Autoreferat Marcin częrwiński literatura. Motywy, wqtki, modele

Autoreferat Marcin częrwiński literatura. Motywy, wqtki, modele

Autoreferat
1.Imię i nazwisko
Marcin częrwiński
2. Wykształcenie i posiadane dyplomy
1990-95
-
studia na Wydziale Filologii Uniwersytetu Wrocławskiego na kierunku filologia
polska, ukończone z wynikiem bardzo dobrym.
1995
- uzyskanie stopnia magistra filologii polskiej
na podstawie pracy:
MoĘwy i wqtki gnosĘckie
we współczesnych apolcryfach Nowego kstamentu. Powieść,,Według Judasza" Henrykn
Panasa oraz ,,Ewangelia według Jezusa Chrystusa" Josć Saramago. Promotor: dr hab.
Bogusław Bednarek, Uniwersytet Wrocławski.
1996-200l
-
studia
w Studium Doktoranckim Bibliologii, Językoznawstwa i Literaturoznawstwa
Uniwersytetu Wrocławskiego, początkowo w Zal<ładzie Teorii Kultury pod opieką prof. dr.
hab. Jerzego Jastrzębskiego, od II roku akademickiego natomiast
-w
Zakładzię Teorii
Literatury.
2002
-
uzyskanie stopnia doktora nauk humanistycznych na podstawie rozprawy: Gnoza i
literatura. Motywy, wqtki, modele interpretacyjne. Promotor: prof. dr hab. Bohdan
Pięczka, Uniwersytet Wrocławski.
3. Dotychczasowe zatrudnienie w jednostkach naukowych
ż002-2003
-
asystent w Instytucie
Filologii Polskiej Uniwers}tetu Wrocławskiego, w Zakładzię
Teorii Literatury.
2003-201l
-
adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytefu Wrocławskiego, w Zakładzie
Teorii Literatury.
2012-2015
-
adiunkt w Ins§rtucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, w Zakładzie
Edytorstwa.
4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego
z art.
16 ust. 2 ustawy
z
dnia 14 marca 2003 r. o
stopniach naukowych i Ętule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65,
poz. 595 ze zm.)z
a) monografia/książka: Maszyna przeczqca, O literaturze
jakoformie negacji w aspekcie
performaĘwnym
b) Marcin Czerwiński, 2014, Maszyna przeczqca. O literaturze jako formie negacji w aspekcie
performaĘwnym, Kraków
:
TAiWPN Universitas, 228
ss.
c) Teoretycmoliteracka monografia podzielona jest na rozdziały, w których tematyzuję szereg
zagadnień związanych z antropologią literatury. Refleksji poddaję zwłaszcza proces twótczy otaz
proces odbioru, rekonstruując oba zjawiska na podstawie tekstów literackich oraz zapisanych
świadectw odautorskich i czytelni czych.
Do
monografii Maszyna przeczqca przeniosłem zaintęresowanie negacją
gnosĘckiej
i
rozpoznńem
tę pierwszą w
w
myśli
performatywnych aspektach literatury. ,,Aspekt
performatywny" oznacza tu wszystko, co istotne jest w literaturze dla antropologii kulturowej, a
zatęm procęsy, jakie mają miejsce podczas powstawania
i
odbioru literatury. Kolejno ująłem
kwestie pisania, lektury a nawet czlĄania na głos. Jednocześnie nie omieszkałem spojrzeó na
tradycyjne pola semantyczne w literaturze, które wyrażają temat zaptzeczania.
o
tu zanikaniem
podmiotowości jednostki w relacji z literatlrą podczas obu tych kons§rtuujących ją procesóq
Jeślichodzi
twórczego
i
negacj
ę
przyłożoną do performatywności, zajĄem się
odbioru, zarówno zatęm
-
powtórzmy
-
podczas pisania, jak
słuchania) ksiązek. Zauwńyłem. że jeślinawet negowanie podmiotu
chwilowe i ostatecznie shrży jego wzmocnieniu, wzbogaceniu
-
to,
i
czytania (czy też
w owych procesach jest
jak sądzę - doąd chyba mało
poświęcano mu miejsca jako takiemu. Moment ten, gdy 7a poćlmiotu (zarówno piszącego, jak i
cz7Ąającego) ,,rozpĘwa się'o w styczności zliteratutą,jest także momentem jej najsilniejszej władzy
negacyjnej. Powołując się na praktykę pisarską i na refleksję teoretyków, takich jak Roland Barthes,
skupiłem się na procesie rozchodzenia się (można rzęc za Denidą: dysseminacji) głosu autora w
różnych kierunkach, wytyczanych przez głosy narracji, czasem wielopiętrowe, bohaterow,
jeszcze: na róznorakie kody kulturowe
i
dalej
i konwencje literackie, a także światopoglądepoki, grupy,
środowiska, tła, postulowanej publiczności. Z drugiej strony zaj$em się poe§ką odbioru
czyte|niczego. Powołując się na teore§ków lektury (m.in. Pierre'a Bourdieu czy Stanleya Fisha),
podobnie spojrzałem na obcowanie z tekstem literackim ze strony czytelnika. T5łn razem zająŁem
się
czsĄelniczym uleganiem zwodniczym efektom literatury,
jej
aspektom retorycznym, jej
wpływowi na emocje czytelnika i w związku zĘm, reakcjami czytelniczymi. W moim wywodzie o
procesie lektury poczesne miejsce zajęĘ kwestie czylelniczego uzależnienia od fikcji, fabuły i
psychologiczne
aspeĘ czytelniczych
sposób wskazaó,
żę nię tylko ja
utozsamień z bohaterami czy sytuacjami. Starałem się w ten
pisarza ulega rozproszeniu, ale także ja czylelnika ulega
pochłonięciu w styku z literafurą.
Ten aspekt negacji obu podmiotów, czytelnika i autora, wynikający z obcowaniazliteratwą
wydawał mi się jednak przynależeó
do
znacznie poważniejszego, istotowego negowania.
cechuje cecha ,,negatywności", ukryta
Wysunąłem hipotezę, że literaturę obok innych właściwości
w jej fundamentach; juz samo sedno literatury
-
fikcjonalność- jest swoistą formą przeczenia
rzeczywisto ścipoprzez jej dublowanie i Bryorzenie światów altemafinych. Świadomi tego autorzy,
zsłŁaszcza postmodernistyczni, podejmują gry
z fikcją, zaprzeczając temu
zaprzeczeniu, jakie ona
stanowi. Czy.telnik jest więc uwikłany w przeczęnie samej fikcji, czasem wzmocnione przeczeńem
flozoftcznym, jakim jest nihilizm,
a bywa
jeszcze wciągany
w
przęczęnie dawnych (np.
Steme'owskich), jak tez ponowoczesnych o,destruktorów" fikcji. Sprawdzałem w zwipku z tym
działanię różnorakich mechanizmów narracyjnych, które podwńają zaufanię czytelnika do świata
przedstawionego (rozdział Obalanie iluzji). Wyszedłem przy tym od zjawiska związanego z
antyczną komedią staroattycką, która programowo dokonywńa deziluzji przedstawianej intrygi
orazbezpośrednio komunikowała się z publicznością, stosując narzędzie parabazy. Na zjawisko to
naprowadziła mnie romantyczna
i
współczesna refleksja teoreĘczna, zajmująca się figurą ironii
(Schlegel, de Man). Ironia była tu traktowana jako permanentna parabaza, czy|i ciągłe podwazanie
iluzji. Odwołując się do tej teorii, poszukiwałem zwłaszcza w prozie
współczesnej
wewnątrztekstowych mechanizmów negacyj nych względem fikcj i literackiej.
Istotnym czynnikiem dla rozwńań o negaĘwności procesów zachodzących
obcowania z literaturą
i
takirflż jej
w
ramach
wp$wie na podmiotowość ludzką były dla mnie rozxvażania
Platona, zawarte przede wszystkim w jego dialogu Państwo, a dotyczące ontycznej istoĘ literatury
i
czyniące
z
mimesis
jej zasadę. Jak powszechnie wiadomo, Platon był przeciwnikiem poetów i
wygnał ich ze swojego utopijnego państwa. W pracy starałem się wskazać dokładnie na prryczyny
tej filozoficznej niechęci
i
uczyniłem je punktem wyjścia do mojego spojrzenia na współczesną
literaturę ptzęz pryzmat teorii lektury oraz procesu twórczego. Dla greckiego filozofa jedną z
najważniejszych przyczyn krytyki literatury było czcze naśladownictwo rzeczywistości, jakie ona
podejmowała. Wśród Ęchże przyczyn na uwagę zasługuje także negacyjna moc literatury wobec
zasad społecznych- według Platona poeci byli niemoralni i podważali obowiązujący światopogląd,
polityczny i religijny, sprowadzając na manowce swoją publicznośó.
Starałem się odnaleźć współczesnych kontynuatorów tej myślii dotarłem w związku
do XX-wiecznej refleksji J.-P. Sartre'a
i
ztym
zbioru jego słynnych esejów pt. Czym jest literatura.
Odnotowałem także pojedyncze współczesne wypowiedzi,
a wśród nich Przeciw poetom
W.
Gombrowicza.
To wszystko skłoniło mnie do różnorakich rozwńań nad siłą negacji zawaĄ w literaturze
współczesnej, która oddziaĘe społecznie. I tak, zaj$em się problemem nihilizmu, który w wieku
XX
dotknął także tej sfery szfuki (rozdział Przeciw życiu). Podjąłem tu m.in. literacki mo§w
samobójstwa i jego sposób oddziaĘwania na publiczność,poczynając od zjawiska werteryzmu.
Podejmując inne aspekty negacji rzeczywistości, przyjrzałem się książkom wymotowym
obyczajowo w połowie wieku
XX,
a także młodemu pokoleniu polskich poetów, uchodzących za
wywrotowych społecznie (rozdział Negowanie zastanego). Interesowały mnie te przypadki
literatury które przeciwstawiały się rzeczywistości i ją podważały. Z drugiej strony na warsźat
badawczy wziĄem literacką awangardę modernizmu, która stawiała sobie za cel autonomizację
sńuki wysokiej i w tym utopijnym dążeniu starała się odseparowaó od społecznej i kulturowej
codzienności.
W rozdziale DialekĘczne wehory zająŁem się różnorodnymi napięciami, które organizują
proces tworzenia i lektury atakżę wiążą się z grą środków literackich. Inaczej mówiąc, tworzą się
one na wskrośliteratury. Wskazuję, że: a) pisarzlpoeta musi wchodzić m.in. w rolę negującego
swoich poprzedników (ak chce tego Bloom); b) sam tekst literacki wchodzi w dialeĘcznąrelację
z
tradycją literacką (Sławiński); c) pewne środkiliterackie działają negatywnie na inne środki
literackie, co powoduje zjawisko entropii w tekście literackim, jak chocińby silna rytmizacja w
materiale poetyckim moze negowaó warstwę semantyczną tego materiafu (Sławński); d) pewne
środkiliterackie działająwreszcie negująco na sam odbiór czytelniczy.
W
rozdziale Negacja w epoce modernizmu wskazałem tęż na teoretyczne cele, jakie
stawiała sobie awangarda literacka wczesnego modernizmu, pragnąca zbudować sztukę poetycką
czy prozatorską w opozycji do rzeczywistości, jak np. Stóphane Mallarmć.
W końcowym rozdziale Maszyny przeczqcej zająłem się kwestią - jak sądzę - rzadko
podejmowaną, ale bardzo istotną z racji na źródła percepcji najdawniejszej, oralnej literatury a
mianowicie czytaniem utworów literackich na głos przęz samych autorów, przed sfuchaczami.
Odwołując się do psychoanalizy, starałem się rozpoznać istotową, świadomą bądź nieświadomą,
negację pisarza wobec słuchaczy jako optymalne środowisko dla ego twórcy.
W
planie
krytycznoliterackim zaśwskazńem na negującą siłę tego rvłyczaju wśród wybranych polskich
poetów współczesnych
-
mam na myślitych, którzy wzorując się na micie modemistyczflym na
różne sposoby zr:ylvają ze społeczeństwem. W moim przekonaniu nie było to zresńą zaskakujące,
bo zerwania ze słuchaczami dokonywali właśnietwórcy wywrotowi.
5. Omówienie pozostaĘch osiągnięć naukowo-badawczych
1. Moim głównym zainteresowaniem badawczyn, które kon§łruowałem przez szereg lat, było
zjawisko gnozy we współczesności, w obszarze literatury
paradygmat gnozry
i
kultury. Starałem się objaśnić
i przyczyny jej funkcjonowania w świeciepost- i nowoczesnym. Pierwszym
krokiem na drodze zrozumienia ,,kwestii gnozy" była moja praca magisterska, za§rtułowana
Motywy i wqtki gnosĘckie we współczesnych apokryfach Nowego kstamentu. Powieść,,Według
Judasza" Henryka Panasa oraz ,,Ewangelia według Jezusą Chrystusa" Josć Saramago.
Poruszyłem w tej pracy szereg zagadnień, począwszy od rwyczajów semickich, obrazowanych
przez obu współczesnych pisarzy, przez kwestie czysto literackie
i
poetykę współczesnych
apokryfów w nawiązaniu do tradycji apokryficznej, skończywszy właśniena temacie głównym
czyli motywach
literatury
i
wątkach gnostyckich. Było to moje pierwsze spotkanie
z
gnozą
w
-
świecie
i wówczas poprzestałem na zebraniu i opisie tych właśniejednostek kompozycyjnych,
jakimi są motywy i wątki. Najbardziej zastanawiało mnie wówczastakię nagromńzenie elementów
gnozy sięgających do tradycji anĘcznej. Wspomniane motywy i wątki gnostyczne występujące w
jednej
z
analizowanych powieści wydobyłem
i
opisałem
w aĘkule: Stwórca, Jezus i Diabeł
według Josć Saramago. Noblista i gnoza (1999;5). [Dokładne dane bibliograficzne omawianych
publikacji podaję w,,Wykazie opublikowanych prac naukowych...". Tutaj w nawiasie olaągĘm:
rok wydania oraznumer pozycji w wykazie].
W następnych latach zacząłem poszerzaó obszar swoich poszukiwań, rozbudowując temat
gnozy w literafurze. Opublikowałem monografię doĘczącą gnozy we współczesności
mojej rozprawie doktorskiej
interpretacyjne.
i
W pfacy tej
za§rtułowaną Gnoza
i
-
literatura. Motywy, wqtki
opaftą na
i
modele
rozpatryvałem różne możliwościfunkcjonowania gnozy we
współczesnej kulturze, a przede wszystkim przejawy gnozy w polskiej litęraturze II połowy XX
wieku. Ponadto pojawiły się w niej dodatkowo modele interpretacyjne. Co przez to rozumiałem?
Otóż zauwńałem, że wiele sposobów myślenia, jakimi operujemy we współczesności, mimo
przewrotu oświeceniowego, pozostaje zakotzęnionych jeszcze
w
starożytnym hermetyzmie.
Opierałem się tutaj m.in. na refleksjach Michela Foucault, jakim poświęciłksiążkę Słowa i rzeczy.
Inspiracją było byó możę także, jak to próbuję zrekonstruować, stwierdzenię Witolda Gombrowicza
o dwóch modusach myślowych współczesnego człowieka: oficjalnej (racjonalnej) i
(pierwotnej). Dlatego istotną częśćpracy
głnozy i hermetyzmu,
i
podziemnej
zEęła analua ściezek myślowych, które wywodzą się z
te powiązania starałem się udowodnić.
Z
tej przyczyny zająłem się
badawczo Kosmosem Gombrowicza oraz tekstami krytycznoliterackimi Joanny Salamon. W
przypadku powieści Witolda Gombrowicza tlkazywałem modus myśleniana przylrJadzie modeli
myślowych bohaterów utworu
i ich
interpretacji rzeczywistości pozajęzykowej, w przypadku zaś
krytyki literackiej Salamon zająłem się jej interpretacjami polskiej literatury dawnej i współczesnej,
którym poświęciłakilka swoich książek krytycznoliterackich. Potraktowałem te interpretacje jako
modelowe przykłady myśleniagnostycznego i hermetyzmu.
Przyglądając się współczesnej literaturze
i
krytyce literackiej na podstawie wybranych
tekstów, musiałem podjąć na wstępie kwestię pola intelektualnego, w którym operuje gnoza, tj.
obszaru religii, zę wskazaniem na źródła w starożytności,obszaru współczesnej filozofii, teorii
polityki,
a
wreszcie literatury powszechnej. Poruszyłem także kwestię rozróżnienia takich
fundamentalnych pojęć, jak gnoza i gnostycyzm, przede wszystkim w ich aspekcie religijnym, oraz
starałem się ukazaó ich różnorodne, wielopłaszczyznowe definicje. I tak, gnoza jest tu batdzo
szerokim, ponadhistorycznym nurtem intelektualno-religijnym służącynsamopoznaniu przez
człowieka, gnostycyzm zaśto religijna realizacja gnozy, zrodzona w konkretnym miejscu i
momencie historycznym (basen Morza Śródziemnego, II-ilI wiek n.e.) o bardzo rozbudowanej
mitologii i więlu róznorodnych wariantach, konkuruj ąca z ówczesnym chrześcijaństwem.
Ukazując w monografli zarys historyczny gnozy oraz gnostycyzmu, których początków
naleĘ szukać w starożytności,zaznaczyłem przede wszystkim ich ówcześnie religijny
charakter.
Starałem się również pokazać ewolucję gnozy do czasów współczesności,kiedy to aspekty religijne
usĘpiĘ w dużej mierzę miejsca czynnikom intelektualnym oraz ideologicznyn. Przedstawiłem w
związku z
Ęm przegląd wybranych współczesnych
stanowisk filozoficznych, na przykład
XX-
wiecznego egzystencjalizmu francuskiego i niemieckiego, w których zaobserwowałem koncepcje
związane bądź bliskie gnozie i gnostycyzmowi. Podążałem tu ślademrefleksji wybitnego filozofa i
badacza 9no4, Hansa Jonasa. To jego koncepcja dotycząca wolty myśli gnosĘcznej @olegającej
na radykalnym przejściu od obszaru religii do terenu filozofii) stała się dla mnie niezwykle istotną
podstawą w ujęciu zjawiska.
Od filozofii
przeszedłem
do ideologii
społecznych,
a
wreszcie na teren literatury
powszechnej. Przedstawiłem twórczość tych pisarzy światowych, w której to można odnaleźć idee
gnostyckie oraz gnostyczne (ak chociżby u Williama Blake'a czy Fiodora Dostojewskiego). W
głównej częścipracy zaprezentowałem związki utworów autorstwa polskich pisarzy z omawianymi
zjawiskami. Sklasyfikowałem tu motywy i wątki rwiązane
z
gnozą
i
gnostycyzmem u Edwarda
Stachury (analizowałem jego ostatnie teksty) oraz Olgi Tokarczuk (poświęciłemsię analizie
głównie Prawieku i innych czasów oraz Podróży ludzi Księgi tej autorki).
Kiedy swą rozpra\i/ę doktorską opracow}.v/ałem do publikacji, dołączyłemdo książki bardzo
wazne
- jak
sądzę
-
wprowadzenie, w klórym starałem się odpowiędzięó na pytanie o czynniki
sprawiające, że gnoza jest dziśobecna w kulturze
kulturowym
i
i
literaturze. Zna|azłem na to odpowiedź w
religijnym kryzysie wartości.Całośórozwńań zakończyłem też krótkim
podsumowaniem wszystkich prezentowanych przypadków zaistnienia gnozy i próbą syntezy.
W monografii o metaforycznym §rtule Smutek labĘntu (wyd. 2013), za idęę wspólne
łączące analizowane teksty różnych autorów uznałem odczucie przypadkowości bytu światai
człowieka, błąd tkwiący
u
jego (świata i człowieka) powstania, atakżę - last but not least
- wiedzę
tajemną, rozumianą dziśjako wiedza alternatywna o świeciei wydobywanie ukrytychznaczęń.
W
zakończeniu monografii przywołałem późnoanĘczną myślgnostyków
o Bogu jako
nicości,mieszczącą się w mistycznym nurcie via negativa. Owa myślznalazła się w tym istotnym
miejscu ksiązki, by
-
za Hansem Jonasęm
-
podkreślićmoment przejściamiędzy metaftzyczną
gnozą odległej ptzeszłościa językiem zsekularyzowanej i postoświeceniowej współczesności - tej
jej części,która ożywia idee gnostyczne
. Ta przejęta od Jonasa
myślto moja zasadnicza teza, która
stała się podstawą monografii.
Kwestie gnozy
i
gnostycyzmu w polskiej litęraturze współczesnej poruszyłem w szeregu
opublikowanych aĘkułóW jak następujące [aĘkuły oznaczonę: a, c, d, e, wiązaĘ się z rozprawą
bądźwformie zmienionej wesĄ w jej skład. Po tytule podaję w nawiasie rok wydania oraz numęr
w wykazie publikacji]:
a) Gnoza Olgi Tokarczuk (1997; 2), w którym to artykule staram się rozpoznaó inspiracje
intelektualne Olgi Tokarczuk: głównie w jej powieściach Pra,wiek i inne czasy oraz Podróż ludzi
Księgi. Rozpoznaję ich gnostyckie czy szerzej; gnostyczne źródłai następnie kataloguję użyte przez
pisarkę najbardziej charakterystycznę motywy i wątki z owych źródęł.
b) Kluczem Junga. Skrócony przewodnik po Hermanie Hessem (1998; 3), gdzie starałem się użyó
narzędzi psychologii głębi Junga, nazywanego ,,gnostykiem XX wieku", do interpretacji
kompozycji kilku wybranych powieściHermana Hessego. Argumentem wyjściowym dla wyboru
metodologii była inspiracja pisarza myśląC.G. Junga, obie w związkuzĘm: psychologia głębi i
twórczość Hessego, są w moim przekonaniu komplementarne. Ten krótki ańykuł stanowi szkicowy
zarys podejściado tematu.
c) Elegia na odejście(1998; 4). Artykuł poświęcony jest związkom ostatnich częścidziennika
Edwarda Stachury z myślągnostycką. Badam w nich cytaty i kryptocltaty z pism gnostyckich i
lokalizuję ich źrodła.W wypadku analizowanych tekstów podstawowym źródłem jest apokrylrczna
Ewangelia Tomasza. Pisarz nie tylko cytuje to źródło, alę tężumięszcza (obok innych tradycji, np.
buddyjskich) w epicentrum swoich intelektualnych i religrjnych zainteresowań oraz inspiracji.
Staram się tu zinterpretować sferę sensów temu towarzyszącą.
d) Gnoza u Gombrowicza? HermeĘzm jako interpretacja świata w Kosmosie (2004;7). AĘkuł ten
to kolejny krok w rozpoznawaniu gnostycznych i gnostyckich elementów we współczesnej refleksji
i nowa
analizuję wskazaną powieśćjako
przenikliwy obraz zachowań i ścieżekumysłowych, charakterystycznych dla myślenia
hermetycznego. Staram się dowieśó zasadnościtakiego podejścia interpretacyjnego,
niestosowanego dotąd w odniesieniu do twórczości Gombrowicza. Wskazówką ku temu są jego
własne wypowiedzi w Dzienniku.
zawartej w literaturze
hipoteza badawcza.
Ęm razem
e) HermeĘzm we współczesnej humanisĘce. O Latarcę Gombrowicza Joanny Salamon (200a; %.
W tym (m.in.) artykule przenoszę perspektywę badawczą z literat'lry pięknej na krytykę literacką.
Zmieńa się w rwiązku z tyrn przedmiot oglądu: z deskrybowanej literacko rzeczywistości na
interpretowaną literaturę. Moim założeniem jest, ze zarówno w przypadku opisu/interpretacji
rzeczywistości, jak i opisrriinterpretacji literatury mechanizmy myślowe powiązane z gnozą są
identyczne. Analizie poddaję myślenie hermetyczne o literaturze polskiej, jakie stosowała w swoich
pismach krytyczka lit. i poetka Joanna Salamon, analizująca wśród innych tekstów literackich
twórczość witolda Gombrowicza.
Manekiny, gnosĘcyzm ironiczny. Schulzowska narracja herezji (2008; l4). W aĘkule
przyglądam się jako badacz słynnemu Trahatowi o manekinach Brunona Schulza, by pokazać
zaangńowanie pisarza w mitologię gnostycką oraz jego grę z nią. Na podstawie teksfu staram się
udowodnió, ze dialektyczny dialog Schulza ztradycją gnostycyzmu jest rodzajem swobodnej gry i
ironicznej taĘki nieza|eżmej wyobraźni pisarza, zarówno zafascynowanej, jak i dystansującej się
f)
od wskazanej tradycji.
g)
Utopia przeciw utopii? Gnostyckie wizje eschatologiczne i realizacje lokalnych wspólnot
(2010; 19). W szkicu tym poddaję refleksji pod kątem flozoftcznym myśleschatologiczną
późnoantycznych wspólnot gnostyckich - i zastanawiam się, na ile możliwe jest spojrzenie na te
historyczne ruchy religijne jako na wspólnoty polityczne, realizujące określonyprogram społeczny.
2. Dydaktycznym odpowiednikiem moich zainteresowań w rozprawie habilitacyjnej stało się
i czytelnictwa, które prowadzę aktualnie w
Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Podczas ĘcWże zajęć ze studentami
rozpatrujemy zarówno problemy mieszczące się w polu teorii i praĘki procesu twórczego, relacji
konwersatorium zaĘrtułowane Antropologia piscrstwa
egzystencji autora i jego twórczości, jak i teorii/praktyki lektury oraz recepcji twórczości literackiej
przez publicznośó literacką. ZĄęcia te pomogły mi dookreślići opracować
w częścimatęriał do
rozprawy Maszyna przeczqca..., aktualnie zaśrozwijają moją pracę badawczą
w
kierunku
antropologii literatury dla której to pracy wspomniana monografia przygotowała fundament. W
związku z tematęm konwersatorium oprócz kwestii lekturowych i czytelniczych analizowana była
pisarska twórczośó intymna (diarystyczna, epistolograftczna) wybranych, głównie polskich pisarzy
doby modernizmu. Wtaz ze sfudentami badałem relacje pomiędzy biografią, egzystencją
twórczością literacką
i fikcją. Odnosząc się do
a
postaci pisarzy, rekonstruowanych na podstawie
tekstów intymnych, używałempojęcia osoba, które zostało wypracowane trzy dekady temu przez
zespół badawczy Marii Janion. W moim pruekonaniu pojęcie osoby spaja wszystkie te linie, na
które rozchodzi się (innymi słowy: zostaje rozbite)
ja
pisarza w tekstach fikcjonalnych, i w swoim
rdzeniu zatrzymuje postać żyvego człowieka, jego działalnośćpisarską i równocześnie egzystencję
-
to wszystko, co sama literatura fikcjonalna zabiera niejako
z racji na istotę fikcji. Przyglądając się
twórczości intymnej i autobiograftcznej, należy pamiętać naturalnie o konkluzjach, do jakich doszła
współczesna narratologia, tj. tekst autobiograficznylintymny
także nacechowany jest retorycznie i
posługuje się całym szeregiem topoi, figur stylu, jakteZ konstruuje narrację. Fikcja zatem wdziera
się na pole mimetyczne w tym
§pie literatury
na wiele sposobów.
Kwestia ta stŃa się dla mnie bardzo istotnym polem dla refleksji. Badawczo zająłem się
diaryĘką inĘmną Mirona Białoszewskiego i Witolda Gombrowicza, znacznie wcześniejzaś,w
kontekście grrozy
-
Edwarda Stachury. W tychże dzięnnikach intymnych badałem i badam relacje
między rzeczywistością społeczną i kulturową otaz dążeniami mimetycznymi autorów
a
fikcjonalnością i narracyjnością tekstową. Problematyką ową zajmowałem się m.in. biorąc udziałw
interdyscyplinarnych konferencjach naukowych, a także chociażby w pracach zespołu badawczego
w
mojej macierzystej jednostce, Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Pracownia Literatury Polskiej po 1989 roku, bo taknazywń się ten zespół, swoje prace nad Tajnym
dziennikiem Białoszewskiego zwieńczyła publikacją zbiorową, w której znalazł się rozdział mojego
autorstwa. Diarystyce Białoszewskiego i Gombrowicza poświęciłemzresztą
naukowych, najnowszy
(o
kilka aĘkułów
Kronosie tego ostatniego) powinien ukazaó
się w
tomie
pokonferencyjnym w roku bieżącym.
skierowĄ mnie także na takie pola we
współczesnej literaturze, jak seksualnośćwytłżana w języku (literackim) i tabu z nią zuliązane,
przemoc i jej tabu, kwestie rasy (XX-więczna proza amerykańska), relacje zwierząt i ludzi. Przy
czym nie starałem się katalogować wspomnianych tematów jako motywów literackich, ale
Zainteresowania anhopologią literatury
poszukiwać problemów, jakie są ukrywane, a takżę dzieją się w literaturze i są podejmowane za jej
sprawą. Było to ztesztą bliskie kwestiom obyczajowym, jakimi zająłem się w jednym z rozdziałów
książki Maszyna przeczqca, kiedy badałem temaĘkę tabu seksualnościi przemocy (w XX-wiecznej
prozie amerykańskiej i francuskiej z połowy wieku).
Publikacje w perspektyłvie antropologii literatury @oza monografią habilitacyjną):
a) Dziennik, (anĘ)literacki efekt egzystencji (2010; żD. Rozdział monografii
poświęconej
publikowanym
prasie
fragmentom Tajnego dziennika Mirona Białoszewskiego,
w
literackiej przed
rokiem 2010. W rozdzialę tym wskazywałęm na konteksĘ egzystencjalne oraz biograficzne tekstu
dziennika. Za Rolandem Barthesem, który ukuł termin efektu realności, skonstruowałem
analogiczny termin efektu egzystencji. Przy pomocy tego narzędzia starałęm się udowodnió
hipotezę, ze pole egzystencji jednostki piszącej jest - w przypadku świadomegopisarza konstruktem językowym/literackim albo przynajmniej eksperymentem intelektualnym.
Równocześnie ukazyvałem rozmaite przemilczęnia oraz tabu ksźałtującew tekście dzięnnika
obraz autobio grafi czny.
b) Tabu selcsualności i jego przenłyciężeniąw prozie Mirona Białoszewskiego oraz Adama
Wiedemanna (2012; 25).Idąc dalej tropem dziennika i prozy Białoszewskiego (a talcże obszarów
tam tabuizowanych), wskazywałem na różnicę w ujawnianiu seksualności w porównaniu do innego
współczesnego pisarza, urodzonego prawie pół wieku póżniej Adama Wiedemanna. Ten właśnie
wybór porównawczy podyktowała zbliżona problematyka obyczajowa oraz swoiste ptozy
autobiograficzne tego ostatniego. Istotna była także dyskusja w związku z prozą Adama
Wiedemanna, jaka odbywała się wówczas na łamach pism literackich, dotycząca tabuizowania
seksualności oraz jej ujawniania w literaturze najnowszej.
c) Inny lcraj Balńłina. Podłvójna smuga cienia, (20II;23). W aĘkule omówiłęm podobny temat
w zvriązku z twórczością amerykańskiego pisarza, Jamesa Baldwina (I9ż4-I987), gdzie poddałem
analizie dwa typy tabu i ich przekroczenia: tabu seksualności oraz tabu etniczności. Zajmowałem
się też ewolucją obu tematów w twórczości pisarza - porównuj ąc zmiany na obszarzę kilku dekad.
d) Oglqdanie zabijania i martwych ciał. Snuff i mondo movies jakll przelcroczenie sztuki filmowej w aspekcie polityk| obyczaju i społeczeństwa (2013;27).W artykule podejmuję kolejne tabu, jakim
jest tabu śmierci,oraz skupiam się na jego kulturowych przekroczeniach w gatunku filmowym
snuff i mondo movies. Ęm razem sięgam po materiał filmowy, ale moim punktem wyjścia jest
literatura iprzek,raczartie tabu śmierci, jakie pojawiało się w niej od czasów anĘcznych. Rozpatruję
tę kwestię w aspekcie filozoficznym ieĘcznym.
Kolejne dwa
aĘkuĘ wchodzą w
skład monografii habilitacyjnej (z pewnymi zmianami):
Pola negacji i nihilizmu w literaturze nowoczesnej (2013;29). Można powiedzieó, że podjęĘ
temat doĘczy kolejnego tabu kulturowego, jakim jest nicość,negacja, nihilizm. Wazuję różme
aspeĘ tych kwestii obecne w literaturze, a na marginesie: w myśliliteraturoznawczej. Podaję
szereg przykładów pochodzących z róźmych okresów historycznolitęrackich literatury powszechnej
e)
i
je analizuję.
f) Czytanie poety na głos słuchaczom. Emocje negatywne (2013;30). W tym aĘkule badam
przemi|czaną czy niepodejmowaną jak doĘd kwestię negatywności związanĄ ze młyczajem
wieczorów poetyckich i czytania utworów poetyckich przęz samych autorów. Wskazuję, jakie
kompleksy emocji mogą się tworzyó ze strony czytającego autora oraz towarzyszyć percepcji
słuchowej tekstu poetyckiego. Artykuł wpisuje się w nurt performatyki oraz affective science w
aktualnych badaniach humanistyki.
g) Pomiędzy etykq a estetykq transgatunlulwq. Od Agambena - przez sztulę - do Welscha (2014;
32). Artykuł jest efektem kolejnych refleksji antropologicznych. Wychodząc od przykładowych
obrazów człowieka i zwierzęcia w polskiej literaturze współczesnej, zająłem się kwestiami relacji
ludzi i zwierząt, które odpowiednio ksztahują rozumienie tego, czym jest człowiek i czym jest
zwierzę. Kontekst pracy jest kulturowy i filozoflcztty, oparłem się tu na pracy włoskiego ftlozofa
Giorgio Agambena pt. The Open, w której przygląda się on granicom człowieka i sposobom
wytwarzania tych granic. Drugim myślicielem, który posłużyłmojej refleksji, jest Wolfgang
l0
Welsch, filozof zajmujący się poszerzaniem granic estetyki, czyli estetyką posthumanistyczną,
otwierającą się na obce byty, wśród innych zwierzęce. Artykuł wpisuje się w posthumanistyczny
rurt animal studies.
3. Równocześnie jednak, mimo zainteresowań antropologicznych, przez szęreg lat prakĘkowałem
w dziedzinie dydaktyki (konwersatoriów oraz wykładów) bardzo wńną dla mnie dziedzinę poetyki
i teorii procesu historycznoliterackiego w
tradycyjnyn, strukturalistycznym ujęciu. To pozrłoliło mi
utrzymać ,otwardą" bazę metodologiczną, nawet
gdy
kierowałem
się ku
kwestiom
antropologicznym.
Na tej podstawie zająłem się swym kolejnym
obszarem badawczym. Jest nim poezja wizualna
i,
-
po gnozie
i
antropologii literatury
-
szerzej teoria wiersza. Poświęciłemtym
kwestiom szereg artykułów i wygłosiłem referaty. W węższym ujęciu temat dotyczył teorii poezji
konkretnej, w tym przełożenia figur języka na figury wizualne, atakżę ewolucji form dawnej poezji
wizualnej w kierunku jej współczesnych odmian, takich jak poezja konkretna czy tzw. poezja
cybernetyczna. Interesował mnie tu problem współdziałania znaków wizualnych i językowych, a
więc całościowaseman§ka komunikatu złożonego z tekstu językowego
Zastanawiałem
się takżę nad
kierunkami najnowszego wiersza
wersologicznym. Proponowałem m.in. nowe ujęcie, które
wersologiczną,
jaĘ byłby wiersz
i
znaków graficznych.
polskiego w
by wyróżniało taką
ujęciu
jednostkę
postwolny (moja propozycja terminu). Wiersz postwolny w moim
rozumieniu byłby takim typem wiersza, który ,,luzuję" założęnia awangardowego wiersza wolnego
w jego najbardziej radykalnej formie (całkowita asylabiczność,zerwanie z wszelkimi tradycyjnymi
formami wersyfikacyjnymi, brak interpunkcji i wielkich liter) i otwiera się na tradycję sprzed
XX-
wiecznego więrsza wolnego. W związku z czym,jak starałem się w swoich badaniach wykazaó,
taki wiersz postwolny zbliZałby się do nieregularnych systemów nrrmerycznych, a równocześnię nie
mógłby byó z nimi identyczny. Inaczej mówiąc, stanowiłby hybrydę wiersza wolnego i tradycyjnej
wersyfikacji nieregularnej/regularnej. Wśród argumentów uzasadniających taką nową jednostĘ
wymieniałem przyczyny fiozoftczne
i
światopoglądowe, które zaowocowĄ nurtem
postmoderni stycznym oraz dekonstrukcyj nym w poezj i (polskiej ).
Publikacje w polu badawczym teorii wiersza:
a) Obraz jako koncept w polskiej poezji
konlcretnej, (2006; |2). ZajmlĄę się w tym aĘkule
funkcjonowaniem obrazu w nurcie poezji konkretnej jako swoistej metafory. Moja hipoteza dotyczy
przesunięcia w poezji konkretnej barokowego konceptu ze sfery języka i tekstu do sfery obtazu
graficznego. Opisując to przesunięcie, posiłkuję się historią poezji wizualnej, w tym staropolskiej
(w dużej mięrze barokowej). Ukazuję, żę obraz i tekst w dawnej poezji wizualnej współgraĘ ze
sobą, tworząc wzajemne potwierdzenia (ak w ówczesnej emblematyce), natomiast we
11
współczesnej poezji konkretnej wchodzą raczej ze sobą w 8r9, rywalizację - wzajemnie często się
podwazając i służącparadoksom. Paradoks, oksymoron, gra językowo-graftczna są tu często
strukturalną figurą centralną, sĘd propozycja pojęcia lanceptu.
b) ,,Nie chciałem tak tego powiedzieć". Przypadek (kontrolowany)
i
inne zagadnienia (w)
twórczości Andrzeja Sosnowskiego (2008; 13). To praca do§cząca interpretacji twórczości Andrzeja
Sosnowskiego, która wynika z moich zainteresowań nowymi formami przekazu w najnowszej
poezji i wiąże się z teorią wiersza: tutaj zajmuję się specyficzną strofiką i konstruktami
wersyfikacyjnymi oraz figurami znaczeń i dekonstrukcyjną semanĘką w wierszach wspomnianego
autora.
Autoekfraza, czyli o statusie poezji konlłretnej. Relacje pomiędzy warstwq wizualnq i tekstowq na
wybranych przyWadach z polskiej poezji konlcretnej i neokonlcretnej (2008; 15). Badam tu relacje
sfery semantyki tekstowej oruz sfery znaczeń obrazu. W artykule tym staram się ukazaó, że relacje
c)
te przypominają działanie metafory tyle że wykraczają poza sam język, sytuując się na linii
granicznej,między słowem aobrazem,używajązatęm swoistej translacjikodów.
d) Nowy stątus obrazu a lehura poezji cyberneĘcznej (2010;20). Odnoszę się w tej pracy do
jednego z najnowszych nurtów polskiej poezji współczesnej: do poezji cybernetycznej. Ukazuję ją
na tle tradycji poezji wizualnej, gdzie staram się ją widzieć chronologicznie jako następcę poezji
konkretnej, czyli w ramach nurtu neokonkreĘstów. Wskazuję na istotnę wyróżniki nurtu
cybernetycznego: jęryk nowych mediów (medium komputerowe i sieciowe), możliwość
wykorzystania tworzyrva filmowego, animacji, liczne, róznorodne relacje obrazu i tekstu,
zakłócęnia (szumy).
e) Sylwiczny wiersz postwolny jakn propozycja w kontekscie teorii chaosu (2011;22). AĄkuł jest
propozycją nowej kategorii wiersza polskiego, związanej z intelektualnym podłożem
postmodemizmu i dośćsilną swobodą wersyfikacyjną wyłamującą się
oraz próbami ekleĘzmu w dziedzinie wersyfikacji.
z
zasad wiersza wolnego
f) Biała plama. Uwagi o zjawisku ciszy jala tworzywie we współczesnej poezji polskiej (20II;2Ą.
Badam tutaj semantykę tekstu oraz obrazu graficznego jako translacji ciszy diwiękowej w
klasycznej poezji współczesnej. Poruszam się w tym artykulę także po obszarach granicznych
poezji: sięgam do poezji wizualnej, ale głównym obszarem badawczym jest tu poezja klasyczna
(Cypriana Kamila Norwida, Mirona Białoszewskiego, Ryszarda Krynickiego, Marcina
Swietlickiego). Zauwńam, że to, co stanowi puste, białe miejsce w obrazie graficznym, w języku
odpowiednio staje się niedopowiedzeniem, zamilknięciemo urwaniem.
4. Poza problematyką ściślezwiązaną z literafuroznawstwem podejmuję w pracy dydaktycznej i
wydawniczej kwestie edytorskie. Od kilku lat pracuję w Zakładzie Edytorstwa IFP UWr., co wiąze
się m,in.
z
prowadzeniem zajęć dydaktycznych
Współczesne edytorstwo ksiązki
i
czasopisma
i
z
takich przedmiotów jak konwersatorium
seminarium Tekstologia
mojej pracy dydaktycznej wiĘe się z redagowaniem
i
i
edytorstwo. Ta sfera
wydawaniem przeze mnie serii książek
licznych autorów. Jako wydawca i redaktor naczelny kieruję ponadto pracami nad powstawaniem i
dysĘbucją ogólnopolskiego kwartalnika literacko-artystycznego ,,futa Baum". W periodyku tym
I2
publikowane są eseje flozoftcznę, literaturo-
i
kulturoznawcze, a takżę proza
i
poezja autorów
polskich, tłumaczenia literatury obcej oraz recenzje literackie i teatralnę. Regularnie publikowane
są w nim
i
bloki aĘkułów naukowych, poświęconych różnorodnej tematyce literackiej, filozoficznej
kulturowej. Wśród nich wymienić mozna zestawy tekstów doĘczących twórczości Williama
Blake'a, polskich poetek międzywojnia piszących w jidysz, gnozy w kulturze
posthumanizmu, tozsamościtrzeciego pokolenia po Holokauście, a aktualnie
i
sztuce, trans- i
- ksiąźki artystyczrrej
(ang. book art). To pokazuje, jak bardzo szeroka jest paleta zainteresowań redakcji prowadzonego
ptzezę mnie czasopisma; równocześnie redakcja kwartalnika przykłada dużą wagę do wartości
poznawczych publikowanych materiałów. Niejednokrotnie autorami tekstów są pracownicy
naukowi polskich szkół wyższych, doktoranci
i
studenci nauk humanistycznych oraz szkół
aĘstycznych; w periodyku zamięszczane są także tłumaczenia tekstów wybitnych humanistów
obcojęzycznych (np. Giorgio Agambena czy Alaina Badiou),
W omawianiu na zajęciach ze studentami zagadnień sztuki edytorskiej pomaga mi nie tylko
ptaktyczna praca redakcyjna
i
wydawnicza nad kolejnymi numerami kwartalnika, ale też
doświadczenie w pracach nad linią wydawniczą pod hasłem ,,Biblioteka Rity Baum", którą
prowadzę. Wydawane są w tej serii książki z zahłęsu prozy
pokolenia,
a
tak:żę eseje
i
i poezji polskich autorów młodego
prace wizualno-tekstowe. Do tej pory ukazało się pod moim
kierownictwem (i niejednokrotnie redakcją) szesnaściepozycji we wszystkich cyklach: 3 prace
wizualno-tekstowe @ariusz Orwat, Orwatstory, 2006; Ewa Sonnenberg, Encyklopedia szaleńca,
2006; Tomasz Bohajedyn, Liga nłalczania śmiercipozornej,2012),4 ksiązki prozatorskie (Ierzy
Ftanczak, Gralłitacje, 2007; Agnieszka Kłos, Całkowity koszt wszystkiego, 2007; Adam
Wiedęmann, Odpowiadania, ż011; Sandra Szczepańska, Płaski koń,2011), 6 tomów poetyckich
(Cezary Domarus, Stany własne, 2007; Konrad Góra, Requiem dla Saddama Husajna, 2008;
Grzegorz Wróblewski, Hotelowe koty, 2010; Bogusław Duch, City Dharmakaja, 2012; Szymon
Szwarc, Kot w tympanonie, 2012; Ewa Sonnenberg, Wersze zebrane, 2014), 3 zbiory esejów
(Michał Fostowicz, Świat bez prawdy,2009; Renata M. Niemierowska, 13 kazań do biskupów
polskich,2011; Michń Tabaczyński, Wdoki na ciemność,2013). Bywa, że tomom poetyckim
towarzyszą omówienia krytycznoliterackie uznanych badaczy; trzykrotnie byĘ to też zbiory całej
dotychczasowej twórczości poetyckiej danego autora.
Z tą częściąmojej
pracy zawodowej
więe się także organizacja spotkań literackich z
autorami, paneli dyskusyjnych, a nawet konferencji. Tu wpnienić chciałbym konferencję o rynku
nowych polskich czasopism literacko-artystycznych, jaką współorganizowałem we Wrocławiu w
roku 2007. Podczas konferencji odbył się szereg paneli dyskusyjnych, w których wzięło udział
kilkunastu redaktorów z wiodących w Polsce periodyków tego nurtu.
l3
Na koniec powinienem wspomnieć o działalnościpopularyzatorskiej, którą regularnie
podejmuję i którą traktuję jako wżny aspekt działalnościzawodowej. Kwestie badawczę z pola
w
humanistyki, przede wszystkim tematy literaturoznawczę, staram się przedstawiać
sposób
przystępny i zrozumiĘ szerszej publiczności.Do działalnościtego typu zaliczę literaturoznawcze
wykłady otwańe w ramach cyklu wykładów Towarzystwa Przyjacioł Polonistyki Wrocławskiej (w
sali Nehringa w Instytucie Filologii Polskiej UWr), odczyty
ogólnopolskich festiwalach literackich
i
i udział w panelach dyskusyjnych
artystycznych (np.
w
na
ramach projektu Europejskiego
Cęntrum Wymiany Kultur, podczas Festiwalu Literackiego Manifestacje Poetyckie cży na
Międzynarodowym Festiwalu Opowiadania), współorganizację
i
udział w seminariach
literaturoznawczych w ramach działalnościinstytutowej i redakcyjnej, warsźaty literaturoznawcze
(np. uniwersyteckie kursy przygotowawcze dla maturzystów) oraz twórczego pisania, prowadzone
podczas różnorakich zdarueń kulturalnych (np. na Festiwalu Slot Art w Lubiążu). PeĘ opis mojej
aktywności popularyzatorskiej znajduje się w załączniku: Wykaz opublikowanych prac naukowych
lub twórczych prac zawodowych oraz informacja o osiągnięciach dydaktycznych, współpracy
naukowej i popularyzacji nauki, pkt III.I.2.
iu'L
0,1Lu^
l,
Vz|lvt"u*
Ą
/ -,J
I
Wu,
14