Wpływ wdrożenia MSR/MSSF na polski sektor bankowy

Wpływ wdrożenia MSR/MSSF na polski sektor bankowy

– M B A
2/ 2 0 0 8–
Barbara Kucharczyk
Raiffeisen Bank Polska S.A.
[email protected]
Wpływ wdrożenia MSR/MSSF
na polski sektor bankowy
Wprowadzenie
Jednym z najbardziej znaczących wydarzeń
związanych ze standaryzacją i instytucjonalizacją rachunkowości na świecie było powołanie
w 1973 roku Komitetu Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości. Ideą powołania
Komitetu było opracowanie zbioru powszechnie akceptowalnych standardów rachunkowości, które byłyby rozumiane w większości
krajów. Efekt końcowy prac Komitetu kryje się
pod pojęciem Międzynarodowych Standardów
Rachunkowości (MSR) i Międzynarodowych
Standardów Sprawozdawczości Finansowej
(MSSF), ogłoszonych przez Radę ds. Międzynarodowych Standardów Rachunkowości
(International Accounting Standards Board
-IASB) (Zarb 2006 ) w 1989 roku.
Założenia koncepcyjne MSR/MSSF omawiają cele sprawozdań finansowych oraz cechy
jakościowe informacji w nich zawartych, takie
jak: zrozumiałość, przydatność, istotność, wiarygodność porównywalność i inne. Standardy
prezentują definicje, ujmowanie i wycenę
składników sprawozdania finansowego oraz
koncepcje zachowania kapitału. Za główny
cel sprawozdania stawiają prawdziwy, rzetelny
wizerunek finansowy jednostki gospodarczej
i definiują potrzeby informacyjne odbiorców
sprawozdań finansowych.
Rozporządzenie 1606/2002 Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 19 lipca 2002 roku
w sprawie stosowania Międzynarodowych
Standardów Rachunkowości określa podmioty, które mają obowiązek sporządzić za każdy
rok obrotowy rozpoczynający się 1 stycznia
2005 roku lub po tej dacie, skonsolidowane
sprawozdanie finansowe zgodnie z MSSF/
MSR, jeżeli na dzień bilansowy ich papiery
wartościowe były dopuszczone do obrotu na
regulowanym rynku któregokolwiek z państw
członkowskich.
Standardy są podstawą przygotowywania
sprawozdań finansowych, opracowywania raportów wymaganych od spółek giełdowych,
ustalania krajowych zasad rachunkowości
jako wzorzec przy ich opracowywaniu. Korzyści wynikające z zastosowania standardów
to przede wszystkim (Jaruga, Fijalkowska,
Jaruga-Baranowska, Frendzel 2007):
• możliwość większej porównywalności danych finansowych dla inwestorów,
• zwiększenie gotowości do inwestowania
poza granicami kraju macierzystego,
• zmniejszenie kosztów kapitału,
• zwiększenie sprawności alokacji zasobów,
• wyższy wzrost ekonomiczny,
• model matematyczny uwzględniający wartość pieniądza w czasie,
• przepływy pieniężne.
Wiele firm, zwłaszcza europejskich, sporządza sprawozdania finansowe zgodnie z MSR. Są
one coraz częściej uznawane za właściwy punkt
37
– M B A
odniesienia, umożliwiający porównanie sprawozdań finansowych firm z różnych krajów.
Pomagają zapewnić firmom porównywalność
danych finansowych, są także zbiorem zasad, w
kreowaniu których mogą uczestniczyć przedstawiciele wielu krajów.
W Polsce nowelizacja Ustawy o rachunkowości z 27 sierpnia 2004 roku dopuściła do
stosowania na szerszą skalę MSR-y, a artykuł
55 ust. 6a–6d Ustawy wprowadził wręcz obowiązek stosowania MSR-ów dla skonsolidowanych sprawozdań finansowych sporządzanych
przez banki i emitentów papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu.
Wprowadzenie zmiany do ustawy o rachunkowości było podyktowane między innymi
Rozporządzeniem Komisji Europejskiej Nr
1725/2003 z 29 września 2003 roku w sprawie przyjęcia Międzynarodowych Standardów
Rachunkowości w związku z Rozporządzeniem
1606/2002, które wprowadziło obowiązek
sporządzania skonsolidowanych sprawozdań
finansowych zgodnie z MSSF, począwszy od
1 stycznia 2005 roku, przez wszystkie spółki
podlegające prawu państwa członkowskiego,
których papiery wartościowe są dopuszczone
do obrotu na rynku regulowanym któregokolwiek z państw członkowskich Unii Europejskiej.
Konsekwencją przejścia na Standardy Międzynarodowe w odniesieniu do banków była
konieczność zmiany stosowanych dotychczas
zasad rachunkowości, opracowanie nowych
wzorów sprawozdań finansowych, a także
zmiana podejścia do pomiaru ryzyka kredytowego. Zastosowanie nowych regulacji
pozwoliło bankom na opracowanie własnych
subiektywnych i opartych na doświadczeniu
38
2/ 2 0 0 8–
metod pomiaru utraty wartości. MSR-y nie
narzucają w tym zakresie konkretnych formuł
czy metod statystycznych. Jednostka może zastosować dowolne podejście, o ile spełnia ono
podstawowe wymogi Standardów, czyli:
• obejmuje wszystkie przyszłe okresy przyszłe
do daty wymagalności składnika aktywów,
• wiek kredytów w danym portfelu kredytowym jest zbliżony i wykluczono możliwość
utraty wartości w momencie początkowego
ujęcia składnika aktywów finansowych (por.
MSR 39).
Są to regulacje bardziej korzystne w odniesieniu do wymogów polskich, niestety niespójne z polskimi regulacjami podatkowymi.
Z uwagi na otwarcie naszej gospodarki
na rynki zagraniczne i przystąpienie Polski do Unii Europejskiej bezzasadne byłoby
niestosowanie tych regulacji, szczególnie w
sytuacji, gdy rosnąca globalizacja inwestycji i
pozyskiwania kapitału powoduje wzrost zainteresowania inwestycjami zagranicznymi. Te
procesy stanowiły, stanowią i będą stanowić
główny czynnik stymulujący prace nad jednolitymi standardami w obszarze rachunkowości
i sprawozdawczości.
Główne obszary różnic między
krajowymi i międzynarodowymi
standardami rachunkowości
Tabela 1 prezentuje wykaz najważniejszych
różnic między standardami polskimi i międzynarodowymi.
Największy wpływ na przebieg procesu
implementacji Standardów w Polsce miały w
zasadzie pierwsze trzy różnice, powodowały
bowiem konieczność znacznych zmian w sy-
– M B A
2/ 2 0 0 8–
Tabela 1. Wykaz najważniejszych różnic między standardami polskimi i międzynarodowymi
Lp.
Wyszczególnienie
1.
Odmienne podejście do pomiaru ryzyka kredytowego i kalkulacji rezerw na utratę wartości aktywów finansowych
2.
Odmienna klasyfikacja aktywów finansowych jako: wyceniane w wartości godziwej przez rachunek zysków i strat,
dostępne do sprzedaży i utrzymywane do terminu zapadalności
3.
Wprowadzenie wyceny do wartości godziwej
4.
Odmienne zasady wyceny inwestycji w jednostkach zależnych, współzależnych i stowarzyszonych
5.
Odmienne traktowanie przychodów przyszłych okresów szczególnie w odniesieniu do przychodów zastrzeżonych
6.
Zaliczanie do kategorii przychody i koszty odsetkowe również prowizji rozliczanych w oparciu o efektywną stopę
procentową i kosztów transakcji
7.
Data transakcji, a data rozliczenia
8.
Zaprzestanie amortyzacji wartości firmy i eliminacja ujemnej wartości firmy
9.
Segmentacja
10.
Hiperinflacja
Źródło: opracowanie własne na podstawie polskich i międzynarodowych standardów rachunkowości.
stemach informatycznych, budowania systemów i procesów gromadzenia, niezbędnych
dla zbudowania modeli wycen i identyfikacji
utraty wartości informacji, oraz konieczność
wzmocnienia kontroli wewnętrznej dla zapewnienia odpowiedniej rzetelności danych
finansowych.
Wpływ wdrożenia MSR/ MSSF
na proces pomiaru ryzyka
kredytowego w bankach
Konsekwencją zastosowania Standardów
Międzynarodowych w sektorze bankowym
była między innymi zmiana podejścia do
pomiaru ryzyka kredytowego. Stosowane
poprzednio przepisy Rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003 roku
w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko
związane z działalnością banków zostały zastąpione przede wszystkim zapisami MSR 39 „Instrumenty finansowe – ujmowanie i wycena”,
w zakresie należności bilansowych, oraz MSR
37 „Rezerwy, zobowiązania warunkowe i ak-
tywa warunkowe”, w zakresie nieodwołalnych
zaangażowań pozabilansowych o charakterze
kredytowym.
Zgodnie z zasadami polskimi banki zobowiązane były do klasyfikacji ekspozycji
kredytowych według pięciu kategorii, jako
należności:
• normalne,
• pod obserwacją,
• poniżej standardu,
• wątpliwe,
• stracone.
W zależności od segmentu klienta kryterium, na podstawie którego dokonywana była
klasyfikacja obejmowało: terminowość spłat
kapitału i odsetek lub terminowość spłat i sytuację ekonomiczno-finansową dłużnika. Każdej
kategorii ryzyka przypisano w Rozporządzeniu
minimalny poziom rezerwy celowej w relacji
do podstawy jej tworzenia. Wysokość rezerw
w tej sytuacji determinowana była dwoma
39
– M B A
czynnikami: klasyfikacją do kategorii należności oraz wartością ekspozycji kredytowej
pomniejszanej o ewentualne zabezpieczenie.
Szczegółowa lista zabezpieczeń umożliwiających pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw została określona w Załączniku nr 2 do
omawianego Rozporządzenia (Dz. U. z 2003 r.
Nr 218, poz. 2147). Wysokość rezerw w odniesieniu do klasyfikacji należności prezentowała
się następująco:
• normalne – brak rezerwy,
• pod obserwacją – rezerwa w wysokości
5%,
• poniżej standardu – rezerwa w wysokości
20%,
• wątpliwe – rezerwa w wysokości 50%,
• stracone – rezerwa w wysokości 100%.
Rozpoznawanie przychodu odsetkowego
od ekspozycji kredytowych zaklasyfikowanych
do kategorii innych niż normalne, podlegało
zgodnie z wymienionym Rozporządzeniem,
zasadzie kasowej.
Oznaczało to, że od dnia klasyfikacji danej
ekspozycji do należności zagrożonych, należne
bankom odsetki zapadłe i niezapadłe do czasu
ich otrzymania lub spisania, stanowiły tzw.
przychód zastrzeżony.
Reasumując, przepisy polskie odnoszące
się do ryzyka kredytowego charakteryzowały
się głównie:
• przyporządkowaniem ekspozycji kredytowych do pięciu na sztywno zdefiniowanych
kategorii ryzyka kreślonych wskazaniami
wymienionego Rozporządzenia;
• brakiem ścisłego powiązania między rzeczywistą oceną ryzyka kredytowego a poziomem rezerwy celowej;
40
2/ 2 0 0 8–
• niską korelacją między „odzyskiwalnością”
należności a wysokością tworzonych rezerw;
• zastrzeganiem przychodów odsetkowych od
należności zagrożonych;
• jednakowym podejściem do zaangażowań
bilansowych i pozabilansowych.
Zupełnie odmienne podejście do tej problematyki prezentują Standardy Międzynarodowe.
Regulacje MSR 39, szczególnie § 58-70, oraz
84-93, formułują jedynie ogólne zasady pomiaru
utraty wartości aktywów finansowych. Standard
nie wymaga podziału należności na kategorie
charakteryzujące się różnym poziomem ryzyka kredytowego, ani nie narzuca sztywnego
poziomu rezerw. W procesie pomiaru utraty
wartości banki mogą uwzględnić dowolne zabezpieczenie, o ile spodziewają się przepływów
pieniężnych w związku z jego likwidacją. Co
więcej, zapisy MSR 39 dotyczą jedynie należności bilansowych; zaangażowania pozabilansowe
o charakterze kredytowym pozostają w gestii
MSR 37. Dodatkowo, w obszarach nieuregulowanych przez MSR 39, bank ma prawo stosować dla celów pomiaru ryzyka kredytowego
rozwiązania przyjęte dla potrzeb Nowej Umowy
Kapitałowej, bazujące na modelach ratingowych
i scoringowych, oraz wewnętrznych procedurach zarządzania ryzykiem.
Zgodnie z § 58 MSR 39, na każdy dzień
bilansowy banki powinny dokonać oceny, czy
istnieją obiektywne dowody utraty wartości
danego aktywa lub grupy aktywów finansowych. Jeśli takie dowody istnieją, wówczas
banki mają obowiązek ustalenia kwoty straty
z tytułu utraty wartości.
Powyższe zapisy dotyczą zarówno aktywów
finansowych wycenianych według zamortyzo-
– M B A
wanego kosztu, aktywów finansowych wycenianych według kosztu nabycia, jak i aktywów
finansowych dostępnych do sprzedaży. Przeprowadzany na każdy dzień bilansowy proces
oceny utraty wartości powinien obejmować
wszystkie ekspozycje kredytowe, nie tylko te
charakteryzujące się niską jakością kredytową.
Ponadto w pomiarze utraty wartości nie należy ujmować oczekiwanych strat wynikających
z przyszłych zdarzeń, bez względu na stopień
prawdopodobieństwa ich wystąpienia.
Przykładowe zdarzenia stanowiące obiektywne dowody wystąpienia utraty wartości to
(por. MSR 39 § 58-70):
• znaczące problemy finansowe emitenta lub
dłużnika;
• naruszenie zasad określonych w umowie
kredytowej, takich jak: brak spłaty rat kapitałowych lub odsetkowych czy dokonywanie
ich niezgodnie z ustalonym harmonogramem;
• przyznanie pożyczkobiorcy ze względów
ekonomicznych lub prawnych wynikających
z trudności finansowych udogodnień, których w innym wypadku pożyczkodawca by
nie udzielił;
• wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia
upadłości lub innej formy reorganizacji
finansowej pożyczkobiorcy,
• utrata aktywnego rynku na dany składnik
aktywów finansowych.
W przypadku braku możliwości ustalenia
spadku oczekiwanych przepływów pieniężnych na poziomie pojedynczego składnika
grupy aktywów finansowych, Standard zaleca
stosowanie obserwowalnych danych, które
mogą posłużyć do identyfikacji utraty wartości
na poziomie całej grupy podobnych aktywów.
2/ 2 0 0 8–
Wyjątek mogą stanowić jedynie takie sytuacje,
w których banki nie mają grupy aktywów o
podobnej charakterystyce ryzyka.
Przykładowe parametry świadczące o zajściu zdarzeń powodujących stratę i pozwalające
na oszacowanie ich wpływu na wartość oczekiwanych przepływów pieniężnych związanych
z całą grupą aktywów finansowych to (por.
MSR 39 § 58-70):
• negatywne zmiany dotyczące statusu płatności pożyczkobiorców w grupie, takie jak:
zwiększona ilość opóźnionych płatności lub
zwiększona liczba posiadaczy kart kredytowych, którzy osiągnęli limit kredytowy i
spłacają miesięczną kwotę minimalną;
• krajowa lub lokalna sytuacja gospodarcza,
która ma związek z niespłaceniem aktywów
w grupie, na przykład wzrost wskaźnika
bezrobocia w obszarze geograficznym pożyczkobiorcy;
• spadek cen nieruchomości w przypadku
kredytów hipotecznych w danym regionie,
niekorzystne zmiany w kondycji branży,
która dotyczy pożyczkobiorców w danej
grupie.
Banki mają prawo dokonać podziału portfela kredytowego na część analizowaną na bazie
indywidualnej oraz część analizowaną na bazie
grupowej. Podstawowym kryterium takiego
podziału jest wysokość zaangażowania z tytułu
kredytu. Zastosowany podział powinien odzwierciedlać model oceny ryzyka kredytowego,
funkcjonujący w danym banku.
Dla wszystkich należności analizowanych
indywidualnie, dla których rozpoznano przesłanki świadczące o utracie wartości, banki powinny dokonać szacunku poniesionej straty. W
41
– M B A
przypadku aktywów finansowych wycenianych
według zamortyzowanego kosztu, pomiaru
utraty wartości dokonuje się przez porównanie wartości bilansowej należności z wartością
bieżącą oczekiwanych przyszłych przepływów
pieniężnych, z wyłączeniem przyszłych strat
kredytowych, które nie zostały jeszcze poniesione, zdyskontowanych z zastosowaniem
pierwotnej efektywnej stopy procentowej.
Oczekiwane przyszłe przepływy pieniężne
powinny obejmować zarówno spłaty kapitału
lub odsetek dokonywane przez kredytobiorcę,
jak i przepływy związane z likwidacją zabezpieczeń, w tym koszty ponoszone w trakcie
procesu windykacji. Bank może zrezygnować
z dyskontowania oczekiwanych przepływów
pieniężnych jedynie w przypadku należności
krótkoterminowych. Jeśli w wyniku analizy
dokonywanej w następnych okresach bilansowych okazuje się, że strata z tytułu utraty
wartości zmniejszyła się, to uprzednio ujętą
stratę odwraca się bezpośrednio lub przez
skorygowanie rachunku rezerw.
Należności analizowane indywidualnie, w
przypadku których nie stwierdzono przesłanek świadczących o utracie wartości, oraz te
należności, dla których jednostka nie dokonywała oceny indywidualnej dla celów łącznego
pomiaru utraty wartości powinny zostać pogrupowane według podobnych charakterystyk
ryzyka kredytowego. Grupy te powinny jak
najlepiej odzwierciedlać zdolność dłużnika do
spłaty całości zobowiązania zgodnie z warunkami umowy. MSR 39 podaje przykładowe
charakterystyki, które powinny być wykorzystywane na etapie segmentacji portfela. Są
to: wewnętrzne ratingi kredytowe, segment
klienta, rodzaj produktu, obszar geograficzny,
zabezpieczenie, historia spłaty.
42
2/ 2 0 0 8–
Rysunek 1 prezentuje związek między podziałem portfela kredytowego a sposobem
pomiaru utraty wartości.
Podobnie jak w przypadku analizy indywidualnej, utrata wartości dla grupy należności
wyznaczana jest jako różnica między wartością księgową a sumą przyszłych oczekiwanych
przepływów pieniężnych, zdyskontowanych za
pomocą pierwotnej efektywnej stopy procentowej z dnia wyceny.
W celu maksymalnego sprostania stawianym wymaganiom metodologia i założenia
przyjęte do oszacowania przyszłych przepływów pieniężnych powinny być regularnie
przeglądane i poddawane tzw. back testom, w
celu zmniejszenia rozbieżności między stratami szacowanymi a rzeczywistymi. Dodatkowo
konieczne jest konsekwentne stosowanie spójnego podziału aktywów na homogeniczne, z
punktu widzenia ryzyka kredytowego, grupy.
Reasumując, MSR 39 nie narzuca konkretnych formuł czy też metod statystycznych, które
powinny być wykorzystywane dla oszacowania strat z tytułu utraty wartości. Banki mogą
stosować dowolne podejście, o ile spełnia ono
podstawowe wymogi Standardu, czyli opracowany model matematyczny uwzględnia wartość
pieniądza w czasie, przepływy pieniężne obejmują wszystkie okresy przyszłe do wymagalności
składnika aktywów (nie tylko za rok następny),
wiek kredytów w danym portfelu kredytowym
jest zbliżony, oraz wykluczono możliwość rozpoznania utraty wartości w momencie początkowego ujęcia składników aktywów finansowych.
Zgodnie z koncepcją pomiaru utraty wartości przedstawioną w MSR 39, analiza port-
– M B A
2/ 2 0 0 8–
felowa stanowi etap pośredni poprzedzający
identyfikację i pomiar utraty wartości na poziomie pojedynczego aktywa finansowego. W
momencie, gdy dostępna staje się informacja
umożliwiająca indywidualną ocenę aktywów
znajdujących się w grupie, aktywa te wyłącza
się i poddaje ocenie indywidualnej.
Zgodnie z zapisami § 93 MSR 39, zarówno w
przypadku pojedynczych aktywów, jak i grup
podobnych aktywów finansowych, dla których
dokonano odpisu z tytułu utraty wartości,
przychody odsetkowe powinny być w dalszym
ciągu ujmowane w rachunku zysków i strat,
przy czym ich naliczanie powinno opierać się
na wartości zaangażowania pomniejszonego o
utworzoną rezerwę, oraz na stopie procentowej użytej do dyskontowania przyszłych przepływów pieniężnych w procesie oszacowania
straty z tytułu utraty wartości.
Warto również zwrócić uwagę na fakt, że
najważniejsze założenia stojące u podstaw zaawansowanych metod pomiaru ryzyka kredytowego określonych przez Nową Umowę Kapitałową (NUK), wykazują wiele podobieństw
do metodologii pomiaru utraty wartości
określonej w Standardach. Z tego też względu,
Rysunek 1. Podział portfela kredytowego a sposób pomiaru utraty wartości
Podział portfela kredytowego
na zaangażowania istotne
indywidualnie
i zaangażowania nieistotne
indywidualnie
TAK
Kredyty analizowane
na bazie indywidualnej
NIE
Czy należność jest istotna
indywidualnie?
Kredyty analizowane na
bazie portfelowej
podział na imapired i pozostałe
UTRATA
WARTOŚCI
Czy wystąpił niezależny
dowód świadczący
o utracie wartości
NIE
Włączenie kredytu do
grupy należności
rozpatrywanych na bazie
portfelowej
Kalkulacja rezerwy na
bazie indywidualnej
bądź portfelowej
TAK
Czy wartość bieżąca
oczekiwanych przypływów
pieniężnych jest niższa
od wartości bilansowej
należności?
TAK
POZOSTAŁE
Kalkulacja rezerw na bazie
portfelowej na poniesione lecz
niezidentyfikowane straty
( „incurred but not reported /
idnetified losses” - IBNI)
Kalkulacja rezerwy
NIE
Utrata wartości nie
nastąpiła
Taki kredyt nie jest
włączany do grupy
analizowanej portfelowo
Źródło: opracowanie na podstawie materiałów szkoleniowych PricewaterhouseCoopers.
43
– M B A
powszechną praktyką w sektorze bankowym
jest adaptacja rozwiązań opracowanych w
związku z wymogami kapitałowymi, dla celów
portfelowego pomiaru utraty wartości według
MSR 39. Możliwość wykorzystania modelu
opracowywanego dla celów NUK w procesie kalkulacji poziomu rezerw z tytułu utraty
wartości należności kredytowych, wymaga od
banków precyzyjnego zdefiniowania wszelkich
rozbieżności między obydwiema regulacjami.
Pomimo tego, bankom udaje się wprowadzić
modele spełniające wymogi zarówno NUK,
jak i MSR-ów.
Ujęcie utraty wartości aktywów
finansowych w sprawozdaniach
finansowych banków
Zgodnie z MSSF 1 § 36, banki sporządzające sprawozdania finansowe według MSSF
po raz pierwszy przed 1 stycznia 2006 roku
mogły skorzystać z możliwości zaprezentowania danych porównawczych bez obowiązku
zastosowania wymogów MSR 32, MSR 39 oraz
MSSF 4. Oznaczało to, że dla danych za rok
2004 banki mogły nie stosować metod wyceny,
oraz zasad określania ryzyka kredytowego dla
instrumentów finansowych opartych na Standardach, stosując jedynie zasady polskie. Fakt
skorzystania z tego wyjątku należało ujawnić
w opisie zasad sporządzenia sprawozdania finansowego. Dodatkowo należało opisać naturę
głównych różnic między zasadami krajowymi
a Standardami Międzynarodowymi. W tej sytuacji wprowadzenie nowych zasad określania
ryzyka kredytowego należało ująć podobnie jak
zmianę zasad rachunkowości w całości na dzień
1 stycznia 2005 roku, jako korektę bilansu otwarcia 2005 roku, oczywiście w odniesieniu
do wyniku lat ubiegłych. W sprawozdaniu
finansowym należało ponadto ujawnić kwotę
44
2/ 2 0 0 8–
tej korekty. Łączna korekta bilansu otwarcia
roku 2005 powinna była obejmować:
• rozwiązanie dotychczas utworzonych rezerw
celowych zgodnych z przepisami polskimi;
• rozwiązanie rezerwy ogólnej, tworzonej
zgodnie z art. 130 prawa bankowego;
• ujęcie rezerw utworzonych zgodnie z MSR
39;
• wyksięgowanie odsetek zastrzeżonych;
• wyliczenie i ujęcie odsetek dla zaangażowań
z rozpoznaną utratą wartości;
• wyksięgowanie skumulowanych strat ujmowanych w kapitale własnym w odniesieniu
do aktywów finansowych dostępnych do
sprzedaży i ujęcie ich w rachunku zysków i
strat.
Wpływ wdrożenia nowych standardów
na pierwsze sprawozdania finansowe
banków
MSR 1 przedstawia jasny schemat wymagań
dotyczących prezentacji informacji zawartych
w notach do sprawozdań finansowych. Są to
m.in.:
• zaświadczenie zgodności z MSR/MSSF;
• informacja o zasadach przygotowania oraz
specyficznych politykach rachunkowości,
wybranych i zastosowanych dla znaczących
transakcji i zdarzeń. Ta część może być
przedstawiona jako osobny składnik sprawozdania finansowego;
• informacja odnosząca się do kolejnych
pozycji prezentowanych w sprawozdaniu finansowym. Każde sprawozdanie finansowe
powinno mieć odniesienie do odpowiedniej
noty (McDonnell 2005).
Najważniejsze wymogi, które znacząco
wpływały na pierwsze sprawozdania finansowe
przygotowywane zgodnie ze Standardami to:
– M B A
• obszerne ujawnienia dotyczące utraty wartości;
• eliminacja „ujemnej wartości firmy”;
• zaprzestanie amortyzacji wartości firmy
niezależnie od momentu jej powstania;
• zmiany dotyczące rozliczania połączenia
jednostek gospodarczych, obniżenie ujmowanej wartości firmy na rzecz innych
aktywów niematerialnych;
• możliwość nieprzekształcania połączenia
jednostek gospodarczych, które miało miejsce przed datą bilansu otwarcia;
• rozliczanie wynagrodzeń w formie akcji.
Zastosowanie wyłączeń zgodnie z regulacjami MSSF 1 spowodowało, że wpływ
Standardów był widoczny dopiero w sprawozdaniach finansowych za rok 2005, ponieważ
dane porównawcze za rok 2004 właściwie
nie podlegały przekształceniom. Wszystkie
zastosowane korekty i wyłączenia miały na
celu ustalenie wystarczająco pewnej wartości aktywów i zaprezentowanie pasywów w
kwocie wymagającej zapłaty. Było to zgodne
z Rekomendacjami Komitetu Bazylejskiego z
dnia 8 czerwca 2004 roku w kwestii zabezpieczenia przepływów pieniężnych, zysków i strat
z wyceny według wartości godziwej własnych
zobowiązań wynikających ze zmian własnego
ryzyka kredytowego, oraz Rekomendacją NBP
z dnia 20 lipca 2004 roku w sprawie definicji
portfela handlowego i bankowego, oraz definicji funduszy własnych i zobowiązań, wartości
niematerialnych i prawnych, aktywowanego podatku odroczonego, kosztów odpisów
emerytalnych, opcji menażerskich, i leasingu.
W konsekwencji zmiany te przyczyniły się
również do :
• maksymalnego ograniczenia obciążeń administracyjnych banków;
2/ 2 0 0 8–
• wyliczania wskaźników ostrożnościowych
na podstawie ujęcia rachunkowego;
• dokonania korekt ostrożnościowych jedynie
w odniesieniu do kwestii materialnie istotnych.
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości nie określają kształtu sprawozdań finansowych, co w konsekwencji powoduje, że
sprawozdania różnią się nie tylko w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, lecz także
między poszczególnymi bankami w danym
kraju. Wpływ braku standardów w tym zakresie zmniejszyło do pewnego stopnia Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 marca
2005 roku w sprawie informacji bieżących i
okresowych przekazywanych przez emitentów
papierów wartościowych. Określa ono stosunkowo szeroki zakres informacji, jakie muszą
być cyklicznie przedstawiane przez emitentów papierów wartościowych dopuszczonych
do publicznego obrotu. Rozszerzony zakres
wymogów sprawozdawczych nie uwzględniał
jednak problemów związanych z wdrażaniem
MSR w pierwszym roku.
Sporządzając sprawozdanie finansowe, banki realizują dwa podstawowe cele sprawozdawczości finansowej i ostrożnościowej. Celem
sprawozdawczości finansowej jest dostarczenie akcjonariuszom i innym użytkownikom
informacji stanowiącej podstawy do podjęcia
decyzji o inwestycji. Celem sprawozdawczości
ostrożnościowej jest ochrona depozytariuszy
i utrzymanie stabilności finansowej banków.
W związku z tym sprawozdania finansowe
powinny prezentować wszystkie niezbędne
informacje pozwalające na realizację tych
celów. Sprawozdanie finansowe sporządzone
45
– M B A
na podstawie przepisów Standardów musiało
zawierać pozycje takie jak:
• bilans uszeregowany zgodnie z kryteriami
płynności;
• rachunek zysków i strat;
• zestawienie zmian w kapitałach własnych;
• rachunek przepływów pieniężnych;
• opis zasad rachunkowości stosowanych
przez banki;
• informacje objaśniające.
Dodatkowo informacje objaśniające musiały
zawierać: uzgodnienie kapitału własnego, rachunku zysków i strat, oraz wyjaśnienia istotnych
korekt do rachunku przepływów pieniężnych.
Ważną kwestią była również odpowiednia
prezentacja danych porównawczych i zaprezentowanie w sprawozdaniu finansowym innych
istotnych informacji, a zwłaszcza:
• informacji na temat przychodów i wyników
według segmentów działalności,
• informacji o wartości godziwej instrumentów finansowych,
• najważniejszych informacji na temat procesu
zarządzania ryzykiem,
• danych na temat koncentracji ryzyka kredytowego,
• informacji na temat niedopasowania stóp
procentowych,
• danych o średnich aktywach pracujących i
zobowiązaniach odsetkowych,
• informacji o stratach dotyczących kredytów
i pożyczek,
• danych o zapadalności i wymagalności
aktywów i pasywów,
• informacji na temat zabezpieczeń.
W praktyce oznaczało to, że banki w szerokim zakresie zmuszone zostały do korzystania z
46
2/ 2 0 0 8–
pomocy firm konsultingowych, zwłaszcza firm
związanych z dużymi firmami audytorskimi,
co wydatnie wpłynęło na koszty wdrożenia
Standardów.
Wpływ wdrożenia Standardów
na fundusze własne i wyniki finansowe
banków.
Zastosowanie Standardów Międzynarodowych miało duże znacznie w odniesieniu do
funduszy własnych banków, powodując wzrost
zmienności w sprawozdaniach finansowych
banków w odniesieniu do tej pozycji. Inne
zmiany generujące największe korekty w sprawozdaniach finansowych banków to:
• utrata wartości należności kredytowych,
odmienne podejście do jej wyliczania;
• zmiana prezentacji nieruchomości inwestycyjnych;
• wycena według zamortyzowanego kosztu na
podstawie efektywnej stopy procentowej;
• prezentacja wartości firmy z uwagi na odmienne podejście w stosunku do dotychczasowych regulacji;
• zmiana miejsca ujmowania wyceny: w kapitale z aktualizacji lub w rachunku zysków
i strat.
Długoterminowe skutki wprowadzenia
Standardów dla sektora bankowego to przede
wszystkim fakt, że wyniki finansowe banków
stały się bardziej zmienne, ale tym samym
bardziej podatne na wpływ warunków ekonomicznych, sprawozdania finansowe natomiast
stały się bardziej skomplikowane i trudniejsze
do zrozumienia.
Kolejną kwestią, z jaką borykają się banki
polskie do tej pory, jest brak spójności rozwiązań rachunkowych z przepisami podatkowymi.
– M B A
Z końcem 2004 roku wprowadzono częściową
zmianę ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych. Takie dostosowanie jest ważne tylko dla tych banków, które przygotowują
sprawozdania indywidualne zgodnie z MSR.
Ponieważ banki mają prawo, ale nie obowiązek stosowania MSR na szczeblu sprawozdań
indywidualnych, akceptacja dla zmian prawa
podatkowego była w 2004 roku bardzo ograniczona.
Zmienione przepisy wymagają równoległego
ustalania odpisów na utratę wartości według
MSR oraz stosowania przepisów przytaczanego
już Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane
z działalnością banków, przez co wyliczanie
kwoty należnego podatku dochodowego jest
przedsięwzięciem bardzo pracochłonnym.
Założeniem ustawodawcy było doprowadzenie
do niepogorszenia sytuacji banków sporządzających sprawozdania według MSR, w stosunku
do banków opierających się w tym zakresie na
standardach krajowych. Jednak w praktyce
pojawiło się wiele istotnych wątpliwości interpretacyjnych, a także mnóstwo utrudnień
w praktycznej kalkulacji kosztów uzyskania
przychodów ze względu na stopień komplikacji
w ustalaniu ich wysokości.
Podsumowanie
Pomimo przytaczanych argumentów wydaje
się, że skutki ekonomiczne wdrożenia MSR w
sektorze bankowym w Polsce były znacznie
mniejsze niż w innych krajach Unii Europejskiej. W Polsce uznaje się, że wpływ wdrożenia MSR na wielkość kapitałów własnych
banków był minimalny, zaś w krajach „starej”
Unii Europejskiej jest uznawany za znaczący.
Ta różnica w skutkach wynika z bardziej re-
2/ 2 0 0 8–
strykcyjnych polskich regulacji rachunkowości
obowiązujących w przeszłości, oraz stopniowego wprowadzania reguł MSR do polskich
standardów rachunkowości. Niewielkiemu
wpływowi MSR na wyniki banków sprzyjał
też okres poprawiającej się koniunktury gospodarczej w Polsce – obniżanie się udziału
złych kredytów oraz spadek rynkowych stóp
procentowych. Wdrożenie Standardów, mimo
że bardzo skomplikowane i kosztowne, w dłuższym okresie okazało się dla polskiego sektora
bankowego dość korzystne.
Według opinii Związku Banków Polskich
wdrożenie Standardów stało się przyczynkiem
do dokonania poważniejszych zmian w bankach. Zauważalne jest nowe podejście banków
do zarządzania ryzykiem, w tym odejście od
literalnego stosowania rozporządzenia ministra
finansów w zakresie tworzenia rezerw celowych, i zmiana wymaganych przez bank form
zabezpieczeń kredytów. Wprowadzenie MSR
zintensyfikowało również prace banków nad
przygotowaniami związanymi z wprowadzeniem NUK, oraz prace związane z przygotowaniem banków do sporządzania pakietu nowej
sprawozdawczości obowiązkowej, znanej pod
nazwą FINREP.
Niewielki wpływ wdrożenia Standardów
na sytuację finansową banków potwierdza
również tabela 2, która przedstawia korekty
dokonane w odniesieniu do poszczególnych
pozycji sprawozdań finansowych za rok 2004,
sporządzonych przez największe polskie banki,
notowane jednocześnie na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.
Biorąc pod uwagę sumy bilansowe wybranych do zestawienia banków, które kształto47
– M B A
2/ 2 0 0 8–
Tabela 2. Wykaz korekt dokonanych w sprawozdaniach finansowych za rok 2004 dla grupy wybranych banków
polskich notowanych na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych
Pozycje bilansowe=
Bank
Handlowy
w Warszawie
S.A.
Bank PEKAO
S.A.
Bank PKO BP
S.A.
Bank PBH
S.A.
BRE S.A.
Aktywa
Kasa i operacje z Bankiem Centralnym
0,00
1 377 599,00
0,00
-2 367
222,00
0,00
Należności od banków
0,00
490 684,00
-13 085,00
15 294,00
-1 817,00
Aktywa finansowe wyceniane do wartości
godziwej przez rachunek zysków i strat
0,00
2 319 467,00
0,00
-784 210,00
-1 750 225,00
Kredyty i pożyczki udzielone
klientom w tym:
-68 321,00
-1 441 954,00 -3 009 361,00
-925 166,00
-1 560 561,00
Inwestycyjne papiery wartościowe, oraz
akcje i udziały
-102 773,00
-2 017 608,00
106 695,00
2 238 574,00
1 709 815,00
Wartości niematerialne
31 475,00
3 543,00
-57 630,00
0,00
Rzeczowe aktywa trwałe
72 445,00
195 196,00
279 217,00
35 780,00
-11 418,00
Aktywa z tytułu odroczonego podatku
dochodowego
15 675,00
-1 425,00
-120 600,00
-667 400,00
Inne aktywa
-68 298,00
-281 919,00
-183 662,00
-267 999,00
9 863,00
Razem aktywa
-119 797,00
643 583,00
-2 820 196,00 -2 233 179,00 -2 271 743,00
Pasywa
Zobowiązania wobec banków
0,00
242 727,00
0,00
-208 983,00
179 301,00
Pasywa finansowe wyceniane do wartości
godziwej przez rachunek zysków i strat
0,00
879 779,00
0,00
0,00
0,00
Zobowiązania wyceniane według
zamortyzowanego kosztu
751 277,00
2 068 069,00
0,00
-13 695,00
-1 394
650,00
Rezerwy
-156 935,00
795,00
-665 486,00
-296 951,00
-97 942,00
0,00
1 222,00
53 051,00
-125 229,00
-671 187,00
-1 486
034,00
-235 036,00
Rezerwa z tytułu odroczonego podatku
dochodowego
Pozostałe zobowiązania
-765 260,00
Suma
-170 918,00
-2 651 537,00 -3 044 274,00
541 055,00
-3 656 709,00 -2 130 892,00 -2 219 514,00
Kapitały
Kapitał z aktualizacji wyceny
Pozostałe kapitały
Niepodzielony wynik finansowy w tym:
Suma
-26 543,00
0,00
0,00
0,00
992,00
-498,00
-158 648,00
347 914,00
0,00
0,00
78 162,00
261 176,00
488 599,00
-102 287,00
-53 221,00
836 513,00
-102 287,00
-52 229,00
51 121,00
102 528,00
-119 797,00
643 583,00
Zysk (strata) brutto
25 362,00
-39 102,00
-4 769,00
-8 522,00
-37 760,00
Zysk (strata) netto
34 308,00
-24 593,00
-63 215,00
-2 050,00
-32 675,00
Razem pasywa
-2 820 196,00 -2 233 179,00 -2 271 743,00
Źródło: opracowanie własne na podstawie zaudytowanych sprawozdań finansowych wybranych banków za rok
2005.
48
– M B A
2/ 2 0 0 8–
wały się w granicach od 26 mld PLN w przypadku BRE, do 88 mld w przypadku PKO BP,
wysokość dokonanych korekt w odniesieniu do
sumy bilansowej każdego z zaprezentowanych
banków nie przekroczyła 10%; podobnie dzieje się w przypadku korekt dotyczących wyników brutto i netto tych banków. Wdrożenie
Standardów okazało się dla polskiego sektora
bankowego przedsięwzięciem trudnym logistycznie, nie miało jednak dużego wpływu na
ogólną sytuację finansową banków i ich bieżące
wyniki, natomiast w dłuższym okresie okazało
się korzystne dla całego sektora bankowego
w Polsce.
Bibliografia
Jaruga, A., Fijalkowska, J., Jaruga-Baranowska, M., Frendzel,
M. (2007) The Impact of IAS/IFRS on Polish Accounting
Regulations and their Practical implementation in Poland.
Accounting in Europe, Vol.4, No.1, p. 67-78.
Zarb, B.J. (2006) The quest for transparency in financial reporting. The CPA Journal, September 30-31.
IASC (2001) International Accounting Standards, IASC,
London.
McDonnell, J. (2005) IFRS Financial Statements how different
will they look? Financial Reporting, No. 3.
Materiały szkoleniowe firm konsultingowych KPMG , Deloitte
i PricewaterhouseCoopers.
Tłumaczenie Międzynarodowych Standardów Rachunkowości
dokonane przez Stowarzyszenie Księgowych w Polsce (wydanie
polskie, stan na 31 marca 2004 roku).
Ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 roku z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 1994 r. Nr 121, poz. 591).
Rekomendacja Generalnego Inspektora Nadzoru Bankowego
z dnia 22 marca 2006 roku.
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie szczególnych
zasad rachunkowości banków z dnia 10 grudnia 2001 roku z
późniejszymi zmianami (Dz. U. Nr 149, poz. 1673).
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad tworzenia
rezerw na ryzyko związane z działalności banków z dnia 10
grudnia 2003 roku (Dz. U. z 2003 r. Nr 218, poz. 2147).
Rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie zasad sporządzania skonsolidowanych sprawozdań finansowych banków oraz
holdingu finansowego z dnia 12 grudnia 2001 roku z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2001 r. Nr 152, poz. 1728).
49