powinni móc z łatwością poruszać się po całym kursie. Wsparcie w zakresie nawigacji, forum dyskusyjnego, poczty elektronicznej, odnośników, a także dostępu do instruktora powinna być zawsze obecne w całym kursie. 10. Słuchacze powinni móc łatwo i szybko porozumieć się on-line z instruktorem kursu. W kursach on-line wymagany jest pewien stopień szybkości uzyskiwania odpowiedzi zwrotnej. Słuchacze nie powinni czekać dłużej niż dzień na odpowiedź na zadane instruktorowi pytanie. Przewagą nauczania on-line jest jego elastyczność. Tak, jak w tradycyjnej szkole słuchacze otrzymują odpowiedź bezpośrednio w klasie, tak w przypadku nauczania zdalnego słuchacze powinni mieć możliwość zadawania pytań i otrzymywania odpowiedzi także poza godzinami pracy instruktora, co bywa dla nich wygodniejsze. 11. Słuchacze powinni móc „mówić” do całej klasy podczas „otwartych dyskusji” e-mailowych na dany temat. Jako narzędzia pomocniczego można używać funkcji czat. Bardzo ważną zaletą kursów online jest dostarczenie możliwości „uczęszczania” na zajęcia w różnym czasie. Jednak słuchacze powinni uczestniczyć także w zajęciach w określonym czasie. 12. Kurs musi podtrzymywać uwagę i zainteresowanie słuchacza. Powinno się unikać zbyt dużej ilości tekstu na raz. Wprowadzać różnego rodzaju aktywności w postaci ćwiczeń, quizów i tekstów, a także wprowadzać do kursu zabawne elementy relaksujące, tym samym angażując wagę słuchacza na właściwej prezentacji. Można to uczynić dzięki odpowiedniej oprawie graficznej kursu, animacjom, video klipom oraz przekazom dźwiękowym itd. Powinno się także wskazywać liczne odnośniki do ciekawych stron Internetowych, prezentować własne doświadczenia, komentarze oraz interesujące anegdoty. Należy pamiętać, że słuchacze nie widzą instruktorów, więc to co instruktor ma na myśli nie zawsze jest czytelne dla słuchacza. Powinno się zatem używać w kursach on-line 44 odpowiedników mowy ciała. Zwracając się do słuchaczy po imieniu, powinno używać się raczej języka mówionego niż pisanego. 13. Kurs musi używać poprawnego języka. Błędy w pisowni są bardziej widoczne od uchybień języka mówionego. Materiały kursu on-line powinny wyglądać profesjonalnie i być dobrze zaplanowane, zawsze powinny być na bieżąco sprawdzane i korygowane pod względem poprawności. Powinny być dla słuchaczy przykładem jakości pracy instruktorów. 14. Strony powinny ładować się szybko. Jeżeli tekst wykładu jest obszerny, powinien zostać podzielony i zaprezentowany na osobnych stronach połączonych ze sobą. Każda strona powinna ładować się szybko i płynnie. Elementy graficzne powinny mieć niewielki rozmiar pliku. Powinno się preferować format GIF, nie zaś JPG. Elementy skanowane powinny zostać pozbawione zarówno nieistotnych elementów tła, jak i drugiego planu. Banery powinny być proste i płytkie. Animacje powinny być niewielkie. Video klipy powinny być dostępne raczej poprzez odnośnik niż osadzone bezpośrednio w kursie. W przypadku, gdy kurs zawiera dużą ilość przycisków nawigacyjnych, najlepszym rozwiązaniem jest przedstawienie ich w postaci niewielkiej ikony z pojawiającym się opisem. 15. W kursie powinni brać udział także zewnętrzni eksperci. Obecność przedstawicieli stowarzyszeń, autorów książek, przedstawicieli rządu, nauczycieli uniwersyteckich oraz innych ekspertów jest bardzo pożądana w trakcie kursu. 16. Należy zwrócić szczególną uwagę na reguły kontroli i ich procedury. W tradycyjnej klasy łatwo jest przeprowadzić sprawdzian oraz poprzez testy ocenić poczynione postępy. Instruktorzy kursów on-line powinni zdawać sobie jednak sprawę z tego, iż testy on-line nie mogą być prostym odpowiednikiem testów tradycyjnej klasy. Ponieważ w czasie ich rozwiązywania instruktor nie jest obecny, a słuchacze mogą korzystać ze notatek oraz innych materiałów kursu, konsultować się pomiędzy sobą, a nawet poszukiwać pomocy u ekspertów lub tych, którzy wcześniej uczestniczyli w kursie. Pytania rozstrzygnięcia (prawda/fałsz), test wielokrotnego wyboru i inne powszechne testy nie powinny być udostępniane on-line, jeżeli nie są testami samosprawdzającymi lub testami praktycznymi i nie ocenianymi. Dyskusje, zestawienia, interpretacje oraz inne typy testów on-line powinny być dostarczane ze szczególną ostrożnością i z wymogiem szybkiej odpowiedzi. 17. Należy zwracać uwagę kiedy i jak często cała klasa dostępna jest on-line. Zaletą kursów on-line jest elastyczność pozwalająca słuchaczom korzystać z kursu w czasie dla nich dogodnym. Jedni korzystają z kursu w 45 ciągu dnia, inni wieczorem, a jeszcze inni tylko podczas weekendu. Niektórzy słuchacze potrzebują więcej czasu na przyswojenie materiału, inni mniej. Jednak bardzo ważną cechą dobrego kursu jest utrzymanie w kontakcie osób, które mają zróżnicowany poziom wiedzy. Osobom z większą wiedzą daje to możliwość jej utrwalenia, natomiast pozostałym możliwość jej uzupełnienia. Spotkania on-line, powinny być organizowane nie rzadziej niż raz na dwa tygodnie.” 46
