Istota i warunki utrzymania płynności finansowej

FINANSE SPÓŁKI KAPITAŁOWEJ
Istota i warunki utrzymania płynności finansowej
Włodzimierz Wąsowski
Utrzymanie płynności finansowej jest dla kierownictwa każdej jednostki celem
krótkookresowym, warunkującym maksymalizację dochodu i powiększenie wartości
firmy w dłuższym okresie. Monitorowanie poziomu płynności jest więc koniecznością.
Pojawiające się fale zatorów płatniczych rodzą się z reguły w dużych firmach,
najboleśniej ich skutki odczuwają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa, które często są
bezradne, gdyż to im najłatwiej odmówić zapłaty. Do obrony interesów wierzycieli
włączyła się Komisja Europejska – 1 stycznia 2011 r. weszła w życie znowelizowana
dyrektywa w sprawie zwalczania opóźnień w płatnościach w transakcjach handlowych.
Pozyskanie źródeł finansowania w celu utrzymania płynności finansowej to ważne zadanie osób
zarządzających finansami firmy. Zagadnienie to wiąże się ściśle z oceną systemu zarządzania
ryzykiem, a także oceną bieżącej, jak i długookresowej, sytuacji finansowej firmy – poczynając od
diagnozy stanu aktualnego, a kończąc na projekcji zmian warunków działania. Trudności z
utrzymaniem płynności pojawiają się na dużą skalę w czasie kryzysu, gdy opóźnianie płatności ma
często charakter celowego działania. Liczba przedsiębiorstw, które są wówczas zagrożone utratą
płynności na skutek pogorszenia dyscypliny płatniczej jest wtedy duża.
W czasie kryzysu przedsiębiorstwa finansują się opóźniając płatności na zasadzie: „Nie
płacę, bo sam nie otrzymałem zapłaty”, czy też: „Płacę zobowiązania, jeżeli otrzymam
należności”. Opóźnienia w płatnościach wynoszą średnio 30 dni1. Tymczasem brak płynności nie
pozwala firmie dalej funkcjonować, bo nie ma ona środków na wywiązywanie się z umów. W
takiej sytuacji nawet przedsiębiorstwa, które wykazują bieżący zysk, ale nie mają zdolności do
spłaty krótkoterminowych zobowiązań, zmuszone są do ogłoszenia upadłości.
Płynność a zysk
Płynność finansowa jest to stała zdolność do terminowego, czyli bezzwłocznego, regulowania
bieżących zobowiązań – za pomocą zasobów pieniężnych lub innych składników majątkowych
łatwo zamienialnych na pieniądz. Z kolei bieżąca płynność finansowa to zdolność do regulowania
zobowiązań w terminie płatności. Płynność oznacza więc zdolność płatniczą. W podmiocie
gospodarczym utrzymanie płynności ma zawsze pierwszeństwo przed rentownością.
Przedsiębiorstwa upadają bowiem zwykle nie przez brak zysku, ale wskutek utraty płynności. Dla
dostawcy zaś płynność finansowa firmy oznacza solidność, a osiągana rentowność ma mniejsze
znaczenie jako kryterium wyboru partnera.
Utrzymanie płynności jest podstawowym obowiązkiem kierownika jednostki, warunkiem
jej sprawnego funkcjonowania i wiarygodności. Przy czym płynność należy utrzymać nie tyle
na wysokim, co optymalnym poziomie. Zagrożeniem dla efektywnego funkcjonowania firmy
jest bowiem nie tylko zbyt niska, ale również zbyt wysoka płynność finansowa. W tym drugim
przypadku płynność generuje koszt jej utrzymania w postaci np. odsetek kredytowych lub
1
Patrycja Otto, Gospodarka utknęła w zatorach, Dziennik Gazeta Prawna z 15.12.2010.
powoduje utratę korzyści – w postaci np. odsetek od lokaty wolnych środków w banku. Duża
ilość gotówki w bilansie świadczy o nieefektywnym wykorzystaniu zasobów. Niemniej w czasie
kryzysu czy bessy to właśnie ten, kto ma pieniądze na rachunku, może np. przejąć konkurencję i
realizować swoje strategiczne cele.
Zwykle pod określeniem płynność rozumiana jest płynność bieżąca, czyli zdolność firmy
do spłacania zobowiązań o okresie płatności do jednego roku oraz do dokonywania zakupów
wszelkiego rodzaju towarów i usług. Od tej płynności zależy czy w terminie spłacane są
dostawcom zobowiązania za dobra i usługi, czy wypłacane jest wynagrodzenie pracownikom i
regulowane zobowiązania publiczno-prawne. Brak zapłaty powoduje, że wierzyciel jest
uprawniony do żądania zapłaty odsetek za zwłokę w płatnościach – bez konieczności wezwania
dłużnika do zapłaty, o ile spełnił swoje umowne lub ustawowe zobowiązania i nie otrzymał
należnej sumy w odpowiednim czasie, chyba że dłużnik nie ponosi winy za opóźnienie.
Niezależnie od tego, wierzycielowi przysługuje prawo roszczenia wobec dłużnika o rozsądną
rekompensatę wszystkich kosztów odzyskiwania kosztów poniesionych z powodu opóźnień w
płatnościach.
Płynność jest zjawiskiem dynamicznym, a fluktuacje poziomu płynności finansowej
mogą mieć dużą częstotliwość. Przy czym stosunkowo niewielkie wahania płynności mogą się
przekształcić w okresową utratę płynności, a następnie długotrwałą. Od takiego stanu jest już
tylko krok do niewypłacalności i konieczności likwidacji firmy wskutek upadłości – na podstawie
wniosku zniecierpliwionych wierzycieli.
Sytuację płynnościową firmy zachwiać mogą nagłe wahania poziomu sprzedaży.
Wywołują one, w zależności od skali tego zjawiska, trudności z regulowaniem zobowiązań – o ile
spółka nie posiada innych źródeł finansowania działalności. Koszty można i należy w takiej
sytuacji ograniczać, ale tę ich część, którą określa się jako koszty stałe – tylko w dłuższym okresie.
Konieczne jest więc dostosowanie wydatków do ograniczonych środków pieniężnych a następnie
zredukowanie kosztów. Koszty zmienne, zwłaszcza zużycie materiałów, surowców, energii,
uzależnione są od poziomu produkcji. Teoretycznie więc można je szybko zredukować poprzez
ograniczenie produkcji – jeżeli technologia wytwarzania na to pozwala.
Dobra rentowność, wypracowanie zysku, wcale nie gwarantuje, że nie nastąpi utrata
płynności. Zysk finalnie oznacza wpływ środków pieniężnych ze zrealizowanych transakcji.
Niemniej w momencie jego ustalania, zawiera także zysk z transakcji nierozliczonych, jak też z
wyceny niektórych aktywów. Wynika to z przyjętych nadrzędnych metod rachunkowości, w
szczególności zasady memoriału. Duża różnica pomiędzy zyskiem memoriałowym a
kasowym może wskazywać, że część należności, które powinny się zamienić na środki
pieniężne, jest nie do zrealizowania, nieściągalna lub fałszywa.
Od czego zależy płynność?
O płynności decydują dwa czynniki: stan dostępnych środków pieniężnych oraz zdolność
zamiany pozostałych środków obrotowych na środki pieniężne. Płynność zależy więc wprost od
posiadania płynnych aktywów. W wymiarze praktycznym płynność aktywów oznacza zdolność
do szybkiej i łatwej zamiany jednych aktywów na inne bez utraty wartości. Płynność zależy od
głębokości rynku oraz rodzaju aktywów. Udział kapitałów krótko- i długoterminowych w
pokryciu aktywów obrotowych rzutuje na poziom płynności finansowej.
Płynność aktywów wpływa na ich rynkową cenę, w tym cenę wyznaczoną przez rynek
giełdowy. Płynność finansową należy rozpatrywać w dwóch aspektach:
w ujęciu statycznym, czyli w określonym momencie, np. w dniu bilansowym,
wykorzystując sprawozdanie finansowe: bilans, rachunek zysków. Miarami płynności tego
rodzaju są omawiane niżej wskaźniki;
w ujęciu dynamicznym, czyli w odniesieniu do konkretnego okresu, rozpatrując np.
rachunek przepływów pieniężnych.
Płynność jest stanem, który jest realizowany dzięki posiadanym przez jednostkę aktywom
płynnym. Za jednostkę miary poziomu płynności przyjmuje się wyrażoną w jednostkach
pieniężnych wartość płynnych aktywów.
Wskaźniki pomiaru płynności są sygnałami wczesnego ostrzegania. Metoda wskaźnikowa
jest prosta: dane można odczytać wprost z bilansu, można też obserwować płynność poprzez
prowadzoną w systemie ciągłym analizę zmian w poziomie i strukturze należności
krótkookresowych, zapasów oraz zobowiązań. Płynność można także badać analizując
strumienie gotówki, w formie budżetów gotówkowych.
Wyższe zapotrzebowanie na płynność mają podmioty o długim cyklu
produkcyjnym, prowadzące wyłącznie obrót bezgotówkowy i mające problemy z
uzyskaniem kredytu krótkoterminowego.
Dla zachowania płynności finansowej szczególne znaczenie mają wzajemne relacje
aktywów obrotowych i kapitałów krótkoterminowych. Określenie wielkości niezbędnego
zaangażowania kapitałów długoterminowych w pokryciu aktywów obrotowych, czyli kapitału
obrotowego, powinno uwzględniać zmienność składników aktywów obrotowych i zobowiązań
krótkoterminowych oraz szybkość ich rotacji. Kapitał obrotowy to część aktywów bieżących
przedsiębiorstwa, która jest finansowana kapitałem stałym, czyli kapitałem własnym i
zobowiązaniami długoterminowymi.
Znaczenie struktury bilansu
Nadrzędnym podziałem w bilansie podmiotu, czyli zestawieniu jego aktywów i pasywów, jest
podział na aktywa trwałe i obrotowe. Aktywa w bilansie klasyfikowane są w zależności od stopnia
płynności. Oznacza to, że aktywa wykazywane są w kolejności wzrastającej płynności – tzn.
poczynając od najtrudniejszych do upłynnienia, jakim są aktywa trwałe, poprzez zapasy i
należności, kończąc zaś na składnikach najbardziej płynnych, czyli środkach pieniężnych.
Aktywa obrotowe należą do składników majątkowych o wysokiej zmienności. Praktycznie
każdego dnia ulega zmianie wielkość zapasów, należności i gotówki. Mimo to można zauważyć,
że pewna część tych aktywów jest stale obecna w działalności przedsiębiorstwa, a tylko określona
część wykazuje zmienność w toku działalności.
Z istoty bilansu wynika, że każda pozycja w aktywach musi być czymś sfinansowana.
Odzwierciedla to druga strona bilansu – pasywa czyli źródła sfinansowania aktywów. Aktywa
mogą być finansowane kapitałem własnym, jak i obcym – czyli zobowiązaniami.
Zapotrzebowanie na środki płynne wynika z projekcji docelowej struktury kapitału i
zależy od struktury oraz właściwości posiadanych aktywów i pasywów. Każdy wzrost produkcji, a
więc także zapasów produktów gotowych i należności, wymaga dodatkowego sfinansowania czyli
kapitału. Posiadanie środków płynnych jest niezbędne dla sfinansowania nabywanych aktywów.
Aktywa niezbędne dla funkcjonowania podmiotu mogą być finansowane:
kapitałem własnym;
zobowiązaniami wobec wierzycieli w tym:
- z tytułu dostaw i usług,
- z emisji dłużnych papierów wartościowych,
- z leasingu.
kredytem kupieckim, czyli zobowiązaniami wobec dostawcy, których płatność jest
odroczona poza okres dłuższy niż ogólnie przyjęty;
pożyczkami długoterminowymi;
kredytem.
Tymczasowo występujące aktywa wymagają tymczasowych źródeł finansowania, a stale
występujące aktywa – stałych lub długoterminowych źródeł finansowania (patrz schemat 1).
Z punktu widzenia płynności finansowej, szczególne znaczenie ma wielkość
zobowiązań krótkoterminowych, których okres zaangażowania w przedsiębiorstwie jest
krótszy niż jeden rok kalendarzowy. Do tych zobowiązań zalicza się zobowiązania
krótkoterminowe z tytułu dostaw i usług, zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń i
innych świadczeń, z tytułu wynagrodzeń, z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych, a
także zaciągnięte krótkoterminowe kredyty i pożyczki. Im większe zaangażowanie
krótkoterminowe, tym większe są płatności finansowe w najbliższym okresie i tym większe jest
zagrożenie utratą płynności finansowej.
Zobowiązania krótkoterminowe są głównym źródłem finansowania aktywów
obrotowych. Jednak zbyt wysokie zaangażowanie tych zobowiązań może spowodować
niemożność ich bieżącej obsługi. Aby więc zachować zdolność do bieżącego regulowania tych
zobowiązań, przedsiębiorstwa powinny w określonej części pokrywać aktywa obrotowe
kapitałami długookresowymi.
W przypadku zobowiązań krótkoterminowych, im krótszy jest okres wymagalności
zobowiązań, tym większe trudności płatnicze przedsiębiorstwa. W celu zachowania płynności
finansowej, zobowiązania krótkoterminowe nie powinny przekraczać wartości
najbardziej płynnych aktywów obrotowych. Zachowanie płynności wymaga jednak nie tylko
pokrycia kwoty zobowiązań krótkoterminowych przez wielkość aktywów obrotowych, ale także
uwzględnienia okresu zamiany aktywów na gotówkę i okresu wymagalności zobowiązań. Cechą
zobowiązań krótkoterminowych jest ich na ogół niższy koszt pozyskania w stosunku do
kapitałów długoterminowych. Od prawidłowych zobowiązań z tytułu dostaw, podatków,
wynagrodzeń, nie są naliczane odsetki, co pozwala je traktować jako kapitały o zerowym koszcie
pozyskania. Cechą kapitałów krótkoterminowych jest też to, że mogą być one dostosowywane do
wielkości i okresu wystąpienia zapotrzebowania na zewnętrzne źródła finansowania. Takim
źródłem może być np. kredyt w rachunku bieżącym.
Alternatywne wobec zobowiązań krótkoterminowych są zobowiązania długoterminowe,
np.z tytułu emisji obligacji czy kredytu długoterminowego – czyli zaangażowane w okresie
dłuższym niż jeden rok, co powoduje, że nie stanowią one bieżącego obciążenia finansowego.
Mają więc korzystny wpływ na płynność finansową w krótkim okresie.
Wraz ze wzrostem zaangażowania kapitału obcego rośnie ryzyko działalności jednostki.
Kapitał obcy podlega zwrotowi w określonym terminie, więc jednostka musi wtedy posiadać
wymagane środki pieniężne. Z kolei sytuacja kiedy zobowiązania prawidłowe są większe niż
należności i zapasy jest rzadko spotykana. Rotacja zobowiązań jest też na ogół większa niż
należności z tytułu sprzedaży produktów i usług.
Dostatecznie wysoki kapitał obrotowy oznacza, że nie są nadmiernie angażowane kapitały
krótkoterminowe. Występujące wtedy prawidłowe zobowiązania krótkoterminowe w związku z
prowadzoną działalnością gospodarczą są spłacane w wyznaczonych terminach płatności, a
wierzyciele nie mają obaw o ich odzyskanie. Zbyt mały kapitał obrotowy wymusza
zwiększenie udziału kapitałów krótkoterminowych. Ich wielkość może się wtedy okazać
zbyt wysoka dla możliwości płatniczych przedsiębiorstwa i nie będą mogły być na bieżąco
obsługiwane, czyli spłacane w ustalonych terminach. Z kolei zbyt wysoki kapitał obrotowy
prowadzi do powstawania nadwyżek najbardziej płynnych aktywów, czyli zjawiska nadpłynności.
Przedsiębiorstwa zawierają „transakcje handlowe”. Oznacza to transakcje pomiędzy
przedsiębiorstwami lub pomiędzy przedsiębiorstwami a władzami publicznymi, które polegają na
dostawie towarów lub świadczenia usług za zapłatą, czyli przychodem. Przychody zależą od
wahań popytu, dlatego bardzo istotna jest analiza poziomu sprzedaży, jak również stanu zapasów
wyrobów gotowych. Dynamika wzrostu stanu zapasów jest uzasadniona wzrostem przychodów
ze sprzedaży, bo produkcja do magazynu nie ma uzasadnienia.
Przychód oznacza powstanie należności, a od kwoty należności umieszczonej na fakturze
trzeba zapłacić podatek – w terminie, niezależnie od momentu otrzymania płatności od
kontrahenta. Niedotrzymanie umownego lub ustawowego terminu płatności to opóźnienia w
płatności, a zobowiązania stają się wymagalne od dnia następującego po dacie płatności
określonej w fakturze lub terminie płatności określonym w umowie. Należność staje się wtedy
roszczeniem i wierzyciel może dochodzić swoich roszczeń względem dłużnika w drodze
postępowania egzekucyjnego – po uzyskaniu tytułu wykonawczego. Tytuł wykonawczy oznacza
decyzję, wyrok lub wezwanie do zapłaty wydane przez sąd lub inny właściwy organ, zgodnie z
którymi należy uiścić płatność natychmiast lub w ratach. Za pomocą tego tytułu wierzyciel może
dochodzić swoich roszczeń wobec dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego.
Analiza płynności i jej miary
Podstawową klasyfikacją aktywów w bilansie jest, jak już wspomniano, podział na aktywa trwałe i
obrotowe. Ten podział jest punktem wyjścia do zbadania płynności finansowej jednostki.
Struktura tego podziału zależy od branży i przedstawia ogólny stan sytuacji płynnościowej spółki.
W skład majątku obrotowego wchodzą: zapasy, należności, środki pieniężne – a więc te aktywa
firmy, które charakteryzują się największą płynnością, czyli są najłatwiej zbywalne. Przesunięcia
pomiędzy aktywami trwałymi i obrotowymi służyć może np. uzyskaniu korzystnych wskaźników
rotacji czy płynności wymaganych przez bank dla uzyskania kredytu.
Składniki aktywów obrotowych klasyfikowane są w zależności od stopnia płynności:
Pierwszy stopień (najwyższa płynność) – te składniki mogą być natychmiast
wykorzystywane do spłaty zobowiązań: środki pieniężne w kasie i na rachunkach
bankowych, ekwiwalenty pieniężne np. czeki lub weksle.
Drugi stopień – te składniki aktywów obrotowych mogą być w krótkim czasie
zamienione na środki pieniężne: należności, papiery wartościowe przeznaczone do
obrotu, inne aktywa łatwo zbywalne.
Trzeci stopień – pozostałe składniki aktywów: obrotowe, rzeczowe składniki oraz czynne
rozliczenia międzyokresowe.
Struktura majątku przedstawiona w bilansie pozwala na określenie powiązań i zależności
pomiędzy poszczególnymi elementami majątku obrotowego firmy a jej zobowiązaniami
krótkoterminowymi, których płatność przypada najpóźniej w ciągu 12 najbliższych miesięcy.
Dotyczy to głównie zobowiązań wobec dostawców, ale także spłaty kredytów
krótkoterminowych oraz rat kredytu długoterminowego, przypadających do zapłaty w danym
roku.
Zależność pomiędzy majątkiem obrotowym a zobowiązaniami krótkoterminowymi
wyznacza poziom płynności i wpływa na wypłacalność jednostki. Płynność może być oceniana
przez wymienione niżej wskaźniki, które mierzą zdolność do terminowej spłaty zobowiązań
przez pokazanie relacji pomiędzy składnikami aktywów obrotowych a wielkością zobowiązań
krótkoterminowych.
Płynność bieżąca (current ratio) – to podstawowy i najczęściej stosowany wskaźnik, za
którego pomocą określamy zdolności płatnicze firmy. Informuje on, ile razy aktywa obrotowe
(bieżące) firmy pokrywają jej aktualne zobowiązania. Wylicza się go za pomocą następującego
wzoru:
Wskaźnik bieżącej płynności (czasem krótkookresowej) = (zapasy + należności + środki
pieniężne + inne aktywa bieżące) / zobowiązania krótkoterminowe
Za wzorcowe uznaje się wartości z przedziału 1,43-1,00 – w zależności od branży, w jakiej
funkcjonuje firma. Wartość wskaźnika na poziomie 2 oznacza, że majątek obrotowy firmy jest
dwukrotnie większy od jej zobowiązań krótkoterminowych, i to w pełni minimalizuje ryzyko
niewypłacalności, jest rezerwą w przypadku nieprzewidywalnych zdarzeń i wydatków czy też
chwilowych zaburzeń płatniczych. Na ogół większość przedsiębiorstw posiada zadowalającą
równowagę finansową przy dużo niższym wskaźniku. Różnica pomiędzy wielkością aktywów
obrotowych a zobowiązaniami krótkoterminowym to kapitał obrotowy jednostki .
Płynność szybka (2. stopnia; czasem wysoka) – modyfikacja w stosunku do wskaźnika
płynności bieżącej polega na wyeliminowaniu z obliczeń elementów majątku obrotowego:
zapasów oraz rozliczeń międzyokresowych czynnych, czyli mniej płynnych aktywów, które
charakteryzują się na ogół długim cyklem obrotu.
Wskaźnik szybkiej płynności = (majątek obrotowy - zapasy - rozliczenia międzyokresowe
czynne) / zobowiązania krótkoterminowe
Wskaźnik szybkiej płynności wskazuje stopień pokrycia zobowiązań krótkoterminowych
płynnymi aktywami, zwłaszcza należnościami oraz środkami pieniężnymi. Zbyt wysoka wartość
wskaźnika świadczy o złej strukturze finansowania działalności. W szczególności może to
oznaczać nadmiar środków pieniężnych na rachunkach bankowych lub niepokojąco wysoki
poziom należności.
Akceptowalna wartość tego parametru oscyluje wokół wartości 1 i oznacza bilansowanie
się aktywów i zobowiązań bieżących. Zbyt niski poziom wartości wskaźnika stanowi sygnał
zbliżających się kłopotów finansowych, uniemożliwiając tym samym spłatę bieżących
zobowiązań. Natomiast wartość znacznie poniżej 1 może sygnalizować narastające problemy z
płynnością. Wskazuje ona wtedy, że głównym elementem majątku obrotowego są zapasy, ze swej
natury charakteryzujące się niską płynnością. Przyjmuje się, że orientacyjna wartość wskaźnika,
występująca w typowych przedsiębiorstwach, wynosić powinna:
minimalny poziom: 0,70;
wystarczający poziom: od 0,70 do 0,99;
zadowalający poziom: od 1,00 do 1,19;
pożądany poziom: od 1,20 do 1,50.
O ile spłata zobowiązań musi być szybsza niż należności, to wartość wskaźnika powinna
przekraczać 1.
Płynność gotówkowa (środków pieniężnych; 1. stopnia). Wskaźnik ten jest najbardziej
szczegółowym parametrem określającym płynność firmy. Pokazuje on zdolność do
wywiązywania się ze zobowiązań przy wykorzystaniu wyłącznie środków pieniężnych będących w
dyspozycji firmy, czyli praktycznie natychmiast, ale taka potrzeba w odniesieniu do całości
zobowiązań nie występuje. Zobowiązania bieżące praktycznie nie są nigdy w całości wymagalne
natychmiast. Nie muszą więc znajdować znaczącego pokrycia w pieniężnych aktywach. Pokazują
więc potencjalną możliwość płatniczą przedsiębiorstwa. Przyjmuje się, że minimalna wartość tego
wskaźnika powinna wynosić 0,2. Wartość tego wskaźnika zależeć powinna od struktury
terminowej zobowiązań.
Wskaźnik płynności gotówkowej = środki pieniężne / zobowiązania krótkoterminowe
Wskaźniki płynności odzwierciedlają zdolność jednostki do spłaty zobowiązań
krótkookresowych – poprzez pokazanie potencjału jednostki, w postaci możliwości spłaty w
terminie należności – w drodze analizy relacji odpowiednich kategorii aktywów obrotowych do
zobowiązań bieżących. Dla analizy należy jednak „oczyścić” aktywa obrotowe z pozycji, które są
najmniej płynne, np. należności o niskiej ściągalności, trudno zbywalną czy nieprzydatną do
wykorzystania własnego część zapasów, zobowiązania krótkoterminowe z pozycji, które mają
dłuższy okres wymagalności (np. ponad 6 miesięcy). Dotyczy to również lokat zablokowanych,
stanowiących zabezpieczenie długoterminowych zobowiązań.
Wskaźniki zawierają dane historyczne i nie uwzględniają struktury terminowej
zobowiązań. Nie sposób nie zauważyć, że wskaźniki te mierzą pokrycie zobowiązań, które mają
być pokryte w przyszłym okresie aktywami pozostającymi obecnie w dyspozycji jednostki.
Faktycznie zobowiązania te zostaną pokryte późniejszymi wpływami. Przy czym nie wszystkie
ujmowane w bilansie aktywa obrotowe wyceniane są w cenach rynkowych, a więc cenach, po
których ich zbycie mogłoby nastąpić.
Teoria proponuje także szereg innych wskaźników dla oceny płynności: wskaźniki
wydajności gotówkowej, wystarczalności gotówkowej, wskaźnik Lambda, itp.; które z uwagi na
swą istotę posiadają w sumie podobne cechy. Można je wykorzystać zarówno do oceny i
sterowania płynnością, jak i do oceny pozycji płynnościowej. Wskaźniki te powinny rosnąć wraz
ze zmianą poziomu sprzedaży, jak też w stosunku do wydatków niezbędnych dla funkcjonowania
firmy. Dobrą bazą do porównań jest zmiana ich poziomu w czasie, lecz jeszcze lepszą – dane
branżowe czy porównanie z konkurencją rynkową. Poziom bezwzględny wskaźnika nie jest tak
ważny, jak zmienność tego poziomu w dłuższym horyzoncie czasowym. Sygnałem
ostrzegawczym jest tendencja do zmian wskaźnika, a nie jego statyczna wielkość mierzona na
koniec okresu.
Nadmiar wskaźników, jak wiadomo, w każdym obszarze analitycznym prowadzi do
szumu informacyjnego i błędnego działania. Standardowy poziom wskaźników płynności daje
firmie możliwość oceny, w jakim stopniu jej rzeczywisty stan płynności odbiega od tego
poziomu. Szereg firm funkcjonuje jednak ze wskaźnikami poniżej standardowych
wartości i bez problemu reguluje swoje zobowiązania. Dla takich firm istotniejsze byłoby
określenie, na podstawie danych z przeszłości, przy jakim poziomie tych wskaźników firma ma
trudności płatnicze.
W przypadku kiedy na podstawie wskaźników dokonywana jest ocena
kierownictwa jednostki, mogą one łatwo być spreparowane na koniec okresu, np. przez
ukrycie części zobowiązań, opóźnione księgowanie, wydłużenie terminu realizacji
zobowiązań, zmniejszenie okresowo zapasów, itp.
Wpływ rotacji aktywów
i zobowiązań na płynność
Dla pełnej oceny sytuacji w zakresie płynności powinno się dokonać analizy rotacji majątku
obrotowego i zobowiązań. Aktywa obrotowe, zgodnie ze swoją nazwą, zmieniają swoją postać
fizyczną w ruchu okrężnym, czyli w cyklu operacyjnym (patrz schemat 2). Cykl operacyjny to okres
upływający pomiędzy wydatkowaniem środków pieniężnych na zakup surowców a ich
odzyskaniem z tytułu spłaconych należności.
W aktywach obrotowych występuje nie tylko gotówka i należności, ale także znacznie
dłużej rotujące zapasy wyrobów gotowych, produkcji niezakończonej, czy materiałów do
produkcji. Im krótszy jest czas zamiany aktywów obrotowych na gotówkę, tym większa jest
płynność, a więc możliwości płatnicze przedsiębiorstwa.
Zasadnicze znaczenie dla zachowania płynności finansowej ma cykl spływu
należności i cykl płatności zobowiązań. Środki pieniężne rozpoczynają i kończą cykl od
rozchodu środków pieniężnych, związanych z dostawami materiałów i surowców do produkcji,
do inkasa należności za sprzedane wyroby gotowe czy towary. Dla analizy płynności istotna jest
długość całkowita tego cyklu, jak i poszczególnych jego składników. Dlatego uzupełnieniem
analizy płynności przedsiębiorstwa mogą być wskaźniki rotacji elementów majątku obrotowego
firmy. Wskaźniki rotacji określają, co ile dni średnio firma odnawia zapasy oraz otrzymuje
należności. Informacje takie są niezwykle pomocne przy określaniu wpływu poszczególnych
aktywów bieżących na płynność firmy. Na ogół cykl rotacji aktywów obrotowych jest znacznie
dłuższy od okresu wymagalności bieżących zobowiązań.
W przypadku zakupu za gotówkę, nie występuje etap powstania należności. Aktywa rotują
zmieniając postać, ale również w ramach grupy – przez odnowienie, co ilustrują poniższe
wskaźniki.
Wskaźnik rotacji zapasów – określa on, co ile dni średnio jednostka odnawia własne
zapasy, zamieniając stare na nowe. Wyższy wskaźnik świadczy o niskim popycie na produkty
firmy, trudnościach w sprzedaży, większych kosztach magazynowania wyrobów gotowych.
Wskaźnik rotacji należności określa liczbę dni sprzedaży, za które nie otrzymano
jeszcze zapłaty. Wyższa wartość tego wskaźnika oznacza dłuższy okres kredytowania odbiorców.
Wysoka wartość tego wskaźnika oznacza niewydolność finansową jednostki. Jeżeli liczba
jednostek w takim położeniu osiągnie stan krytyczny, mamy do czynienia z tworzeniem się
zatorów płatniczych.
Wskaźnik ten można porównywać z umownym wskaźnikiem zapłaty należności. Dość
powszechnie jest to 14 lub 21 dni. Jeśli okres spływu należności jest np. dwukrotnie dłuższy niż
okres spłaty zobowiązań, to oznacza, że zobowiązania wykonują dwa obroty w czasie jednego
obrotu należności. W rezultacie zobowiązania powinny być dwukrotnie niższe od należności.
Należności są wówczas w połowie pokryte zobowiązaniami krótkoterminowymi lub większe
musi być wtedy zaangażowanie kapitałów długoterminowych pokrywających aktywa obrotowe.
Wskaźnik rotacji zobowiązań określa szybkość, z jaką jednostka reguluje własne
zobowiązania. Wskaźnik ten udziela odpowiedzi na pytanie: ile czasu mija od momentu
wydatkowania środków finansowych na uregulowanie własnych zobowiązań – do momentu
otrzymania pieniędzy od własnych kontrahentów. Obliczając ten wskaźnik wykorzystuje się
wyłącznie zobowiązania krótkoterminowe oraz ratę kredytu długoterminowego przypadającego
do spłaty w danym okresie. Dłuższy okres regulowania zobowiązań wobec kontrahentów
oraz banków oznacza mniejsze bieżące zapotrzebowanie na kapitał obrotowy. Jest to
sytuacja korzystna dla przedsiębiorstwa, może jednak powodować utratę wiarygodności
wśród partnerów handlowych, naliczanie odsetek za zwłokę i wszczynanie postępowań
windykacyjnych.
Powyższe wskaźniki rotacji wykorzystywane są przy ustalaniu tzw. cyklu środków
pieniężnych. Krótki cykl środków pieniężnych oznacza, że środki pieniężne szybko mogą być
reinwestowane w dalszą działalność i jednostka nie ma problemów z płynnością finansową.
Wskaźniki mają przede wszystkim wartość ocenną i ostrzegającą. Jednostka natomiast musi
wypracować sobie bieżące narzędzia zarządzania płynnością.
Rachunek przepływów pieniężnych
Analizie przepływów pieniężnych poświęcono szereg obszernych opracowań. W tym miejscu
trzeba jednak choć zasygnalizować niektóre aspekty tego sprawozdania. Sprawozdanie analizuje
to, co określa się w teorii i w praktyce jako cash flow, czyli nadwyżkę wpływów nad wydatkami.
Rozpatrując to sprawozdanie należy postawić kilka pytań:
jakie obszary generują przepływ i jakie go wykorzystują?
jeżeli jest zysk, to dlaczego występują kłopoty z płynnością?
jeżeli jest strata, to dlaczego występuje nadwyżka płynności?
dlaczego działalność finansowa i inwestycyjna generują nadwyżkę?
czym został pokryty wzrost należności czy zapasów? (wzrost zobowiązań, zmniejszenie
zapasów, kredyt czy przepływ został uzyskany przez zdarzenia incydentalne, które się nie
powtórzą np. sprzedaże nieruchomości).
Przykład:
działalność operacyjna generuje przepływ +
działalność inwestycyjna
przepływ –
działalność finansowa
przepływ –
Razem
przepływ –
Taki przypadek jest sygnałem zbliżających się trudności płatniczych. Przypadek gdy
wszystkie działalności nie generują przepływu na + może być sygnałem zbliżającego się
bankructwa. Oczywiście istotne są odpowiedzi na każde z przedstawionych pytań. Analiza tego
sprawozdania to „pilnowanie kasy”, czyli wpływów i wydatków środków pieniężnych z kasy i
rachunków bankowych. Sprawozdanie to pozwala kontrolować płynność czyli zdolność do
regulowania zobowiązań, możliwość wypracowania środków na spłatę kredytów. Niedobór
gotówki w obszarze operacyjnym wskazuje, że jednostka nie może z zysku i amortyzacji
sfinansować bieżących potrzeb operacyjnych. W takim przypadku niedobór ten musi być
sfinansowany wymuszonym kredytem kupieckim – jeżeli zasilenie krótkoterminowym kredytem
bankowym jest niemożliwe.
Zabezpieczenie płynności
Wskaźniki i analiza rachunku przepływów pieniężnych dają obraz stanu płynności, identyfikują
zagrożenie i oceniają stan płynności. Ważne jest jednak zabezpieczenie płynności, polegające na
wypracowaniu takich mechanizmów i narzędzi, które pozwalają na szybkie i elastyczne
reagowanie na wszelkie zmiany w poziomie płynności.
Dla utrzymywania płynności, niezbędne jest czerpanie informacji o potencjalnym
kontrahencie z wywiadowni gospodarczych, Krajowego Rejestru Sądowego, Krajowego
Rejestru Dłużników. Podstawowym dokumentem jaki można uzyskać z wywiadowni jest raport
handlowy. Zawiera on dane organizacyjno-prawne i finansowe firmy, opis jej działalności oraz w
podsumowaniu ocenę jej działalności, możliwości płatniczych, a nawet wielkość kredytu
kupieckiego jakiego można jej udzielić.
Raport może być rozszerzony o raport o sytuacji organizacyjno-prawnej firmy, czy raport
o jej nieruchomościach. Można zamówić również monitoring bieżącej sytuacji kontrahenta.
Raporty zawierają również komplet wskaźników obrazujących zdolność płatniczą. Sytuacja
kontrahenta może się jednak gwałtownie pogorszyć.
Dzięki bieżącemu monitorowaniu, można wcześniej zauważyć brak środków obrotowych
i zapobiec utracie płynności, podejmując takie działanie jak: skuteczną windykację należności,
negocjowanie wydłużenia spłaty zobowiązań lub rozłożenia ich na raty, złożenie wniosku o
kredyt lub przesunięcie terminu jego spłaty. Zarządzanie płynnością ma na celu utrzymywanie
odpowiedniej ilości środków pieniężnych i otwartych linii kredytowych, gdyż opóźnienia w
wywiązywaniu się ze zobowiązań wywołują nieufność u kontrahentów i kredytujących firmę
instytucji finansowych, co może doprowadzić w skrajnych przypadkach do bankructwa.
Sterowanie płatnościami może być wspomagane przez politykę finansową,
polegającą na dopasowywaniu terminów zapadalności i wymagalności. Dzięki niej,
minimalizuje się ryzyko braku możliwości spłaty zobowiązań w terminie ich wymagalności.
Trudności w zastosowaniu tej polityki polegają na braku pewności co do rzeczywistego wpływu
środków pieniężnych. Na początku okresu zachwiania płynności, mając ograniczony dostęp do
finansowania, podmioty usiłują skrócić okres płatności. Ale jeżeli chcą zwiększyć sprzedaż, nie
mogą długo prowadzić takiej polityki. Wykorzystują wtedy kredyt kupiecki do odbudowy swojej
pozycji rynkowej. W warunkach coraz ostrzejszej walki konkurencyjnej, wydłużenie
terminów płatności może okazać się dodatkowym czynnikiem marketingowym.
Bezpośrednim narzędziem do sterowania płynnością jest zestawienie środków
pieniężnych w każdym dniu – i rozrachunków należności i zobowiązań z terminami
wymagalności. Zestawienie takie pozwala optymalizować przepływ środków pieniężnych,
zwłaszcza w sytuacji kryzysu płynnościowego w jednostce. Może służyć do „ręcznego”
sterowania zleceniami płatniczymi wychodzącymi w miarę wpływu środków lub być wsadem do
programu komputerowego generującego automatycznie zlecenia płatnicze.
Taki program nie ma jednak zastosowania wtedy, kiedy trzeba wprost wskazywać
poszczególne zlecenia płatnicze do rozliczenia – uwzględniając określone z góry priorytety
płatności. Te priorytety to z pewnością rozliczenia publiczno-prawne i spłata kredytów.
Opóźnienia w tym pierwszym przypadku skutkują koniecznością płacenia wysokich odsetek, zaś
w przypadku kredytów – utratą zdolności kredytowej. Priorytety w płatnościach mogą dotyczyć
też głównego dostawcy surowców.
Współpraca różnych podmiotów gospodarczych stwarza więzy, które w sytuacji
ograniczenia płynności jednego z kooperantów sprawiają, że pozostali mogą podejmować
działania mające na celu nieograniczanie jego zdolności do zakupu i dostawy towarów i usług –
przez udzielenie mu kredytu kupieckiego, zwykle nieoprocentowanego, czy zawieranie
porozumień w kwestii harmonogramów płatności należności w ratach.
Jednostki, które dla utrzymania płynności finansowej poszukują zewnętrznych źródeł
finansowania swojej bieżącej działalności, korzystają przede wszystkim z relatywnie wysoko
oprocentowanego kredytu obrotowego. Umowa jest zawierana na czas określony, z określeniem
okresu spłaty. Ubiegając się o udzielenie kredytu, klient musi spełnić szereg kryteriów i wykazać
się tzw. zdolnością kredytową. Kredytobiorca musi też spłacić w terminie swoje zobowiązanie,
niezależnie od ewentualnych nowych, nieplanowanych uwarunkowań – takich jak na przykład
wzrastająca dynamika rozwoju i konieczność zwiększenia limitów finansowania.
Co ciekawe, nawet gdy jednostka sięga po kredyt obrotowy krótkoterminowy, to banki
rozpatrują go z uwzględnieniem zdolności jednostki do zachowania płynności. Firma może
wykorzystywać dług krótkoterminowy także do finansowania części aktywów o dłuższym
terminie zapadalności. Taka polityka może wynikać np. z różnicy pomiędzy kosztem długu
długoterminowego a krótkoterminowego – jeżeli ten drugi jest tańszy.
Zawsze pewna część wierzytelności firmy jest przedmiotem windykacji. W przypadku
zagrożenia utratą płynności kluczowe znaczenie ma skuteczna egzekucja długów. W
stosunku do części pozycji wierzyciel może stosować postępowanie nakazowe. Sąd wydaje wtedy
nakaz zapłaty, który może być wykonany bez potrzeby nadawania mu klauzuli wykonalności.
Uproszczony tryb dochodzenia wierzytelności stosowany jest w postępowaniu elektronicznym.
Windykacje w jednostkach prowadzą działy prawne lub powołane wyłącznie do tego celu działy
windykacji.
Alternatywą dla powoływania dużych liczebnie służb zajmujących się windykacją jest
sprzedaż długów z dyskontem. To oznacza jednocześnie pozbycie się kosztów obsługi długów.
Trzeba jednak pamiętać, że standardowe działania windykacyjne zwiększają ryzyko pogorszenia
relacji, a nawet zerwania współpracy, pomiędzy podmiotami gospodarczymi. Nawet w obecnych
warunkach, gdy windykacja należności prowadzona przez wyspecjalizowane firmy, odbywa się
zgodnie z cywilizowanymi standardami i normami etycznymi.
Konkurencyjnym wobec kredytu źródłem pozyskiwania kapitału jest rynek kapitałowy.
Część korporacyjnych klientów banków nie ma jednak szans na pozyskanie kapitału w drodze
publicznej emisji – nie spełniając kryteriów przewidzianych w przepisach prawa, bądź ze względu
na koszty emisji. Ta grupa firm pozostanie więc klientami banków. Zresztą nawet na rozwiniętych
rynkach finansowych banki pozostają głównym źródłem kredytu dla gospodarstw domowych i
małych przedsiębiorstw.
Rozważając emisję akcji, zarząd firmy czy akcjonariusze mogą dokonać oceny
opłacalności tej formy pozyskania kapitału w stosunku do kredytu – biorąc pod uwagę tzw.
tarczę podatkową, czyli zmniejszenie podstawy opodatkowania. Jeśli stopa kredytu wynosi
np. 16%, a stopa podatku dochodowego 19%, to realny koszt tego kredytu wynosi 16 x (1 – 0,19)
= 12,96%.
Można przypuszczać, że w dłuższej perspektywie czasowej rola kredytu będzie malała na
rzecz emisji akcji, bądź dłużnych instrumentów finansowych. Rynek, którego istotą jest przecież
popyt i podaż, oferuje także inne instrumenty finansowe, stanowiące alternatywne źródła
finansowania dla przedsiębiorstw – m.in. leasing i factoring.
Pełny tekst artykułu w nr 1(25)2011 „Przeglądu Corporate Governance”