docRyzyko zakďadów ubezpieczeń w Ăwietle nowych wymogów
download 
Reklamacja Transkrypt
Ryzyko zakďadów ubezpieczeń w Ăwietle nowych wymogów
Problemy ZarzÈdzania, vol. 11, nr 2 (42): 8 – 30 ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II Nadesïany: 24.03.13 | Zaakceptowany do druku: 28.05.13 Teresa Czerwiñska* BiorÈc pod uwagÚ ewolucjÚ i konglomeryzacjÚ rynków finansowych i ubezpieczeniowych, w ramach koncepcji Solvency II wprowadzane jest nowe podejĂcie do percepcji ryzyka w dziaïalnoĂci zakïadów ubezpieczeñ i reasekuracji. Celem opracowania jest analiza efektów i identyfikacja kluczowych barier wdraĝania nowej koncepcji zarzÈdzania ryzykiem zakïadów ubezpieczeñ realizowanej w ramach Dyrektywy Solvency II na gruncie realiów polskiego rynku ubezpieczeñ. W publikacji zidentyfikowano profile ryzyka instytucji ubezpieczeniowych, dokonano analizy kluczowych aspektów testowania nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem w ramach Solvency II oraz wskazano istotne bariery ich wdraĝania na gruncie realiów rynku ubezpieczeniowego, zwïaszcza bariery: (1) metodologiczne, zwiÈzane ze zïoĝonoĂciÈ proponowanych formuï szacowania, trudnoĂci z precyzowaniem i stosowaniem wïasnych zaïoĝeñ w ocenie ryzyka oraz (2) zasobowe, tj. infrastruktura informacyjna (zwïaszcza dotyczy to ryzyka katastroficznego i szacowania parametrów wïasnych), infrastruktura informatyczna, a takĝe niewystarczajÈce zasoby kadrowe. Sïowa kluczowe: zarzÈdzanie ryzykiem, zakïad ubezpieczeñ, wypïacalnoĂÊ. Risks of insurance companies in the light of solvency capital requirement Solvency II Submitted: 24.03.13 | Accepted: 28.05.13 The aim of this work is to conduct the key aspects of a heated debate about effects and issues connected with implementing a new solution of risk management in insurance companies included in Solvency II. Risk profiles of the insurance companies are identified in the paper. The author analyzes effects of the new issues of risk management in Solvency II and points out the most important barriers. The main barriers include: methodological issues connected with calculation formula, the problems with making own assumptions in risk assessment more precise; as well as difficulties with data and IT. Keyworlds: risk management, insurance company, solvency II. JEL: G22 * Teresa Czerwiñska – dr hab. prof. UW, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski. Adres do korespondencji: Uniwersytet Warszawski, Wydziaï ZarzÈdzania, ul. Szturmowa 1/3, 02-678 Warszawa, e-mail: [email protected]. Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II 1. Wprowadzenie Obecnie, gdy duĝa czÚĂÊ zakïadów ubezpieczeñ funkcjonuje w ukïadzie miÚdzynarodowych konglomeratów finansowych, w teorii i praktyce zarzÈdzania ryzykiem obserwuje siÚ stopniowÈ ewolucjÚ w zakresie dekompozycji ryzyka dziaïalnoĂci podmiotów ubezpieczeniowych, zmierzajÈcÈ do odejĂcia od tzw. podejĂcia aktuarialnego w kierunku wypracowywania jednolitej, kompleksowej i kompatybilnej do innych instytucji finansowych klasyfikacji ryzyka. Takie podejĂcie jest przedmiotem ĝywego zainteresowania organów nadzorczych, bowiem jednolita i spójna kategoryzacja ryzyka dziaïalnoĂci instytucji finansowych umoĝliwia ich porównywalnoĂÊ, powszechnÈ aplikacjÚ narzÚdzi pomiaru oraz sprecyzowanie jednolitych wymogów w zakresie adekwatnoĂci kapitaïowej zarówno poszczególnych instytucji, jak i konglomeratów finansowych. ToczÈca siÚ na szerokÈ skalÚ dyskusja na temat kategoryzacji i pomiaru ryzyka w dziaïalnoĂci instytucji ubezpieczeniowych znajduje wyraz w nowym podejĂciu do percepcji ryzyka zaprezentowanym w Solvency II (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009br. wbsprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej ib reasekuracyjnej). Nowe podejĂcie do percepcji ryzyka w dziaïalnoĂci zakïadów ubezpieczeñ i reasekuracji przejawia siÚ w nastÚpujÈcych zasadniczych aspektach: – kompleksowe podejĂcie do profilu ryzyka instytucji ubezpieczeniowej poprzez: (1) uwzglÚdnienie ryzyk poddajÈcych siÚ kwantyfikacji iloĂciowej, tj. ryzyko rynkowe, kredytowe, ubezpieczeniowe, a takĝe ryzyk weryfikowanych metodami jakoĂciowymi, tj. ryzyko operacyjne, oraz ryzyk trudno- lub niekwantyfikowalnych, tj. ryzyko prawne, oraz (2) wïÈczenie do kalkulacji dotychczas nieuwzglÚdnianych w sposób bezpoĂredni rodzajów ryzyka, tj.b ryzyko koncentracji; – moduïowe ujÚcie ryzyka – wyodrÚbnienie moduïów agregujÈcych pokrewne rodzaje ryzyka i uwzglÚdnienie korzyĂci z tytuïu zastosowania technik zarzÈdzania ryzykiem, np. dywersyfikacja oraz negatywnych efektów, np. koncentracja ryzyka; – postrzeganie ryzyka zakïadu ubezpieczeñ poprzez pryzmat potencjalnych szoków rynkowych i strat – bezpoĂrednie powiÈzanie profilu ryzyka zakïadu ubezpieczeñ z okreĂlonÈ wymaganÈ wielkoĂciÈ kapitaïu ekonomicznego zabezpieczajÈcego wypïacalnoĂÊ przy zaïoĝonym poziomie ufnoĂci (proponowana metodologia Value at Risk); – komparatywna dekompozycja ryzyka dziaïalnoĂci zakïadów, co uwzglÚdnia postÚpujÈcÈ integracjÚ i konglomeryzacjÚ rynków finansowych i ubezpieczeniowych w zakresie produktów oraz struktur zarzÈdzania – ryzyko dziaïalnoĂci ubezpieczyciela rozpatrywane jest w szerszym kontekĂcie, jako ryzyko instytucji peïniÈcej funkcje poĂrednika finansowego, zgodnie z zaïoĝeniem, ĝe niektóre ryzyka sÈ specyficzne dla sektora ubezProblemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 9 Teresa Czerwiñska pieczeniowego, tj. np. ryzyko zwiÈzane z underwitingiem, ustalaniem rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, ale pozostaïe sÈ bardzo zbliĝone (lub identyczne) do ryzyk wystÚpujÈcych w przypadku innych instytucji finansowych, np. ryzyko rynkowe, stóp procentowych, ryzyko walutowe; – ryzyko w dziaïalnoĂci zakïadów rozpatrywane jest w ujÚciu procesowym, przyczynowo-skutkowym – niezbÚdne staje siÚ wypracowanie wïasnych wewnÚtrznych systemów oceny ryzyka (Own Risk and Solvency Asessment, ORSA) (art. 45, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania ibprowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej), które powinny stanowiÊ integralnÈ czÚĂÊ strategii dziaïalnoĂci zakïadu. Celem opracowania jest analiza efektów i identyfikacja kluczowych barier wdraĝania nowej koncepcji zarzÈdzania ryzykiem zakïadów ubezpieczeñ realizowanej w ramach Dyrektywy Solvency II na gruncie realiów polskiego rynku ubezpieczeñ. 2. Percepcja ryzyka zakïadu ubezpieczeñ w Solvency II RozpatrujÈc ryzyko w dziaïalnoĂci zakïadu ubezpieczeñ poprzez pryzmat okreĂlonej wymaganej wielkoĂci kapitaïu ekonomicznego, wyodrÚbnia siÚ kilka zagregowanych zasadniczych moduïów ryzyka (tabela 1): – ryzyko ubezpieczeniowe – w ubezpieczeniach na ĝycie oraz innych niĝ na ĝycie, – ryzyko ubezpieczeniowe w ubezpieczeniach zdrowotnych, – ryzyko rynkowe, – ryzyko niewykonania zobowiÈzania przez kontrahenta. Ryzyko rynkowe w dziaïalnoĂci zakïadów ubezpieczeñ zwiÈzane jest z wahaniami koniunktury rynkowej, które powodujÈ zmiany w wartoĂci portfela aktywów. Poziom ryzyka rynkowego instytucji ubezpieczeniowej odzwierciedla stopieñ, do którego negatywne zmiany w wartoĂci portfela aktywów – wskutek zmian cen rynkowych, stóp procentowych, kursów walutowych, cen akcji itd. – nie sÈ równowaĝone korespondujÈcymi zmianami w wartoĂci portfela zobowiÈzañ (International Association of Insurance Supervisors, 2004). Czynniki ryzyka rynkowego cechujÈ pewne zaleĝnoĂci, poniewaĝ sÈ one zdeterminowane podstawowym zestawem parametrów rynkowych, których zmiennoĂÊ czÚsto wystÚpuje symultanicznie, co kreuje pewien wspólny dla wszystkich transakcji profil ryzyka rynkowego (zob. szerzej: Bessis, 2006, s.b386–395). Odzwierciedla to korelacja miÚdzy stopami zwrotu zbposzczególnych instrumentów, bÚdÈca efektem ich zaleĝnoĂci od zespoïu podstawowych parametrów rynku. Ryzyko rynkowe jest wysokie zwïaszcza wb przypadku produktów ubezpieczeniowych z tzw. wypïatÈ gwarantowanÈ lub gwarantowanÈ stopÈ zwrotu. W tym przypadku poziom i natÚĝenie ryzyka rynkowego sÈ ksztaïtowane w sposób bezpoĂredni przez zmiennoĂÊ parametrów rynku. 10 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Submoduïy ryzyka Opis Moduïy ryzyka Ryzyko niewykonania zobowiÈzania przez kontrahenta 1) ryzyko skïadki ib ryzyko rezerw – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmiennoĂci w zakresie wystÚpowania, czÚstotliwoĂci i skali ubezpieczanych zdarzeñ oraz ze zmiennoĂci w zakresie wystÚpowania wypïat odszkodowañ i ich kwot 1) ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian w poziomie wydatków ponoszonych na obsïugÚ umów ubezpieczenia lub reasekuracji, tendencji w ksztaïtowaniu tych wydatków lub ich zmiennoĂci 1) ryzyko stopy procentowej – wraĝliwoĂÊ wartoĂci aktywów, zobowiÈzañ i instrumentów finansowych na zmiany w strukturze czasowej stóp procentowych lub wahania zmiennoĂci stóp procentowych obejmuje umowy sïuĝÈce ograniczeniu ryzyka, tj.b umowy reasekuracji, sekurytyzacjÚ i instrumenty pochodne, naleĝnoĂci od poĂredników, a takĝe wszelkie inne ekspozycje kredytowe nieobjÚte submoduïem ryzyka spreadu kredytowego; uwzglÚdnia gwarancje i inne dodatkowe zabezpieczenia posiadane przez ZU oraz zwiÈzane z nim ryzyka Ryzyko rynkowe 1) ryzyko ĂmiertelnoĂci – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian w poziomie wspóïczynników umieralnoĂci w przypadku, gdy wzrost wspóïczynników umieralnoĂci prowadzi do zwiÚkszenia wartoĂci zobowiÈzañ zakïadu ubezpieczeñ (ZU) w ubezpieczeniach zdrowotnych odzwierciedla straty moĝliwe w ciÈgu kolejnych 12 miesiÚcy w zwiÈzku z nieoczekiwanym niewykonaniem zobowiÈzañ przez kontrahentów i dïuĝników lub pogorszenia siÚ ich zdolnoĂci kredytowej w ubezpieczeniach majÈtkowych Ryzyko ubezpieczeniowe ryzyko wynikajÈce z zobowiÈzañ dotyczÈcych ubezpieczenia w odniesieniu do ryzyko wynikajÈce pokrytych w danej dziaïalnoĂci ryzyk i procesów zb poziomu lub zmiennoĂci rynkowych cen instrumentów finansowych, odzwierciedla strukturalne niedopasowanie aktywów i zobowiÈzañ, w szczególnoĂci w odniesieniu do czasu ich trwania w ubezpieczeniach nab ĝycie Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 11 Submoduïy ryzyka 12 Moduïy ryzyka cd. tab. 1 3) ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze znacznej niepewnoĂci zaïoĝeñ dotyczÈcych wyceny ib tworzenia rezerw, zwiÈzanych z wybuchami duĝych epidemii oraz wyjÈtkowÈ akumulacjÈ ryzyka w takich ekstremalnych warunkach 2) ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmiennoĂci w zakresie wystÚpowania, czÚstotliwoĂci i skali ubezpieczanych zdarzeñ oraz ze zmiennoĂci wb zakresie wystÚpowania wypïat odszkodowañ i ich kwot w momencie tworzenia rezerw 2) ryzyko katastroficzne – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze znacznej niepewnoĂci zaïoĝeñ dotyczÈcych wyceny i tworzenia rezerw zwiÈzanych z ekstremalnymi lub wyjÈtkowymi zdarzeniami 2) ryzyko dïugowiecznoĂci – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian wb poziomie wspóïczynników umieralnoĂci wb przypadku, gdy spadek wspóïczynnika umieralnoĂci prowadzi do zwiÚkszenia wartoĂci zobowiÈzañ ZU 3) ryzyko rezygnacji 3) ryzyko niezdolnoĂci do pracy – zachorowal- zb umów noĂci – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian wb poziomie wspóïczynnika niezdolnoĂci do pracy, chorobowoĂci ib zachorowalnoĂci w ubezpieczeniach zdrowotnych w ubezpieczeniach majÈtkowych w ubezpieczeniach nab ĝycie Ryzyko ubezpieczeniowe 3) ryzyko spreadu kredytowego – wraĝliwoĂÊ wartoĂci aktywów, zobowiÈzañ i instrumentów finansowych na zmiany w poziomie spreadów kredytowych w odniesieniu do struktury czasowej i stóp procentowych papierów wartoĂciowych pozbawionych ryzyka lub wahania ich zmiennoĂci 2) ryzyko cen akcji i cen nieruchomoĂci – wraĝliwoĂÊ wartoĂci aktywów, zobowiÈzañ i instrumentów finansowych na zmiany w poziomie lub wahania zmiennoĂci rynkowych cen akcji i cen nieruchomoĂci Ryzyko rynkowe Ryzyko niewykonania zobowiÈzania przez kontrahenta Teresa Czerwiñska DOI 10.7172/1644-9584.42.1 5) ryzyko rewizji wysokoĂci rent – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian w poziomie wspóïczynników korygujÈcych, stosowanych do ubezpieczeñ rentowych w zwiÈzku ze zmianami otoczenia prawnego lub stanu zdrowia ubezpieczonej osoby 4) ryzyko wydatków w ubezpieczeniach na ĝycie – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian w poziomie wydatków ponoszonych na obsïugÚ umów ubezpieczenia lub umów reasekuracji, tendencji ksztaïtowania tych wydatków lub ich zmiennoĂci 5) ryzyko koncentracji aktywów – dodatkowe ryzyka, na które naraĝony jest ZU, wynikajÈce z braku dywersyfikacji portfela aktywów lub z duĝej ekspozycji na ryzyko niewykonania zobowiÈzania przez pojedynczego emitenta papierów wartoĂciowych lub grupÚ powiÈzanych emitentów 4) ryzyko walutowe – wraĝliwoĂÊ wartoĂci aktywów, zobowiÈzañ i instrumentów finansowych na zmiany wb poziomie lub wahania zmiennoĂci kursów wymiany walut Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 13 Submoduïy ryzyka 14 7) ryzyko katastroficzne – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze znacznej niepewnoĂci zaïoĝeñ dotyczÈcych wyceny ib tworzenia rezerw, zwiÈzanych z ekstremalnymi lub nieregularnymi zdarzeniami 6) ryzyko rezygnacji zb umów – ryzyko straty lub niekorzystnej zmiany wartoĂci zobowiÈzañ ubezpieczeniowych, wynikajÈce ze zmian wb poziomie wsóïczynników, rezygnacji z umów, zamykania, odnawiania ib wykupów polis w ubezpieczeniach nab ĝycie w ubezpieczeniach majÈtkowych Ryzyko ubezpieczeniowe w ubezpieczeniach zdrowotnych Ryzyko rynkowe Ryzyko niewykonania zobowiÈzania przez kontrahenta Tab. 1. Profil ryzyka zakïadu ubezpieczeñ – ujÚcie moduïowe. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (WypïacalnoĂÊ II) (Dz.U. UE z 17/12/2009) oraz European Commission. (2010). QIS5 Technical Specifications, Annex to Call for Advice from CEIOPS on QIS5. Brussels: European Commission Internal Market and Services DG, Financial Institutions Insurance and Pensions. Moduïy ryzyka cd. tab. 1 Teresa Czerwiñska DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II Ryzyko niewykonania zobowiÈzania przez kontrahenta (nazywane ryzykiem kredytowym) zwiÈzane jest z niebezpieczeñstwem nieotrzymania, otrzymania tylko w czÚĂci lub otrzymania z opóěnieniem naleĝnych instytucji ubezpieczeniowej z tytuïu posiadania okreĂlonego kontraktu instrumentu finansowego, przepïywów pieniÚĝnych lub aktywów, z powodu niedotrzymania warunków umowy przez emitenta. Stopieñ ekspozycji instytucji ubezpieczeniowej na ryzyko kredytowe ulega fluktuacji, a w analizie przyjmuje siÚ zbreguïy, ĝe jego poziom i natÚĝenie zaleĝÈ po czÚĂci od czynników ogólnogospodarczych, a po czÚĂci sÈ generowane przez czynniki specyficzne, wïaĂciwe dla danego podmiotu (np. dynamikÚ przychodów, strukturÚ kapitaïu, kadrÚ zarzÈdzajÈcÈ) (Jajuga, 2002, s. 264–265). Nowym rozwiÈzaniem, majÈcym urealniÊ ocenÚ ryzyka zakïadu ubezpieczeñ, jest sformuïowanie wymogu kapitaïowego dla ryzyka operacyjnego. Wymóg kapitaïowy dla ryzyka operacyjnego odzwierciedla ryzyko operacyjne w zakresie, w jakim nie zostaïo ono uwzglÚdnione w innych wymienionych wb tabeli 1 moduïach ryzyka. Instytucje ubezpieczeniowe sÈ podatne na ryzyko operacyjne z uwagi na masowy charakter zawieranych transakcji, wzrost wykorzystania elektronicznych kanaïów dystrybucji, postÚpujÈcÈ konwergencjÚ produktów finansowych i ubezpieczeniowych oraz szerokie wykorzystywanie outsourcingu (Monkiewicz, 2003, s.b 10; Tripp, Bradley, Devitt, Orros, Overton, Pryor i Shaw, 2004). Ryzyko wbobszarze operacyjnym instytucji ubezpieczeniowej – zgodnie z podejĂciem wypracowanym przez International Association of Insurance Supervisors – moĝna definiowaÊ jako niebezpieczeñstwo wystÈpienia strat o charakterze bezpoĂrednim lub poĂrednim, wynikajÈce z niewïaĂciwych lub zawodnych procedur wewnÚtrznych oraz dziaïania ludzi (International Association of Insurance Supervisors, 2004). Do najwaĝniejszych ěródeï ryzyka operacyjnego w dziaïalnoĂci zakïadu ubezpieczeñ moĝna zaliczyÊ (Basel Committee on Banking Supervision, 2003a, 2003b): – naduĝycia wewnÚtrzne – straty generowane przez nieprofesjonalnÈ lub przestÚpczÈ dziaïalnoĂÊ pracowników zakïadu lub osób z niÈ zwiÈzanych, np. agentów; – naduĝycia zewnÚtrzne – straty generowane przez dziaïalnoĂÊ osób niezwiÈzanych z zakïadem, tj. np. wïamania do systemów informatycznych i baz danych; – politykÚ kadrowÈ i bezpieczeñstwo pracy – kwestie zwiÈzane z nieprzestrzeganiem wymogów prawa pracy i roszczenia pracowników z tego tytuïu; – produkty, klientów oraz praktyki biznesowe – dotyczy naruszenia obowiÈzków powierniczych, np. wykorzystywania poufnych informacji; – zakïócenia ciÈgïoĂci dziaïalnoĂci oraz awarie systemów komputerowych, zawodnoĂÊ sprzÚtu informatycznego i oprogramowania; – zarzÈdzanie procesami – problemy z wïaĂciwÈ obsïugÈ transakcji, np. przy rejestracji, monitorowaniu, raportowaniu. Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 15 Teresa Czerwiñska W odniesieniu do umów ubezpieczenia na ĝycie, w których ryzyko lokat ponoszÈ ubezpieczajÈcy, przy obliczaniu wymogu kapitaïowego dla ryzyka operacyjnego uwzglÚdnia siÚ kwotÚ rocznych kosztów poniesionych w odniesieniu do tych zobowiÈzañ. Natomiast w odniesieniu do czynnoĂci ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych przy obliczaniu wymogu kapitaïowego dla ryzyka operacyjnego uwzglÚdnia siÚ wielkoĂÊ tych czynnoĂci pod wzglÚdem zarobionych skïadek i rezerw techniczno-ubezpieczeniowych posiadanych wb odniesieniu do tych zobowiÈzañ – wówczas wymóg kapitaïowy dla ryzyka operacyjnego nie przekracza 30% podstawowego kapitaïowego wymogu wypïacalnoĂci zwiÈzanego z tymi czynnoĂciami (art. 107, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009b r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej ib reasekuracyjnej). ReasumujÈc, warto zwróciÊ uwagÚ na fakt, ĝe w praktyce nastÚpuje wzajemne przenikanie siÚ róĝnych rodzajów ryzyka, a skutki ich realizacji czÚsto sÈ trudne do odróĝnienia1. StÈd bardzo pomocna jest agregacja rodzajów ryzyka raczej w aspekcie przyczyn niĝ skutków, bowiem jeden czynnik ryzyka moĝe wywoïywaÊ wielorakie skutki w dziaïalnoĂci instytucji ubezpieczeniowej oraz kilka róĝnych czynników ryzyka moĝe wywoïaÊ identyczne skutki finansowe. Warto zaznaczyÊ, ĝe funkcjonowanie instytucji ubezpieczeniowych wb strukturach konglomeratów finansowych powoduje uaktywnianie i nasilanie siÚ rodzajów ryzyka dotÈd niespotykanych na duĝÈ skalÚ w podmiotach ubezpieczeniowych – np. ryzyko zaraĝenia (szerzej: Czerwiñska, 2009, s. 188–189). 3. Kapitaï dla zabezpieczenia ryzyka zakïadu ubezpieczeñ Zgodnie z nowym standardem zarzÈdzania ryzykiem, sformuïowanym wbSolvency II, zakïady ubezpieczeñ zobowiÈzane sÈ do zabezpieczenia podejmowanego ryzyka na dwóch poziomach (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej): – generalnym – kapitaïowy wymóg wypïacalnoĂci (Solvency Capital Requirement, SCR), rozumiany jako pewna iloĂÊ dopuszczonych Ărodków wïasnych, która – przy zaïoĝeniu kontynuacji dziaïalnoĂci zakïadu ubezpieczeñ i reasekuracji – gwarantuje pokrycie nieoczekiwanych znacznych strat; kapitaïowy wymóg wypïacalnoĂci odpowiada wartoĂci naraĝonej na ryzyko podstawowych Ărodków wïasnych zakïadu ubezpieczeñ lub reasekuracji na poziomie ufnoĂci 99,5% w okresie jednego roku; – minimalnym – minimalny wymóg kapitaïowy (Minimum Capital Requirement, MCR) odpowiada puli dopuszczonych podstawowych Ărodków wïasnych2, która przy zaïoĝeniu kontynuacji dziaïalnoĂci zakïadu ubezpieczeñ i reasekuracji gwarantuje, ĝe ubezpieczajÈcy i beneficjenci nie bÚdÈ naraĝeni na niedopuszczalny poziom ryzyka; MCR ma zabezpieczyÊ 16 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II wydatki na pokrycie nieoczekiwanych zdarzeñ, których prawdopodobieñstwo wystÈpienia w ciÈgu roku mieĂci siÚ w granicach 15% (EIOPA, 2011). Kapitaïowy wymóg wypïacalnoĂci SCR obliczany wedïug standardowej formuïy stanowi sumÚ nastÚpujÈcych pozycji (art. 103, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej): – podstawowego kapitaïowego wymogu wypïacalnoĂci (SCRbasic), – wymogu kapitaïowego dla ryzyka operacyjnego, – korekty dostosowania z tytuïu zdolnoĂci rezerw techniczno-ubezpieczeniowych i podatków odroczonych do pokrywania strat – moĝliwe wyrównanie nieoczekiwanych strat przez równoczesne zmniejszenie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych lub podatków odroczonych lub przez poïÈczenie obu tych metod. Caïkowity profil ryzyka zakïadu ubezpieczeñ odzwierciedla podstawowy kapitaïowy wymóg wypïacalnoĂci (SCRbasic), który zgodnie ze standardowÈ formuïÈ szacowany jest jako (art. 104, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej): SCR basic = /t i, j $ SCR i $ SCR j , (1) i, j gdzie: wspóïczynnik ri,j podane w wierszu i oraz kolumnie j w macierzy korelacji (tabela 2), SCRi, SCRj – moduïy ryzyka i, j uwzglÚdniajÈce wszystkie moĝliwe kombinacje i, j. Za SCRi, SCRj przyjmuje siÚ odpowiednio: SCR non-life – moduï ryzyka ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach innych niĝ na ĝycie, SCR life – moduï ryzyka ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach na ĝycie, SCR health – moduï ryzyka ubezpieczeniowego w ubezpieczeniach zdrowotnych, SCR market – moduï ryzyka rynkowego, SCR default – moduï ryzyka niewykonania zobowiÈzania przez kontrahenta. Kaĝdy z moduïów ryzyka jest kalibrowany przy uwzglÚdnieniu miary wartoĂci naraĝonej na ryzyko przy zaïoĝonym poziomie ufnoĂci 99,5% w okresie jednego roku, a przy konstruowaniu kaĝdego moduïu ryzyka uwzglÚdnia siÚ efekty dywersyfikacji. W myĂl regulacji minimalny wymóg kapitaïowy MCR szacuje siÚ zbwykorzystaniem funkcji liniowej zbioru podstawowych zmiennych (bez uwzglÚdnienia Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 17 Teresa Czerwiñska reasekuracji), tj. rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe, skïadka przypisana, podatki odroczone i wydatki administracyjne. Funkcja ta jest kalibrowana wedïug wartoĂci naraĝonej na ryzyko podstawowych Ărodków wïasnych zakïadu ubezpieczeñ przy zaïoĝonym poziomie ufnoĂci 85% w okresie rocznym. PrzyjÚto, ĝe zabezpieczenie ciÈgïoĂci funkcjonowania wymaga posiadania przez zakïad ubezpieczeñ minimalnego kapitaïu na poziomie nie niĝszym niĝ (art. 129, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej): – 3,2 mln euro dla zakïadów ubezpieczeñ na ĝycie, – 2,2 mln euro dla pozostaïych zakïadów ubezpieczeñ (w przypadku objÚcia ryzyk z grup 10–15, tj. ubezpieczenia odpowiedzialnoĂci cywilnej, ubezpieczenia kredytu, próg wynosi 3,2 mln euro), – 3,2 mln euro dla zakïadów reasekuracji (minimum 1 mln euro dla zakïadów zaleĝnych), – 5,4 mln euro dla zakïadów ubezpieczeñ, które prowadzÈ dziaïalnoĂÊ zarówno w zakresie ubezpieczeñ na ĝycie, jak i w zakresie ubezpieczeñ majÈtkowych i innych. j i Ryzyko niewykonaRyzyko rynkowe nia zobowiÈzania Ryzyko wb ub. na ĝycie Ryzyko w ub. zdrowotnych Ryzyko wb ub. innych niĝ na ĝycie Ryzyko rynkowe 1,00 0,25 0,25 0,25 0,25 Ryzyko niewykonania zobowiÈzania 0,25 1,00 0,25 0,25 0,50 Ryzyko w ub. na ĝycie 0,25 0,25 1,00 0,25 0,00 Ryzyko w ub. zdrowotnych 0,25 0,25 0,25 1,00 0,00 Ryzyko w ub. innych niĝ na ĝycie 0,25 0,50 0,00 0,00 1,00 Tab. 2. Wspóïczynniki korelacji. ½ródïo: ZaïÈcznik IV do Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Dz.U. UE z 17/12/2009. JednoczeĂnie przyjÚto, ĝe kontynuacja dziaïalnoĂci nie jest zagroĝona, jeĂli minimalny wymóg kapitaïowy nie spadnie poniĝej 25% ani nie przekroczy 45% kapitaïowego wymogu wypïacalnoĂci (SCR) zakïadu ubezpieczeñ. SÈ to dodatkowe, oprócz kwotowych, nieprzekraczalne dolne progi poziomu minimalnego wymogu kapitaïowego, który ma byÊ szacowany i raportowany organowi nadzoru z czÚstotliwoĂciÈ co najmniej kwartalnÈ. 18 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II 4. Empiryczna weryfikacja profilu ryzyka zakïadu ubezpieczeñ Profil ryzyka zdeterminowany jest specyfikÈ przedmiotu dziaïalnoĂci, dlatego wykazuje on znaczne zróĝnicowanie dla poszczególnych grup instytucji ubezpieczeniowych. Profil ryzyka zakïadów ubezpieczeñ na ĝycie zdominowany jest przez ryzyko rynkowe zwiÈzane przede wszystkim z dziaïalnoĂciÈ inwestycyjnÈ, natomiast w przypadku zakïadów ubezpieczeñ majÈtkowych – przez ryzyko stricte ubezpieczeniowe (rysunek 1). ryzyko rynkowe 80 70 67 60 50 47 40 ryzyko ub. majątkowych 79 ryzyko niewykonania zobowiązania przez kontrahenta 30 20 10 7 0 2 4 15 49 ryzyko ub. na życie ryzyko ub. zdrowotnych dz. I dz. II Rys. 1. Profil ryzyka zakïadów ubezpieczeñ prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ w Polsce. ½ródïo: opracowanie na podstawie KNF. (2011). Podsumowanie wyników badania QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. WyraĝajÈc problem ryzyka w dziaïalnoĂci zakïadu ubezpieczeñ przez pryzmat wymaganej wielkoĂci kapitaïu ekonomicznego, definiowanego jako zasób Ărodków zabezpieczajÈcy wypïacalnoĂÊ przy zaïoĝonym poziomie ufnoĂci, szacuje siÚ, ĝe na wysokoĂÊ wymaganego kapitaïu SCR w zakïadach ubezpieczeñ na ĝycie najwiÚkszy wpïyw ma ryzyko rynkowe, które stanowi 66% caïkowitych wymogów kapitaïowych (SCR) oraz ryzyko aktuarialne zwiÈzane z umowami ubezpieczeñ na ĝycie (49% caïkowitych wymogów kapitaïowych SCR), a w zakïadach ubezpieczeñ dziaïu II ryzyko stricte ubezpieczeniowe, które stanowi 79% SCR oraz ryzyko rynkowe (47% caïkowitych wymogów kapitaïowych SCR). UwagÚ zwraca znaczÈca róĝnica wbpoziomie ryzyka operacyjnego w obu dziaïach ubezpieczeñ. W zakïadach ubezpieczeñ na ĝycie ryzyko operacyjne stanowi ponad dwukrotnie wiÚkszy udziaï w SCR niĝ w zakïadach dziaïu II (rysunek 2). Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 19 Teresa Czerwiñska 107 109 100 100 100 79 80 67 60 49 47 40 2829 ry z dz. I 14 SC R ne op er ac BS C R ko re kt a 5 0 yk o 3 ry zy ko yk ry o nk n pr ow ze zo iew e z bo yk ko w o ry ntr iąz nan zy ah a ia ko en nia ry ub ta zy .n ko a ży ub ci .z e ry d zy ro w ko o tn ub yc .m h aj ąt ko w yc dy h w er sy fik ac ja 2 12 ry z 4 7 0 19 15 yj 20 dz. II Rys. 2. Struktura wymogu kapitaïowego SCR dla zakïadów ubezpieczeñ prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ w Polsce (w %). ½ródïo: opracowanie na podstawie KNF. (2011). Podsumowanie wyników badania QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. Jak wykazujÈ badania, ryzyko aktuarialne zwiÈzane z umowami ubezpieczenia na ĝycie stanowiïo najwiÚkszy moduï dla 9 z 24 analizowanych zakïadów dziaïu I, a do najbardziej istotnych skïadowych naleĝaïy podmoduïy: ryzyko rezygnacji z umów (5 zakïadów), ryzyko ĂmiertelnoĂci (2b zakïady) oraz ryzyko katastroficzne i ryzyko zmiany kosztów (1 zakïad) (KNF, 2011). W najwaĝniejszym module ryzyka dla zakïadów ubezpieczeñ dziaïu II, module ryzyka ubezpieczeñ majÈtkowo-osobowych (24 z 26 analizowanych zakïadów), najwiÚkszy udziaï miaïy podmoduïy: ryzyko skïadki i rezerw (16b zakïadów) oraz ryzyko katastroficzne (8 zakïadów). UwagÚ zwraca istotne zróĝnicowanie struktury ryzyka rynkowego wbzakïadach ubezpieczeñ obu dziaïów (rysunek 3). Ryzyko rynkowe zwiÈzane zb dziaïalnoĂciÈ inwestycyjnÈ zakïadu ubezpieczeñ jest pochodnÈ struktury portfela lokat. Ryzyko rynkowe stanowi 66% SCR – to najwiÚkszy moduï dla 13bzb24bbadanych zakïadów na ĝycie prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ w Polsce. Wbtym najbardziej istotne sÈ: ryzyko koncentracji (6 zakïadów), ryzyko stopy procentowej (5 zakïadów) oraz ryzyko zmiennoĂci cen akcji (2 zakïady) (KNF, 2011). Znaczne ryzyko koncentracji w zakïadach ubezpieczeñ na ĝycie zwiÈzane jest ze znacznym zaangaĝowaniem tych zakïadów w lokaty bankowe. Natomiast w zakïadach dziaïu II ryzyko rynkowe stanowiïo najwiÚkszy moduï dla 1 z 26 zakïadów majÈtkowych, w tym najwiÚksze podmoduïy to: ryzyko stopy procentowej oraz ryzyko zmiennoĂci cen akcji (1 zakïad). Ze wzglÚdu na znaczny udziaï instrumentów dïuĝnych w portfelu lokat szczególne znaczenie dla zakïadów ubezpieczeñ ma ryzyko stóp procentowych, bowiem zmiany stóp procentowych powodujÈ z jednej strony: ryzyko 20 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II nieuzyskania oczekiwanej stopy zwrotu wskutek obniĝenia stóp procentowych, zbdrugiej zaĂ ryzyko zmniejszenia wartoĂci portfela instrumentów o staïej stopie dochodu, gdyĝ ceny instrumentów dïuĝnych zaleĝnych od stóp procentowych zmieniajÈ siÚ w przeciwnym kierunku do zmian stóp procentowych. ryzyko rynkowe 66 47 dywersyfikacja 21 8 premia za niepłynność 1 0 ryzyko koncentracji 41 6 ryzyko walutowe 11 ryzyko spreadu 1 4 2 3 ryzyko cen nieruchomości 13 ryzyko cen akcji 36 ryzyko stopy procentowej 26 9 0 10 20 30 40 dz. I 50 60 70 dz. II Rys. 3. Struktura ryzyka rynkowego w zakïadach ubezpieczeñ prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ wbPolsce. ½ródïo: opracowanie na podstawie KNF. (2011). Podsumowanie wyników badania QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. 5. Kluczowe problemy wdraĝania nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem NiewÈtpliwie wdroĝenie nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem wb zakïadach ubezpieczeñ jest procesem wieloletnim, wymagajÈcym nie tylko projektowania (jak i doprecyzowywania) rozwiÈzañ legislacyjnych, ale równieĝ (a moĝe przede wszystkim) wypracowania i kalibracji narzÚdzi zarzÈdzania na poziomie zakïadów ubezpieczeñ. Przede wszystkim, zwracajÈc uwagÚ na gotowoĂÊ zakïadów ubezpieczeñ do zarzÈdzania ryzykiem wedïug wymogów stawianych w Dyrektywie Solvency II, moĝna zaobserwowaÊ znaczne zróĝnicowanie zarówno miÚdzy rynkami, jak i w obrÚbie samych rynków, biorÈc pod uwagÚ rozmiary prowadzonej dziaïalnoĂci. Zaledwie poïowa badanych europejskich zakïadów ubezpieczeñ (52%) deklaruje speïnienie najwaĝniejszych wymogów w zakresie zarzÈdzania ryzykiem w 2013 r., natomiast 43% badanych zakïadów przewiduje, ĝe wymogi te bÚdÈ speïniaÊ w 2014 r. (32%) lub póěniej (11%) (Ernst & Young, 2012). Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 21 Teresa Czerwiñska ZakïadajÈc, ĝe szacunki zakïadów ubezpieczeñ sÈ trafne (co do tego moĝna mieÊ zastrzeĝenia), oznacza to, ĝe zaïoĝona przez KomisjÚ EuropejskÈ perspektywa wdroĝenia nowych wymogów do stycznia 2015 r. jest zbyt optymistyczna, zwïaszcza biorÈc pod uwagÚ, ĝe najwiÚksze problemy wbzakresie wdraĝania nowych wymogów zarzÈdzania ryzykiem pojawiajÈ siÚ w zakresie raportowania, stworzenia caïej infrastruktury zwiÈzanej zbzarzÈdzaniem informacjÈ (system IT, iloĂÊ i jakoĂÊ oraz czas przepïywu informacji) oraz kalibracji modeli wewnÚtrznych w zakïadach ubezpieczeñ. Obszary te wymagajÈ znacznych nakïadów nie tylko kapitaïowych, ale przede wszystkim zmian w zakresie infrastruktury organizacyjnej i – co wydaje siÚ duĝo wiÚkszym wyzwaniem – redefiniowania procesów zarzÈdzania ryzykiem wb zakïadach ubezpieczeñ. BiorÈc pod uwagÚ te problemy, wdroĝenie nowych wymogów zarzÈdzania ryzykiem sformuïowanych w Dyrektywie Solvency II dopiero wb 2015 r. lub póěniej deklaruje aĝ 34% badanych zakïadów ubezpieczeñ na jednym z najbardziej rozwiniÚtych europejskich rynków, jakim jest rynek niemiecki, oraz 17% zakïadów na rynku wïoskim (Ernst & Young, 2012). JednoczeĂnie naleĝy zauwaĝyÊ duĝÈ dysproporcjÚ w postÚpach wdraĝania zasadniczych wymogów (tzw. filarów koncepcji Solvency II) na poszczególnych rynkach (Sadek i Ramotowski, 2012, s. 12–13) (rysunek 4). Jak wykazujÈ badania, najbardziej zaawansowane (wedïug opinii zakïadów ubezpieczeñ) sÈ postÚpy we wdraĝaniu wymogów sformuïowanych w tzw. I filarze, czyli zwiÈzanych z kwantyfikacjÈ poszczególnych rodzajów ryzyka. Wdroĝenie wymogów stanowiÈcych tzw. filar II, czyli uwzglÚdnienie cech jakoĂciowych wb zarzÈdzaniu ryzykiem oraz wypracowanie skutecznych wewnÚtrznych narzÚdzi monitorowania i kontroli ryzyka zakïadu ubezpieczeñ, jest jeszcze na bardzo wstÚpnym etapie. Zakïady ubezpieczeñ na najbardziej rozwiniÚtych rynkach europejskich, tj. niemieckim, brytyjskim, holenderskim, deklarujÈ speïnienie wiÚkszoĂci wymagañ, natomiast w pozostaïych krajach speïniono jedynie niewielkÈ czÚĂÊ wymagañ stawianych w ramach nowej koncepcji zarzÈdzania ryzykiem (rysunek 4). Natomiast co do wdraĝania tzw. III filara, który obejmuje obowiÈzki informacyjne oraz wypracowanie adekwatnych standardów rachunkowoĂci, wiÚkszoĂÊ zakïadów ubezpieczeñ nie speïnia nawet czÚĂci wymagañ. UwagÚ zwraca fakt, ĝe w Polsce stopieñ zaawansowania wdroĝenia nowych standardów w zakresie zarzÈdzania ryzykiem zawartych w poszczególnych filarach jest najniĝszy. Nawet wdroĝenie wymogów tzw. filara I, które jest wb innych krajach europejskich na doĂÊ wyrównanym, bardzo zaawansowanym poziomie, pozostawia w Polsce wiele do ĝyczenia. StÈd powstaje uzasadniona wÈtpliwoĂÊ co do deklaracji zakïadów prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ w Polsce, ĝe przewidujÈ one zakoñczenie prac nad wdraĝaniem Solvency II do koñca 2014 r. Jak wykazujÈ badania, percepcja kosztów i korzyĂci wdraĝania nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem przez zakïady ubezpieczeñ koncentruje siÚ przede wszystkim na trzech kluczowych aspektach: 22 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II – potrzebie dokapitalizowania zakïadów w celu speïnienia kapitaïowych wymogów wypïacalnoĂci, – redefiniowaniu podejĂcia do zarzÈdzania ryzykiem w zakïadzie ubezpieczeñ, wypracowaniu modeli samoregulujÈcych, – dodatkowych obciÈĝeniach formalno-administracyjnych zakïadów ubezpieczeñ, zwiÈzanych z raportowaniem i kreowaniem dodatkowej dokumentacji, które obecnie i tak sÈ juĝ doĂÊ rozbudowane. Belgia 3,5 3,0 Włochy 2,5 Francja 2,0 1,5 1,0 0,5 Wielka Brytania Grecja 0 Polska Hiszpania I filar Niemcy Holandia II filar III filar Legenda: 1 – wymagania nie sÈ speïnione 2 – niektóre wymagania sÈ speïnione 3 – wiÚkszoĂÊ wymagañ speïniono 4 – wszystkie wymagania sÈ speïnione Rys. 4. Stopieñ zaawansowania wdroĝenia nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem wb zakïadach ubezpieczeñ w ramach koncepcji Solvency II w wybranych krajach UE. ½ródïo: opracowanie na podstawie Ernst & Young. (2012). European Solvency II Survey. Ernst & Young. BiorÈc pod uwagÚ, ĝe nowe podejĂcie do zarzÈdzania ryzykiem sformuïowane w ramach Solvency II bazuje na Ăcisïym uzaleĝnieniu wysokoĂci kapitaïów zakïadu od rozmiarów ryzyka przez niego podejmowanego, wiÚkszoĂÊ zwïaszcza maïych zakïadów ubezpieczeñ obawia siÚ koniecznoĂci dokapitalizowania. Testowanie nowych wymogów kapitaïowych (w ramach tzw. QIS – Quantitative Impact Study) wykazaïo, ĝe oszacowane wedïug nowych standardów wymogi kapitaïowe sÈ znacznie wyĝsze od obecnie obowiÈzujÈcych. W wiÚkszoĂci krajów europejskich okoïo 10% zakïadów ubezpieczeñ nie posiada zabezpieczenia SCR (rysunek 5), zwïaszcza zakïady Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 23 Teresa Czerwiñska maïe, wysoce specjalistyczne. W Polsce na 50 zakïadów ubezpieczeñ biorÈcych udziaï w badaniu 33 zakïady posiadaïy dopuszczone Ărodki wïasne na pokrycie zarówno SCR, jak i MCR, natomiast ponad 1/3 (34%) badanych zakïadów nie posiadaïa dopuszczonych Ărodków wïasnych na pokrycie SCR (13 zakïadów) lub MCR (1 zakïad), lub teĝ obu wymogów ïÈcznie (3b zakïady) (KNF, 2011). % 100 90 5 8 95 92 MCR EU MCR PL 15 32 80 70 60 50 40 85 68 30 20 10 0 SCR EU SCR PL brak pokrycia pełne pokrycie Rys. 5. Poziom pokrycia wymogu kapitaïowego (SCR) i MCR Ărodkami wïasnymi zakïadów ubezpieczeñ prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ w Polsce i krajach UE. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie EIOPA. (2011). Report on the fifth Quantitative Impact Study (QIS5) for Solvency II, EIOPA-TFQIS5-11/001. Pozyskano z: https://eiopa.europa.eu. oraz KNF. (2011). Podsumowanie wyników badania QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. Analiza wyników przeprowadzonych dotychczas testów dotyczÈcych nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem zakïadów ubezpieczeñ wskazuje na znaczÈcy wzrost wymogu kapitaïowego wedïug nowych standardów: przeciÚtnie o 188% (nieznacznie – o 127% w dziale I oraz o 253% wb dziale II) (KNF, 2011), co oznacza koniecznoĂÊ dokapitalizowania znacznej czÚĂci zakïadów ubezpieczeñ dziaïajÈcych na polskim rynku. Powodów tak znacznego wzrostu wymogu kapitaïowego oszacowanego zgodnie z nowym podejĂciem jest kilka. Przede wszystkim wzrost ten spowodowaïo uwzglÚdnienie w kalkulacji dodatkowych kategorii ryzyka: rynkowego, kredytowego i operacyjnego, co dotychczas nie byïo praktykowane. Ponadto naleĝy mieÊ na uwadze wysokie wymogi kapitaïowe dla ubezpieczeñ odpowiedzialnoĂci cywilnej oraz komunikacyjnych, a takĝe ryzyk katastroficznych – np. dla 12% badanych zakïadów (6 zakïadów) wymóg MCR wyĝszy od wymogu SCR. Dodatkowo, badania wykazaïy, ĝe czÚĂciowe przeniesienie bufora bezpieczeñstwa z rezerw techniczno-ubezpieczeniowych do wymogu kapitaïowego przyczynia siÚ do wzrostu wymogu kapitaïowego (KNF, 2011). Brak pokrycia 24 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II wymogów kapitaïowych CSR wiÈĝe siÚ równieĝ z ryzykiem koncentracji ib ryzykiem niewywiÈzania siÚ ze zobowiÈzañ przez kontrahenta w zwiÈzku z wysokim udziaïem w sumie bilansowej lokat terminowych ibĂrodków pieniÚĝnych w bankach w zakïadach dziaïu I (Szymañski, 2011). Nowe standardy zarzÈdzania ryzykiem zawarte w Solvency II bÚdÈ miaïy znaczÈcy wpïyw na kondycje finansowÈ zakïadów, co przyczyni siÚ do zmian strukturalnych na rynku ubezpieczeñ. CzÚĂÊ zakïadów ubezpieczeñ naleĝÈcych do zagranicznych grup kapitaïowych nie powinna mieÊ raczej wiÚkszych problemów z pozyskaniem Ărodków na wymagane dokapitalizowanie, dokona siÚ po prostu realokacja Ărodków i ryzyka w ramach grupy kapitaïowej. Natomiast pozostaïe, zwïaszcza maïe, krajowe zakïady stanÈ wobec koniecznoĂci procesu konsolidacji, pozyskiwania inwestora. Zatem wprowadzanie nowych rozwiÈzañ moĝe prowadziÊ do „asymetrycznej polaryzacji operatorów rynkowych” (Monkiewicz, 2003, s. 165). Pomimo niewÈtpliwych zalet nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem zakïadów ubezpieczeñ, naleĝy zaznaczyÊ, ĝe proces ich wdraĝania jest bardzo kosztowny, a narzucone tempo zmian jest doĂÊ szybkie. I choÊ pojawiajÈ siÚ opinie, ĝe percepcja kosztów wdraĝania nowych wymogów kapitaïowych jest znacznie przesadzona przez zakïady ubezpieczeñ (Pusz, 2012, s. 17–18), to naleĝy wskazaÊ na trudnoĂci obiektywne sygnalizowane organowi nadzoru, które pojawiajÈ siÚ juĝ na etapie ich testowania i kalibracji3: 1. Bariery metodologiczne – zwiÈzane ze zïoĝonoĂciÈ proponowanych formuï szacowania, brakiem praktycznych przykïadów w specyfikacji technicznej prowadzonych testów oraz trudnoĂciami z precyzowaniem ib stosowaniem wïasnych zaïoĝeñ w ocenie ryzyka. 2. Bariery zasobowe: – infrastruktura informacyjna – brak lub niewystarczajÈca iloĂÊ i jakoĂÊ szeregów danych historycznych (zwïaszcza dotyczy to ryzyka katastroficznego i szacowania parametrów wïasnych), wysoki koszt pozyskania danych zewnÚtrznych, ponad poïowa zakïadów planuje kompletowaÊ system baz danych w ciÈgu 2013 r., natomiast 70% zakïadów ma dopiero w planach zdefiniowanie zasad zarzÈdzania infrastrukturÈ informacyjnÈ (KPMG, 2012); – infrastruktura informatyczna – nakïadochïonny proces tworzenia ib adaptacji systemów informatycznych, narzÚdzi systemowych i kalkulacyjnych (zwïaszcza w zakresie nowych wymogów raportowania) – obecnie blisko 69% zakïadów ubezpieczeñ nie speïnia ĝadnych (lub speïnia jedynie niewielkÈ czÚĂÊ) wymogów w zakresie zarzÈdzania zasobami informacji i integracji systemów IT stawianych przez Solvency II, co stawia pod znakiem zapytania efektywne wdroĝenie nowych rozwiÈzañ (Ernst & Young, 2012). – niewystarczajÈce zasoby kadrowe – wedïug szacunków zakïadów samo wdroĝenie nowych standardów wymaga znacznego dodatkowego zaangaĝowania kadry zarówno wewnÚtrznej (przeciÚtnie 9 dodatkowych Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 25 Teresa Czerwiñska peïnoetatowych pracowników, w tym po dwóch w aktuariacie i IT), jak i skorzystania z doradców zewnÚtrznych (ekwiwalent 6,5 peïnoetatowych pracowników), natomiast przestrzeganie nowych wymogów juĝ po zakoñczeniu procesu wdroĝenia w bieĝÈcej dziaïalnoĂci zakïadu wymaga dodatkowo przeciÚtnie 7,9 etatu (w tym 1,9 etatu w aktuariacie i 1,6 w dziaïach zarzÈdzania ryzykiem) oraz zaangaĝowania zewnÚtrznego personelu na poziomie ekwiwalentu 5,4 peïnoetatowych pracowników (KPMG, 2012). Wdraĝanie nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem w zakïadach ubezpieczeñ wiÈĝe siÚ ze znacznymi kosztami. Jest to istotna bariera kapitaïowa, zwïaszcza dla maïych zakïadów, tym bardziej, ĝe jak wykazujÈ badania, blisko 70% maïych zakïadów ubezpieczeñ nie posiada ĝadnego budĝetu na potrzeby wdroĝenia nowych wymogów kapitaïowych (rysunek 6). Extra large company No budget >EUR 2 000 000 EUR 1 000 000–2 000 000 EUR 100 000–1 000 000 <EUR 100 000 Large company No budget >EUR 2 000 000 EUR 1 000 000–2 000 000 EUR 100 000–1 000 000 <EUR 100 000 Medium company No budget >EUR 2 000 000 EUR 1 000 000–2 000 000 EUR 100 000–1 000 000 <EUR 100 000 Small company No budget >EUR 2 000 000 EUR 1 000 000–2 000 000 EUR 100 000–1 000 000 <EUR 100 000 0 10 20 30 40 50 60 70 80 % Rys. 6. WysokoĂÊ budĝetu zakïadów ubezpieczeñ na wdroĝenie wymogów Solvency II. ½ródïo: KPMG. (2012). Solvency II Readiness Survey in Central and Eastern Europe. KPMG. Wymienione kluczowe problemy wdraĝania nowego standardu zarzÈdzania ryzykiem w ramach Solvency II powodujÈ, ĝe zdecydowana wiÚkszoĂÊ zakïadów ubezpieczeñ deklaruje poprzestanie na szacowaniu SCR wedïug formuïy standardowej (81%) (KPMG, 2012). W porównaniu zb 2010 r., kiedy to 40% zakïadów deklarowaïo chÚÊ szacowania SCR wedïug modelu wewnÚtrznego (KPMG, 2010). JednoczeĂnie, co powinno daÊ impuls do 26 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II dodatkowych prac nad standardami, wiÚkszoĂÊ zakïadów deklaruje, ĝe standardowa formuïa szacowania SCR jest nieadekwatna do profilu ryzyka zarzÈdzanego zakïadu (KPMG, 2012). Jest to powaĝny mankament wypracowanych rozwiÈzañ, który naleĝy koniecznie rozwaĝyÊ przy kalibracji nowych wymogów kapitaïowych. Zwïaszcza dotyczy to ryzyka underwritingu w ubezpieczeniach non life, gdzie ponad 70% zakïadów wskazuje, ĝe standardowa formuïa kalkulacji wymogu kapitaïowego na pokrycie tego ryzyka w relacji do indywidualnych wyliczeñ wewnÚtrznych prowadzi do zawyĝenia SCR (rysunek 7). Bardziej adekwatna formuïa standardowa, jak siÚ wydaje, jest do szacowania ekspozycji na ryzyko operacyjne oraz ryzyko kredytowe. 4 19 ryzyko pozostałe 29 18 48 31 ryzyko rynkowe 42 9 3 ryzyko underwritingu (non life) 10 71 16 3 37 ryzyko underwritingu (life) 40 20 20 20 ryzyko kredytowe 47 13 16 ryzyko operacyjne zbyt niska zbyt wysoka adekwatna nie wiem 26 39 19 0 20 40 60 80 % Rys. 7. Ocena standardowej formuïy szacowania SCR w relacji do wewnÚtrznej wïasnej kalkulacji ryzyka w zakïadach ubezpieczeñ (% wskazañ). ½ródïo: opracowanie na podstawie Ernst & Young. (2012). European Solvency II Survey. Ernst & Young. Wiele firm zdaïo sobie sprawÚ z trudnoĂci w budowie wïasnego modelu wewnÚtrznego. Jedynie najwiÚksze europejskie zakïady ubezpieczeñ deklarujÈ konstruowanie wïasnego wewnÚtrznego modelu oceny ryzyka. JednoczeĂnie moĝna odnieĂÊ wraĝenie, ĝe trudnoĂci i tempo wdraĝania nowych rozwiÈzañ powodujÈ, ĝe zakïady ubezpieczeñ koncentrujÈ siÚ przede wszystkim na speïnieniu wymogów formalnych, a nie na samej istocie nowej koncepcji zarzÈdzania ryzykiem zawartej w Solvency II. 56% zakïadów ubezpieczeñ deklaruje, ĝe zamierza szacowaÊ SCR nie czÚĂciej, niĝ wymagajÈ tego minimalne regulacje zawarte w dyrektywie, czyli tylko raz do roku (KPMG, 2012). Jest to zdecydowanie niewystarczajÈce, jeĂli chodzi o zaïoĝenie, ĝe fluktuacja warunków rynkowych ma mieÊ przeïoĝenie na bieĝÈce zarzÈdzanie ryzykiem zakïadu oraz ksztaïtowanie wymogu kapitaïowego. Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 27 Teresa Czerwiñska Ponad 40% zakïadów ubezpieczeñ przyznaje, ĝe nie bÚdzie w stanie kalkulowaÊ SCR szybciej niĝ 2 miesiÈce po zakoñczeniu okresu obrachunkowego raportowania. Natomiast 14-tygodniowemu reĝimowi raportowania SCR organowi nadzoru przewiduje sprostaÊ jedynie 6% zakïadów (KPMG, 2012). Wyniki te wskazujÈ wyraěnie dysonans oczekiwañ legislatora i rzeczywistych postÚpów w zakresie wdraĝania nowych wymogów. NiezbÚdne staje siÚ poniesienie znacznych nakïadów na usprawnienie procesów zarzÈdzania oraz systemów IT w zakïadach ubezpieczeñ, co wymaga nie tylko Ărodków, ale teĝ czasu. Bardzo znaczÈce w tym wzglÚdzie sÈ deklaracje zakïadów co do wypracowania ORSA, bowiem 28% zakïadów deklaruje, ĝe planuje testowanie wïasnych systemów zarzÈdzania ryzykiem dopiero w 2014 r. lub na razie nie ma takich planów wcale (w tej grupie przewaĝajÈ maïe zakïady ubezpieczeñ non life) (KPMG, 2012). 6. Posumowanie NiewÈtpliwie wdroĝenie nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem wbzakïadach ubezpieczeñ jest procesem wieloletnim, wymagajÈcym nie tylko projektowania (jak i doprecyzowywania) rozwiÈzañ legislacyjnych, ale takĝe (a moĝe przede wszystkim) wypracowania i kalibracji narzÚdzi zarzÈdzania na poziomie zakïadów ubezpieczeñ. Zaledwie poïowa europejskich zakïadów ubezpieczeñ (52%) deklaruje speïnienie najwaĝniejszych wymogów wbzakresie zarzÈdzania ryzykiem w 2013 r., natomiast 43% badanych zakïadów przewiduje, ĝe wymogi te bÚdÈ speïniaÊ dopiero w 2014 r. (32%) lub póěniej (11%) (KPMG, 2012). Moĝna odnieĂÊ wraĝenie, ĝe trudnoĂci i tempo wdraĝania nowych rozwiÈzañ powodujÈ, ĝe zakïady ubezpieczeñ koncentrujÈ siÚ bardziej na speïnieniu wymogów formalnych niĝ na samej istocie nowej koncepcji zarzÈdzania ryzykiem zawartej w Solvency II. Dodatkowo pojawiajÈ siÚ powaĝne zastrzeĝenia zakïadów co do adekwatnoĂci formuïy standardowej kalkulacji wymogu kapitaïowego SCR. Powstaje zatem pytanie, czy tak trudny i nakadochïonny proces wdraĝania nowych standardów rzeczywiĂcie w wystarczajÈcym stopniu ugruntuje wprowadzane zmiany w sektorze ubezpieczeñ. ¥rodowisko zakïadów ubezpieczeñ w Europie ¥rodkowej i Wschodniej deklaruje, ĝe wdroĝenie Solvency II przyczyni siÚ do kreowania wartoĂci dodanej zakïadu (81% badanych zakïadów), jednakĝe nie potrafiÈ one bliĝej okreĂliÊ na czym polegaïby ten pozytywny wpïyw na kreowanie wartoĂci zakïadu (KPMG, 2012). Natomiast prawie 1/5 badanych zakïadów uwaĝa, ĝe koszty wdroĝenia nowego zintegrowanego podejĂcia do zarzÈdzania ryzykiem bÚdÈ niewspóïmierne do osiÈganych efektów w postaci wartoĂci dodanej. KorzyĂci z wdraĝania Solvency II bÚdÈ odnosiÊ przede wszystkim duĝe koncerny ubezpieczeniowo-finansowe, natomiast maïe, lokalne zakïady ubezpieczeñ oraz towarzystwa ubezpieczeñ wzajemnych nie majÈ realnych moĝliwoĂci organizacyjnych, kapitaïowych do czerpania korzyĂci z efektów nowych rozwiÈzañ. 28 DOI 10.7172/1644-9584.42.1 Ryzyko zakïadów ubezpieczeñ w Ăwietle nowych wymogów kapitaïowych Solvency II Powstaje teĝ obawa, ĝe nowe rozwiÈzania niepoparte autentycznym zaangaĝowaniem zarzÈdzajÈcych i wïaĂcicieli zakïadów – wskazuje na to chociaĝby fakt, jak juĝ wspomniano, ĝe nie potrafiÈ oni bliĝej okreĂliÊ, na czym polegaïby pozytywny wpïyw nowych standardów zarzÈdzania ryzykiem na kreowanie wartoĂci zakïadu – bÚdÈ jedynie rozwiÈzaniem fasadowym, majÈcym na celu wyïÈcznie speïnienie minimum wymogów formalnych organów nadzoru. Brakuje równieĝ w sektorze ubezpieczeñ dodatkowej motywacji do wprowadzania zmian – na ksztaït tych zmian, które dokonaïy siÚ w sektorze bankowym na fali kryzysu finansowego i zïej kondycji banków. StÈd pojawia siÚ krytyka potrzeby dokapitalizowania czÚĂci zakïadów ubezpieczeñ dziaïajÈcych na polskim rynku, na co wskazujÈ testy nowych wymogów kapitaïowych, które sÈ znacznie wyĝsze od obecnie obowiÈzujÈcych (zwïaszcza w dziale II). Przypisy 1 Jak podkreĂla siÚ w dokumencie Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, wypracowanym przez Basel Committee on Banking Supervision, deregulacja i globalizacja rynków usïug finansowych w poïÈczeniu z dynamicznym wzrostem wykorzystywania technologii powodujÈ powstawanie w dziaïalnoĂci instytucji finansowych nowych rodzajów ryzyka, co w konsekwencji prowadzi do wzrostu zïoĝonoĂci oraz dynamizacji profilu ryzyka instytucji finansowych. 2 Zgodnie z DyrektywÈ Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (WypïacalnoĂÊ II) Ărodki wïasne zakïadu ubezpieczeñ stanowiÈ sumÚ podstawowych i uzupeïniajÈcych Ărodków wïasnych. Na podstawowe Ărodki wïasne skïadajÈ siÚ: nadwyĝka aktywów nad zobowiÈzaniami, pomniejszona o wartoĂÊ wïasnych akcji, oraz zobowiÈzania podporzÈdkowane. Do uzupeïniajÈcych Ărodków wïasnych zakïadu moĝna zaliczaÊ: nieopïacony kapitaï zakïadowy lub zaïoĝycielski, do którego opïacenia nie wezwano, akredytywy i gwarancje oraz wszelkie inne prawnie wiÈĝÈce zobowiÈzania otrzymane przez zakïad ubezpieczeñ i reasekuracji (art. 87–89). ¥rodki te podlegajÈ kategoryzacji do trzech grup (art. 96): (1) nadwyĝki Ărodków; (2) akredytywy i gwarancje zarzÈdzane powierniczo na zlecenie wierzycieli ubezpieczeniowych przez niezaleĝnego powiernika i wystawione przez instytucje kredytowe oraz wszelkie przyszïe naleĝnoĂci, jakie towarzystwa ubezpieczeñ wzajemnych mogÈ otrzymaÊ od swoich czïonków w formie dodatkowego wkïadu w ciÈgu kolejnych 12bmiesiÚcy; (3) wszelkie pozostaïe pozycje podstawowych i uzupeïniajÈcych Ărodków wïasnych, które posiadajÈ niskie cechy jakoĂciowe, np. niskÈ dostÚpnoĂÊ. JednoczeĂnie w odniesieniu do zgodnoĂci z kapitaïowym wymogiem wypïacalnoĂci dopuszczone kwoty pozycji kategorii 2. i 3. podlegajÈ limitom (art. 98): – dopuszczone Ărodki wïasne naleĝÈce do kategorii 1. stanowiÈ ponad 1/3 ïÈcznej kwoty dopuszczonych Ărodków wïasnych, – dopuszczona kwota pozycji z kategorii 3. stanowi mniej niĝ 1/3 ïÈcznej kwoty dopuszczalnych Ărodków wïasnych. Ponadto kwota pozycji podstawowych Ărodków wïasnych dopuszczonych na pokrycie MCR, które zostaïy zaklasyfikowane do kategorii 2., podlega limitom, tj. pozycje dopuszczonych podstawowych Ărodków wïasnych naleĝÈce do kategorii 1. stanowiÈ minimum ponad 50% ïÈcznej kwoty dopuszczonych podstawowych Ărodków wïasnych. Kwota Ărodków wïasnych dopuszczona na pokrycie kapitaïowego wymogu Problemy ZarzÈdzania vol. 11, nr 2 (42), 2013 29 Teresa Czerwiñska wypïacalnoĂci odpowiada sumie kwoty kategorii 1., dopuszczonej kwoty kategorii 2. ib dopuszczonej kwoty kategorii 3. Kwota podstawowych Ărodków wïasnych dopuszczona na pokrycie MCR odpowiada sumie kwoty kategorii 1. i dopuszczonej kwoty pozycji podstawowych Ărodków wïasnych zaklasyfikowanych do kategorii 2. 3 Opracowanie wïasne na podstawie zgïaszanych do KNF uwag zakïadów ubezpieczeñ w: KNF. (2011). Podsumowanie wyników badania QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. Bibliografia Basel Committee on Banking Supervision. (2003a). Overview of The New Basel Capital Accord – Consultative Document. Basel: Basel Committee on Banking Supervision. Basel Committee on Banking Supervision. (2003b). Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk. Basel: Basel Committee on Banking Supervision. Bessis, J. (2006). Risk Management in Banking. Chichester: J. Wiley & Sons. Czerwiñska, T. (2009). Polityka inwestycyjna instytucji ubezpieczeniowych – istota, uwarunkowania, instrumenty. Gdañsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/138/WE z dnia 25 listopada 2009 r. wb sprawie podejmowania i prowadzenia dziaïalnoĂci ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (WypïacalnoĂÊ II). Dz.U. UE z 17/12/2009. EIOPA. (2011). Report on the fifth Quantitative Impact Study (QIS5) for Solvency II, EIOPA-TFQIS5-11/001. Pozyskano z: https://eiopa.europa.eu. Ernst & Young. (2012). European Solvency II Survey. Ernst & Young. European Commission. (2010). QIS5 Technical Specifications, Annex to Call for Advice from CEIOPS on QIS5. Brussels: European Commission Internal Market and Services DG, Financial Institutions Insurance and Pensions. International Association of Insurance Supervisors. (2004). Guidance Paper on Investment Risk Management. Guidance Paper, (9). Jajuga, K. (2002). Inwestycje finansowe ubezpieczycieli. W: W. Ronka-Chmielowiec (red.), Ubezpieczenia – rynek i ryzyko. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. KNF. (2011). Podsumowanie wyników badania QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. KPMG. (2010). Solvency II Readiness Survey in Central and Eastern Europe. KPMG. KPMG. (2012). Solvency II Readiness Survey in Central and Eastern Europe. KPMG. Kurek, R. (2009). Solvency II – wybrane problemy funkcjonowania rynku ubezpieczeniowego (artykuï sprawozdawczy). W: J. Handschke (red.), Studia Ubezpieczeniowe. Poznañ: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Monkiewicz, J. (2003). Aktualne problemy nadzoru nad rynkiem ubezpieczeniowym wb Polsce, WiadomoĂci Ubezpieczeniowe, (7/8). Monkiewicz, J. (2003). Solvency II – Qui bono? W: J. Handschke (red.), Studia Ubezpieczeniowe. Poznañ: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Pusz, R. (2012). Szansa czy zagroĝenie? MiesiÚcznik Ubezpieczeniowy, (12). Sadek, M. i Ramotowski, M. (2012). Przygotowania do Solvency II. MiesiÚcznik Ubezpieczeniowy, (12). Szymañski, G. (2011). Badanie QIS5 Podsumowanie piÈtego iloĂciowego badania wpïywu QIS5 w Polsce. Warszawa: KNF. Tripp, M.H., Bradley, H.L., Devitt, R., Orros, G.C., Overton, G.L., Pryor, L.M. ib Shaw,b R.A. (2004). Quantifying Operational Risk in General Insurance Companies. British Actuarial Journal, 10 (V). 30 DOI 10.7172/1644-9584.42.1
