silf i Olly
Transkrypt
silf i Olly
EX LIBRIS • Literaturarchiv: Wilko Ahlrichs • ROTIFERA Autor: Jahr: Wierzejski, A. 1893 Titel: Rotatoria ( wrotki) Galicyi Band: Bd. 65. 2 Seiten: 5. 160 - 265. Tafeln: Abb.: text Rozpraw Wydzialu matematiyczno-przyrodniczgo Krokowie Kopie: Akademii Umiejetnosci w vorhanden Freitag, 5. November 1999 e ROZPRAWY AI(AI)l~MII UMIJ~JBTNOSCI. WYDZIAL MATEMATY CZNO.PRZY RODNl CZY. ~. Serya Ir. Tom VI. Ogillnego ~bioru (Z (lziewiQeimnll tom clwudzie,ty tahlieami szosty. i 19 ryeißltmi w tekRcie.) W KRAKOWIE. NAI(t,AI)B;M 8KLAI> OLbWNY W AKADEMII I{AJ~GARNJ BP6t.KJ 1883. IJMIEJ~TNOSCI. wvnAWNlC?F.J r'OU:lKIEJ~ e e Ro1'ATOIUA (WRO'1'KJ) ,~' wiecznie nad glQbiami wiQkszych jezior pospolu z najmniejszeini' rosli~ nami. W dalszym cil}gu tych badati okazuje siE),ze formy, un08z~ce siQ stale we wodzie, posiadaJI\: odmienne wJasciwosci, anizeli formy, zamieszkuj~ce pas przybrzezny, a jedne i drugie odmienne aniieli fonny,' zamieszkuj~ce znaczne glQbie. Wytwarza sit} pojE}cie 'trojakiej fauny: przybrzeznej, pclagicznej i glQbinow~j; wynika potrzeba por6:wnywania trojakich reprezentant6w tych faun pomiQdzy 8ob~, szukania 'pomi\ldr.y nimi genetyeznego zwil\zku, a w dalsr.ym ei'H,>'U por6wnywania tyoh faun w r6inyoh wodneh. Szczeg61no zajQcie bndzi tak zwana fauna pelagiezna, ktorej skladem w odr~bnych wodach, pochodzeniem i rozsiedlenie m zajmuje siE}wielu badaezy. Z ich poszukiwati wynika, ie £ormy pelagiczne SI} bardzo szeroko rozsiedlone, wszQdr.ie prawie takie same i gatunkowo nieliczne, lecz natomiast wystQP~l}ee' zawsze .i wszQdzie w nier.miernern mn6stwie. Okllzuje sil} takie, ze zyjl}tka pelagiczne nietylko SIJ- wlnsciwe wielkim zbiornikum w6d slodkich, lecz .sl} rozpowszechnione w maJyeh i TII~jrnnicjszych.W miart} jak wzrasta materyat por6wnawczy nasuwa jego badanie nowe temata,budzl}cezywsze zaeiekawienie siQ mikrofaullljo; powstajl} dia jej dokladniejs~ego poznania slodkowodne stacye biologiezne, n. p. ruchoma stacya biologiczna.w Czechaeh utworzona za staraniem prof. Dr. A. Frica, stala stacya biologiczna nad jeziQrern Ploen w Holsztynie, zalozona. przez Dra O. Zachariasa. R6wnoczesnie zaczyna siQ budzic zywszy ruch na polu ba.dan pelagieznych we wlaseiwem tego slowa znaczeniu. Zajmujljosit}niemi r6ine ekspedycye naukowe, a w ostatnich czasach (w 1'oku 1889) wybiera sill z Niemiec osouna ekspedyeya na ocean Atlantycki pod kierunkiem prof. Hensena z Kiel, wyJljoczniezorgllnizowana przez tego uczonego w celu badania na pelnem morzu rozdzialu "plankton u", t. j. ogMu form, ullosz~cych siQ mimowolnie w wodzie morskiej, skl}d pochodr.i nllzwa expedycyi: "Plankton-Expedition der Humboldt-Stiftung" '). Oznaczenie planktonu pod wzglQdem ilosciowym i jakosciowym, zbadanie jego rozdzialu w Illorzu w kierunku por.iomym i pionowym stalo siQnowem haslem juz nietylko dia badllczy mikrofanny i flory, lecz zarazem dia og6lu biolog6w. Pod niem skupia siQ coraz wit;cej sil naukowych, a uczniowie i towarzysze praey Hensena, przenosr.1} jego pomysly na badania slodkich (:. Rotat6ria (wrotki) Ga.lieyi przc7. A. WiCI'zcjsldcgo. Z t:lhlic~ IV, V, VI i l\ rycinumi t': w Ick"cie. (H7.MZ przedRfnwinn:t na I'0Ried7.enin Wyd7.inln mnt.-T"'7.yr. z .1. f> Urndniu i61 GA/,IÖY'. lH\J2 roku. --_._-->-<.Ji>-o--jl' I. WSTI~P. Pos1'6d mikl'oskopowych mieszkm'lc6w wl)(1 stoakich najgtowlliejSZl}rolQ'orlgrywah skorllpil1ki jako stosllnkowo najwiQkszo i najlicr.nipjsr.c. Nie' dziw tedy, ie, przy poszukiwaniaeh faunicr.nych, od dnwn:t poswiQeano im PI'r.OW:.1.1;111~ lub w'yll~czn:}lIwngQ, po(ler.lts gdy droblliojszc od nieh luh rzadsr.c zwicrzl}tka uwr.glQl1nianotylko okolicznosciow(l jnko materynl mnicj wdr.iQe;wy, bo trul1nicjsr.y (10 zdobyciit i opracowitnia. Poczucic potr7.Chy 1'('l\vllomicl'lIcgobal1ania mikl'oskopowej faullY wod stodkich wyniklo hcr.po~l'edllio z jego postQPll.W miarq bowiom jak ono 'ogarrliitlo coraz wiqksr.o obsr.ary, jak r.dobytyrni rer.ult.ntami znezQto interesowac SZOl'szekola r.oolog6w i jcdlll\c wSl'oc1nieh licr.niejsze zastQPY pracownik6w, hudzilo siQ przekollanie, ~e w skladr.io (lrounowic1zowej fallllY wodllcj bior~ takio hanlzo r.naczny udzial r67.no gromady 1'obakow, a nawet wiciowee i inne picl'wotniaki. Nar.wy rcprer.entantow tyeh grup zaczynajl}siQ w ostatllic.11czasach cOl'az cZQsciej i liezniej pojawiac w spl':\,w(l7.daninehz h:ulal\ llIikrofi1.lIllicr.nych; h:ull\cze wyrazll:i:~ 7.dziwienie nad hogaetwem fill'lll nowyeh, nad nieRpO(1r.iowanern mn6stwem osobnikow llllJdrohni~jszyeh zwierzl}t, unosz:~eych siq ') Wyniki bIldai' uskutecznionych przez czlonk6w ekspedycyi przedstawi zbiorowe d7.ie1o, ktbrego wyilunie z081.alo niedRwno zRpowiedzianem, p. t.: Ergebnisse der PlRnkl.oll-Exl'cdition der Hnmholllt-8tiftnng. Lipsiu9 et 'I'i8cher, Kiel und Leipzig. Herattsgeg. von v. Hensen. . Rn.pr.wy mal.-p.nJ'r. T. xx Vf. ,..r-. ,1', 21 162 , A. \VlltRlilEJSltl. '. w6d, kt6remll:j~ tei, aobie wlaseiwy plankton, ß!\zwanynowomodnic limnoplankton dia odr6znienia od planktonn morskiego halyplankton. Jakie b~d~ ostateczne wyniki tego kierunkn bad !u'1, ktOryeh rele s~ co prawda jeszcze nieco mglisl.e, trudno nlt mzie przewidziec. :r.J~ez:} si~ one mniej lub wi~eej' scisle z zadaniami, kt6resIIlY powyi~j z lekka zaznaczyli, nadaj~ im nowego uroku i pn:yczynil} si~ niezawodnie do dokladniejszego poznltnia mikrofauny i f10ry weid slodkieh, jezeli si~ nie stanljojednostronnymi. ßadacze planktonn muszljoz natury rzeczy oprzec studya porownawczenad jakosei~ planktonn ß!t systellllltyee, gt6wnie zas na scisle opraeowanych fannltch i floraeh loklllnyeh,bez ktorych znajo1lI0sei nie wyjdljopo za granice ciasnyeh teoryi, osnntych 111\tle pochopnie zgeneralizowanych fakt6w. Z tego wynika, ze hadania pod wzgl~delll wylllcznie systematycznym i fannicznyrn nie przczyly si!}, ie wlasnie otrzymaly nowl} meYQ hytu i nowe warunki rozw'oju, boc planktonisci uzbrqjeni w pomyslowe narz~dzia do badania wydob~dl} bogatsze skntby na jaw, kt6re pocil}gn!} zar6wno zoolog6w jakotez botanik6w do sci81ejszyeh bada!'1 nnd limnoplanktonern. Zaznaezyliamy nll, wst~pie, ie 7.nnjomO!il\orgnnizrnow zwierz~cych nizszych anHeli skornpiaki pozostawilt jcszcze wiele do zyc7.enia. 'rlt nwaga odnosi si~ gtownie do wrotk6w, ktorych fam\lLi systernaty kl1 nalezljodo najbardziej 7.aniedbanych. W obs7.ernej howiem literatnrze, odnoszl}cej si!} do tych zwierzl}t, spotykarny 7.aledwie kilka prac, skierowanych ku poznaniu fann lokalnyeh Inb zdohyein jak najobfitszego materyalu dia systematyki t~j gromady, podczas gdy przewa7.na ich cz~sc zajmuje si!} anatomil}, biologil\ i rozwojern wrotkow. Wohee po8t~PIl badan nad mikrofaunl} w6d slodkich jest ten fakt tem szczegolni~jszy, it. jui IlI"7.edhli7.ko (jO laty Olhtonil J%ronherg bogaty Rwint ist.ot niewidzinlnych w swern slynllem dziele 0 wYll10ezkach1), w ktol'om opracowal takze z wlaseiwl)osobie gruntownosciljostosunkowo bardzo hOgllty materyal' wrotk6w, obejmnjl}cy 151 gatnnkow srodkowo-europejskich (na 164 og6lem opisanych). Do tnkiej liczhy nie doprowad7.il t.aden z p6zniejszych badac7.y fauny wrotkow srodkowei Europy. Tak np. Eckstein ') 7.cbral' w okolicy Giessen tylko 50 gatunkow, Pinte ') w okolicy Bromy ---------') Die Infusion.thierehen als vollkommene OrganiBlllen, Leip7.ig l8BS. ') Eckstein K. Rotatorien der l1mgebung von (HeAAen,Zeit.ch, f. wiss, Zoolog, Bd. 39, 1884. S) Plate L" Beitraege XIX, 1886. zur Naturgeseh, d. Rotatorien. .Jen. Zeitsch. f. Naturg. :( e, ROTATORJA (WROTKI) ,;,16!'l GAI,IOYI. i Bonn 39, Dalla Torre ') w Tyrolu 13 t, Te8sin ') ,z okolic, .Rostoku 50, Petr ') w Czeehach 78, Bilfinger') w Wl1rtembergii 117, a 81}to najohs7.erniejsze praeo 0 fannie wrotk6w opr6cz angielskicb .. Uderzaj:~ce zll.niedhanie szczeg610wych poszukiwan nad nil} tt6maezy jnz tylko tlt okolicznosc, ze praea na tem poln byla az do najnowszych C7.ltSOW 7.llacznie utrudniolllj-.• Jakkolwiek bowiem istnia10 klasyczne d7.ielo Ehrenhorga, malpetnione pod wielu wzglt;dami przez p6zniejszych badaezy, zwtaszczn pr7.ez Leydiga "), to rzecz naturalna, ze wobec cil\' glego post.f;pn badm'l nad anatomilj- i systematykl} wrotk6w, nie moglo ono same jodno poslll:i:yc za podstaw!} do rozleglejszycb badan faunicznyeh. P6zlIifdS7.ll.7.11Slitnrat.ura, odnoszllea si!} do pojedynczyeh gati.mk6w Inb rodzin, r07.rZlleona po czasopismach calego swiata, byta zaledwie dostr;pna szczllptoj liczbie badaezy, n i ci byli narazeni nn dotkliwlj- stratp, eZRSUi na hardzo 7.naczne koszta, kt6re uniemozebnial'y mniej zamo:i.nym poswi~callie si!} systematyce wrotk6w. Kiedy wil}c badania nad faun!} mikroskopowl} w6d slodkieh zacz~ly przybierac coraz to szersze rozmiary, a wrotki jako jedna z gl6wnych grup tej ,fauny nie mogly dlngo Ilcho(hic uwildze badaezy, dal si~ bardzo dotkliwie odezuwal\ hrak nowszf~j mOllografii wrotk6w, obejmujl}cE\j wszystkie rezultaty popnwdnich hll(\,u'l i uzupclniajlj-coj je rozleglejszemi badaniami autom..• Jedynie takie d7.ieto moglo usunl}c dlugoletni zast6j wposzukiwaniach faunieznych, o:i.ywic je nl1.nowo i nprzystt;pnic. Pojawilo si!}ono wszak:i:e dopiero w r. 188n, a zaslllga wydania jego przypadla w udziale dwom angielskirn badac7.ol11wrotk6w Hu d so no wi i Go s 8emu. Ich 1I10nografia") jost owoeem blizko 30-letniej pracy, obejmuje zas 399 gatunkow wrotk6w, 7. tycll okolo 200 odkrytych ,przez autor6w i w znacznej cZf;sei po raz pierwszy w tom dziele opisanyeh. Wszystkie gatunki, o kt6ryeh jost lI10wa w tekscio, SI} zam.zem przedstawione w ryeinach, lI1ie8zez:~eychsil: na Hf! tahlicach, z wyjl}tkiem 8 chromolitografowanych. Te hogate ilt18tracyc, wykonnlle z nielieznyrni wyjl}tkami z rysunk6w ') v. Da1la 'l'orre, StIlllien llber <!ie mikroskopische Thierwelt Tirols. Zeitsch. d. Ferdinantlellms III. Folge Bß. (-Ht. lSSn. ') '1'esAin-ßiit7.ow, Rotatorien der Umgegenli von Rostock. Arch. d. Fr. d, Naturg. in Meklenh, 1889. ') Pelr ]<'ranl.., Vifnici " (({ol11tori,,) wysomny öeskomoravske. Ve8tnlk KraIovsk. ('eske spolcen. nank IHnO. ') Biltinger L., Ein Beitrag znr Rotatorienfauna Wllrttembergs. Zeit .. d. V~reins f, vater!. Naturk. in Wilrt. lH!J2. •.• ,.,..... ,,) Ueher den Ball 11111\ <!ie systematische Stellung der Räderthiere. Zeit. f. w. Zoo!. ßd. VI, lHMi. .") 'l'he .R"tifera 0\' Whoel-AnimalclIles, hoth brillsh and foreign, by O. '.I'. Hud. SOli assiste<! I>y 1'. JI. Gosse 2 Vo!. with Supplement. London 1&9. 1ß4 A. WJERZEJSKI. • e ROTATORlA' (WROTiU)" GALIOYI. ;165 \..;:, zdjf{tych z natury prze~ samych autor6w, podnoszlj-niepospolicie wartoBC naukowl} i u7.ytecznosc icb monografii, z jednej bowiem strony stanowiljkOlltrol~ opis6w i usuw~il} nieporozumienia, nieuniknione w braku ryein, z drugiej zaB~moiebniajl} korzystanie z niej badaczom, nieznajl}cym dokladnie jl}zyka angielskiego. Autorowie traktowali szczeg61y anatomiczne w bardzo znacznej liczbie figur schematycznie, po cZf{scidIa braku seislych bad an, gMwnie zas z umyslu, aby charaktenystyczne pi~tllo gatunkowe tem dokladniej uwydatnic. Pod ostatnim wzgll}dem nalezl} ich rysunki bezsprzecznie do najlepszych i oddajl} przy okreslaniu gatunk6w nieoceniontj. uslugf{, gdyz w wieht przypadkach wystarcza sama rycina. Opisy diagnostyczne Sl\ kr6tkie i jasne, uzupelniane szerszymi opillami organizacyi kazdego gatunku, kt6re, jako stojlj-eena drugim planie, nie czynil} ujmy przegll}dowi systemu. Ostatni jest tylko tymczasowym schematem, majl}cym gMwnie na ceht skupienie form najblizszych organizacYI} og61n!joi ulatwienie ich przegll}du. Autorowie nie uwazali za rzecz stosowul} skreslic prbbf{systemll natllralnego, do kt6rego brak jeszcze dzis nalezytej podstawy. CZf{SCfizyograficzna pozostawia jeszcze wiele do zyczenia; opiera si~ bowiem gMwnie, ba niemal wY~l}cznie,na faunie angielski~i i na wla8nych spostrzezeniach autor6w, co jest rzeczl} zupelnie naturalnl} wobec powyzej zaznaczonego braku dokladnycb badan nad faunami lokalnemi i nad systematykl} wrotk6w. Z tego wynika, ze pod powyzszym wzglQdemjest jeszcze wiele do uzupetnienia i sprostowania, 7.0 monografia, 0 kt6r~j mowa, nie zamknl}la bynajmniej badaIi lIad systematykl). i faunl} wrotk6w, przeciwnie ot.worzyla dIa nich szerokie pole, do kt6rego nprawy potrzeba jeszcze wieht pracownik6w, zwlaszcza tarn, gdzie ono zupelnie lezdo odlogiem, a takich ugor6w nie brak w zadnym kraju Europy, nie m6wil}c juz 0 inIlych kontynentach. W naszym kraju fauna wrotk6w byla do roku 1889, zupclnie nicznana. W spmwozdaniach 0 faunie stawow tatrzanskich wymicnilem po raz pierwszy kilka gatunk6w w nich znalozionych. W dalszych swych poszllkiwaniach gromadzilem notatki i szkice, odnoszl}co sit;l do fauny wrotk6w, kt6rych spozytkowanie n~atwilo mi dzie~o lIudsona i Gossego. W roku t891 oglosilem pierwszy wykaz 1) kra:iowych wrotk6w,obejmujlj-cy 50 gatllnk6w, pomit;ldzy ktorymi opisalem 1 nowy i 3 nowe odmiany. Dalsze badania, skierowane przewaznie ku poznaniu fauny tyah zwierzl}t, wyda~y pomyslni~jsze rezultaty, albowiem po nply- ') Liste des rolitere. observes en Galicie (Aulriche-Hongrie) w Bullel. de .Ia Soeiele Zoolog. de 1o'n.Dl'e.Tom XVI, p. 49. wie dw6ch lat zebralern 16t gätunk6w, 'pOIi1i~dzynimi ~aa';zrtalailltHlil} 8 nowych, 2 niedokladnie znane, moie takze nowe; wiele"' ZaB takich, kt6re od czasu odkrycia nie zosta~y przez nikogo odszukane .. 1'en materyal stanowi gl6wny przedmiot niniejszej pracy, a sl}dz~,l!:emoznago tel>.uwazac za gMwnl} podstawl} fauny wrotk6w krajowych, gdyz osil}gnil}ta przeze mnie cyfra gntunk6w przewyzsza zar6wno ich liczb~ osil}gnil}tl} przez Ebrenl)()rga jllitotez przez pozniejszych badaczy fauny srodkow~j Europy, a wynosi blizko polow~ liczby' dotychczas opisanych wrotk6w s~odkowodnych i 1Il0rskich. Co prawdn. 1Il0jo hndania ograniczll.ly Ri~ g16wnie do bliiszych i dll.lszych okolic Krakowa, z odleglejszych zas dzielnic kraju' miMem z niewielu miejscowosci materyal por6wnawczy, jak z 'Podöla, okolic Lwowa, z 1'atr i z powiatu BrzOl':owskiego, wobec jednak faktu, iz mikt-ofauna w6d slodkich jest na wielkich obszarach doso' jednostajna, mozna wedlug Ißf'go przckonnnia uwa~a6 fßun~ ograniczonego terytoryum zn wyrnz fauny enlego kJ'llju. 1'0 zapatrywanie usprawiedliwia tytul niniejszej pracy: "WrotkiGalicyi", kt6rym6glby si" wydac za obszerny. Usprawiedliwia go nadto taokolieznösc, ze zar6wno w~asnedoBwiadczenie jakotel>. porownawcze studya nad faun!joeurop~jskl} utwierdzajl} mnie w przekonaniu, iz przy wytrwalem blldaniu zn~idzie si~ nl\ malej przestrzeni, a bodaj czy nie w jednelll szczl}sliwie obranem jeziorze niemal wszystkie gatllnki wrotk6w, jakie zostMy dot.l}d pO'lnane na wielkich obszarach Europy. Oczywiscie braknie kilkullastu gatunk6w, przystosowallych bardzo scisle do okreslonych warunk6w bytu jak n. p. pasorzyty, jaskiniowe gatunki, alp~jskie, cicplicowe i t. p. Mam takze niekt6re dane do przypuszczenia, ze fauna wrotk6w innych ll}d6wb~dzie bardzo podobnl} do europ~jskiej. Pomit;lrlzy innymi podnosz~ tylko ten fakt; iz w materyale z kaluzy i stawk6w Argentyny, kt6ry mia~em sposobnosc hadac, zllaillzlo sit;l tylko !l glltlluk6w oznaczalnych wrotk6w, a wszystkie SI} zllpe~nie identyczne z europ~jskilJ1i, takie p61noeno.amerykaIiski gatullek A. lIerrickii, de Gllerne odkrylem W okolicy Krllkowa. Podobne fakta stwierdziJem takie co dofauD)' skorupiak6w Ilmerykanskich, a jak mi donosi p. A. Poppe, zllalllzl on w materyale z Ceylonu i Zanzibaru europejskie formy z rodzaju Cyclops. Nie ulega wit;lc w!jotpliwosci, ze doldadniejsze badania nad faunl} slorlkowodnl} wszystkich ll}d6w wykaz!jo tem dobitniej jej i\godnosc. ;, . DIa umozebnienia por6wnawczych study6w nad tl} faunl} , w najszerszym zakresie potrzeba bardzo szezeg6~owych badan na ograniczonyeh obszarach pojedyiJCzych ll}d6w, kt6rych fauny sl}dotl}d tylko bardzo pobieinio zbadane. Dlatego, lubo praca przewaiuie fauniczna jest bardzo niewdzit;lcznl}, a wobec szerszych zadan dzisiejszej umiej~tnosci ,,'" ,'166 , A. WIERZIIlJSKJ. '. ,e 'fß't lt01'A't'ORI;"(WROTiO)«lALletI. 're zaB', kt6re Silf poja,vily przed wyj8ciemmonogritfii'Htidsdn~i{ Gossego, mah blll.dzo chwi,;jny i niejcdnostajny sposob 'traktowania syste-' matyki, t:lk, iz oZlHtezaj,~,.,wedlng Ilich pojcdyncze gatunki, dochcid:r.i Bil;' do sprzecznych rczultatl\w, co dIa poczlj;tklljl}cego jest" rze"czl]-' bRrdzo' niemitl} i odstn;cza. go ud dal~zych badar'li" Niekt6rzy znöwu,lautoröwie' pomijaj1~ zupelnie systemuty klf lub podajl} z niejtylko okruchy, 'stosowliie' du eelll, VI' jllkilll zostal Podrfil"znik napisany. ' ",' (i wydaje' Bi~ byc ponieklj.~ anacbronizmem, pod.ilJlem si~ jej , z' tom przeI<onaniem, ~e Bi~ przyczyni 'do rozwil}zania poruszonych 'Pöwyz~j zagadnien. Nadto ma badanie wrotk6w jeBzcze inne znaczenie. Okazuje si~ ,howiem"ze gdziekolwiek bywa scisloj przeprowadzone dostarcza nowycu, a pod wzgll;dem ,systematycznym bardzo waznych form, kt6rych powanie ull\twi niezßwodnie wil;cej zrozumi'nie stosunku pokrewiClistwa, dzis jeszcze hlznie zestawipnycl, grup, jak nicmniej wyjasnicnie jeszczc ci~gle I!iepewnego stanowiska wrotk6w w systemie og61nym, anizcli teoretyczne wywody cö do' ich filogenezy; opieraj!!,ce sil; na nielicznyeh W niniejszej pnlCY stnrlltem sifJ' utrzymac 'peWI~I]-'1~6wnQwag~.; W og61nej jej cz~sci przodstawiam og6lnljo morfologi~ wrotk6w,:'oraz podajl; metudQ badania i kr6tki pogllJotl na biologiE}, jakotez' k~ne~logiQ tych zwien>;:.tt; w szczegöluwej 1,IlS 'ol~isujE} wszYBtkie gatull~i' kriljo~et i poo1ajQ o1iagno7.Y rZl?o1owi rodzin"tlldziez aualityczny ich przegl~.d:W'iestawieniu sYBtcmatyczncm opadem siE}na ni 0I10grafii ,Hllusona'''j' Gosaego' jako na zasadniczelll (\Ziele, ktbre przez dhigie szeregi'll\t' b~dzie stan&-' wilo podstawQ badm'l systcmatycznych i faunicznych. 'l'ym BpÖBot>~nl' stal'alem sir; ulutwic p67.niejszym badaczom kOlltrol~ materyatu, przeze ml1ie opracowanego. ' Nie uwuialmu za r"eez stosown!!, podawae przy pojedynczych gatllukach synollillliki; mz dia tego, ze zujr;laby zanadto wiele miejsca, powt6re dla tego, i:i w pl'zcwa:inej lic?lbie przypadk6w mogtaby BiE)ona opicrac tylko na dOlllyslach, kt6re :,zalriiast rzecz rozBwiecic, moglyby i nie doso krytyc2nych faktach ' z embryologii. wlaimosciach krojowej faunywrotk6w nie \11ozJ1ltsobie wyrol.ic zadnego; zdal'lia jm\ d latego, ze nie. jest ona jeszcze zbadanl} na calym obszarze Galicyi,' juz. tez dIa braku dostatecz'nyeh danych co do fauny o , inl'lych .kraj6w.-: ' .:ii," Zgromadzenie Bt08unkowo bardzo obfitcgo materyalll w kr6tkim ezasie,zawdiil;czllm w zr\llcznej'cz,:sci swemu uczniowi p. J. Sniezkowi, kt6ry zainteresliwaw~zy si~ temi badaniaUli, byl mi wielee pomocnYIll tak przy,zmlldnem gr.omadzeniu,materyatu, jako tez przy jego opracowanJu. "',, '!", ',,'l 'Piszl\c, piorwBzy 0 \vrotkach krajowych, uwazalem' za rzeez pozytecznl\ nadacswej pracy cokolwiek szersze rozmiary, juz 1.0 ze wzglQdll na pötrzebl; ubtw.ienia poszukiwan nad nillli p67.niejszym badaczom, jU7tez d.la zacut}cenia ich do za.i~cia si~ nimi. Sklanial mnie do te go r6wnie i ten wzgl~d, ze w" na~z~j literaturze nie mft podobnego TodzRjU prac, II ,hf'ak ich jest tem dotldiwszy, im m{odsze pokolenie jest' mniej uzdolnione dokörzystania z fachowych prac, napi8anych w obcych jl;zykach. Wreszcie mialern talt:~e i t~ okolicznoAc na uwadze, 7e podn;c:r.niki, prze:r.naczono do wIH'owad1.enill POC7.,~tkni:]e.vchw studya nad wrotkomi 1) nie zupelnie odpowilldajl~ celowi, a RI~ stosunkowo bordzo kosztowne.Majl]-' one bowiem .iedn~og61nl} wadlf, mianowieie tQ, ze da.il~ na pierwBze :pocz~tki za duzo' szczeg616w morfologicznych, a za malo materyalu Bystematycznego dlawBtl;pnych nawet bada1i faunicznych. '" •• _"11" .1\ ;' .. ,', jl} raczcj :r.agrnatwac. Zatcm nazwy gatunk6w, przytoczonych'w czQscL szczegMowej, majl} !Jy(\ rozumiane w telll zn:wzcnill, W jukiom s:~ uzyte w namienionej monografii. Forrny wl}lpliwe S~L wyraznie :r.oznaC?lone,w'szystkie' iime BI]badlme w doslatecznej liczbie olmz6w, Pl'zctowydajl} mi sit;'bye pewne,' Wobcc tego, ze niniejsza praca ma nietylko 'dae przegll]-~l'krajow•.j faullY wrotldl\v, le"z Z:tI'Hzmn wllI'owlulziu w jej badanie, wydawatoby sill rzeez:~ nadCl' po},:yl:tJI:~, ahy zawierata znaczniejszl} ilo'~c ricin" co najmniej zaR 20 repl'ezcllt.:11lt6w tyluz rodzin w, niej opiBanych. "Je(l1mldc nie UWl1:iam te go :r.a rzec" , koniecznl}, gdyz zwykle,' Bi~ ~darza:,' ie VI' materyale, zchranym przc" poezl}tkujl}cych badaczy, 'ille.:'Z~njp'zie' si~ nawct cZllstka repre"enlant6w, przedstawionyclt w"ryci'nach';"lecz: zu.' pdnie inne, a przeto JI1USZ~si~ oni odrazu ucicka6 'dodzi~l ;bogatO' ilustrowanych, wohec kt61'ych ilustl'acye prac podr~cznych "staj~ sit; zbyteczne. ; ,, " "";' '.",' " . , .. 'i I) Z podrl)cznik6w, kt6re mi atem pod r~k'l, nie m6g1bym zadnego poleeie tym, Itt6r7.Y zamierzaj'l p08wi~eie si') 87.e7.eg61owobadanill f"uny i system,ttyki wrotk6w. S'l one nast~p"j,!ee: 1) Eyferlh, Die einf"ehsten Lehen8formon. Spt. Naturgeseh. der mikroskop. SU•• wasserhe'wöhner, Tlrallnschwei'g 1878, 2) Sehoeh (I" Pio mikro.k. Thiore des !!iiisswasser AqtlAr. 11 Blich. Die ll/(r\orthiere, I,eip7.ig 18li8, BI m"ehmllnn F" Die mikrosk. PflAnz _ "1I, ThieT\~elt. des SllsswAssers,' JI 'rh eil. Die mikr, 'l'hierwe1t des Silsswassers. Brallnsehweig 1886, 4) Die Thior- und pflan7.enwelt. des Siisswassers VOll Dr. 0, 7,,,eha- Przcdstnwienie rysllukicm form typowychmialoby' wil;c' tylko" wtenczas donioslejsze znaczenie, gdyby one byty monograficznie przestudyowane, a ich ryeiny dostarczaty wi~ce.j szczeg6t6w, ani,zeli sil; ich spotyka w wiQkszych pracach. '::,;', " , :ri,as."r,l!il'z,ig;,1&~J, ,1 Hd. :Jk Pinie L., Die, Hjiderthiere p. 277-;\21 ' t iM A. Wlt.lRl!E.tSltt. • Dia zrozumieniacz!}sci 8ystetUatycznej wystarcz~, mojem zditniem, schematyczne rysunki r6znych postaci korony i narz~du Zucia, tudziei rysunek jednej formy typowej, a te s~ zawarte w tablicach, dodanych do niniejszej pracy. Nadto ob~jmllj~ one takze szereg form nowych, wlj.tpliwych, malo znanych lub bardzo zmiennych, na kt6rych studyum og61nej morfologiitakze si!} oprzec maze. Wresll~ie powinlEmemnadmienic, ze nie dok~czylem spisu specyalnych prac 0 wrotkach z tego powodu, ii istnieje on juz w kilku nowszych pracach. Mianowicie ~ 'po\vyzej powolanej pracy Ecksteina 0 wrotkach z okolicy Giessen, gdzie zostal doprowadzony do r. 1884, nsst!}pnie uzupelniony i doprowadzony do r. 1886 prze~ Zelink!} 1) (obejmuje 281 tytu16w), prace zas, kt6re wyszly po tym roku, zawiera czasopismo "Zoologischer Anzeiger". Takie w dziele Hudsona i Gossego znajdllje si!} l"ZE;Sebibliograficzna, lubo mniej kompletna, nii w namienionych zr6dkach. II. CZ~SÖ OGOLNA. A; Om eto dzie bad ania. 8pos6b badania. wrotk6w stosuje si!} do celu, jaki osi~gn~c zamierzamy. Jezeli chodzi 0 poznanie postaci naturalnej i wielkosci ciala, o budow!}' narz~du rz~skowego, 0 barwE} zwierzE)cia, 0 wykonanie dokladnego rysunku, natenczas trzeba bezwarunkowo badae swieze okazy. Zaden bowiem z dotychczas uzywanych plyn6w. utrwalaj~cych i konserwuj~cych nie zdola zapobiedz zmianom w poloieniu narz~du rZE;skowego i utrzymac cz!}sci ciaka wnaturalnym stosunku. Badanie jednak zywych wrotk6w utrudnia niezmiernie ich szczeg61na ruchliwosc, zwkaszcza ci~gle cofanie i rozwijanie korony, nieustanne klapanie szcz~kami, wsuwanie i wysuwanie n6il<i. Niekt6re gatunki uspakajaj~ si~ po dluzszem zm!}czeniu, ale ich wieniec rz~skowy jest to istlle perpetuum mobile, dia kt6rego nie masz nigdy spoczYllku. Chclj.c wi••c lIarysowae zapomoclj. kamery jakis okaz, trzeba go koniecznie sztucznie uspokoic. W tym celu uzy- ') D •.. C. Zelinka. Studien "bel' Rädertbiere, I. Ueber SymbioBe und Anatomie der Rotat. a. cl. GenuB Callidina. Zeitschrift f. WiB8. Zoo!. B<1. XLIV -1886. I .e nb'J'A'1"ORlA (WROTKI) 169 GALlO\'I. walelll od trzech lat z nll:jlepszym skutkiem ..kokainy 1)'/1 Mi~len:'} przygotowany rozczyn lOu/u, ktOry wedlug potrzeby rozcieuczalem. 8topieiJ. rozcieilCzenia nie da siQ mmaczye, musi go wskazae praktyka, gdyz dIa rOinych gatunk6w potrzeba r6znego 'rozczynu. Po dodaniu kropli kokainy pod szkielko przykrywkowe, wrotki staj~ si\{ zaz~yczaj w pierwszej chwili zwawsze, lecz powoli uspakajajl} si~, ruch, rZl;sek slabnie i .w kr6tkim czasie ustaje, poczem obumierajl} takze. inne . narzl}dy: Wtenczas mozna przystl}pie do badania i rysowania lub ~trwalenia zwie-, rZl;cia w tym stanie, czyto alkoholem czy kwasemosmowym, byleby niezawczesnie, gdyz nastl}pi niezawodnie skurcz. Pr6bowalem takic utrwalac wrotki chloroformern, dodaj'\c po kropli do naczyiJ.ka z zywymi okazami, lub wystawiajl}c je na dzialanie pary. Rezultat byk we wielu przypadkach pomyslny, lecz mniej pewny, nii przy pomocy kokainy. Na nickt6re gatunki dziaka skutecznie bardzo slaby rozm~yn kwasll chrolllowego, dodawany po kilka kropli do wody; innn utrzymujlj. siE} w stanie wypr~zonym w zg~s7.czonym rOllczynie wodnym sublimatu, .znowu inne w cieplym jego rozczynie . 1 : 1000 lub nawet wcieplej wodzie '). ' . Chcl}c miee materyak do badnn uzupelniaj4cych lub- do histolo~ gic7.nych, naldy zabijac zwierzl;ta sublimate m lub 1%, kwasem osmowym. W ostatniin plynie mozna je zostawic okoko 10 minut; poczem, po nalezytem wyplukanill wodlj., pozostawic przez; dzien:;w chrömiahie potasowym, nastqpnie znowu naleiyciewymyc wod'\ :destylowan~ i barwie karminem bOl aksowym lub pikrokarminem.Jak dkugo ma. dziakac barwik, wskaze doswiadczenie, zalezy to bowiem od grubosci sk6rki zwierz~cia. Zabarwione okazy wytrawia si!} w slabym alkoholu ,lekko zakwaszonym kwascm solnym, poczerri przechowuje sil; w 60% alkoholu, do p6r.niejszego uiyt.kn .• Gliceryna i olejki rozjasniajl}ce dziakaj~ DR preparaty wrotk6w niekorzystnie, gatunki je<1nak posiadajl}ce staly pallcerz dadz'\ siq w kazdym z tych pkyn6w przechowae, a nawet. jako stale preparaty w balsamie kar,adyjskim. , , ') W chwili, gay to l'isz~, dowi,ulujl) sill, ze Weber E. poleca taHe kokainl) w swej pra"y: Notes sur qnolq. Hotnt. des envlronB de Genove. Arch. deBi010gie 18MB, tuaziez, ze tego srodka uzywnl te,; Plale ze Bkutkiem. ') Plate polecl\ ao utrwaJen in pyrosiarkan potasowy, uzyty w stoBunku: 1cz'.lBC rozczynu nnsyeonego na 40 eZl)sci wody. Tego rozczynu dodaje si«} po kropli do naczynia z zywymi wrotkami. Okazy jednak tym spoBohem zahite nie nadaj~ si«}do badnn histulogicznych. Ho~.pr",ry Wyl'lz mftt.apnyr. T. XXVI. 22 "'-", ;•.••• '.••••••~..,., •••4":i:J 110- A. WI~SKI. • 'Wedttrg K. Zel\nkintrzymtJ.j~ sil;'Ga!ltrotricba 'W stante wypr,,:bonym w 1% rozczynie chlorku zlota: Byc moze, ie ten odczynnik da1by siQ taHe z dobrymskutkiem zabtosowac do zabijanfa wrotk6w, w tej mierze jednak nie, mam w1asnego d08wiadczenia. Do badania szczl;k uzywall!m slabego !'ugu potaaowego. Swieze okazy pl;czniejl} W nim bardzo szybko, a caly aparat zuda zostaje wypchniE.ltyna zewl1i}trztak, ze preparowanie staje sil; zbytecznem; po przeplukl1niu wodl} nadaje sil; on bardzo dobrze do badania. Win'ienem tak~e' nadmieni6, ze bardzo silne zabarwienie, zw!'aszcza sk6ry, 0 co cz~sto ehodzi, nzyskiwalem w ten spos6b, ii dawa1em okazy zabite w alkoholu lub w innych plynach na chwill; do slabego 'lugu potasowego, a nastl;pnie do s!'abego rozezynu safraninu. Wedlug potrzeby mozna zabarwienie wzmocnie lub oslabic. zostawiwszy preparat w wodl'Jie lub w glicerynie rozwodnionej, lub tez wymywajl}c go alkoholern. Co dospoBobll zbierania wrotk6w, mogl; tylko podae jak najogOlniejsze wskaz6w ki. Skllteezne gromadl'Jenie materyalu fallnieznego zawisto przedewszystkiem od znajom08ci biologii wrotk6w i od wytrwlllosci badacza. Co do pierwszej, odselam czytelnika do llStl;pU 0 biologii, co du drngiej zas, zwraeam uwagl;na t~ okolicznosc, ze nie nalezy poprzestawac na jednora.zowern badaniu jednej wody, lecz trzeba jl} kilkakrotnie i bardEo pilnie przeszukiwae, 10wil}ew r6znych miejscaeh, tak na powierzchni, jakotei w gl~bi i na miejscach p1ytkich tui nad dnem, r6wniez trzeba wyp1ukiwac rosliny wyeil}gni'tte z wody lub zabierac je ze sobl} do badania w domu . . Do .towienia wrotk6w uzywalem g~stych siatek gazowyeh, kt6rych rnialem trzy gatunki.Jedn~ przyrz/}dzonl} do umocowywania na d1ugim kiju lub trzcinie bambusowej, drugl} na d1ugim sznurkn do rzuClmia na srodek w takich wodach, gdzie niema Mdki" trzecil} mall}, kszta!'tu stoika, do cedzenia wody, w kt6rej podczas polowu wyp1uknje si~ siatki wil;ksze. Siatka do fzuoania musi miee na obrl;ezy kulki olowiane i korki. Zapomocl} niej, rooina nawet dosc duze stawy przebadac we wszystkieh kierunkach. B. Morfologia gatunku Brachiouus rubeus. Wrotki ~ 10 mikroskopijne zwierzl}tka wodne, od 0,05-3,0 .rom. dlugie, odznaczajl}ce sil;l przed!l'WsZYlltkiemszezeg6lnym narzl}dem ruehowym, znajdujl}cymsil; na przodzie cia!'a. Sk!'ada si~ on zazwyczaj z kolisto ustawionych rZl;sek, kt6re podczas ruchu wywo1ujg. zludzenie jakoby jednego lub dw6ch kM, obracajl}cych si~ szybko okolo osi. Stl}d otrzyma1y wr6znych jl}zykach r6wnoznaczne nazwy, jak: Rotatoria, ~. ',,~,. "-,,,~,~;-"i;."';.~"-~ •••ii.'-wt.. # . .., e ROTATORIA (WROTIU): GALIOYI. ,17,1 Räderthiere, Rotiferes, Wheel-Animalcules i 1. p') wpolskim zas jl}zyku nazywali je r6zni autorowie wrotkami, k 010 IV rot kam i lu b k61 k 0 wem i z wie r z I} tk a In i. Taksamo narzl}d ruchowy nazwano narzl}dem k61kowym, rZl}skowym, ko1owrotkowym (Räderorgan, Wimperapparat, organe rotateur). .,. Dalsze wlasciwosci ich budowy poznamy w por6wnawczej morfologii, kt6rg. poprzedzam y szczegMowem skresleniem organizacyi jednego z najpospolitszych gatunk6w krajowych, t. j. Brachionus rubens Ehrenb. ') w tem przekonaniu, ze bez samodzielnego zapoznania sif} z budow/} jednej formy typowej nie moina sil; zajg.e morfologil} og6lnl} i nalezyeie jl} zroznmiee. Ten gatunek wrotkamozna znalezc w kaidej ka!'uzy, bl}dz zaczerpnlj,wszy z niej wody, blj,dz pocil}gnl}wszy kilka razy g'l}sti} siatkg. tl}dy i ow~dy i wyp!'ukawszy jl} w naczyniu z niewielkl} iloseil} wody. Biorg.c po kropli tcgo materyalu pipetkl} i przepatrujg.o pod slabem powil}kszeniern. spoHtrzeze sil; niezawodnie wsrM skorupiak6w lub na nich (na Daphnia lub Moina) kilka okaz6w naszego gatunku. Naprz6d trzeba sil; przypatrzec zywym okazorn, zauwazyc ich. naturalnl} postac, spos6b wykonywania ruch6w i przy'jmowania pokarmu, grl; rZl;sek, kt6ra sil} na:ilepi~j uwydatnia po dodaniu do wody odrobiny mia1ko sproszkowanego karllliTlIl. NastQpnie mOZua kilka okaz6w odosobnie, przykrye ostroznie szkie!'kiem i uiye nieco silniejszego powil}kszenia (okolo 360 razy). Zbytnia ruehliwosc zwierzl}cia przeszkadza badaniu, trzeba je uspokoic, wycig.gae kawa1eczkiem bibu!'y ostroinie wodl; z pod szkie!'ka, aby je przygniotlo w1asnym eiQzarem, lecz nie zmiaZdzylo. Mozna natomiast w tym samym celu dodae kropelkl; kokainy. Przystl}pujl}c do daJszego badania, nalezy zauwazyc ruehy przedniej oZl}sci eia1a i rZl}sek, kt6re w miarl; dzialania kokainy stajg. Sil; powolniejsze i przystl}pniejsze do spostrzegania, tudziez ruch rZl}sek w przewodzie pokarmowym i kUt'czenie sil} pl;cherzyka Fig. 49a, pk, nastl}pnie badae kol~jno ez~sci cia1a i narzl}dzia wewnl}trzne przy pomocy Fi~. 49 a, b, c. Cialo Brachionnsa sk1ada sil; z trzech CZl;lsci: z orzf}sio~ej i wysuwaln~j przedniej, t. j. g!'owy, z tu!'owia okrytego pancerzem i tylnej robakowatej n6iki, zakonezonej widelkowato. .' G !' 0 w a, wysunil}ta znpelnie z pancerza,. ma ksztaJ't stozka, zwr6conego podstawl} na zewnl}trz i rozdzielonego Da orzl}sione platki, a tu -----------') Inni autorowie ohierl\j~ w tym celu r<lwniet pospolity gatunek Hydatlna senta, nallaj'lcy Ai'l mo~e lepiej ,10 poc~l}tkowych stnllyow dlatego, ~e jest znacznie 'wi'lkszy. W okolicy jednak Krakowll nalezy on do mniej I'0spolitych nit Brachionu~ i pojawia sifj tylko peryodycznie w wi'lkszej iloscl. ; f"' . ---_ •••••••.••• _.--_ 172 ••• ------._ ••• __ ._ . r',1 • .> ••• ---' A:' wi~El.J!iKt. - dwa boczne, wyci~te p6lkolisto i trzy Brodkowe (Fig. 49 pr.) .. Rz~ski platow zewn~trznych (korony) tworzlJoszereg nieprzerwany, achodz!j,cy po stronie brzl1sznei w lejkowate 7.llg~!;bienieg~bowe. Jest to wie nie c rz!; s k 0 w y, stl1nowi~eygtowne narz~dzie ruchu. Pr7.yp!ltrujlj-csi~ ruchowi rz!;sek przy silniejszem powi!;kszeniu, zw~aszcza gdy on wolnieje. btwo spostrzedz, ~e ka7.da .rz~ska uderza wstecz, l1ginajl}c si!; przytem hakowato i napr7.emilm proMujl}c. Te ruchy wywolujl} wra?enie obraca.hcego si~ kola, zwlaszcza u gatunk6w z rod1.iny Philodinndae, kt6ryeh wie~ niee rz!;skowy sklada si~z dw6ch kolistyeh szeregow rz~sek, Rz~ski na platkach s~odkowych slj. sztywne, opr6cz nich widae d~llzsze szczecinki, osadzone na guzkaeh korony, 0 kt6rych b<;dzie mowa przy narz!;dziach zmyst6w. Przez przejrzyste Bciany pancerza przeswiecajlJonarz~dzia wewnetrzne, z pomi!;dzy kt6rych wpnda przedewszystkiem w oko narzlj-d odzywczy i rozrodczy. PierwRzy sk~arla si~ z kanatu pokarrnowego i narzt;dzi wydzielniczych, kaMl zas pokarrnowy: z lejka gQbowego Fig.49 b, l. g, z TIarzl}du' zucia Fig. 49 a, PY, z kr6tkiego gardziela Fig. 49 a, oe, z zollJodka'Fig.' 49 a, Z, z jelita p~cherzowatego Fig. 49 a, j, i odchodowego r, konczl}cego sie kloaklJoFig. 49 a, klo Do narz!j,du orlzywi>zego nale?y takie pr7.yrzlj-drz~skowy, kt6ry ruchern rz!;sek wprowadza pokarm do lejka' g~bowego, Ten zas nie lezy na osi ciala, lccz postronie brzn~znej i ma edany pokryte rz~skll.mi. Na I' z l}d zu c i a przedstnwia sie jako cialko stozkowate, podzielone od tylu na trzy zaokrl}gIone cz~sci, a sklada si~ Z CZ!)Bcirniekkich i wBI.M nich nkrytych chitynowych szczek, kt6rychnieustanne klapanie przedewszystkiern wpada w 01.0. Patrzlj.c na ten narzl}d od strony brzuszn~i spostrzega si!; na nirn ma~e gruzelki, podzielone na plateczki, uwazana za BIin i an k i Fig. 49 b, sl. Budow!} szczQk rnozna dopiero wtel1ezas bada(l, gdy si~ rozp"Bci czeBci rniQkkie za pomoclj. Illgu potl1sowego, co 1lI0zna Ilskutccznic 1'0 nkonczeniu przegllj-dll orgallizacyi wewn~trznej, dIa l1trzymania jednnk zwil}zku opisujemy je na tem mi~iscu. Skladajl} si!) one z szczek zewn!}trznych zwanych mt 0 t c c z kam i (mallei) i wcwn~trzny('h, zwanych kowad~lkami (incus) I) Fig.57; mloteczki z trzonk6w cHIi r!;ko- J) Rzut oka na figury 57 - (l3, przedstllwiaj!}ce r6~ne ksztarty szcz~k wrotk6w, przekonywa, ~e w ~ndnym przypndku nie mllj!} szcz~ki zewn(jtrzne uderzllj'lcego podobien8twll. do mtoteczk6w, 11. wewn~trzne do kowlldelek. Gdy jednak te nazwy, u~yte przez G088ego (On tbe 8trllctnr. Fnnction anlt Homology of !.he Mnndllcatory Organ8 in the ClII.88Rotif. 1856) we8zly do pow8zecbnej litemtury. nwllialem za rzecz 8tosown,~ zll.trzymac\ jego wYl'Rzownictwo. r, ;' ~ ~ e RoTATonlil.:'-'(WilölfktY,: GALlOYl • ,i1\'f,a jeB'ci(manubrittrn)mm,' i i glowk i (11nous)iUl,opatmönefFJ'1isoowk6Wiüyroi zl}bkalJ1i,kowadC'lko zns z po dp6r k i ((lllcrumjJm i z;rli iIiion'(rami)rs. Gtowki slJoz kOlicllmi mmion Hpojone i wraz z nimi oddalaJI\ ~i!) ryt~icznie od s'iebie i l.hli:>"ljq. kll sobie, rozdrabniajl}c przytem' pokarm i posuwll;i!j,ejp. pomil;(lz'yrnlniollfll"i s7.czQkW'E:\wJH;.trznychdo gardziela. Ostatrii je8t kr6tk:} nieorz~~ionlJo)'ul:k~, kt6r~i Bwiatlo uwidocznia sil} podczas przesuwanin. siQ.;r,inrnek kflrlllinu dodan'ego w czasip. badania do wody. Dnlszy ciq.g' knnatll pökn.rlllowt1gojest opatriony rZQskar'ni,.kt6re dl'gajlJoc,posnwaj'Y pokarrny lnb ohracajlJo,je na .r6znestrony.,Z,o:tlJod ek jest woreczkiern, Ila kt6rego seianachznlljrlujljo sie du~e kom6rki"wieloboczne, zaWierll:il}ceklliki tlllSzCZU..Tuz n wnijscia. do. niegouchodzlJo dwa dnze gruczöl'y Fig 4,1') Il, gz, zwane gruczolami.,zolljOd;kow,ymi Inb t rz u s t k 0 W Y 11I i! kMrych 'wyrlzielina zapewne Il}czy.w~asno8ci,Mlci i sokil trznstkoweg'o . .J cl i t 0 lezy zazwyczaj poprzecznie wzgl!;dernciala, rna Bciany cien:iutkie i kR7.tatt p!;cher7.'yka, po nielli nastl)pl~icCZlilBO' kr6t,ka rnrkowata, przyjtnl~i'}C'ltw'yw6rl nnrzl}dll rozl'odczego i naczynwydzielniczych, przeto nazywa si!; si 0 n k lj. czyli klo a'k I} ' .• "'.'. Wydziclanic istotmoezowych odbywa sie za pomoc,!-;narz~dzi wyd;r,ielniczych Fig. 4.9 fI, e,T, pIe, sktadl\j~cych si~ z dw6ch' kilfi9:t6w gMwnyeh, pl'zebieg!~j~tcych po kaZdej stronie 'od korony klf' tylowi-tülowia i wpadcl;;q.cychtaln?e do (lelilmtJie~o p~.cherzyka kurczliwegö'(cotitraet.ile Blase), ktory sie tl}czy i klonkl}:Ten PQcherzyk 'jt'st1.biori1Ikiem IlJOCZU ikilrczy sit; rcglllnruie kilka razy na minut!), co .mö?na" widziee Icpi~i u wi<;kszych gatnnk6w, n, p. l-tydntina'sentll.'lub Asplanc h n a pri od 0 n tao Kaidy kannlik boczny jest oslotli!;ty drobno"ziarnistl} istotl} p!azmlHycznl}, znwicrri:i:}cl}jl}dra, a w pewnychousterach, uktilda si!; petlicowato; JCHt on opat.r1.ony pil}ciomawyrostkamibocznYIIJi, w kt6l''ych widac migotanie jakohy ptornyezka, pl'zet.o sI} nnzwane ' I ej kam i 1lIi g n w k 0 w YllJi Fig. 4,!) l. m. (7-itterorgane, Wi rnpertrichter). SI}ottel1a widokll bi:>cznYI1lgrllHzkowate, szer,;zazas powiurzchnia ,.przedstawia sie w ksztalcie tr6jkl}t.a; km'lee ich slJozamkni"te. : '!',,' .1. N a'rzl}d I' oz 1'0 d c z y lezy po'stl'ollie htzus7.nej,'zakrywajlJoc itiemal calkowiCic inne nal'zQ(1zia (\V F'ig; 49 lt, jest. on zn.kryty' vi, cz~sci\ zollJodkicrn" przedstawia si<;jako duze; prawie' czworoboczne"ciMko j'asne, w kt6rern widae wiell,ie kolistc p!;cherzyki,' t: j. jlJodra'z' jM~tkilmf,' a'czasem jedno Inb dwa jnjn, wyrMlliaj~ce sie .od cl1.lego'nIlrzl}du" eiEimnQ.. ziarnistl} plazml}, C;r,wol'ohoc7.l1'y org'an z rluzemi jl}dramiFig.' 49a, ov jest wlaeciwiB i Mt n i k io 11I, .i a,i n ik l.ali;l1kryty' 7..bokn, '8klada!si~ z' drobuintkich kolltorck lW figllrze nieuwido'czniony); 'i~jest trudny do znalf\~ zienia u tego zwicm)cin., ?wtnszcza bez u7ycin odczynnik6wt: R6wiiiez e 174 A.;. 'WJmBa1CJ8Il1. nie motna u tego gatU)lku wyliledzic przewodu, kt6rym sil}dostaje jajo do kloaki. Zniesione jaja zostaj~ przyezepione u podstawy n6zki i samica nos\ je ze sob~. a7. do wyl~gnilJcia si~ m~odyeh. N aezyn krw,ionoliuych brak, woln~ przestrzen tu~owia wype~Jlia krew bezbarwna, zawierllj~ea cialka krwi z kropelkami Uuszezu. Sluzy ona nie tylko do ollzywiania organizmu, lecz zarazem wspomaga dziabnie mil}lini przy wysuwa'niu glowy i n6zki. R6wniei brak narz~dzi oddeehowyeh, kt6re zastl}puje. eMa powierzchnia eiala. M i'~ lini e przeQiegaj~ parami .po stronie grzbietowej i brznsznej, g16wnez nieh uezepiRj~ si'} do paneerza jednym koneem, drugim zali do podstawy glowy lub koncz~ sifJ w n6zce. Dwie pary mil}liniwidac po stronie grzbietow~j w Fig. 49 R, mp, parI} po stronie brzusznej. Dezepiajl}c.si~ glowy, wei~gaj~.i~ w pancerz. Dwie pary mp', przebiegajl}ee ukosnie od boeznych lieian pancerza do podstawy korony, sluzl} do poruszania jej platkami, co widae przy zupelnem wysuni~ciu glowy i rozposlareiu korony. Przeciwdzialacze tyeh mil}lini czepiajl} sit} przodu paneerza w okoliey zl}bk6w i podstawy glowy (w figurze niezaznaczone). Drugl\ grupt}, stanowi~ mi'}linie n6ikowe (Fig. 49 a, mn), kt6ryeh jest szelie. Srednie poezynR:jl\si!}prawie po lirodku pancerza na stronie brzusznej dwoma g~owami, a nezepiajl} w koneu n6iki, r6wDolegle z nimi przebiega,druga para, nieco niiej si!}poczynajl}cR, trzee;a.para zewßf}trzna przebiega' ukolinie od tylnej cz!}scipaneerza do podstawy n6iki. Wszystkie wci~gajl.\ j~ w tu16w, ostatnie dzialaj~c same naprzemian poruszajl} . n6ikf} na prawo i lewo, gdy Za8zwierzf} u..:zepisi'} pazurkami podstawy, wtenezas poruilzaj~ one eialo na prawo i Ip.wo, przyczern wrotek kolysze sil}, 'Iub uiyw~j~c zal'azem narz~du rz~~kowego zatacza calern eialem k~o. Opr6ez opisanych mil}sni, s~ jeszcze pod pancerzem lIlif;linie 0krgine, kt6re kurezl} esit}, ZWQ711j~ jaml} ciala, a wteneZl\s krew ucilinif}ta wypyeha z pancerza glowl} i n6ikl}. Ukkad nerwowy jestbardzoprosty; sklada sif} zWl}zelka m6zgowego, ksztaltu nerkowatego (Fig. 4.9 a, m), lezl}cego nad przelykiem i ztozonego z, drobnych jasnych, kom6rek zwojowych. W tylnem jego zagll}bieniu leiy ezerwone 0 e z k 0, kt6re zdaje sil}bye zlozonem z dw6eh oczek. Od m6zgu rozchodz~ si!; nitki nerwowe do aparatu rz~skowego i do narz~dzi, zmys16w, u tego jednak drobnego wrotka trudllo sledzie przebieg wszyst.kieh. Jedna wyehodzi z grzbietowej strony m6zgu i l1daje si~ do rurki sterez~cej (w razie wysuni~eia g16wki ) pomi«;dzy lirodkowymi z~bkami paneerza. Na jej koneu widac delikatne wtoski niedrgaj~ee. Jast to narzl}dzie zmys~owe, kt6re nazywamyezujkiem grzbietowym (Dorlialantenne Fig. 49 a, cz. fl.). Po obu bokach paneerza widae, po ; I' ~ \ e ItOTAToRJA (WROT1U) 'GALJOVJ. t75 doktlldnem nastu \I icuiu mikl'olikopil, cieniu.r!. kiewMkienk&, 'lJrzehil!gaj~ee ukolinie ku tylnyrn bokom pancerza, nabrzmiMe wrzeeionowato tuz przy sam~j skOl'lIl'ic grzbietn" ej i wyda.i~ce nB zewnl}trz ~t}ezek WlOBkow, dostrzegnlnyeh I'r7.y silniejszcm powil;kszeniu. SI!' 10 takte nllrz.,dzill. zmystOw, zwane czujkllmi bocznymi (Lllteralantennen) Fig.49 a,cz, h. W wrzecionowatem nabrzmieniu nit.ki t.yeh, ezujk6w tatwo dostrzedz kom6rki zwqjowe, natomiast zwil}zek ieh z w~ztem m6zgowym' nie'z08W wysledzony i jest kwestYI} sporn~, czy si., z 'Dim bez'posrednio tl\Cl'Jl}' Opr6cz opisanyeh nnrzt;dzi zmysl6w, ma jeszeze ten .wrotek.w8po-' mniane powyzej szczl'cinki na plll.tkaeh i guzkachkorony; z kt6rych dluzsze sktadajl} si~ z Pf;C7.k6wwlosk6w, zlepionyeh ze sob'}j wszYBtkie sI} uwazane za narzf;dzia dotyku. . No Zk a, zwana takie ogonem lub zatulowiern, jest u tego gatunku bardzo silna i dluga i odgraniezona wyraznie od tulowia. Jej powierzehnia jest stalc pomal'szezona, na koncu ma dwa tr6jk~tne wyrostki ruchome, kt6re 'si<; zowil} pazl1rk am i Fig. 49a,p, 'wewo'}trz'Z8s,'opr6cz opisanyeh mi!;sni, dwa grllczoty, rozpoczynllj~ce iii., w tylnej> cz~seitulowia, a uehodz~ce do pazurk6w, opatrzonyeh' Da ,konilisllkaeh deli. katnymiotworkami. Zapomo~ wydzieliny tYCß gruczöl6w, skladajl}Cyeh si~ z komol'ek bez wyraznych granie, przytwierdza si~ wrotek do, rortnyeh przedmiot6w, I"~. I' "" Chcl}c bliiejpoznac ksztalt samego panoorza. naleZy pod, PrZykrywk~ pulicic kropelkf} ~ugu potasowego, kt6ry rozpulici ez!}sei,mi.,kkie, zwlaszeza po ogrzaniu preparatu, a po wyptukaniu wod~ i zablU'wieoiu sllfrllninem, moina badae szezeg61yblldowy paneerza. Widac, ust8wiwtlZY go na bok, ze jest podobn y do skorupy Z6hl'ia, wypukly {>d grzbietll, ptaski od st.rony brzl1sznej, opatrzony z pt'zodu szescioma tr6jk~tnymi zl}bkami, z kt6ryeh eztery stercz~ po srodku, dwa zbok6w po stroJlie grzbietowej, po brzusznej zas prz6d j('st lekko falisto wyei~ty (l"ig. 4.9b); oll tylu zaa jest wycil}gni'}ty w ok~o otworu n6ikowego w,dnre i1'ynäenki, wydajl\ce si!; jakby koke w widoku brzuszoym lub grzbietowym.' üd konc6w zI}bk6w eil}gnl}si'} ostre, jasnelistewki ku tylowi i gubil} poza srollkiem grzbietowej skorupki; podobne Hstewki biegnl} od ,przedniej kraw~zi tarczy brzusznej. Plee wrotk6w jest rozdzielnll, samee jednak 'BI} bardzo ..rzadkie i trndne do badania za zyeia z powodu drobnyeh rozmiar6w i ;nadzwy. czaj ehyiych rueh6w. Sam ce tego wrotka moina wychowac,.ltl'zymajl}C po kilka sarnie z jajami przyklejonemi u podstawy ich n6zki w malych naezynkaeh i odswiezajlle wod~, Sarniee Fig. 49 ejest do samiey zl1pel'nie niepodobny; 11Iazliledwie '/. jej dlugosci, jest pozbnwiony paneerza, narzl}dz'izueia i jelita. e. 176 ~;'{.' "" ,\ ;'.A:. ,WJlill\Zm.tä~t,,.: ,-" '1" !iI'; :. Jegokopukowaia'g.t6wka roa po.itldync~y. wienieerz~sek i sze:i;~einki dotykowe;, od "sfrony gribietowej. widacwnit;j W~7.e.t. mozgowy i oko, Wtlwnlj-trz eiala,kannliki naczyn wydzielniczych i woreczck nas i enn y (wn), w kt6ryrn mozna widziec poruszajlj-ce sit} plemniki. Woreczek. teI;l kOl'lczy sit} wy.~odem wysuwalnYlll, opatrzonym w.t6kienkami kurczliw.emi; lIa koncu'zas orzt}sionym;jest to narz~dzie kopulaeyjne \penis,ps). Do teg-o. wywodu uchodlli. tez bailka kurczliwa. Ciato konczysil} n6zklj- jak u samicy, Izawierajlj-clj-'gru~zoty n6zkowe. . Nie mogljocprzyjmowac pokannu, zy:iljosamee tylko bardzo kr6tko. Zaplodnienie odbywa Bi~ wedtug spostrzezen ,Gossego, kt6ry je widzia.t u BrachiulIs pala, przez kloakE}. i. I' ~l : ->, ....:! C. Mo~~ologia porownitwczR. 1'.' POlJfac 'Ii" ','" !,!",,', , lI"fi w-rotk6w: .;; Wrotki'slj- zwierzQtami' bocznie,'lIIniarowcmi ,nierozcl"lonowanemi 1), o postnei dOBe' Ul'ozmaicon~j. ~a postac. wplywa gt6wnie' jakosc sk6ry, kt6ra moze hyc podatna,w skutek czego pOdCZRS ruchu zrnienia sil} i postac ,6iata,' lub jest cz~sciowo.stwanlniata, tworzlj-ca pancerz uiezrnieni~jlj-cy ksztattu IV czasie ruchu. H6wniez. zawista postac odbtidowJ korony i n6zki, tlldziez od tt'ybu 7.ycia, stalo bowiern osiadle formy majlj- przewaznie eialo maczlIgo\Vate, a koront} prornienistljo. ZJiaczna liczba wrotk6w um postac wydIuzonq, robakowatlj-, przyczem przekr6j poprzeczny jest albo kolisty, albo owalny. Przez zWl1zeuieobydw6ch kone6w eintä :lub:tylko jednego, powstaj=} 'postacie wrzecionowate, .stozkowatelub tnac?;ugowate ,przez slu6ccnie jego osi gt6wnej. postacie jajowate,a przez 'r6wne. wyksztatcenie ciala we. wszystkich trzech. kierunI kach prz~strzeni kuliste, Kulistl}' po~tac ma tylko jedcn gatunek.ödkryty przez Se~pera na polach ryiowychna Filipil1ach,t.j.'l'rochosphaera ae'quatorialis, u ktorcgo prz6d cillla jest pOlkulisty,.a wieniec rZ~Mkowy. obiega cidöw kicrunku .r6wnika. Do kuli zbliia 8i~. eialogat: Apsilus lentiforrnis, postac zas okrl}gtej tarczy, ma P terodina, Metopid'ia.,Czf}stljjestpostll-C klinowata IColuridael, ezwor,oboczna (Polyarthra;pancerz wrodzaju Brachionus, Anuraea), workowata (Asplan.chnli) Zazwyczaj :mozna wyr6znic trzyg16wne eZl)Bci ciala :glow~, tut6w, n6'zk~, . Bywajl} one bl}dzwyraznie od sicbie odgraniczöne,' blj-dz jedna 'w drugl} przechodzi Iagodnie. Pierwsza zawiera narzl}d rz~skowy, . . ~.., ,,;, ....I) ..Czlonki. 81l .ty'lko na sk6rze. Z&ZDa,eZQne,,na~zqdzi" nigd1. rozezlC?,,~owane,... . .. • I "1 ' l '.. . ' (! '\',1;11: e 'f, \ 7.:1.~ wewnl}trz,!o nie f'~ . . ,.;".' \ t7~' Iw'lIA'i'ORIA (WIl~'1'KJ) GAl,ldltt. nt,W/lr g'f}1JOWY,Wf}7.et 1ll<\7.g'owy i oko. W dru~icj mieszczl} si'J trz~wia., N{,:i.kn 7.IlR7.awiel'n. l.ylko g'l'uezoty i Illil)snio. 1'1'7.1')(1 cillt,\ bywlt zazwy(\7.11:;l'0pr7.ce7.1lie Kci(,~t;yi ma l'0wicrzchniQ rozmaicie uksztalconl}, 'nadto wYl'ostki stozkowat.c i ptatkowatc OI'zQsione, tworzlj,ce koroll~. , Ostatnia mn7.C byc r6wncj sZf'l'okosci jak prz6d ciala lub tell. znaeznie szersza (Floscularia), ; Kszt.att i Imdowa nMki SI} bardzo rozmaitc. Jest ona bl}dz dals7.ym Cil].gicm tlllowia (llydatina), hl}dz wyraznic od niego odgraniczona (Brachionns), hal'dzo fUng-a u ostlltniego i wichl innyeh, czasem nicZllal\Zlla, zmaruiala 1111>niellJa jf'j zllpoiJ,ie ('l'riarthrll, Polyarthra, Anuraca, Asplauchna, I'erlalion). Sktada si~ ona zazwyczaj z czlonk6w WSllwlllnyeh w sicbie, Inb jest tylko popr7.eeznie pofaldowana, a: 'konczy si!} dwoma rnchomymi pazllrkallli, rozlllaitego ksztaltll i dlugosci,niekicdy calego tulowia lub wiqkszej (Scaridium eudactylotulll).' 'U,'niekt6' ryeh wl'otkow znlljflnje si!) wiQks7.n liczba pazurk6w, n. p.po trzy. (Ste. plinuops lamc!lllris, Actinurns neptllnius), nadto bywnjq, napojedy'nczych f'ztonkllch osl.rogi, t. j. pllzurkowatc wyrostki slepozakonezone 'Iub tcz opntrzonn ot.workn.rni, pr",nz kt<\re wyptywlt eiecz z gruezolun6:l;kowego (Ca!lidinll pltl'flsitica). W nickt(Jrych rodzajach nie ma n67.ka pazllrk6w, Iccz 111ltornillst jest opntrz0111t 11a km'wu tarczk~t Inb smoczkiem (Rhi",ota) , lub rZQslmmi (Ptel'odina), Czasem konczy si~ trzonkiem krawl)dzistym, ostro zllcif;l.yrn (Monostyla) lub fltngirn kolccm (Mastigocerca). Wrotki posiadajl}CI1 n6%kQ ZltkOl'ICZOIll}parzystymi pazurkarni, noszl} je zto%one lub widclkowato r07.to~,onc, co nale%y do wlasciwosci pawnych < g'atllnk6w. . Pazurki Slj- tylko wypuklenillmi sk6ry; nie zas' osobnemi narz~dziami ruchowerni; glöw11em zns ich zadaniem jest przytwierdzenie cillla (10 l'odto7.:t, bl!-lH; tnvale, 11l!-1}Z tez chwilowo, co Bit} dzi~je przez wysl}ezcnie cipc",y lel'kicj z grllczoli1 nfJzkowego ') otworkiem, znajdujl}cym si!) na ich konillsziwch i lmr,epnl}eej ua nitkt}. Stosunck 1Il',,;Jü do tntowin jest dwojaki: albo Itl7.Y ona w osi ciala jako bczpoKrednic jego przecUll7.enie, a.lho tez jest ustawiona wzglt}dem niej pod kl}tCIIl i przesunil)ta nn stronf) brZllSZ1J1}(Bipalpus, Asplanchnc.pus, Coelopns eavia). U podstllwy n67.ki lezy po stronie grzbietow~i otwor kloaki, za7.11IlCzlljl}CYgranicl) mittdzy tutowiem Il n6zkl} u form, gdzie one w siehie bczl'0srednin przechodzlj-. Do wypuklcn sk6ry bywa tak7.c zaliczany wysllwalny prz6l\ ciah czyli ryjek (Philodinadae), abardzo wydatnc i jcdync tcgo rodzajn SI} wypuklenia sk6ry u A. Ebbes- ') Oh. Opis Ohartlika Ror.lmr\\'y Wyd",. mat.'przyr. (BrnchionuR), 'J'. XXVI. 23 178 A. WJEkIlEJsttt. - e. Ro'rAToRIA (WROTKr) ~179 OAT,IOYr, bornii,' zar6wno' u Samoo (Fig. 8), jll.kotez u samiey. Nie mll.j~ one odrQbncj funkeyi; chyba tylko zwiQkszenie powierzchni eiafa. Natomiast staly siQ podoblle wypuklenia, u malej liezby gatllnkow dotq.d znanych, wyb<lrnemi nnrzQdziami ruchn, kt6re sluzq. do .nagfego posuwania siQ w wodziEi jakby wiosla. Sq. one stawowato zfq.ezone z eialem (Polyarthrafig. Hf,) lub ll1ll:jl}ksztah pol1obny jak Ilozki naupliusa, tylkö nie sq. czlonl,owane, posiadl\jt} jedllak lIIiQsnie i pierzasto szeze- jezeli nie jest pokryta eialami obcemi~ U,wolno :plywaj~oych, (Qonochi~ lus) zlewajq. si~ te ga1aretowate rllrki we wsp6lnq. öslon~ kulist!}, w.kt6~ rej tkwill osobniki kolollii. U nickt6rych gntunk6w sk6rka .jest J!owleczona kleistq. istotl}, tak ze ich osobniki, zetkuljowszy si!}' ze '.sobl}, przylepiajljo siQ ('l'riarthra). Domki zlozone z kulek (Melicerta ringens) sl} inaczej utworzone, skladajlJo si!} z cial obcych, kt6re siQ formujl} w, orzQsionem zllglt;bienin poniz~j gqby w kulki; a te zostajl} ukladane dokola eiala zapOIllOCl} wyrostka wargowatego, wznoszl}eego sil} .nnd temze cinki (Pedalion' orzQsionem zaglQbieniem. fig. 48):~ :., ;.'.":! 2. S k 6 r n. -1 d.,. Skladnsi9 z jednorodnej s k 6r k i (cuticula) i warstwy podsk6rncj plazmntyeznej, zawierajlJocej jq.dra (hypodermis, po d s k or n i a). Ostlltnia wyd?iela wfnsuie skorkQ i jest zazwyeznj gruuszq. u form mfodych, p6zni~j staje siQ znneznie cie")szljo a jej jlJ-t1ra mniej lie7.ne, leez nie ?anika nigtly calkowicie. Na przodzie glowy skupia:i~ sil} duie kom6rki podskomi, wydzie),lj~ 8ilniejsz~ sk6rk~, przez ktor~ wyehodz~ n:\ 7.ewnljotr? rZf}ski. Odnawianie skorki (linienie si!}) zallwaiano tylko u jedllcgo gatllnkn jaskiniowego Apodoides stygius, Ioseph. Skorka tworzy u przewainej lic7.by gatunk6w nicj~dnakowe zgrubienia, przez co pow8laj~ pozorne cdonki lub fllldy. Pierwsze wsuwajq. siE}w siebie i rozsuwajl} zn pomoe~ miqsni podluznych zupelnie tak, jak pierscienie zwierzl}t stawowntych. Najbardziej Judz~clJo jest segmentacya w rodZllju Ta phrocllm p a fig. 39, ktorego gatunki s~ podobne do gq.sienic owndzich. Do ut:wor6w skorki nl}leil!o takZe pancerze, 1. j. twarde osfony tufowia, niekiedy znacznie zgrubiale, na powierzchni najrozmaiciej rzezbione, opatrzone listewkami, kratkami, 8!}czkllmi, dofkami, kolellmi itp. kt6re stanowil} ozdobl} pancerza, a dostarC?lljq. C7.f}sto cech rozeznawczych, szczegolnie kolce w rodzajach: Brachionus, Anuraea, Notholcll, osil}gajl\ce niekiedy olbrzymie rozmiary co do dlugOBCi, jak ri Anuraea longispina, gdzie kolee tylny jest prawie dwa razy tak dlugi jak pancer7., podobnie kolee grzbietni u 8tephanops bifurcn8 fig. 37, a. Pancerz moie by6 zamknic:ty tllk, iz pozostajlJo tylko dwa otwory, jeden dIa gfowy, drngi dIa nozki, lub tez po stronie brzusznej otwarty; moze siQ tllkze skladae z dwoch tarcz: brzusznej i grzbietowej, spojonych ze sobq. delikatniejszl} skorkq.. U form pllncernych skorka na gfowie i nozce pozostaje delikatniejs7.l!o, z wyjl}tkiem Dinocharis, gdzie s~ plytki pancerza takze na gfowie i na cdonkach nM;ki. U form stille osiadlych wyd7.iela skora galllretowlltljo oslonf} niekiedy znaeznej grubosci tak przezroczystl}, it' trudno dojrzee jej granic, 3. Na r z Ijo d r Z Q sk 0 w y. , . , Nar7.l}d rz!}skowy nalczy do najwybitniejszyeh wfasciwosei ustroju wrotk6w, a jest lIim I'r7.<\d cilllll czyli glowa, zamieniona w nar?l}d ruehowy, kt6rego iHtotl\:~ C7.<;s.;stallowi~ rllchome rZf}ski, stq.d nazwa na1'7,1}11 r7.\!skowy. W Hklad jego oproe7. rzt;sek, pomies7.c7.onych na wlllsciwie Ilks7.tnlcollej l'0wloce gfowy, wehod7.l} takie mi!}snie i nerwy oraz zlllYsly. Calos,\ m07,e byt\ c7.f}seiowo I\lb cllJkowicia wCi!jogniQtn w tuMw i tak same z niego wYHllni\!ta i rozpostarta, ktoreto ruchy odbywajlJo si,} napr?cmi:m lIstawiC7.lIie, a gdy rZQ3ki przytem drgajl}, staje si!} wrotek usposobiony do 7.mianymil.\jsca, do wprawienia wody w wir eelem pr7.ygarnif}cia do siebie pokal'm6w i wprowadzenia ich do g9by. Narz~LlI rZl}skowy sl'efnia pr7.eto zlld:mie dwojakie: umoiehnia zmianQ miejsca, jakotez zdobywanie i PI'7.yjlllownnic pokarm6w. Budowa i ksztalt jego Sl} nadzwyczaj urozmllicone, podobnie jak narzq.du zucia, lecz stafe w pewnych grupach wrotk6w, dIa tegu dostarcza.ilJo pozljodanych dIa systematyka 7.llalllioll r07.e7.1lawc?ych. Mianowicie dostnreza ich' ta cZQsc glowy, na ktarej siQ miOf;7.el\l~rZQsld . .Test ona wydzwigniQtl} cz~scilJo'powloki na przod7.ie eiala, twot'zl\e~t poduszee7.ki, I'lJobki, lejki, dzwonki itp. niekiedy 7. rozmaicio powycinltnymi lub w l'ozmaita 'wyrostki opatrzon'yllli bt'7.cgami i na7.ywa siE} kor on q.. RZQski ustawiono na koronie re. gulumie w Iiniaeh koli"tyeh stanowi:} jej wieniee, jezeli zas Sl\ nieregularnie IIRtawione kqplmmi, ll1h roznmeone naokofo otworu' gf}bowego, lub tei. pokl'ywajl} jak ,,7.c7.otec7.ki znaczlliejszq. powierzchniE} nar7.l}du rZE}skowego, wtenC7.as nazwa wicnice jest niestosownq., lubo bywa takza i :w tym przypadku ltzywanl\. .,. ' B.owniei wyr:t7. korona nie zawsze odpowiada istocie rzeczy.Tylko wtenezas jest o(lpowie,lni, g,)y pt'zcdni bl'zag ciala jest wyciq.gniQty w I<jek h:}')z l\ l'l!wnYIII bt'7.cgiom koliRtym, bl}dz podkowiasto lub sercowato wycif}I.YIll, hl}dz w ycil}gniqtym w I'ozmaitogo ksztaltu plntki jak - .e 180 A. WIERZIilJSKI. nOTATORIA (WROTKI) GALlOyr~ .18:1 orzr;sione ez,}sci' w pobliin gtowy jak n.' p. tak zwane uszka u Sy nehactadae, a nawct ryjek u Philodinadae. Ostatni powstal prawdopodobnie przez wysuniQcie si!} ezqsei czuciowyeh aparatu rZQskowego poza to bywa w rodzinach Flosculadadae, Melicertadne, wreszcie w orzQsione mmionlt jak u Stephanoeeros. CZQsto jednak lejek koronowy jest ptytki i podzielony na dwa platki koliste, jak w rodzinie PLilodinadae, u PedaHon mirum (fig, 4,8), Pterodinadae; u wielu wrotkow brak go, korona jest niewyrazna i przedstawia siE}jako nizki rl]-bek rllQskowy (Polyarthra), 'Wieniec (zl}skowymo7.e sil} sldadnc albo z podwojnego' szeregu rZQsek albo pojedynezego lub nie ma weale podobiel'lstwa do wienca. Podw~jllY wieniec rZQskowy prze'dstawiajl} fig. 50 (Melicerta) i fig. 55 (Philodina). W o~jaBnieniach llazwalismy jeden szereg rZQsek zewnQtrznym, drugi wewnQtrznym odpowierlriio do poloieuia; Hudson nazywa pierwszy gMwnym, drugi ~rugorzQdnym, inni autorowie nazywaj/} je rozmaicie: grirny, dolny, przedgl}bny, zagQbny, a to przedgQbny (trochus) oznaczajl} jako wewnl}trzny, zagt;bny (cingulnm) jako zewnQtrzny, odwrotnie wiEjc jak lezljo w rzucie POZiOIll'yIIl, co sil} wydaje rzeczljo dziwnl}. Ta terlllinologia jednak opiera siQ z jer1n~j strony na stosunku szeregow rZQsok do otworu gQbowego, ktory istnieje prawdopodobnie w pierwotnym stanie u Trochosphaera aequatorialis, z drugiej zas na por6wnaniu z poloieniem wie1'Ie6w rZQskowyelt u larwy typowej robak6w 'rrochophora. W opisach jednak systcmatycznych jest nicdogodnl~ i balamutnl}. Dwail\jl}e dwurzE}dowy wiouiec rzqskowy jako pierwotny, moinaby in ne postacie wicilCOW z niego wyprowadzic, co jednak napotyka na trudnosei. SI} bowiem tl\kie ksztalty korony i z tllk nieregularnie ustawiollemi rZQskarni, ie si<; nie dadz~t bezposrednio por6wnac z forml} typowl}. vVydJznienie dwoeh pierwotnych szeregow rZQsek, t. j. przed- i zagQbnego odbytu sit} w <lwojakim kicrnllku: albo rOZWilll}tsil) silnicj pierw~zy j!tk np. u Floseularia i Stephanoceros, albo drugi, ktory sil~ rowlloezesnie podzielil ua roine cZQBci, przeznaczone do ruchu i czucia. RZQski cznciowe stmeily ruehomosc, staly siQ sztywniejsze i dhlzsze, otrzymaly podpbrki w postaei guzkow, czopk6w, ptatkow, lub tni slllljt~i:1CsiQ,'utworzyly dlugie szezeeie ezyli rylee, mogl}ee siEj zwrncac w rbine strollY wraz z pbtami korony i odbierac wraienia. Tak sobio tMml1czymy skomplikowltnc postltcie narzl}du rZQskowcgo, wystQPuj:}ce n wielu wrotk6w, Na temz jedllak brak jeszcze tYIII wywodom tcorytyc.znYIII naleiytej podstawy, gdyi nllrzl}d rZl}skowy wrotkbw trlldny do zbadania skutkiem swej ruchliwosci, jest jeszcze za mato znany, atem mniej jego rozw6j n r6inych grup. Kaidy ~ dwoch szereg6w rZEjsek m07.e byc na wi<;kszej lub IIlnü:;szej pl'zestrzeni przerwany, atem samem podziclony na wiele cZQsei, CZEjsto nie tworzy wcale linii zltlllkuil;tej w sobie, jak to r.azwyezaj bywa w wiencu zagQbowym, ktbry tworzy dwa szeregi prllygQblle. Podzialclll kol rz\{skowyeh na cZQBci oraz ich rozsuniqeicm tl6mltc7.l} si!} nicktore jego obrQb (Zelinka). Jak w jednym kiernnku wyroinienie rZl}skowej cZQsci, narzl\dll ruchowego prowadzi do rozlllaitego jego IIksztatcenia, lak znowu. w dmgim powsta,il\ przez zanik rZQsek gatunki z koront} bezrzQskowl}, jak Atrochus tcntaculatus, Apsilus len.tiformis, Acyelus inqnietus, Blllatro calvus. U pierwszcgo stwierdzitem istnienie kola zewnl}lrznego ,rzQsek u mlodyeh, zumiast kt6rcgo powstajl} p6ini~j platki opatrzone' pustymi mackmni. Formy posrcdnie m/~jl} narzl}d rZQskowy znaeznie zIl).arnialy jak n Il!Isorzytnego Seison Grub':li, Claus. : .. ,. ./ . H.nch jaki wykonywajl} rZQski, jest wedtllg zdania badaczy mimowolny, Wycl,orhl} one zns z wielldch kOlllorck, ulo7.onyeh szeregami pod sk6rkl.t (Asplmlclllllt), kV,rl} przehijaj:}. Zjawisko tocz/}cych sil} kol, kicdy ustawiolle koli~to rz(,'ski SI} w ruchll, tMlllaezono lIajrozrnaiciej., Nie mog/}e siQ tll wdawac w histOl'yc;l,ne przedstawicnie rzeczy, poprzestl\:jemy nl\ ZltZlluczcnill, 7.0 IIparat rZQskowy nie poruszn siQ w ealoBei .w kolo, 1111 i lei nie U1l\ wSf(ld r;l,r,sek bton faluj:}eych siQ, leez zjawisko. obmcajl.wych siQ sp •.ych wyw()!llje rueh sarnych rZQsek, ktOl'e uderznjl} ,na zewllI~tr;l, a przytem "'ygillll,h si(,' hakowato, a ie ten ruch 'odbywa siQ IlItnlzo szybko i oko otrzYllllljll kolejno wrllzellia, pl'zeto tc wl"azcnia ~ptywlljl}c IV jeden ohraz, wywotllj:} zhl(lzcnie ouracnjl}cych siQ spt'yeh Iwta. Rozlllaito po"tacio korollY i spos6b jcj urzQsiollia przedstawiaj:} fig. fJO-6li schclIHtt.yc"no rysllllki .CL Kannl pokarlllowy, Kana t poknrlllnwy .lest w cnlej grollludzie wrotkow jconostll:inie zhlldnwallY, porlohnic jak u Brachionus. Nl\jwiQksZI} rozml\itosc przeost.awilt t.yllw hndolV:t narzl}fln illcia, kt()r-cgo brak zl\wsze sl\mcom, n 11 kilkn g:tt.un k'lw .lost Oll zlllarnialy (Dl'ilophnga bneephalus, Balatro I.'alvus), Otw(lr gQhowy lc7.Y rZl1.dko IIIt osi eiata (Flosculariadae), znzwyczl\j ;l,IU\hlizej strony hrznsznf'j luh na lliqj. U namicuionej rodziny ma gQba ksztalt lejkowaty i JCBt. hardzo obszernl\, u innyeh wrotkow lejek gl}howy jcst kr6tki, czascllI ZI1.Sniema go wcaln, ta.k 7.e szezQki lei/} tui za ()lwor'~1Il gQhowYIll i mogl). hyc z niego wysuwnne' na 'zewni}trz. 8zl.'z('g'I!IlI} hlHlowQ lila pr z II cl si 0 n e k Wilhowy u .Ji'loseulnrill. .Jest to w gl~bi korony przestrzel'l I';jkowata u gOl'Y z knrezliwym kolnierzy- ~. :! e e '182 \tö'l'ATÖRIA A. WllliRZlllJSKI. DIa okreslenia tych gMwnych postaci szez~k trudno IV, na8zym jQzyku dollfac odpowicdllich wymzow oddajl}cych trnfnie ich budowQ. Uyloby zrcsztljo rzeCZ~t zbytcCZlll} silic siQ nn ich utwOI'zenie, gdyz nazwy powyzej Pl'zytOC7.0lIe SI} dia spccyalistow zupdllie zrozumiale. .W CZQ8ei kiem u slJodi1 zamkniQtil diafragJIil}, w ktorej siQ znajduje szparka gQbowa, boczne zas sciany ma.jl} grube faldy. Wzdluz kolnierzyka sI} UStllwione 'rzQski W porlkowQ, na ktOrej koilcach, zwr6conych ku stronie brzusznej, SIjoone 'dlugie i poruszajl} siQ powolnie. Takic urzl}dzonie przcdsionka tllatwia przytrzymanie' zdobyezy. 7,a otworem gQbowym zwiesza siQ do nastQpn~j komory, t. j. do wola ,elastyczna rurka, wykonywajl}ca rucny, falist.o, za wolem dopiero le?l} szczQki. Podobnl} budowQ ma takze wstl,;pna cZQsc kanahl pokarmowego u Stephanoccros i u Atrochus tentacllllitllS. U ostatniego jest wol bardzo obszerny, rownio jak przedsionek, tak iz szczQki sljo daleko posllniQte w glljob szczcgUlowej we odrQbnych je przez opisl\nie. :'. gatunkow w tymze dziele. SzczQki wraz 70miQsninmi poruszajljocymi je i 70 gruczolami,uwaznnymi zn slillianki, stllnowiljo cnloRc, zwanljo nllrzt}dem zucht (Mastax), kt61''y u kaZdcgo wrotkn wpll\ln od ra.zn IV oko, gdyz s7.cz~ki SI}w ~iq,glym rl1chu. W ygl:yla on jako cialko bl}dz .pocUuznie lub poprzecznie jajowate b:}dz ('zworoboczne, od tylu zwykle na triy zaokrljoglone platy rozdzielone jnk u Bl'llehionus. MiQsnie szczQk sl} u niektOrych gatllnkow pr:j,zkowane i co do cZYllnosci dwojakie, t. j. rozwieraeze 8zczQk rs~is~ kacze OHm. expansores i compressoresl. OPI'OCZ tych'dw6ch ruch6w, wykonywn;j:} szczQki jcszezc ruchy obrotowe.wY8uwaj~ siQ tez'na.przüdi ~o.: f:~h,a to skutkiem niekierly bardzo zawilego meehanizmu, 8idadajl}cego siQz blon i listewek elnstycznych. TQ CZQBC przewodll pokarmowego, w ktorej siQ znajduje narz:}d 7.ucin, nazywajlJo badacze wrotkow' rozmaicie: zolljodkiem zuciowym, gardzielern lub polykieml). Jezeli :narzl}d' zueia nastQPuje tuz po lejku gQbowYl1\, jak zwyldebywa, wtencZll8 najwlasciwiej mozna mieszcz:j,c~t cZQsc przewodu pokarmowego nazwac 'polykicm (pharynx) jezeli i=J.Zn.Rpoprzedzajljo przedsionek i w61 jak u FlosClllarilldae, natene7.as trzeba .il)-I1llzwac zoll}dkiem zuciowym. G 1\ rdzi e 1 (ocsnl'lm~ns) jnRt zwyldn krM,ki i tylko przy znpclnem wyprl;zenill ~wie. rZQeia widoezn y, cznsem jcdnak dIngi jak u Asplanchna, Synchaeta, Bipnlpus. Nie zawsze tezzllajdujl} siQ w nim rZQski, brak ich u gatunkow, polykajl)-cych wiQksze zwierzQta pancerne, jak n. p. Asplanehna. Zoll}d e k je8t zazwyczaj najwydatniejszl} eZQBcil}kanahl pokarmowego, na} rozmaieiej zabarwion:j, tnk skutkiem rozn~j barwy pokarmow przyjQtych jakotez. baJ'wika gromadlll}cego siQ w jej Bcianacb. NajczQst8ze barwy sq, 7.Oltawo-zielona, zielona, brunatna, czerwonawa. Sciany jego tworzy jeden poklnd komorek, ktol'ych granice albo SI)-wyra~ne, albo te7. za- typ<Sw: I. MaIleate fig. 57. SzczQki zewnQtrzne z dnzymi mlotcczlmmi, ktciryeh gMwki i trzonki sl} prawle jednakiej dlllgosei, g16wki 5-7 zQbne, podporki szezQk wewnQtrznych krotkie, ich l'a.miolla szerokie. 11. Sub in alle a te fig. 58. Glowki mlotcezkow wQ?sze 0 3-5 zl}bkach, tl'zonki sillliej rozwiniQte, kowauelko plytkowate. Ill. Forcip/\ te fig. (iO. GlOwki mloteczk6w prQcikowate, ostro znkonczone, trzonki dlngie, ramiona kowadellm opatrzone zljobkami. Tell typ moznaby nazwac "s z c 70YP e 0 wa te s zc z Qk i", odmiellnljo ich fOl'mQ przedstawitt tig. 2R. IV: Incudate'fig. lek silne,' z krawQdzil)mloteczki zmarniale w V. Uncinate tig. zastQpowalelll Zwi:}zek pojerlynczych sldadnikow s7.czQk ze sobl} i"Sp080b ich (Izilllanin podezas zucia JOHt w wiehl przypadknch bardzo trudny do zbadnnia. Nie jest on tez przcdstnwiony w 8ehematach skopiowanych z dziela Hudsona, zarowno jnk w rysunkach przedstawiajl}eych cZQsei pyszczko- tulowia. N a r z l}d zncia (Mastl\X) odgrywa w systomatyco wrotkow bardzo waznl} rolQ, dostarCZlt bowiem piQtn stalych, nada:ilJocych siQ do wyroznienia gatunkow, rodzllj6w, rodzin i rZQdow. Sklad jego (jezeli jest doskonaly) jest t/\ki jak u Bmchionus, 1. j. powstaje z szczQk zewnQtrznych i wewnQtrznych, ktorych blldowQ opisalismy powyzej. Przez przewagQ pierwszych nad drugiemi, przez zanik jedncgo ze sldadnikow tych dwoeh pil,r \lowstajljo rozmaite formy szczQk, !dore Gosse (I. c.) zestawia w? lS)J (WRO'l'Kl) oAL1CVl, 61 obcQgowllte (Aspl:mchuR). RRlllionll kOWllIlp.wewnQtl'zlll} ozqbionljo. zewnQtrznljo knblljokowat:}, ksztaleie listewek posrodku mmion. 62. Mloteczki bez trzonkow, gMwka dwuzQbnn, ko- wadelko slabo rozlViniQte (Stephanoceros). VI. Ramate fig. 63. Ramion/\ szeroko rozplaszczone, opatrzonc wynioslemi listewkami, ktorych koilce dzillla:il} jak z:}bki; trzonkciw i podporki brllk. SIj, to lIajpl'ostsze szczQki zlozonc 70dwoch tylko plyt oImt,rzonych faldkami i poruszajl}cych siQ Im sohie (Philodinadac). VII. Malleo-ramate lig. 59. Mloteczki z gl6wkami szel'okicmi, tl'cijzQbnemi, trzonki blaszkowatfl z otwOl'kami, podl'0rki dlugic, eiellkie. ') Grllcz(}fy alinowe po?ykll tunkuw z ro.lz. Callidinl\, (Meliccrta). !~~ R~ r1ot~.l maro znane, Zelinka wyrotnir ich G u ga- ,a iM A. • I I;.1 WllllR:tEJS\{I. ltO'I'A'j'IlIlI" (WItOTKI) '185 GAI,JOYI. .li.,! nikle tak;"ii cuty 'prz~"'od pokarmowy twor7.Y syncytinm .• leicli posindn bndowQ 'konio;'kow~, natenczas wnQtrze kom6rek wypeiniajl} mniejs7.e lub wiQksze kulki thts7.f'zOWC i ciec7. mbarwionn. Czyli takie kOlllorki funkcyonlljl} jnko ehlonl}ec i wyd7.ielnj~ee lHlrzQll7.ia 7.ara7.cm, 0 tem lIin wiemy nic 7. dotychezasowych badail. WnQtJ.7.c iol~dka jest z regnly opatrzone rZQska.mi, u Atrochusjednak nie widzialem ich weale. Do ioll}dka uchodz,!- zazIV1czl\j od przodu grllc7.oly luh tez SI} poniekl}d jego przedniemi narozami..Ich ksztalt i wielkosc jest bardzo rozna nawet 11 pokrewnych grup, SI} .bowiem krotkie, stoikowate, gruszkowate, Inb wydluione i podzielone ll!l platy (Brachionus, .Pterodina). 'l'akze bndowa ich nie jest jednaka, przewainie skladajl} siQ z jasnej, drobnoziarnistej plazmy, zawicrajl}c~j duze lub male jl}dra w rc\zncj ilosci. Szc7.egl'Jhl:} blldowQ ma zol~dek u 'l'riphylus lacustris, posiada bowiem po kazdej stronie po 3 wyrostki siepe, u Atrochus 7.as iol~\{lek jest otoczony pbzmatycznym pierseieniem w kierUllku dlugosei. Znaczenie fi7.yologic7.ne wS7.ystkich narzQdzi, majl}cych wejrzenie podolme jak gruezoly, a po7.ostajlJ-cych w zwil}zku z ioll}dkiem nie jest dotl}d znane. Od c7.as()w Leydiga nazywaj,!- je powszechnie grllczobmi pnnkrcatyeznymi Illb zol:}dkowymi, ktoreto na;r,wy nie sI} bynlljmnicj oparte na badaniach fizyologicznych .. Z wyjl}tkiem rodzajowAsplanchna i l'araseison, u kt6rych zol:}dek jest od tylu zamkniQty, posiadajl} inne wrotki za nim jellzcze jelito, bl}lli bardzo krotkie, blJ:di dlU7.sze i podzielone wyrainie na dwie cZQsci, t. j. p~cberzastl}, nastQPujl}cl} bezposrednio po 201l}dku i krotszl} rurkowat,!-, t. j. jelita odbytowe; obie posiadaj,!, rZQski. Ostatnie pr7.yjmuje PQcherz kurciliwy i j~jow6r1, jest wifie kloak,!" ktl'Jra uchodzi po stronie g-r7.hietnej' na koneu tlllowia, u form ZLlS stl~le ucz€'pionycb (F1oscularillllae) bliiej glowy. Mclicert/\ ringens !lIoie "'ysnn:}c kloakQ Jll'7.y wyprMnieniach az pod glowQ, poza bl'zegi swego domku. Dwie c7.Qsci kanalu pokarl1lowego, nastQpu.hce po zol,!-dkll, t. j. jelito i kloakn, sI} takze pod wzglQdem r07.w~ju rrHne, pierwsze Powstll;je z komorek warstwy wewnQtrznej, drllga prz!'z wypnklenie ektodcrmal, nl'j wllrstwy. Cz~sc knrczliwa kloaki, oml'Jwiona w rozdziale 0 l1l~rzQ' d7.iach wydzielniczych, p07.ostaje u niektc\rych wrotk6w w bli:7.8zym l.wi~.zkll z sP"swlJo trawienia, nii wyd7.ielania. Taki zwi~zek da siQ wykazac u Atrochus, w ktl'Jrego kurczliwej cZQsci kloald nnpotyklllcm po- [l. Nar;r,~(hia \\~ydziclniczo \,.. ".; (Nephridia),;,"iJ';'" Bmlowa ich jost 11m\(\jCI!nolita n wS1.ystkieb wrot,k6w', I!1ianowi010 skhul,\j:.L si<; 7. k:lnal,'.w, ei:~gnijocych si~ wzdtnz jamy ciala, po obu stroll:ldl pr"ewo,l" pOkal'lllowcgo i z pqt.bei'7.yka kurczliwego, .lI}CZIY ('ego KiQ z kloalq. .. .:.' Kanaly wij:} siq kn;to i nkhllajlJ: w pcwuych odstQPach W PQtle, twor7.:1c l'lHlwj klQbllszk6w, siqgl\jr,L 7.as 011 pl}cher7.a knrczliwcgo do glowy In h km\c7.ijo si<; wsn'lll jmny eiala (Synchllcta). Ich swiatlo jest odgranicwne ostl'cmi lini:nni, sciany za~ llIniej lub wiQccj .grub,e ~worzy 1'1:11.1111\ dl'ohlloziarnista, zn WiCl':ljijocadrohniutkic kuleezki tluszczu i wy1':1.';'110 j:yll':l. Kkl:uln. sill "atom z kombl'ek, ktbryeh grnnice ~ladzl\ si~ tylko " Iliekt{ll'ych gatnll k{,W stwierdzill. Najohliciej gromadzi;,sifi plaz1111\na pl}tlacb, j:ylra )IHR SI} nnjwyr:ui;niejs;r,e pr7.Y Icjkach migawkowyeh. Za7.wyezaj hywa tylko po dwa Imnaly, czasem (Asplanehnadae)'po dwa 7. kaidqj stl'ony, kt,')).c biegnlJ: osobno Illb llJ:c7.ijosift zesoblJ: w pewnych orlstl)p:Jeh. Nows7.e hadania stwiel'lhily, ze w glowie te kanaly,g16wne SI} polt1e7.01l0 7.0 sohlJ: l'0pr1.eeznym kanalikiem, a to u Hydatina senta, La.cinaria socinlis, Stel'hanoeeros Eiclthornii, Apsilus lentiformi,s) :Atroeltns tcntaeulatns. U ostatlliego zHnwlliylem miguwkowy ru~h 'w kal1l~liku poprzecznym, taki salIl jak w dw6ch lejkRch na,n~~, ~poc~yw,aj,!-oych. Zal'0wne wyka11\ dalsw hadania, 1e to polllczenie pni" b~~znych w okolicy glowy jflSt wir;c~j r07.powszecbnione w groinaqzie. w~otk6w. Kanaly 8:1 w catym pr7.obiegll pr7.ytwicrdzone delikat~erp.i,.w16kienkami do seian eiaIa, do nar7.Qdzi wewllfitrznych jakotez q?'i,kanalu pokannowego i miQsni. " .' !.,.. I,\", ',' Kn7.dy kanal gl6wllY posindn w pewnych odstE}pach ~o~z,~e, kr6~kin I;ul:pdd kS7.talt.n l'lll'ki, Ht.07.ka lub tn~l,ki, w kt6rych wida6 u 7.y"'yeb wrotköw 7..)'wc rnigotanie jakby plomykuw, przyczem cale, te wyrostki drgll;ilJ:, H wra7. Z nimi i gluwne pnie. Nazywa,my ..1.e.I~J kam i In i g HW k 0 wy 1Il i (Zittol'f1amrncn, Zitterorgane, Wimpcrtriehter). Ich liczba icst ro,;,n!l u pojcdY"lCzyeh gatllnkuw, n. p. 4, 8, 10, 20 (do ,5Q f-eydig u Aspla.nchlla), u togo samego gatunku jednak. ma by6. sta!l},. cosit} nie 7.gadza 7. mojem doswi:ule7.cniem, widzialem bowie~::u'.ABpLp~iodonta oka7.y zc zmiclIlI:} liczblJ: lejk6w. . ,. .' Co do budowy II\ik6w istuicjl}, sprzeczne mniemania, \V najnowszych dopiero ezasaelt stwienl;r,ono u gatunk6w z rodziny Philodinadael), karmy. ') J'od.wn, I'rac(\: IL I'lnt.e, Uobor ,lie Hotntorien-l!'IlUnR de8 bottni8chen Meerbusens etc. Zeit. f. w. Zoo\og. B,!. 4,\1 i tnm~e lld, 5H K. Zo1inka, Stndi~n über Rliderthlere !If. str. 21-2;', , ' ,. . l{ozprllwy mat .. llrz)'r. T. XXVI, 24 :sr. 1 oc ce' ," .. _...-" .._e ... •• {., 186 e I: 187 RO'l'ATORIA (WRO'1'KI) GALIOYl. A. WI1;iRZEJSKI. maximum, co siQ wydaje nieprawdopodobnem. Natomiast. mozna przyznac temu llutorowi znpelnl} stusznosc co do tego, ze pl}cherz kurczliwy ze lejki Sl]- tylko ku kanalom otwarte, na zewnl]-tr1. zas zamkni()tp plazmatyeznl} ezapeezklh w ktorcj sil} nie da wykn,r,ac jl}dro. Dowewnl}trznej jej powierzchni nczepia sil} nitkll, ?lozonn z kilknl1astu rz()sek, tworZI}Ca tak zwanl], 'hlonk(} fllluj'\C1J. U dw{,ch g'lLtunk()w z rodz:~jl\ Asplanchlla, t. j. n 'A. amphora i A. p.'iouonta, widziano nadto na zewnQtrzllej powierzehni e?apeczki po uwie Ilitki, wykollywajl}ce baruzo energiczne ruehy. 'l'aka liudowa, kll7.c si«:)domysla6, ie lojki powstaly z komorek migawkowych .. Boczne sciany lejkow SI], bardzo cioniutkie i uozwalajl} sledzic ruchy ra'lüjl],coj nitki, kt6ra m07.e byc wst«:)gowatl} Ino obll}, stosownie do tego, czy swiaUo I~;ka jest walcowate czyli tez szparowatc. Bocznych otwork6w w lejkach, 0 kt6ryeh pisz~t dawlliejsi hadacze, nie stwierrtzili nowsi. Czy lejki SI}u pewnych gatnok6w wl'otk{"v na koncach otwarte, lub u wszystkich zamkni~tc, na to pytallie mllszl} nie ma rozprowadzac krwi. . H. Kr e w. Jallll} cia..ta wrotkc')w wypelnia ciecz odr.ywcza, oplukujl}ca narzl}dzia wewn\)trznc, ktllrl} uwazamy zn. krew. 0 wlasnosciach ehemicznych tej eieczy i jej sldadllikach morfologicznych nie wiele wiemy nad to, co juz przed 40 lat)' 0 Ili~i wiedzilll Leydig'), t. j. ze zawiera istoty biatkowate i jost juzto bezbarwna, juZto Z6ltawa lub czerwonawa, a zazwye7.aj I'lywa:ilJ: w uiej ciatka mnlutkie, jasne, kt6rych liczba bywa rozmaita, nadto dl'obnilltkio kllloczki, zarewne lmlki tluszczu. Nowsi badacze stwierdzajlJ, ze sk/adniki postaciowe krwi slJ: owalne lub kuliste, zlllienll~i wielkoRei u teg-o samcgo osobnika, skladajl} sil} zas z pillzmy jednorodnp,j i polyskn.i:.t silnic. 'l'nkie cialka widzial n. p. Zelinka u gat. z I'odzaju Calliuina, widzialem je takze u Atrochus tentaclilatus w tej s:unej postaci, i stwienlzilem, 7.e SI} u mlodych zwierzlj-t liczniejsze. W bmku nlwzYli i serca krew porusza sil} i miesza za pomocl} skllrezu cn..tego eia/a, przyczem slu7.Y, jak to zaznaczono przy opisie Br:whionnsa, jako sihl, pn}znll do wypychnnia glowy i n6zld. C;I,y sil} rozcim'lCza przcz przyjE}cie wody od zewnlJ-trz, jak to przyPllszczal Lcyo.ig (I. c. str. 78), na to nie umiemy dzis jeszcze odpowie- odpowiedzieo przyszle poszukiwania. Kanaly wpadajl} bqdz bczposrednio do kloaki (n. p. u Pterortina), bl}dz do zbiornik6w zwanych pl}ehel'zykami kurczliwymi, u Iliektorych zas gat. z rodz. Philodinadae, tudzier. u Conochilus volvox i Atroehns tentaculatus ll}czq, sil} naprz6d w pieil nieparzysty, kt61'ego sciany mog:} mice budowl} gruczolowl}, a ten dopiero uchodzi do pQcherzyka knrezliwego lub jak u A. tcntacnlatus przed Ilim do Idoaki. U tyeh forlll cz~sc kloaki stala si!} p~eherzykiem kurczliwym, co szczeg61nie da sil} wykazac U ostatniego gatunku, w kt6rego pl}cherzyku widzialem rcsztki pokarm6w.'" ' . Pl}cherzyk kurczliwy posiadn delikatnIl siateczk~ z w16kien inil}snych, zres~tl} jego sciany sI} nadel' delikatne. Miewa on rozmiary r07.ne, niekiedy olbrzymie (AsplancLna) lub malutkie i albo jest wyraznie od kloaki oddzielony, tak iz pozornie do niej nie nalezy, albo jest, jak jnz nndmieniono, tylko przcksztalconl} jej CZQBci'l. U Salpina mneracantha i eustala pl}cherzyk kurczliwy jest parzysty. Skllrcze PQcherzyka SI}rytmiczne,juzto :wydatne i cZl}ste, juztez niepozorne i powolne. Co do zadanill jego' fizyologicznego sl}dzi Dr. L. Cosllloviei '), 9.e zabiera wod«:), przeptywaj~Cl} llieustannie przez przew6d poknrmowy, l\ wypelniwszy si\) do maximulll napil}cin scian, wypycha jl} nn zewnlj,trz podczas skurczu. To zdanie nie da si~ zgeneralizowa(\, jllk autor slj,dzi, bo u Asplanchnadae jelito jest slepo zakonczone, nie ll}czy si\) wiQc wcale z pQchcrzem kurczliwym, zresztl} ostatni zltbier!1:jl}c takie wydzieliny z kana16w wy~zielniczyeh mialby si\) napetniac od razu z dw6ch stron do dziec nll podstawie scislejszych 7. Ladan. MiQsnie. Dotychczasowe badania nie przygotowaly jeszcze nalezytej podstawy do por6wnawczeg-o przedstawienia bndowy i ukllldu mit}sui Wl'otk""v; rownie;l; rozwöj ich jest pl'ltwie zllpelnie niczllany, 1'0(1 wzgll}detll histolog-icznym 1'0zrMninmy miQsuie gladkie, zltChowuj:;ce pierwotne ;l,narlliolla knrczliwych kom6rek i prl}zkowl\ne. Oz«;sciej wyst\)pnjl} pierwsze, ostatnic znalle Sl\ w kilku rodzajaeh np. 1'0!yartlll'1t, Pedalioll, Scaridinlll, Pterodina. Gladkie bywajl~ rozgall}zione, tworz~l, nawet siatki, istota knrczliwa tworzy w nich warstwl} zewn~trzIll}, zawiera.j:.tcl} w soLie os z drobnoziarnistej plazmy, kt6ra 8i~ ll}czy ;I,,hdrcm, w'yst()pu,heem na powierzchniQ wt6knl1. Inb tez w niej zanurzoucm. l'o(lsköl'ne llli()~llie g-llt(lkie SI} wstw~owate, podzielone cZQsto ezlonkowato (u ClIlIidillll) i skladlljl}ee sil} z jedncj warstwy delikatnych wl6kienek. 1) Fr. Lcydig. Ueher elen Ball lind die system. Stellung der Rädcrlhiere. Zeit"ehr. ') W referacie 1'. t ..Ce qn'il faut entendre par .Systeme llquifere, organes segmentaires, excreteurs nephril1ies etc." Congr. internat. de Zoo\. a Moscon 1892. 1 part. e. ~ i~", w. hOol. Bd. VI. ll:liJ.t ':;1:~::r!+l!I-k=!ll:!!ICl:!!!d!l!: -"'.5::::%=, •. ==.= ..... -.:.. ... .e-.'7.-."":.!'; .• •• e. •' RR'rA'rOHlA 'A. 188 Pod wzg!Qdem poloienia rozrMniamy miQ8nie sk6rne i wewnl}trzneo l'iorwsze le:';~ tu:'; poil sk6rlj" llj-czlj, siQ clllkowieie luh c";l}sciowo z warshvlj, podsk6rni (hyporlermis) i przehiegajl} h1lrlV.r6wJloiegie do osi eial", bl}dz poprzecznie.W ostatnim pr7lypadkn t.worzlj- a!bo wl6klll\ spiraine, zll)oczone poprzeczncmi w16kienkami, hl}dv. pnsy, pr,.;erwano po stronie brznsz'nej, 'rak, ntworzony wor skornomiQsny rozeil}ga siQ na cale cialo lub tylko na jegri' eZQ8c. :Mi~snie wewn~trzne r07lpina,il} siQ pomiltdzy skorl} a 'narzQdzill:mi: wewn~trznemi wS1'M jamy ciala i tworz:\ Zllzwyezajdwie gl6wne grur;y, mianowicie przcdni~, i tylnl}. Mi()snie piOl'wszej grllpy naleilJ- do' korouy i gardziela i ukladajl} siQ parami zarowno jak miQsnie drugiej grllpy, uezepiajl}ce si~ do kloaki lub w nozce. poll\ezeniu nerwow z miQsniami prawie nie nie wiarlomo; wedlug dawni~iszyeh badaezy istniejl} nerw)' motoryezne, stykajlj-ce sit,) rozszerzonymi koniuszkami 71 w16knami miQsni, z nowszych Dr. Plate ws pol1lina 0 wzgorkach T1crwowyeh nn wMknaeh mit,)snyeh 11 Synchnetl1 .. Hlnvniez nie wiadomo ezy wt<iknn miesni dIngich l,\czlj Sil;l w pQc;r,ki, U Asplanchna Slj, one wprawdzie wstQgowate i sk.tadajl} sil;l z liczni~js7lyeh w16kienek km'czliwych, oddzielonych od siehie plazml)o, posiadaj:} jerlnak tylko jedno j~dro, zatem nie moglJo hyc uwazane za PQczek miQ- o sniowy zto~ony, PomiQdzy delikat.nemi w16kienkami miQsni wcwnQtrznyeh a tImnki ll}eznej nie ma' roiniey histologicznej, w ogclle wYI'Mnicnie pomiQ(hy t:} tkanklj, a kurczliwlj, jcst u wrotk6w jeszcze hardzo nieznaczne. "0', , 8. Uklad nerwowy. W Bzystkie wrotki posiadajll! nad przelykiem 11l0zg, zloiollY ~ jl}flrzystych, dro1Jnozinrnistych komol'ek wQ~towych. ler.l}cych na powierzehni i ze srodkowcj istoty wMknistej, Ksztatt jego bywa okl'l}gly, e,.;lVoroboczny iub tr6jkl}tny. Obr~e~ki gardzielow~i nicma, atoli u Discl.ll'us i Callidina odkryl ]k Zelinka I) wQzel podpl'zclykowy, ktlll'ego kOlll6rki majl} tQ sam~ budowl} co kOIl16rki m6zgowo. Z mtl;r,gll wyehodzl} ncrwy do narzQdzi zmysMw i do tnlowia. U Callidina, gdzie nerwy zostaly stosunkowo llll:jdoldadniej zbadane przez ZcIink(J (I. C" str. 12 i nast.), wychodzlJj oue z 7 punktow mozgu, a to jeden do eznjka grzbiet.nego, po dwa do ryjka z kaidej strony przedni~j cZQRci mozgu, dwa zas z tylnej jego powierzchni. Kazdy z ostatuieh dzieli siQ za.mz po wyjscill z mozgll na d wa pnie, nazwa.ne przez ZcliniHi Ncrvl!s latcr(l.li~ Ri\<1orthiol'o 189 GAI,ICYI. i N. 1!cnfrali.Q. Pierwszy r07.dziela siQ na ('ztery 'wfokmi" zaopatrtlj~ce gMwlJie mi<;Hnic, dl'Ugi' na pi Ql:.~alOpatruj:.teyeh miQsnie poprzeezne, przy kt/,rych l:}('.~y Sil) Z kondn'kami wl;7Ilowcmi, spoezywajl\COmr' oa tychio miQsniaeh. U At.roc1l1ls tentacuhtns stwierdzilem nastQPujlj,ce nerwy: a) ,niel'al'7IYst.y, wyeho(17I:}('.y 71grzhietnej powierzchni mozg'll i udajl~cy~siQ do ('.~l,jka gl'~biet.lJl'go, h) p;lni 11)'7Icdnich'uda.i~eyeh siQ'do kOl'OnYi' c) parQ tylnych, kOJ'w7I:}cych sit,) rnnif)j wiQcqj w polowie ,tulowia wsk6rze, d) dwa hOt'zne, udaj:.lcc silt do czujk6w'bocznych,' !',l',i"; J)o narzt,)(hi zmysl<'>w Jlalez~: 1)' oko, 2) czujek ')'lub" dwa: czujki gr~bietne (Dorsal an tennen) , 3) dwa c7lujki boczne' (Lateralantennen), 4.) czujki ezolowe (Stirntaster, St.irnantennell). " ,. o k 0 jos!. plamk:} harwika bezposrednio nIl;'mozglllleil)oc~, 'czasem hywa:j:} dwie plamki lei~ce na pl'zodzie tarczy rZQskowej;czaaem zas t.no:y. W ostlltlJim pl'zypadlw lezy jcdnn. nll rn6zg11, dwie na przodzie na Iwzcgach kOl'oIJY 11. p. A. ].~hhcshOl'Jlii ,l<~osphora, Notommata' i t.' p. W y'J.szy stopie!'1 hIH!OWY osi:jga olm, gdy do plamki barwikowej przyhywa okrl}gle, polyskujlj-ce cialko, rodzaj soczewki, ktorl} posiadll:il} zazwycza:i gatullki 71 parzystellli oczlmmi. U niekt6ryeh gatllnkow stwierdzollo wif,!ksZI} liczbq barwllych plamek fi-12, atoli nie wszystkie'mogl} hyc IIwMane za oC7lka i nil) wszt,)dzie stwienlzollo ich obecnosc 'W t~J lic;I,hie, w jakiej hyly poclawltllo pl'zez blldoczy. CZQsto mlöde 2wierzQta miewajlj pl:un ki harwi kowe, kt6re Il starszych zauika.jlj, (Ji'loseularia": dae) ~). Czujki grzbietne. Jak siQ zdll:je pa.rzyste ezujki grzbietne 81} pierwotnemi narzQdziami zmy~t6w, z kt6ryeh wytworzyl siQ','niepal'zysty, znane S:.J- howinm przyparlki, grlzie ostatni je8t zaopatrzony: nm'wem skladnj:j.cym sit,) z dwcich pui, wychodzl!.Cych psobJlo z mozgu i zlewaj:}cyeh si<} l!ol'iel'o w dalszYIII prZdlil'gll w jedno wlölmo. K0I1CO nerw6w tych lIarzt,)r1~i przebijajlj, sl;:<"rkl}i tworz~ l't,)czek delikatnyeh wlosk<>w, sterczl)ol~'yeh wuluo. Otll"orek, z kt/I!'l'go pt,)e~ki wychorlz,}, jest zltzwyczaj otoCWIIY wYllios.tYIII l'ierseienielll sk">l.ki. Zar<jwno parzyste jak i niepal'7.yste eZlljki WZnI)SZl~si\; 11 wielu gatuuk6w pOllad powierzehniQ skol'Y ') ]))" c'l.aj:icego 2) In, p. 1t, Ib. 1I1likniqein <1WlIzllaeZ,lIo,lei Ilzywam ro~lilll}l\[imoR:t. Ir zwi,!zkll Z 1'0,t07."lli"lII oka I'ozo~t".i'} wyrazlI tak .czujok" Ih:yo1ogicZllC C'l.Y .1" jnlllY ~ml'e,tllio g~l>owcj lub cq nie je~t zno.ne, 8'l 'l.:tlllkniqto. niumniej zamlRst cznlek, ozon. lKall,ziarn:uui fU~11 Notommatnflne. Znn. •. C'l.Y Sifj otwiernj'Jo on zewn~trz 7,wano hClLtel), m:l~hce pO:-1r:u~,ItIlJi:-:t:h lH.H'kow:\t:} ll1h woreCi'\kOWllt.:} Wn.PII:l... Lc;i.:} ono I'r1.f:,l oC'l;ldf'lIl Juli zn. nim, nnjwyrn~lliej~1.e <:~enie idl ') Stu<l.ion ilber (WnO'rKI) WIRllZIilJSKT. wOl'oczki wnpienne i Hf} wypernione 190 A. WJIilRZEJSKJ. - W postaci brodawek h~b stozk6w, czasem znacznej WYSOkOBCi(Brachionus, Anllraea, Lacinularia), u Philodinlldae tworzl} dhtgie, wci~glline stupki, z kt6rych konca wychodzlj- wloski. Te slul'ki mog!} byc jednolite lub podzielone ,n~ cztony. W sr6d rurki czujka przebiegaj!} delikatne wMkna mil;sne, ktc\re kurczlj-c sif; WCi~glljl} jej kOlliec wraz z pQczkiem wlosk6w. Nerw czujkowy I~,czy Sif; wedlug spostrzezellia Zelinki u Callidina symbiotica ze zW!ljem neJ'wu ryjkowego, przez co umozebnione jcst bezposredllic doprowadzenie wrazenia od czujka do ryjka J). Brak czujka g)'zbictnt'go zdaje siQ naleicc do rzadkich wyjl}tkow, dotychczas zi:>stat stwleJ~dzollY tylko u Conochilus volvox. Czujkiboczne SI} pod wzglQdem budowy podobnc do grzbietnich, ale majl} inne poto?enie, SlJobowiem dal~i posuni,)te ku tytowi cinla, znzwyczaj przebijajl} sk6rkQ w dru~16j trzeeil'j jcgo dtugosei, a to b!}dz po stronie grzbietnAj (jak uNotops Brachionus) b!}df. po brzusznej (Melicerta) bl\d1. tez pOmil)dzy obiema. C",asem Sl} posuniQte blizej gtowy, cznsem ku koncowi ciata (Polyarthra) 11 Pterodilla zas lezl} w rowllcj linii z eznjkiem gr:lbietllym. Wyjlj,tkowo zlewa.iljo si~ w jeden (Copeus eaudatus) lub wznoszl} siQ znacznie ponad powierzchnif; ciata (Copeus spicatus),' brak, ich zns gatnllkomz rodziny Philodinadae i Seisonidae. Czujki czolowe SlJote, ktore le?!} wsrod kM rZQskowych. Do nich zaliczamy sztywne wloski lub ich Pf;czki spojone ze soblj- w gl'ubsze szczeciny dotykowe, tudzie? pQczki delikRtnych rZQsck nicdrg-n.i1}cych lub bardzo wolno poruszajl}cych si!;, a oRadzonych na wynioslosciach kopulkowatych, wnleowatych (Polyarthra), czopkowatych (Synchaeta, Co1l0chilIlS). Nalezl} tu takie wy~ostki palcowatc lub maczugowate c"'yli macki (Bipnlpus, Mastigocerca). Co do zadania fizyologicznego Sl\ czujki czotowe prawdopodobllie narzQdziami dotyku, wQchu i smaku. U. Na r z I} d r 0 z rod c z y sam i c z y. W rotki Sl\ ptci l'ozdziclllej, 11 wiclu jcclllnk gatullk6w nie odkl'yto (Iotl.td samcow lllbo sZlIkano ich tl'oskliwie w r()~nych poraeh roku. Tc g-atullki rozracizajl} siQ zn tem partenogcnctycznie. ') Ryjek jest to zwqzony prz(ld ciala, opatr7.ony na k"i,cu rzqskami zywo ,ll'g"a R,lnzy 7.& nnl'zqilzie ruchn i cZl1cia zarazem" .Jest tu narz!]dzie wlnaciwe fnclzlnie Philooinndae. .Jego wtlc;trze pozot"tn,jc w z\Vi:p~kll z .iam~ cin.fn., otworH na l<OI'IClt niemn. ~dany 81} zanp:ltrzone Hli~~ninmi pod,tuznYllli i l'0pl'r.ocznymi, 11 n:u~:tdy zna..i~ (I(ljo siq zwuj P"7.0Stni=!cy w 7.lVi'!7.ku7. nH\7.gicm i c7.11jld('1!1 gr7.bietnym, ],\u}.o hy'~,IVYs(llliqty i wei~glliqty w einfo, podezns pelznnin wysllwa siq 7.nwsze na pl'7.ud i dutyka - IW'I'A'I'oiUA (wno'I'K)) 191 OALICYI. NarzQdzia l'ozrodeze Ramic)' sI} prostej budowy -i sktlld/l:iljo'siQ"z .hinika, Imb}ccg'o po stl'Ollil~ hl'''-llsznej po sl'odku ciala lub lIiecl) na hok wysuniQtego, i z jnjowodll fllnkcyonujl}Cego u 7.ywororlnych jako maciCI1, a IIdlOdzl\(~ego do kloaki. .J:~illik jest okr!}gly Illh ptaski, ksztahu wrzccionowntf'go, cz worohoo'''-IIego , nel'kowatego lub tez wstQg'owaty, kszt:U'tll podkowinstego (Asplnllchnll Asplanchnopus, Kotops). 0 ile z dotycheZl1.Rowych had:u'1 wiadolllo, mo7.C byc jnjnik nip,parzysty, co jest pmwie J'('gull}, wyjl}tkowo zns jcst parzysty (Philodinadlle) 1). Jnz Leydig spostrzcg'l (w r. 1855), ze jajnik wrotkow skladasiQ z dWrlch cZQsci: z mni,jszcj wyt.warzll:iljoc~j komorki jl1jowe i z' wi~ksz~j, dostarcznjl}cej materyatll od7.ywczego. Najnowsze badania wykazaly, ze grncml rozrodczy samiey jest prawie u wszystkich wrotkow ~Jo7.ony' z wlasciwego jn.jnika i z zMtnika. Jajnik jest zaws",e' W stos'lnku do Mttnilm mnty, le~y jn:Ho Ha jeg-o przodzie, jU7. od tylu, juz "\I:'iboku, lt dlatego trndno go widziec, ho jost pr7.ez niego 7.nkryty.'" Nie' znllloziono dotl\d tych dw('.eh skl:ulnikow w rodzinie 'morskich wrotk6w Scisonidaej nie znallJ7.lcrn ich takie n Atrochus tentaculatus i sl}dz~ ze 'takich wy.j:}tk()w znajdzie sir; wiQcej. Co do budowy iczynnosci tyeh dwoch cZQsci narzQdzi rozrodczych mamy jeszcze bardzo mato spostrze7.eJI, dIa togo bylohy przcdwczcsllcm uog61nianie kilkn dokladniej 'znanyclt faktow. I{r)wniez przedwczesnem jest twierdzenie, ze liczba jl}der w 7.6ttniku jest stall} i wynosi 8. Ostatili sktada siQ z jednor?dnej istoty plazmatycznej, w ktoroj 1c7.1\dnie, jnsne j!}dra z jl}derkami. Bywa zas najczQsciej hezbarwny, czasem jednak ziarcnka' liczne" t6ttkowo nadn,;!} mu barw~ sznrl}, nndto krople 1.luszc",u, kt6ro siQ cz~sto'w nim znnjdll.iIJ< miewaj:} lHtrwQ zoltawo-czerWOnaWI}, u Bipalpus' ,,~sicnl,osils ma Z6ttko bann,) fiotkoWI}. Jll:jllik razem z Mltnikiem jest otoczony' deliImt.nljo hlonk:} szklist.l}, zawir~l'fl:jl}er.tj:}drn, dalszym jej ciljogiem jest jajow6d, nickicdy wym1.ny, cznsmll znstl}piony tylko sznureczkiom, uczepinjl\cym RiQ kloaki, lccz niümajl}cym swiatla. W braku jajowodu mUSZ1} siQ mtode przer1zicl'ac przcz kloakQ i ranic j!}, co w istocic spostrzczono (Rotifcr vnlgal'is), t.ak sl\mo gr1y jaja przy silnym skllrCZIl eiala zost~j:} wypchni<;t.c na zewnr.ttrz, mnSZ1}11l'7.cbiesciany kloaki. Zdaje sir; 'iz' rana goi siQ szybko, gdyz matka nie Ilmiera po porodzic lub zniosieniu jaj. 'i' ,< j:!.cemi, podloZa. ') Nn tej podstnwio ,17.icli DI', Plnto wrotki Da dwio grupy: Monogononta z' jednym jnjnikicm i 7. injowo,lem i Digononta z dwoma jnjniknmi hez jnjowodll lub z nim. Die Rit<1erthiere IV d7.iole: Die 'f 11iel' l1nd I'(fnnzenwelt des HII88wa•• er8 herau8g. von Dr. Olto Zaohnria8 I 1Id, .- e A. WIF,It7.l;ljst<I. 192 Obccnosc' Inb '1.anik i~ioworln stwie1'rl7.ono n gntnn kow t~i samej 1'od7.iny (n. p. tl Philodinndae) . •Jaja 'w1'otkbw sI). t1'ojnkio: 0 cicnki('j skOI'Il)lce, z ktorydl IQglIl). si!} snmicc, 0 tnkifij smuej, 7. ktbrych si!} l~gnlJ: snmce i 0 gl'lIh~j skorupce., opntrzonej wloskami, sqczkltmi, kol('.nmi, plytkallli, faldkmni i t. d~,przeznacl':one .do pl'7.etrwnnin niekorzystnych wa1'unkbw, czyli tak 7.wnne jllja zimo,we. Nnzwn ta jerlnnk jost niewlasciwa, bo te jnja bywajlJo tei sklarlane wIeeie, dia zabezpieczellia orl wysclmi~cilt; Lic7.ba j:~j 'zimowyeh, wyprodllkowanych przez tego samego osobnilol jo,t 7.aWS7.emniejszn, ßnlzeli li('.7.ba jaj lotnich ('.zyli cicnkoskorupnyeh. \)0 rozwoju pierwbzych pot1'zeba te? znac7.nie cHniszego czasn, zloZonp, n. p. na wiosn~ rozwijah siQ, werUng Balbianicgo, rlopic1'o w pr7.ysdej wiosnie; nie jest to jcdnak regllltjo, bo' Plate wychownl zal'odki 7. jaj grubosknrllpnyohHydatina senta w Cil}gll 18-21 dlli. Wedlug zdania niektc'u'ych 1Iu<1n.rw.y,nsobniki samie SI} tl'ojnkio. stosownie do trzech grtllnktlw jllj .. Jcdllo niol':dohw rIo 7.tlplorlniollia wytwa1'zajlJo jll:ia partenogonctyczne, drugie, 7.rlolno r\o 7.aplorlniollia, wydajl~ jnjn zimowe, -jez"li zostanl} 7.aplodnione, hez l':/1.l'lorlnienia l':lIA1.11'01"7.:), tylko jaja, , z kt.lil'yclJ sit; Ir;gntjosamco (lJydatinf\ sonl,a, wcdtug r1oAwilL,lCZOIl l\fllIlPllSll. Compt. lemlus t. aXT. 1890). 10. Samee. ()g,?~remz,namieniem samc6w. jest 0 wiele prostsza ich lllllluwa, ni7. sal'1ifL .~ych '. slLmyoh glltlloktlw I znacznie mniejszc rozmiu.1'Y ciala i odmil1rn.';\ Jl:ostac., Przedstawiaj/}. qne uizsl':Y stopieJl 1'ozwojll 1'odowego, w pieN?ry.~,~';~a~ wzglE}daoh. ~~.arl1ienie budowy. 'l'ylko 11 mo1'skieh Seisouida~. pOf!iadaja samce j samice 1"6wnomicI'I1a budowr; i SI\ tak samu liczne,'. u")ljodqwych zas ~amce';naleZI} du rZlldko~ei i wystt;pnjl} zawsm .w moiejszej liczbic osobuiktlw niz samice. Na pl'zeszlo 400 gatunkow w1'otk6w dottjod opisanych, znane SI.L sall1ce zaledwie kilklldziesi!}cill. Uproszczenie ich budowy ubjawia sit; w nastQPlljl}cJ'ch wlasciwoscinch.' Sk61'a ich jest zawsze delikatnif\jsza nawet 11 gatllnkbw, ktr\l'yeh snmice maj~ pancerze, wyjl}tek stanoWil} snmce l'od7.:~iuEuchlanis, ktbl'e stjo r6wnie? okryte pallcerzem jak samice. Narzl}u 1'7.rtskowy jest prostszoj bndowy, jego powierzchnia czolowa koplllowata i z wyjtjotkiem Hydatinn senta bez zaglrtbienia lejkowatego, pl'zedstllwill:il}cego resztl.l zaniklego gE}bowego. Kannl poknrmowy jost pows~echni() zmal'ninly, rbwnid szczl.lk; zamiast jolita, nnpotyka siE}jako 1'esl':tkr; tylko sznuroczok ;193 JW'I'A'I'OHIA (WJt(),fKI)OALIOYf. otworu 1Imk z sze- r"giem kOln{)l'ok Inh 1'1lI'kr,\z 7.i/1.rnllmi eiemncrni, zap'owne' wll1iiennemi. Narl':r}dl':ia wlysl/,,\' S:~ ~nA " tyln Pl'ostS7.0, i7. wloski rlot.ykrllve nio Sltll\,injl} sir} n/1. w7.g<lr\{;Ic11kOl'ollY, 11.11 i te? II:l I"nrkaeh, jllk u ödpowiednich slUnie. Zm'ysl'y SI} 11llle7.'yeie wykS7.t.llteoIlC, I'bwnic7. miqAnie. Nar7.l}d wy. d7.iolnie7.'y hYWll C7.llscm rloskonnly, C7.11Semhrnk pqeherzylm ku1'czliwogo. Nnl'zl}d 1'07.l'orlc7.,Ysklnrlll siq z g1'us7.kowatego woreczka nasiennego, kt/'1'ego sl':yjka ot.I'7.'yllH~iewU)lma kUl'ezliwe i 7.mnienia si9 w na1'7.r},l7.iekO\'lIiac,Yjn", lI'ysllwnhlC, le7.l}ee po stl'onie 1!1'7.hictow~j (ßl'llchionus, Hyrln.tinll), 11 nickt<'lrydl gllt.lln k<lw hrak pl'lJoeia; jego 7.ndanic pl'zr;jmuje 7.wl)7.on'y koniec ciab (Conochilns, Polya1'tlll'n, AllI1raea). Plemniki SI} rllehomo, POSillrll~jl}nllb1'l':lIlillll} gMwkr; i ogonek z flllujl}cl}blonkl} (Hyrl. snlltn), 7.l'cszttjo SI}jp,s7.ew II1lllo 7.hnrlnnc pod wzgI~dcm 'morfologic7.llym. Zywot samc6w jest hardzo lubtld, t1'wn 7.aledwie 2:':-3: drii, gdy? IHirll.Wpo7.lll1.wione lllwnvorlll poknrmowcgo, nie mogl} siQ orl7.ywinc. Za1'1or1niollie orlh'ywn si(} 1'1'7."7.Idollk!}, WC(llllg jcdnllk sposttl7.e7.enMaupasn (I. e.) 11 l.Iy(1atinll sCllln jost. tylko wtenczas skutcc7.ne!, je?eli samicn, lIin 7.ne7.l)ta 7.llOsic jl~j. ])1'. Plntc spost.l'7.og1 11 togo sam~go, 'gatnnk'l, 7.C salllee, lIezepiws7.'y sir} grlziokolwiekhl}rlf. nn cielo samicy, zllplndniajl} jl}. Widl':inl howiclII tn? pod skbrkl} kllpki Spel'mllt.ozoo\V, kt6re 'jednak po llpl,Ywio 24, gnrl7.in nlegnly 1'ozklnrlowi. Pud wzglQdem' biologicznym s:unce SI.Ljes7.c7.e znnadto malo zn:me, co si~ tMlI1aczy ieh rzadkoscil} i nnd7.wycznjnl} chY7.oscil)- rucMw, nierlo7.wnlll;jl}el} spost1"zegac ich zacho•• W:LIlI:tSIO ~ll ol' 7.ycl:l.. 1)otychczlls nie7.nanc slJosamce w calej rodzinie Philodinadae. 11. Rozr6d i rozw6j .. ,,:; (,.,,},) ... , :1"'.' Wl'otki rOZlllnll7.lIj:} siq 7.lt pomoe/} jaj, ktore bYW/l:jljo8kladano blYl7. lIn I'oslinllch, bl}d:o\do wody, w ktbrej swobodnie siq unosz/} (Bipalplls vesicllloslls), luh noszl} je samicc nn km'lCu tlllowia az do zupelnego w'ykszt.alecnin siq 1ll1ndych. 0 rb?nicy pomi~d7.Y jajami cienkoskoI'upnemi (7.wanemi jaj:tlni lotnicmi) i g1'llboskorllpnemi (zwanemi 7.imowemi), ktr\l'c moznahy nn7.wnc wytrzymalemi, hyla jU7. powyzej mOWa (nnJ'l':l}rl 1'oz1'odc7.Y), Wytwlmmnie tych dw6ch gatllnk6w jaj nie stoi w zwii}7.kn 7. znplodnieniem, jak 10 dnwniej ut.1'zymywano, rownic? nie Illlljl} nn nie wplywll pory 1'01w, wedillg kilim bowiem spostrze7.en (kt61'o wlnslIemi stwie1'r17.i(\ mog'l}) orlhYlVa siQ 0 Jm7.dym c7.asic wspMczeAnio. I tak stwie1'dzilem na g'lItnnknch 7. rodzaju Asplnnchna, ze r6wnoczcsnio IQgnl} sit< mtor1o IV ioh Wllqtl'7.11 i wytwarzaj:} jll:ja wytrzymale. Roaprawy mat.-puJr. T. XXVI. 25 194 A. WIEltZEjSltt. - ,.,."' •••.. ".,.''', •. ".,., •••'.{ •. f''',;;l~~>ol.~I'"'1< .e, ~ ~ ROTA'rORlA (wno'l.'lb) GAUOYI. 1% " U wieln wrotkovy rozwija si~ jajo wewnl}trz eiala matki,. a to hlj.dz w jajowodzie, lub tez w .ie~o hraku w jamie ciatit. W ostatnim lwzypadku m~ode przebUa w czasie porodu kloakE-;matki (Philodinadae). Poniewaz tylko u maJ'ej liczby gatunk6w poznano samce, nalezy przyjl}C, ze wrotki rozradzajl} siE-{plciowo i partenogenetycznie, u gatunkow posiadajl}cych samce , partenogenetyczny rozrod idzie naprzemian z plciowym. lIrUode wy!l;g~e z jaj Iub w lonie matki sl} zwykle zupelnie podohne do rodzic6w,' u niekto1'ych gatunk6w odbywa siE-{ jednak przeobrazenie I jakkolwiek'. bardzo nieznaczne. Mianowicie znane jest w 1'0dzinie Flosculariadae, gdzie m~ode nie majlJokorony ksztaltu dorosJ'ycb, lecz wieniec rZE-{sekna przodzie ciala, w ktorego miejscu powstajl} phltki korony (Flosc.mlnria, Atrocbus, Stepbanoceros), mlode ma:il}tez oczka kt6re p6zniej zaniklljlJo.WedJ'ug Eh1'enberga, nie majl} mlode gat. 'l'1'iart.hra longiseta szczecinowatych wio~eJ'ek, lecz otrzymujlJo je dopiero p6zniej. Z tych przykllld6w wynika, ze przeobrazenie ,odnosi siE-{tylko do pewnych narzE-{dzi,zresztl} jest ono jeszcze za ma~o zbadane. Rozwoj zarodkowy jest jeszcze za ma~o znany, aby go m07.na by~o ujl}c W ogo)ny obraz. W podrEJc:/lnikach embl'yoJogii 1'ozw6j wrotk6w jest hard.zo pohiezllie traktowany, najg16wlli~jsze zss fakta rozwojowe, podawane przez r6inych badaczy, sI} ze sobl} sprzeczne, Do na:jlepiej dotychczas znanych gatunk6w pod wzglQdem 1'ozwoju naleil}: Brachionus nrceolaris (Salenski), Eosphora digitata (Tessin), Rotifer vulgaris (Zacharia!l), Callidina rQ.ssepla i l\'Ielieerta ringens (Zelinka), Pedalion mirum (Barrois). Najwainiejszl\ zas z nowszych prac embryologicznych, tyczl}cych siQ wrotkow, jest Dm C. Zelinki "Studien !iher Räderthiere IH. Zeit. f. wiss. Zoo!. Bd. 53, w kt6rej sI} dyskutowane wyniki hadali popr7.cdnich autor6w. 'i ,l } Co do pol'>ytu, to w1'otki niei sI} vvcale pfzywi~zan'e do' pe'Wnyeh wnrllnkcSw, te same bowiem gatunki zyjl} zareSwnona ttl'orzujaft f W worlach s~odldch, w pMsolankacb: i w solankach, mallt za~ jest liczba wrotk6w (olw~o'30), uwa7.nnyeh za wY~l}c1.niemorskie, a kto wie, czyli )10 dokJ'adniejs7.yr~h badaniach fiwny slodkow'odn~j nie oka:te' si~, ie i 7. tyeh ZMc7.nll czqsc zyje 1'1' wodach s~odki'ch. Gatt'tnld W'6d'sfotlkich przebywajl} z1t1'6wn'0w worTach P'fYJ'H}Cychjllkote:/i stöjl}eyC'h, w jeziorach, stawaeh, sllc17.awkacfl,\v grotach, st.udniach, w zr6dla:ch sra:tczlinych, nawet w nlljrlrohniejs7.ych kalll7.ach i rowacli, w ogo'te w zhiornikllCh wody dcszczowC'jwysyehaj:}cych peryodyc'znie. Wr:isnie zas w tycli. )Io1.ornie niekorzystnyeh warunkacl1' byttt rOimnazn:j~' si~ batdio s11nie, nickied'y do fego stopnia I ze woda: przybierä koror' tnfeczni rub inny, stosownie do bllrw,Y zwierzQcia, a I'mHiny w nie} si~ zMjdujl}ce wygll}ditj:.ljakby powlcczonc pl'esninmi. .JcRzcze Imrdziej tu:l'erza'j~cym jest fakt, 7.e pewnc gatunki zy,fl}w rynnach dach6w, Wo wyZlobienia:eh na glaznch, w meInt na drze\V'aeh i' dll:ehn:ch. W tyef! bowietn tniejsc'll:ch pohytu S~tnarazone na peryodyczne wysycha:nie, na dokuczliwy' skwar sloneczny, a: mimo to nllpotyka sir; \'9' t.ych \varunkach wrog'ich :/iydu lic7.nc oka7.y gat.unk6w 7.rOc1Zl\jllPhllodinadae, kieSre po zwilien:ii.twodl} ,loszczow~, wracn:b na jakis ezaS do ~ycia, przyjmujl} pokarm dop6ki rnah wilgoc, a 7.apadllj:}w letllrg, gdy na:st.qpttje linsza. Z, tqj obojQtnosci wrotkow na. j/lJkosc wody i z moznQsci ooohorlzcnia si~ e7.asowego bez niej wynika latwose przenoszenia sil,)z miejsca na miejsce. Zaniwno wyschniQte eale zwierzqta, jakotei ich jaja trwa~e 11I0;;'0wiatr pl'zenosic w rlalekio 8t1'ony. Tem siE-{domaczy zja;wisko, ze nieraz pojawiajl} siE-{pewne gatunki w takich miejscowosciach,. w ktoryeh lligrly ich przcr1tom llie sJlOt.kano,' rowniez i to, zo pewne gatunki zyj:} w wysoko poloiollyeh j07.iomch, niell}cz:}cych sil,) z wodami nizin Inb \V IIIchn, na w.Ysokich gorach, slowem, granice rozsiedlenia wrotk6w SI}bnrd7.0 s7.el'okic, NlljJiczniqj )Irzehyw8:j~ wrotki w wodach zn. l'oslyeh luh 7.awicrajl}eych wiele clrobnych worlorostow, te ostatnie, majl}Ce nickil'rly barwQ g'l'oehowq; wpy, SI}uillbionemi miejseami pobytu I'OWllYCIrgatllnk6w jak: Notops cIavulatus, Hyr1atina senta , Triarthra longiseta , niekt{)rych g:tt:llllk6w z rorlzaju: Braehionus, Anuraea, Philodinia, l{otife1', "V okolicy 7,fl,BKrakowa rlostarczaly Ilajbogatszyeh zdohye7..Ymale 8tawlü ws1'6rl miasta i jeziol'ka wsr6cl p6l". tudziez staw 7.arosly na D"hnikach, kt.t\ry lligdy nie by! ealkiclll Spllszczany. Nato. miast w wodach eZYHt.ychi gl,;bokich ;;,yj:~ tylko pewne' gatunki i to krociami, t:lk H. p. w Taf.radl roprozlJntlljo Asp!. pl'iodouta nielllaI We D, Biologia. Dotychczasowe wiadolllosci 0 iyciu wrotk6w skladajl} siQ 7. lu7.nych spostrzezen, poczynionych przewaznic okoliczlJosciowo, a zalcdwic kilka gatnnkow hadano szczegOJ'owoi z pewnym planem. SpoSt1'7.ezenin nad sposohern zycia wrotk6w w naturze utrndni8:il} drohne ich kszta1ty, jakotez niemniej peryodyczne ich pojawianie si~, skutkiem czego nie m07.na miee materyalll podostatkiem w ka:hlym czasie. Niewszystkie zas dadzl} 8i~ chowac w akwaryach; przeciwnie, znaczna ich liczba ginie w takiej hodowli w kr6tkim czasie. Zresztl} pod tym wzglQclembrak jeszeze dpswiadczmi. '. ~ 196 A. WIERZBJSItI. -- wszystkich stawaeh gl9~nl\ faun~ wrotkow, w niekt6rych niema opr6er. togo gntunku iadnogo iunego. Rzocz bardzo szczeg6lna, ie te same gntllTlki, kt6re zamioszkujlJ< wielkie jeziora i zali(:zajlJ-si~ do form pell1gieznych napotyka siQ tak:i.e w najmniejszyoh zhiornikach worly. Pokarm wrotk6w stanowil} drobne organizmy lub okruchy rotilin i zwierzl}t, niekt6re sI}wyll}cr.nieroslillozerne, inne mil,)soierne. Ostntnic hywajq, bardzo iarloezne, wich ioll}dkacll spotyka si~ pelno zwierz:}tok czasem nawet wiE;kszyclI, jak n. p. skorupiaki, po7.eraj:}siQ takr.e nawZlljem (Asplanohna):, SI} pOlllil)dzy wrotkami tllkze pasorzyty roSlill i zwierzl.!-t. Do pierwszych nalezy Notommata Werneokii, iywil}0Y sil) plazml} wodorostu Vaueheria, na kt6rym wytwarza naroscie, podobnie jak galas6wki na d~bie, do drugich caly szereg morskich jak Discopus synaptae, cala rodzina Seisonidae na skorupiakach, Balatro calvus i Drilopliaga bucephalus nll pierscienicach, Albertia intrusor i naydis w jamie ciala NnYs proboscidea. Organizallya pasorzyt6w wlasciwyoh Jest zmarniala; naleiy od nich wyr6inie formy symbiotyczno, jak Calladina pa. rasitica, kt6ry siE) tylko uczepia blaszek skrzelowych skorupiak6w Gammarus pulex i Asollus aquaticus, tak same inno gatunki z togo rodzaju, kt6ro przebywajl\ w kapturkowatych lisciach roslin z rodz. J llllgermanniaeao, jak w l!'rull:mia, Radula, Lejellnia, dostarezajl}cych im dogodnego schronienia. Sf\ one poniekl}d na komornem u tyeh roslill, podobnie jak Proales parnsita I%rb. w wodoroscie Volvox globator. Roslirm nie doznaje zadnego uS7.czerbkll ze strony swego lokatol"lt, nie jest to wil)c pasorzytY7.m, lecz komornietwo, nazwane przez badaezy niernicckich nicztipelnie wlnACiwie"Raumparasitismus, Rallmsyrnbiose". Spos6b poruszania si~ form wolno zyjl}cych jcst w og61e dwojaki: jet1ne plywajl} 7:I1.pomO(I:} ltparatll rz<)skowe~(), ohmea,hc siQ przytmn nkolo wlasnej osi lull zatac7.aj:}c kola, innc pelz:~i:~przew:lillio 8p08Uhem gl}sienic miernikoweow lub pijawek, poma~:~il}esobie n6ikl} i przo.lem ciala ryjkowato wydlll7.onym (Philodin:t<lac). Kilka gatunk6w, opatrzollych wioselkami, moie plywltc 7.apollloc:} aparatll rZl}skowego i skakne zapomoel\ wiosdek (Triarthm, Polyarthrn, I'cdalion). Nickt6re rzncajl} sil} glowl\ w d6l, jak 1.0 czyni:} drohne skorllpiaki. Pr7.y rllchach odgrywa waznl\ roll} n6zka, stuz:j-ca za ster, a zarazem za kotwic~. Stale osiadle formy przytwierdzajf\ siQ zwykie do roslin albo pojedynczo, albo grupami, tworz:~c cale kolonie jak Melieerta ringellA, 0 kt6rej domkacll byla powyr.cj mowlt (1I8t<)p() sk(\rw), plywaj:}eo kolon in tworzy Conochil1l8 Volvox. 1\Hode tych fol'l~ sied7.:}cyehSf\ wolno plywajljoce. e t Ro'rA'fORIA (WRO'fKI) 197; GALlOl1'[. ~; i l I " J t "$, !' Zbierajl}e rosliny z r6inych w6d i cbronil}c ,je, od wyschniQcia, mozn;], zebme duio gatllnk6w na nich osiadlych. Najbardziej uderzajl}" cern ~jawiskiem zyeiowcm wrotk6w jcst ich wytrwaloBc na nieprzyjazne warunki bytll i zawieszcnie ezynnosci zywotnych Da dlllgi czas. Co do pierwszej, doswiadczenia wykazaly, ie w wodzie wytrzymujl},wrotki eicplotl) 50. C., w parzfl wodnej 80. C, It w suchern, powietrzu nawet 110. C. H6wnie7. wytrzymujll dohrzc nizkio stopnie" pod lodern ,spotykano CZl,)stozywe wrotki, r6wnici zamroione powoliwracajl}, do, iycia.> We-' t111lgZciinki znosi Callidinll. symbiotica w stanie zasuszonym ---,20. C. ZaSUS7.onezwolna, mog:~ po Iatll.ch wl'oeie do iycia. Takl!' anabioz~ stwiert1zil Kerner na CaJlidina po 5-cill latach, Preyer ocenia jl} na 6 lat i dlll?:ej. '1'rwanie iycia indywi(illnlll jest bll.rdzo kr6tkie, ogranic7.1t si~ bowiem zaledwie do kilkunastu Jni. Pod tym, wzgl~ciom jednak brak JiC7.ni"js7.ych spostrzeiCl'I. E. Genealogia. thj. K westya pocho<l7.cniltwrotk6w i ich stanowiska w systemio zoologicznym toc",y tlil,) .in?: przcszlo pOl wieku, a jednak dalecy jeszcze jesteAmy od jej ostatcc,mego rozwilp;ania. Po l%l'flnbcrgu, ktl\ry uwaial wrotki za wymoczki, wyrobilo sil} o istocie ieh dw(~iakic zdanic, jedno, wypowiedziane przez Burmeistra, ze sI} skorupiakami, drllgie podzielane przez wiE)kszose zoolog6w, ze SI} rohakami. .leszcze w r. 1R55 brollil zdania Burmeistra Leydig na pot1stawic wlasnyeh, ll. bardzo cennyeh bad an nnd wro~kami, nazywajl\c wrotki "or"'Qsionymi skorllpialmmi" . .Jego wywody nie zYRkaly sohie jcdnnk uznania wA!'t)(lp6znicjszych badac7.y, kt6rr.y zaliczali wrotki <10I'obak<lw, lIstll.winj:],e.ie wich systemie nl\ roinych miejscach. Z nowszych sY8ternatyk6w Hlldson i Gosse podziell~jlJow ez~sci zapatrywania Lcydiga, n\wnid Dl1.clayI) w swyeh wywodaeh tiJogenetycznyeh, kt6re wil}cej zlHl7.iwiajl}smialoRcil} niz gruntownoseil} pogll}du. /';e stanowiskn mnhl'yologii porownawc7.ej prr.edstawiajl} sil) stosllllki pokl'cwicilstwa wrutk6w jako nieco rozlcglejsze. Vr. Hatschek doehodzi w sWl!i "Trochophora Theorie" ') do wniosku, ze Trochophora:j t. j. larwa robakbw, opatrzona podwojnym wicncem rZl)sek jest wsp6lnl} 'r. 'J, I: :~; ~- .,-[ '~ i{ , r',1. ') W pr:wy Morphol.-phy.iolog. Beitrilge iur Kenntni •• 'iler Hexartbra Scbmnrdn. lIudape.t IHHß. ') Lehrhllch ilel' Zoologio. 111. }"ief. 1891. )loIYl't,era • 198, It. a wni:nZI'lJsxr. fOTUllf toJdWl} 'V~z'stKi~h ZygOMunt, d6 1I:t6rych zälicza: f) 8colecida (Vermes; oproez Annelida); 2) Artieula:ta (Annelida, Onyehophora, Artftropod:a); 3) 'l'entacutatll. (Molluscoidea autorum) ; 4) Monnsca. Rotatoria zbliiaj~ eil;' sw~, l)tidow~. w staufe dojrztdym n:tjwi~cej do trochophory, zwtl\a9Jcza'gatünek Troehosphaer'a acquatorialis, w kt6rego organizacyi zaehowlI,IJ'~ l1a:jlepiej imamiona tej hypotetycznej formy rodoweJ . .Jest wi~c rzecz'!-' bard'zo prawdopodobnl}, Sl} syrokrewnione ze wszystkiemi teMi' zwi~rz~tll'mi, W' kt6rych rozwoj(f wystl;pnje larwa, dll:i'!-casi!} wpro8t dorowuac z' ttöchophär,!-.' e <JI rf t t ItOTA'rOIUA (WRO'rlU) "iiHl GAUCVf. knw i skorupitlkow. 111'7.p.warodowe, kt6rych probki spO'tykamy w pracy Dm Platea ') i Zelinki, nie nadtl;j:} Sil; je8zcze eIo. ~runtownejkryl,ylti. , 1" ". -q" (lI. C"'I~;;USYS'l'EMA'l'YCZNA. ze 'l'ahlica c10 oznnczania rodzin.' 1. S tal e 0 s i a dIe zapolllocl} n6iki, 7.akoilczonej krl}zkowato luh ezareczkowato (Rhizo/(t), zwy kle z domkiem galaretowatym luh rurk:} barwy bruMtnej; czasem kolonie wolno plywaj:}ce; (Cono- Jakkolwiek teorya Hatschka jest z wielu wzglQd6w bardzo po. nQtnl}, to nie moina jej jeszcze uwaiac za zupelnie uzltsadnionl}. Por6wnanie bowiem doskonalej. l!IUdowy wrotk6w z budowl} trochophory, jll.kotei odpowiednich stady6w rozwoj~wych r nie wykazuje tego' stopnia zgodnoBci, jakiego oe7.ekiwac naleiy, uwaiajl}c wrotki jako zwierzQta najmniej odbiegle od pratypu rodowego, jakim jest trochophora, autora teoryi. Mianowicie nasuwa siQ trudnoBc w wyjasnieniu stosunku wQzla m6zgowego wrotk6w do plytki nel'Wowe.r na! ciemieniu trochophory, niemniej stosunku WiOllC6w r7.l]skowych wrotk6w do wieilC6w tejie larwy. "V rozwoJu zll~ \vrotk6w, co prawda, jeszcze malo zlianym, n'ie spotykamy r6wniei' stady6w zupelnie Jlro\l1ologicznych z trochophoTl}, cO wa*niejsza, brak odpowiednim stadyom paskow mezodermalnych i charakterystyczrJych dIa hypotetyeznej praformy trochophory prakom6relt mezpdermlllnyeh. blatego' s~dzi Zelillka (I. c.), m6wi:}c 0 rozwojt~ CalIidina, ie wrotltistojlJ' nizej', aniieIi laf\'\'Y' pierseienie i mi/}czaTtoVr, opatrzono paskami mezodetmy i ie 8i/} zbliiaj=} do hypotetycznej praformy tyeh zwierzl}t zar6wno jak i grup Bryozoa, Brad'tiopoda, Chaetognatha. chilus, Lacinularia). ° .' . .... . . 2 . 3 Wo In pI Yw ajl} c c (ploi:ma) luh pe lza.i ~Lc e (Bdelloid.ea) '. 2. KormllL okazaltL z dlngimi llierueJlOmymi wloskami:.Jllb,bez nich. lejek gQhowy srodkowy; typ szczl}k F'ig. 62.1. ;.; "{" 1. Flosclllariadac. Korona z r z 9 s k a In i r 11 eh 0 m e mi, lejek g~bowy mimo.srodkowy, typ szczQk Fig. 59. H. Melicertadae. il. 'ruMw okryty ci c 11 k Ij" po d a t n I} s k 6 r k I} bez pancerza (Il- loncatn) . 'ruMw okryty . szty w ny m pan cer z e m, .,.... rozmaitej 4 grllboBci (Loricata) 11 4.. Na przod7.ie ciala oprocz aparatu rZl}Skowego r y je k orz ~ 8 ion y, slut=}cy wraz Z llozkl} do pehania' na sposob pijawek (Bdelloidea) 5 Prz6d ciala b e z r yj k a fi.Narz:}d rZl}skowy 7.loiony 7. dw6ch przeciwleglych listyeh IHercg'Sw r7.Qsck; typ szczQk Fig. 63. Z \lo\vagi' z~. na rozw~j n6?ld wl'otkow, i{tc:\m5i~ przCl15tMvia jako zaltaMllnie', 51J'd7.Li.e 7.' tej 5alllej pmfOl'my co wrotki, mogly sil,) talde r07.wil11}'Cskorupiaki. og61nosct stara', 5il; Zdinka pogodzic fakta e111!lI'YOlllgiczl'te' przez, sichie zbadane z teorY~L Hl1.t8ehka W obszernej <lY8 kusyi, kt6ra jednak niezupelnie przekonywa nieuprzedzonego dia teJ (j p6lko- IH. Philodinadae. "V RZl,)ski nie t w 0 r z Ij, wie 1\ c a, ale 8:} rozsiano na krl}zku od spodu glowy. .IV. Adinetadac, ß. Cinlo' kielis7.kowate, korona kolista, S7.erS7.anii tul6w, n6ika prQcikowata z je cl 11 Y 1Il paznrkiem V. Microcodontic1a('. Cialo inllego kS7.taltu, notka z dwoma pazurkami lub jej nie ma 7 7. N6iki niema 8 N6ika jest . ., 9 teoryi. Dop6lti badania nad rozwojem wrotk6w ogrnniczajl} si~ tylko do kilku form, a badania systematyczne zostaly takte zaledwie r07.poez()te, nic moina, naszelll zdaniem, przysfl}pic na 8eryo do roztrzl}sania genealogii wrotk6w. Na razie nie da si!} przewidziec, C7.y embryologia, czyli tei systematy ka. dostarczy pewniejszych faktow do ocenienia,. na (his jeszcze zupclnie niojllsnego, stosllnku pokrewier'lstwa wrotknw (10 roha- '-.' ') Die Rotatorien deR oottnischen Meerbusens. Zeitsem. f. w, Zool. ~;, [-1 :~ I.~, ..~,(; .. ..,--, 2ÖÖ A. "WIJilRZEJ!lltt. -- e ItoTA1'OJilA Cialo przezr~c,zystc, sto:},kowate Inb grllRzkownte, opatrzone po bokach poni1.cj koron)' dwoma tlll7.erni,orzl}sioncrni niewcil}galnemi nszkamij na glowie zwykle tlwie pal'y(HIlgieh 8zczeci dotykow)'ch (Fig. :)2) . VII. Syncllltl~btlltw. Cial? innego ksztaftu,,~cz uszek poni:f.cj korony 10 10.. CillJo 1'6inego kszWtu, glowa z przodll rowno scif}ta z Ii c znymi orz.,sionyrni wzg6rkami (Fig. 54), n67.ka c7.fon'kowana :Iub tylko poprzecznie pomarszczona, na przc(Hnicnin cialalub te7. po stronie brzuszn~j' osa(l:1:ona, a wtedy ciafo po, ikryte'zwykledelikatnl} skorupkl} (Bipalpus Fig.' 29-34). ." IX. Hydatinnllne. Cialo robakowate, przechodzl\ce Ingodnie w nMkf}, wi e nie e rz~sko,Wy' dabo rozwiniQty, cZQsto po bokaclt kor 0 n y d w a w y s u wal n e n S z k a, oko zwykle jedno oSlldzone na grzbieeie, na dniym, ciemnym mozgu, lub te7.jedno lubi,dwa 'oczka, osadzone Da czole; typ szczQk Fig. 60. X. Notommatndne. 11. N6zkiniema, pancerz opatrzony od przodu kolcami (z wyj. An~raea' hypelasma), rl!Qsld korony s k u P ion e z w y k I e 1\11 ,t r.2je c,~~,w y d z w i g nie n i ach. XIX. Anuraen.tlnc. N 6z k a be z pa zur k 6 w, n a k 0 n cu 0 r z ~ s ion a, lub p.iem~jej, pa~ccrz od przodu bcz kolcow (Pompholyx) XVII. Pterodinndac. N67.ka zakonczona icdnym lub dworna pazurlmrni r6znego ksztaltll i dlugoaci 12 12. (WROTKI) GAndvt. 20t 13. Pancerz jednolity. z przodu z w.v ra z nie 0 d g'r a n i c z 0 n l} zWl;)zon!} cZEjscil} szyjnl}, glowa opancerzona, u niekt6rych z pMkolistlJotarcz!} (8tephanops) XJI. Dinocbaridae. P:mcerzz prwdu R7.Croki,glowa bez pancerza . 14 14. NMh (!fuga, zazwyczllj niec7.lonkowana" ale u nasady poprzecznie p0I1111rSZCWnn (Fig. 49), wci~lgalna cal'kowicie w ciafo, pancerz silny, zwykle od przodu i tyfu opatrzony kolcami; typ szczQk Fig. 58. XVIII Brachionidae. N6zka kr6tka, w y r a z nie c z fon k 0 w a n a 15 15. Pancerz z b 0 k 6 w scianiEjty 16 Pancerz s p las z c z 0 n y 0 d g r z b i e tu, zlozony ze skorupki grzbietowej i brzllsznej 17 16. Panccrz po stronie grzbietowej z br6zdkl}, z przodu i tylu S7.Cl'okootwarty i zwykle po obu koncach opatrzony kolcami XIII. Salpinadae. Pnnecl'7. po stronie grzbictowcj be z b r 6 z d k i, bez kolc6w nn przodzic, ku t Y f 0 w i m 0 c n 0 z w Ej7.0 n y, pazurki malutkic XVI. Coluridae. 17. Skorn pki s zer 0 k i e , znaczn~j wiel koaci, delikatne i m a f 0 o d sie b i c 0 cl da Ion c, paznrki dfngie, zwykle szeroIde XIV. Enchlanidue. Skorupki mni~js7.ych rozmiar6w, si In i e j s z e, 0 d d z i el 0 ne p 0 b 0 k ach 0 d sie h i c s zer 0 k i m i g f Q b 0 k i m r 0 wk i c Ill, pazurki dwa, kr6tkie (Fig. 46), Iub jeden dIugi kol- , cowaty XV. Cathypnadae. R ' CiOlÖ';workowate,., zwykle\ du:},ci przcZroc7.yste, be z j el i t a, ,:},o'fl}dek slepo 7.akOJ'IC7.0nYj szcz«;lki .obc~gow:tte Fig. 61 VI. AspliulCllJllulae. Cinlo mllfc, opatr7.onc dfngiemi, rn c horn e m i, s z <: z e ein 0 w [ltemi luh liRtkowlltemi (l<'ig. :15) wioshmi , VTIT. 'l'riart.hral1:w. Ciafo z s zesc i 0 man ogow atc mi p I'Z)'S a d kam i, opatrzo. nemi pierzastem) szczecinami (Fig . .j.8). XX. Pedalionic1aI1. U. ".~,,"".,I."~"""'~~~i!lo<' I. Ordo Rhizota. W stallie dojrzafym stnle osia(Ue; 7.yjl}Cezazwyczaj. w dornkacll galarctowatych; n6;i;lm kur'c7.iiwa lecz niecafkowicic weil}galna w tllf6w, zmarszeZOlla popr7.emmic i konczl}ca siQ smoczkiclll lub tarczkl\ do przytwienlzania si!} na podloiu. ° N6zka nie w y r a z n a, 0 d tu I 0 w i a mal 0 0 cl w ~ Z n a, kikutowata z cienkimi,ostrymi pazurkami lub bar d z ö d f u g i In k 0 I c e m (Fig. 42); u nasady pazurk6w zwykle male cierniki; szcz~ki wydfu7.one nie 8 y In e t r y c z n e. XI. Rattnlidae. N6zka wyraznie odgraniczona od tnfowia, szczQki symetryczne 13 I. Farn. Flosculariadae. Koronll wydntna wycil;)ta w platy, opatrzone na brzegu dlugimi nieruchornymi wfosklulli; otwor g~bowy srodkowy, otoczony pMkolisto pojlldYllczym szcregicm rZ«;lsekj szczl}ki zlozone ze sfabych podporek i silnic rozwilliQtyeh gN>wek lIJ.I'oteczki.w,oll. Fig. 62 (typ ,mdnalc). It07,l'rlt.wy l""l.-I,r'yr. 'l~ T. XXVI. 26 ' Li. F J ,. 202 du •• __ - •••• A. W,lltnZt<1JSKr. liczny VI-VII I)., . 2. Fl. cornuta, Dobie. Korona jak u poprzedniego, jednak platek grzbictowy z ruchornym wyrostkiem rurkowatYID 81epo zakoil\~zonyrn (? organ dotyku), gm:ki pllltkowe niewzniesione ponad brzeg korony; domek galaretowaty szeroki; dlug. 0,0 mrn. ' DoM: cz~sty w zaroslych stawkach; osiedla siQ na Myriophyllurn; okolice Krakowa V-VI. 3. Fl. campau1l1ata, Dobie (Fl. llroho.~cidea Ehrb.). Korona ksztahu gl~bokiej czarki 0 brzegach wyci~tych w pi<;c plat6w zaokra,glonych z dlugiemi rz~skami na km'1Cach,grzbietowy platek najdluzszy, wwyci~ciach rZQski kr6tsze; dlugoBc: 1,3 mm. W D~bnikach pod Krakowcm dose licznie, gdzieindziej niespotykany. 4. Fl. longiCltmlata, Hudson. Korona 0 piQciu platach ostrzej zakonczonych niz u poprzcdniego, grzbietowy nlljdluzBZY, hoczne najkrbtszc, wszystkie z dlllgirni wloskami; tu16w wycil}gniQty w dlugljo, cieniutkljo nbzkQ, domck rnaczllgowaty; dlugoBc: 1,0 mm. Staw w DQbnikach, rzadki VII; zazwyczaj znajduje BiQpo kilka Okll.z6wrazem, r6znej wiolkoBci i wieku. O.. FI. mntabilis, ßolton. Korona z hoku widziana paszczowata, dwuklapowa, klapa grzhietowa szersza i dluzsza z dwoma czerwoncrni oczkami, rZQski kr6tsze niz u poprzednich, platki korony ruchorne; dlng. 0,3 rnrn. Podobny do niego jest Fl. calva, ma jednak ptaty bez por6wnania nizsze, a oczka na grzbiecie i FI. edentata, ale ten jest platk6w korony zupelnie pozbawiony. Raz tylko znaleziony w DQbnikach VI, okaz dlllgOBCi0,2 mm. ') Liczby rzymRkie oznacznjq miesiqco, w kt6rych wrntki spostrzegano. Mbwiqc o I'0jedynczych gatnnknch, lIf.ywnm znWRze rOllznj" mqzkiego, hcz wzglq,lu nn rollzaj nnzwy laci{18kiej. ~ f' Illl'l'ATOIUA \' {., 1. Floscularia Ol'nata, Ehrb. Korona pi~cioplatkowa, ptateczki tr6jkljotnc z koncami guziczkowatyrni, nastr08zonyrrii dlugirni sztywnyrni, wloskarni niedrgajl}cyrni, platek grzbietowy bei' wyrostka; dlugoBc: O,4-0,H rnrn. W ogrodzie botanicznyrn i w rnalych stawkach w D~bnikach nie- e {, f. ~ ; (WHOTKI) GALICYI. 20a ß. Fl. tl'ilohntll, ,Col1ins. Tylko trzy klapy na koronie rozdzielone szerokiemi wciQciami, grzbietowa najwiQk~za, wszystkie z dlugimi wloskami tudziei wyci~cia, ktOre Sl~nadto kr6tko orzQ"ione; tu16w krQpy, domek galaretowaty szeroki; dlug. do 1,7 mm. Rzadki w okolicy Krakowa, znaleziony w g~sto zaroslyrn stawku na ZwierzyilCu pod Krakowem. 7. ]i'l. ulliloha llOV. sp. Fig. 1. Samica. Korona nizka z jednym tylko platkiem grzhietowym zaokra.glonym, od przodu lekko wy~iQta, z brzegiem kr6tko orzQsionym. Dlugose 0,45 tnm., z rurklJ. Oll8 mm: ' Nll:jhlizszy poprzedniego, lecz smuklejszy i mniejszy,jakoby zdrobniala jego forma. Maj~c do dyspozycyi tylko jeden okaz, nie moglem zbadae jogo organizacyi. Zdaje si~ bye bardzo rzadkim w okolicy Krakowa. 8. AIISilllS Icntifol'lIIis, Mecznikow. Korona bloniaBta bez aparatu rZQskowego, workowata, tu16w prawie kuli~ty, bez n6zki i dOlllku galal'etowatego. DlugoBc' okolo 0,8 mm. Wolno plywaj~cy. Ban1zo charakterYBtyczna forma, zupelnie niepodoblllt do poprzednich. Od czasll odkrycia jej przez auto ra I) w okolicy Giessen nicznaleziona przez nikogo, nawet Eekstein badajljoc szczeg610wo faunQ wrotk6w tej okolicy, nie odszukal tego gatunku. W naszym krajll ~l11alazlcmgo w trzech miejscowoBciach: w slawku le8nym w Lubicnill (p()(l Lwowem) i w dwüch stawkach w okoJicy Krakowa. 9. Atl'ochus tcntllclllatus nov. gen. et sI'. "). Fig. 2-4. Cilllo hez pllncerzll i hez rzeczywistych czlonk6w, przOd jego lejkowaty, szeroki, otwbr gQhowy otOC:o\Ony koron~ piQcioplatowlj-; phtty opatrzone pllstemi, stozkowaterni mackami, wienca rz~skowego brak; tu16w wrzecionowaty, za nim zamiast nMki odcinek kr6tki, tQPo zakOliczony, wci~gIlIny, Illicszczlj,cy w sobic kloakQ; jest on zawsze ukryty w futeraliku z mutu; apamt rozrodczy niesymetryczny, mlode rodzl} siQ zywe; kanal pokarmowy zlo7.ony z wola, po ktürem nastQPuje zoll}dek 7.uciowy, a po nim zoll~dek trnwil}cy z charakterystycznym pierBcieniem w kierllnku dlugoBci (Fig.2 p.). NajwiQksza dlUgOBCsamicy 1,4111mm; samce nieznane. ') 0l'is 7IfecznikoWR W Z"itsc1,rift f. w. Z"ol Bd. XVI. ') Obszerny 0l'i. tog" gatllllkn wYRz",1l w Zeitschrift tUr wi8sellschaft. gie Bd. 55. Zoolo- - e 204 • A. WIERZRJSKI. Szczeg61ny ten wrotek wyrMnia sif,l od wszystkich dot~d znanych gatunk6w koron!} op"atrzonl} maekami pustemi zamiast rz~sek. Tych rnacek bywa 20 lup 22, a to na platku grzbietowyrn 4, po 3 z bok6w, a na brzusznyeh plataeh po 5 lub po 6. Z wejrzenia przypornina raezej robaka nii wrotka. Dotychczas znane sI} tylko dwa gatunki bez wienca rZf,lskowego, t. j. opisany powyzej A. lentiforrn~~ i Aeyclus inquietus Leidy; odkryty w Stantteh Zjednoczonyeh. Ostatni rna jednak n6zkQ j domek galaretowaty. W szystkie trzy odbiegaj~ btidowl} i ksztahern eiala tak dalece od wbsciwyeh Flosculariadae, ii tylko z konieeznosei zostaly na razie z niemi zJl}ezone. Odszukanie Atr. tentaculatus jest rzeczl} dose irnudn~, trzeba bowiem przepatrywac pod lupl} nal~ul, kt6ry sif,l dostlljo do siatki, cil}gnif,ltej po roslinach wodnych. 1I'1aJo ruchliwe i narnulern pokryte zwierZl}tko wpada dopiero wtedy w oko, gdy si<; na cll\vilf,l wycil}gnie i rozpostrze ehllrakterystyeznl} koronf,l. Inaezej podobne jest do bryJki mulu, w kt6roj przeswietla ciernni~jsza plRmka, t. j. brunatne wole. Dziwaezne s~ jego ruchy; weil}gnl}wszy koronf,l w siebie, wysuwa i wsuwa tylny koniee ciaJa, rnarszezy call!- sk6rt) Illb tci wyprf,lia sif,l bardzo silnie, rozwija koronf,l, roztllcza jej platy, bi erze nirni jak (Uoniami przedmioty, zliajdlljl}ee sil;l w poblizu i znowu co fa ealy przod eillla w siebie, aby w tym stanie dJuzej pozostac. CZQsto wcil}gnl}wszy prz6d i tyl eiaJa przybiera postac kulistl}. Ruchy postt)powe sI} nadzwyczllj niedoJQine, lIskuteczniajl} sif,l przez mozolne skmcanic i wy(Uuianie cia.la, a nigdy nie widziaJem pelzania na spos6b wrotk6w z rodziny Phitodinadae., Prllwdopodobnie osiedla sit) w naturze stale na jcdnem rniejscu, zanurzywszy tylny koniee eiala w muJ, powlekajlJ-ey rosliny wodne, Iccz nie utiaJo mi sif,l wysletlzic sposobu jego osiedlania siQ na roslinaeh, jak. kolwiek przepatrywl1.lem ioh \Viele, zebranych w miejseowosei, w kt6rej zlowiono okazy. Dotyohczas znarn go tylko z jednego stawll w Df,lbnikaeh pod Krakowem, w kt6rym zyje na miejscaeh plytszych, zarosJych. I'oslini\ Elotlea canadensis. Sameow nie znalazlem, w jcsieni nie mogJem tc;i; znalezc samic na ich zwyklych stanowiskl1.eh. 10. Stephanoccros Eichhornii, Ehrb. Korona opatrzona pif,lciorna dlllgierni ramionllmi oblemi, na kOlicach zaokr~glonemi, rz!;ski dlugie uRtawione na ramiunl1.eh skosnymi szeregarni w r6wnych odstf,lpach, n6ika z srnoczkiern, domek galaretowaty. Dlugosc 1,8 mrn. Ten hardzo eharakterystyezny gatllnek odilala sif,l od typll blldowy rodziny Flosculariadae oryginalnie Zblldowllnl~ koron~, kt6rej harilzo ."' IWTATORIA (WROTKI) ••.•~.• ,.'''''-,._;..~.,'_._.,,~_- -_ 205 HAI.IOYI • dlugie i oble rarniOJ1!t nndajl} rnu zupeJnie odmienne wejrzenie. Jcgo budowf,l wewnQtI'Zn:.L harlano wiclokrot.nie tak, iz nalezy do nll:jlepiej znanych gatullköw. W okolicy Krakowa pospolity. V-IX. H. Film. Melicertadae. Korona pllt"ka clllohrzega, tylko w rodzaju Meticerta wykrojolla w eztery platy Fig. rlO; otwur gQbowy rnirnosrodkowy, wieniec I'zf,l~kowy obiega brzeg korony w dw6ch linillch krzywych nieprzerwanych ,z kt6ryeh wcwnqtrzna otacza lejek gf,lbowy; szcz~ki z mJoteezk6w i silnyeh kowadelek zlozollc Fig. MI (l1Ialleorarnate). RZf,lski korony drgajl}ee, wygli\dajl} jak obrac:~il}ee siQ kola, czcm ta rodzina wyrozllia siQ wybitnie. od poprzcdni~i, kt6rej gatlluki posiadajl} kOrOll!; z rZf)skami brzeinemi nieruchomemi. 11. lUelie(~rta I'illgml~, Schrank. KOI'olla CZlt'roplatown., l'lllty plIl'llmi r{)wno, dwa wi!;ksze i dWll ITInil:jszo, rozl'0sblrt.c siQgn.h poza ohwod rllrki, ost:ltllil1. wIlI"owltta, duzona z MHllwo hrnlllltnych klllek, Beisie ulozollych, skJadajl}eyeh siQ 7. ga!al'ctowl1.tcj istofy, wyehidnnej przez wrotkll i z eial obeyrh; czujki grzbido\\'e dwa, Rtosllnkowtl kr6tkie. DJugoM: O,R mrn. Pospolity w malycll stawkaeh nll roslinach, kt6re nalezy po kawac Ic('.zkll ogl:~dac na s7,kidku zcgarko\Vrlll, Chel}e znalezc ten gatllnek. 12. IU. tll hico1:u'ia, Ehrb. Ksztah korollY porlobny jak u poprzcdniego, wci~cia pJytsze, ezujki bardzo dlngie, cialo i nozka IJllrtlzo srnllklo, domek galaretowaty barclzo grllhych Bcianaeh, przewif,lzi.ty; dlugosc 0.3 mrn. . RZIVlszy 7.1l1l.<,zllicnii poprzedni, iyje rowniei w malyeh stawkach w okolicy Krakowa. ° 13. IU. Jllnus, Umhon. Z wcjrzenill po,Jobny clo M. ringrnR, roini .si<;jednak silnern wycif,lcielll korollY od strony grzbietowej. sknlkiem ezego pJaty grzbietowe s~ eUlIgie, poeleza~ g(ly brZUS1.lh\ zaleel wo ZHWllCZOlle,czujki grzhietowe kr6ciutkie; elolllok 7.loiony z jajowatych brylck slabo spojonych, 111ozonych w ukosllych szcregach, ntworzonych z wydzielin 7.wier:r.E;cia;dlugoBC 1,5rnm. W DQIJIlikach dose pospolity V. H.. Lillmias ceratophylli, Hchrank. Korona z dwoma platarni bocznymi, wienieo rZl;lskowy podw6jny, wyrost.k6w rogowyeh IIIt 8k61'7.0 niz~j korony brllk; ezujki bardzo kr6tkic; domek rnrkowaf.y kn poilstltwi,~ 7.wt)iony, rogowy, bllrwy bru- ••• 'F"t. . P b r •• .,,, ..... - e 206 A. WIltRZRJRKI. nOTATORIA (WROTKI) GAL10Yt. 201 Kolonie Zl')ZOnCz kilkl' osoonik6w oez udzieillych rurek, lecz 1.11.nllrwnycli w spcl!nej masie galaretowat.ej, uczcpionych stale do podstawy koilCami nMek; starsze okazy rnajn, barwli züttawl\' Nalezy do rzadkich wrotk6w, prawdopodobnie trzyma sili ehQtniej plynl}eyeh w6d ni:i. stojn,eych; w okoliey Krakowa raz tylko spostrzegany w stawie na DQbnikaeh. V. natnej, pokryty strz~piasto eialami obeemi sillzem ziepioncmi; dlugosc okoto 1 mm. . 4 W wi~kszyeh sta~;ach 1. czyst~ wod~ pospolity na Cercrtophyllum. VI. 15. Oecist('s ptygura, Ehrb. (Ptygnra melicerta Ehrb.). "Korona dwuplatowaj gt~boko wei~ta od grzbietu, w zarysie kolista, on strony. grz~ietowej .qwa ostre zl\bki, widoczne po sl'i:}gni~ciu korony; n6tka prosta poprzec1.nie pr~zkowana, dorrtek niereglllarny str1.lipiasty; ezujki niewidzialne; dlugosc okoto 0,5 mm. Okazy krajowe mialy zlipetnie taki ksztalt, jaki Ehrenberg przl'dstawia na Fig 1, Tab. 4-3. Zdaje si~byc rzadkim w og6le, gdyz u p6zniejszych autor6w niewspominany. W okolicy Krakowa raz tylko znale1.iony w katuzy pod wsil} Krowodrzl} w matej lie1.bie okaz6w V. 19. Conochilus volvox, Ehro. Korona podkowiasta prnwie r6wno ucilita,' wieniec r1.~skowy podw6jny od 8trony orzllsznej przerwany; na wynioslosci korony dwa cZlljki w podstawie 7.C sobl} spojone, opatrzone na koilCaeh p~e1.kami rzltsek; 6cz dwoje barwy (~zerwon~ji kolonie knliste, wolno. plywajl}ee zlozone.z osohnik6w dorostych i mlodyeh, zanurzonyeh w galaretowatl} mnsQ. Srednica kolonii 1,2 mm., dlugosc osobnik6w okolo 0,6 mm, Bardzo pil;kny i latwy do wyr6znienia gatunek, juz bowiem wolnem okicm mozna spostr1.edz w naezyniu szklanem mate bialawe kulec7.ki, tclcZI}eCsiQ zwolna. Kolonie miewajl} niekiedy do 100 osobnik6w. Samee mllj:: tylko pojedynczy wieniec rz~gkowy, nad kt6rym sklepi si«: korona stozkowato, grzbict.owa CZltSCstozka bez r1.~sek, brzus1.na orzQsiona, 2 oczka na nim osad1.o.nc. Prawie we wszystkich stawach w okoliey Krakowa pospolity, spotykany takze w Kllniowie (obok l>ziedzie), w Wadowicaeh, w 'I'atrach 1.as pospolity tylko w jednym stawic, zwanym 'l'oporowy, na Podolu w Szwajkowcaeh. V-IX. 16. Oe.? mucicola, Kellieott. Korona matoeo szcrsza niz tut6w, 1. rllchomemi rz~skami, prawie kolista; n6ika gladka i dwa do tr1.eeh ra1.Y dtllzsza niz cialo; ponizej korony malutki zl}bek rogowy ud strony grzbietowej; e1.ujk6w i rurki brak; dtllgosC 0,2-0,4 mm. Zamieszkuje kolonie glonu Gloiotricha piSlllll, W kt61'yeh lIywa po kilim 0ltaz6w wraz 1. mlodemi, opatr7.onemi fll'zlmmi. Ozy forma pr1.cze mnie badnna odpowiadll w zupelnosci opisanej przez Kellieotta, trudna bylo zadeeydowac w braku oryginalncgo jego rysunku. Nie mogtem jcj takze zaliczyc do Oe. t'elatus, Gosse, do kt6rego takte jest podobl)a z ksztaltu korony, leez III1l.0 wiele dluzszl} nMkli, r6wniez odmiehnl} forllll} jegt Fl. algicola, zamieszkujl}ea ten sam gatunek glonu. Okoliee Krakowa. V, VI. 20. C. dossnariu8, Hndson. Kolonie zlozone 1. jednego tylko osobnika dojrzalego i 1-3 mtodyeh 01'11.1. kilkll jaj; domki galaretowate 0 wyraznyeh konturaeh, ezujki po stronie Lrzllsznej poniz(-j korony dlllgie, w 1.nae1.nej eZQsei 1.e sobl} spojone tylko kOl'ICOwolne, opatrzone r1.l,1skami,oezko jedno; dlugosc zwierzQcia okolo 0,0 mm. Jcst to bardzo rZlldki glltnnek, kt6ry tylko raz zlowiono w sta. WIe Dlioniekim; w Anglii znany tylko 1. jedll'1 miejscowosci, Dr. Imhoff znalazl go w dwoeh jeziorkaeh w Wielkiem Ks. ßadenskiem. 17. Lacinularia socialis, Ehrb. I{orona sercowata, nkosna w1.g!~tlem eiata, 7. gt~bokl} zatokl} Oll stJ'ony br1.usznej, ciElto i n6:i.ka smukte; twnr:r.y kolonie lie1.ne, 7.ltnurzone w masie galaretowatl'j przyklejonej do r081in, dlugosc okaz6w okolo 2 mm. Samee' tylko 0,7 mm. dtugie, SI} waleezkowate, na koneu opa. tr1.one p~\czkiem rZQsek weil}galnyeh; wieniec rZQskowy pqjedync1.Y, korona sklepista, opatr1.ona p~czkiem wtosk6w, jn,d,.o 7.11:imlljeprawie eale ciato i ma ksztatt gruszki. Ptywajl} swobodnie prq koloniach samie. W okolicy Krakowa rzanki, lubi wody swieze, uczcpia si~ CZlisto do korzeni trzein, rosnl}eych nad stawkami i rzekami. 11. Ordo. Bdelloidea. 18. Megalotrocha alboflavicans, Ehrb. Korona lIkosna, prawie kolista, 1. br1.egicm po stronie brzusznej g-ll;boko wklQstym, w :r.arysie jak sp6d kopyta; n6Zka gruOll, tuMw poprzecznie faldzisty i ezujk6w orak. Dlugosc 2 mm. '"jJ "",' Ptywajl}ce za pornoel} nparlltn rZQskowego, a pelzlljl}eejak pijawki przy pomocy prmdll einla i n6Zki, ost.atnia konezy sili zazwye1.aj 3 pazllrkami, sklnc\a siQ 7. c7.lonk6w wSllwlllnyeh, jak CZlisci rury teleskopowej i dlljc si<; 7.npclnie wcin,gnl}c w eiato, podoonie tez korona .. ' ••••• •• _ ••.•• "'•••••• _••. __ 2O~ - ••••••••••"' .•"" •.•• ,,,Jr\i';i'.'.';~._~ A. WIRtllllillllitl. e l } ';f~ I;., ~, tw'rA'l'oniA (WllO'I'KI) 209 nALwYt. 23. Ph. megalotrocha, IU. Fam. Philodinadae. Pn:6d eiala wyci~gnit;ty w ryjck. Korona ksztaltn nizkiego lejlm, ruzdzieluna na dwie cz~sci symctryeznie po bokach glowy Ilstawionc, wieniec rZ(;lskowy obiegi1;i'\cy jednostajnic hl'zegi koruny, zlozony z 2 Rzereg6w, przerwanych po stronie brZllSl'mej i grzhictowej, wewn(;ltrzllY czasem tylko do Btro~y brzuszn~j korony ograniczollY Fig. 5[). SzczQki typll ramate (Fig. 63).' Ehrb. Bez zW~1enia poniz~j korony i bez karb6w, tuMw przeohodzi lagodnie w n6Zk~ prawie takiej samej jak on dlugoBci, korona szersza, letz plytsza niz u poprzedniego; czujek grzbietowy jednoczJonkowy lukowaty, z jednfJo szezecinkll, oczka szersze, okr~glawe; dlugosc 0,25 mm. Hazem z poprzedllim; bezbarwne okazy Ph. citrina BIltbardzo podobne do togo gatllnkll tak, iz tl'zeba por6wnao liczne okazy podobne do obydw6ch form, llby llchwycic r6zniee pomiQdzy niemi. Byc moze, 7.e dokladlliejszc badania wykazfJo, iz Ph megalotrocha jest tylko odmialll} Ph. citdna. a) Genus Dwa e Z oczka nad Pospolity l'hilodinll. aparatem szczQkowym, jeden u j e k n a. g r z b i e c i e. z poprzednim Ehrb. Cinlo smukle rnaczugowate, Lez zWQzellia poni1ej korony, ostatnia rnaloco szer8za nii tut6w, z glQbokim rowkielll, cZlljek grzbietowy dWIlezlunowy prawie prustopadle osadzony; oczy podlu:ine ukosnie osadzone; n6Zka opatrzona dwoma pazllrkami, cialo przechodzi lagodnie w n6zk~; ryjek ') kr6tki; barwa ciala zazwyczaj r67.owII. Dlugosc zupclnic wy- cil}gniQtego okazu 0,5 mm. Barwa cynobrowo-ezcrwona lub r6zowa nie jest istotnljo cechl} tego gatunku, zdarzajl} ~i~ bowiem okazy tylko z bardzo lekkirn odcieniem r6zowym, a nawet bezbarwne, co juz zauwazyl Ehrcnberg. Kolo Krakowa jest ten gatunek pospolity za1'6wno w wodach jak i w mchu na dllchach i w rynnach; DaHa Torre wid ywat w 1'yrolu w kaluzach takie mn6stwo okaz6w, ze az dno bylo r6zowe, w takiej ilosci nigdzie teg() 22. Ph. citrinlt, Ehrb. Tul6w silniejszy niz u poprzedniego, od picrwszych ezlonk6w n6zki znacznie szcr8";y, ku koronie zw~zony, u jej podstawy dwa wyniosle zaokr:j.glone karby; nMka kr6tszIl niz tul!'>", z dwoma pazurkami; 1-0rona szeroka, oczka ukosnc jak u poprzedlliegu; prz"zl'oczysty cytrYl1owo z61ty; dlllgosc 0,25-0,5 mlll. Harwa zar6wno jak u poprzedniego zmicllna, bywajlJo okazy barwy cytrYIlY, topazu, blado-winllo-zolte i bczbarwllc. Z61tl\ odmianQ rzatlko Rpotykalem, bezbarwnc sI} cZQst8ze w malych stawkach. VI-IX. Ehrb. Cialo pokrytc koleami zwr6conymi ostrzami ku tylowi,koro'na w~zsza niz tuMw, cZlljck z dw6ch dlugieh czlonk6w zlozonYi oc"'y duze prawie zupdnic okr!]-gle; tu16w przcchodzi stopniowo w dosc grubfJ<llMk~, kt6ra ma na pl'zedostatnim czl~nku dwa ostrepazurki, a na koilCU cztery nier6wno dtugie wyrostki i barwa. brunatna i dlugoso: 0,;\1,-0,5 mm. Kolcc BI} ustawione szeregami, wedlug EckBteina w liczbie 11; Ehrenberg wyrysowal w odpowiedniej figurze za duzo kole6w, na co zar6wno Eckstein jak i lludson zwraca.jllt uwagQ i co' tez sam stwiel'dzilem. Hzadki; widzialem tylko po jednym okazie w materyale z Lubienia, Aleksandrowic i z okolic Krakowa; skurczone okazy latwopoznac po kolcach na grzbiccie; jeden okaz znalazlem w gll:bce slodkowodncj, kilim rZ~Bkanii. . zw~zon~ Cz~"C grzhietow'! ",ln",\', 0plltrzon'l na kOllCll okaz6w w akwaryum. X. . . 25. 1'h. micl'oJls, Gosso. Cialo wl}ziutkie jak u Hotifer vulgaris, korona nieszersza niz glowa, oczka mailltkic osad7.one na grzbiccic, blado ezerwonc; n6zka cicnka z malutkimi pa,,;urkami, ryjek lIIaly; eialo wzdluz pofaldow:llle; brunatna; (Ungosc 0,3 mrn. W malych kntuzach i stawkach nad Wisll\ dosc cZQsty warM latlt az do jCHieni VI-X. Gosse odkryl go pomiQdzy wodorostami morskimi; 0 ile mi wi[ulolllo, nikt Odtl}d tego gatnnku w wodach slodkich nie barwa znalazl. b) ryjkiem stawkachoko. . w hiez!]-cym zas roku nie spostrzegatem. ') Nazywamy wBr6d lata w malych 24. Ph aculeata, 21. Philodinll roseola, glltunku razem licy Krakowa. J) w a 0 ezk a, llo:t!llrn.wy matmn.-IIfF.yr. Genus Rotifer. n a p r z 0 cl z i e r y j k a. Tnm XXVI. 27 ',l"'~"""":''''''h'''' e ~1() •• A. WJii)RzEJsltl. 26. Rotifer vulgaris, Ehrb. Cialo srnukle, dfugie, lagodnie przechodz!}ce w nozkl}, zakonczon~t dwoma pazurkllmi, pomil}dzy kt6rymi znajduje sil} jeszcze maly wyrostek, przedostatni ~zlon noiki z dwierna ostremi ostrogami; cZlljek miernej dlugoaci, ryjek tCilPY;oczka male, okrlj,gle, korona malo~o szersza niz glowa. Dlugoac: 0,3.....-;0,5mm. Nalezy do llI1jr;ospoIitszych i nl\jwytrwalszych wrotkow, polawia siQ wszCildziei 0 kazdEij.porze rokn, w akwarYllch utrzyrnnje siQ przez cal!} zirnl}. . •• ;'''.,.;':'''';;.'''''~. 'Ji?'jjjr"c'lP3t;:r"" 211 IW'[WrOltlA (WlVl'l'Kl) (lAUey). Oznaczenio tego glltnnlm pozostawia pewne wlJ-tpliwoBci,mialolll howiom tylko kilka oknzow niezllpelnie dobrze przechowanyeh. Lubien stawek lesoy. VII. 30. C. hihamata, Gosse. Od strony grzbietowej dwa hakowate wyrostki ostrQ zakonczone, korona wl}l"ka, czujek osad'lony nizko w okoliey azez(}k, zanim maly guzek; ostrogi dlngie, sk6ra podluznie pofaldowana; dlugosc okolo O,afi mm, Tylko jerlen okaz w mIaee na Grzegorzkaeh pod Krakowem. a1. C, symbioticn, Zelioka. Cialo zlozone z lß ezIonk6w: 2 ryjkowe, 16 tuIowiowych, 4 nozkowc; wicniec rl"(}skowy wydatny; skora wzdIuz pofaldowaoa, barwa cialn hlado,cl"erwona, jelito silniej z61tawo'czerwone: z!j,bk6w 2 na jedT1f\j,3 na drugicj SZCZQCC; aparllt zucia w 6-tym czlonku; gardziel bez pc;tli; dlilgosc nl1jwic;ksl"llO,lH mm. Ten gatunck, jakotc7. C. Leitgehii, Zetin/ca i inne zyje aymbiotycznie na w:j.trobolVeach z rodzlljll Radula, Frullania, Lejeunia. Kiedy te J'osliny wysydlllj:} kllrcz:.t siQ zyjlj,CCw nich wrotki i zapadaj!} w !otarg, po deszc'I/1,chwrac:~jl!-do czynnego zycia.' Zoos?:!}cioplot9 do + 70.C i do -20"C. - Wyczcrplljlj,c~t 1lI0llografiQtych gatllllkow ogloail Zelinka I) w r. 1886. 27. R macrnrus, l%rb. Cialo maczugowate, tu16w krCilPY,pmwie jlljowaty, przechodzq.cy nieznaczllie w bardzo dlug!j, nozkl} (dlnzszlj, niz eiaIo), korona szet'olm; ryjek walcowaty, oczka rnalutkie czerwone; cZlljck llliernie dIngi; pazurki i ostrogi jak n poprzedniego. DIllgoac: 0,8 rnrn. Pospolity w wodaeh stqj!}cych, nawet w stlldniach krnkowskich, w ktOrych zyje odrniana bczlmrwna z ryjkimn hakowntyrn. 28. Actimu'us nClltunius, Ehru. Cale cialo lliezwykle (Ullgie i cienkie, wnlcowatc; n07.ka dwa razy dlllzsza niz cialo, weilJ-galna, cienka, opatrzonn trzcllla uardzo dlllgillli pazurkarni lukowato wygiQtymi; ostrogi Wl}zilltkie,dWllczlonowe; oczkn dwa czolowe na krotkirn ryjku osadzone; korona w!}zka. DIugt.ac 1,14 rnrn, Ten gatunek odznacza siQ nozk!j, szczegolnie dIuglj, 8-9 czlonow, kOl\.CZ!}Clj, sil} trzema prawie rownymi pazllrkami (stl}d neptunius). Uchodzi ZR rzadki, w okolicy Kmkown IVjedncj tylko rnif'jscnwosei (stnwek slizgnwkowy) w wiQkszf'j Jicl"uic spostrzegany, llmlto w Stawczanach i l;zwD:jkowcach na Podolll i w Jasienicy (powiat urzozowski). IV. Fam. Adinetadae. Prz!ld cillla na brzrniaIy, korona I'laska po stronie brzuszn~j oall.c1zona, oplltrl"onl1.licl"lIcmi rZQskmni, nad nitl ryjek zakonczony dwoma haczyk:nni; 1167.lmoc1gmllic7,onaod tuIowia, 6cz bmk. .IeclYIlYl]ol:ycIIC'l/1,S 7,1I1l.11Y I'l'zedstawieiol t~j ,'odziny Ad. vag(t, DaVIS nie zostal dotychczlts w naazym kraju wykryty. ~ <li c) Genus Callillina. i; Bez 6cz. IH. Ordo Ploi"ma. ,if '"I: 2n. Callidina ? hidcns, Gosse. Cinlo wrzecionowate, nozka micrn~j dIngnsci, paznrki krotkie, tl}PC, t'6wniez oatrogi lla przedoatatnim jej czlonkn, glowa dosc grnua, korona znpelllie rozpostarta poziollla, cale cialo llokrytc podlnzoymi fllldami. DlllgoSC: Oll mm, ~ Plywaj:}c() swobodllic za pomoc!} aparatu rZQakowego, a od CZ!lSU du czaSll uezepi~j:}ce si!} pal"urkami do r6znych przcdrniot6w; ksztn.lt eiala i oluycie uardl"o zmiellne. ') Studien iiiler Widerthiere. Ueher Symbiose und Anatomie a. d. Zoo!. Institute. Grnz, Zeitsahr, f. w. Zoo!. 1H86. ,.;,' ':ci ';1 'l/ ,J!,t ,~ ~' von Rolater. • Arh. e ,tt nOTA'I'ORlA A. WlIilRZIIlJSKI. 2t2 Okryeia data podat.ne, skorupy szlywnej hrnk, noikn. czasmn ZI\nikb, jeieli istnieje, to jest rozwidlona na kOllCU,bez faMaw poprzecznyeh w podstawie (z' wyjl}tkiem w rodzaju Bipalpus), tylko eZQsciowo wcil}galna w cialo, jej czlonki mogl} siQ r6wniei tylko cZQsciowow siebie wsuwac. • Microcodontidae. Korona krl}zkowata, kolista, plaska; otw6r gQbowy srodkowy; wicnicc 1'ZQskowy zewllQtrzny na calym brzegu korouy, wQwnQtrzny zas tworzy dwa szeregi dlugich rZQsek po bokach otworu gQLowego, n6ikt prQcikowata, l!zcz~ki 110zycowate. 32. lUicroco(lon clavus, Ehr. Odznacza siQ krl}ikowatl\ koronl\ i celll siQ dtngim trzonkicm, przy koncn liotkowej d!ugoell 0,2 mm. W okolicach strzegany w szcznplej liczbie okaz6w od OAI.IOYI. 213 dm') przyjl}l on 10 glltnnk6w, dia ktorych latwiejszego rozpoznania ulo7,Y!tllhlil"QIlnalityC',znlJ:.Atoli mnjl~c 1./\ ma!o doewillclczcnin i zn szczuply mate1'yal zamiast USUIlIj,Cbl~dy poprzednich autorow wprowadzi! nowy zamt;t. Po nirn staral sit; J)r. Eng. v. Daday przeprowadzic ~cielejszl\ rewizYQ1) rodzaju Asplnnchnll, lecz i ta Bi" nieznpe!nie pöwiqdta, jak sit; 0 tcm kaZdy pi'zekonac mo7.o, kto Bprobuje oprncowac swoj materya! p1'zy \lomocl}rozprawy tego al1tora. Te nieudnle proby dowonzl}, ze pl'zedmiot jest truclny i wymnga bardzo rozleg!ych i gruntöwnych badati por6wnawczych na ohfitYIll materyale, jeieli ma doprowadzid do rezultat()w nicwl}tpliwyeh. Nie dml<\znac kilka form, t1'zeba nadto znae zrnienne ich sze1'egi, ab)' nale7.ycie wyrozumiell z kt6rem ogniwem kaZdy autor mial do cZYllienia. Be? t~j znajomosci ulozenie listy synonim6w' nie' ma iadnej wartoeci. Moje badania ograniczaly siQ do szczuplegomateryalu, jaki zdo' !alem nngl'OlIladzic 1. wrid krnjowych, to tcz nie kUBZQsi~ wcale .0 rewizYIf 0I,isanyeh dotl}d gat.unkow, lecz poprzestajll na krotkich opisach tyeh piQeill gatunldllv, kt01'c sam widzialem i wyro~nie zdolalem. Dia u!atwienia zae ich rozpoznania innym badaczom podaj~ analitycznl} tablicQ, wecllng kt6rej, 0 ile slyht;, z latwoecil} moina jeoznaczyd. Gdzie zas tego zachodzila potrzcba doclalem rycin~ szczQk, kt6rc u innych auto1'6w stanowil} gMwnl} podstawq klasyfikacyi. 'l'usz~ sobie, ~e tym sposobem uchylt; nieporozumienie, kt6ro rilOgloby innym badaczom dostarczyc wl}tku do nowego zamt;tn. 1...Snhor(10 ll-Loricata. V,. Fatn. (WROTKI) cialem kieliszkowatern, kOl'lCZIj,z pt;czkmni I'zqsek; oko duze Kmkow:1 tylko dwa razy spo- V-IX. VI. Farn. Asplanchnadae. Korona kopulowatl1 0 jednym lub dw6eh wicrzcholkach, winuicc rZQskowy pojedy,nczy, brzeiny, jelita i odchoclka b1'ak; szczQki obct;gowate fig. 61. 1. Genus Asplnnchna. Oczka trzy, dwa 117, dwukomorowym grnczornnicjsze n.a koronie, 10m u~hodzi}cYIl1p~zed 0A. TTerrielcii, Guerne jcdno na mozgu; jaj- tworklcm moczoplclOwym A. priodonta. Goase 1Iik k1llisty 11m" g'I'IH',?oln Cia!o jajowate lub workowate, zupelnie przezroezyste, n6iki bmk. Gatunki tu naleil}ce moina bardzo !atwo odrMnid od wszystkich illnyeh wrotk6w po znamiolll\ch l~jemnych, uwyrlatnionych powy:i.ej. WystQPujl} one znzwyczaj gromadnie w wodach stojl}cych, uderzajl} rtlehami powolnymi i nadzwyezajnlt prze7.roczystoecil}. Cechnjl\ je takie wybornie obcQgowate szezQki (ob. fig. 61), kt61'emi cil}gle klapil}. Zaniepokojone lub ucisniqte wywracajl} ioll}dek lub scil}gajlj-aparat rZQskowy ?ul'duie w siclJie. Musz!} tedy byll badane za iycia i to bardzo ost1'07.nie. R6Znice porniQdzy opisanyn\i dotl}d gatunkarni nio sI} tak wybitll!J, i7.by w okresleniach nie mogly zllj8C nieporozurnienia i blQdy, o,vszem 1 jest ich doell ai do obecnej chwili, rnimo uSilOW:l.1'nowszych badaczy w celu usunillcia zamQtu, jaki sill wk1'ad! w systematyk~ tego rodzaju. Picrwszl} probQ krytycznego zestawienia odpowieunich clat przedsi~wzil}! Jules de Guerne 1) w r. 1888. Na podstawie literatury i wlasnych ba- • I ,[1;" i!~> k ~' I ;Ät .; ') Vld. Note rnonogrnphique leialo salllicy i samoa z wypnkleniHlllisto7kowatemi pnwloki cinla; . (Il\zko jedno 1111s?(',zQkiohte na koilcu A. Ebbesbornii, Hudsoll 111111,1-\"11; jl~j1lik I '(" lpOdstl\wowa (',"'(}l-IlIl A lJl'i htuellii \Vst.,)go\V. aty pod- (,)n!o he? wy- szc1.Qk z wyrnst'l . GY , kowiasto Inb I pllkleil; 8z(',,,,(}kikielll tQPym, hao~se w pMkolo zgiqty SptHSZI:ZOllC na kowatYIll kOllC',:\l\h b ez wyrost k 11.la-J 1 A. Girodi Gucrne. . . kowatego' ,. . ') H.eviBion der A8plnnrhl1lt-Art.cn lind die l1ngprllindiBeh~n Ueprae!cnfanten. l'arat.ah<1r. allS den Mnt.h. llnll Nnt.nrw. lIer. nllB Ungnrn IId. IX, 1891. Bur leB HotiforoB de la familie deB ABplnnchnidn.e. ExcllrB. zool. dnn. leB ile. <10Fnynl et de Snn Migl1cl. 188R. p. f)O. t~f; .';" Sc- 214 "",",.~c;-~., •••.• ,,,,,-,.,.;,~ -- A. WIl':IUWJflKI. 11O'['A't'ORlA (WROTKI) 8. Fig. 1--4.' A. Krameri "de Guerne Iu\. Excurs. zool. etc. pag. 50 f. 7. Sam i ca: Cinto :iajowate bez workowatych wypuklen; szczQki wl~tle ze sptaszczonymi koncami ramion, kMrych hrzegi wewnQtrzne pra-, wie proste i ku kOl'!'eowi opatl'zone 3--5 zg.bkami pomiqdzy 'sohl} I'OWnymi lub roinej dtugosci, brzeg zewnQtrzny zgrubialy kll kOJ1eowi szczr,)ki, lukowato zagiQty i konezl}cy sir,) silnym 7.qhem, u kMrego porlstawy znajduje siQ z,!-bek boczoy; gMwno pnie naezyn wydzielniezyeh posiadajll tylko 3-5 lejkow migawkowyeh I Fig. 21); ocz 3, dwa boczne i jedno grzbietowe; jajnik kulisty, skorupa jaj zimowycho powierzchni gladkiej. kll tylowi S,i ••••• J"JI9.."~_~;,;~~,.~t2:t •.W.:.....2 ''$ GAUOVt, 215 'l'atl'y: Czarny G:}sienieowy, Suezy, MorakieOko, Czarny staw (nacl Morskicm Okiolll), Zadni podKolem (najliczni~i w tym stawie i prawie sam stanowi jcgo fiuIIIQ), l'il,lc Stawow I). Niziny: Tuluk6w (Podole), Llibien pod Lwowem, Zwierzyniee i DQbniki pod Krakowem, Jawor6w. rozsiedknin tego gatllnkLl Bwia(lezy ta okolicznosc, iz znaleziono go takie w Laponii, na wyspach Azorskieh, a w srodkowej Europio niemal we wszystkieh jezioraeh alpejakich. o 34. ASlllanchull HCl'rickii, Fig. 22-26. de Guerne. Sam i ca: eialo jajowate, od tylu rozszerzone, bez wypuklel'l: korona widziana 7. göry pmwie czworokl}tna 0 nllrozach grzbietowych i Lrzllsznych klapowatych, na kai-dej pot6wce korony jedno oezko na porlporce i po 2 ezujki z pQczkow wloskow dluzszych (Fig. 23); szczQki silne ku kOllcowi szeroko r07.plaszezone, wzmocnione poprzecznl} listewklJ:, ktorej koniee stere7.Y w ksztatcie ost.rego z!}bka poza brzeg wewnQtrzllY szezQki, ostatni powy:f.E\; listewki wciQtJ' i dl'oblliutko pilkowany, koniee szezQk z silnym Irakowatym zQLem, obok kt6rego znajduje siQ na jedl1Pj S7,e7.QceI'.I,Lbekboewy, a na drugil:\i w odpowicdniem miejseu I'ynienka, w ktal'lj- I'odczad 7.amkniQeia szezQk wehod7.i zlJ:bek przeeiwnoj szezQki (Fig. 21:), przed pQehcrllykiem kurezliwYrll gl'Uezol zIoiony z 2 komol' i z wQiykowatego wywodu (Fig. 25); naczynia wy(hielnicze opatrzone gQsto ustawionYllli kjkmni migawkowymi w liczbie okolo 211 (Fig. 20), bl'zeg kOl'ony, okolica szezQk, zoll}dek i jajnild rdzaWO-e7.Ol'wOlle; jajnik klliisty; oe7. H. lJIlIgoHc: O,fI-l,4Ii !lI11I. Sll.Inee niezllllJlo. 0,5-0,7 mm. walcownte, 'e wyz~j te jeziora S~L potozone, tem llIniejsze iyjll w llich fOI'WY" I 110. nizn jednak hywajlJ: niekiedy tak male okazy, jak w gOl'aeh, z czego wnosic wypada. ze nie sama cieplota wplywa na skarlowacenie, lecz i inne warunki, bli:f.~j mi llieznane. lR8R. Dlugosc: ,1' e 33. ASIllauchnlt IlriQflontlt, Gosse. (Fig. 17-21). IHR4. A. helvetiea, Imhof. Zcitschrft.' für wisscnsch. Zool. B(l. 40. Taf. Sam i e c: Cialo smuUe, prawie bez wypuklCll. Dlugosc: 0,08-0,15 mm. ••••. -_~' zWQzone, Ten' gatllnek jest 7.mienny talt pod wzglE;dem wielkosci jakotei blldowy szczQk, st~td tez rMne jego formy 7.ostaly opisano jako odl'Qbne gatllnki. Bad~jl}c Moli okazy Z roznych wad, prllokonatem siQ, ie liczba i ksztatt zl}bkow na wewnr,)trznym brzegu szczQk nie jest statl} nawot u okazow poehodzg.eyeh Z jedn~i miejseow08ci, nie moie byc przeto uwazang. za cechQ gatunkowlj-, zan)wno jak drobne 7.boczenia w kS7.tateie szczQk i ich wielkosci. Kilka odmiennyeh form szezr,)k przedstawiajl} figllry 17-20. W pierws7.ym Jrlym wykazio 1) wrotkow kmj01vych podatem jerlnl,l ze zmiennych form gat. A. priodonta pod nazwl} A. J(rameri. Wowczas poslugiwatem silil przy oznn.e7.lUliu notn.tkl} lllollogl'afil'7.nl.L .1. de 011('1'110go, kt6m mnie wp,'owarlzila w btl}d. Po doHuluinjszych wszakze badllniach okazato siQ, ze ten gn.tllnek nie mn. racyi Lytu, gdyz jeat zgodnym z A. priodonta. 1Joklat!ni,;js7.o szez(~gMy 0 tYIll gntnnku, odkrytym naprz6d w MinnaAotn (8tnny Zjednoezone) pl'lICzHel'l'icka, nnstQpnic przoze ronio w oko)ieach KrakowlI, podatclIl w osoIlJI~j rozprllwio '), do kt6r~; czytolnikll o(1Hybm. Naleiy on do JlII:iwiQkszych i jak siQ zdaje, jest w Europie rozpowszeehniony, luLo go dot:lt! proez mnie nikt nie znalazl. W okolicy Krakowa zllajdowalem 'go w trzech stawaeh(DQbniki, Zakrz6wek, Zwierzyniee) w miesil}eaeh letnieh, wszQclzie w znacznej a Takze gattmki z Tatr poelrodzl}ee, ktore w "Z a r y sie fa u ny s ta IV 0 w tat r z ans k i e Ir 1883" zllliczylem do Asplallchna anglica, DHlrymple na podstawie niedoktadnyclr dat w Iiteraturze (jak!} pod6wezas rnzporzlj-dzatem) nale111 do A. pl'iorlonta. Ostatni gatunek jest rozpowszeehniouy w worlaeh krajowych tak na nizll jakotez w jeziorach gorskieh', w kt6ryeh wystQPllje zawsze w bardzo wielkiej ilosei, a im ') Liste des Rotifcres observes en Galicie. Bull. de la Socillte zoo!. do ~'rance I': 18\H, "~ .,i ') \Vog',lIe wo wAzYRtkicl, wY7.r:jpolo7.onych Atnwnch tntrzal,skich, I1n:<namll1istogo. kt6re nie maj'} 2) ZUI' f( cnntnisR 1101'AAl'l:111dllla-Al'ton. Zooi. Anzoig. Rtr. 401, 18!l2. ••••••••••••••••••••••••••• llIiI •• •• j#••" •• ~ii •••• \\'iPil_.t ••••• -jwl; •••- ••••i••"" •••".,,"~;,i~UI!., ••...,-,. e e .~l RO'l'A'roluA 216 A. WrERZEJSKI. 211 GALIC\tI. Juz w Cl'.el'WCUwytwarl'.a jaja zimowe, kt6rych bywa' po dwa i wi~cej w lonie matki, a obok nich zywe mlode. Jest on najzarloczniejszy ze wsr.ystkich gat.unkow tego rodzaju, Lo polyka nietylko wi~kS7.eskorupiaki, jak n. p. Daphnia, Cyclops, lecz takte okazy wlasnego gatunkll, kt6rych sil;l nieraz po dwa w zollJ-dku spotyka. Do synonim6w zalicl'.ylem A. Sieboldii, Daday gdyz diagnozy samic tego gat. i A. l%besbornii, nnpisane prl'.ez Dadaya (loc. cit. pag. Sfi i 87) SlJ-1'6wnubrzmi:}ce, diagnozy zas samc6w wprawdzie nieco r6zne, lccz co szczeg6lna diagnol'.a samca A. Sieboldii, Leydig nie zgadza siQ l'.upelnie l'. opisem i rycin!j. Leydiga, niemniej ryeina szezl;k skopiowana l'. pl'acy tegoz autOl'a z ryein=} szezl;k tych form, kt6re. Daday uwaza za identyczne z A. Sieboldii Leydig. JaEin!j.wi~c iest rl'.eczl}, ze por6wnanie jego nie jest dose sciste. Takte co do jego A. Ebbesbornii Hudson, nie mam pewnosci, cl'.y widl'.ial ten sam gatunek, skoro m6wi w diagnozie 0 szczl;lkach na koilCU rozsl'.czepanych. Przypuszczam, :te Daday l11usial pomiesl'.ac ostatni gatunek z .A. Brightwellii. . Czy A. Imhoji, de Guerne odpowiada' faktycznie A. Ebbesbornii, to pytanie nie moze bye stanowczo zalatwione, bo opis Guernego jest niedokladny. Prawdopodobnie tak jest, dlatego zaliczylern i ten gatunek do synonimow. Bye mote, ze A. Sieboldii, Leydig jest gatunkiem 00mil'nnym, co wyka7.=} pl'l'.ys7.lobadania, bo jezeli sit} przez szereg lat taki gatunek nie znajdzie, to rzecz oczywista, ze jest idelltyezny z A. Ebbesbornii. . . liczbio okaz6w. W toku biezljocym badalern kilka okaz6w z kO{lCern pazdziernika, lecz nie udalo rni siQ spostrzedz jnj zimowych ani ter. sarnc6w. Z gatunkiern poprzednirn, do kt6rego jest podobnym, nie btwo go porniesznc, bo na pierwszy rZllt oka rMni Sil;l obecnosci!j. wydatncgo grllczolu, sk1ad/l:ilj,cegosiQ z dw6ch dU7.ych korn6rck jl}drzystych (spojonych ze 8obljotylko'czQsei~ swej powierzchni) z kt6 •.ych w,ychod7.iWQ7.ykowaty przew6d, uchodzl}cy przed otworkicm plciowym (Fig. 25). Znac7.enie fizyologiczne 'tego gruczolu nie zostalo dotychczas zbndane. 35. Asplanchna Ehbesborllii. Hudson. Fig. 8-10. 1888. AspI. Imhofi, de Guerne loc. cit. Fig. 5, pag. 55. 18\)1. A. hungariea, Daday Math. term. tud. Ertesitü. IX Bd. 8-9 zeBzyt. 1891. A.Sieboldii, (WRUTKI) ~..~ Daday ex parte. loc. cit. pag. 86. Taf. IH. Fig. 6, 7, 10. S a rn i ca: Cialo workowate, ku kOl'lCowi wycil}gni~te w dwa przeciwlegle stozkowate nnroia, poni:J:ejkorony opatrzone dwoma wypnkleniarni stozkowaterni; oko jedno; szczQki silne, ich kanoe obto i ostre, na jednem tylko ramieniu zl}bek bocl'.ny, stanowilj,cy hamuleo podczas zamlmiQcia sl'.czQk; po srodku rarnion sl'.ol'.Qkowychtrojkl}tny l'.l)bek, ostr7.em l'.wr6cony do wewnl\trz, na kCHlcupodstawowej ich CZ~sci silny hakowaty wyrostck, ponizej niego u dolll kr6tki zl}bek (Fig. 9); jajnik wstQgownty, p6lksiQ7.ycowato wygil}ty, na koncach mniej luh wiQcej rozszerzony; jajo zimowe ze skorupkl} niercglllarnie sfalc1owanry. (Fig. 10); poie naczyn wydzielniczych wst~gowate, n ich lejki mignwkowe bardzo liczne, osadzone w jednym sr.cregn wzdluz cal(~go pnin. KS7.tnlt ciala snmic i dlugosc ich wypuklCll jcst zrnienna tak, ii moznaby wyr6znic dwie odmienno ich formy. Dlugosc: 0,6-1,5 mm. Sam 0 e: .Cinlo w g6rnej polowie walcowate, opatrzone 6 wypukleniami stozkowatemi, l'. kt6rych dwa mate lezl} po stronie brzllszncj ponizej korony, dwa boczne, dlu:J:szenieco, nizflj od poprl'.eilnich, a z 2 na tylnym koilcu oiala jest brzusl'.ny znacznic dluzszy i miesci w sobie woreczek i wyw6d nasienny. Oczko jedno (Fig. 8). Dlugosc: 0,3-0,5 mm. Ten gatunek znany jest dotlJ-d z niewielu miejscowosci; w Anglii jcst rzadkirn, w okolicy Krakowa zyjc w m:tlych kalllzach w ba1'dl'.o wielkiej Hosei, lecz dot!j.d tylko w dw60h miejscowosciach napotykany, t. j. w rnalych kaJll:7.ach przy Mogilskicj rogatcc i w rowie pod Lob- 30. ASlllanclmll Bl'igthwellii, Gosse (Fig. 11, 12). Samica: Cialo podluznie owalne bez wypuklenj oko jedno, szcl'.~ki kabll}kowato wygiQte, 0 rarnionllch splaszozonych, na brzegu wewnQtrznyrn nicpilkowanych, na koilCU opatrl'.one dluzszym lub kr6tszYlll 7.Qhemi bloniastym platkiem (wid7.ianc z boku wydajlll sit}byc na km'lCu wyciQte w 2 zl)bki), po sl'odku z silnym tr6jklJ-tnyrn wyrostkiem, U unsadnej cZQsoil'. wygiljtym, tljpym hllkiem (J!"ig.11), pnie naczYI'lwydzielnicl'.ych l'. l~jkami migawkowymi rzadko rol'.stawionymi w liczbie' 10 do 12; j/l:jnik wst~gowaty kS7.tahn podkowy lub rozka; jajo zimowe 0 skorupie pokrytej dach6wkowato zaokrl}glonemi plytkarni. Dlugosc: 0,5-0,84 mm. Samiec: Cillto workowate od strony b1'zusznoj stozkowato na koilcu wyci:}gniljte, bel'. wyrostk6w. Dlugosc: 0,5 mm. Ror.powsl'.edmiony po calym kraju: Tuluk6w,. Rus6w, Wysuci\ka (l'odole), Kolomyja, .Taworow, Lnbieil, Kani6w (pod Dziedzicami), w okolicy Krakuwa: nn l'udgorr.u, DQbnikaeh, w stawkaoh wsrOd miasta od zowem. ,.• ;",;;~i J~ ~ , !~, H07.('lrawy mal..pn.YI.. T X X \'). 28 iI' •••••••••••••• -ilSilllltllillllill. _Wi'iitllllS.SIIIl __ •. iiilW••• -.--",,, ... e e 1l0TATOlliA (WIlOTKI) 219 OALlCYI. A. WIF.RZIilJSKI. 218 V -IX. 1,0 lIlm. Sl1mice post.aci samicy, I'. licznymi lejkami migawkowymi, z je<1ncm oczkielll i dwoma szczecinnmi dotykowemi na kOl'onie. Dlugosc l1Iiejscowosciach wy.,tQpnjl1: fOl'my ollllliennc, J'ot.nil1:wymiarami ciala i budow~ szezl'}k. Ostatnie (Fig. 11, 12) przedszereg zboczen, niekiedy wyrazne przl'jscia do typll szczQk nagatunku, llli'. kt6reto zboczenia trzeba zwrllca.c bacznl} uwagl'}, pomiQBzac tych dwoch gatunk6w ze sobl} i z ..4. Ebbesbornii. W r6znych ce sil'} i stawiajl} stQpnego aby nie O,f) mm. Hirodi, de Guerne. (Fig. IB-Iß). Samica: Cialo ow~lne bez wypllkleil, oko jedno grzbietowe; szczQki o ramionach splaszczonych, na koncu opatrzon yeh matym zll"bkiem i mniej lub wil'}cej wydatnym ptateczkiem, po srodkn cienilltkl} listewk:}, niesiQgajll"c!\ zazwyczaj po za brzeg wewnQtrzny szcr.l;ki, eZl)sc podstawowa bez haka tylko z matym nieco wygil;;tym wystcrkiem 11 . g6ry, a z zl}bkiem od tylu; naer.ynia wydzielnieze, jajnik i jajo zimowe, jak nellli bcleczknmi. Drugiego gat.lmlm nalezljocego do tego rodzaju, t. j. Notommata nie znalaztem. Wyr6znia on siQ szez~kami na kOl"CII rozszcznrnnnmi, po,lczas gdy u Aspl. lIl!Jrmeleo sI} one ostro zllkOl"czono i zgrll!liate, posiadn.ilJo bowiem listewkQ jak paznokiec tuz rod koninszkami (ob. Fig. 27 b), brak im takZe b10niastych szez~k poboczllych. Nat.omiast. jajllik mit ten sam ksztatt wStE}gOWllty, jest lukoWlltO wygiQt.y i ma szel'okie k(lJ'H~e. Okazy A. myrmeleo, zebrane w wollaeh Argont.yny, nic r{):illli:~Silf niezelll od europcjskich f(ll"Il1,jak to stwier- (AsplanchnoJ!us) 11 A. Brightwellii. Dtugm!c: 0,f)(j-0,7 mm . .Samce nie sll"llli 7.nane, \)1'. Daday opisllje je nastl)pl1j:~eo: ciato waleowate, ku tylowi zWE}zone, bez wypuldoRei; oko jedno; <UngoRc 0,08- nieliczny. . Daday identyfikuje (101'. eit. str. 81 i 82) ten gatnnek I'. NatO1/!Ehrb., zapomina jednak 0 tem, ie ten ostatni ma nöZkQ I'. dwoma pazurkami. 'l'rudno zas przypl1scic, iehy l%rl'11berg narysowat n6ZkQ, kt6rej nie widzial. Sl}dzQ zatem, :ile nie lila pOllstawy <10 identyfikacyi, natomiast przypnszczalll t.e A. Girorli de Guerne jest tylko odmianl} A. Brigthwellii, Gosse. Na razie jednnk przytaezam j:} jako (J(ln;hny gatunek, gdyz nie znajl}c samc6w nie malll jeszeze nale:ilytego 1IIata syrinx, H8. Asplanchno}ll1S myrmcleo, Ehrenb. (Fig. I). 28). Notomlllat<t lIlYl"lIleleo, Ehrb. ,~, Samica z kr6tk:jo, ca1kicm weil}gallH} n07.k::, 0pl1l.I'zonljodwoma pazurkami; szczQki silnie kabl:\kowate, na kohcll nierm:~zczepane, bez b1oniastych szezQk bocznych; lejk6w migawkowych okolo 5, rozrzuconych n:t dtugich plliach naczyil wydzielniczycl,; jajnik wst<;gowaty, na kOl'Ieach znacznie rozszerzony i lekko wykl'ojony; oczko jedno. Dtug08C 1'1'1'110 ') Ten j\'ntnnek nstnnnwit J. ,Ie Guerne (I. c.) ,lIa gatnnkl\w l'o7.hnwionych jelita odhyt.owcgo jn!< gat.. 7. 1'0rl7..ASl'lallc.hna, Ice7. nl'alr7.onyd, nl,f.k'}. 7.n- A. wrzcciollown.t.ych zto:ilnne; IHIlg'OSC 9 O,f)ß mm. '/, opisll zawartego w 11ilielfJHndsolla i Gos~ego nie moglem nabrac odmianl}. \ seiste pOl'ownanie. clI[lolla, Gosse (Fig. 28). Ciato .injowate, kOl'ona rbwno sciQta, wieniee rz~skowy zloiony I'. dwoeh sYIl1P.tryezllyeh p.r.Qsei; IlMka u :nasndy grllba, osadzona prawio lIa k01"CII cia1a, 11 dwolila szerokimi pazurkami; jlljnik wstQgowaty, prawie w kMko zg-iqty; cZQsci py~zczkowe ztozone z ramion kowadelka na wewnQt1'lInej st.ronie opatrzonyclt 3 zl}bkl1mi i I'. rntoteczkow 0 gl6wkaeh piQciozqbowych; JHlc7.ynia wydzielnieze szerokie z duzyeh kom6rek B\). Rzadszy niz poprzedni i tylko w letnich miesiljoeaeh spostrzegany w Rusowie, Kaniowie, Lubieniu, 'l'omicach, DQbnikach, atoli wszl'}dzic 2. Genus AS}llancbnopus s!Jrin.r: ghrb., <1zitem prlleprowallr.iwszy 0,2 mm. it. jest w istocie tylko 0 oko!iey Krakowa dose rozpowszechniony VI-IX, s:lInee raz t.ylko widr.iane w ezerwclI; sarnice we wrzesniu. z jajem zimowem z grllbl\, skol'up:~ opatl'zonl} prostopa(lle do powierzchni ustawio- 37. ASI)lanchna jll'zekonania, . W stawknch :i, ~ zu- npelneg'o I'l'zekonnnin czyli okazy galicy.iskie odpowiadajl} formom opisanym przez Go~sego. W l}t.l'liwosci nasuwlt juz sama blldowa narzq,du zucia, ktory wel1le ol'isn GlIssel-(o 11I1\. hY'1 r.upetnie taki, jak n A. priodonta, tymezilscrn sllczl;.ki naszego gatllllku S:]: znpetnie o<1mienne, gdyz posiadajl} opr6cz ramion z<J!mtyeh I'. htoniast.ellli szczQkllmi bocznemi takze wyrazne mtoteezki, ztozone I'. trzoIlk6w i gMwek, a ostatnie majl} po 5 listewkowatych z:~hk6\Y, sto{lniowo kr6tsllych (ob. l!'ig. 28). Nadto kanal pokarmowy jest otwarty (0 ile mogtem zbadac na kilku okazaeh) i sklada Si9 I'. iotl},llm opatrzonogo d woma gruczolami, I'. p9cherz3stego jelita, uchodz:\eego 11 podslawy no:ilki po stronie grzbietowej i I'. cZQsci posrednicj, ztot.onej z du:ilyeh kom6rek. I'nie naczYl" wydzielniczych skladajl} siQ z wrzecionowatych konu'll'ek j:}drzystych i uchodzljo do PQcherzastego jelit.a. Gruezoty nMkowe s:~ silnie rozwinil'}te. Z uwydatnionychwlasciwo~ci hudo,,")' wYllika, t.e pomiQ<hy tym gatllnkiem a Asplanchna priodonta nie lila nllwet odlcglqjsz<'go podobim'lstwa. Rozni on sif,/ takze porI e 220 A. WIIllUZEJSKT. ]W'I'A'I'OIl1A (WllOTKI) wielll wzgl~dami od innych gatunk6w z rodzajll Asplanchnopus tak daIeee, ii moznaby dIa 'niego ustanowie nowy rodzaj, tern bardziej, iz po~iada kloak~ i juz dlatego £10 rodzaju Asplanchnopus rialeiee nie 1lI0ze. W braku obfitszego rnateryalu nie moglem tej formy zbadae tak wszech. stronnie, . aby mozna usj;anowic nowy rodznj. W Europie srodkowej nie znalazl dotl}d nikt tego gatunkll, Gosse odkryl go w kanale. Smallheath, Birmingham. W okolicy Krakowa ra7tylko byl zlowiony ~ malym stawku na D~bnikaeh. . 3. Genus Sacculus 221 GAUOYI, Hozpowszeclllliony we wBzystkich wodach krajowych, najliczniejszy w nlllju i ezerwcu, juz jednak w marcu byly lowione liczne okazy w malym stawku w DQhnikach. \V Tatrach nie znalazlem tego gatunkll, natomiast na Jhbiej G<lno:e,w tllk zwanym Mokl'YIII stIlwie, napotkalem go IV wielkif\j ilosci wmz z Diaptomus tatricus Wierz. Okazy 1. tej miejscowosci mialy tylko O,R mlll. dlugoBci. 4.R, S. ohlonga, Ehrenb. R6zni sie od popr7.edniego cialem jajowatem, wydlu20nem i pazurkami wil')kszymi, osudzonymi bezposrednio na zaok1'l}glonym koncu ciala. DIllgOBC okolo 0,5 mrn. Gosse. Cialo workowate, korona z jednem wydzwignieniem; rozwini~te z mloteczkami nier6wnymi; kanal pokarmowy slepymi bez kloaki. szez,~ki sl11bo z wyrostkami 40. Sncculus viridis, Gosse. Cialo woreezkowate, zielone, wieniec rZQskowy jednoszeregowy 1. R lub 4 szczecinarni w pewnych odst<;pach, zoll.ldek obszerny z H wyrostkami slej>ymi. Szcz<;ki bardzo nikla. mugosc 0,16 mm. W okolicy Krakowa bardzo rzadki, widzialem go bowiem tylko dwa razy w cil}gu trzech lat w materyale z D~bnik i ze Zwicrzynea. 41. e S. saltans, Bartsch. Cialo z dWQma grzebieniami grzbietowymi i dwoma bocznymi, glowa 1'6wno sciQta z wyrostkiem .i~zyczkowatym po srodku stl'ony grzbictowej. Korona p~jedYI'lCza, brzezna. Dlugosc 0,14 mrn. Rzadszy niz popl'zedni w stawku wsr6d pola na Zwierzy!'lCu i kolo klasztoru Norbertanek. V, VI. VII. Farn. Synchaetadae. RZlldszy niz poprzedni,zlowiony raz w stawku na Wosotej (Krak6w), drllgi 1'[lzw kalll7.Y w Zakrzowku (pod Krakowem). Hudson mial tylko jeden okaz, kt6rogo nie m6g1 zupelnie zidentyfikowac z opisem Ehrenberg-a, dIa tego przytoczyl go ze znakiem pytania. Okazy m~je zgadzaly si~ w og61e z 1'ysunkiolll Ehren berga (Tab. 5R, Fig. 6) i jego kr6tkim opisem, mllSz~ jednuk zazllaezyc, ze nie byly badane szczeg61owo. Zdllje sill, ze ten gatunek pojawia si~ peryodycznie w mnif\jszyeh wodach, zapewne na kr6tko, bo nie przytac7.lljl} go inni badacze fauny wrotk6w n. p. Petr 1. Czeeh, Eckstein z okolic Giessen, ßilfinger z 'VUrtembergl,i. 44. S. stylllta nov. sI'. (],ig. 5, 6). Cialo gruszkowate, zakOl'lCzone d lug I}, 0 b ll}, s 7.Y pul k 0 wa t g., nieweig.galnljo nozlq. 1. dwoma mallltkillli pazurkllmi, budowakorony jak u S. pectinata 1. tg. rMnicl~, 7.e zlltlliast dw6eh maczugowatyeh wy. rostk6w na ezole, posiada tylko jellen, a przod nim ku st1'onie brzuBznej dwa orzl}sione platki i dwa' male ezopki jak u tamt~j. . Dlugosc samiey: 0,22 mm., n67.ki samej 0,05 mm. Korona w obwodzic eliptyczna, na zewnl}trz IIIni~j lub wil}cej wyl'ukla lub calkiem rowna, 1. tQpymi czopkami, opatrzonymi (lf,iczkami rZl}sek dotykowyeh, cZQsto ze sobl} spojonych; wicniec rZQskowy pojedynczy, brzezny, cil}gly lub przerywany, aparat zucia gruszkowaty, szczllki szezypcowate fig. 60, n6zka kr6tka, z malymi pazurkami. Ksztaltem cilila i lllugl} cienk~l n6zkl} odznaeza sil} od wszystkich iunych gatnllkow togo ]'OdZlljll. Oko stost1llkowo male, czarne, m6zgdll7.Y, jolito zill10lle 7. winlkich kOllll\rek 7.budowano, jlljnik ezworoboczny, jajo dojrzalc pOlllar:dlC7.0Wej harwy. 42. 8Yllchaeta pcctinatn, Ehr. .1.5. (Fig. 7). Cialo ksztaltu stozkowatego, po bokaeh, pOllii~j korony, uszkowate platki 1. dlugiemi 1'z~skami; glowa wypukla z dwoma c7.opkowatYllli wyrostkami, opatrzonymi na koncach pQczkiem wlosk6w, cztery dlugie ~zczecinki czt~jkowe 1I1t gllzkaeh ko1'ony, wieniec rZl}skowy pojedynczy, skladll:i~cy si~ z lukow poprzerywanych. (Fig. 7). Dlugosc 9 = 0,3ii 11Im. D~bniki, S. tt'('IIlUIIl, dwa mzy w lIlalej liczhie okaz6w znaleziony. VII. Ehrb. Wyr6zIlia si~ od poprzodnich gatunkow ko 1'0 n ljoplask g., brakiem palcc7.kowatych wyrostkow na grzbietowej j~j stronie, gMwnie zas IIIni~jszemi lIszkami boezuollli, 1c7.1~CcllliIV r6wnym poziomie z koron!} , tu, dzic7. zWllzenielll ciata po7.a kloak:.l. l>lug. 9 0,2 mm. W malyeh stawkaeh okolic Krllkowa dose pospolity, ozaSll do CZllSU pojllwia sil} w wil}ksZAj ilosci I. II- VH. leez tylko oel e 222 e A. WIh1IIZh1JSKI. IW'J'ATonrA(wnoTKl) GAr,lOvt. VIII. Farn. Triarthradae .. .Jak jllZ PO\\y:f.l~j Zl\ZIlaeZOno, bywajq. lisfki wiosnlek \I okaz6w, pochotlz:).cych 7. rozmaitych wbd roinej dlugosci i szerokosci. Zestawiaj~c RZül'eg takich odmiennych wioselek, moina si~ przekonllc, 7.e pomif}dzy form:} 0 wioselkadr W!}ziutkieh a 11lugich (siQgaj:}cych poza konicc ciab), a opisan~ I'I'z"ze mllie odmianl} istrtiejl} l~godne pr7,('js.~ia, dIa tcgo nie uwazam formy 0 bal.dzo s7,crokich a kr6tkich wioselkach za odrf;bny gatllnck, lecz tylko 7.a odrnill.nQ. Dr. Imhof nazwal I'mw,lopo(lobnie tl} sam~ fm'ml} P. latiremis, lecz we"L, jej nie opisal. Rzccz wiQc naturalna, ze ta.kic gntllllki musz!} byc ignorowane mill10 reklll.lIIneyi ') ze strony autol':t, sama bowiem nllzwa, chociaihy n~jtrafniejsza, nio daje pojQcia 0 gatllukn i lIie ohowiq.zujc llikogo do 117.nania go. Korona poziomo scif}ta, wieniec rZQskowy brzcZny, p~ic(lyuczy; cillto opatrzone przys:Hlkllllli, stu:!:}ccmi do wykonywauia skok,iw; cZQHci pyszczkowe ,zupcln'c (typu Fig. 60. lub Fig. f)9). 46. Polyarthl'a platyptera, Ehrb. (P. trigla, Ehrb ).. Cialo kr6tkie ''( zitry,sie czworohocznc, hcz Ilozki; wieniec rZQskowy pojedynczy na grzbiecie przerw:my, na glowie dwa orzQsionc c7.0l'ki i PQczki szczecinek dotykowych; ponizej korony po stronie grzoietowej i brzusznej po szcse 'listkowatych, na brwgu pilkowallyeh wioselek, t. j. po trzy po prawym i lewYIlI bolm; cZlIjki bocme hlizko kOl'll'.u ciat:1; dbgose Q 0,12 mm. Samiec be7, wioselek, bc7, oka, glown z dwoma cZllokallli wlosk6w, dlug. 0,044 mm. Ehrenberg opislll dwa gatunki, z kt6rych 1'. trigla ma mice wiosclka szezecinkowate. 'l'akiej formy jednllk 110t:}dnikt nie widzial, oproez Imhofa, a IVszyscy znawey wrotkow zgadzajq. siQ ua to, ze P. trigla nie istnieje, tylko ie Ehrenoerg ulcgl ztudzenill, I'atrz~c ua IV~zki() 'yiosetka od krawQdzi, wtcllczas bowielll wyelaj:} sie; byeszczceinkami. . WsrM setek olm:dlw, jakic mi siQ 7. rozuych wod widziee zdm'zyto, zdnrzaly si«} odlllinny, rozui~co sie; pod wzgle;dcm wi"lkosci, 11tllgosci i szerokosci wioselek, 1"c7. nie widziulem nigdy okazow z wioselkami szczecinowatemi, co mnie utwierdza w 1)I'7,ekonaniu, io takie formy nie Fig. 1. "olyartltra l'laty/'tera val'. e""yptera Wiorz. wiosellto powiqkRzono. istni~i~. p. platyptera llal07.Y do nlljpospolitszyeh wrotk()w w nas7.YIll kraju, iyje zar6wno w wie;kszyeh stawach jako tcZ w sadzawkaeh, niekicdy wystQPuje w wiclkiem mnostwie i w r6inych odrnian:lcll. pr7.ytaczajl} tcn glltlluek. 7. rM:nych jf'7.ior' mlropej~kieh, o jcgo rozsiedlenill na calym obszl\l'7.e Europy. Inni badllczc eo swinde7..Y 47. Polyal'thra platyptera Ehrb. var. c11l'yptera Wierz. ') (Fig. Hf) a, b). Now!} t«} odmianQ odkrylcm llaprzM w KrzesilOwieach w stawie pod Insem w ZwierzY"lcu, p6znicj znajdown.tcn, j:} talde pospolu z form:} typowq. w materyalach, I'O(~hOllzl}cychz rt')znych wo,1 kr,~jowych . .f~atw() .il\ poznne po krbtkich wioslnch, kS7,taltu pud tuznic jajowatego 0 brz(1gnch 7,:}bkowanych, przypumin1~j~lcych listki wicr7.hy, (Ob. Fig. Hf) a i Fig. 1 IV teksci(,), 223 .::i ~ {~ ') Ob. Opis tej o<lmiany w: J,iste l1es !{otif.,res observes eil Galie;e (AlItr;e"c .. Hongrie). llull. de la Soe. Zoolog. 110France. I. X VI. p. MI. 48. 'l'l'iart.hra lollgiseta. ]<;hrh. Mallltki tüll wrotck nl:l. ci"lo uwalne, dwa oczka od siebie odda10lle i tny lwnlzo dlugic rueholllc szczecie, z nllpl'zcmianleglymi kolcallli bOCZllYllIi lub bez uieh, sk:}d otl'zymal p(,wyisze na7.wisko. Nalezy do gatllllkow bal'llzo pospolityeh, zarowl1ow okolicy Krakowa, jako tez w ealym kraju. 1'0lawia sie; tak w Illalych kaluzaeh pospolu zMoina urachiata i Daplmill 1/wgna, jako tez w I'0srodku wiclkieh stawow jako fnl'lna pelngicwa, t..i prz:e:i.roe7.ysta, opntl'zona szczcciami, prllwie 4.ry razy dlllzszellli nii cialo, Takic forrny moznaby uwaiac ZR osobIll} odlllia~Q. Sarnica nORi z SOb:.L2--7 ;"j Ila knilCu eiala. IV-IX, Zasi:}g. gcograficzny togo gatllukll jest banlzo obszel'llY, gdyz znany on jest nawet z Grenlandyi. . 4.9. T. hreviseta Gosse (F. cornuta Weisse). Ksztatt ciala jak 1l popr7.cdniego gatllllku, szczecie jednakze tylko 1/, 11l11g0S"ieiala, a oezka k 11 Robie 7.blizoue. Smnce O,OH mm. dlugie, walcowate z IHljcdynezYIll wiClicelll I'7.Qskowym, dWOll1a oezkami C7,crwonÜIlli. Ciato kn tylowi 7.We;ZOIl<',pr7.echodz~ce w narzl}dzi<~ koplll:Ll~yjne~ .1estto gatlillek nmdki, 7.an"Wllo w srodkowe,j Europie i w.Anglii, jako tü7. w naS7.j'1lI kmjll, ply:! w ci:)ßlI dwoeh lat hyl tylko dwa raz,}' spostrzezony, rnianowieie l'a7. w materyale z knlnzy na Zwierzyncu (pod Krakowem), drllgi rnz w rnalYIll slaWkll kolo klas7.toru Norbcrtanek. ') ZooJog. An". XIII. ~: t Nr. ;\li1. e 224 4ft A. \vtltnzE.tsil:r. fl'l,. . IX. Farn. Hydatinadae. Korona rowno sci~ta z orzl;lsionymi wzgoreezkami. wieniec rZQskowy dwuszeregowy,' 8zereg zewn~trzny otaeza koronlf i otwor g~bowy, wewn~trzny zas, znacznie mniejszy, sklada siQ z sztywniejszych rz~sek, pqll1iQdzyobydwolII.a lez!}od grzbietu orzQsionewzgorki (Fig. 54). Szcz!}ki mloteczkowate Fig.57, nMka rozwid luna. 50. Hydatina sen ta , . Ehrb. Gt6wne znamiolla w eilltrakterystyee rodziny; einlo stoikowate z krOtkl} nozkljo, ocz brak; dlugosc samiey 0,51 mm. Uchodzi za pospolity gatunek. W okolicach Krakowl1 jest rowniei pospolitym, lecz tylko w kilku mi<;jscowo8CiliCh,w kaluiaeh pelnyeh wo<iorost6w,w ktorych takze Brachiomts rnhens tlumnie wystl;lpuje. 51. Notops hyptOJlusJ Ehrb. Zbaczll pod kilku wzgl~dami od typu budowy IIydatinadae, ll1L jogo bowiem koronie niema orzQsiouyeh wzgoreczkow, wieniec I'zQskowy jflst tylko pqjedynezy, a szcz~ki 8zczypcowate, dlatcgo, 8cisle rzeoz biorl}e, nie powinien do tej rodziny naleiec .• Test to, wedlug zdania Ehrenberga i Hudsona gatunek rzndki, a w okolieaeh Krakowa raz tylko zlowionv w stawie w DQbnikach w dwoch okazach. VII. 52. Notops clavulatus J Ehrb. (Fig. 44). Z w<:;jrzeniapodobny do gatunkow z rodz:Lju Asplanchnopu.~, jedna. \wwoz roini si~ od nieh budowl} RzezQk, korony i kanntu pokarmowego. SZCZl;lkijego sI} opat.l'zone silnymi mloteczkallli 0 szerokieh glowkaeh (Fig. 44), jajnik wstl;lgowaty, Dlugosc samicy 0,3li mrn. W okolieaeh Krakowa rzadki. 53. Triphylus lacnstris, Ehrb. Z p08taci podobllY do Notops hyptopus, z bndowy ZI\Swewn~trznej do N. clavulatus, ma bowiem tak samo jak on zollJ-dek opatrzony licznymi gruozolami i taki sam wst~gowaty jajnik; rozni si~ zas od obydwochksztaltem korony i dwoma oczkami, podezas gdy tarnte rnajl} tylko jedno. Ze wzgl~du na widoezne pokl'ewietistwo w budo wie , zaliczn,m go do rodziny llydatinadae, a nie do rodziny NotommatadaeJ w kt6rej go pomieszeza Hudson, pl'zyczem musz(,1zauwazyc, ze wszystkie gatunki zali~zane do rodziny Ilydatilladae nie majq, zgodnej bndowy, tak, ii tylko tymczasowo shnowil], jednQ rodzin~, w przyszlotiei zas bQdl,Jo mllsialy byc na kilkn rozdzielonc. ,2,20 MTATonlA ,(WROTKr) ,GAtroVI. Bi lllllIlUSvesiculosus, Wierz. et Zach.,no:v. gen. et 8p. (Fig.29:--'31) . Sarniell: CiaJo workowate z Iprzodu rowno lici~te, korona z pol"koliRtemi uszknmi boeznemi, w posrodku opatrzona stoikowRtemi w.yniosloEleiami z p~czkami wloskow dotykowych,R po bokach z dwoma palllszkowatemi glaszczkarni, nsadzonemi 'ponad uszkami. Wieniec, rZl;lskowy pojedynezy, w c,.;terech miejscach przerwnny; noika osadzona w 1/, dlngosei eiala po stl'onie brzusznej, nieeo dluisza aniieli polowa ciala i w "/, sw<:;jdll1gosei poprzecznie pomarszozona; oko ~edno ,grzbietow:e, skorupka delikatna, zlo~olla z komorek Pl!cherzykowatyeh, opatI:zona po stronie grzbietow~j glndk~, tare,.;kl} w ks,.;talcie litery V. Szcz~ki ,8labe, szczypeowate (Fig. i3 1). Dlugosc 0,15-0,5 rnm. Samiee: W okolicyKrakowa niespostrzezony; Dr. Zaehadas wi,. dzial okazy z.towione w jeziorze Ploen, leez ,dokladniej lieh nie ,badaJ, zanwazyl tylko, ze rnajl} noik~ pozbawion~ .pa7;urkow i u jej 'nasady duiy 'woree7.Cknasienny. Ciekawy ten gatlluek odkt-ylem w stawie w D~\mikach ,w,czerwcu lH!J 1 'IV rnnlqjliezbie okazow. W przeoil}gu tygodnia znüdon i<upelnie ülk, zenie mozna go bylo potem wi~cej odszukac. Dr. ,Zaoharil\sodkryl go w rok pozniej w jcziorze Ploen w Holsztynie, i jak rni .listo:wnie donosi w bal'dzo wiclki<:;jilosei wraz z innymi gatunkamipelagioznymi. Ol'yginalna, bo wYl:}ezllie ternu gatunkowi wlasciwa blldowa powloki eiala, ktora, jak w diagnozie namieniono, sklada si~ z samyoh p~cherzykow, wypelnionych znpewne powietrzem, usposabia go wybor:nie do unoszenia si!} w wodzie. Rowniez i jnjo, ,otoezone potl!zn~ oslon~;z istoty galnretowatej, jest. przystosowane do uno8zenin si~ na powierzQhni wody VV 1'IIehaeh Pl'zypominit on zupelnie wrotki z ,rodzaju Bracltionus, ,Qbraclt silt szyhko okolo wlasnoj osi, przyezolll wyw\janozk!} na,w$zystkie st1'ony i tak plynic, jak grlyby si!}wsrubowywal w wod~. Zol~dekzl\j1l111.i~LOY Zlllte?lII~ez!}ticjlLlllY eiala jast barwy zielolwj, st~d,tei,calllzwie.rzl],l.kowydaje siQ bye ziolonc; jajnik lezl}cy 'po ,stronie 'brzu~Ilej jest harwy fiol"kowej. 65. Bipalpus lynccns? Ehr!>. ('Fig. 32-34). Syn. Ruchlanis lynceusEhrb. Samica: Cialo z bokow sciesnione, okryte p~ncerzem, pp 'ltronie hrzusznflj pmwiecalkimn otwartYIH; sklllda si,~on,z dwoc\1oZ~8ci:d~~7,kowatqj, okrywlljl}Cej glowo i tUlowiowej, ktore ,po stronie gr~bietowej 81}oddzielone d woma gl!}hokiemi brozdkarnj. Na cz~sGi,tulow:io.w~jsl} po bokach dwie krzY7ujl}ee siQ z SOb~L listewki,a nadto szcreg falMw", przchiog:l;j:}eych htkowalo po s!.rollie grzbietowej. Liozllo t.e faltly podlu7.ne i poprzeczne nn grzhiceio Sl~elastycznym rnechanizmom, ,m0Cljoktbrego U07.(lrawy Wyll". llI"l"m.~Ilr7.yr. T. XXVI. 29 e 2M J e A. wllmzmjRid. nO'l'A'l'OIUA (WJWTKI) obie polOwki skorüpy, otaczaj1}co tu16w, moglj. silj przYlllyka~ i uLwierac, a tak samo i tarcza glo\\ y, podobnie jak t~ skorllpiak6w z l'Odziny Lynceidae. Cala powiel'zclinia skornpy jest gQsto doleczkowana. Budowa korony i !107.ki podobna jak Il poprzcdlliego gatllnku, oko jedno grzbietowe. Dlugosc 0,t 9-0,26 mm. Sam ce nieznane. Postac tego w.rotka. jest tak oryginalna, ~e nicma jej podolmcj pomil}dzy wszystkimi' innymi wrotkami. .Jest on istnym skorupiakiem, przypominajl}cym zywo .drobne gatunki z rodzaju Cltydorus, a llItsladuje je nietylko posta.ci:.~,lecz calem swojem zachowa.niem siQ. Lezlj.c na. boku pod szkielkiem, posuwa siQ zapomoclj. nMki, opierajl}c sil} na niej podskakuje, a kiedy siQ czuje zagroionym, podnosi n6ikQ do g6ry, kryje jl} pomiQdzy po16wki skorupy ,cofa wieniec rZQskowy, przymyka pancerz glowy oraz cal~ skorupkQ i wtedy wygll}da jak Chydorus zamkniQty w swej skorupce. Zalowac wypada, ie tak ciekawy gatl1nek jest nadzwyczaj rzadki w okolicllCh Krakowa, filZ tylko bowiem uda.lo rni siQ go zlowic w kilim okazach w stawie dQbnickim w czerwcu 1891, rnzem z poprzednim gatunkiem, a odtl}d wszelkie poszukiwania za nim byly bezsküteczno. St:}d td nie mogla bYl\ zbadanl} orgllnizacya wewnQtrzll1t z lak!} dokladnoscil} , jakittjby sobie 7.yezyc nalezato ze wzgll}du na zagadkowe stanowisko tych dw6ch glltnnk6w w systemie wrotk6w. Zidentyfikowalem ten gatunek z Euchlanis lynceus Ehrb., jakkolwiek ani rycina Ehrenberga, ani tez jego opis nie zllpclnie siQ stosllje do badnnych przeze mllio okaz6w, zdaje mi siQ jednak, 7.0 r6zniee pochodzl} jedynie z niedokladl1osci badan Ehren berga, kt6re dndzl} siQ Ilspruwiedliwic tl} okolicznoscilj" i;i, rozpoznanie wtasciwego ksztaltu tego malntkiego wrotka i odrysowanie go jest rzeczl} ba.rdzo truchll}, 0 CZCIll siQ przekolllllem w cil}gu wlaanych ba.dfilL Dr. Imhof przechrzcil gatllnek ten Ehrcllberga na Ga.~tnrOlnts E'hrenhergii, swoim jednak zwyczajem nic scha.rakteryzowa.l blizej tcgo przechrzty, ani go tez nie wyrysowal, przeto nie wiauomo, c'l.y mialform~ zupelnie identyczlll} z opisanl} przez Ehrenberga, c'l.y z mojl} , czy te7. mo~e do 7.adnej z obydw6ch niepodobnl}. Ja Ilie widzia.lcm iadncj pntrzeby zmieninnia na.zwy ga.tunkowej Ehrenberga., uwazil:;l}c j1} za na.dzwyczaj trafnlj., a zresztll: pouobna zmiana jest wbrew zwyczajowi przyjl}temn w Bwieeie naukowym. Jakkolwiek opisanepowyztti obydwn gatunki, dia kt6rych ustanowilem wraz z Drem Za.ehariascm ') nowy rodzaj Bipalpus, nie da.dz:} GAI,ICYI. .227 si~ scisle zaliczyc do ro(hiny lIydatinadae, to na razie, w brnku odpowiedniejs7.ego lIlicjsca, przyt:}czylem je do niej z tem przekonanielll, ze Iliebawmn wypadnie ca.l:} tl} ro(lzin~ inaczej nporzl}dkowac, a mianowieic wtcdy, grly I'r'l.yhQrll} jeszczo formy podobne i gdy budowa obecnie 7.nanych ga.tunk6w zosta.nie doldadnie poznanl} '). Z 1l0WO IltworzonYHI rodzajelll zdil:je sil} byc najb1iztti spokrewnionym Gomphoyastnr aI'colatus Vorce (Plaesoma lenticulare Herriek), ktrJry silj ouzna.cza. I'owllid silnym pa.ncerzem br6zdkowanym w r67.nych kierUllkach, jednym okiem i dwoma lekko zgiQtymi rozkami. Hudson przyta.cza. go na kOJ"ICU po rodzinie Anureadae, t. j. na koncu systemu, prawdopodobnie dla.tego, ze nie znalazl dia niego zadnego inntlgo miejsca X. Farn, Notommatadae. Korona skosna, wicniec rZE)skowy sklada siQ Z kupek rZQsek i przerywanych luk6w, 7.ktOrych brzc7.ue okalaj!} otw6r gQbowy. Szczl}ki szczypcowate Fig. {j0, \H\7.ka widclkownta. fJli. Alhm'tia intl'nsol', Gosse. Gatunek ten jost pnsorzytem robaka Nafs proboscidea, odznaeza sir; wydlu7.onem, pr:Lwie wl11cowntlJm cinlem, n67.kl} stozkowatlj., ostl'O Za.kor'lczOnl}jednYIll pazurkiern i brakicm 6ez; dlugosc 0,16-0,2 mßI. Okazy prze7.e mnio ha.da.ne pochodzily ze stawk6w w Przegorzalach pod Krakowem i nie byly wydobyte z wnQtrza powyzej namienionego robalm, lecz plywa.ly awobodnie, a wiQc zd!l:je siQ, ze przepQdzajlj. pe~ wien C7.as zycia. w stanilJ wolnym. f)7. Ta.phl'oCllUl()a aJllluloSIl, Gosse. Ten i nastQpny ga.tullck mll;il} cialo walcczkowate, podzielone na prawic r6wne pierseienie, co je wyroznia odra7.u od innych.z tej rodziny. Oka lJrll.k, mi,'!.!; Imrwy s7.arej 11.wicnieo rZlJskowy dose nicwyrazny. W okolica.ch Krakowa (L'l'zcgorzaty) dosc cz~sty. V-VII. 6ft '1'. SIl11l1lIel'silll~, Gos~o. (Fig. 30). Srnuklr:;jszy i dlu7.szy or! poprzedniego z haItiern na ciemicnill, z dwolll:1 silnie la.rnil}ccllli 8winUo kulkami (oczka); rzadszy od poprzedniego, zlowiony w tr:;j sa.mej, eo poprzedni, mi~iscowoBci. fJ!). NotoUllllllta lllll'ita, Ehrb. Odzna.cza siQ dosc wydatnemi rZQsatemi uszkami na glowie, kt6re wystawin podczas zupclnego rozpostarcia korony; tylnn cZQsc m6zgu ') Po Ofldnniu tej pracy do drnku wyszfa w Zoo\. Anz. nr. 407 notatka Dra JiL' gel',kiii1rln z Up,nli pOll tyt. "Zwei fler Euch. tynceu8 verwnndte neue Rotatorien". Opi,nne w niej gat. Gastrose"i:a joveolata i G. jlexilÜl 8'} nnjprawdopodobniej identyczne z moimi JJ. lJes£';nloRrt.8 i U. lynceu.fI. ') Zeitschr. fIlr wiss. Zoo!. 1l,1. l. ölt :'~ f I~ !f { ""i~ e 2'28 twOI'?!y #o'reczek Uchodzi licMN jednnk wypelniony zlarnkami wapna; no~kai paznrki krot- Zl1.'bardzo rozpows7.cehniony i pospolity gatuuek, Krakowa nie jcst zbyt pospolity. Dl}bniki, Lllbien. •. <-j._"",.'M~.~,, okoVI. W fiR P. sOl'dida, tripus, Eht'b. .... czyc, fi!l. Usl'ik/\ ,blirdzo n:ieztiaczno, nozka (.t.yst,ycll, bariVIi. jeliii\ l.Mtn.wo-btunn.tna. Rzadki, Dl;buiki. V. N. lacinnlatn, . Kl'Otki, Dlngosc Ö,l 0 (Ullgieh pnzitrkaeh DfllgOSl\ 0, tH mm. koll'ez 0 sierokiej 1toronie, duicm 70. oczku. mm. Miejscami N. collaris, pt1spolity Ehrb. ozna- Proales parnsita , Ehl'b. Furcnlnria kaluzaeh forficula, cz~sty VI, okolice Krakowa. Ehrb. Cialo prawie walcowllte, ku przodow i nieco roz8zerzone, . wierzch g./'owy kOl'1Czysty 1. malclll oczkicm czerwonem; nozka wyrainie od ciala o<l<lziolona, z 2-ma paZlll'knllli pfllSkillli, wygil}tymi lukowuto i na wklQsfej kraw(}dzi opatrzollll dwoma zllbkami. D./'ngosc 0,2-0,311 mm. Dosc rzadka fOl'llIa, napotykana w Lubieniu, Pillltkowcach( Po' dole), Dl,lhnikach. V.-VII. (lHWokon- popi'zecznetn. Ten gatunek trudno we(Uug opisu i ryciny Gossego doUadnie przy najbliiszqj sposobnosei wypada zhndac go doldadniej. Tylko dwa razy zl1aleziony w okolicy Krakowa. IV, VI. W brl1dnych Ehrb. jajowaty, Gosse. Cialo baryle(,,,,kowatc, po zupetnem wyeil}gni\!cil1 walkowate, nl\. kOl'wU zll.okrllglono hez nö:;iki; wicniec rZ~l>kowy pojcd,rncz)', od grzbietu na koronie wyrostek paluszkowaty; dlugosc 0,12 mm. I'asorzyt staly w Volvox globator, cZQsto nnpotyka sil,l w jednej lmli tego 1Y0clorostn ohok r1ojnmfcgo zwierzl}cia mtode i killw. j!l:j Intnich, Inh tcz takze jedno zilllowe 0 skornpce, nastroKzonej krotkimi,~ilnymi kolcarni. sacc~gerä, ~hfb. PrA#'itl walMiikowlity, z nozk~ krotk~ i takiniiz paiilrkami, fotia ilko~tiä i si\!gaj/\c!t daleko na stroilQ brzü8zui}, usikli malt) wyrazne, od czoJa nieeo wygi\!ty wyrostek:. Dll1gosc 0,23 firn. Dose rzadki. V-VI. Dl}bniki. 64. N. cytltopuS, Gosse. Ehrh. He1'fiwi.r;irl v()!vocicola Plate. Ehrb. Forma wrzccionowatn, z glowk~ szerok,!-, niewyrazn.ie llszat:}, duicm o16em i dwoma malrttkierhi plamkami czerwonemi na ozopkacll, 7.nnjdujl\eych 8i9 pos/-Od wienen rZQskowegä; noilm dtllga z ostI'ymipazurkanii j dlUgoßc 0,5 rtiln. Dosc pospolity w okolicy Krakowa V-VIL N. 229 OAT,ICYJ. WiQkszy nii poprzpdlli, z glow/\ sze~okoBciQt~, opntrzonl} !i":memi orzl}sionemi wynioslosciami, nMka dluga, szeroka, 1. krotkillli pazurkami. Dlugosc 0,22 mm. ein1o' k'i'Otkie; Bzerokie, g'l'~biet wypükly, nozka z .szerokimi pazurKafflr, D'l\I'l. kt6'tjmi' sterozy ~py wytostek; osad\i\ony na dWl1cz1onowcj podstawce, uszka male, dlugosc 0,17 mm. W Anglii ma by6 tzädkini, Vi okolicy Krakowa napotykany dosc C7.\!sto w majll w dwoch sta'IVk!\\:h: t\' Dl}bnikach i za ZwierzyilCcm nad Wisll}. V ... 62. N. najas, fWR01'KI) Cialo wl}zkie, zllkoiH'zone lek ko wygi~tym ryjkiem, oczko stosllnkowo hardzo dU7.e, pmmrki eipnkie niceo zakrzywione; dlngosc 0,14 mm. Tylko jeden okaz IV stawku naZwierzyncu V. Smi1kl~Jszy ni~ pöprzedni; \i\uSilkamimniejs7.emi i paznrkmni no?'kOlvymi bät'dZ6 kt'otk.imi. Dll1gM6 0,18 mm; Rl,Mlszy w tnalyeh stllWlüich '" okölicy KrakoW/i" 61: N, Prol1lt~sfeHs, !i7. 60. N. brachyota. ELrb. 66. ..•••••••. ,,,••.,,.._••••F."~•••..•.•.• ..-;t"~ ••. _"'"~ A •. WIlllIIZF.JSKI. kie. mügoM '0.36 mm. 65. " .••""',";.'_.,iI:'P.: e HOTATORlA! !i3. '., ••.••••.•. ,-11',""'".1 ..' ••.,.'••••. 71. F. gl'acilis, I%rb. w malyen titawkach. Okolice Krakowa. V~ VII Znacznie mniejs7.Y nii poprzcdni, maj~ey okolo 0,17 mm. dtugosei, widzinny od gr7.llictll I'l'lmie wnfpezkowllty lln przodzie zw(}zony, 1. wiCl'leelll rZQsck, ktorc si(} eil}glll} 1111IIkopnl.L powierzchniQ brZ1I8Zl1/\; pazurki har(1zo slabo zakrzywionc, 08tro 7.akonczone; oczko czolowc czcrwone. Zagltdkowa forina i dlllg'1}örzl}siotll} \Jowier~chllil\ po !!trotiie bl'zUS7.nej j wysuwalrlerni URzkitmi; paztirlti male. Ma wiele podobieilstwn do gatunkll Copeus Cerberu.~i jcst moze tylko jego lokaln~ odmianl}. DlugosJ 0,36-0,5 mm. D08c pospolity w Dl}lmikach V, rzadszy VII. wosei mialy 0,9 mm. (Hllgosei. Okazy 1. Naldy do pospolit.~zyeh gatll1Jköw w og-OIe, w nasl'Jyeh wodach jest rowniei l'ozpows1.edmioll'y i gdzieniegdzic pospolity. Okolico Krllkowa, .1I1WOI'o\\'. V- vrr. tej micjsco- y, li{r '.f ••••••••••••••• 11i1~ •• 5iiil.• fIl7•• 1111.rI7.~ iIIlii~iii~IiliMIi1I •••• __ ~"'".'_".-'1 e 230 A. e IW'IWrOIIlA WIIilRZEJSI<l. 72. F. gibba, Ehrb, Podobny do poprzedniego, posiada jcdnak 0 wiele S7.el'S7.Y.grzhict, lllocno wypukly i spadaj(}cy nagle ku nMee, ktor~j pazurki SI), wic;cej proste, sztyletowlltc i 'nicmal dlugosci polowy eiata. Dtugosc okoloO,3 mm. Ten gatunek nioJ.e byc latwo pornieszany z Dinschiza semiaZ)lwla, 110 kt6rego jeBt z wejrzenia podouny. o.~t:ltlli ma jcdnak pancm'7. i 0(1micnne szczf,1ki. W cdfng 'Hudsona P. gibba jest r7.adki, podczas gdy wcdIng moich Bp07.trze~eti.,. nalezy on do pospolitazyeh w okolicy Krakowa i w stawkaeh 73. F. sterca, lesnyeh w Luuieniu. V-VII. GosBe. Cialo waleczkowate, posrodku rozszerzone, glowa wydatna tf,lpo zakOl'lCzona, tyl eiala zwe;:i:ony w n6zke; jednoczlonowl}, zakoilezon1j: miernie dlllgirni, 81abo wygif,1tymi pazurkarni, u nasady szc1'okimi. Dlugosc 0,14 mm. Znaeznie rzadszy niz poprzedni. Okoliee Krakowa. VII. F. sp? Fig. 40 a, b. Forrna przedstawiona na ngnrze odznacza si!) srnnkfcm ciafem, podobnern w zarysie jak II poprzedniego g'atnnkll, z ktoryrn 8i<; takze zgadza co do wielkosci, r6ini sie; jednakZe wybitnic 7.mtcznie dlu7SZYllli pllzurka.mi, na Jwncach ukosnie sciQtyrni, skutkiem czego musi oyc uwaianyrn za odmienny gatunek. Posiadaj(}c wszak:i:e za malo okaz6w, nie mog!) go scisle okl'cslic, przcto na razie nie nazywam go, tylko podaje; szkie, eelem zwr6cenia naniego uwagi. Dwa okazy znalc7.iono w kwietniu w 1'owaeh na Grzog6rzkaeh porI Krakowern. 74. F. eva? Gosse. (Fig. 41). Z ksztaltn ciala i pazurk6w dlugosei polowy eiall1, od polowy 7.Tlaeznie cienszych i ostro zakol'lCzonyeh, 7.bli:iOllY do gatunku, pod kt6rcgo nazwl} jest pr7.ytoe7.ony, posiada tak~e lIic:lIal t~ S!HlH}wielkose 0,169 rnrn., opis jcdnak Goösrgo, oparty na jcclT1yrn okazie, jest za eillsny, nuy rnozna uzyskae pewllosc w oznaczeniu. Rnz tylko widziany w dw6ch okazllch w rnateryale ze stawku (wnOTKI) 231 IlAT,ICYI. jest dwa razy tak dluga jak cialo. Podobna do niej JCBt J;: aequali.~, rnaj:}ca (UllZSZY tnte\w i röwne oardzo cUugie pazlll'ki. Na wiosne; dose pospolity kola Krakowa w stawie na Zwierzyncu, w innyeh r7.adki, jeden okaz znaleziony takze w Lubieniu. 76. F. gammari, Plate. Cialo wrzecionowate, nc\Zka gruba z B7.erokirni pazurkami, llllzlwwe Tlad7.wyczaj (Uugie. Na Bkrzelach Gammarus pula. gruezoly ' 77. EosJlhol'a allrita, I%rb. Z trzellla oe7.kallli, dwoma Tla orzegn korony, jednern nnd apal'atem zueiowYIII, n6zka dWllczlonowa, pm: IIrki kr6tkie, w~zkie 'glowa od tulowia oddzielona, li',zka po bolmch glowy male, barwa eialll zieJona. DIllgOSe 0,2 mm. Mie;jscami pospolity w okolicy Krakowa. 7R. E. l1igitata, 1%1'11. Cialo p,'zejrzYilt.e, tul,)w w'yrm\nie odgrauic7.0ny od zurkami dose 87.crokimi, dhl~osci nstatniego pierseienia, szeroko rozst:n'l'i,me, jak n R. elongata. (podczas gdy u sicbie zbliione). Dlllgosc = 0,45 TT11ll. Stawek pod .L(,Jgicrn kolo Krakowa, dosc C;f,C;8tyw n07.ki, ta z paoczka czolowe E. najas 8() do Bierpniu. sp. (Fig. ßR, a, b, c, d). Z wejrzenia nlljwif,1ccj podouny da poprzedniego, hli1Bze jednak porbwnanie oka7.alo, zn jest od niego r6in)'; niernniej ro~ni Bif,1od innych dw6ch form opisanych prze7. EI Il'Imberga, t. j. E. elongata i E. naJas. Odznacza siQ W szc7.eg6lnosei bardzo Bzerokirn picrscieniem, bezposrcdnio po tulowiu nastc;pujl}cym i budowl} s7.ezl)k (Fig. 3H c.), a o£1 E. digUata tak:i:c znac;f,nicjs7.:} (Hugoscil) daln = 0,4,9 mrn. W bmku sci. slosci w opisach Eltrellberga i dokladllego rysunku szczf,1k, nie da Bif,1 ocenic, czy ta wl}tpliwa fOl'n1a jest gatunkiern nowym lub tez jednym 7. :1 powyzej wymienionyclt. DIatego nie daje jej na 1'azie nazwy, po7.ostawiajllc rozstrzygni(,Jcie w:}tpliwosci przyszlym badaniom. Dose eZf}sty W TT1alyeh stawkach kolo Krakowa w lipl'U. 79. K HO. Diglelllt 1) gl'anl1is, Eltrh. Tu16w ksztahu grubego walka z zaokrlj,glollljo glowl}, zakoliczon(} ryjkiem te;pym, z szerokiem polern orzQsionern od Btruny brzusznej cZf,1' w Df,lbnikaeh. 75. F. )ongisctll, Ehrb. Barc!?o charakteryst,yczna forrna z cilllcm krM.ki"rn, nozkl} opatrzon!} dwierna grubemi Bzc7.ecinami nieruwnej dlugosci, z kt6rych dlu~sza ') Gntllllki tego ro,l",~jn w.rrMniaj~ 8i~ ••d pOrr7.o<1nich<1womn malutkiemi oczkam; n:t 8:t111ymlu'zegn IlOrony i 8z,',zqlmmi, kt,lrych ramiona kowndelek B~ znzwyc7.8:j z'Jhnte. e e A. WIFlIlZF,JS1tI. ~3~ sci p1'zedniej ,eiala, z szerokl} n6tkl} i klinowato zaostrzonymi pazul'kll.mi; dlugosc 0,5 mm.. Dos.c cZt:l!ty w okoliey Krakowa. VI, VII. H1. D. fOl'cipata, Ehrb. Smuklejszy .niz poprwdni, z typowo 8zezypcowatemi szczr;loll11 i (Fig. 60), pazurki sie1'powate od grzbietu wycir;tc; dlug'osc 0,3 mlll. Na wiosn~ w rowach i matych stawkach, okolice Kl'akowa. R2. H. caudata, Ehrb. Cialo wydtuzonej w'\ziutkie, na krawf}llzi korony dwa bczbarwllo oczka, nM:ka kr6tka .lecz z dtugillli, prostymi i ostrYlIli pazllrkami. Naleiy do najm.nioj8zych gatunk6w w tym 1'0dZlljU,ma bowiem tylko 0,14 mm. tUugosci. Uwija sit: ws1'Odnamulu zrnieniajljocci:j.glo k8ztatt ciala. Dl}bniki. IX. Hit D. catellilla, Ebrb. Ciato jajowate od tytu ;;macznie wypuktc, n6ika osadzona prawio pod kl}tcm prostym po stronie b1'zuszllej. eate eiaJo Jiiezgmbne, cUlIgosc 0,093 mm. Pospolity w mlakaeh koto Krakowa. VI, VII. 2. 811hor(10. Plo'ima loricata. Oslona cinla sztywna, przemieniona w pnlleerz otaezl~jl}nyjc calkowicie lub cZ\lseiowo. Korona i n6ika zmiclUlCj postnci. XI. Farn. Rathilidae. CinIo wateczkowate lub \\Tzet'ionowate okrytc ~ionkim pallcerzcm, otwa1'tYIl1tylko na obydwCJch I~OI'1Cneh,opatrzonym cz~sto gt'zehiolli:t~tcnl1 Iistewknllli, lel'z bez f"Mow i wyst.njl}cych kmw<}lhi. Rz(~z<}ki (1Iu. gie, l1iesymetryezne; o\to jedno za nal'zl}llcm l'zl}skowym; pazul'ki eZljstn zredukowane do jednego dlugiego 'keilea. 8-1.. l\lastigocerca carillata, Eh1'b. Cinlo podluznie j!l:jowate, pancerz z grzehienillstl} listewk:j..p0 stronie grzbietowcj, si~gl\jl}c~tdo polowy grzhietu; nozka z p1'ostym koleem dtugosei ciala, u jego nasady dwa kr6tkie cierniki. IJatwo go poznac po wysokim Illkowatym grzcbykll nagrzbiocie. Oprocz 1'z~sek posiada od czola gtaszezkf} palllszkowatl}. .Zliba1'wienic cinla (poehodz~tce od harwy kanatu poka1'rnowcgo i jajnika) zmiennc, najczr;seiej zdarzajl} sir; okazy hrllnatnc, l'zadzi~j zielonc Inh liolkow(', a naj1'zadziejbezbarwne. ltOTA'rOltrA (WROTKI) 233 rtAI,ldvi. Rozpowszeehniony we wszystkieh wodaeh i dosc pospolity miejscami od v-va. H5. 1\'1. clollgntn, Gosse. Ciato ku tytowi znaeznie zWf}zone, pancerz na pl'zodzie gladko scir;ty, grzebien po srodku grzbietu nizki, sir;gaj:j.cy poza polowl} ciala, kolee n6ikowy prosty dlugosei catego eiata i 1\7.do .konea prawie je111lakiej gruhosci, podstawowe cierniki posiadajljo 20-tl} cZ\lSC dlugosci kolea; wiellißc 1'zr;skowy pojcdynczy, od st1'ony g1'zbietowej na czole maczugowaty, czujek widoezllY po cofnil}ciu rZf}sek; dlugosc 0,6 mm. W Anglii wedle Hud8011a pospolity, w okolicy Krakowa 1'zadko napotykany. IX. 86. lU. rattus, Ehrb. .,. . Mniejszy ni7. poprzedni jajowaty, z grzebieniem lukowatyn;',; si\lgajl}eym do dw6eh trzecieh dlugosci ciala, kolec dluzszy niz pance1'zrazem Z glo. Wl}, podstawowe ciernild bardzo mMe. Wieniec rZ\lskowy i glaszezka jak u popt'zedniego. Plate opisl~jeczujek grzbietowy i dwa boczne na poezl}tku ostntniej trzeeiej czr;sei dlllgosei eiala; dlugosc ciala. 0,15 mm:, kolca 0,18 mm. Od poprzedniego ezr;stszy, lecz nigdzie nie WYBt~puje w wielkinj ilosci. Nazwisko M~ mtlu8 otrzymal dia dalekiego podobieilstwa do SZeZIlI'Il,tak w I'uchaclt jakote7. w postaci. H7. 1\1. hicornis, Ehrb. Cialo silne, wrzecionowate, z dIugl} i g1'ub:j. glowl}, brzeg pan cerza od strony grzbietowej opatrzony dwoma tr6jkl}tnemi klapkami, nier6wnej dlugosei; kolee r6wny dwom t1'zecim dlugosci ciala, Jekko wygif}ty, u nasacly nahrzmialy, podsta wowych ciernik6w brak i dlugosc Z koleem 0,55 mm. Nfljpospolit.~zy z krnjowych gntllnk6w, szczeg61nie w mlakaeh gromadllie zyjl}cy; spostl'ZCgllllYod V-IX. 88. 1\[ hicristutn, Gosse. Z dwoma gl'zebieniami, ci~tgn:j.cymisit: wzdluz g1'zbietu p1'awie nz po koniee ciata, sI} oue klillowatc, od przotlu rozcllylone, ku tylowi schodzl}ce sir; zo sobl}. I(oloc cieniutki wygif}ty, pl'ltwie dlugoEiei ciala. Dlugosc: 0,5 1I11l1. Bardzo rzadki, Dr;bniki. VII. HO. 1\L Callucilla H. sp. Wicrz. ot Zach. 1) (Fig. 42 a, b, c). 'l'uMw porlluznie jajowaty, glowa wyraznio oddzieloJia; pnneerz bez grzchienin, nn przodzie po stronie brzusznej falisto uciljty od grzbietowej ') Obszerniejszy ol'is zostallie l'0mieszczony w. Zeitschr. f. w. Zool. 10m 66. Wph .. nlAt..Jlr~,)'r. T. XXVI, 30 "'.'r .•.•. ".',"" • e 2M A. WIFlRZFhlSKI. wyeii}gnil}ty w trojk~tny platek; oslaniaj~Lcy apamt rZl;skowy; szczec dlllgosci polowy einlli Z dwoma boeznymi eiernikami i korona wyp11kla z pi~eioma paleezk9watemi glnszezkami, z ktoryeh grzbietowa nlljdlu:f.sza, nadto dwa e"injki stotkowe z p~czkami wloskow, ezujki Loczne na koneu 'I. eillla. Dlugosc 0,24-0,28 mm., dlugosc pt,Ytki grzLietowej 0,08 mm. Wysokosc tulowia 0,07, dlugosc szezeei 0,12 mm. Odznaeza siQ,szezegolnie kapturkowatym wyrostkiem nad glowl} i licznemi glaszezkami, ktoryeh znaezcnie fizyologiczne nieznane. Tylko jeden okaz Z D~bnik; Dr. Zaeharias znlllazl kilb tyeh samyeh form w jeziorze Ploen w. Holsztynie i Itwaza ten gatunek za wyll}eznie pelagiezny. 90. 92. 1)1-q JW'I'A'IOHJA (WIW'J'KI) f.) rrt GALJCYJ. '1 ., 235 R. hclminthoitles, Gosse. . ., " Cialo Lardzo srnnkle, przod znaeznie wl}zszy, pazurki bez eiern iIdl\V podstawowyeh, lukowato, ostro zll.kOl'lCzone pl'awic dlugoBei polowy eiala, barwa eiala Lrunatna. Rzadki w kaluty przy rogatee Mogilski~;. IV. 93. COdOpllS eavia, Gosse. Cialo prawie kllliste, tyl spada nagle, nozka osadzona :po stronie br~mszn~j, paneer7. Lez grzebyka i 7.t}b6w na przodzie, tuMw rowno seiQty, paznrek silnie zakrzywiony; dlugosc h}eznie. z pazurkiem 0,08 mm. DQbniki, pospolity. Rattnlus tigris, B4. Coelopus similis Müller. Cialo podluznie jajowlIte, grzbiet lukowaty, linia brzuszna skutkiem togo (w widoku boeznym) krOtsza, notka gl'uba z dwoma pnznrkami lllkowato wygi~tymi, dlugosci polowy einla, cztcl'Y podstnwowe eiernikii pnllcerz konezy si~ po stronie gl'zbietowej dwolJla silni~jszymi, apo brzllsznej slabszymi zl}bknmi. Szez~ki niesymetryczne; dlllgosc eiala. 0,2 mm. Zdaje si~ byc zmienllym, Eckstein Opisl~jc pod nnzwl} Dhtl'clla figris, Bory form~ podoLnl}, ale z pewnoscil} inm} nit Hu<!son, mnie siQ zda.rzylo rowniez Wil17.icc odmiennl} form~, ktorcj kolce grzbietowe byly nierowne, silne, brzuszne ZIlStakie sa.me jnk 11typow~j formy. Wielkosc ta saroa jak u formy typowej, 1. j. 0,28 11Im. Szczec dlll?sza 0,11 mm.,' krOtsza 0,056 11Im. dluga. Rzadki; ZwiorzYlliee pod Krakowem, Jawor6w. VII. !JO. ~--...~"'t'ftM'.- •••• ".' ••".1~.~.;/.,"' •.. .,'••,.,,,, ..•• nov. sp. (Fig. 43). Nnjbardziej zLli:f.ony do C. tenuior Gosse, r6zni si~ jednak od niego nastQPujl}eemi znamionallli: a) wielkosci:}, bo C. tenuior, mll. 0,2 11Im. dlugoBei, ll. on tylko O,t4 mm,; b) pierwszy ma przy pazurku g16wnym dwa Iuötkie boczno, ktöryeb Lrll.k n niegoj e) paneel'z koIiczy, si~ od pr7.odu dwoma kolell.mi po stronie grzbietowej, a u C. termior dwoma Inb trzema inaezej pomies7.c7.onymi, Lo od strony grzLietow~j i brzuszue:;i d) nozk~. dwuezlonowg. dosc dIngg., podczas gdy u C. tenuior jest kroeiutka. Dlugosc 0,14 mm. D~bniki VI dwa okazy. V Tr ..{,,~L"' R. lunaris, EhrL. = Ooelopus porcellus • l,'n ..a. tn 1:11I ••.•• ninn~h ••••i••••o _".v" ••_. ''''_'''_ Pancerz 7.amkniQty postaei zmiennoj, czasem glQLoko wyrzynany, krawQ(1zisty, CZ(isto zl}Lkami i kolenllli opatr7.ony ;'glowa ~ddzielona, okryta zgrllhinb~ sk,'n'kl}, Jl(\tkn i pazurki niekiedy silnio rozwiniQte; eZQsei pyszezkowo sYllletryezne typu Fig. 58. ? Gosse. ? Dilt1'ella mUltlns ]<jyf. Pod temi h'zema nazwami zostaly opisanc podoLne wrotki z eialern sierpowato wygifiJtem i z dwoma pazllrkami, ll}ezg.eymi si~ na koilCU. Czy sg. identyezne? bardzo trudno byloLy rozstrzygnl}c dia Lraku szezegOlowyeh opisow. Bll.dane przeze mnie okazy S~Lnajhardzicj zLliione do formy opisll.nej przez Ehrenberga, dlatego przytaezam je pod jego nazw:} gatunkowl}. Wszystkie formy z rodzll.ju Rattullts i Coeloplls wymagaig. monogrnficznego opraeowania, ktore jedynie moic n8unl}(l w~.tpliwosei, nasnwlljl}ce sit} przy oznaezeniu ktbregokolwiek gatllnku z tyeh rodz:l;jow. Pospolity na ZwicrzYlku w. malye11 sta.wklleh. V-VI. 95. Dilloc1taris JloeiIllll1l, Ebrb. Palleerz postaci wazy z gl~Loko wyUoezonemi p6lkll.mi, gQsto dolkowany, bez koleow, nMka trojezlonowll. wraz z pazurkami prawie dwa razy t.ak dluga jak eialo, jcj czlony rowniez okryte pll.ncerzem, pierwszy czlon opatl'7.ony ostrogami dlugiemi, pazury dlugie, pomi~dzy nimi n Ilasady krotki kolce, szyjna ez~sc okryta. rowniez paneerzem, oddziclonYlll od tulowiowcgo. Nalety da gatuukow pospolityeh i latwyeh do poznania i oka7.y 7. r6zll yeh ll1i~jscowosei ro:f.nil} si~ pod wzglQdem dlugosci o~tl'('g' i kolen 11 POrl~tllWY pnzul'k6w, kt6re mogq. by6 tAk:l:e tQPo luL ost.rc. 1'ntl''y: staw Toporowy, Tyniee, Jaworow i okolieeKi'lIkowa. V-VII. '<...:l; ,J •••••••••••••• '.~••• II.t.~II!ii9i1TII~ .•'2IS•••• IiI! 1IlI' plllfiilll!n.I•••• _' •••••••••••••••••••• ".-.!~'"£" ,,-,,-,••,,~,,'-.. • j e A. WllilRZ~JJSKI. 236 97. Scaridium longicalHlatum, Ehrb. Pancerz 1. bok6w scisniQty, gladki, z przodn rbwno sciQty, n6zka, I'nznrki i cinlo rownej' dlllgosci, oko osadzolle stale II:J powicrzchni cZQ. nMki, dajlJ kierlinek cialn i umozebnia Pospolity prawie ~szQdzie, kt6rej naglern nagle zwroty. lecz nigdy nie znajduje _ nderzeniem ua- U w aga. Dia utatwienia rozpoznllnia gatunk6w z rodzajn Ste1,/W1l0PS, ochnaczaj:}cycll siQ kolcem na grzbiecie, podaj<; co nastQpnje: Tc gatlluki, a mianowiuie: S. bi;furclls Bolton, unisetatus Collins, lOllgiSlJillatn.Q Tatelll, 1I1'1IIatlls 1I0or1, Lp.!ldigii Zacllll.rias i tripus Lord, mll:jl} dlugi kolec, wyrl1.st:ljl}CY nl1. linii srndkowej wzbietll skol'Upy; atoli St. unisP.tatus i S. Le.1jdigii nie posiadaj~ op1'6cz tego kolc:! zadnego innego nni ua skorupie ani nanMce i zdnje siQ, ze pomi~dzy ni mi nie 'ma ia(lIHj innej n\r,nicy pr{,cil 1;(';, ze koloc S. Le!lrl(gii jest dluzszy i sillliejSilYi byc moze, iu to ~Il zgodne ze Bobll fOt'lllY, S. longispinatas ma opr6cil kolca grzbietowego l'al'7.yste wyrostl,i na czloulmch n6zki. Od wszystkich trzech wyr6r,uia silt S. tripus kr6tszym kolcem grzbietowym i drugim kolcem tuz nad pmmrkami n67,ki aSt. armatu8 dwoma koleami Hft tylnej cz:;sci skol'upy_ Od togo i od wszystkich innych, r6ini siQ wybitnie St. h~furCl!s tem, ze na tyle skorupy ma tylko jeden kolee, osltcli\ony ua srodkow(;j Iinii cinla, a fQ salll!} cechQ posillda takie 9R. 8tephanops lamcllaris, Ehrb. (Fig. 36). Pancerz g1'uszkowaty, glowa stanowi szerokq. kulist!} tarezQ wklQslo-wypukll}, z pod kt6rej I'rzoilierajlJ- dwa rubinowe, malntkie oezka, orl tyln pancerz kmiczy siq trzerna zl}bknmi tl'l'>.jk:}tnYIII i i dose dlugimii u6r,ka tr6jczlonkowa, pazu1'ld ostre, nieco dluzsze od ostatniego czlonka. Dlugose 0,09 rnrn. W okolicy Krnkowa rozpowBzechniony, ale nieliczny. VI, VII. W Btawie 'na D~bnikach znajdowalem forlll~ (Fig. 36), ror,nil}cl} siQ od St. lamellaris hardzo rnalymi zl}blmmi na tylnym brzrgn pance1'za. Uwazam j~ za fo1'mQ posrednicz~c~ pomiQdzy tym gntunkiem aSt. ntuticus. St. muticus, Pancerz Ehrb. waleczkowaty glowy wydatny Rzadszy 100. pierscicn z tyln zaokr~glony, szyjny, niz poprzcdni n6ika w malych smukla; stawkach. pomiQdzy nim, a t:lrCZ1} dlllgosc 0,16 mm. gntllnek V. prile7.c mnie ba(lany. 8t. tripus, Lord. Pancei'Z owalny, opatrzony po srodku grzbietn ostrym kolcem, pancerz glowy w~zszy nii u poprzednich, oczek bmk, nMka 1. dwoma paznrkami, miQdzy ich podstaw!} znajdnje si~ kolec prawio takiej samej XIII. Farn. Salpinadae. Cialo pokryte paneorzem, oslnnillj:~eym je rnniej Inb wiQcej cl\lkowicie, otwllrtym zaw~zc na km'lCach i sklarllljl}cym siQ z dw6ch po16wek ktöre RplI:ja od grzhietu l''yllien kowato pogl<:bionll delikatniejszl1 blonIl, po stroue zas brznszllcj mog:} hyc ich brzegi wolne lub zrosle; uozka dlugosci jak one. Bardzo podobny do niego jest St. unisetatus, Collins, a wedlug Hndsona nawet z nim identyczny. Znaj!}c go jednak tylko 1. jcdnego okazu, z dwoml1 pazurlmmi, nie mogQ miee pod tym wzgl~dem 102. D~bniki X jeden stanowczego 237 siQ w znaczni~j- szej ilosci okaz6w. \)9. OAi.ICYI. z kt{,rych g6rny jest dlllzszy nir, eialo i prawie prosty,' a' doIn)' okolo 7 razy krMszy, pochylony wstecz i zaostrwny. Dlugosc 0,12 mm. Znarn opis jodynie 1. krbtkiej notatki pomieszczonej w dziele Hndsona ('1'. TI str. 77) gLhie jcdnak nie podnny jest tytul praoy Boltona. Nie mil:hc tedy ani orygilla\rH'go opisu, ani ter, ryciny do por6wnania, nie zdolam rozstrzygnl}e czy Illl\i gat.unek jest tym samyrn, jaki opisal Bolton. Nadto mialem tylko jeden okaz tego, jak siQ zdaje, rzadkiego zwierZltcia, co nie wystarcilll, nby go nale:iycie opisae. PoprzestnjQ wi~c na powyzsilych uwngncll az do chwili, kiedy siQ nadarzy obfitszy materyal. HG. D. tetractis, Ehrb. '. Pancerz podobny jak n poprzeduiego, ostrogi kl'l\tsze, kolca u pOllstawy paznrk6w brak,dlugosc ciala 0,4 rnrn. Hzadki, D~bniki maj. Bci pyszczkowych. , Steruje wyborniezapornoc~ HO'I'A'l'OR1A (WR"TKI) zdania. wyst.aj:}eymi 111\ zewn~t.ril. Oiaschiza SCllliallCl'ta, Gosse. Cilllo z bokow SCiHllil}te, szersze ku tylowi, pancerz z br6zdk!} grilbictow:), oa IH'z()(llI illIHlkni(}!.:}, kll tylowi otwartll, jego brzogi hrznsi\lle bal'l!zo r.hli;},onc; oko n:l czol(~, pail-nl'ki dlllgie, eieukie ku grzbic- okaz. 101. St.? bifnrclls, Bollon an sp. nov.? (Fig-. 37 (I, b). WYl'6znia 8i~ od wszy~tkich gatllnk?lw togo rotlzajll dwomll. kolcami, osadzonymi na grzbiecie skorupy wzdlui srodkowej lillii cialn, towcj strunie I:.; ',: zakl'ilywiouc. Vlllgosc 0,2-0,3 111m. ••••••••••••••••••••••••• IIllIi.ttli~Iil~lIaillil ••• _i... _IOi~•••••• e A. 238 1 wl1mz~:J8KI. Ten gatunek zbli7.a sit) postitci!!- ciala, 7.nr6wno jak pokrewny 1>. !'1I1,ga do FUl'cula1'ia giiJIm; 0 C7.em jU7. wy:i:rj nn(lll1ieniono. Zapewno wit)c byw!l:jljo czt)sto te, gatunki na pierws7.Y rzut oka zc sob:} lIlieszane. Pomin!\WBzy jednak, ze lJiaschiza posiada pancerz, wyrMnia siq nndto du. 7.cm okiem i dlugimi wygi~tymi, cienkimi pazi.lrkami. DOBc rzadki: Lubieil, Krak6w, ogrOd botaniczny 103. VI, VII. Salpina nmcronat~, Ehrb. Pancer7. podlllgowaty, opatrzony na przo{17.ie dwoma wprzod i kll aobie zwr6conymi zqbami po stronie grzbictowej i tyloma po stronie brzusznej, ostatnie oddzielone od siebic gl!}bokiem weiQeicm, z tyhl koilezy si~' paneerz krotkim zQbem nieparzystym grzbietowyf11 i dwoma bo. eznymi, wygi!}tymi wstec7.; powierzchnia jego jest pokryta drolmiutki. mi s~ezkami; cialo bezbarwne. D~ugosc: 0,25 IIlm, ~ Pospolity w okolicy Krakowa tudzie:i: na Podolu i Polmciu. IV -VII. 104. IV-VIII. S. macracantha, Gosse. Bez z~b6w grzbietowych n;;. przodzie vmcer7.n'j t.ylne zas 3 zl)by dtugie i proste, boczne dluzsze niili grzbietowy, r6wnic:i: pazurki dtllgic; pllnccrz bril1lchaty, pr7.edni i tylny bl'zeg skorllpy 1'0 stronic br7.nsz11l~j ~lqboko wci!}t.y. jej powierzchnia g~adka. D~llgoSC 0,33 mm. ltzadszy od poprzednicgo, leez rownie rOl'.powszcchniony. 106. 107. 239 RO'l'A'rORlA (WltO'I'KJ) GAT,JOvl. DiJllois Jlropat1l1a, Gosse. Pnne{'l'l'. zlo7.on'y z tnl'czy wypuktej grzbietowej i ptuskiej brzusz. nej, picrwsza Oll przodll Rzeroko wyciQta" 0(1 tyln jedllolitn, druga zn&cznie mni(~isza od l;iej; pazurki bard7.0 dtlJgie jedlllikowo grube; dlugoslI zupc~nic wycillgni()t.cgo zwicrz~eia 0,5 mm.' .lest t.o I'zndki g-nt.llnek, \\'ynHlgajl}cy bardzo szezegMowych .badal", gdy7. jak sil) i\llajc jcst 7.lllicnny. Opis zas Gossego pozostawill jeszezo winlo do :i:yczcnin. Tvlko 3 okazy w Uqlmilmch i Szwajkowcach. VIII. XIV. Fam. Euchlanidae. Paneerz zlll:i:ony i\ dwoch nicr6wnych skorupek: grzhietowe;i i brzusznej, z ktoryeh pierwsza jest wiQksza i wypllkta, druga mniejBza pla. skai ich brzegi eieniuchnc tworzljo r!!-bek ezasem dosc BZ!'lroki i' zawiniQty i no:i:ka czlonkowann z pazurkami; oko jcdno nud szcz!}kami. 108. Enchlanis S. brevispina, Ehrb. Bez' z~b6w grzbietowych na przodzie pancerza, brzuszne meco ost.rzE\jsze, caly brzeg przedni drobnil1tko zij.bkowany, zreszt!\ ksztalt panccrza jak u popr7.cdniego glltllnku; dtugos(i okoto 0,16 10m. Rozpowszechniony po calym krajll i gdzieniegdzic pospolity oa 105. '. t••••• •• ~_.•.••,~_'l<,,_.•,_.".......,.,.'~...•., wm S. ventralis, Ehrb. Bardzo podobny do popl'7.edniego, kolcc tylny grzbietni trochQ wi£}cej wyci~ty, a brznszne nieeo kr6tsze, eate zwier7.Q slOuklejsze. Te 1'0:i:niee sllbtelne dlldzlJ< si!} skonstatowac dopiero po przcpatrzcnin szeregu form z l'6:inych miejsllowoBei, mi~d7.Y kt.6remi 1ll0inll znalc,;,c takic, ja. kie opisat Ehrenberg pod powY7.szl} nuzwljo i jakie opisat Gosse pod naZWI} lIlac1'acantha. Prawdopodohnie s:} t.o tylko odmiany bardzo mato wyro7.nione Rzadki: Stawki na Zwierzyneu VII, Lubieil VIII. Rodzaj Diplax, lic7.1}CYdOtl}d dwa gat.llnki, ktorych skorupa nie mit kolc6w na kOI'leaeh i kt6rym bmk bez, zbli~ll siq bardzo do rodzaju S(flpiltet. W n&szyeh WOdllCh nie zllaillzlem reprezentant,l tego rOdzll:jll. (libtata, Ehrh. Pancerz szcroko-jnjowat.y, ptyta grzbietowa od przodu splaszczona, ku ty~owi wypukta, jcj brzeg przcdni szeroko wyci~ty i ztl}czony z gtoWl.l blonk}, tylny wycil)ty w dwa zaokrl}glone n;trOZll; skorupa brzuszna ptaska w znrysie szeroko jajllwata; gt6wki mlotcezkow 5-ozQbne; u nasady pnzlll'k6w nlOg'I} by{, dlllgie szezeeinld lub mo:i:e ich nie hyc, row. niez oczko m07.e byc z cia~kiem BwiaUo lami~lcern lub bez niego. D~u. gosc samiey O,2!l-O,3fJ nUll. Samice ksztaHu sa.lllicy lila zllmillst kanlltu pokarmowego i sZez(ik worek nasienny i prl}cie. DtUgoBc 0,27 10m. Pospolity wc wszystkieh wodaeh st~i:}cych, zlmlwno w okolicy Kmkowa ja.kotc:i: w innych miejseowoBcillCh w G11.1icyi wschodniej i zllcho,Inic:;. VI-VIII. 1O!l. E. macrUl'a, .Ehrb. Bardzo podohny 110 jl0l'rzednicgo, pancerz eokolwiek W~7.szy od przodu i jlazurki (Uu:i:sze, ojlatrzone u nasady pll.rljoszczceinek d~ugieh, sterezl}cych na hoki, glowki IIlloteczkow 0 7 - u zl}bkach. D~ugoBc: 0,2-0,35 mm. Od poprzcdnie.!.';o trudny do wyr67.nienia, Lo opr6cz cokolwiek odlIliennego ksztaltll skorul'Y i szczeci Il nasady nozki, orLlZ 7-0 zl}bkowych szcz!}k nie ma innyeh ceeh sobie wlasciwyeh, a i ostatnie wystlfPIl,h wel1tllg (loswiatlezer'l Hll(lsonn i lI1oich, u form zresztl\ podobnych do for. I11Yprzedst.awio1lC\i w rysllllkll I%rcnborga. Prawdopodobnie wi~c jest to tylko otlmiana gat. g Ililalala. Lubim'l, Dqhniki, Monalltm'zyska. V, VII. '" ••••••••••••••••• 1III.7.SIll' iIl" •• ' ••• fIIlIoi" ••• lliilil.Il.•• - •••••••• - '$i•••• :Il;iJ;od;.~ ••••••••••• _., ~-.', •. , _;h','ol;'~Wj\I" 2M) A le MTATORIA WIRRZRJSK.' 'g~e (wRUTKT)GAttC\rt. 1-' _ . '. . prawie calkiem spM ciala, kanal pokarmowysklada. '8il}~z!\v~zki'ego' przclykn i szcrokiego Mllj:dka, opatrzone'gotak zwanymi gruczölami trzustkowymi, j(,\ito odchodowc kr6tkie. Grnczoly n6zkowe wydatne, na-' e1,ynia wydziclniczc nichadanc (nn olmzach spirytusowych):; ,,',,,': ! Gatunek ten odkryl p. Jan Sniezek w Jasienicy' (pow."Bl'zoz6wski) w jednym stawku w kilku okazach, kolo Krakowa' nigdy 'go .nie wiuzialcrn. Okazy spil'ytuBowe nie wystarezajl\ do scislejszego'opieri,'kt6ry w przys1,losci uzupelnie wypadnie. ' . R6wnie:l: nieznalazlelll w krajowych wodach gl\~unkqJjJ:,1:lf1i!J,' H;ud, son, zblizoncgo cokolwiek ksztaltem do powyiej, opisa~!3g~; J:esti on jednak wi<;kszy (0,56 mlll.), ma skornp<;,grzbietowl} s~erszlJ:,piz.,bt:zuBzna, n oBtatnia ma hrzegi wyciqtc, tak iz wygll}da, jak lutnia.,~oI,liewaz., g!ltunki z rodzajn Euchlanis B:} dose trudne do wyr6znienia, przew, podajl} dia dogodnosci zhicrajq,cych wrotki nast~pujlj:cl}tabliczkl] apaljtY,cznl\' 110. E. triqnetrn, Ehrb. Pancerz owalny, plyta gl'zhietowa z prostop:uHym, wysokim grzehicllicm, Immszna wklQsln. szel'okoRci dwbch trzccich cZl)sci grzhietowej, pr7.ckr6j poprzeczny t1't)jk:ltny; hr7.eg przedni i tylllY gr7.hictow~i skornpy z narozami, gMwki inloteczk6w z 5 z:j,bkallli; dIllgose 0,55 nllll. Bnnlzo chamktcrystyc:wy i lalWY do poznallia gatllnek nawct pod IlIp:~ po tr6jklj:tnym przekroj 11 , ktbl'Y sil) nnjlcl'icj wi(l7.i po(lcv,:ls I'röstopndlo. go ustawienia sil} zwierz~cia. Pospolity w calym k1'llju, V-X. 111. K pyrifol'lIlis, Gosse. Cialo zWQzonepo srodkll, wskutek czego w zarysie gruszkowate, hrzcgi boczne skorupy gn:bictnej Bzerokic, bn1"(17.0 cicniutkic i pod sp6d podgiQte, brzeg przedni skorupy gl'zbietowej po sl'odku wlj:zko wycil]ty, hrzllsznej zas, s.zeroko otwartej, nicznacznie wykrojony; paznrki wl}v,kie, I'rl)cikowate, u ich n'lsady 4 szczcci; plytki kowadelka z haczykowato wygiqtemi nar07ami; dIlIgose 0,6 rnm. Nalezy do gatunk6w rzadkich w wodach krajowych, r6wniez w faunie angielskiej zllliczony do rzadkich, Dl]bniki. VIII. Pancerz z wysokirn grzehicnicm na skorupie grzbietowej,l'lprzekt6j 'poprzeczny eiala trojklj:tny : '1,:".lfLdriqltetra I Pancer~ posrodku, r g16wki mloteezk6wf'i.,,,,,,,',,i.. s1,eroko .Ja- mczwl}zony, 5-0 z<;bne., " 'ilt:/I"li/p;.J{,tlatata jowaty, sl~o- brzegi sk.o-. ,,' ,,: ';"'!1 '(';1";":"'1:' ,.." rnpa grzble- l"UPY grzb,e. . ;' , .'" towa wcil)ta towej nie . q," . oll tylu zawinil}te" " ' .,', :'''>:i!''ÜJ''. ".,;' 112.K (lefiexlt, GOBse. Pancerz owalllY, otw(\r skorupy po Btronie bnmsznej szeroki z brzcgiem falistym, brzegi skorllpy grzbictowej zawinil)te pod sp6d, tarcza hrzuBzna mala; pazurki roz~zerzone, nar0711kowadelka proBte; naro:l:a tylne skorupy gr7.bictowcj szeroko zllokrlj:glonc; dIngosc 0,41-0,6 Tllm. R,.;adko spostrzegany. 113. E. elegans nov. ,~p. (Fig. 45a-e). Pancerz podlllznie owalny, skornpa bcz narozy od tylu, grzbietowa lI,ni"jsza nil!; brznszna, obie gladldo i lcklw wypnklc, glowa wyra:r.nic tlwnc7.lonkowa, dlnga; nozlm Bltlulda dwnczlonkowR, hez szczecin 11 poclst.awy pazurk6w, ostatnie' pr<;cikowate, dlugic, ostl'O zakonczone, szc1,<;ki o g16wkach 5 z~bllych. Dlugosc samicy z nozklj:0,49, n6zki samej z pnv,nrkami 0,17 mll1., Rzerokosc slwrupy grzbietowej 0,09 mm., brzusznej ,">' I :a~~::~~:i ne~i) . ~7-0 zl)~ne, .n6~ku"~~":"":; ,'i" • ,: I szczeemaml . E. macrttra ':r I Panccrz hez grzebionia, przckrbj eiala owalny, 0,14 mm., pazul'k6w 0,07 mm. SmukllJ: budowlj: wyrbznill. si<; ten gatunek od wszystkich innych, niflmniej tarczlJ: grzbietolVlj:w<;zszl}niz hrznszna. Obie Blj:spojonc delil{;\tnl}btonklj:, pod l,t6rlj: widae okrl}:l:nemil)Bnie (5 obrl}czek), odlegloBc nlil)dzy niemi wynosi 0,03 mm. Na znpdnie wycil}g'nil]tem zwier1,Qciu dadzlJ: siQ odrMnic Ila glowie (Iwa odcinki prawic r6wnej szcrokosci. Wieniec rzl}skowy od przodn kolisty, ku stronie brzuszn~i cilj:gnie si<; prawie az do podstawy odcinka pr1,edlliego glolVY, otaczaj:~c gqh<;. Na czole dwa pqczki dluzszych wloskbw. Oczko male. Jlljllik v,ajmlljc ' I' -~~, Brzegi Bkor~py 'g~zbie.n,! . tow~i zawinil}tepodsp6d.,'" , :. , IbrZUBznl\~korupa mala , E .. deflexa posrodlm ciala zWl}zony",g~U8~~P-',:F'" I '!, n6ika u nasady z.dwoma, ,',: szczecinami po ka:l:dej atronie,' pa_"'"'':''' v,nrki r6wne,' pr~cikowate ".,,: E:'pJiNformi8 I wnty, • ,': "i' I L • .' J' ,t, ~: 1.' l~'i;i F\" 1 '"!'. I Pancerz po. ~llninic ja~ tarcza grzb~eto~va wil]ksza niz" brz~- ", ' .JowatbY.' tyl szna, ostatma hrowata . 'E. lljra TlY rzeg .' . skol"ul'Y I .',i, grzlJietowej 1 .' \:' .,.; he1, wci~cia I tarczll. grzbietowa mniejsza nil!;'brzu.,: i naroiy I sznn, pazurki cienkie prQcikowato , .E. elegans 1~"7.Jlrawy Wph:. k o' lIlRt..'pr1:yr. T. XXVI. 31 • e 242 A. wtIllRZE.tilllr. )i, XV. . /', ~::: " ROTATQRrA (WROTXr) GALIOYI. ,243 i pudzielona wynioslemi listewkamina regularne polka dolkowane;glowa duza, stozkowata, od przodu prosto ucil}ta, opatrzona rzadkiemi,rz~skami, mozg tr6jplatowy, na pJ'acie srodkowym oko;' tylko .ostatni,,'czlonek n6zki swobodnie ruchomy, opatrzony dll1gimi, lekko. zaostr:i!0nymi pazurkami, ktorych wewnl}trzne brzegi sI} wkll}sle, 'zewn~trzne,}vypukle. Dlugosc 0,25 mm. Okazy krajowe SI} nieco wiQksze nizli opisaue p1'zez Ecksteina, jogo bowiom mialy 0,14 mrn. dll1gosci, dalej powiada on, ze pancerz pokryty jest luseczkarni, podczas gdy u naszych fo~m; je~t ,ty'l,~o do~kowany. Dl}bniki, dosc CZl}sty. ,,'; . "i;, Farn. Cathypnadae. eido pokryte pancerzem dwuskorupnyrn, na obu kOlicach otWal'tyrn; grzbietowa skorupka mniej lub wil}cej wypukla, b1'zuszna prawie plaska, obie rozdzielone od siebie gll)bokl} br6zdkl} bocznl} i poll}czone delikatnl} blonl}; n6:ä~a z jednym pazurem lub dwoma, wystajl}cymi zawsze ze skorupki; szczQki 0 przewaznie rozwinil}tych mloteczkach. 114. Cathypna luna, Ehrb. Obieskorupkiprawie r6wne, .brzeg przedni skorupki grzbietowej p6lksil}zycowaty; pazurki prQcikowate od zewnl}trz sciQte, okolo polowy dlugosei pancerza dochodzl}ce. Dlugosc 0,2 mm. Bardzo pospolity we wszystkich wodach krajowych na nizu, w Tatmoh znalaziem go tylko w Raczkowern jeziorku V-X. 118. Monostyla lunaris, Ehrb.\" Podobny z wejrzenia do Cathypna luna, rozni sil} atoli 'jednym tylko koloem (pazurern) ua n6zce; obie skorupki od przodll, p6lksiQzycowato wycil}te; n6zka kr6tka, prawie kulista, pazurprosty,'.opalr~ony na koilCU dwoma ostrzarni, dlugosc okolo 0,16 mm. \' Bardzo pospolity gatunek i po calym kraju rozpowszechniony. 115. C. ungulata, Gosse? Z wejrzenia podobny do O. luna, brzeg jednak przedni skorupy grzbietowej niemll.l prosty, brzusznej zas lekko wycil}ty posrodku; paznrki prl}cikowate, 'proste, cienkie, wycil}te od zewnl}trz, ich kOII.ce(za wycil}ciern) 1l1ll:jl} trzecil} cZl}sccalej dlugosci pazurk6w. Okazy zebrane w stawku na Zwierzyncu nie zgadzajl} sil} wprawdzie calkowicie z typowl} forml}, opisanl} p1'zez Gossego, wszelakoz jest bardzo prawdopodobnern, ze nalezl} do gatunkl1 przez niego opisanego i mogl} byc uwazane za formy przejsciowe pomiQdzy nirn a O. luna. SI} bowiern wl}zsze i rnajl} krotsze pazurki. Wielkosc ich jest takze nieco mni~jsza, wynoili bowiern 0,21 rnm., podczas gdy typowa G. ungulata ma 0,3 rnrn. dlugosci. Nie majl}c znaczniejszej liczby okaz6w do badanin., nie moglem stwierdzic stopniow,rch prz~jsc pomiQdzy namienionymi gatnnkn.mi, dia tego przytaczam badanl} forml}jako wl}tpliwl}. V-VIII. . I": 119. M. bulla, Gosse. '";11, '(:,. ' ',:.';,,:i Pancerz ostro jl1jowaty, obie skorupki prawie rowne i jedliako wjpukfe, wycil}te od pl'zodu; pazur prl}cikowaty nieco wygi~ty ku grzbietowi i z bok6w stopniowo zWl}zony, na: koncu z obydw6eh' stron zaostrzony; z boku widziany wygarbiony z skorup1j, grzbietowl} od tylu ukosnie spadl1jllcl}ku stronie brzusznej. Barwa ciernno - brunatna; dlugosc 0,25 mrn. ", ' Zarowno 1'ozpowszechniony jak poprzodni, W I'Uch'ach'podobny do gruszeczki z ruchoml} szypulk,!,. 120. M. qundridcntntn, Ehrb. Pancerz prawie kolisty, od przodu i od tylu znacznie splaszczony, od przodu podw6jnie wycil}ty i uzbrojony w dwa srodkowe i dwa boczne rozki, z kt6rych pie1'wsze na zewnl}trz wygi~te, u nasady szerokie; pa.zur na kra.wQdziach Iekko faIisty, p1'zy koneu z obydw6ch stron wycil}ty i zaostrzony. IHngosc 0,1ß mm. Rzadszy niz obydwa poprzedniej okolice Krakowa,Jawor6"",;VI. 116. C. rusticula, Gosse. Pancerz zupelnie jajowaty z otworem przednirn, stosunkowo ba1'dzo malym, powierzehnia skorupy grzbietowej wyraznie kratowana, bl'lmszna prawie plaska j pazurki listkowato; cialo zupelnie przezroczyste. Dlngosc 0,15-0,17 mrn. l'ylko trzy okazy ze stawku malego w Lubieniu, przechowane w spirytusie i dIa tego blizszych szczegoMw budowy podac nie moglern. XVI. Farn. Coluridae. 117. Distyla Ludwigii, Eckstein. Pancerz splaszczony, otwarty z przodu, od tylu zas zamknil}ty i przechodz1j,cylagodnie w kolec kr6tki i ostrYj krawl}dzie boczne ostre, prz(\d slabo wycil}ty; skorupka brzuszna plaska; grzbietowa wypnkfn, ~"<.. i "'! " ""i"~!"-n ;, ',T,,;), ",' ~~Iql,i'b~,.• 1.. l'ance1'z dose silny, w roznym stopniu od g6ry i z .bok6w,splas~CZOIlY, otwarty nlt obydw6ch kor\.cach, od grzbietu calkowity, postronie brzllsznej z otworelll szparkown.tym lub zupelnie niewyksztalco~y; glo- ~~. !~ r •I1717••••••• _ •• ~.1I7i11S.r_ •••• lIi.-iII1. tx-.W- •••• ~.--. •."*"'~..•..'..•"'. e 244 , , ; '.•" "A .. WlERZEJSItI; wa ostoDil}ta.:wygil}t~plytkl} jakby::kapturkiem ,wygl:j-dajl}cym na profilu.jak:haezyk';.pazurk6wdwa, rzadziej jeden, zawsze z pancerza wystajl}ce; oko jedno lub :dwoje. 121. Colurns deflexns , Ehrb. Pancerz 'w' widüku" grzbietowym szeroko jajowaty, od pl'zodu tQPo zakOJiczony i zaokr~glC!ny, od tylu zas wycil}gniQty w dwa ostre naroza, oddzielone od siebie szel'okiem wyciQciem; na widoku bocznym przedstawia si~ linia grzbietowa jako czwarta cZQseohwodu jaja, szczclina (miQdzy skorupami:)brzuszna ciilgnie siQ wzdluz catej skorupy; no:i:ka silna z dwoma krotkimi delikatnyrni pazurkami. Dlugosc skorupki 0,09 mm. Dose rozpowszechniony w wodach stojilcych. 122. C.' bicuspidatlls,' Ehrb. Z. wejrzenia zupelnie podohny do poprzedniego, pancerz jednl1k nie jest otwartyani od grzhietu, ani te:i:od brzl1szncj strony, .. tylko z tytu wydrl}zöriy od grzbietu glQbiej, plyeiej od brzucha; naroia tylne skorup~ kr6tsze, mniej ostre, zwr6cone ku dolowi. Dlugose 0,08' mm. Poniil}dzy dwoma ostatnimi gatunkami hardzo trudno' dopatrzee siQ znamior- wybitnyeh, cechujilcychdostatecznie ka:i:dy, a jednak zestawiajl\c szereg form podobnych. ~o C. de.fie:t'Us, dostrzega sil} pomiQdzy niemi dwojll~le tak pod wzglQdem wielkosci, jakotcz drobnych roznic w zarysie J w budowie skorupy. Z tego powodu Hudson utrzymal obie formy jak,o ?,drl}pne gatllIlki, lubo nlllezalohy moie zll}czyc je w jeden. Rzadszy niz poprzedni w okolicy Krakowa. 123. C.: o.~~nslls, ,Gosse. , . Pancerz na kaidym widoku owalny, tylne brzegi zaokr!j-glone bez iadnych nnrozy, otw6r brzuszny rozszorzony stopniowo ku nasadzie noiki, sit;gaj!j-cyod przodu jako tei od tylu jednakowo na grzbiet; no;},kn mala z dwoma cienkimi, malymi pazurkami, r6wna 1/. dtugosci skorupy; dwie lamil}ce swiatto kuleczki' 'na m6zgn uwazane zaoczlm; dlugose 0,07 rom. ' Ten gatunek jest latl"y do' poznania po panccrzu w kaidej pozycyi jaJowatym i po zaokrllglonych' tylnych brzegach skorupek. Podohny jednak dö' niego' jest gatunek 'morski C. amblytelus, Gosse, r6zni si«;) tylko skorupkl} szerz~j otwarlll od glowy i n6iki, jednym pazurkiem z rowkiem u podstawy (zamiast dw6ch), i dlugoscilJ- n6iki, kt61'a razem z pazurkiem wynosi 2/. dlugosci skorupy: 0,09 mm.; oczka dwa czerwone. Gatunek nast9plljlJ-CYjest r6wniez podobny do C. olJtusus. Dose CZl}styw Lubieniu i w malych stnwkach okolic Krnkowa VI, VII.' .! • RO'rATORJA(WROTIO)' ,'245' OALIOYI. J21~. C. call1latus, ]%rb. '" . .i i" 1,,/ Ni', r ji""1 , Pance1'z na widoku gl'l\bietowym gruszkowaty,' najszerszy:cod1tylu, tyllle brzegi z lllalo wystajl}cemi narozami, kagodnie' spadajl}cc.',i,otw61' brzuszny rozszenon y p6tkolisto w okolo nasady n6z~i,: IP,lI.2i~k~ !,CZl}sto rozdzielone, mzem z n6ikl} majl} BI. dll1gosei skorllpy; oczka d~a. Dlugose 0,08 mm. . " , Nalezy do rzadszych, forma krajowa zhli7.ona wil}cej do morsldego gl1tullkn C. ambl!ltelns. , , .' . 125. C. micromcla, Gossc. :;' : ( Pance1'z na widoku grr.bietowym szeroko jajowaty, wycil}gniQty od tyhl w lekko wystaj:}ce naroia, oddl\ielone lagodnie zaokrl}glonl\ zatokl}, na widoku bocznym linia grzbictowa tworzy 'I. obwodu jaj!lo; . n6zka sr.cz11 pla, pazurki jednostajnie cieniutkie; oezka niema; najwif;]kszy.z opisanych gntunk6w kmjowych, d!ugose 0,1 mm. OIwlice Krakowa, Lllbien, 1'zadki. 'I, 126. C. IClltllS, Gosse. f!",; Ilff ;;'/(/';, Pancerr. na wiaoku grzhietowym podluznie jajowaty, od tylu nagle wyciQty w ostre naroza, otwor brzuszny rozsz~rzajl}ey. ~,~~ 'lliez,nacz!1i,e w .grllszkowaty otworek n6zkowy; pazurki prf,lcikowate nieroz~zielone widocznie, dlugose nllzki wraz z pazurkami r6wna jest 'prawi~' polow~e dlugosei skorupy; jedno duze oko. Dlugose 0,08 Inm. ' ',. . '," " Najcharakterystycwiejsr.'y jest tylny hrzeg skorupy wYcl~tydoBe glt;hoko, r6wniei oa strony brzusznej ku koncowi lekkowskosniescif,lty. Nalezy do gatllnk6w wspolnych wodom sl?dkim i' slonym:" ..' ~:." Okolice Krakowa, Luhieil VI, VII, w malych'.stlnvkach.' ,I, . ~, ( 127. lUct:o]lidiall',pnl1ella, Ehrh. 1'1l1lCe1'l\owa!IlY, jedllostaJnie od gJ'zbietu zllokrl}glony,. tarcZa brr.nsl\na z tylu krbtsr.a od grr.bictowej i lagodnie wldQsla,' tarcza/grzbietowa od tylll rowllo sciQta; dwa male oczka oddalone znacznie: od siehie.. Dlngosc 0,08 IIUll. .. ' Pospolity W okolieyKrakowa, lowiony takze w malych, stawkach w Kolomyji. . i' :' 11 I I 128. JU. solidllS, Gosso. .,.'.\ ( ,", Pancerr. prawie kolisty, splaszczony, z lekko ,zaokr!j-glonl}"wynioslosci;} DIt linii grr.hictowt.;j, skorupa bl'~uszna schodzi si«}od tyku z, grzbiet<)W1li jest gll}hoko wycil}ta (otw()r nbZkowy); brzeg skorupy grzbietowej popr:-.ecznie, niezlluer.nie fitldzisty; ciato zupdnie, pl'zezroczyste; e 246 7'" " j A.W1JllRZEJSKI. • ., ltoTATORIA(WROTJeI) GALJOYI. 133. M. bractea, Ehrb. (Squamella braetea);' Pum'erz owalny, bardzo plaski, na przodzie gll}bokö"wycil}ty, zwlaszcza po st1'onie b1'zllsznej, sko1'upa g1'zbietowa öd tyhi 'Z. dwoma lliewyraznemi na1'ohmi, brzus1.na gll}boko wycil;ta, oezka cztery. D1ugose pancerza 0,08 mm." Ten gatunek jest ha1'dzo podobny do M. lepadella, lecz ma' jeszcze wiQeej splaszczony pance1'z i czte1'Y oczka. W okolicy Krakowa pöspolity w malych slawkach. I ~.~ d .. ,:q oczka dwa; pazu1'ki trojkl}tne, ostre; noika u podstawy zgrubiala trojcztonkowa. D1ugoBc skorupki 0,09, ealego eiala z noikq, 0,14 mm. Jeden okaz ze Szwajkowiec na Podolu VIII. 129. M. acuminatli.', Ehrb. Paneerz owalny, zakonczony od ty1u ostrem na1'oiem, od grzbietll na p1'zodzieg1l,lboko ;Wyci!;ty, na1'oza bocznc ba1'dzo dclikatne, na widoku bocznym podobn'y do Colllrus mic1'omela. Dtllgose 0,08 mm. RozpowszeehniönY' Vi wodach calego k1'aju VI-VIII. 130. M. oxysternum', Gosse. Pancerz two1'zy owalnl} puszkli otwa1'tlj- na obyd w6ch koncach, wzdlui g1'zbietu cilj-gnie si~ wysoka listewka prostopadla, taka sama po srodku skorupy b1'zusznej, lecz tylko do jej potowy, gdzie jest prosto ncil}ta, za nil\ sko1'npka zakll}sta i znowlI wyniosla dokoht otworlm n6:':kowego; cala skorupka j('st podzielona na polka i delikatnie dolkowana. D1ugose 0,14 mm. W okolieach Krakowa pospolity miejscami, n. p. w stawku slizgawko~ym (na Wesolej). XVII. Farn. Plerodinadae. '(1" .,!""'l:.", ';'"' Pance1'z jeunolity zrniennej postaci; korona i wieniec rZliskowy taki sam jak w rodl\inie .Philodinadae; cl\Qsci pyszczkowe zlozone z kowadclek i mlotcczkow Fig. on; n6ika caJkiem wcil}galna w pancerz, pop1'zocl\nie pomarszczona, llieczlonkowana, bez pazu1'k6w, .lecz' z orzQsionym k1'l}zkiem, niekiedy brak jej zupe1nie. Ll}czy w sobie cechy rZ\ldow: Bdelloidea i Rhizota. '; . .••.'.'.i 1:34,. P tcrodina patina, Ehrb. , .. , Pancerz prawie zupelnie kolisty, zlozony z dw6ch bll1'qzo, s,l'abo wypuklych krl}7.kow, ktorych b1'1.egiz1'osle ze sobl} sq",nadzwY,czaj, cieniuchne, powierzchnia skorupy grzb.iotowej wzdlui b1'zego,w gl}sto kropkowana, lecz bez guzkow; gruezoly zoll}dkowe szerokien,a. koncu i w liczne platy wyciQte; narzQuzia boczne .wydatne (t. j. delikatne niebieskawe narl\l}dzia ponnd gruczolami zoll}dkowymi, posiadajl}({e~udowl} platkowatl} tak jak one, wszelakoz znaczenie ich fizyologiczne njeznane)i prz6d skorupy po stronie b1'zusznej lekko wyCiQty. DIugoBe 0,160,19 mm. ' Rozpowszechniony wc wszystkich wodaeh stojl}cych i bardzo pospolity, szczegolnie w malyeh, zaroslych stawkach skutkiem;jednak nad-' zwyczajnej przeZ1'oczystosci uchodzi latwo uwagi, za1'6wno jak i'nastQpne gatunki. Nazwa "patina" doskonale cbarakteryzllje, kontur skorupy, w cZQscitei wypllklosc ta1'czy grzbietowej. Nozkl} moze sill przyczepiac do ' roinych przedmiotow. Plate widzial u tego ga.tunku g1'uczol nozkowy. 131. M.~r~ptera, Ehrb. Pancerz p1'awie kölisty, widziany od grzbietu wydaje sil} bye 1.1020nym z trzech p1yt, jednej g1'zbietowej i dwoeh s1'odkowych, 1. ktorych kaidasklada si/} z dwoch szklistych blas1.ek do polowy ze sobl} spojonych, nastQpnie rozchodzl}cych sil} na boki i fo1'mu.ilJocych razem p1'zest1'zenwalcowatl} dIa pomies1.czenia na1'zl}dzi wewnl}t1'znych; oczka dwa od siebie oddalone, male. Dlugose 0,09 mm. Ten malutki w1'o~ek jest latwy do wyroinienia od pokrewnych glltunkow po t1'ojkl}tnym p1'zekroju ciala, podobnie jak u Ellchlanis triquetra, do kto1'ego jest podobny z wejrzonia. KoloKrakowa dose rzadki VII. 132. M.'rhomboIdes, Gosse (Fig. 46 a, b). Pancerz w zarysie rombowy, tarcza grzbietowa dachowata, ku tylowi zWl}ia siQ i konczy tl}pem naroiem, b1'1.uszna tai'cza plaska. Dlugosc 0,13 mm. Hudson uwaia ten gatunek za forml} posredniq, pomil:dzy M. oxystel'llwn i triptem, co jednak z jego rysunku niezupe1nic jest jasne, gdy? p1'zekroj jego rhomboi'rle.~ t. XXV Fig. 106 nie odpowiada opisowi. 'iN mate1'yalach ze Sl\wajkowiec znalazlem jeden oka1., kto1'Y IIlljprawdopodobniej do tego gahmlm nlllezy, a 0 wiele dokladniej uwidocznia p1'zejscie pomil}dzywyrnienionymi d\\-oma gnlunkllrni. Porown. Fig. 46a,b. 135. P. truncata, Gosse. i,"', Pance1'z owalny, od tylu zWl}ionyi zakonczony narozem, od przodu l\aB falisto uciQty, po stronie brzllsl\nej sze1'oko otwarty i lukowato weil}ty. Dlugosc skorupy 0,13 11I11I, Autor tego gatunkll I\nal go tylko zjednego okazu i opisal w roku lRfll pod nl1zwl} Pt. elipIi(,rt, nie nwzgIQdnil1;jl}ctak Bamo .nazwanego l ••••••••••• 7••••••••• t.' ••• Iili •• IIiIIl iitb •••••.H•••~~iII>1 ••.• "I'J:U;~'>I\'" e '"',, ~'-~'.:: " . . 'A. WIERZEJSltt. 2M! e tu:i't'A"'ötttA \' . 'GALtOYt. .{. "., ~49, ' •• 'J Kilka okazow ztowionych na'Zvvie~zync~ W 8tawk~I';"W:'W,*~ftystWi~ . _ .':' ,"I",.l 'j"'. ," Conochilus dossuarius, co jest bardzo szczeg6lna, bo Hudsan'. . . . 'zaz~aczä .' . '. I ie." . r6wnicr., i1.'Bolton odkryl tego wrotka. w tem samem ; , tow'arzyst'Y " f :; l: ~:i 1,~ i opisanego przez Ehreilberga gatunku rnorskiego; p6Zniej zmienil nazw~ na Pt. truncata. Ostatnia jest wi~c zupdnie innl} forml} jak Pt. eliptica, Ehrenb. opisana ponizej. Zdaje 'Bil}by<5nadnr rzadkim gatunkiem, gdyz znalazlem go tylko TaZ w jednym okazie, dowionym w zaroslym stawku w Szwajkowcach. Ü ile ze spirytuBowego okazu wnosi<5mozna, zgadza Bi~ on zupelllie z form~, przezGossego opisanll tak co do budowy, jakotez i wielkosci. 136. Pt. eliptica, (witötir) i • .,; i . :'1 XVIII. Farn. Brachionidae.' :'f"j '; • l -' 1'7,' ~lC~b.;1"i ,i, r .!:~' ,,> ::,' ':- :'f \';. Pancerz stanowi jednolitl} puszkl} otwartl} na' obydw6Ch'koncach opatrzony jest zazwyczaj od przodu i tylu kolcami' ;z~i~rthert q.iiigose:i; korona poprzecznie r6wno uci~ta' z wyniostosciami'l'rz~8atelmi';'.'w'ienj'ec rz~skowy pojedynczy; n6ika dlugacalkiem: wcil}g'alnaf \v"d!l-~o',";po~' przecznie pomal'szczona, zakoilCzona dwoma' pazurkami.". " ;.I;-':,II'\n' , ';,. ,,;/ Ehrb. Pancerz jajowaty ztylu zaokrl}glony, od przodu zas po stronie grzbietowej takze zaokrl}glony, po stronie brzusznpj lckko wei~ty. Dlugosc Bkorupki 'wrazz n6ikl} 0,7 rnm.,' samej skorupki 0,19 mm. 'l'ylko dwa razy po jodnym okazie znalcziony w rowaeh z brl1dnl} wodl}, raz w kwietniu, drllgi raz w czerweu. Ehronberg podaje go jako formQ morskl}" E. .Piste uwaza ten gat.unek za zgodny z Pt. patina, co mi si~: wydaje by<5rzeczl} niepr1lowdopodobnl}. 137. Pt. reflexa, Gosse. Pancerz plaski, eliptycwy w olm;gu, brzegi jego boczne wygi~te pod zllacznym kl}tem ku grzbietowi jak krysy kapelusza, pomiQdzy niemi powierzehnia grzbietowa skorupy jednost[~jnie zaglQbiona, brzuszlla wypukla. Dlugosc 0,11 mm. Wygil;eie brzeg6w widzi siQ dopiero wtenezas, gdy wrotek plywajl}c obraea si!; na rMne strony. Widok skorupy przedstawiony w dziele Hlldsona t. XXXI SupI. Fig. 54 nie daje nalezytego wyobrazenia 0 ksztalcie skorupy tego gatllnku, W~kolicy Krakowa dose cZQsty V-VII. , 140. Brachionus pala, Ebrb. (Fig. 64~67). ! \. i, Pancerz delikatny, gladki i przezroczysty, z przodu ,z: c'~terema dlugimi kolcami, z kt6rych srodkowe maj& szerokl} podstawf}; tylny brzeg skorupy albo bez kolc6w bocznych, -albo te( z ni~i: i',to rQznej dlugosci i odstajl}cymi od pancerza pödrozmaitym kl}tem;;/,.' ' Hudson uwa:!a BI'. amphiceros,Ehrb i Plate, tudziefpolyacanthus, Cohn za synonima lub odllliany BI'. pala, opierajl}c sif} na fakcie, ze organizacya wewnQtrzna tych form jest taka sama, a obecnosc lubbrak kolc6w na tylnym kOllCUpancerza po jego bokach jest rzeczlJo,zmiennl}' Badlljl]-c liczne szcregi form z r6r.nych w6dkrll:jowych, nabylem r6wnier. przekonania, ze Br. pata nalezy do najbardziej zmiennych gatunk6w. Bywajl} okazy z kt'6tkimi i szerokimi rozkami na czele pancerza, a bez kolc6w po jego bokach od ty1u, to znowu ,z takimiz samymi kolcami od przodu i z kolcami od ty1u, ostatnie zasiOl'my przedstawiaja znowu szereg zboczen co do dlllgosci kolc6w" przednich i tylnych,:: C'o' do ich kRztattu i stOSl1nkll dlugosci, tak, iz wreszcie spötyka si~ formy do typowej Zl1pdnie nicpodobne, z kolcami przednimi prawie tak dlugimi jak u BI'. dorcas, Daday, a tylnymi ustawionymi prawie 'pod kl}tem prostym wzgl~dcm skorupy i dluzBzymi'odjej polowy .... 'i"" ',' <, W miar~, jak siQ wyd1uzajl} tylne kolce skorupy," wydluzajg. si~ tnr. w tyrn Ramym stosunku wyrostki, otaczajl}ce z bok6,w pqdstaw~ n6iki.])o szercgll zmicnuych form tego gatunku nalezy tak.ze I!r. decipiens, Plate. Rzecz godna wzmianki, ze formy z kolcami na tyle pan~ ccrza zyjg. w tej slllllej Illiejscowosci i 1.0 w rMnych o?mi~na~,~,' da1Eij, ze si~ spotyka formy z dlugimi kolcami przednimi i tylnymi .zarowno w malych stawkach, jakotcz i wi~kszych tak, iz nie mozna .twierdzic, zc formy z dlugimi kolcnmi SI} pelagiczne, z kr6tkimi zas przybrzezne. Odmiany, jakic mi si!; zdarzylo widziec, przedstawiam na figurach 64-67. 1R8. Pt. emarginata sp. nov. (Fig. 47). WyrMnia siQ od wszyst.kich gatlln]dl\v togo 1'001zajl1skorllpk:} Im tylowi obustronnic wyeiQtl}, skutki(lm czego powstaj!} dwa ostrc n[tfo:i:a, dlugosc 0,09. Zywego zwierz~eia nie widzialem, na olmzach zas spirytusowych nie dalo siQstwierdzic, czy1i w organizaeyi wewnl;)tl'znej istlliejll: jakie znamiona wyr6zniajl]-ce. W Lubieniu w stawku lesnym rzadki VIII. 139. Pompbolyx sl1lcata, Hudson. Pancerz calkowity, podzielony czterema podluznemi br6zdami nn. tylez wypuklych odcink6w, od tylu z koniuszkiem nieco na lewo zagi~tym; na przo{17.ieod grzhietu wysh;puj:}cy w zaokrl}glony zl]-b, od hrzucha' falisto wyci~ty; na koncu cinta uezepione zazwyczaj du~c, kuliste jajo. Dlugosc 0, tl mrn. It01.pra\\'y '< t I' mllt.-przy'. 82 '1'. XXVI. " ", h. t"~"~-";""''''''''''''''''''_'''_''-~_HMf''._ e 250 J I ~.• ,!!~~~1ilJSKZ. .. .: ,;. Ni~, p,~ZJ,:w,~m_.2adnej .~osobna,j~!tJtol}Y.je,kforma z pro~topadle.!ustawionyrp~kol<;!l,~ijest tak ch!lra!\.tcrystY~zlJl}i tak daleko odbiegfa.od formy bez lwlc6w~ opisanej przez EhreJ;lberga, iz nalezaJoby jlj,mo~e wyr6~niu jako skrajul} odmianQ. TI tej odmiany tylne kolce sg. ruchomc, mogg. siQ ustawiac prostopadle do skorupy lub. pod kg.tem ostrym, a to stosownie do wcil}gania lnb rozposcierania' narzl}du ruchowego. ! I J I ;, c. 141. -BI;'.dOJ:~s,; Gosse. Z wejrzenia: podqbny 7.upe~nie do gatunku poprzedniego, orl ktorego r6zni, ~i,; gl6wuie zlJaezniejs~l} dJllgoscil}przcdnich kolcow pancerza . i ie.h qrygill~lnYIl\ kszta ltem, d~a.. bowiellj srod~ kow,e SlJ<llnacznie cUuzsze niz bo?zllc, smukle. i podw6jnie wygiQte, t. j. ua zewng.trz i ku stronie brzusznej. Przypominaj!} oue. nieco Fogi antylop. Brzcg przcdni bl'zuszny wyciQty. falisto z wystajl}~ctpi, po srodku 7.aokrl}glonemi .nar6ZlJ.mi; na tyle skQwpki gr;iJbietowej bYWll:j~L kolce albo tylko bardzo nie7.llacznc i tE}pealbo nieco clluzsze i ostrzejszc, a u nic~tOrych form osil}gajl}"~l~g,ose 0,1 mm. Ost,atllil}odmianl),opis'llem 1) jako" Er. dorcas val'. spinosus. DJugosu pancerza 0,4 rnm.. Wszyst~ie odmiany, bl}d~z kolcarni tylnyrni rozmaitej dJugosci, bl}dz be1i nich nap,otykaJem w tejsl,lmej: rniejscQwQsci, w innych znowil jednl) tylko. odmi!\nE}bl}dz b!Jz.ko\c6w,. ll\b tez . ,z, dose dtllgin#. ""! ;" Fig. ~. . W bli*szej okolicy Kmkowa nie ~potk:ilem nmchionfUl dorcrl8, var. tego gntun~ll, natomiast znnjdowaJem go. w in~ .pitlO~.,. Wiorz. nych miejscowosciaeh wschodniej i zachodnif\i Galicyi, j"k: ~us6w, Potoezek, Lub,ieI\, Kaniow, 'rcnczynek. Nigdzio nie wystl)puje w bard~o ~nacznej,)losc~, a polawia si~ !1ajliczniej.w millsil}cach.letniqh. " " :' 142. BI'. nrceolaris, Ehrb. Pomil)dzy tym gatunkiem,' a n1\stQpnymistniojc jesz:cze w.iQkszcpodobieustwo ~ anizeli' pomi~dzy dworna wY7.ej opisanymi. Oba lnll:il}po szesc zl}bk6w na brzegu przednim pancerza, ale n formy twceolaris sl} one nizkie z szerokl} podstawl}, odgraniczone pJytkiemi w'ciQciamiz wy- " • HOTATOnlA '\w!toi(n) j- rb ~ L'~H 2.)1 GALICYZ.. Wy~ .htkicm dwoch srodkowych, miQdzy 'kt6r~nii" zn,aj;lüj~"~:i~J'giJb~~~' ci<,)cie,z kt6rcgo sterezy czujek grzhietowy; u formy zas ru~ens t~ 2Jl}~ki SI} Wl)zszc i ostl;zcjszc, a srodkowe bardziej ku sobi~"z~q~~n~.~, ~t?SUIlkowo dtugie; brzeg przcdni brzuszny jest u pierwszej formy bardzo I' . lekko falisto wycif;ty, II drugiej zas po ~rod~u .wy:pieg~jl}c~,.,.<ni?killd! w wydatne naro~a; u obydw6ch form Cll}gme Sll) odszczytu k.azdeg~ zl}bka wyniosta krawE}dz, gnbig.ca si~ tyl~ej 'po~i~~zch~igribiet~wej skorupki; bh:cg tylny panccrza u obydw6ch zaokrl}glony bez'iadnyeh wyrostk6w, tylko przy na,sadzie n6zki sI} dwa tE}pe, b?~z~;~ lVy~os,t~i pancerza. Dfugosc skornpki forrriy. urceolaris: . Ö,28 mm" ..~yci~gili,l)tego , '., zwicrz~cia 0,4il mm. ': . 'J.' "~".; I Jest stosunkowo dosc rzadki w okolicy Krakowa~' "'i • '. • '. I .' , '~ I' 'I ~ ,.' •I ' : 'n~' . . " I I 14,3. BI'. I'llbens, Ehrb. J:, ,;,' Barwa cia.l'a zazwyc7.nj r6zown, iltl}drubetis,' "zdittzaj~;$il1'jMrililt r6whiez licznie olm7.y be7.barwne lub brunatne. Dtugosc.0,21''''''''O,6S mrn, ~ Z uwagi na udcrzl~j/!.Ccpokrewienstwo tych dw6chfo'tfn, uwaza-' nych przez Ehrenbcrga i innych badnciy Jako odr~bne gatuYtkij o~witld~ czam siE}7.a poJq.c7.eniem ich w jeden gatunek. Stwietdzll'efu' hOwiem niejcdnokrotnic roznice imlywidnalne ponli~dzy fonnami'zltht'ioneilii' 1.'0Wnoczesnie w tej samcj wodzie i jedhako,vo dq)i'zalerriL' Jea~()Cz1c 'roz-. maite formy tego gatlllllm w jeden gatnnek, trzebaby iap~W'iie uwazke za starsz~ formE}Er. !ll'ceolaJ'is, kt6ra jest rzadsz~, wyi'fi~owlin~: przez formE}z ostrymi zl}bkami 1). Ostatnia jest rozl)owszechniohaipöibM~J kuli ziemskiej, miaJem n. p. sposobnosc hadae okazy' z' mfak' 'Argent,ytiie, 'I :. -., kt6re siQ rozhil} 0.11 em'opcjskich tylko llo 'dodrobhych szczElg31öw;,ltlill~' rti>wicie sposobem wyeir;cia przedniego; brzus7.ncgo bti~i,~*"!'~a;nd~~z~;: kt6ry posindn po Arodkll dORe wysokie naro~a, 11i'nwieJakzQbf'i jhlit:~ca-' JORcipodobny do brzcgll gl'zbietowego, Nie zvi'az~jl}crii '~iiiIbnp.bäl5- tilgo' gatullku, mozllilby formr; Itl'gentynskl} smiaJo poczyta6 zn' riow'y 'gatunek, tjmczascm w tym samym niateryale znajdowaJy .si~-.t~z tormy PI'zcjsciowe. Silniejsze wyzQbienie skoz.'upy jest 'VIi zwil}zkü'z sÜniej'lizynj j~i rozwojcrn, byJa ona bowiclll nie tylko u tej forrny, led takze liinnych pospoln z ni/l zyj1lcycll gatunko,v znacznicj silniejsza, llii u. tyc~ sa. rnych form elü'opcjskich. w . .. ,", I' " . ~. ".', • . '.1 ".' L., ",: ,'I '". Brachionn~ rnbcIIS jest w naszych wodach bnrdzo pösp,0lity 'jliczny 0 kaZdym czasic, szczegolnic w Ill~tych kaluzach .. Bardzö <,z~~t6apo,.':,:. "1 ') Ob.' BuHet. da la Soe. Zoolog. de Fmneo t891. ') Za tein o~ivi"dCZl\ ~il} lo}, PInte Zeitsehr. Bd. XIX). (Beitrllge' zllr ' .' ; Nllturg .•' d.' RJtllto~eii. i '."~,., ij~~, 252 A. WUmZEJSKI. - tyka silJ.p()"kilkanascie okaz6w,uczepionych n6zkl} do Daphnia pllle,e i 1I'Ioina"b;~.chiata';'kt6i:etoskorupiaki plywajl} szybko z swojem' brzemieniem i'oddajl} kazdemu z jeZdzcow niepospolite uslugi, utatwiajl}c mu zdobywanie pokarmn bez trudn i doskonale oddychanie; tö tm\ znnc po nich, ze im si~ dobrze po~odzi, s~ to bowiem zazwyczaj okazy dorodne, rozmnaza. j~ce si~ ~ardzo'szybko,o czem Bwiadczy olbrzymie ich mnostwo w kaluzaeh, gdziezyj~.wiel~. osob!1ikow namienionych skorupiakow, Poniewaz zas osiadlena:s.korupiakach, samice miewajl}zawsze po kilka jaj,przykle. jonych do' pancerza, a for~ niedojrzaJych pomi~dzy niemi nie ma, przeto zdaje si~ byc rzecz!} pewnl}, ze osiedlajl} si~ one dopiero wtedy na skorupiakach, gdy zaczynajl} znosic jaja i stajl} si~ za ci~zkie do samodzielnego plywania w celu. zdobycia pokarmu. Nie SI} wi~c one bynajmni~j pasorzytami' skorupiakow, jak to sobie Leydig wyobraza,. lecz nzywujl)oich jcdynie jako wierzchowcow do bezplatnej jazdy. 1.44. Br. Bakeri, Ehrb. (Fig. 68-71.). Pancerz opatrzony od przodn grzbietn 6 ostrymi z~bami, z kt6rych srodkowe sl)onajdluzsze, roz<:hylon6 i ku stronie brzusznej lukowato wygiE;te, pOBrednie za~ kr6tsze od nich i od skrajnych; brzeg brzuszny jest wyci~ty falisto; na tyle pancerza znajduj~ siE;dwa ostre kolce zmicnnej dlugosci i grubOBCi,rozmaicie wygi~te i pod r6inym kl}tem wzgl9dem brzegu skorllpy ustawione,jak to uwydatniajl} Fig. 68-71. mugoBC skorupy 0,26 mm. Ten gatunek zar6wno pospolity w wodach krajowych jakpoprzednie, odznacza si~ jeszcze wiE;ksz~ nii one zmiennoBcil}. Najskrajniejsza forma ma srodkowe kolee grzbietowe kr6tkie, tylnych nie posiada wcale, a tylko kolo tylnego otworu paneerza znajdujl} siE;trzy kr6tkie kolce; tarcza grzbietowa jest u niej podzielona na p6lka. Takl} formE; opisal Ronsselet jako odr~bny gatunek pod nazwl}: 145. Br. 11tU\dl'lltns (I!'ig. 7i). Znaladem jt}w ogrodzie botanicznym krakowskim w licznych okazaeh, mi~dzy kt6rymi bylo kilka posrednich pomiE;dzy tym gatunkiem Rousseleta, a Br. Bakeri, miaJy bowiem t~ samt} postac, taki sam brzeg przedni paneerza i malntkie kolce od tylu. Ta forma odpowiada BI'. bl'evispinlls Ehrb: (Fig. 70) naleiy jl} wil;c takie uwazac za odmian~ tak same jak HI'. ancylo.(jnathu.~Sehmarda. Prawdopodobnie przemienia siQona na BI'. quadratus przez zupelny z~Qik kolc6w. 146. Br. militaris Ehrb. Pancerz po stronie grzbietowoj z p61kami, ograniczonymi listewkami; obie jego powiorzchnie pokryte drobnilltkimi guzkami; od przodu z 10 kolcami, z kt6rych 4 na brzegu grzbietowym, 4 na brzusznym a 2 po bokaeh; od tylu dwa nier6wne kolce po bokach pancerza, osa- e" ~q~ ItOTNJ'OIlIA (WROTKI) ,OAr,ICYI.' dzollo. w-nicrownej wysokosci i ,tylez przy, 'otwof2;(lI,;tylnYpl'lJl~~rupy, Dlugosc panceria 0,25 rnm. . i'Pi"" I'," . ',' W mniejszym stopniu zmienny niz:,poprzedni j pzadszy.,.Qd':niego. Najlatwiej znalesc go 1lI0inn w wodach brudnych, plytkicli, :,~~wierajl}' eych duzo glonow i pokrytych rz«;st}.;.':' '. ,:,t: .':"'''!"h):;;"f.,> .. i,:l 147. Br. polyacantlms Ehrb. (Fig. 92). 'i;', .. I"'IU':). Pancerz prawie ezworoboczny, gladki; hrzeg' pI'Z'edrii":'gl'zbi~towy z 4: kolcami, brzu~zny z 6 z~bkami; tylny zasz2 dlugimiipo bokabh; a 3 kr6tkimi okolo otworu dia n6iki.' Dfugo86 ;0,25' inm! ,,' '.."'.'"1.', Nalezy do rzadszych gatunk6w z rodzaju' Brachionus,' Spo8trzega~ uy w okolicach Krakowa i Lubienia w malyeh stawkach;wAnglii nie znany. Okttzy z okolie Berlina, opieane przei Ehrenbergs, posiadajl} tylne kolce prawie tak dlugie jak pancerz. Takich' form 'pomi~dzy kra~ jowemi nie dostrzeglem, tylko z kolcami dll1g0BCizaledwie 1/, pan'cerza, zaliczam je mimo to do togo gatunku ze wzglQdu na zgodn08c reszty eoch i na sklonnosc do zmiennosci wszystkich gatunk6w tego rodiaju. . ..": -I t 148. BI'. forficula Wierz..' .. , ,. Bull. Soc. Zoolog. de France 1.891., p. 52. :., ;",;' . Pancerz od przodu z 4 krotkimi kolcan~i po stro'ni~' gr'~bieiowej, od tylu z dwoma boczuymi, dlugOBCi calego pancerza .. Z pomi~dzy picl'wszych boczno sI} wyzsze anizeli srod~ow~,kt6re sI} do siebie bardzo zblizone:, tylne bardzo Bil~e,'. luko~ kowate, na brzegu wewn~trznym blizej podstawy' opatrzone z:;bkiclll, podobne do obcQg6w ~kork~ (Forficula aurita), st:;d nazwa. Pow:ierzchnia pancerza pokryta malutkimi guzkami;' dlugo8cjego z koleam! .,J tylnymi ~ ,,' ... 0,04 mm, ..., . .' .. Gatllnek ten jcst latwy do poznania, gdy:! 'r6zni siQ od powY7.ej opisanych mniejszl} iloscit},koIc6w i bardzo charakterystyeznem szczypcowatem zakOIiczeniem pancerza. Dot.ychczas znany tylko z jednej miejscowosci t. j. ze stawku malego wiesie kolo Lubienia, gdzie Fig, a. zyjo rnzem z Schizocerca diversicornis.Na o,kazach spilJraclliollu8/orjicula rytusowych nio mozna bylo zbadac budowy' cz~sci miQk9, Wierz. kieh. Samce nieznane. " . 149. Br. angularis, Gosse. , , Pancerz prawio prostokl}tny, brzeg przedni grzbietowypozbawiony kolc6w, opatrzony tylko glr;bokiem wciQciem pOBrodku,~.br.zeg, przedni. brzuszny prawie r6wny; tylny brzeg z dwoma kr6tkimi tE;pymi wyrostkami okolo otworll dia n6iki. Grzbietowa skorupka pancerza posiada cha• 11 •• - ' C ~ "., • ;: •• • f', t.. 'J' 254 • A. 'WilliRZIDJsiU. rakterylnycrtnl!f wcis'ki'i faldy ll.' niid'to 6-oboczhep61ka. rza 0,12 mm: " RO~po,*BfIleclinioityW wddiilih'k'tajowychw rtigdzie jedn~kzbrtie jest licz'ny.d! i " Dtugosc ',' Pancerz szeroko jajowaty, n'a'przodzie ou strony'briusznej p6Jkolisto wyci~ty, od grzbietow~j opatrzony chvoina kolcami szerukimi i wygi<;tymi ku stronie brzusznej, na k()Ilcn 7.~hzywionymi; od tyln ZIISdworria ku wewnl\trz zgif}tymi kolcnmi. Skornpkn grzbictown jest podzielonn nn regnlttrne p6lka i nieco wypuldn, brzuszlia pJaska. N Mka niewyl'ltznie czJonkowalla, pazurid miern~j dlugosci,' oczek brak. l)tugosc pancerza 0,35 mm. Gatun~k ten roini si<; od ga'ttink6w' z ~odzq,j61V Brachionus gMwnie szerokim' i, plaskim pancel'zem W zarysi'e nicmal kölistym i 4-a koleami, lei,!"cymi prawie na t~j sarnej linii podlllznej. Rysunck paneerza zmicnny, tak same i dlngoAc jego kolc6w.' Eckstein widzial u teg-o gat. oC7.ka, kt6rych pozniejsi badacze nie dosti'zegli. Spotyka si<; zaz\vyczaj w wodach plytkich, ale nigdzie nie' \vystli1puje IV zn!iyzni~jszej ilosci. Napotykany' zar6wno na Podoln, jakotei w okolicy ktäl~o~a, \v g6rskich zas okoIicach tylko w malern' jeziorim, Ivysöko pblozofleln na Babiej g6rze, riazwanem Morsl{iem o'kiern. V ~ VIII. '. " I "_w'. .'W' ~5ö '~\~nj) i ~Lt'!j";f)'~'t.~!f ~:.\f; ,. rjltI '~~~.h:!i,t~J , Bez nozki, pancerz jest doM' tward~' p&sz~~,: otw~rt~;;~~"p;~odziel od tyfti zas tylko z mal~t popl'zecznl!'szczelinkl} odcho~kow~,"czQsto opa> trzony kolcl-tmi, rzadziE{j szczeciDilmi lub wyc.illgnil}ty', od .tyln' W ostry tr~onek; oko jedno gr7.bietowc; rZl,)ski 'skupiorlena trz'ech' wydzwigl1i'eni:lch korony. , ' .. "~',I ," "",;' '!," .. "I Zyjlj- zar6wno IV wodnch slodkich jakotezi . , • • w;morski~n':;;' • " .1 ' ., ~ I i il l •• I ! 1 ,Ehd!., (F'ig. 79)." ; ,,,,:i!I,;"',;,,i" ",' t>ancellZ krotki, od tyJn jednost~jni~,:I!a9~rllg!o~.¥,~~ '~d przodu po stronie grzLietowej opntrzony ,s~eSqiolr,lIl:)oil~~lJ1i'i!P'\lm~<;pz.¥ kt6rymi dwa sl'orlkowc SI!' najdluzs~e, ~lj-dz)l:q sOlJi~, fIl~Jizpn~)?Il~,~. !;PZ;chylone i ku stronie Lrzusznej nagi,l}t., bOG~!\e~zas s~J,;p.a~?<l\ie, njasze i blizko siebie st(\il}ce; wierzdmia skorUpka, podzieio~~: ll~:re~,ql!trne poIkII, przewaznie s~e8ciobuc7.ne. Dlugos~ O,l~mw.; ".' ,: ' I',' ~~I,yR~, 'ren gatllnck jest bardzu zwinny w rqchach, oqra.l}Nlj-C sil},'bowiem ci~gle okolo wlasn~j osi, pJy~ie sz.yb~()naPf~6q!',pÖ,~~e~jJ1*, Pf'lY slabem powi~kszeniu, latwo go udr6zni6,0:a (orm .pokr~\V;J;1yeh.,,::. ',. "'" Pospolity w malych stawkaeh kolQ Krllk,o.WIl" io'"" Y~NJ.n~" ; , " ";'"f !,,,; Bardzo podobny do poprzedniego. tak pod' wzgll,ldem.;liczby'i'wza. jenlllego stosunku kolc6w pl'zednieh pancerzn, jakotez:, poddwzgll}dem jego wielkosci i ksztaltu, r6ini siQ jed.ynie, tem, :ile,papcerz- jest Wl,lzszy i pozornie wyzszy, a kratki na jego g-rzbietowej stronie;wil}ksie,i ulo~ zonc symetrycznic po prawcj i lewej stronie srodkowej; l~~t\l;w,ki grzbiotow~j; skol'Upka gl'zbictowa ma wejrzenie lukowato wyg,iQtego' dachu. H.zads;\y ni;;, POlll'7.cl1ni, Inc7. blU'<1zioJro;\pOWSZcclllliony: KrakQw,.1tusow, .Jawor6w, LubiCll. V- VlfI. 15il. A. tectn, , Gosse. (Fig. 78). l > 154. A. stipitata, •• I !. .I ~; . Ehl'h. (ll'ig. 77).' Pancerz 0 szesciu kolcach na przodzie. 'podobnie jaku 'dwoch po~ przedniclJ, koi,czl}cy si!) zas od tylu kr6tkim kolcom, IV zarysie wi<;o tr6jk'!"tn'y lub prawie czworoboczny, skorupka grzbietow.a 0 nielicznych kratkach. Wielkosc 0,1f) mm. Miejscami 155. J ,. "." t~ 152. Anurltca curvicornis, i 'niekt6rych wodachbardzo pospolity we wszys'fkicb üdmim'lHch p,'zedsta~iony~h w Fig. 72-75 .. Lubien, Krzeszowice; Tenczynek, Jawor6w, Tatry (Toporowy staw)." ' 151. Noteusqltadl'icol'riis, Ehrb. d' f ;'~::" I:' , 'W "h'Mi.-'f XIX. Farn." ADlH'aeadae.i stawkachmniejszych, 'I'en gatunek nalezy, da bardzo zmienn ych pod, w~gll}demdJugosci kolc6w zwlasz~za tylnych, ;pomi<;dzy kt6rymi bywa z reguly prawy dlnzszy niz le",y, ostatni jednak man r6znych form dJugosc niejednakowl}, a niekiedy ätaje sil} r6wnym prawemu. Tak,!" form<; wyr6znilem jako odmi[lnl} Sch., homO/Xil'Os Fig. 74:. Prawdopodobnie t<; saml!' forml} widzial takze Imhof i nazwal B,.. amphlfurcatus 1), nie ok,'eslaj,!"c jej llni tez nie podaj,!"c rysunku, taldc Daday zllal tak,!" fornll}, lecz nie 'wyr6zrtil jej jako odmiany., Formy mlode, 8~'i~~o, \"yll}gle majlj- rozki 'przediiie ku sobie Zglf}te. Fig. 75. "., "..' •. (W!lOl'K'),' GALlCvI. paMO- Pancerz wydJnzo'ny, z przodu szp.rszy, z tylu \lokolwiek zWf}zony o powierEobni ,gbdki~j, 'opatrzony od pr7.odu dwoma ,bocznymi, dJugillli kolcami i .dw~tna, malymi, srod,kowymi,,'od tylu dwotna kolcami nier6wnej dlugosci: prawym dluzszym; ostrzejszym, ku srodkowi wygil}tym, Icwyrnkr6tszym i szer'okim, nozka 'bardzo dluga z pazurkami, na koncu rOi'lszczepionymi. Dlugosc: 0,15-0,2.mrn. . , ,j 265. lto1'ATORJA .,>, 150. Schizocerca diversicornis,' Dadlty~(Fig. 72-'-75), 1) 'Zool.:A'rtzllig.Nr264, - 1 ..',","~.,"."''''.'''-..." ''' ..-..',;r~._~ pospo1it'y wraz z nast~pnym. A. c6chlearis, Gosse. (Fig.76): ' :"",' j. Podobny do poprzcdnicgo, od kt6rcgo rMili siQ' dhi?;Szyrn,' ostrym i lukowatym kolcem, cnlose skornpy przypomina lyzk~ Z ostro zakonczonym trzonkicm, wzdluz grzbietu cilj-gnie ,si9ostra listewka' at' na !toe 'i ':: i', ." I ~" r,\' ~ t?, {~,", ~ ! j; "'( $ 1 ••••••••••••• IIiI••• '•.. y•• lIlIIlillllllllilillilio iilblllliW' ""- -,_ •••••.. ,;~.d~~ .• ~. e ~M A.' WllilnilF,JSItI. lec t)'lny, po kt6rej hokach le~~ kratki wieloboczne, caty wierzeh dro bniutkos~czkowany- Dlugosc wraz zkolcem 0,2 mm. Pomi~dzy tym gatunkiem a poprzednim istnieje tßkie same podobienstwo jak mi~dzy .A., tecta i..A. curvicornis. Oba przedstßwiuj'} tylko skrajne bgntwa dlugiego szel'egu form zmiennych, zastosowanych do specyalnych warunk6w. ,Maj'}c te szeregi przed oczyma 'Widzi si~ stopniow'} zmtan«; postaci skorupy, pocz'}wszy od skorupy zupelnie pozbawionej kolc6w az do öpatrzonej kol(Jem tak dlugim jak sam paneerz; pomi~dzy niemi dadzljo si~ znowu ustawic posrednie szeregi 0 pancerzu z kr6ciutkim, ledwie zmmaezonym kolcem, potem coraz dluiszym, tak dlugim jak ,u stipitata nareszcie tak dlugim jak u cochlearis. Dia wyr6tnienia tych form skrajnych nalezy' pozostawic nazwy gatunkowe Ehrenberga i Gossego, slJodz~jednak, ie opisnne przez nich gatunki mrljl} tylko wartosc odmian, jak, to widae z por6wnania Fig. 76-79. A. cochlearis naleiy' do nAjbardziej rozpowszcchnionych gatunk6w nie tylko w naszym kraju, lecz na ealej kuli' ziemskiej, jak si~ zdajc znr6wno na nizujak i w g6raeh. Gdziekolwiek tylko badano d?kladniej faun~ mikroskopow~ w6d slödkich, wsz~dzie go znaleziono. W naszych wodach mozna go 'spotkac w knzdej porzn i'oku.' Kolec ostry nie chronigo' od napasci wszystkich wrog6w, tak' bowiemdclikatne wrotki jak .Asplanchnidae polykaj!!: po kilka okaz6w, kt6rych kolce rozpieraj!!: sciany iolljodka.Nie bardzoio przyjemnie zwierz~tom., kt6l'e je polkn~ly i nie .tatwo si~ ich pozbyc mogl}, bo tylko przez wynieowanie cz~sciowe ,zoll}dka. Hudson opisuje jak wyrzucona z ioll}dka Anuraea' poplyn~la sobie dalej ,tak ,swobodnie, jakby si~. jej, zupelnie nie przykrego nie stalo. 156.A. ilCnleata,'Ehrb:'(~'ig:"80): , Pancerz ksztaltu" prostok~tnego, opatrzony od prz'odti" ~zesciomll. kolcami, 7. kt6ryeh 2 srodkowe najdluisze i lukowato •wprz6d wygic;te, od tylu, w przedluieniu naroiy tylnych, tylko dwölIJa; grzbiet wypukly, drobno guzeczkowaty i wielokljotniekratkowany, brzuszna skorupka plaskawa lub znacznie wkll)sla. DlugoBc 0,2-0,26 mm., szerok. okolo 0,08 mm," Ten ga.tunek przedstawia, zar6wnO',jak poprzednie, :szereg odmian, r6ini~cyeh sil} od siebie mniejsz'} lub wil)kszljowypuklosci'} skorupki grzbietowej, jej rzezbl}, szczeg61nie zas stosunkiem dlugosci kolc6w tylnych. Odtatnie moglJobyc prawie tak dlugie jaksampanqerz, lekko wygil}te ku grzbietowi' i zaostrzone,przytem dwa srodkowe przednie silnie wprz6d zgi~te, jest to forma uwazana przez autör6w za aculeata. Te kolce mog!!: byd takie kr6tkie, tl)pe, a przy tem tyl pancerza szerszy, jego grzbietowa powierzchnia bez s~czk6w, ale z wysokiemi sciankami j • no'1'AToiUA (WitO'rtti) , ,M1: GALle\tt. kratek, jest to forma, nllzwana przez Gossego:: bl'evi.~pina"fig.'81Jr,Zdarza.ilJosi~ formy, kt6rydl kolce tylne RlJonim'6wncj' dlugosci,' nlianowicie prawy dluiszy od lewego, lub ostatni ledwie zllznaczony (Fig. 84" 85), taka forma odpowiada: i,' If>7. A. valga, Ehrb. (Fig. 83). Do tego gatunku zbliza si~) inna forma, 0 ledwie' zazrtaczonym tylnY1I1koleu prawym, a bez lewego, zaczem idzie förlliabez' 'zildnych kolcuw, kt6r1l.jest pmwie takl} sam'} jak A.curvicornis., Tej; odpowiada zapewne talde Ehrenberga A. squamula, Fig.86, wreszeie jednaz form zbli:i.onych do bre1Jispina Gosse odpowiada A. testudo Ehrb. fig. 82.' ' 'l'akze gatunek niedllwllo nowo' opisany 1) ..A. procltrVa Th'orpe (fig. 87) me jest niczem innem, jak jednlJo z Iicznych odmian .A. aculeata o bardzo wypukl4';j skol'upee grzbietowej, a mocno po srodku zaklt;slej hr;-,us7.llej,tudziei 0 tylnym koleu prawym dlu7.szym od lewego, , jak 11 A. valga Ehrb. Ws;-.ystkic powyiej kr6tko naeechowane' formy napo' tykalem w naszych wollach, a co najciekawsza w materyale ' zebranym przez p. Sniezka w Orzech6wee (pow. Brzoi6w) znalazly si"w jednym polowie wszystkie przejscia od A. bl'evispina Gosse 'i 'testudo Ehrenberg do squamula Ehrb., tudziei r6zIle formy .A. valga.(por. Fig .s'9--;-86).Na tym materyale mOZJ1ltbylo stwierdzic, ii z Zßllikiem lup, nied~ltsztalce~ Iliem kolc6w tylnych iC\;-.iew parze zlllniejszenie dlugoBei kole6w przednich. 'l'~ zmiennosc zauwazyl takze Plate i nie uznaje A. valga Ehrb. za odl'libny gatllnek. Dia latwiejszego przeglljodu calego szeregu odmian zestawiam je po porzlldku ze sobl}.Jest zas rzeczljogustu ezyli kto ehee te formy osobno nazywac i uwazac za odrlibne gatunki. lub odmiany, lub uwazac je za jeden szel'eg form nalezlJoeyejl,d~ A~ acule(.Jta. A. Deulenla. Ehrb. (Fig. 80).' . ; . '", ,i Syn. A. l'egalis Imhof. Varietas a) ln-evispina, Gosse, tylne kolce kr6tkie tlipe, paneerz ku ty10.:' wi rozszerzony, tig. 81. b) testudo, Ehrb. fig. 82. c) valga, Ehrb., kolec prawy dluzszy niz lewy;!szereg form przejsciowych fig. 83-85. . ; ,,' "': 11) squamula, l%rb., bez kolc6w na tyle pancerza fig. 86. e) procurva, 'nOl'pe, jak valga 0 niesymetrycznych kolcaeb tylnych i silnic wypuklej skorupce grzbietowej,; a brzusznej zakl~slej po srodku fig. 87. ,.' ') Journal Royal Mier. 8oc. London 1892. ROilpr"","y malem."lluyr. Tom XX"",. 33 , s rtrr :i -"n t r' In j '"rw &.Oi~ e 2M A. ,WIj;jRZ~Altl. Jako, forml} pie'rWötnl\ mo~ti~.hy u,wa~ac .A. aculeala, z ktorej sil;) wytworzyly wszystkie, innel pierw8zR zdaje siE}bycprzY8t08owanl} do iyeia w ~odaeh g-ll}b8zyeh,odminny' jej ZRS w plyt8zyeh.Aieby 0, kierunku,. w. kt6rym ~il;)odbywn przemiana ,wydac 8l}d uzasadniony, trzebaby speeyalne przedsil;)wzil}cbadania nad ka7.dl}forml} ~ 080bna, a nie bylyby one "trudne ,ze ,wzgl~du lla rozpowszechnienie, w8zystkieh form w naszyeh "wodaeh. . 158,A.-'bypelasma Gosse., (Fig. 93). Pancerzbez kolc6w, od przodu i tylu r6wno üeil}ty, ku, tylowi zw~zönYi skorupka grzbictowa silniej wypukla nii brzuszna, kt6ra jest prawie plaska, obie zespolone zapomocl} delikatnej Mony, na brzusznej po srodku' sze\'oka szpara jolw jedno. Dlugosc 0,1 mm. . Ten malutki wrotek jest w okoliey Krakowa dosc pospolity lecz tylko w' d:w6eh, miejscowoseiaeh' t" j. w D~bnikaeh i w stawku slizgawkowym na WesoleJ. Samiea llosi ze 80bl}jedno lub dwa jaja, uczepione do skorupy, zapomocl} przedluienia kloaki, gdyi u okaz6w bez jaj sterczy ze'skoropki bloniasta, na koncn- llozszerzona rurka, kt6rl!' Gosse uwaiaza wywr6eonl} kloak~. 159. Notholca acnminata, Ehrb. (Fig. 88). 'Pancerz öpatrzöny' od przodu' szescioma kolcami, rlJi~dzy kt6rymi dwa 'srodktlwe sl} zwylde najdtu7.sze, skrajne 8!j. odnich kr6tsze, a poerednie tiajkr6tsze; 'tarczagrzbietowa 0 jedn~ trzecil} dlui~zani:l; brzuszila, öd' tyliI'znacznie zWl}zona'i wydlozona w dluzszy lub kl'6tszy rylIienkowatytrzonek, zagiE}ty"tukowato kli stronie brzusznejj skorupka brztiSzna wl}zsza 'niz grzbietow'a," od przodu wyeil;)ta w eztery niskie zl}bki, za''jej tyln'ym"köiJ.cein 'dtw6r odchodkowYi 'w~dluz obydw6ch eil}gnl}sil} ostre linie, a poinil;)dzy niemi br6i!dki. Dlllgos6 018'mm~,', Z opisanym ga~unkiem zgadza sil} tylko kilka form kl'ajowyeh, wil;)kszaieh"czl;BC zbacza, w'rozmaitym,kierunku, Jedne maj~ tylnytrzonek znaeznie wl;)zszy i dluz8zy, caly paneerz smuklejszy, z~bki przednie ostrzejsze, inne majl} znowu ten trzonek znllcznie kr6tszy i' szerszy, a przytem' paneerz'szerszy, wreszcie"sl},okazy beztrzouka'.Jak si~ zdaje odpowiadajl} tym formom, razem zyj~liym, opisaneprzez Ehrenberga, jako od\'~bne gntunki: N.. inermis t. 62, fig. 8 iN..foUaeea, t.62 f. 10. Pierwsza ,ma Kolec t11nY'8zeroki, 'ukosnie pod skorup~ grzbietowl} zagi~ty,a 'prz6d ,paocerza bez.kolcow. Autor widzial tylko jeden okaz, jak sil;)domyslam, nienormalnie wykszta1eony, zatem, jegogatunek jest bardzo niepewny. - Drllga forma jest prawdopodobnie posrednil} pomi~dzy form~ z dlugim i eienkim trzo"nkiem tylnym, a kr6tszym i t~pszym. Ma ona nadto miec pas z' guzk6w, na przodllie ,panoerza" przed r ••..,.,';;; •••• ,.,.. •... ".; ....• ~ •. ,,- I e 259 ROTATORIA {WltOTXI)GALlOYI. koleami, kt6ra to eeeha stanowitaby: jedyni}, 't6zIiic~'ri~nal~i1J~~ie~dzic jcdnak czy jest stall}. DIa' mnie maj/} oba te gatlinki' eÖ'na.Jw1~ej' znaezenie odmian. i. t 160. N. strillta, Ehrb. (Fig. 91). '.i' "',' "'., , ", .. Paneerz od tyl" p6lkolisto zl\Okr~gl~ny, 'öd'przod,t z' s~~~.ci~~~zl}b~' kami niiszymi niz u poprzedniego gatUliknj grzbietowa' skorup~a g~stq prl}ikowana i br6zdkowana (okolo 12-18 prl}zk6w), brzuszna. znaeznie wQzsza, po srodku od przodu tllkowato,,~yci~ta,' z, z/}bk~i?L.l~d~ie" z~~ znaczonymi. Wielkosc 0,17 -0,2 mm. ' .' " . . - ",' . Ehrenberg zmlllacza, 7.e pancerz tego gatllnku podlega liczny~ zmianom, moze miee howiem brzegi r6wnol"gle lub u g6'ry zbliz~ne ku rirodkowi, a wiQc postac walca lub urny, moie bye takte dzwonowaty lub krl}zkowaty. '1'1;)zmiennosc stwierdzilem takze' na 'krajowyel1 okazach, a porywnywajl}c je z podobnemi tormami,opisanemi' przez Gossego znalazlem, ze jedne odpowiadajlj. jego N. jugosa Fig: 90 inneN. poIygona, kt6re zyjlj. w morzu. Zdaje si~, one SI} talde tylko odmianami togo samego gatullku. Jeieli si•• ma formy zlowione' r6wnöcz~snie w tej samej miejscowosei, to te przejscia SI} az nadto widoczn~. 'Na razie jedllak nie poczytujQ gatunk6w N. jlt.'}osa i polygona za synonima, gelyz materyal jakim rozp0l'zl}dzalem nie byl dose instruktywnym, ahy tQ kwestYI} rozstl'zygnl}c, ", ' Zestawi:\jl}c szereg form, dajl}eych si~ zSliezyc do opislInyeh dw6ch galunk6w nie moza 8i~ oprzec przekonaniu, ze zar6wno one jllkotez i cztery inne dotl}d opisltnc nald!} do jcdnego' szeregu forIl1,.'kt6ry si~ rozpo('zyna form:} z dlußim kolcem, a kOliezy forml} z zupelllie zaokrl}glonym od tylnpallccrzem, t. j. N. slriailJ.-' i podobne (ob. . .Fig. ,88:-91)~ . ze ;,', . \,. Ordo IV. Scit:topoda.'~:".:;(::\:'.,., " , ,.'~' :~,~.\~, '1".' l'lywajl} zapomoel} aparatu \'zQskowego, ,skaezl} zas. ~"pomoc!} nieezlonkowllnych wiosetck, opatrzonych 'orzQ~ionemi szczeei~,~!~'n,6~ki odpowindaj:lcej n6iee innych wrolk6w b.ra~, na koIicu tul<:!Yri~:d~i~,qrzl}~ sione przysadki. ' .. t. ~1i\' , ., XX. Fam. 'Pedalionidae. 1 .• i' '. -, I" .I . t ',"" ~ ". ...-~"',1. \'A. :" ._)", ~.. ,.:' Szesc odn6Zy sto7.kowa.tych z cialem rnchomo' zestawionyeh, opa-. trz(lnyeh szczeciulIli j korona sktnda si«; z dw6eh e7.arkowlltyeh ptat6w na brzegu orzQsionych, cZl)8ci pYHzczkowe zlozono z duzych mtoteezk6w i hloniastych ramion kowR(lelek, eiato stoikow!\te. • e I"' 260 A. WIERZEJSKT. 161. Pedalion mir11m; Hudson. (Fig. 48'. Odnoia', osadz~ne za glowl} na jednej pIaszczyznie poprzecznej, a to jedna od grzbietu, jedna po stronie brzllszncj, a po parze z bok6w; na koilCu stoikowatego tuIowia znajduje si~ po stronic grzbietowej para pl'zysadek na koneu rozszerzonych i opatrzonych dlugimi, bardzo dclikatnymiwIosltami ;ocz}ta dwa Dlugose samicy: 0,13 mm., samea: 0,04 mrn. Faktycznie nad<!:wyc:!<aj dziwaczny wrotek nogaty, ktorego nazwa Pedalion mir~m jest barrlzo trafna. Na pierws:!<yrzut oka przypomina raczrj Nallpliusa skorupiak6w . niieli wrotka, tak malo jest podobny do wlasci\~ych wrotk6w. Jedynie Pol!lartl/ra plat!lptera, posiadajl}ca szcse par ruchomo z cialernzestawionych, listkowatyeh wioselek, da si~ z tym gatunkiem bezposrednio por6wnac.Odn6za jego SI} wypukleniami ciala, znwierajl}cemi' w swem' wn"trzu, komuniklljl}cem beposrednio z jam!} ciala kl'ew, a na' scianaeh pal'zyste mi~snie wOl'ka sk6rnomi~snego. W czasie spoezynku Sl)ozwrocone ku tylowi r6wnolegle do osi gl6wnej ciala, podczas rllchu oddalaj,}' siQ od niego ai do polozenia prostopa(Ilego,. wrac8:il\ za. skurczern ,mi~sni przeciwdziabhcych n~gle do zwyktego polozenia, a slmtkiem trgo energicznego Ilderzenia: wszyst.kich szcsciu ~dn6iy wykonywa zwierz~ szalone skoki. Gdy n6iki spoczywajl} oparte na ciele, a dziala tylko aparat rz,:skowy, wowczas zwierze por~~za si~r6wno naprz6g, I~b zatacza kola, lub kr~ci si" okolo wlasnej osi zupelnie jak inne wrotki. Dzi"ki szerokiej koronie, zlozonej z dw6ch symetryc~nych czp,scl, posiadll:il)oce.i. ua widoku g6rnym ksztah serca i te ruehy Sl\ talde bardzo energiczne. Kombillacya zns obydw6ch narzl}d6w ruehowych' usposabia tego, wr:otka do szybkiej zllliany miejsca i do niestrudzonego 'uno$zenia si~ w \\'odzie. Za pomoc:} dw6ch przysndek na koncu tlllowia, wydzielajl}c'yeh ciecz lepk!} moie on siQ tei utwierdzie na kaidym przedmiocie do zupelnego spoczynku. W zwil}zku z enP'l'gicznYl1li ruchami jest budowa rnil]sni, kt6re SI} liezne i poprzecznie prl}zkowane. ZmysIy posiadll r6wniei urozmaieone i opr6cz dwojga ocz opatl'zonych ci~llkami kulistemi, Iamil\cerni swiatlo, rna' po stronie grzbietowej i b~zusznej orz~sione wydzwignienia, zaopatl'zone' nerwami, kt6re SI} .niewl}tpliwie narzQdziami zmysMw, ~. podobne p()czki wlosk6w jak nn grzbietowym czt\iku, znajdl\il}ce si~ u podstawy n6iki parzystej, sI}takze narz"dziami zmys16w. Samiel' jest w obee samicy karlem, korona jego jest malem orz~siollem wypukl~~i~m, w miejsce szesciu pierzastyeh odn6iy posiada tylko 3 stabe kikuty, z jedn=} lub dwoma szczecinami. Na" rz~dzia wewnQtrzno sI} ograniczone do kilku mil}sni, jl}dra i prl}cia. Ciekaweto ze wszech minrzwierzl}tko odkryl Gosse w r. 1871 IV eHrton i uwdal za Iladzwyczaj rzadki gatllnek. Pozniej zMjdowano ROTATORlA (WROTKI) 261 :GALIOYI. je we wszystkich jezioraeh e\t'ropejilki~h;':'~; ~t6ryllhl;~fyl~?t.aöldä~niejL sz~ robiono poszukiwania, niemnieJ w kl'ater?'t1eh;,J~z,~~~~~h'.~ysp :llzorsluch. !'o,F. ,; •.. "'Jr,,;: "p;, Prof. Stepan6w znalazi w jeziorze Weissowo (w ;grup,ielljezior slonych, Slowi:ulskiemi zwanych, w gubernii Charkowskiej) Jiodobrtl}form.;, kt6rl} uwaia za bardziej zblizonl} do" drugiegoprzedstilwiciela:;' rodziny Pedalionidae t. j. He.ra1'tlwa polyptera. Schrnardll; , Gdyjednllk o~tlltnia forrna nie jest nalei'ycie opisana .i . zda~iern niekt6rych', aut~r6w r6wna Perl. mirum, gdy talde opis .Stepanowa jest trochl; za,og61ny, rnoina przypllscic, ze jcgo forma jest zapewne lokalnl}' odmianl}' tomi/'um lub nim samym. . ,., "' ..' "1 .'"'' i 0 ",. .;." ""~ ,~irum W naszym kl'aju nalpiy P ,d~"najbardzief:f~~l;o~'~zechnionyeh gatunk6w, w niektorych rniejscowosciach bYWll bardzo pospolity, a co ciekaw8za zarnieszkuje nietylko wody gl"bsze lecz 1'0\ nie cz.;sto i gl]sto pl'ytkie kaluie. Nie moie. wi"e .byc uwdanym ..za form~ wY!I}cznie pclllgiezll=},zn czem si" oswiadczajl)o badacze fauny., sludko",odnej. .' ""C. I ~ •.. ,-' - 1 !h,l',!" . I, !"') ; ,1'j" '<\1 ',1 ",j. ';.';'~ \>\~;('f ..,:i,,\ ,.t J .• ,): ; ~.I~'! .;:;, '.1, C Obja~nienie tablic. Tab. I.' .', )<'ig. 1. )<'losclIlnrin lIniloba nov. sp. n ,.:: I 9, CO2 , i •... : ,,~ ,,\' l'i,"~!j;.~ ,k-"n • ,;', ')'.' j :{/ .•.. ;., ':. 'J" ~ .,,4.,/,,' ~}1'1 "~.,,'"'' ,,,'" 2. All'Odm8 tenlaculnlll" nov. gen. el'Bp .. ,9 pow. 1:78 ... I"""""'!'" e g. cZlljek grzhielowy, m mozg, eb eziljek boczny, 10 wol, d.tol'ld~k zllciowy, tol'}dek trawi'lcy, l' pien\oien plasmntyczny 'zot'ldka, j jelilo,,'g,narz'ld rozrndczy, e:n narz'ld wydzielniczy. ,,; '~"f",~i.:" 11. At. tenlltClllntu8. 8zczf)ki od grzbielll' widziane, nieco przesunil}le,'z liBlewki umie87.czone In'o.lopn<1le nn wewnf)trznej powier •.chni' kownlletkA. }o'O,. 4. At. tentnclllnt1l8, ,,"rodek opatrzony wielleem rZf)8kowyrnj poznll\J znnikaj'lcym. .1 5. Synchaeta n 7. 0 stylata n. SI'. CO,. ,,8zcz~ki DO.f,o j 'Irr I; ,f; S. peclinlttn, korona' od slrony grzbietöwei. A81'Ianelma Ebbesbornii. HlldBon. z boku widziany,"'A09.','w' ..\vYPllklenia .khry, l' k p~cherzyk kllrezliwy,' um' wl'reezek nRsienny: -, i i.,.. A. Ehbe<hornii, ••.c•.qki CO., h wyroslek hakowaty w cZf)Aci podslawowej ramion, z z~h wewn~trzny. ,.:. "I, A. Ebbeshol'Dii, j.jo A02• ,.'; .• '"i, .....• ,., n." 8. " 9. 10. 0' 11. A8planchnlt Bl'igthwellii, .zc •.'}ki odmiany lego gal. na kOI,cach. CO". Znaczenie liler jak w figurze 9. ') O•.nacza ry~nnki. 8yslelllY mikroskopll rozplnszezone ZeiHsa, I'r •.y p,)wi'lk8zeniu" ktbrycb i ptalkowato wykonano ••••••••••••••• r•• fll-••• CllIPIlIMllb••• c••••••• _ .••' ••.m••.••._ ••• 'iIt• IWS_"',' • - .••• ",•.•,,, ...,rjo(l~'4t,.N/llfio,,"" e 262 • ,;' A.' 'Wllft~.r9lr'!' ,',.'.. Ito'i'A'ronIA, \ Fig •., 12.£ 4ß~ "pql6,wku.; ~~9k. fOJ:IIIYitJ,P,jl'Yßj~, D9•. . 1!\,A~rl,iWr~~i. al szcz~k~,DO, ~~ ~o~i~c szcz~ki innego okazl1•. DQ,. 14': detta polowa 9zcz~k Dleco odmlennle' uksztalconych. DO,. 16. delto'potowa szct~k znowu nieco odmienhyeh. DO,. ,,. 16.:.~dettO\1aJö.:\AO.:' {'r'" ";i'" ,li '."".)",'1 " '\' ','. ,'" .. '.' ~ß8 ,(W1\()'1'~I~'GALIO\li. ':111 .,:. t'! ,,/,'f,i{d1;'..,.r.rn '.I'}'htl. t"ii'; ~.1;~~ :',ii"ii 111': .~::t~(ll' .•.• 'lf:l'~ Tab. 111. ;'f j'~lab Fig. 50-611 s~ Mkopiownne z <!zier~,lIu.dsona •.i"G.0S8eg9.,":,'f:(~ 'ON' Fig. 46. Metopi<!ia rhomboides, Gosse a) 9 'od grzbietu, ,(iJO""..,.,I,l)."IIT.;"k!iOi i~prl!.eczny co." I',.,,, 11 l': !t,.~", r~~Hr!lmt~~I':'i)t: tÜ~! ~: 47. Pterodin" ema)'ginata sI'. nov. od grzbietowej"strl)ny,. DQ ••.,i"'" ",'fr . 48. Ped"lion mirnm z hoku widziany, •• cznjek grzbietowy" .••• brzusll;ny., 49. Braehionus rullens, kopia wed~ng HudsoiI~, R) od s.trony g,?,biet";I'I1ro,c.;b)od. st~~ny' brzt1sznej, c) samiec. ti .f'~":{/lI"j. ,';~ Znllczenie liter w fig. 49a, b, c. n notka, gn gruezol n6~kowy, p pazurki, kl kloRka, r jelito odhytowe, j jolito, Cll.b cznjek boczny, Cll. 9 ezujek grzbietowy, '" mozg. ooko, 8ZCZ szczecinki dotykowe, Ig lejek gqbowy, PY nllrzl}d tucin, 8Z szezqki, oe gR)'dziel, z tol'}dek, "ga grnczoly toff}dkowe, 81 sliniankl, ex k,,nllly DRezYII wyl1zielniezych, pk P'1cherzyk kurezliwy, Im lejki migRwkowo, 0" jnjnik i Mrtnik, ja jRjO, IOn wo)'eczek nasienny, p8 penis, P'" platk".J'III~sate; In'" wieniec ),z'1skowy, mp miq~nie pol1lntne, mp' ml'1~nie PO~~II!lIlW/.e*C!R)'Z't'. f, 'q ,,'" .t7-,20;.A~pL 'priodonla. Gosse. ROme' odmiany sZCll~k. DÖ,,' . "" •. 21. de.lto, ~~e'1 .bnRl narz~l1u wydzielniczego z 4 lejkRmiJ;lliga~ko,wymi 9 Im,EO •• 9 ," ., 22;. A~I~ lIerriekii. 'de Guerne AOs. • . 2il'. detto koronR od czala widziRnR, ~', 0.£0 grzbietowe. "24.detio"szcz~lii'Iio,:t; ... ,.' I ,. • • .' 0, oezlta boozne. AO•. '''':'' 26. delto'gMlczol, 'Uchodzf}cy przecl'kloakf}:DOi' 26. detlo jeden kRnal narzf}lln wydzieln!ezego z Jicznymi Il\ikllmi migllwkowymi na p~tIi tegot kllnlllu. CO,. 27. ARplanchnopus myrmeleo R) eale ezez~ki b) koniee jednej szez~ki .. DO•. 28: ',\AplanebnopuM 'eupoda, sZI'z~ki DO,. '. .. , . ' '\~\!,1.1;;,~~' :\ ;~",p,j ".".. ,~,-.:.A -",I ',' ",.i~~.'.,' " ',':, .:..~ ."1'. "Tab.lli .'ig. 29. "l'li]ili.IJlU8Te~ieuloMu8 nov.' gen. et' n. BI' , . nai'zl\d wydzielniczy, 'I'g,czujek 'grzbielny, Akowego, 9 widzinny z hoku; ,1. ~iininnki, e:n, j, jRjnik, gZt gruezor 7.or~(lkowy, z, tollldek. 30. detto. od grzbielu widziany; tg, tarcza grzbietna. 31. delto szcz'1ki widziane od strony brzllsznej. 112. Bipalpuslynceus,? Ehrb. z boku DO,. 3R. de.tlo od strony grzbietowej. ' ' .. 114. detto od strony brzus:.ne{ ;,,'1 ; '. ! 30. PolyRrthrll p!atyptera, Ehr. vati eilrypterR, Wie)'z. a) 9 widziana 011 strony brzusznej, z jajem z dut'} kulI} tluszezu. DO~. b) wio.elko P .. platyplera, dia por6wllania z wioselkami odmia~y 'var. eurypiera. 'DO~." ,........ . 116. Slephanops l&mel1aris, "fomui' pr.zej'ciowi\.: poini~dzy 'lypll\Vl}'S:1~mellllri8, mnh','.1 clytnÄ'tyle IillDCerza/dlogill'lkolce, 'a Blimllticus bez nich. :]j0". od strony ;".; .1l7Y",8tephalioPtsp,.biftjreus,"r'BoltOUr';,~ wldzlany z bokU/ DO.'b),aetlo grzbietowej DO... .... ,'.' .'.., .,. J .. n 9 38. EOllphoraRp.? . a) widzllmy'od grlllbietu. '00,' b) detlolll' boku. COtc) detlo iltciz~ld."DO,.. 'd) 'detta.-jftjo zimowe •. DO,. .• .' 39lTllplirOCllDrpa Smtndersiall"'cD()i." ~,.,..;, ':':,,:' ,: ,' .. 4(). a) }o'ureularill. sp.? (gibba Ehr.?) od gtzbietu. 00. b) deUo, koniec pazurka n6tki. DO~. !t' "..•. 41. Furcul&tia eVII, Gosse, koniec 'eiala '. paznrkami,' DO". '.'Y','" 42, 'MastigocetcR CIlpucina IIp. ti •• Wierz.,.et ZilCh.a} 9, b)' przoo. eiaJa od stl'ony 'h' brzu.znej z gtlllzczkami)i dwoma'czujkRmi,.c)' szezqki. W.zystkie fig. rysow. >r.""pNY 'DO,.' " ,.: .'" ,., :'. . ,. 43. Coelopus similis nov. sp. z boku widziana FO,. .1, ." 44. Notops c1avulalus, szcz~ki DO,. ,. ,. .. ", .... n .. 40. Edcb1Rnis elegRnssp. nov. '9" ,,' ..;,.,',. 11) od strony grzbietowej DO •.. b) od strony brznsznej DO,. c) koniec pazurka FO,. l, ,d);lg~"A; zbokQ .DO,. I "; !'t•.•... e) szczl)ki DO,. . 'n 9 ,Hj,-: 'Hm~,.~trf~"'(' ..•. (~t ("""'JI~II,i 'mn mi~Rnie nntkowe. ., , •.• . \ > '" "In ., \ 50. Korona schellllltyeznie przel1stRwiona z rodz. Melicerla .. IOlD wienlec.,w.ewn~lrzi ny, InZ wieniee zewnqtrzny, Ig lejek .g~bowy. , 01. detto z rodz. Asplanehna "i,." 02. detto z rodz. SynchaetR. '1". 63. detto z rodz. Braehiontls. ,.,'.'." \,,,., 'Cl 54. delto z rodz. Hydatinll. , ." .. i. '"•. ,,;" 55. delto z rodziny Phll"dinll, znaezenie liter,,jak.:1" ßg",öO.""'.i ';, 06. detto z rodzajn Euehlanis. ,..' !F 57. Szezqki typu malleate ;8 ineus, m8 mal1eus, U8 uncus,;?1'III.~manubrium, .,.. ramus, Im. fulcruffi. .. ,!,!' 'IH. ~\" .. ~'.l !', 08. detto typu submalleate. •.. " ., .... ' .... .:' ". '.. J! 69. detto typu malleoramale. ",,""', 60. detto typu forcipllte. ,; /'.'-'0" ; ,,,.,,,,:11 i;::i 61. detto typu' ineul1Rte. ,,:';: .•,.J ,,','.\.1 , •.1 p., ." 62. detto typu uneinate. . : " " i ,":' "".,1 iF 63. detto typu rarnnte. fl;!" "~'IHl'ib','" '11';";;' \1\;. 64-67 )'otlle odmiRny gnt. ßraehionns paiR, zest6.1"io!,e, w,.s.ze.regl' ßI'hokazania stopniowyeh zmian w dlugo~ci tylnych kole6~ pancerzll. ,.n'.,.,.,\\', ,""',' , ~ 68-71 szereg form gRt. Brllchionus Bllkeri, 68 i, p9.. Brach. "Baken, aut., 70, Br. brevisplnus Eh)'., 71. Br. qUlldratus, Rouss, , ". n 72-75 szereg form Sehizoeerea l1iversieomis, Dad&y, 72 forma, ~y,P°":Il.I',73..ji:.kr6'~ szym kolcem prawym, 74 odmillha B. !,omocer!,s, Wierz. z,rownymi kolcllmi tylnymi, 75 forma mloda z prze<1nicmi rotkami obc~gowata zg~~temi. ,; '; ~ 76. Anuraea eoehlearis, od 76-79 szereg form pokrewnych. .'" .'., .•..', 77. delto stipitRta. .• " _.. 78. delto teeta. . .,. .... '-'i'.', 'n' 79. delto curvicornis. " 80. Anurllea llculeata. od 80-87 Mzereg pokrewnychform .togo gatunku. " \. • l' 81. delto brevispinR. 82. detto testudo. 811. detto vlllga. i' 'I": ;':.I'!! fU 1;111 " •• e .., 264"" ",', 'A •. WIl;\'RIl1ll.tsitlo". SIr. }'ig. 84; 8ö" detto przej'ciowe f"rmy do A.' 8qunmllla. 86. detto 8qllamula. ' , 1\7. Anuraea procurva,. 'l'horl'e. • 88-91 grupa Notholca'acumine.ia. 88. Ni; acumiiiataEhrb. 89. N. acnminata wedlllg Hud80na z t'lpszyrn koleem, 90. N.. acumjnaui:jtlgO~&. . ;: ",' ,. 91. N.:'striate.; Ehrb:' "; 1""',' '" ,.. ' 92.Bra~hiorlufi' p()li~nnth\l'",' 93. Anuraea hypela8mß. .'. , .; I ~ :' ~..... .., , 1, konturt" dkor\\py • " ~. • J.~,:1-, H Subordo ,'].,,' CO': . ~ ': ~~V~. !! "11' ; ::;L~(~i;~;::~'" ;<;,:~;~,,;;',': I,;,d '~ :;~Ü~~;t; Ji.' >,\ "1.1: / l ., "." '. '~ .;'l'r.esc.: .-- :1 "~'I:"~ .'; {~:\t;-{H:ri ., n)'Y'()'r'iöTog ., badLnla 2a9 242 243 247 249 261'> '.j: : \~ t ,I'. 160 ,\ .. ~ 'H ~ ' 168 \I 8 't \I be ri ;-:,', 8": C) Mo rf 0 log I apo r <Iw riiwc ~ a 1) P08taC wrotk<lw. '2) 8k<lra. 11) Narzlld rz'l8kowy. 4) Kanal pokarmowy. 1'» Narz'ldzia wydzlelnicze. 6) Krew. "'7) Mi'lBnie: 8) Uklad netwowy. 9) Narzlld rozrodczy 8amiezy. 10) 8amee. 11) Rozr6d i rozw<lj. 01 '. '. ':' 170 176-194 --<>-<:J~~f?-<>--'-"'--:- ;'I ,.t; " D) Bi 61 0 gi e. :1':1 :;. 194 197 E)'Genealogia 111. CZIl6t1 systematyczna. 2a2 2a5 237 Rtr. ; , .. , "'.";' I a' "g IÜ"t il1t'uß'r'idi l.-i-Ö'n Plo'irna loricata. 11) ]<'am. Rattlllidae 12) " Dinocharidae la) • Sall'inadae 14) " Ellchlanidae 11'» " Cathypnadae 16) " Coillridae. 17) " Pterodinadae 18) " Brachionidae 19) • Anuraeadae Ordo. Bcirtopoda. 20) Farn. Pedalionidae ObjaBnienie tablic ';',j I. 'WS~p,ii."'''. ') .,:' ," IV. ".' ;p' • 'j, •• '\,;' 11. C'l~SO"ogÖln:a;" 'A)O"metodzle 266 ni)'rA'l'oRrA (WROTKI) oAl.tovt. , 19!1 . Tablic& do 'oznaclzania rodzin . "'~. I. Ordo. RhilZota. ' .- '.:" 'r" 1)'Fam. Flo8cu'lariadae ,i. . 2) • Melicertadae""."''':''.'' 11. Ord~.;'-Bdelloidea:.'" -, .'''' .....,.. i: ,.', '11) Farn. PhlIodlnadae', "'4)" • 11 Adiiletade.e ' lll. Ordo. 'Ploima. .':"",'.; 201 201'> 208 211 I'/.' ... 1..1 I 8 u bor d 0.' I I I 0 r i c a t a. . 1'».Farn. Mierocodontidae , 6) • A8planchnadae .. ,',", 7)""". ",,' 8yncJlaetad'ae ""'.'i 8) 9) • 10) • • • Trlatthradae. Hydatinadae. Notornmatadae 212 212 ; ~-,I:' ..'1'1' :' .'.'" . , •. " r' 220 222 224 227 \lo.prawy Wyd •. ",al,'pnyr, T, XxVI. 34 21'>9 261 .e 388. .18 d, 45 ~ , .!, iU !.'.3.;. .il!1 ~' .. i~,1,',~! ~:J,' .".. ,~: . ~~. \"\;. , ,~ n,ll,lIr~m 40.b . ",'j,' ",111 t ",~,' '':;''';'f~ . ' ':; ..:jptAI \<.~r~f! t{-:.' Iv <L. "'\1!tf~~,: /' ö'<.: ' 'r,\ (j "1 \..5l '.y'A" '\" / '"", . e I> ()~ .: V-wtJ 1111. (JiJ.Vi \}J\ ... !)\ßj.V\'. 11. /,.l"-fV1.Jl, 63. 62. 81. j.:7,;:;~~¥(.i>i. fI .I\•• ~ .~~~~+;:~:~ ' .'(-:)..,h"y,\ i ~1Ht~~: .., i,;~~{~)isi 84. sr), ~jCj\ L__ , 92. ( ~. i " ••VI! Hlt.n 1'ld n:tn.lf'Mt\