Jak zrobić dobry kwestionariusz? - INSE Research

Jak zrobić dobry kwestionariusz?
Publikowanie w całości lub części dozwolone wraz z podaniem źródła
2015
INSE Research [email protected] www.research.inse.pl
ul. POW 17, 90–248 Łódź, tel.: +48 42 630 01 40, faks: 42 209 36 85
Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. – sp. k.
Wpis do rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Sąd
Rejonowy dla Łodzi - Śródmieścia w Łodzi XX Wydział Krajowego
Rejestru Sądowego
KRS: 0000465438
NIP: 7272709271
Strona |2
Jak zrobić dobry kwestionariusz?
W tym krótkim przewodniku zebraliśmy wytyczne i wskazówki, o których warto pamiętać,
projektując kwestionariusz ankiety lub wywiadu. Dla przypomnienia – o kwestionariuszu
ankiety mówimy, gdy respondent samodzielnie czyta pytania i zapisuje odpowiedzi; jeżeli
odczytywanie pytań i zapisywanie odpowiedzi powierzamy ankieterowi, mamy do czynienia
z kwestionariuszem wywiadu.
Jeżeli zdarza się Państwu projektować kwestionariusze wywiadów lub ankiet, zapraszamy do
zapoznania się z krótkim przewodnikiem. Przestrzeganie kilku prostych zasad pomoże
prowadzić badania wysokiej jakości.
1. Dlaczego czas trwania wywiadu jest tak ważny
Podstawową zasadą jest dążenie do tego, aby czas potrzebny do przeprowadzenia
wywiadu lub wypełniania ankiety nie był dłuższy, niż jest to konieczne do trafnego
i rzetelnego zbadania danego zjawiska. Należy pamiętać o tym, że każdy respondent ma
próg percepcji, którego przekroczenie skutkuje obniżeniem koncentracji oraz spadkiem
zaangażowania. Wtedy udzielane odpowiedzi stają się coraz bardziej przypadkowe, w coraz
mniejszym stopniu odzwierciedlają prawdziwe przekonania badanego, który myśli o dotarciu
do końca wywiadu lub ankiety. Na ogół przyjmuje się, że wywiad telefoniczny nie powinien
trwać dłużej niż kilkanaście minut, prowadzony przez ankietera w kontakcie bezpośrednim –
maksymalnie pół godziny, zaś samodzielne wypełnienie ankiety nie powinno zajmować
więcej niż kilka minut.
2. Kolejność pytań – kilka zasad
Kiedy stworzymy listę pytań, które chcemy umieścić w kwestionariuszu, warto poświęcić
trochę czasu na przemyślenie ich kolejności:


Zgrupowanie pytań w bloki tematyczne oraz powiązanie w logiczną całość sprzyja
koncentracji respondenta i ankietera na merytoryce badania, wywołując przy okazji
lepsze wrażenie ogólne.
Umieszczenie pewnych pytań w bezpośrednim sąsiedztwie może zafałszowywać
odpowiedzi. Oto klasyczny przykład tzw. efektu promieniowania
Pytanie 1. Czy uważa się Pan/Pani za osobę tolerancyjną?
a) Tak
b) Nie
c) Trudno powiedzieć
Pytanie 2. Jaka jest Pana/Pani opinia na temat Romów zamieszkujących w Polsce?
a) Pozytywna
b) Obojętna
c) Negatywna
d) Trudno powiedzieć
Respondenci, którzy udzielą twierdzącej odpowiedzi na pytanie nr 1, będą mieli większą
skłonność do wybierania opcji a) lub b) w pytaniu nr, aby zachować konsekwencję.
Strona |3
Jak zrobić dobry kwestionariusz?


Jeżeli projektowane kwestionariusze są wykorzystywane w badaniu realizowanym
techniką ankiety wypełnianej on-line, wywiadu telefonicznego lub kwestionariusza
umieszczonego w wersji elektronicznej w tablecie lub laptopie ankietera, warto
zadbać o rotację opcji odpowiedzi w pytaniach z kafeterią odpowiedzi. Tzw. efekt
pierwszeństwa powoduje, że respondenci częściej wybierają opcje odpowiedzi
umieszczone zaraz pod pytaniem. Rotacja opcji pozwoli to zniwelować.
Reguły przejścia i filtry, czyli zasady pomijania pewnych pytań i kierowania danego
respondenta do określonych bloków pytań, powinny być logicznie uporządkowane.
Jeżeli kwestionariusz wywiadu lub ankiety ma klasyczną papierową formę, reguły
przejścia muszą być bardzo wyraźnie opisane. W przypadku ankiety powinno być ich
jak najmniej (najlepiej wcale).
3. Trochę na temat konstrukcji pytań
Oto kilka praktycznych porad dotyczących konstruowania pytań:








Pytania i kafeterie odpowiedzi powinny być dostosowane do możliwości
percepcyjnych grupy respondentów. Nie powinny być zbyt długie i rozbudowane,
szczególnie w przypadku wywiadów realizowanych telefonicznie.
Pytania powinny być możliwie proste. Należy zadbać o dostosowanie ich poziomu do
najsłabiej przygotowanej podgrupy badanych osób (np. najmniej wykształconych lub
mających najmniejszą wiedzę na dany temat).
Pytania ze skalami ocen są zazwyczaj bardzo dobrym narzędziem – pod warunkiem,
że skala jest zrównoważona, czyli ma tyle samo opcji odpowiedzi po stronie
negatywnej i pozytywnej.
Kafeteria odpowiedzi w pytaniu zamkniętym (czyli lista, z której respondent wybiera
jedną lub kilka odpowiedzi najbardziej odpowiadających jego opinii) powinna być
wyczerpująca, czyli musi zawierać wszystkie opcje lub te najbardziej
prawdopodobne. Zawsze może się zdarzyć, że zestaw nie zawiera opcji zgodnej z
opinią respondenta, dlatego w tego rodzaju pytaniu powinna być też opcja „Inne –
jakie?”.
Na etapie analizy wyników badania łatwo jest zagregować dane w większe
kategorie, czyli przejść od szczegółu do ogółu. Natomiast dezagregacja jest
zadaniem bardzo trudnym lub niemożliwym. Dla przykładu: na podstawie odpowiedzi
na pytanie „Ile ma Pan/Pani lat?” łatwo możemy pogrupować respondentów w
przedziałach wiekowych, jednak jeśli w kwestionariuszu spytamy o wiek w przedziale,
przejście do bardziej szczegółowych danych nie będzie już możliwe. Warto zatem
tego typu potrzeby przewidzieć już na etapie konstruowania kwestionariusza.
Konieczne jest wyraźne oddzielenie odpowiedzi „Trudno powiedzieć”, „Nie wiem”,
„Nie dotyczy”. W konkretnych przypadkach ich znaczenie jest różne, nie zawsze
podlega interpretacji lub służy wyciąganiu wniosków.
Opcja „Trudno powiedzieć”, o ile jest to możliwe, powinna być ukrywana przed
respondentem. Jeżeli będzie widoczna (lub odczytywana przez ankietera), część
osób chętnie z niej skorzysta, gdy odpowiedź na pytanie będzie wymagała większego
namysłu.
Pytania drażliwe, dotyczące trudnych i osobistych kwestii nie powinny pojawiać się na
początku kwestionariusza. Dodatkowo warto umieścić je pomiędzy „pytaniami
Strona |4
Jak zrobić dobry kwestionariusz?
buforowymi”, które mają neutralny lub pozytywny ładunek emocjonalny, dzięki czemu
pomagają respondentowi zachować równowagę.
4. Badanie jakościowe „przed” i co w zamian
Krótkie badanie jakościowe, którego celem jest dogłębne rozpoznanie tematu i zebranie
wytycznych oraz wskazówek pomocnych przy budowaniu trafnego i rzetelnego
kwestionariusza, bywa zabiegiem niedocenianym i często pomijanym. Tymczasem nawet
kilka swobodnych, nieustrukturyzowanych wywiadów z osobami z grupy docelowej lub
ekspertami w danej dziedzinie przynosi znaczne korzyści. Badanie jakościowe przed
opracowaniem kwestionariusza nie zawsze jest konieczne, jednak zdarzają się sytuacje, gdy
w końcowym rozrachunku pozwala zaoszczędzić czas i pieniądze; dlatego przygotowując
kwestionariusz, warto rozważyć zastosowanie tej metody.
Wymierne korzyści może przynieść również rozeznanie w dostępnych kwestionariuszach z
badań o podobnej tematyce. Inspiracji mogą dostarczyć gotowe formularze wyszukane w
internecie, raporty z badań, prezentacje z konferencji itd., a także przeszukanie archiwów
własnej firmy. Zachowanie pewnej dozy krytycyzmu jest nieodzowne i pozwoli uniknąć
powielania cudzych błędów.
5. Pilotaż (pre-test)
Te wymiennie stosowane nazwy odnoszą się do testu kwestionariusza przed rozpoczęciem
badania. Pilotaż powinien być przeprowadzony na kilku- lub kilkunastu osobach, które
reprezentują grupę docelową. Wnioski pozwalają dokonać ostatecznej korekty
kwestionariusza. Celem pilotażu jest sprawdzenie między innymi:





czy wszystkie pytania są rozumiane jednoznacznie i w ten sam sposób,
czy pytania i odpowiedzi są sformułowane w wystarczająco prosty sposób,
czy kafeterie odpowiedzi są wyczerpujące,
czy reguły przejścia zostały właściwie zaprojektowane,
czy kolejność pytań jest poprawna.
6. Ankieter musi być przygotowany
Jeżeli wywiady będą prowadzone przez ankieterów, trzeba koniecznie zadbać o ich należyte
przygotowanie. Powinni mieć przynajmniej minimalną wiedzę o przedmiocie, którego dotyczy
badanie, a także znać poprawną wymowę obcojęzycznych nazw produktów i marek
pojawiających się w kwestionariuszu. Każda profesjonalna agencja szkoli swoich ankieterów
przed rozpoczęciem danego badania.