Marek Majewski.Historia produkcji mas inicjujących w ZTS Pronit

Marek Majewski.Historia produkcji mas inicjujących w ZTS Pronit

HISTORIA
produkcji mas
inicjujących
w ZTS „Pronit”
Opracowanie: marek majewski
2011
1
I. Materiały wybuchowe inicjujące – definicja, rodzaje, przeznaczenie.
Materiały wybuchowe inicjujące należą do grupy substancji określanej ogólnie materiałami
wybuchowymi. Wypada więc podać ogólną definicję materiałów wybuchowych. Brzmi ona dzisiaj
następująco:
Materiał wybuchowy to pojedynczy związek chemiczny lub mieszanina kilku związków chemicz­
nych, która jest zdolna w odpowiednich warunkach do gwałtownej reakcji chemicznej o charakterze
egzotermicznym, której towarzyszy wydzielenie wielkiej ilości produktów gazowych w postaci wy­
buchu (detonacji lub deflagracji).
Prawdopodobnie pierwszym materiałem wybuchowym był wynaleziony w Chinach proch czarny.
Materiały wybuchowe dzieli się pod względem zastosowania na następujące grupy:
•inicjujące
– „są to materiały o stosunkowo słabej mocy detonacji, a ich podstawową cechą jest
szczególnie duża podatność na bodźce zewnętrzne; służą zazwyczaj do zapoczątkowania reakcji w
materiałach o mniejszej podatności na bodźce lub do wywołania reakcji w jakiś szczególny
1
sposób” ,
•kruszące – są to materiały o najgwałtowniejszej detonacji (najkrótszym czasie przebiegu reakcji),
a więc największej sile działania; z reguły wymagają zapoczątkowania reakcji wybuchowej przez
inny materiał wybuchowy; dodatkowo dzieli się je na materiały o normalnej sile działania (trotyl), o
zwiększonej sile działania i o zmniejszonej sile działania,
•miotające – są to materiały stosunkowo powoli wybuchające, natomiast ich podstawową cechą
2
jest duża ilość gazowych produktów reakcji; służą do napędzania pocisków broni palnej ,
•bezpieczne – są to materiały, którym podczas wybuchu nie towarzyszy płomień; są to materiały
specjalnego przeznaczenia, np. w kopalniach zagrożonych wybuchem gazów palnych,
•masy pirotechniczne – materiały o specjalnej charakterystyce wybuchu, służące do wywoływania
rozmaitych efektów, takich jak: duży huk, duży błysk, błysk w określonym kolorze, duża ilość
dymu, emanacja iskier itp.
Przechodząc do materiałów, o których jest niniejsza publikacja można podać następujące
stosowane definicje materiałów wybuchowych inicjujących:
definicja Gajewskiego - „Materiały, które są czułe na wszystkie sposoby inicjacji, a więc
3
także na zapalenie płomieniem nazywamy materiałami inicjującymi.” Marian Gajewski wymienia
trzy materiały wybuchowe inicjujące: piorunian rtęci, azotek (azydek) ołowiu i trójnitrorezorcynian
ołowiu.
•
definicja rosyjskiego naukowca profesora A.G.Gorsta, który podaje „Materiały wybuchowe
inicjujące charakteryzują się tym, że wybuchają pod wpływem prostych zewnętrznych czynników –
jak płomień, ukłucie, tarcie i są zdolne wywołać wybuch (detonację) kruszących materiałów wy­
buchowych. Charakterystyczną cechą inicjujących materiałów wybuchowych, stosowanych do
•
1 Wikipedia, godz. 18:30, 16 styczeń 2011r.
2 Tak trójstopniowy podział materiałów wybuchowych inicjujących ze względu na zastosowanie określa T. Ostrowski
i E.Tęsiorowski w „Technologia materiałów wybuchowych”, PWT Warszawa 1957, str. 45
3 Marian Gajewski,„Materiały wybuchowe i technika strzelnicza”,CUSZ Warszawa 1950, str.35
2
detonowania kruszących materiałów wybuchowych, jest krótki okres potrzebny do powstania szyb­
4
kości detonacji.” Profesor Gorst podaje cztery materiały wybuchowe inicjujące tj.: piorunian rtęci,
azotek (azydek) ołowiu, trójnitrorezorcynian ołowiu i tetrazen.
Po to, aby nastąpił rozkład wybuchowy (szybka samorzutna reakcja egzotermiczna i two­
rzenie gazów), na materiał wybuchowy trzeba wywrzeć pewien wpływ zewnętrzny, czyli udzielić
mu pewnej ilości energii, odpowiedniej do zapoczątkowania przekształcania wybuchowego.
Takie działanie nosi nazwę impulsu początkowego. Jako impuls początkowy mogą służyć
rozmaite postacie energii, a mianowicie:
−cieplna
– ogrzewanie, wytrysk płomienia;
−mechaniczna
−elektryczna
−energia
– uderzenie, przebicie pociskiem, tarcie, nakłucie;
– prąd, iskra;
materiału wybuchowego (np. inicjującego)
Materiały wybuchowe inicjujące są jednym z najbardziej popularnych sposobów dostarczania ener­
gii niezbędnej do zapoczątkowania samorzutnej reakcji rozkładu materiałów wybuchowych. Uży­
wane są do napełniania spłonek zapalających i pobudzających w celu zapoczątkowania reakcji wy­
buchowej innych materiałów wybuchowych. Inicjujące materiały wybuchowe są najbardziej wrażli­
we na bodźce zewnętrzne, szybko wybuchają pod wpływem nieznacznego uderzenia, płomienia,
iskry, tarcia itp. Charakterystyczną cechą inicjujących materiałów wybuchowych jest krótki okres
narastania prędkości wybuchu do maksimum. Wybuch ma charakter detonacji. Inicjujące materiały
wybuchowe stosowane są w małych ilościach, gdyż w zwykłych warunkach wskutek detonacji
ulegają mechanicznemu rozbiciu.
W zależności od rodzaju wywołanej przemiany wybuchowej środki inicjujące dzielą się na dwie
5
grupy :
- środki zapłonowe: (uderzeniowe — działające pod wpływem uderzania, grotu iglicy)
przeznaczone są do wytwarzania strumienia ognia potrzebnego do zapalenia ładunków
prochowych, ścieżek prochowych w zapalnikach, opóźniaczy, spłonek zapalającopobudzających. Do nich należą spłonki zapalające do naboi i do zapalników, zapłonniki
działowe uderzeniowe i tarciowe, spłonki zapalające elektryczne, lonty prochowe, knoty i tym
podobne środki.
- środki pobudzające: (płomienne — działające pod wpływem zapalenia się spłonki
zapalającej) są przeznaczone do wywołania silnego impulsu wybuchowego potrzebnego do
spowodowania detonacji ładunku materiałów wybuchowych kruszących, przeważnie za
pośrednictwem pobudzania, a rzadziej bezpośrednio. Do nich należą różnego rodzaju spłonki
pobudzające, zapalniki minerskie itp.
4 A.G. Gorst „Prochy i materiały wybuchowe”, MON Warszawa 1951, str.36
5 Praca zbiorowa, „Materiały wybuchowe i elaboracja”, MON Warszawa 1957, str. 165
3
Materiały wybuchowe inicjujące stosuje się zarówno w postaci czystej, jak i w mieszaninach z in­
nymi materiałami wybuchowymi lub niewybuchowymi, zwiększającymi efekt detonacji lub nieza­
wodnego zapalania.
MW inicjujące znajdują praktyczne zastosowanie w:
- zapalnikach min lądowych i morskich (kontaktowych i niekontaktowych);
- torpedach i minach morskich;
- spłonkach pobudzających i zapalnikach elektrycznych;
- urządzeniach zapalających bomb głębinowych;
- spłonkach amunicji pistoletowej i karabinowej;
- zapalnikach i zapłonnikach w amunicji (armatniej, moździerzowej);
- głowicach bojowych rakiet itp.
II. Lokalizacja produkcji na terenie ZTS „Pronit” i opis produkcji:
Produkcję materiałów wybuchowych inicjujących rozpoczęto w „Pronicie” po II wojnie
światowej. Stanowiła część składową produkcji amunicji myśliwskiej, ponieważ tworzona z nich
mieszanka (masa inicjująca) była wypełnieniem spłonki zapalającej do naboi myśliwskich. Po uru­
chomieniu produkcji mas inicjujących, produkcja amunicji myśliwskiej mogła się odbywać w Pion­
6
kach kompleksowo, od początku do końca (wszystkie elementy naboju myśliwskiego). Od „wa­
7
łów” i częściowo wzdłuż nich prowadziła asfaltowa ścieżka (długości ok. 300 m), przechodząca
prze główną drogę wewnętrzną Zakładu PL, aż do budynku D-10, w którym odbywała sie elabora­
cja spłonki „Poloxid” do naboi myśliwskich. Tą ścieżką codziennie po zakończeniu produkcji mas
inicjujących w „wałach” 5 pracowników (mężczyźni i kobiety) nosili w rękach specjalne nosidełka
z naczyniami (8 x 200 g) z gotową masą inicjującą do budynku elaboracji spłonki. Szli pojedynczo
w szeregu, a na czole kolumny szedł tzw. pilot z czerwoną chorągiewką, którego zadaniem było
sprawdzanie czy ścieżka jest wolna. Na czas ich przejścia wzdłuż ścieżki zapalano czerwone lampy
ostrzegawcze. Pracownicy szli w odstępach minimum 30 m. Na skrzyżowaniu ścieżki z drogą do­
datkowo dla bezpieczeństwa ich przejścia pilot opuszczał szlaban. Pomimo tego prostego i niebez­
piecznego sposobu transportowania, przez cały okres produkcji materiałów wybuchowych inicju­
jących nie zdarzył się wypadek przy przenoszeniu masy. Wielokrotnie natomiast na przestrzeni lat,
(z przypadkami poparzenia pracowników) masa często ulegała detonacji podczas elaboracji spłonki
w budynku D-10.
Produkcja mas od początku zlokalizowana była na terenie przyległym do obiektów produk­
cyjnych czarnego prochu tzw. Wydziału K, później Wydziału PL. Podobnie jak obiekty produkcyjne
czarnego prochu, budynki produkcji mas inicjujących znajdowały sie na terenie mocno za­
drzewionym.
Z uwagi na wrażliwość tych materiałów i niebezpieczeństwo wybuchu produkcja odbywała
8
się w budynkach obwałowanych ze ściankami wydmuchowymi , z dojściami poprzez zygzakowate
6 Od początku lat dziewięćdziesiątych fabryka amunicji myśliwskiej FAM-PIONKI zrezygnowała z produkcji mas i
spłonki, sprowadzając spłonkę z zagranicy (przyp. autora).
7 Tak pracownicy „Pronitu” nazywali teren produkcji mas inicjujących (przyp. autora).
8 Dla budynków szczególnie zagrożonych wybuchem wprowadzano tzw. ściany wydmuchowe – lekkie konstrukcje
4
tunele umieszczone w obwałowaniach. Cały teren wokół obiektów produkcyjnych mas inicjujących
okolony był obwałowaniem przypominającym z lotu ptaka średniowieczne grodzisko.
Mapka z zaznaczonymi obiektami produkcyjnymi mas inicjujących, czarnego prochu i amunicji my­
śliwskiej.
Produkcja materiałów wybuchowych i mas inicjujących odbywała się w budynkach
oznakowanych przez „Pronit” symbolami:
•
NG-1 – reaktor do wytrącania aminonitroguanidyny z nitroguanidyny (pomieszczenie nr 1),
strącanie (otrzymywanie) tetrazenu ( pomieszczenie nr 2),
•
NG-2 – strącanie (wytwarzanie) piorunianu rtęci,
•
NG-3 – magazynek składników do produkcji tetrazenu,
•
NG-7 – zobojętnianie (utylizacja) ścieków po produkcji materiałów wybuchowych inicju­
jących. Do tego budynku spływały automatycznie kanałem ścieki z budynków strącania trój­
nitrorezorcynianu ołowiu oraz tetrazenu. Po strącaniu piorunianu rtęci ścieki dowożono w
metalowej beczce zamontowanej na wózku dwukołowym. Ścieki neutralizowano azotanem
sodu i kwasami siarkowym oraz azotowym,
•
NG-14 – naważanie masy ze składników inicjujących (pomieszczenie nr 1, mieszanie masy
(pomieszczenie nr 2 – 4 mieszalniki), przy budynku bunkier podręczny na nosidełka z masą
do przenoszenia ścieżką do budynku D-10,
•
NG-15 – magazynek przechowywania składników wybuchowych masy ( piorunianu rtęci,
tetrazen, trójnitrorezorcynian ołowiu),
•
NG-16 oraz NG-17 – instalacja do automatycznego suszenia i przesiewania trójnitrorezorcy­
nianu ołowiu,
•
NG-23 – suszenie i przecieranie tetrazenu i piorunianu rtęci ,
drewniano-szklane, których zadaniem było przejęcie fali uderzeniowej w razie w razie wybuchu i ukierunkowanie
jej na wał ziemny lub betonową ścianę zaporową (przyp. autora).
5
•
•
NG-32 – instalacja do strącania trójnitrorezorcynianu ołowiu,
NG-33 - zapasowy budynek z pełną instalacją do produkcji trójnitrorezorcynianu ołowiu.
Przy produkcji materiałów wybuchowych inicjujących i mas stosowano zasadę, że
produkowano na jednej zmianie tylko takie ilości masy, jakie mogła przyjąć zmiana na budynku D10 (elaboracja spłonki).
Masy inicjujące produkowano dla potrzeb elaboracji spłonek zapalających do amunicji myśliwskiej
oraz do spłonek wojskowych stosowanych w amunicji moździerzowej i różnych nabojów sygnali­
zacyjno-maskujących kalibru 26 mm.
Masy nosiły nazwy:
•
„Poloxid -A” - spłonki do amunicji myśliwskiej,
•
„Poloxid -B” - spłonki do amunicji wojskowej
Masę zapalającą do zapalania prochu (pod nazwą Sokół, Kuropatwa) w nabojach myśliwskich do
broni myśliwskiej o lufie gładkiej elaborowano w dwóch rodzajach spłonek typu Gevelot-Poloxid
(wg. Normy BN-69/6094-12):
•
Poloxid A – o wysokości nominalnej 8 mm,
•
Poloxid B – o wysokości nominalnej 6,8 mm,
Spłonka jak wyżej składała się z:
•
mosiężnej osłonki o średnicy wewnętrznego otworu w okuciu łuski naboju myśliwskiego,
•
miedzianej lub mosiężnej miseczki z zaprasowana masą inicjującą, przykrytą parafinowa­
nym papierkiem,
•
mosiężnego kowadełka
W produkcji materiałów wybuchowych i mas inicjujących w „wałach” uczestniczyło średnio
15 pracowników ( w tym mistrz lub kierownik). Wśród tej załogi były także kobiety, które zaj­
mowały się przygotowywaniem do produkcji składników obojętnych wybuchowo jak żelazokrzemek wapnia czy dwutlenek ołowiu, ale pracowały także przy strącaniu tetrazenu i brały udział
w przenoszeniu masy inicjującej ścieżką transportu ręcznego do budynku elaboracji spłonki.
„Pronit”produkował następujące materiały wybuchowe inicjujące, które charakteryzowały
się następującymi właściwościami:
• Piorunian rtęci – wzór chemiczny Hg(ONC2) - czyli rtęć piorunująca (sól kwasu piorunującego).
Piorunian rtęci jest ciałem krystalicznym, występującym w dwóch postaciach: białej i szarej, o zbli­
żonych właściwościach wybuchowych. W praktyce stosuje się biały piorunian rtęci.
Ma słodki metaliczny smak i właściwości trujące, powodujące podrażnienie błon śluzowych nosa,
oczu i krtani, a zawilgocony podrażnienia skóry podobne do egzemy. Jego ciężar właściwy wynosi
4,42 g/cm3, gęstość usypowa 1,28 g/cm3. W temperaturze powyżej 323 K zaczyna się rozkładać.
Przy zawartości wilgoci ok. 10% w powietrzu tylko pali się i nie wybucha, przy 30% wilgoci nie
reaguje na iskrę i uderzenie, wybucha natomiast w tych warunkach zainicjowany przez suchy pioru­
nian rtęci. W obecności wilgoci szybko łączy się z glinem i dlatego nie może być używany w łu­
skach aluminiowych. Prasowany jest mniej wrażliwy na bodźce zewnętrzne. W warunkach normal­
nych z miedzią nie łączy się. W wilgoci, po długim czasie, może powoli reagować z miedzią, po
czym powstaje fulmit miedzi (miedź piorunująca) czuły na wstrząsy i uderzenia. Jest wrażliwy na
światło słoneczne, przy dłuższym jego oddziaływaniu następuje znaczny rozkład, charakteryzujący
6
się wydzielaniem gazu.
Właściwości wybuchowe piorunianu rtęci:
- ciepło wybuchu - 1737,5 KJ/kg;
- objętość gazów (Vo) - 315 dm^kg;
- temperatura wyfuknięcia (twyf) - 473 K;
- temperatura wybuchu (t^b) - 4623 K;
- prędkość rozchodzenia się fali detonacji:
- przy gęstości 3,07 - 3925 m/s,
- przy gęstości 3,96 - 3740 m/s,
- przy gęstości 4,2 - 5400 m/s.
• Trójnitrorezorcynian ołowiu (TNRO) – wzór chemiczny C6 H (O2Pb) (NO2)3 . H2O
Trójnitrorezorcynian ołowiu jest ciałem stałym, drobnokrystalicznym, ciemnożółtym, o gęstości 3,8
g/cm3. Charakteryzuje się on niższą temperaturą pobudzania i większą wrażliwością na uderzenie
niż azydek ołowiu. Charakterystyczną cechą jest łatwa podatność na zapalenie od płomienia lub
iskry elektrycznej. Jest mało higroskopijny i praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie i
rozpuszczalnikach organicznych. Z metalami nie reaguje, rozkłada się pod wpływem kwasów.
Łatwo elektryzuje się, co czyni go szczególnie niebezpiecznym na wyładowania elektryczne
podczas przesypywania i sortowania. Duża wrażliwość na bodźce cieplne, przy małej wrażliwości
na uderzenie i tarcie jest powodem, że TNRO dobrze nadaje się do napełniania artyleryjskich
spłonek pobudzających poddawanych działaniu dużych sił w momencie wystrzału.
Własności wybuchowe TNRO:
- ciepło wybuchu - 1540, 7 kJ/kg;
- objętość gazów - 340 dm^kg;
- temperatura wybuchu - 3003 K;
- temperatura wyfuknięcia - 543 K;
- prędkość rozchodzenia się fali detonacyjnej:
- przy gęstości 0,93 - 2100 m/s,
- przy gęstości 2,6 - 4900 m/s,
- przy gęstości 2,9 - 5200 m/s.
• Tetrazen – wzór chemiczny H2 H8O N10 Tetrazen jest krystalicznym ciałem stałym o bladożółtej barwie, gęstości 1,46 g/cm³ i niewielkiej
higroskopijności (0,77% w 30 °C). Jest nierozpuszczalny w wodzie, alkoholu, eterze, chloroformie.
Wykazuje własności zasadowe, nie reaguje z metalami. Jest trwały w temperaturach poniżej 75 °C.
Ma mniejszą siłę niż piorunian rtęci, ale jest od niego bardziej wrażliwy.
Używany głównie w spłonkach jako dodatek (2–3%) do innych materiałów inicjujących w celu
zwiększenia ich wrażliwości.
Skład masy inicjującej „Poloxid - A” w spłonce „Poloxid - B”:
- Trójnitrorezorcynian ołowiu C6 H (O2Pb) (NO2)3 . H2O
- Tetrazen H2 H8O N10
- Żelazo-krzemek wapnia
- Dwutlenek ołowiu Pb O2
- 38%
- 3%
- 10%
- 5%
7
- Azotan baru Ba(NO3) 2
- 44%
Rola i znaczenie poszczególnych składników masy inicjującej:
•
Trójnitrorezorcynian ołowiu – posiada duża zdolność detonacji i daje dużo ognia (pło­
mienia),
•
Tetrazen – jest łatwo zapalny, wysokotemperaturowy, duże ciepło wybuchu i duża ob­
jętość gazowych produktów rozkładu,
•
Azotan baru – duże własności utleniające,
•
Żelazokrzemek wapnia – daje stałe gorące produkty, przedłużające czas trwania pło­
mienia, zwiększając zdolności zapalające.
III. Własne badania laboratoryjne „Pronitu” nad materiałami wybuchowymi inicjującymi i
masami inicjującymi:
W1960 r w zakładowym Laboratorium Badawczym utworzono pracownię (jej pierwszym
kierownikiem został mgr inż. J. Moniewski – kierownikiem Zakładowego Laboratorium Badaw­
czego w tym czasie był – inż. T.Drozd), która zajmowała się ustalaniem metod analitycznych bada­
nia mas inicjujących, badaniem jakości tych mas oraz podejmowała próby zmian rodzajowych i ilo­
ściowych składników mas, w kierunku poprawy ich skuteczności tj. wrażliwości na uderzenie (igli­
ca broni), a także długości płomienia masy mającego zapalić proch Sokół w naboju po uderzeniu
iglicy. Wzorem, do którego starano sie dorównać pod względem posiadanej wrażliwości na
uderzenie iglicy broni myśliwskiej i siły płomienia była spłonka produkcji radzieckiej. Współpraco­
wano przy tych badaniach, konsultowano ze specjalistami i wykorzystywano do badań urządzenia z
Wojskowej Akademii Technicznej.
Przykłady stopniowego poszerzania prac badawczych wykonywanych przez tę pracownię:
• W notatce laboratoryjnej nr 3/60- konkluzja badania masy zapalającej nierdzewnej brzmiała:
„Masa „Poloxid” różni się od masy zapalającej nierdzewnej tym, że zawiera krzemek wapnia za­
miast trójsiarczku antymonu”. Stwierdzono jednocześnie, że: „Skład masy „Poloxid” nie był bada­
ny z powodu braku metod analitycznych”,
• Notatka laboratoryjna nr 33/61 - sprawozdanie z przeprowadzonych prób dotyczących otrzymania
trójnitrorezorcynianu ołowiu. Ustalono tym badaniem, że „najbardziej odpowiednim środowiskiem
do strącania trójnitrorezorcynianu ołowiu jest środowisko lekko-kwaśne”. Ponadto dla otrzymania
trójnitrorezorcynianu ołowiu o jak najmniejszej wrażliwości na tarcie i otrzymania pożądanych
jakością kryształów TNRO „nadaje się najlepiej trójnitrorezorcyna o zabarwieniu ciemno-igla­
stym”,
• Notatka laboratoryjna nr 17/64 - ustala w wyniku przeprowadzonych badań metodykę „Polo­
graficznego oznaczania tetrazenu” w masie inicjującej w celu bieżącego badania jakości masy
kierowanej do na fazę elaboracji nabojów,
• Notatka laboratoryjna nr 22/65 - ustala w wyniku przeprowadzonych badań metodykę „Polo­
graficznego oznaczania składu masy inicjującej „Poloxid” w celu bieżącego badania jakości masy
kierowanej do na fazę elaboracji nabojów,
• Notatka laboratoryjna nr 41/67 - zawiera wyniki badań nad wnioskiem racjonalizatorskim nr
22/65 pn. „Zmniejszenie masy inicjującej w spłonce „Poloxid B”.W wyniku przeprowadzonych ba­
8
dań, zawnioskowano zmianę do procesu technologicznego elaboracji spłonki proponowaną przez
racjonalizatorów polegającą na zmniejszeniu masy inicjującej w spłonce do 0,040 g.
• Komunikat 3/74 - zawiera sprawozdanie z badania masy w której podjęto próbę zastąpienia żela­
zokrzemku wapnia innymi składnikami tj. trójsiarczkiem antymonu oraz rozdrobnionym szkłem.
W obu przypadkach próby rodzajowej i ilościowej zmiany nie powiodły się, albowiem wyniki
wskazały, że :
- rozdrobnione szkło czyni masę za zbyt wrażliwą i ulega ona wybuchowi podczas zaprasowywania
jej w miseczki spłonki naboju,
- trójsiarczek antymonu jest bezpieczny przy zaprasowywaniu, jednak daje krótszy płomień po
zainicjowaniu niż żelazo-krzemek wapnia, powodując czasem niewystrzały.
Długość płomienia dokumentowano fotograficznie, a osiągane ciśnienia badano za pomocą oscylo­
skopu katodowego wykonanego przez Wojskową Akademię Techniczną. Po wynikach tych badań
produkowano już do końca masę inicjującą z użyciem żelazo-krzemku wapnia, modyfikując czasem
procentowy skład masy poszczególnych składników w zależności od rodzaju stosowanego prochu.
Prace badawczo-wdrożeniowe w pracowni, którą od lat siedemdziesiątych nazwano Pracownią
Amunicji Myśliwskiej, trwały do końca lat osiemdziesiątych XX w.
Od 1981 r. rozpoczęto produkcję masy na mokro czyli masę zawierającą trójnitrorezorcy­
nian ołowiu, tetrazen lub piorunian rtęci z zawartością ok. 30-40% wody. Taka technologia zwięk­
szyła bezpieczeństwo elaboracji spłonki oraz wykonywanie czynności pośrednich przed spo­
rządzeniem masy. Technologię oraz urządzenia (mieszalniki, narzędzia – pojemniki na masę oraz
9
łopatek z kauczuku przewodzących prąd) zakupiono z belgijskiej firmy Lachause.
Dla produkcji wojskowej nadal produkowano suchą masę z piorunianem rtęci dla spłonek
moździerzowych, a z trójnitrorezorcynianem ołowiu dla spłonek do amunicji sygnałowej kal. 26
mm.
Pracowników pracujących przy produkcji materiałów inicjujących nieustannie poddawano
szkoleniom, przypominając o zasadach bezpieczeństwa. Nie obyło się jednak podczas wieloletniej
produkcji bez przypadków, które zagroziły zdrowiu pracowników, powodowane jednak były naj­
częściej złamaniem obowiązujących reguł.
Na początku lat osiemdziesiątych XX w. pracownik pracujący przy strącaniu trójnitrorezor­
cynianu ołowiu próbował palcem skruszyć zaschnięty (pozostawiony poprzedniego dnia) na bibule
TNRO. Stracił część palca, chociaż znajdowało się na niej tylko ok. 3 gramów tego materiału.
Pewnego razu pracownica przygotowująca składniki obojętne do masy, chcąc się napić
zdjęła metalowy kapsel z butelki i postanowiła nastraszyć (dźwiękiem uderzenia kapsla w pustą
beczkę – wszyscy byli uczuleni na każdy hałas) współpracownika rzucając go do metalowej beczki
po ściekach ze strącania TNRO. Kapsel spowodował niespodziewany wybuch mikrocząstek jakie
zostały w beczce po wylaniu ścieków ze strącania mimo płukania jej wodą poprzedniego dnia.
Środki bezpieczeństwa jakie stosowano przy produkcji materiałów wybuchowych
inicjujących.
„Produkcja mas inicjujących jak również elaboracja spłonek są najbardziej niebezpiecznymi faza­
10
mi produkcji amunicji myśliwskiej.”
9 Pronit 12.231/99999 – Instrukcja maszyny Typ:743/04 N0 produkcyjny: 30.984 rok 1980,
10 Komunikat Zakładowego Laboratorium Badawczego Pracownia Amunicji Myśliwskiej w Pionkach Nr 3/ZLB/L p.t.
9
Z tych względów przykładano szczególną wagę do zagadnień bezpieczeństwa ludzi pracujących
przy produkcji materiałów wybuchowych inicjujących.
1. W zakresie infrastruktury, maszyn i urządzeń:
•
każda faza produkcji odbywała sie w oddzielnym budynku typu wydmuchowego, obwało­
wanym,
•
instalacje elektryczne, oświetleniowe były w wykonaniu przeciwwybuchowym i na ze­
wnątrz budynku,
•
obiekty posiadały instalacje odgromową, a ponadto chronione były przed wyładowaniami
atmosferycznymi wysokimi masztami odgromowymi,
•
podłogi wykonane były z wykładzin ceramicznych , łatwo zmywalnych lub wyłożone gumą
prąd przewodzącą,
•
przy drzwiach do budynku znajdowała sie płytka do odprowadzania ładunków elektrosta­
tycznych z ciała człowieka,
•
narzędzia i sprzęt do prac ręcznych wykonane były z materiałów nieiskrzących i nieelektry­
zujących się (mosiądz, guma prąd przewodząca, drewno),
•
wszystkie elementy metalowe maszyn i urządzeń były uziemione,
•
regularnie prowadzono przez służby utrzymania ruchu przeglądy maszyn i urządzeń, a
elektrycy wykonywali pomiary uziemienia i rezystancji,
2. W zakresie wyposażenia pracowników:
•
każdy pracownik otrzymywał bieliznę i ubranie ochronne w wykonaniu antyelektrostatycz­
nym,
•
obuwie ochronne, nakrycia głowy, okulary ochronne, fartuchy, rękawice były także w wy­
konaniu antyelektrostatycznym,
3. W zakresie organizacji pracy:
•
praca wykonywana była w tzw. skróconym czasie pracy tj. 6 godzin na dobę,
•
obowiązywała minimalizacja osób i materiału wybuchowego na każdym stanowisku pracy,
•
każde pomieszczenie oznakowane było normatywem ilościowym materiału wybuchowego,
ograniczonym do minimum technologicznego,
•
każde stanowisko pracy posiadało instrukcje określającą bezpieczny sposób wykonywania
pracy. Jej znajomość sprawdzana była egzaminem przez dozór techniczny,
•
pracownicy poddawani byli ciągłym (okresowym) szkoleniom w zakresie bezpieczeństwa
pracy,
•
drogi, przejścia zawsze utrzymywano w czystości,
•
na każdej zmianie po zakończeniu produkcji pomieszczenia obficie zmywano wodą,
•
każdorazowo po zakończeniu produkcji należało dokonać neutralizacji ścieków po strąceniu
materiałów wybuchowych inicjujących
IV. Zakończenie (z tragedią w tle).
Produkcję materiałów wybuchowych inicjujących w ZTS „Pronit” zakończono w 1999
roku. Opróżniono (?) urządzenia produkcyjne, usunięto (?) pozostałości masy i materiałów wy­
buchowych inicjujących, ale budynki produkcyjne wraz z urządzeniami pozostały od tego czasu
Badania nad zmianą składu masy inicjującej pod katem zwiększenia bezpieczeństwa produkcji spłonek , 1974,
archiwum ZPS sp. z o.o.
10
bez większego zainteresowania i nadzoru ze strony najpierw zarządu ZTS ”Pronit” S.A. , a
11
później syndyka masy upadłości ZTS „Pronit. S.A. Celowo piszę ze znakiem zapytania podda­
jąc w wątpliwość dokładne usunięcie masy i materiałów inicjujących jak nakazuje prawo i
zdrowy rozsądek po zakończeniu produkcji, albowiem zdarzenie jakie miało miejsce 21
października 2010 r wydaje się zaprzeczać takim działaniom. Tego dnia 25 letni mężczyzna,
mieszkaniec Pionek bez przeszkód przedostał się na teren dawnej produkcji materiałów wy­
buchowych inicjujących w „wałach”. Na drugi dzień znaleziono jego okaleczone wybuchem
12
ciało, a zginął prawdopodobnie od wybuchu masy inicjującej lub jednego z jej składników
jakie pozostały po produkcji w urządzeniach i nieczynnych już obiektach. Tak więc mimo
kilkudziesięcioletniej produkcji bez wypadku śmiertelnego w sytuacji ciągłego zagrożenia wy­
buchem jakie istniało przy wytwarzaniu materiałów inicjujących i mieszanek tych materiałów
oraz ręcznego przenoszenia na fazę amunicji myśliwskiej, pozostałości materiałów po ponad 10
latach od zaprzestania produkcji pokazały swą niezwykłą trwałość oraz śmiercionośną wrażli­
13
wość. Po wypadku władze miasta Pionki podjęły w 2011 r decyzję o wynajęciu specjalistycz­
nej firmy, której zlecono utylizację materiałów inicjujących jakie mogły pozostać w obiektach
produkcyjnych masy inicjującej, aby nie powtórzyła się kolejna tragiczna w skutkach historia.
Literatura:
1. Praca zbiorowa, „Spłonki zapalające i pobudzające”, NOT, Warszawa 1956,
2. Tadeusz Urbański, „Chemia i technologia materiałów wybuchowych”, MON, Warszawa
1954,
3. M. Gajewski, „Materiały wybuchowe i Technika strzelnicza”, CUSZ, Warszawa 1950,
4. A.G.Gorst, „Prochy i materiały wybuchowe”, MON, Warszawa 1951,
5. Tadeusz Urbański, „Wstęp do technologii materiałów wybuchowych”,MON, Warszawa
1954,
6. Praca zbiorowa, „Materiały wybuchowe i elaboracja”, MON, Warszawa 1957,
7. M. Korzun, „1000 słów o materiałach wybuchowych i wybuchu”, MON, Warszawa
1956,
8. M. Świerzewski, „Uwaga! Wybuch!”, Instytut. Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1976,
9. Komunikaty, wyniki badań z lat 1960-1974, Zakładowe Laboratorium Badawcze,
Pracownia Amunicji Myśliwskiej w Pionkach,
10. Marek Majewski, Praca Dyplomowa „BHP przy elaboracji amunicji myśliwskiej, skła­
dowaniu i transporcie w moim zakładzie pracy”, Studium Pomaturalne BHP, Radom
1979r,
11. Strona internetowa Wikipedia, www.pl.wkipedia.org, 2011,
12. Strona internetowa Miasta Pionki, www.pionki.pl, 2011
11 W 2000 r sąd na wniosek wierzycieli ogłosił upadłość ZTS „Pronit” S.A. w Pionkach (przyp. autora)
12 Prawdopodobnie – ponieważ w trakcie pisania niniejszej publikacji nie zakończyło się jeszcze dochodzenie
prokuratorskie w tej sprawie (przyp. autora).
13 W 2006 r Rada Miasta Pionki dokonała zakupu za 14,5 mln zł od syndyka masy upadłości część (300 ha) terenów
wraz z infrastrukturą przemysłową byłego ZTS „Pronit” w tym część budynków i urządzenia po produkcji
materiałów wybuchowych inicjujących, koło których znaleziono ciało młodego człowieka (przyp. autora).
11
Podziękowanie:
Dziękuję inż. Tadeuszowi Gregorczykowi – kierownikowi Oddziału Mas Inicjujących w ZTS
„Pronit” - za udzielone informacje dotyczące spraw organizacyjno, technologicznolokalizacyjnych w trakcie opracowywania niniejszego materiału.
Fotografie (wykonane przez autora).
NG-32 Mieszalnik do strącania TNRO.
Magazynek-bunkier dla masy oczkującej na transport
NG-14 Manipulator nasypywania masy w szafie pancernej
NG-2 Reaktor do strącania piorunianu rtęci
Naczyńka na masę w szafie pancernej
Sygnalizator przy drodze ręcznego transportu
12
Budynek NG-2 – strącanie piorunianu rtęci
Budynek NG-3- magazynek składników niewyb.
Budynek NG-23 – suszenie i przesiewanie TNRO
Nosidełko do przenoszenia masy inicjującej
Budynek NG-33 – instalacja do prod. TNRO
Ebonitowe, grafitowane naczynia na masę inicjującą
13