dr Jerzy Jacyszyn Uniwersytet Wrocławski O kupiecki rejestr

dr Jerzy Jacyszyn Uniwersytet Wrocławski O kupiecki rejestr

dr Jerzy Jacyszyn
Uniwersytet Wrocławski
O kupiecki rejestr handlowy
I. Wprowadzenie
Od pewnego czasu toczy się dyskusja nad kształtem, rolą, zadaniami i funkcjami rejestru handlowego w krajowym i obrocie
gospodarczym. W ramach porządkowania i poprawiania postanowień kodeksu handlowego, wyraźnie zwraca się uwagę na rejestr
handlowy, który - zdaniem reformatorów prawa handlowego - winien być ulepszony, by lepiej służył ochronie obrotu gospodarczego.
Padają różne propozycje i rozważane są rozmaite koncepcje organizacyjnoprawne zmierzające do usprawnienia działalności sądów i ułatwienia uzyskania informacji z rejestru handlowego1.
Tymczasem mijają kolejne miesiące (lata), a rejestr handlowy, jako
instytucja prawa handlowego z okresu międzywojennego, pozostaje
bez zmian. A nawet formułuje się opinię, iż dostęp i korzystanie z
rejestrów handlowych staje się coraz trudniejsze, tak jak gdyby
komuś zależało, by rejestr handlowy był instytucją prawną dla
wybranych, godnych jego walorów merytorycznych i formalnych,
by w swoistego rodzaju sposób „cenzurował" obrót gospodarczy w
obszarze kreowania podmiotów prawa handlowego, zamykając,
1
Zob. np. J. Brol, M. Serafin, Propozycje nowelizacji kodeksu handlowego, „Przegląd Prawa Handlowego" 1992, nr 1, s. 4. i nast.; W. Jaślan, Projekt ustawy o
Monitorze Gospodarczym i Sądowym oraz zmianie niektórych ustaw, „Fiskus"
1993, nr 9, s. 17; J. Brol, Spółki prawa handlowego, Warszawa 1993, s. 47
wraz z przytoczoną tam publicystyką.
2
Kiedyś wąskim gardłem obrotu gospodarc
byty notariaty. Dziś notariat jest prywatny i załatwić sprawy można o wiele
39
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
a nie otwierając dostęp do niego, tym, których interesuje, z różnych powodów, zespół informacji o spółkach prawa handlowego2.
Oczywiście, trzeba wyraźnie zaznaczyć, że ponieważ rejestry
handlowe prowadzą sądy gospodarcze w miastach wojewódzkich,
zajmują się nimi sekcje lub wydziały wybranych sądów rejonowych, to różnie mogą kształtować się możliwości korzystania przez
zainteresowanych z „usług" rejestru handlowego. Nikt, jak do tej
pory, nie przeprowadził analiz i badań na ten temat, a jeżeli takie
się odbyły, to nie są znane końcowe wyniki, bo może by się okazało,
jaki jest realny obraz korzystania z rejestrów handlowych w różnych sądach gospodarczych, czy wystarczy zgłosić się do urzędnika
sądu, by uzyskać natychmiast niezbędne dane i informacje o
spółce handlowej, czy też dostęp do rejestru handlowego to droga
„przez mękę", ustawiająca każdego w pozycji uciążliwego petenta sądu gospodarczego, który gotów jest dobrze zapłacić za informację o przedmiocie wpisanym do rejestru handlowego. Wydaje się
również, że i sami notariusze winni być zainteresowanymi w dogodnym i swobodnym korzystaniu z rejestrów handlowych, zwłaszcza w sytuacjach, gdy przygotowują projekty umów spółek handlowych z udziałem wspólników już wcześniej zaangażowanych w
innych spółkach, by chociaż wiedzieć o losach tych spółek. W aktach
rejestrowych znajdują się także informacje, czy między wspólnikami były jakieś konflikty, o których musiał rozstrzygać sąd, czy
spółką interesuje się prokuratura, czy spółka pozwana jest za niezapłacenie długów, czy posiada zarejestrowane aktualne zmiany,
jakie przeprowadzone zostały w umowie „założycielskiej" czy też innych dokumentach spółek3.
3
szybciej i ... przyjemniej. Problem polega na tym, że sądów sprywatyzować się
nie da. Obecnie najwęższym, charczącym gardłem obrotu gospodarczego jest
wydział rejestrowy, prowadzący między innymi rejestr handlowy.
Bywa, że wspólnicy donoszą na siebie do prokuratora - do sądu rejestrowego
trafiają czasami odpisy takich listów. Czasem prokurator z innego miasta powiadamia sąd o postępowaniu wobec jednego ze wspólników i dlatego prosi o
wypis z rejestru handlowego. Do sądu rejestrowego trafia też korespondencja
wierzycieli, którzy domagają się powiadomienia o dokonywanych zmianach w
rejestrze. Do akt spółki trafiają też informacje z sądów o czynnościach komorników.
40
O kupiecki rejestr handlowy
Jeżeli bowiem notariusz ma pełnić wszystkie swoje funkcje publicznoprawne z pełną powagą, to jako osoba publicznego zaufania winien czuwać nad bezpieczeństwem obrotu gospodarczego4,
a bez dostępu czy też nawyku korzystania z rejestru handlowgo
wydaje się to niemożliwe, a w przyszłości trudne do zaakceptowania;
profesjonalizacja notariusza współcześnie wykonującego swój zawód to różnież informacja o stanie aktualnym dotyczącym podmiotów wpisanych do rejestrów handlowych. Trudno zatem się dziwić,
że rośnie zainteresowanie sposobem korzystania z rejestrów handlowych w oparciu o ulepszone prawo handlowe, zapewniające szybki
dostęp do informacji o zarejestrowanych podmiotach handlowych.
II. Rys historyczny
Rejestr handlowy ma swoją bogatą historię jako instytucja prawa kupieckiego5. Prapoczątków dopatrywać się można w czasach
starożytnych, gdy pierwsze podstawowe informacje o kupcach były
podawane do publicznej wiadomości przy pomocy tablic wywieszanych w miejscach publicznych, na szlakach handlowych, targowiskach i punktach, gdzie zwyczajowo gromadzili się kupcy. W średniowieczu oprócz szyldów podobną rolę spełniały metryki cechowe
i inne księgi publiczne, które miały zadanie informacyjne o kupcu,
jego specjalności i umiejętnościach. Księgi te powstały tam, gdzie
życie miejskie było najsilniej rozwinięte, tj. we Włoszech i Hiszpanii, a następnie w krajach niemieckich.
Najwcześniejsze wiadomości o metrykach cechowych pochodzą z Florencji (1280 r.), wpisywano do nich wszystkich wspólników wspólnie prowadzących przedsiębiorstwo; wpisywani do metryki podlegali sądownictwu cechowemu, które działało sprawniej niż
państwowe. Rozwój gildii kupieckich (XII-XIV w.) zapoczątkował tworzenie się związków kupieckich, powiązanych organizacyjnymi więzami zawodowymi i środowiskowymi. Celem gildii kupieckich było przede wszystkim zapewnienie ich członkom
4
Zob. np. J. Jacyszyn, Notariusz - charakterystyka zawodu, „Edukacja Prawnicza" 1994, nr 12, s. 278 wraz z podaną tam literaturą.
5
Z. Żabiński, Rejestr handlowy, Kraków
41
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
bezpieczeństwa w drodze na rynek, porozumienie w sprawie miar i
wag, cen, a także opanowanie poszczególnych dziedzin handlu, łącznie z uzyskiwaniem coraz to nowych przywilejów handlowych. Gildie powstały by chronić interesy i przywileje swych członków, a
także obejmowały swą ochroną - sądownictwa cechowego - tych
wspólników, którzy nie byli członkami gildii, a partycypowali w
prowadzeniu działalności gospodarczej. Cel osiągnięto przy pomocy
metryki cechowej, do której zaczęto wpisywać zarówno wspólników będących członkami gildii, jak i tych wspólników, którzy
choć nie byli jej członkami, to jednak poddali się sądownictwu
cechowemu. W ten sposób dzięki rejestrom stało się widoczne,
kto jest wspólnikiem danej spółki i kto wskutek tego odpowiada
za jej zobowiązania. Metryki cechowe służyły do ochrony osób trzecich przeciw zarzutowi kupca, który pozwany o wykonanie umowy
zawartej przez jego wspólnika bronił się, że nie pozostaje w spółce
z osobą, z którą powód zawarł umowę. Przy kupcach jednoosobowych umieszczano w metrykach wzmianki, że nie posiadają żadnych wspólników.
Na przełomie XIII i XIV w. statuty miejskie żądały już obowiązkowego ujawniania wszystkich wspólników. Przy wystąpieniu ze spółki lub przy jej rozwiązaniu wspólnicy odpowiadali za
zobowiązania spółki, aż do wykreślenia ich nazwisk z tego rejestru.
Także w Niemczech powstawały analogiczne rejestry; cele były podobne: ochrona rynku przed nieuczciwymi kupcami, odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki. Fikcyjność osobowa wielu firm kupieckich, ukrycie osób odpowiedzialnych, to
główne przyczyny, które próbowano usunąć poprzez ujawnianie
w księgach publicznych wszystkich wspólników, w tym także jednoosobowych, by pokazać, iż przedsiębiorstwo nie posiada charakteru spółki i wobec tego osoby te wyłącznie są odpowiedzialne
za zobowiązania. Obowiązek zgłoszenia do rejestru pozbawiony
był na początku sankcji, nieco później zaczęto stosować sankcję w
tej formie, że do pełnej skuteczności prawnej niektórych stosunków
handlowych wymagano ich zarejestrowania, nadając w ten sposób
zarejestrowaniu znaczenie konstytutywne, prawotwórcze.
42
O kupiecki rejestr handlowy
Natomiast we Francji, aż do 1919 r., nie był znany rejestr
spółki (kupca) w formie ksiąg publicznych; rejestrację zastępowało ogłaszanie wyciągów z umów spółek oraz pełnomocnictw
handlowych na sali sądowej - wprowadzone pod koniec XIV w.
Ten stan rzeczy utrzymywał Kodeks Napoleona z 1807 r., którego
moc obowiązująca została rozciągnięta m.in. na Księstwo Warszawskie oraz późniejsze Królestwo Kongresowe, gdzie system ten dotrwał aż do I wojny światowej6.
Istotną zmianę w zakresie rejestracji handlowej wprowadził dopiero powszechny niemiecki kodeks handlowy z 1861 r. Kodeks ten
został wprowadzony w życie w Austrii (w 1863 r.), a w Niemczech północnych w 1869 r., i dopiero wtedy zaczął również
obowiązywać na ziemiach polskich, znajdujących się pod zaborem austriackim i pruskim. Kodeks z 1861 r. wprowadził jednolity
dla całego państwa rejestr handlowy, prowadzony przy wszystkich
sądach handlowych. W 1897 r. przeprowadzono w Niemczech nowelizację prawa handlowego przez wydanie nowego kodeksu handlowego, pewne zmiany dotyczyły przepisów o rejestrze handlowym;
nie były one jednak istotne, ugruntowały jedynie miejsce i znaczenie rejestru handlowego w obrocie gospodarczym.
Obecnie obowiązujący kodeks handlowy Niemiec (HGB) w księdze pierwszej „Stan handlowy" mówi o: statusie kupca, rejestrze
handlowym, firmie, księgach handlowych, prokurze, pełnomocnictwie, przedstawicielu handlowym, a więc instytucjach znanych
także naszemu prawu handlowemu (i cywilnemu). Może warto podać główne zasady rejestru handlowego ukształtowane w prawie
niemieckim. Otóż, firmy kupieckie zobowiązane są dokonać wpisu do
rejestru handlowego, który prowadzi sąd. Każdy ma prawo wglądu
6
Szczególny charakter miały rejestry handlowe w Szwajcarii, gdyż stanowiły
one wykaz danych nie tylko odnoszących się do prowadzących przedsiębiorstwo
osób fizycznych i prawnych, ale również do wszystkich osób prawnych typu
stowarzyszeń i fundacji. W Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych nie wykształciła się instytucja zbliżona do rejestru handlowego. Taka jednak forma
przewidziana jest w USA wyłącznie dla korporacji, a w Wielkiej Brytanii dla
kompanii, które podlegają rejestracji. W obu tych krajach stosowana jest nadto
reglamentacja w odniesieniu do firm nieprawdziwych, tzn. takich nazw handlowych, w których nie występuje nazwisko właściciela. Zob. bliżej A. Całus,
Prawo cywilne i handlowe państw obcych, Warszawa 1985, s. 132 i nast.
43
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
do rejestru handlowego oraz złożonych tam dokumentów. Sąd
ogłasza wpis do rejestru w „Monitorze Federalnym" i przynajmniej w jednym czasopiśmie. W grudniu każdego roku sąd informuje, w jakich czasopismach będą publikowane dane o nowo rejestrowanych firmach, jeżeli rejestr prowadzi kilku sędziów i nie
mogą oni dojść w tej kwestii do porozumienia, rozstrzygnięcie należy do nadrzędnego sądu kraju. Firma musi rejestrować każdy
oddział nowo założony w sądzie jego siedziby i zawiadomić go, do
którego rejestru została wpisana, by umożliwić niezwłocznie przesłanie zgłoszenia oraz uwierzytelnionych odpisów wpisów oraz podpisy prokurentów, chyba że są oni związani wyłącznie z działalnością
innych oddziałów. Sąd właściwy dla rejestracji oddziału sprawdza, czy został on utworzony i czy spełnia warunki wymagane od
wszystkich nowo powstałych firm. Nazwa ich musi różnić się od
nazw już wpisanych do rejestru handlowego oraz działających w
tej samej miejscowości lub gminie „kupców drobnych", których
nie dotyczy obowiązek rejestracji. W związku z tym nazwa oddziału może być poszerzona dodatkowymi elementami, co musi być
odnotowane w głównym zapisie firmy. Wniosek o wpis każdej
zmiany w sytuacji prawnej musi być dostarczony w tyłu egzemplarzach, ile jest oddziałów, bo otrzymują go wszystkie sądy właściwe
ze względu na ich siedziby, ze wskazaniem numeru „Monitora",
w którym został ogłoszony. Jeżeli główna siedziba firmy znajduje
się za granicą, wszelkie dokumenty i wzoiy podpisów należy składać
do sadu właściwego dla oddziału krajowego. Nie wywiązujących się z
obowiązku zgłoszenia, złożenia wzoru podpisu albo złożenia dokumentów do rejestru handlowego zmusi do tego sąd rejestrowy nałożeniem grzywny (nie może jednorazowo przekroczyć 10 tys. DM).
III. Rejestr handlowy w Polsce
W Polsce przedrozbiorowej metryki cechowe, podobne do tych,
jakie były stosowane w innych krajach Europy, nie były znane, a
jeżeli nawet było inaczej, to - niestety - nie ma na ten temat żadnej
wiarygodnej informacji. Po rozbiorach ustawodawstwo w poszczególnych zaborach układało się różnie, i tak np. w b. zaborach austriackim i pruskim do ostatka obowiązywały prawa handlowe
państw zaborczych wraz z ich systemem rejestracji firm handlo-
44
O kupiecki rejestr handlowy
wych. Natomiast na obszarze b. Kongresówki obowiązywał kodeks handlowy Napoleona, który nie znał rejestracji stosunków
handlowych, ale tylko ich publikację w drodze ogłoszeń na sali sądowej. Dopiero rozporządzenie o rejestrze firmowym i o firmach
handlowych7 wprowadziło na tym terenie rejestr handlowy wzorowany na rejestrze handlowym niemieckim. W dzielnicy centralnej zaczął obowiązywać rejestr handlowy na podstawie dekretu z 1919 r.,8
który wzorował się na prawie niemieckim. Czynności rejestrowe - w
myśl dekretu - wykonywał sędzia sądu okręgowego, wyznaczony
przez prezesa sądu, natomiast czynności techniczne należały do obowiązków sekretarza sądu. Rejestr prowadzony był według firm, a
zarejestrowaniu podlegali wszyscy, którzy uznani byli za handlujących przez kodeks handlowy Napoleona lub przez inne ustawy, z wyjątkiem osób zajmujących się drobnym handlem.
Wpisy do rejestru handlowego dokonywane były na podstawie zgłoszeń osób zainteresowanych. Nad spełnieniem tego obowiązku czuwał sędzia rejestrowy, który mógł wzywać do dokonania zgłoszenia do ośmiu dni, z zagrożeniem karami pieniężnymi,
albo też w każdym stanie sprawy mógł dokonać z urzędu właściwego wpisu do rejestru. Było to uprawnienie, którego sędzia rejestrowy w Niemczech był pozbawiony. Dokonane zgłoszenie sędzia rejestrowy badał pod względem formalnym, a zwłaszcza, czy zgłoszone
do rejestru dane odpowiadają przepisom prawa. Rejestr handlowy
i załączniki zgłaszane do niego były dla każdego jawne. Wszystkie
dane wpisane do rejestru ulegały obowiązkowemu ogłoszeniu, chyba
że ustawa stanowiła inaczej. Ogłoszenie polegało na opublikowaniu wpisów w gazecie urzędowej („Dzienniku Urzędowym Ministra
Sprawiedliwości") oraz w jednej z gazet miejscowych, którą corocznie wyznaczał sędzia rejestrowy. Z upływem ósmego dnia od daty
ukazania się gazety, zawierającej ogłoszenie, powstawało domniemanie prawne o dojściu ogłoszonych wpisów do wiadomości powszechnej. Na obszarze województw wschodnich, gdzie obowiązywało
prawo rosyjskie, rejestr handlowy nie był zupełnie zorganizowany
7
Było to rozporządzenie General-Gubernatora Warszaw
pada 1916 r„ ogłoszone w: Dz. Rozp. dla G.G.W. Nr 58 z dn. 23 grudnia 1916 r.
8
Dz.P.PR Nr 14, poz. 164.
45
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
aż do 1922 r., kiedy to przepisy o rejestrze handlowym, wydane
dla województw centralnych, zostały rozciągnięte i na ten obszar. Gruntową nowelizację przeżyła instytucja rejestru handlowego z chwilą ukazania się (i obowiązywania) polskiego kodeksu
handlowego w 1934 r., kiedy stał się on obowiązującym na terenie całego państwa polskiego.
Regulacja rejestru handlowego, zawarta w przepisach kodeksu
handlowego oraz w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości9, pozostaje aktualna do chwili obecnej10.
IV. Pojęcie rejestru handlowego i jego cele
Rejestr handlowy jest księgą publiczną, prowadzoną przez sąd
rejestrowy, służy jako środek ujawniania przewidzianych przez
prawo najistotniejszych danych, wskazanych przez przepisy prawa, dotyczących spółek prawa handlowego11, mających status tzw.
spółek rejestrowych 12 . Instytucję rejestru handlowego normują
przepisy art. 13-25 k.h. oraz wspomniane rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości i na podstawie tych przepisów rejestr handlowy
jest prowadzony.
Rejestr handlowy jest instytucją o charakterze publicznym,
służącą bezpieczeństwu obrotu prawnego. Głównym celem rejestru
handlowego jest zaznajomienie osób trzecich, będących w stosunkach ze spółkami, bądź też tylko zainteresowanych daną spółką, o
podstawowych danych dotyczących statusu prawnego spółki. Niezbędną przesłanką realizowania celu rejestru jest jego jawność 13 .
9
10
11
12
13
Dz.U. z 1934 r. Nr 59, poz. 511 z późn. zm.
Problematykę rejestru handlowego reguluje wiele różnej rangi przepisów, pochodzących z różnych okresów. Przytacza je wszystkie P. Suski, op. cit., s. 9 i nast.
P. Suski, op. cit., s. 7.
Kodeks handlowy dzielił kupców na dwa rodzaje: rejestrowych i nierejestrowych. Zgodnie z art. 4 § 1 k.h., kupiec, który prowadzi przedsiębiorstwo w większym rozmiarze, jest kupcem rejestrowym. Przepis ten nadal jest uchylony w
k.h., a podział na kupców rejestrowych i nierejestrowych był podyktowany
względami praktycznymi, celem było zwiększenie bezpieczeństwa obrotu, bezpieczeństwa osób robiących interesy z kupcem, a zwłaszcza te w większym
rozmiarze.
P. Suski, op. cit., s. 8 i nast.
46
O kupiecki rejestr handlowy
Rejestr handlowy wraz z dokumentami złożonymi do rejestru jest
jawny, polega to na tym, iż każdy zainteresowany, bez wykazania jakiegokolwiek interesu, może przeglądać rejestr handlowy i
dokumenty stanowiące podstawę wpisu, jak również żądać wydania z nich urzędowych odpisów i wyciągów. Zasada jawności
rejestru handlowego wynika z art. 13 § 2 k.h., jak też z § 8 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości. Na żądanie każdego może być wydane również urzędowe zaświadczenie, że interesujący
go wpis nie istnieje. Jawność rejestru handlowego jest więc pełna, gdyż nie jest ograniczona np. dla osób, które posiadają w tym
określony interes prawny. Wyjątek dotyczy tylko spółek jawnych
i komandytowych14.
Jawność formalna jest najbardziej charakterystyczną cechą
ksiąg publicznych; można na tym tle wyróżnić jawność formalną
zwykłą15 i rozszerzoną 16 . Kodeks handlowy przyjął zasadę jawności formalnej rozszerzonej stanowiąc, iż dane podlegające wpisowi do rejestru są odpowiednio ogłaszane, tzn. podawane do
publicznej wiadomości. Obecnie nie obowiązuje już jednak, przewidziany w art. 22 k.h., obowiązek ogłaszania tych danych w „Monitorze Polskim", natomiast obwieszczeń z zakresu rejestru handlowego dokonuje się przez umieszczenie na tablicy ogłoszeń w
budynku sądu i lokalu urzędu gminy18.
Kodeks handlowy nie poprzestał jednak na nadaniu rejestrowi handlowemu samej tylko jawności formalnej, ale nadaje mu
także jawność materialną, przez którą należy rozumieć obowią14
l7
|8
Spółki te posiadają bilanse, które są dostępne tylko dla kupca (wspólnika), które je założył, jego przedstawicieli oraz osób, które mogą przeglądać te dokumenty z mocy szczególnego przepisu prawa (§ 8 zd. 2 rozp. o rejestrze handlowym).
15
Polega na tym, że dana księga publiczna je
dania dla wszystkich zainteresowanych, z tym zastrzeżeniem, że treść wpisów
nie jest ogłaszana.
16
Zasada ta występuje wówczas, gdy dana k
do osobistego przeglądania dla wszystkich zainteresowanych, łączy nadto w sobie obowiązek publicznego ogłaszania dokonanych w niej wpisów.
Dekret z dnia 12 maja 1954 r. o ogłaszaniu obwieszczeń (Dz.U. Nr 23, poz. 83).
Zgodnie z regulaminem wewnętrznego urzędowania sądów powszechnych opubl.
w Dz.U. z 1987 r. Nr 38, poz. 218.
47
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
zek śledzenia przez osoby zainteresowane rejestru handlowego i
zmian w nim zachodzących. Jawność materialna rodzi dwa domniemania prawne, a mianowicie, domniemanie znajomości wszystkich danych ujawnionych w rejestrze i domniemania nieznajomości danych nie ujawnionych w rejestrze. Oba domniemania mają charakter
wzruszalny.
Rejestr pełni zatem rolę wiarygodnego źródła informacji dla
zainteresowanych o podstawowych danych w spółkach handlowych. Rejestr dowodzi, że dane, które zostały wpisane do rejestru,
winny być uważane za zgodne z prawdą i aktualne, co oznacza, że
domniemywa się zgodność danych wpisanych do rejestru z rzeczywistością. Aktualność danych figurujących w rejestrze handlowym
świadczy o tym, że aktualny jest również rejestr, który stanowi
część wpisów dotyczących danej spółki handlowej.
Fakty zgodne z prawem ujawnione w rejestrze poczytuje się
za znane osobom trzecim, tzn. że wpis jest znany wszystkim zainteresowanym. Konsekwencją tego jest przyjęcie reguły, iż nikt w
stosunku do spółki nie może zasłaniać się nieznajomością zarejestrowanych danych. Domniemanie wynikające zaś z art. 24 k.h., że
wpis jest zgodny z rzeczywistością, działa na korzyść osób trzecich,
działających w dobrej wierze.
W piśmiennictwie okresu międzywojennego obowiązywał pogląd, że nieznajomość faktu wciągniętego do rejestru musi być niezawiniona, nie może wypływać z niedbalstwa. Osoba trzecia musiała
więc wykazać, iż dochowała staranności zwykłej w obrocie i mimo
to o fakcie wciągniętym do rejestru i ogłoszonym nie wiedziała19.
Przed wojną, wobec obowiązkowej publikacji wpisów, dowód
wiązano na ogół z nieotrzymaniem przez zainteresowanego odpowiedniego numeru „Monitora Polskiego" względnie przeoczeniem ogłoszenia w jego redakcji. Dziś, według odmiennych reguł
ogłaszania danych, pewnym sposobem informacji może być tylko
przeglądanie rejestru handlowego, zgodnie z § 8 rozp. o rejestrze,
by śledzić losy konkretnej firmy handlowej. Każdy bowiem pozostający w stosunkach handlowych ze spółką, a także planujący takie
19
J. Namitkiewicz, Firma. Studium z zakresu teorii i praktyki prawa handlowego, Warszawa 1917, s. 204.
48
O kupiecki rejestr handlowy
kontakty, winien na bieżąco orientować się o danych zarejestrowanych w rejestrze handlowym. Powoływanie się na nieznajomość niezawinioną danych było i jest bardzo ograniczone, chyba
że dotyczyło nadzwyczajnych przeszkód w funkcjonowaniu sądu
rejestrowego, w którym rejestr handlowy się znajdował.
Ponieważ głównym celem rejestru handlowego było i jest zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego, dlatego też wiarygodność informacji o spółkach stanowi wartość nadrzędną, godną
ochrony prawnej i odpowiedniej regulacji, by w sposób nowoczesny
nadal spełniać swoje funkcje publicznoprawne. W obecnym bowiem kształcie rejestr handlowy nie stanowi pełnego, opartego na
jednolitych zasadach, zestawienia informacji obejmujących wszystkie podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Dane ujawnione w rejestrze są w wielu wypadkach niezgodne z rzeczywistością, a z drugiej strony nieskutecznie funkcjonują instrumenty
znajdujące się w dyspozycji sądu rejestrowego, których celem jest
zapewnienie prawdziwości i aktualności tych danych. Tym samym
wprowadzenie odpowiednich modyfikacji w instytucji rejestru
handlowego wydaje się konieczne i celowe w najbliższym czasie.
Obecnie nowe, ważne informacje o spółkach, np. o rzeczywistej sytuacji finansowej, o objęciu podwyższonego kapitału zakładowego, o zmianach wspólników czy o sposobie reprezentacji
spółki, nie zawsze są ujawniane w rejestrze handlowym. Sądy
niekiedy nie mogą wymusić (niska grzywna), by spółki mające
na to zgłoszenie dwa tygodnie, dokonały odpowiednich czynności
procesowych. Stan taki nie sprzyja czytelności i przejrzystości
prawa handlowego; kłóci się też z ochroną prawną obrotu gospodarczego. Wszystko to sprawia, że istnieje konieczność przywrócenia rzeczywistej funkcji rejestru handlowego jako instytycji
gwarantującej bezpieczeństwo obrotu prawnego i gospodarczego.
V. Propozycje i kierunki zmian funkcjonowania rejestru handlowego
Rozwój działalności gospodarczej, upodmiotowienie prawa
tych wszystkich osób, które chcą i prowadzą działalność gospodarczą w odpowiedniej formie organizacyjnoprawnej, stanowi
stały element (dorobek) transformacji gospodarki, która zmierza
49
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
w kierunku gospodarki rynkowej, dopasowując instrumentarium
do potrzeb obrotu prawnego i gospodarczego. Nadchodzi czas ocen
i analiz funkcjonowania aktów prawnych, stanowiących fundamenty prawa handlowego i gospodarczego. Zachodzi konieczność
uporządkowania i ulepszenia instrumentów prawa kupieckiego.
Mówi się o reaktywowaniu instytucji kupca rejestrowego, o jego powrocie pro futuro w kodeksie handlowym w odniesieniu do wszystkich podmiotów objętych rejestracją, a prowadzących działalność gospodarczą (w większym rozmiarze). Zaznacza się potrzebę
rozszerzania zakresu podmiotowego uczestników obrotu gospodarczego, podlegających rejestracji w rejestrze handlowym...20
Na tle tych, jak i jeszcze innych problemów związanych z nowelizacją kodeksu handlowego i prawa gospodarczego, wyłania się
pytanie: czy istnieje potrzeba utrzymania równoległych i niezależnych od siebie dwóch głównych systemów wpisywania podmiotów gospodarczych w przewidzianych dla nich rejestrach i ewidencji działalności gospodarczej, czy też może nadszedł czas
stworzenia jednolitej procedury rejestracyjnej w oparciu o komplementarny rejestr handlowy, obejmujący wszystkie podmioty gospodarcze prowadzące działalność gospodarczą w określonej formie i odpowiednim rozmiarze.
Odpowiedź na to pytanie wydaje się prosta. Oczywiście, zintegrowanie systemu rejestragi podmiotów gospodarczych (w tym
spółek prawa handlowego) to konieczność i gwarancja ochrony obrotu prawnego i gospodarczego. Wpis do ewidencji działalności gospodarczej, mający charakter czysto administracyjny i nie wywierający żadnych skutków materialnoprawnych, to już przeżytek
prawny; to relikt przejściowych mechanizmów tworzących nowe
podmioty gospodarcze, to instrument, który nie spełnia odpowiednich wymogów formalnoprawnych w nowoczesnej gospodarce rynkowej; to wreszcie wytwór biurokratycznych (administracyjnych) rygorów gospodarczych. Podmiot gospodarczy wpisany
(zewidencjonowany) do dokumentacji prowadzonej przez organ
gminy nie jest objęty rygorami i obowiązkami takimi, jakim podlegają spółki prawa handlowego. Nie są też dobrze chronione in20
J. Brol, M. Serafin, op. cit., s. 4.
50
O kupiecki rejestr handlowy
teresy osób trzecich, zwłaszcza wierzycieli. A wreszcie, prowadzenie rejestru handlowego i ewidencji działalności gospodarczej
to zbędny dualizm prawny i formalny, nie ułatwiający uzyskiwania szybkiej i pełnej informacji o wszystkich podmiotach prowadzących działalność gospodarczą.
Od pewnego czasu na łamach prasy i literatury fachowej pojawiają się różne wersje projektu ustawy o zmianie kodeksu handlowego i ustawy o działalności gospodarczej. Jedną z istotnych zmian
jest ujednolicenie rejestracji sądowej podmiotów gospodarczych.
Projekt opracowany w Ministerstwie Sprawiedliwości przewiduje wpisywanie do rejestru handlowego: osób fizycznych i prawnych (fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji) prowadzących
przedsiębiorstwo „większość rozmiarów". Wokół tego zresztą pojęcia toczyły się, i nadal jeszcze trwają, rozmaite spory, co wyznacza
przedsiębiorstwo (zarobkowe) „w większym rozmiarze". Objęcie
rejestrem handlowym wszystkich podmiotów prowadzących takie
przedsiębiorstwo umożliwiłoby jednocześnie wyraźne ustalenie
kryteriów odnoszących się do pojęcia spółki jawnej i komandytowej, a zarazem rozgraniczenie działalności prowadzonej w formie
spółki jawnej i cywilnej. Być może nastąpić by mogła, zamiast rozdzielania działalności, unifikacja pojęć i form prowadzenia działalności gospodarczej.
Jedno wydaje się pewne, wprowadzenie jednolitego rejestru
handlowego, obejmującego wszystkie podmioty gospodarcze określonego rodzaju, dawałoby szansę na łatwość w uzyskiwaniu danych i informacji podstawowych o tym przedmiocie gospodarczym. Na bazie rejestrów handlowych, prowadzonych w każdym
sądzie gospodarczym, powstałby krajowy zbiór danych zawartych
w poszczególnych rejestrach handlowych poprzez stworzenie systemu informacyjnego połączeń tych rejestrów. Byłby to swoistego rodzaju „bank" informacji o podmiotach gospodarczych zarejestrowanych w rejestrach handlowych, a ujętych w ramy krajowego rejestru
handlowego.
Ustawowa regulacja takiego systemu połączeń pozwoliłaby na
uzyskiwanie bieżących informacji z rejestrów handlowych w każdym z ogniw systemu, w tym również w Ministerstwie Sprawied-
51
REJENT Nr 3 - marzec 1995 r.
liwości, oraz wydawanie odpisów, wyciągów i zaświadczeń z mocą dokumentów.
Projektowany system dałby też możliwość uzyskiwania w jednym sądzie rejestrowym danych z rejestrów prowadzonych w innych sądach. Istnienie takiego centralnego rejestru wzmocni pewność obrotu gospodarczego i usprawni działalność sądów oraz
pozwoli na znaczną oszczędność czasu osób zainteresowanych uzyskaniem informacji znajdującej się w rejestrze handlowym. Ułatwi
też uzyskiwanie bieżących danych dla organów państwowych. Da
orientację o stanie prawnym i finansowym tych podmiotów gospodarczych, które w tym rejestrze się znalazły.
Wokół projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks handlowy
oraz ustawy o działalności gospodarczej i niektórych ustaw krąży wiele mitów i opinii. Jedna z nich głosi, iż myśli się o wpisaniu do prawa o notariacie i do ustawy o zobowiązaniach podatkowych przepisu zobowiązującego notariuszy i organizacje podatkowe
do zawiadamiania sądu rejestrowego o okolicznościach podlegających wpisowi do rejestru handlowego. Jeżeliby tak rzeczywiście było,
to z mocy prawa powstałby nowy obowiązek obciążający notariusza
do podejmowania określonych działań formalnoprawnych, ujawnianych w rejestrze handlowym „nowej generacji".
W projekcie proponuje się podwyższenie wysokości grzywien
do 50 milionów złotych za naruszenie obowiązków określonych w
kodeksie handlowym (np. za niezgłoszenie pewnych danych do rejestru). Zaproponowano uzupełnienie kodeksu handlowego przepisami nakładającymi na spółkę obowiązek podawania w oświadczeniach podstawowych danych o spółce. Oświadczenia te, kierowane
przez spółkę do oznaczonej osoby, winny zawierać nazwę spółki,
siedzibę, nazwę sądu rejestrowego i numer, pod którym spółka jest
zarejestrowana, dane dotyczące członków zarządu, przewodniczącego rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej oraz wysokość kapitału
zakładowego.
Konkludując, gdyby powrót do pojęcia, znaczenia i tradycji kupca rejestrowego okazał się faktem prawnym, to wydaje się, że nie
byłoby przeszkód, by rejestr handlowy stał się kupieckim rejestrem handlowy, a więc tym, dla kogo został stworzony w swojej
pierwotnej postaci organizacyjnoprawnej. Skłania do tego nie tyłko
52
O kupiecki rejestr handlowy
tradycja polskiej terminologii prawniczej, ale porównywalność
tego pojęcia z nazewnictwem, jakie spotyka się w innych systemach prawa europejskiego, co ma istotne znaczenie z punktu widzenia dostosowania naszego prawa do prawa Wspólnot Europejskich21.
Wydaje się zatem, iż propozycja zmian prawa handlowego, w
tym także eksponowane miejsca do rejestru handlowego, idą w
oczekiwanym kierunku i usprawnią obieg informacji o podmiotach gospodarczych uczestniczących w obrocie prawnym i gospodarczym, krajowym i zagranicznym.
21
Ibidem.
53