Bankowość Spółdzielcza w Polsce i w wybranych krajach

Bankowość Spółdzielcza w Polsce i w wybranych krajach

UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE
KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU
STUDIA PODYPLOMOWE
MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA
STREFY EURO
GRAŻYNA BARBARA MACIĄŻKA-ŁABAZ
MARTA FORTUNA
BANKOWOŚĆ SPÓŁDZIELCZA W POLSCE I W WYBRANYCH KRAJACH
EUROPEJSKICH
Praca pisana pod kierunkiem dr Katarzyny Stabryły-Chudzio
Kraków 2015
Spis treści
Wstęp............................................................................................................................................. 3
1.Geneza i zasady funkcjonowania bankowości spółdzielczej ..................................................... 4
2. Pakiet CRR/CRDIV – narzędzie regulacji w zakresie prawa usług finansowych na terenie
Unii Europejskiej........................................................................................................................... 7
3. Bankowość spółdzielcza w wybranych krajach UE ................................................................ 14
3.1. Bankowość spółdzielcza w Niemczech ............................................................................ 14
3.2. Bankowość spółdzielcza w Holandii ................................................................................ 17
3.3. System bankowości spółdzielczej w Polsce ..................................................................... 21
Podsumowanie ............................................................................................................................ 26
Literatura ..................................................................................................................................... 28
2
Wstęp
„Banki spółdzielcze to ludzie – nie systemy. Przyjdź, tu każdy jest jak VIP” to
najnowsze hasło kampanii reklamowej, która rozpoczęła się w tym roku najlepiej
definiuje bankowość spółdzielczą w jej najprostszym rozumieniu. Liczne zmiany
regulacji, standardów, rekomendacji dokonywane przez lata uczyniłyby z bankowości
spółdzielczej pewnego rodzaju ewenement, który wyróżnia ją w sposób szczególny w
kręgu bankowości w ogóle.
Współczesna
bankowość
spółdzielcza
jest
bardzo
zdywersyfikowana.
W
poszczególnych krajach posiada różnoraki status, w konsekwencji czego udział w sumie
bilansowej, kredytach i depozytach różni się choćby w odniesieniu do sektora
bankowego. Co przede wszystkim należy zauważyć? Banki spółdzielcze nie są już
adresowane tylko do drobnych producentów, rzemieślników i kupców niebędących w
stanie konkurować z dużymi i silnymi kapitałowo przedsiębiorstwami ani biednej
ludności wiejskiej tak jak to było kiedyś. Ich idea funkcjonowania nie opiera się tylko
na charytatywności, lecz na zasadzie wzajemności uzupełniając potencjał rynku
finansowego. Przez wzgląd na znajomość rynku finansowego ich konkurencyjność
rośnie. Co więcej, w ostatnich latach w krajach dotkniętych kryzysem finansowym
banki te udowodniły, że prowadzą działalność opartą na dobrych i tradycyjnych
zasadach przyświecających idei spółdzielczości w myśl motta unii kredytowych „Nie
dla zysku, nie dla miłosierdzia, ale po to, by służyć”, dzięki czemu obroniły się przed
wielkim kryzysem ostatnich lat. Wskutek tego nastąpił widoczny wzrost ich akcji
kredytowych, co oznacza, że podmioty te pełnią kluczową rolę w prawidłowym i
zrównoważonym rozwoju rynku finansowego w ogóle.
Przez stulecia bankowość spółdzielcza kształtowała swoją specyfikę działania
utrwalając tym samym swoje miejsce na rynku. Niniejsza praca powstała mając na celu
ukazanie modelu bankowości spółdzielczej w Polsce i niektórych krajach Unii
Europejskiej z uwzględnieniem pakietu CRR/CRD IV.
3
1.Geneza i zasady funkcjonowania bankowości spółdzielczej
Obecnie w krajach Unii Europejskiej co drugi bank to bank spółdzielczy (Gostomski,
2009, s. 49). Te rozwinęły się od niewielkich placówek do rozbudowanych grup
bankowości spółdzielczej, które są istotnymi graczami na rynkach finansowych na
świecie. W poszczególnych krajach określane są jako „narodowi mistrzowie”.
Banki spółdzielcze posiadają bardzo rozwinięte sieci placówek bankowych z dużym
udziałem w rynku finansowym. Grupy banków spółdzielczych są zróżnicowane w
poszczególnych krajach Unii Europejskiej w odniesieniu do całego modelu
biznesowego, ich stosunku do członkostwa oraz interpretacji wartości spółdzielczych.
Dzisiejszy bank spółdzielczy to nowoczesny bank nakierowany na indywidualne
potrzeby danego klienta.
Kolebką nowoczesnej bankowości spółdzielczej na kontynencie europejskim są
Niemcy. Dzięki pomysłowi i zaangażowaniu dwóch społeczników i myślicieli H.
Schulze–Delitzscha i F.W. Raiffeisena utworzone zostały dwie pierwsze spółdzielnie
kredytowe. Dzięki nim drobni przedsiębiorcy, chłopi i robotnicy mogli się zapożyczać
w celu zaspokojenia doraźnych potrzeb bądź płynnego prowadzenia działalności
gospodarczej uniezależniając się od lichwiarskich pożyczek i kredytów. W 1850 roku
Delitzsch stworzył pierwsze stowarzyszenie zaliczkowe opierające się na zasadzie
samopomocy członków. Miało ono na celu mobilizowanie przedsiębiorców do
oszczędności na korzystnych warunkach, a z drugiej strony udzielanie tanich kredytów.
Spółdzielcze Banki Raiffeisena znane były na całym świecie. W 1847 roku w wiosce, w
której był burmistrzem założył spółkę zajmującą się pomaganiem ubogiej ludności,
czego następstwem była spółka o cechach spółdzielni kredytowej. W dużej mierze była
ona instytucją charytatywną, gdzie za straty finansowe odpowiadali wszyscy jej
członkowie. Tylko w ciągu dziesięciu lat od chwili utworzenia pierwszego takiego
towarzystwa liczba organizacji tego typu wzrosła do 200 (Gostomski, 2009, s. 46).
Tak stworzone pierwotnie banki oprócz likwidacji masowego wykluczenia ubogich
grup społecznych na rynku finansowym, spowodowanego lokalizacją i asymetrią
informacji od początku swej działalności oprócz celów ekonomicznych realizowały cele
społeczne i oświatowe. Dążąc do podniesienia poziomu kulturalnego i moralnego
swoich członków, dziś przekształciły się w banki nowoczesne. Mimo to skala
prowadzonej przez nie działalności i przede wszystkim potencjał organizacyjny i
personalny nie dają podstaw do samodzielnego funkcjonowania na rynku. Dlatego we
wszystkich krajach Unii Europejskiej lokalne banki spółdzielcze zrzeszają się w
4
struktury organizacyjne trójstopniowe i dwustopniowe (Szelągowska, 2012, s. 43). Te
pierwsze składają się z banków lokalnych, banków regionalnych i banku krajowego
tzw. centrali. W drugiej strukturze rolę banku centralnego pełnią banki regionalne
nazywane bankami zrzeszającymi. Dwuszczeblowe struktury bankowości spółdzielczej
spotyka się m.in. w Holandii, Niemczech i w Polsce, te drugie spotkać można we
Francji czy Włoszech.
Czym jest tak naprawdę bank spółdzielczy? Jak wiadomo to taki bank, który jest
spółdzielnią, którego organizację, działalność oraz zrzeszanie się określają odrębne
regulacje ustawowe i przepisy Prawa bankowego i Prawa spółdzielczego. Granica
między bankami spółdzielczymi a komercyjnymi zaciera się m.in. z powodu takich
czynników jak:
1. Autonomia – dawniej banki spółdzielcze można było określić jako luźne
zrzeszenia niezależnych banków; obecnie z powodu efektu skali struktury
organizacyjne
banków
spółdzielczych
są
bardziej
skonsolidowane,
scentralizowane, w których banki mają ograniczoną niezależność wobec swych
centrali. Rozszerzenie zakresu terytorialnego działania uzależnione jest od
posiadanych przez bank spółdzielczy funduszy własnych. Taki, który ma je na
poziomie między 1 a 5 mln euro może prowadzić działalność na terenie
województwa, w którym znajduje się jego siedziba. Gdy suma funduszy własnych
przekroczy 5 mln euro bank może prowadzić działalność na terenie całego kraju
(Capiga, 2008, s. 90).
2. Zmniejszenie zależności banków spółdzielczych od członków w zakresie
pozyskania kapitału - większość banków spółdzielczych powstała w wyniku
wniesienia udziałów przez członków - spółdzielców; obecnie banki spółdzielcze
mają łatwy dostęp do rynków kapitałowych, na których mogą emitować dłużne
papiery wartościowe i pozyskiwać w ten sposób kapitał; oprócz tego mogą one
również
pozyskiwać
fundusze
przez
zaciąganie
kredytów
na
rynku
międzybankowym,
3. Wzrost złożoności struktur organizacyjnych banków spółdzielczych, które
upodabniają się do modeli organizacyjnych banków komercyjnych (w strukturach
tych mogą występowa spółki zależne, będące spółkami akcyjnymi; przejrzystość
działania i wkład tych spółek w strukturach bankowości spółdzielczej mogą być
trudne do monitorowania, natomiast korzyści członków - spółdzielców w takich
strukturach są na ogół mniejsze niż w klasycznych modelach spółdzielczych).`
5
Potrzeba
zrzeszania
się
banków
spółdzielczych
wynikająca
ze
wzrostu
konkurencyjności na rynku usług bankowych jest charakterystyczna dla bankowości w
Europie. Wewnątrzgrupowe zasady współpracy w europejskich strukturach bankowości
spółdzielczej to (Alińska, 2002, s. 137 – 160):
1. Zasada subsydiarności czyli niesienia pomocy, wynikająca bezpośrednio z
podziału funkcji pomiędzy poszczególne poziomy struktury organizacyjnej – jej
głównym elementem jest uzupełnienie potrzeb banków niższego szczebla,
wynikających z ich działalności, przez banki wyższego szczebla.
2. Zasada regionalizacji, która wyklucza wewnętrzną konkurencję zarówno w
pionowym, jak i poziomym układzie struktury. Terytorialność określana jest jako
zdolność i niezbywalne prawo do działania na właściwym obszarze, przy
zachowaniu pełnej niezależności prawnej i ekonomicznej.
3. Zasada solidarności, która nakłada obowiązek udzielania pomocy pomiędzy
bankami spółdzielczymi funkcjonującymi na danym terenie, a także pomiędzy
bankami z poszczególnych szczebli struktury organizacyjnej.
4. Zasada współdziałania w obrębie grupy, czyli prowadzenie działalności przez
wszystkie banki zrzeszenia zgodnie z przyjętą strategią działania określoną w
wewnętrznych regulaminach i umowach (przede wszystkim w umowie
zrzeszeniowej).
5. Zasada decentralizacji zarządzania wewnątrz struktury, co oznacza pozostawienie
kompetencji bieżącego zarządzania bankami w gestii każdego z nich.
Bank spółdzielczy jest głęboko zakorzeniony w świadomości obywateli kraju, a w
szczególności fakt istnienia dużej i wieloletniej organizacji bankowej, z którą
utożsamiają jako własną rolnicy i rzemieślnicy. Banki spółdzielcze cieszą się dużym
zaufaniem wśród obsługiwanych klientów, a przez to umacniają się więzi pomiędzy
świadczonymi usługami a usługobiorcami. Ten kapitał zaufania pozwolił dostosować
się w całej historii ich działalności do zmieniających się warunków i przetrwania
najtrudniejszych okresów ich działalności. Banki spółdzielcze odgrywają i odgrywać
będą nadal istotną rolę w rozwoju środowisk lokalnych, a głównie rolnictwa,
wielokierunkowej działalności gospodarczej ludności wiejskiej oraz drobnej i średniej
wytwórczości. Po przystąpieniu Polski do UE, wzrastającej konkurencji banków
krajowych i zagranicznych, banki spółdzielcze stawiają w sposób zdecydowany na
wspieranie i inspirowanie rozwoju gospodarczego środowisk lokalnych.
6
W Polsce banki spółdzielcze stanowią na chwilę obecną największą strukturę
bankową. Jest to poważny atut w walce konkurencyjnej z innymi bankami.
Współczesne spółdzielcze grupy bankowe w Europie należą do najszybciej
rozwijających się segmentów sektora bankowego i rynku finansowego. Ich dynamiczny
rozwój spowodowany jest stabilnymi podstawami w postaci stosunkowo licznej grupy
jednostek bankowych tworzących całą strukturę, a także silnej więzi członków
(udziałowców) tworzących podstawy egzystencji i sprawnego funkcjonowania
najniższego poziomu struktur organizacyjnych. Sektor bankowości spółdzielczej
funkcjonuje na podstawie dualnego charakteru, tj. spółdzielni i banku. Najbardziej
charakterystyczną cechą dla banków spółdzielczych jest współudział członków w
kapitale własnym banku. W działalności banków spółdzielczych konieczne jest
przestrzeganie przepisów prawa bankowego, jak i prawa spółdzielczego. Grupy
bankowe swoją pozycję i znaczenie na rynku europejskim osiągnęły dzięki wieloletniej
tradycji, przywiązaniu lokalnego klienta oraz świadczeniu usług dostosowanych do
potrzeb potencjalnych odbiorców. Głównych źródeł ich sukcesu upatrywać należy
przede wszystkim w kontaktach z klientami, poprzez prawidłowo opracowane
programy ich obsługi, rozległej i równomiernie rozłożonej sieci placówek bankowych
oraz umiejętności zatrzymania nowych członków banków spółdzielczych, pomimo
ogólnego zdeprecjonowania idei i wartości spółdzielczych.
2. Pakiet CRR/CRDIV – narzędzie regulacji w zakresie prawa usług finansowych
na terenie Unii Europejskiej
W dniu 27 czerwca 2013 r. w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej został
opublikowany finalny tekst pakietu CRR/CRD IV stanowiącego nową regulację w
zakresie prawa usług finansowych na terenie Unii Europejskiej. Pakiet CRR/CRD IV
wchodzący w życie, poza nielicznymi przepisami, z dniem 1 stycznia 2014 r., zastąpił
dotychczasowe regulacje rynku finansowego państw UE – CRD III czyli Dyrektywy
2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie
podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywę
2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i instytucji
kredytowych zwaną CAD.
Na pakiet regulacyjny CRR/CRD IV, zwany konstytucją bankową Unii
Europejskiej, składają się dwa akty prawne roku: Rozporządzenie Capital Requirements
7
Regulation, zwane dalej „CRR” lub „Rozporządzeniem” (rozporządzenie Parlamentu
Europejskiego i Rady nr 575/2013 z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wymogów
ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych, zmieniająca
rozporządzenie (UE) nr 648/2012, Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013, s. 1) oraz Dyrektywa
Capital Requirements Directive IV, zwana dalej „CDR IV” lub „Dyrektywą”
(dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r.
w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz nadzoru
ostrożnościowego
nad
instytucjami
kredytowymi
i
firmami
inwestycyjnymi,
zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz
2006/49/WE, Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013, s. 338). Akty te stanowią kluczowy
element jednolitych ram prawnych dla Unii Bankowej w UE, uważanych za pierwszy z
trzech filarów planowanej Unii. Obejmują one regulacje określające m.in. warunki
podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (banki) i firmy
inwestycyjne w UE, a także jednolite normy nadzoru mikroostrożnościowego.
Rozporządzenie CRR transponuje bezpośrednio do porządku prawnego państw
członkowskich UE postanowienia umowy kapitałowej zwanej Bazylea III. Jego zakres
regulacyjny obejmuje jednolite dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych
przepisy prawne dotyczące: funduszy własnych, znacznych ekspozycji, standardów
płynnościowych, dźwigni finansowej, a także obowiązków sprawozdawczych i
informacyjnych. Zawiera ono również przepisy techniczne przeniesione z dyrektywy
2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie
podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz. U. UE L
177 z 30.6.2006, s. 1), zwanej CRD III oraz dyrektywy 2006/49/WE Parlamentu
Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie adekwatności kapitałowej
firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (Dz. U. UE L 177 z 30.6.2006, s. 201),
zwanej CAD. Rozporządzenie CRR weszło w życie z dniem 1 stycznia 2014 roku (z
wyjątkami przewidzianymi w art. 521 CRR oraz na mocy przepisów przewidujących
okresy przejściowe), co oznacza, iż z tym dniem jego przepisy są bezpośrednio
stosowane we wszystkich państwach członkowskich UE, w tym także w Polsce.
Zakres przepisów Dyrektywy CRD IV obejmuje:
 warunki dopuszczenia instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych do
działalności,
 uprawnienia i narzędzia nadzorcze w zakresie nadzoru ostrożnościowego,
 reguły sprawowania nadzoru ostrożnościowego przez właściwe organy.
8
Do najistotniejszych zmian przewidzianych w pakiecie CRR/CRD IV w stosunku do
obecnie obowiązujących przepisów i będących katalizatorem zmian w dotychczasowym
modelu działalności banków spółdzielczych należą:
 regulacje dotyczące ryzyka płynności,
 dźwigni finansowej,
 definicji kapitałów oraz ryzyka kredytowego kontrahenta.
Głównym celem Dyrektywy CRD IV jest zapewnienie bezpieczeństwa deponentów
i stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi. Dyrektywa jest instrumentem
harmonizacji porządków prawnych państw członkowskich w obszarze działalności
instytucji kredytowych. Harmonizacja jest procesem powiązania i zbliżania systemów
prawnych państw członkowskich bez ich pełnej unifikacji. W przeciwieństwie do
procesu ustanawiania jednolitych reguł w ramach Rozporządzenia CRR, dokonywana
za pomocą Dyrektywy CRD IV harmonizacja jest formą ograniczonej interwencji prawa
unijnego wobec systemów prawnych państw członkowskich.
W obszarach działalności banków spółdzielczych działających w Polsce pakiet
CRR/CRD IV wprowadził zmiany między innymi w zakresie podstaw wyliczania
kapitału założycielskiego banków spółdzielczych. Banki spółdzielcze w procesie
wyliczania kapitału własnego nie będą uprawnione do zaliczania do funduszu
podstawowego funduszu ogólnego ryzyka (art. 12 ust. 2 CDR IV w zw. z art. 26 ust. 1
CRR). W konsekwencji nie ma możliwości zaliczania przez te jednostki do kapitału
własnego funduszy uzupełniających, które w bankach spółdzielczych stanowią głównie
środki uzyskane z emisji obligacji oraz pożyczek podporządkowanych.
Wprowadzenie odmiennej definicji funduszy własnych (art. 26 ust. 1 CRR) skutkuje
tym, iż banki nie mogą zaliczać do kapitału własnego funduszy udziałowych, które w
obecnie przyjętych w Polsce regulacjach prawnych uprawniają członków spółdzielni do
swobodnego wycofywania udziałów z banków spółdzielczych. Art. 26 CRR wymaga,
aby instytucja mogła w sposób nieograniczony i niezwłoczny wykorzystywać kapitały
do pokrycia różnych rodzajów ryzyka lub strat w przypadku ich wystąpienia, a takie
wymaganie jest sprzeczne z istotą funduszu udziałowego polskich banków
spółdzielczych.
Mimo że w sektorze banków spółdzielczych w Polsce dominuje nadpłynność, banki
zrzeszające nie są w stanie spełnić wprowadzonych przez Pakiet CRR/CRDVI nowych
współczynników dotyczących płynności:
9
 Liquidity Coverage Ratio – LCR (art.412 CRR) czyli wskaźnika płynności
krótkoterminowej, przedstawiającego wysokiej jakości aktywa płynne w ilości
wystarczającej do pokrycia wszystkich odpływów netto w ciągu następnych 30
dni kalendarzowych
oraz
 Net Stable Funding Ratio – NSFR (art. 413 CRR), płynności długoterminowej
badającej relację funduszy własnych i środków obcych stabilnych do aktywów
niepłynnych i aktywów o ograniczonej płynności; wskaźnik ma obowiązywać od
2018 roku.
Na podstawie przyjętego pakietu w procesie wyliczania norm płynności banki
spółdzielcze nie są uprawnione do zaliczania do swoich aktywów płynnych lokat
składanych przez nie w bankach zrzeszających, natomiast banki zrzeszające nie mogą
zaliczać do źródeł stabilnego finansowania takich depozytów banków spółdzielczych,
przez
co
będą
zmuszone
do
utrzymywania
100%
aktywów
płynnych
na
krótkoterminowe depozyty banków spółdzielczych. Ponadto banki zrzeszające nie będą
mogły finansować środkami finansowymi pochodzącymi z depozytów banków
spółdzielczych własnej działalności kredytowej, co dziś ma miejsce w znaczącej skali.
Przedstawione powyżej nowe normy stanowią wyzwanie dla sektora bankowości
spółdzielczej w Polsce, nie uwzględniają w sposób należyty specyfiki działania tych
banków, w tym zwłaszcza wynikającej ze struktury zrzeszenia.
Jednym z możliwych rozwiązań tej niekorzystnej dla banków spółdzielczych sytuacji
spowodowanej wejściem w życie pakietu CRR/CRD IV i odmiennym definiowaniem w
jego treści terminu funduszy własnych oraz norm płynnościowych, niedostosowanych i
nieuwzględniających specyfiki działalności polskich banków spółdzielczych, jest
możliwość utworzenia tzw. systemu ochrony instytucjonalnej (Instututional Protection
Scheme), dalej jako „IPS”. Utworzenie IPS, o którym mowa art. 113 ust. 7 CRR, na
gruncie Rozporządzenia CRR umożliwi bankom spółdzielczym oraz bankom
zrzeszającym działającym w ramach IPS wyliczanie współczynnika LCR na poziome
skonsolidowanym, a nie indywidualnym, obniżenie do wagi ryzyka 0% aktywów
ważonych ryzykiem dla wzajemnych należności (ekspozycji) oraz możliwość
stosowania korzyści w zakresie łagodniejszego traktowania wypływów środków z
instytucji finansowych. Z drugiej jednak strony, utworzenie systemu IPS niesie za sobą
wiele komplikacji o charakterze organizacyjnym, jak również wątpliwości natury
ekonomicznej i prawnej. Przede wszystkim z utworzeniem systemu IPS wiąże się
10
problematyka ustanowienia systemu wzajemnego gwarantowania wypłacalności
uczestników systemu – banków spółdzielczych, utworzenia systemu wzajemnej kontroli
oraz zarządzania ryzykiem, sporządzania zagregowanych sprawozdań finansowych na
poziomie grupy tworzącej IPS, czy też zatwierdzania i monitorowania działalności IPS
przez Komisję Nadzoru Finansowego.
IPS to struktura organizacyjna składająca się z grupy instytucji kredytowych
(banków) powołana do wzajemnej ochrony jego uczestników, w szczególności w
zakresie gwarancji płynności i wypłacalności zapobiegającej upadłości (art. 113 ust. 7
CRR). Do podstawowych zadań IPS w warunkach systemu bankowości spółdzielczej w
Polsce zaliczone będzie:
1) tworzenie, dysponowanie i zarządzanie środkami zgromadzonymi w funduszu
płynności i funduszu gwarancyjnym;
2) monitoring, analiza i zarządzenie ryzykiem działalności uczestników IPS;
3)tworzenie wytycznych i standardów dotyczących zarządzania ryzykiem bankowym
w IPS;
4) wykonywanie w oparciu o jednolitą metodologię czynności z zakresu kontroli i
audytu wewnętrznego w bankach spółdzielczych objętych IPS;
5) działania naprawcze w stosunku do banków objętych IPS w razie zagrożenia
utratą płynności lub wypłacalności;
6) działania sanacyjne w zakresie udzielania zwrotnej pomocy finansowej bankom
objętym ochroną systemową, w tym decyzje o rodzaju i zakresie tej pomocy;
7) kontrolę realizacji procesów sanacyjnych z wykorzystaniem udzielonej pomocy
finansowej.
Przy tym szczegółowy zakres kompetencji IPS zależy od regulacji
na poziomie statutu IPS, która powinna spełniać ramowe wymogi przewidziane w
treści art. 113 ust. 7 CRR.
Do istoty IPS należy dobrowolność jego powołania. Prawodawca europejski
przewidział dwa równorzędne modele IPS: umowny i ustawowy. Art. 113 ust. 7 CRR
zawiera opcję narodową dla państw członkowskich do uzupełniającego uregulowania
materii IPS w formie ustawy. Regulacja krajowa może być uzasadniona specyfiką
lokalnego rynku bankowego i powinna służyć zapewnieniu skutecznego wykonania
przepisów CRR, nie może natomiast być sprzeczna z przepisami CRR i wykraczać poza
cele określone w CRR.
11
Odnosząc przepisy Pakietu do specyfiki polskiej wynikającej z funkcjonowania
zrzeszeń może to oznaczać możliwość przyjęcia jednego z trzech modeli IPS w ramach
struktury zrzeszenia:
1) z bankiem zrzeszającym jako jednostką centralną - organami IPS będą mogły być
zarówno:
a) organy banku zrzeszającego, jako i
b) niezależne od niego organy IPS,
2) z jednym z banków spółdzielczych pozostających w strukturze zrzeszenia jako
jednostką centralną,
3) z nowoutworzoną jednostką centralną działającą w formie spółki akcyjnej lub
banku spółdzielczego.
W obecnym stanie prawnym zgodnie z art. 4 ustawy o funkcjonowaniu banków
spółdzielczych, bank spółdzielczy jest obowiązany zrzeszyć się z bankiem
zrzeszającym, na zasadach określonych w art. 16 ustawy o funkcjonowaniu banków
spółdzielczych. Obowiązek ten dotyczy banków niespełniających określonych
warunków organizacyjnych i finansowych. Zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy o
funkcjonowaniu banków spółdzielczych obowiązek zrzeszania się dotyczy tych
banków, których fundusze własne są mniejsze niż równowartość wyrażonej w złotych
kwoty 5 mln. euro. Bank spółdzielczy, którego fundusze własne osiągną poziom 5 mln
euro może wystąpić ze zrzeszenia. Model polskiej bankowości spółdzielczej określony
w ustawie o funkcjonowaniu banków spółdzielczych przewiduje, że zrzeszone banki
spółdzielcze powierzają bankowi zrzeszającemu wykonywanie szeregu czynności. Bank
zrzeszający reprezentuje banki spółdzielcze w stosunkach z NBP czy BFG, wypełniając
za nie część obowiązków nałożonych przez szczególne ustawy (zob. art. 23 ust. 2-3
ustawy o Narodowym Banku Polskim oraz art. 38 ust. 6 ustawy o Bankowym Funduszu
Gwarancyjnym wraz z aktami wykonawczymi, a także art. 64 ustawy o elektronicznych
instrumentach płatniczych wraz z aktem wykonawczym). Ponadto banki zrzeszające są
ustawowo upoważnione do reprezentowania banków spółdzielczych we wszystkich
sprawach objętych umową zrzeszenia.
Poza czynnościami przewidzianymi w ustawie o funkcjonowaniu banków
spółdzielczych umowa zrzeszenia może zawierać jeszcze inne czynności banku
zrzeszającego wykonywane na rzecz banków spółdzielczych, m.in.: prowadzenie
rozliczeń dopłat do odsetek od kredytów preferencyjnych udzielanych ze środków
Skarbu Państwa, wykonywanie czynności związanych z instruktażem i kontrolingiem,
12
opracowywanie
i
pomoc
we
wdrożeniu
jednolitych
zasad
rachunkowości,
opracowywanie i udostępnianie ramowych wzorów statutu, regulaminów i procedur
dotyczących banku spółdzielczego, prowadzenie badań marketingowych, promocji i
wdrażanie nowych produktów marketingowych zrzeszenia, udzielanie na wniosek
banku spółdzielczego: pożyczek, kredytów, poręczeń, gwarancji, udzielanie pomocy
prawnej oraz opracowania i realizacji programu naprawczego. Treść art. 7 ustawy o
funkcjonowaniu
banków
spółdzielczych
pozwala
bankom
spółdzielczym
na
podejmowanie wymienionych tam czynności tylko, jeżeli owe banki funkcjonują w
ramach zrzeszenia.
Zrzeszenia powstały by wspierać bieżącą działalność oraz sprawować dodatkowy
element kontroli, zapewniając bankom spółdzielczym możliwość funkcjonowania na
szerszą skalę. Jak się wydaje, celem drugorzędnym było gromadzenie aktywów w
formie lokat w banku zrzeszającym, w celu zagospodarowania nadwyżek finansowych.
Obecnie w związku z pracami nad nową ustawą o bankach spółdzielczych trwa żywa
dyskusja nad wdrożeniem rozwiązania zadowalającego zarówno banki spółdzielcze jak
i zrzeszające, których interesy w kwestii IPS można uznać za rozbieżne.
Działalność banków spółdzielczych zarówno zrzeszonych, jak i funkcjonujących
poza zrzeszeniem, jak również banków zrzeszających utworzonych w formie spółki
akcyjnej mieści się w definicji instytucji kredytowej określonej w art. 4 pkt. 1 CRR.
Prowadzą one działalność polegającą na przyjmowaniu depozytów lub innych funduszy
podlegających zwrotowi od klientów oraz na udzielaniu kredytów na swój własny
rachunek. Wobec powyższego mają do nich zastosowanie przewidziane w pakiecie
CRR/CRD IV normy ostrożnościowe, w szczególności zaś wymogi kapitałowe i
płynnościowe.
Rozporządzenie CRR na nowo definiuje pojęcie kapitału wymaganego na pokrycie
aktywów ważonych ryzykiem. Dotychczasowy podział kapitałów absorbujących straty
na fundusze podstawowe i uzupełniające jest zastąpiony podziałem funduszy własnych
na:
 kapitał Tier I, składający się z kapitału podstawowego Common Equity Tier I
(CET I) i kapitału dodatkowego Additional Tier I (AT I) oraz
 kapitał Tier II.
Do CET I są zaliczane instrumenty dające możliwość nieograniczonego i
niezwłocznego wykorzystania ich do pokrycia ryzyka lub strat (art. 50 CRR), do AT I –
pozycje dobrze absorbujące straty (art. 61 CRR), zaś do kapitału Tier II – pozycje i
13
instrumenty, posiadające pewną zdolność do absorpcji strat (art. 71 CRR). Pozycjami z
pasywów banku spółdzielczego, które będą zaliczane do kapitału CET I są fundusz
podstawowy, fundusz zapasowy i fundusz rezerwowy. Jak wspomniano, zgodnie z np.
29 CRR, aby bank spółdzielczy mógł zaliczyć wartość udziałów do funduszu
podstawowego, powinien posiadać możliwość odmowy umorzenia lub możliwość
ograniczenia wielkości umorzenia wyemitowanych udziałów. Polskie prawo aktualnie
nie przewiduje takiej możliwości, dlatego zgodnie z np. 484 i 486 CRR udziały
wyemitowane w oparciu o obecnie obowiązujące przepisy będą nadal zaliczane do CET
I, jednak będą podlegały stopniowemu wyłączeniu z funduszy podstawowych. Ich
wartość, z punktu widzenia adekwatności kapitałowej, będzie co roku stopniowo
pomniejszana aż do dnia 31 grudnia 2021 r., kiedy przestaną być zaliczane do CET I.
Przeciwdziałanie skutkom zastosowania powyższych regulacji jest możliwe poprzez
wprowadzenie do ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków
spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz. U. Nr 119, poz. 1252, z
późn. Zm.) zmian wymaganych przepisem np. 29 CRR. Konieczne jest ustanowienie
przepisu, który wprowadzi możliwość uzależnienia wypłaty udziałów członkowskich od
decyzji organów banku np. w przypadku pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej
banku spółdzielczego.
3. Bankowość spółdzielcza w wybranych krajach UE
3.1. Bankowość spółdzielcza w Niemczech
Niemieckie lokalne banki spółdzielcze funkcjonujące na zasadach spółdzielczych,
których głównym celem jest działalność na rzecz członków poprzez świadczenie im
usług bankowych, stanowią podstawę całego sektora bankowości spółdzielczej.
Działalność ta regulowana jest przepisami prawa spółdzielczego i prawa bankowego,
które nadają im status spółdzielni i przyznają każdemu członkowi spółdzielni jeden
głos. Głównymi klientami bankowości spółdzielczej są firmy z branży rolnictwa i
przetwórstwa rolno spożywczego, leśnictwa oraz budownictwa. Podaje się, że z ich
usług korzysta 60% ogółu wszystkich rzemieślników, 75% kupców oraz 80% rolników,
w efekcie co siódmy Niemiec jest udziałowcem banku spółdzielczego (Siudek, 2011).
Istnienie placówek na terenie całego kraju jest jednym z czynników zapewniającym
bankom silną pozycję.
14
W
Niemczech
w
sektorze
bankowości
spółdzielczej
wyróżniamy
model
dwustopniowy, w którym najwyższe miejsce w strukturze organizacyjnej zajmują banki
centralne, natomiast najniższą pozycję zajmują banki ludowe (Volksbanki) oraz banki
Raiffeisena. Każdy bank lokalny zawiera dobrowolnie umowę cywilnoprawną z
bankiem centralnym i w zamian za odpłatność otrzymuje usługi świadczone przez banki
wyższego szczebla. Banki spółdzielcze są akcjonariuszami banków centralnych: mają
prawo do dywidendy oraz do kształtowania zakresu ich działalności. Banki centralne
prowadzą własną działalność i jednocześnie świadczą usługi dla banków lokalnych w
zakresie zapewnienia płynności finansowej, analizy rynku, udzielania kredytów,
promocji i reklamy.
Dzięki
powiązaniom
między bankami
centralnymi
a
wyspecjalizowanymi
podmiotami banki spółdzielcze mają możliwość oferowania klientom bardziej
specjalistycznych produktów takich jak leasing, faktoring, ubezpieczenia, zarządzanie
majątkiem, fundusze powiernicze czy papiery wartościowe.
W strukturze bankowości spółdzielczej w Niemczech nadrzędnymi bankami w
stosunku do grupy banków spółdzielczych są DZ Bank i WGZ Bank. DZ Bank jest
międzynarodowym bankiem komercyjnym. Kapitał podstawowy DZ Banku w
większości znajduje się w rękach banków spółdzielczych. Jako główne zadanie tej
instytucji podaje się wspieranie spółdzielczości niemieckiej, występuje ona jako
reprezentant sektora bankowości spółdzielczej na całym świecie. Razem z bankami
ludowymi i bankami Raiffeisena DZ Bank przeprowadza, mające duże znaczenie,
transakcje wspólnego kredytowania oraz oferuje różnego rodzaju kredyty dla rolników.
Doradztwo rolnicze jest ważnym elementem pomocy udzielanej przez DZ Bank na
rzecz spółdzielni kredytowych – pozwala to na zwiększenie konkurencyjności
spółdzielni kredytowych na rynku finansowym.
WGZ Bank był bankiem regionalnym w strukturze trójszczeblowej, który w 2008 r.
został przejęty przez DZ Bank, zachowując swoją pierwotną nazwę. Zrzesza banki z
terenu Północnej Westfalii. W celu podwyższenia efektywności struktury bankowości
spółdzielczej DZ Bank stopniowo przejmuje jego funkcje.
Do najważniejszych funkcji banków centralnych w Niemczech należą (Siudek,
2011):
1) koordynacja i wspieranie działalności całego spółdzielczego sektora bankowego,
2) refinansowanie ich działalności,
15
3) zarządzanie płynnością finansową banków spółdzielczych i poszerzanie zakresu
ich usług bankowych,
4) prowadzenie rozliczeń poprzez centra regionalne,
5) prowadzenie operacji dewizowych,
6) obrót papierami wartościowymi na zlecenie banków spółdzielczych
7) doradztwo dla banków spółdzielczych w zakresie marketingu i innych
dziedzinach działalności bankowej.
W Niemczech, zgodnie z obowiązującym prawem, każda instytucja kredytowa musi
być członkiem funduszu gwarancyjnego. Taką rolę dla banków spółdzielczych pełni
Bundesverband der Deutschen Volksbanken und Raiffeisebanken e.V. (BVR) czyli
Krajowy Związek Niemieckich Banków Ludowych i Banków Raiffeisena lub
Federalne Stowarzyszenie Niemieckich Banków Spółdzielczych.
System ochronny BVR jest pierwszym, finansowanym całkowicie bez udziału
państwa, systemem zabezpieczenia banków w Niemczech. Spółdzielczy system
zabezpieczenia powstaje ze składek członkowskich, których wysokość uzależniona jest
od wiarygodności finansowej każdego członka ustalanej według ustalonych zasad.
Sklasyfikowanie i określenie pozycji instytucji oparte jest między innymi na
następujących danych: udziale kapitału własnego w sumie bilansowej, stosunku salda
rezerw obowiązkowych do wyniku z działalności operacyjnej czy też stosunku
kredytów dla najważniejszej dla danego banku branży do wszystkich jego należności od
klientów.
System ten od samego początku swojego istnienia (od lat 30. XX wieku, kiedy został
wprowadzony w odpowiedzi na światowy kryzys gospodarczy i kryzys bankowy) stale
gwarantuje, że wszystkie zrzeszone w nim banki członkowskie będą w stanie spełniać
swoje zobowiązania finansowe – w tym w szczególności również zobowiązania
finansowe wobec klientów prywatnych i ich depozytów.
W ciągu 75-letniego istnienia systemu ochronnego nie trzeba było w jego ramach
wypłacać odszkodowania, gdyż obok ochrony depozytów zapewnia on ochronę
instytucji
kredytowej.
Opracowano
metody
wczesnego
ostrzegania
przed
nieprawidłowym rozwojem banku (monitoring, prewencja) a w ostateczności
postępowanie naprawcze. Jeżeli daną instytucję kredytową dotykają trudności
ekonomiczne, otrzymuje ona wsparcie w postaci środków podejmowanych w ramach
systemu ochronnego, dzięki którym jest w stanie znowu w całkowitym zakresie
wypełniać swoje zobowiązania natury prawnej. Taka procedura gwarantuje skuteczną
16
ochronę przed upadłością banków członkowskich, a tym samym również całkowite
bezpieczeństwo depozytów ich klientom.
System ochronny BVR chroni zawsze w całości i bez ograniczeń w zakresie wartości
depozytów klientów, w tym głównie wkładów oszczędnościowych, certyfikatów
depozytowych, lokat terminowych, depozytów bieżących, wyemitowanych przez banki
członkowskie obligacji na okaziciela będących w posiadaniu klientów.
Zabezpieczenie instytucjonalne pomagające bankom mającym trudności finansowe
przywrócić płynność i wypłacalność, umożliwiając im stabilną i sprawną dalszą
działalność gwarantowane przez BVR może zostać uznane za model rozwiązań
zagadnień dotyczących IPS, zwartych w regulacjach tj Rozporządzenie CRR i aktach
wykonawczych.
3.2. Bankowość spółdzielcza w Holandii
Do rozwoju bankowości spółdzielczej nie jest konieczna działalność w tak dużym
państwie jak np. Niemcy. Jedna z najsilniejszych na świecie grup bankowych istnieje w
państwie liczącym zaledwie 15,5 mln mieszkańców czyli w Holandii (Rabobank Group,
wzorowany na niemieckich bankach Raiffeisena). Struktura organizacyjna bankowości
spółdzielczej w Holandii należy do najsilniej scentralizowanych i skonsolidowanych
struktur w Unii Europejskiej (Gostomski, 2007b, s. 25).
W Holandii występowały początkowo dwie struktury: rolnicze (chłopskie) kasy
pożyczkowe i kasy Raiffeisena. W 1971 r. obie te grupy połączyły siły, tworząc grupę
Rabobank (Siudek, 2011, s. 78). To największa w Holandii instytucja finansowa licząca
10 mln klientów i 40% udział w rynku detalicznym. Rabobank zrzesza 183 banki
spółdzielcze z 1,8 mln członków. Od 25 lat aktywa Rabobanku wzrastają co roku
średnio o 10%, a w najbardziej prestiżowych rankingach jest on uznawany za szósty
najbezpieczniejszy bank na świecie, m.in. według rankingu Global Finance
(http://forsal.pl/, odczyt: 14.05.2015 r.). Fundusze własne Grupy Rabobank wynoszą
ponad 39 mld euro dzięki czemu jest jednym z 50 największych banków na świecie.
Fakt ten powoduje, że blisko 90% wszystkich kredytów bankowych udzielanych dla
sektora rolniczego obsługuje grupa Rabobank. Dodatkowo około 40% wszystkich
holenderskich małych i średnich przedsiębiorstw oraz 15% wielkich korporacji należy
do stałych klientów grupy. W Rabobanku zdeponowanych jest około 40% wszystkich
17
oszczędności obywateli Holandii. Pod względem sumy bilansowej zajmuje w Holandii
drugie miejsce (Siudek, 2011, s. 88).
Podstawą do założenia spółdzielni kredytowej jest w Holandii wyłącznie prawo
spółdzielcze. Banki lokalne Rabobank nie powstały wskutek wykorzystywania
kapitałów udziałowych swoich członków. Tu spółdzielcy nie są udziałowcami, a ich
prawa właścicielskie i siła głosów opierają się jedynie na opłaceniu składki
członkowskiej. Banki te nie przeznaczają również zysków na dywidendę tak jak jest to
choćby w Polsce. Cała nadwyżka jest dopisywana do funduszu zasobowego, co
systematycznie wzmacnia kapitały skonsolidowanej grupy. Członkowie banków
lokalnych w równym stopniu odpowiadają za ewentualne straty tych banków. Ta
odpowiedzialność jest proporcjonalna do wysokości udziałów członkowskich
wniesionych w chwili przystąpienia w poczet członków banku (Cieniuch, 1999;
Gostomski, 2006a). Dla zapewnienia tej stabilności finansowej banku spółdzielczego
również kredytobiorcy są zobowiązani do bycia jego członkami, a w konsekwencji
wspólnie i zarazem każdy z osobna odpowiadają za wszystkie zobowiązania banku.
Pożyczający stanowią w ten sposób wystarczającą gwarancję bezpieczeństwa środków
depozytariuszy.
Nieograniczona odpowiedzialność członków oraz fundusze gromadzone z zysków
przez długie lata były jedynymi źródłami kapitału grupy Rabobank. Fundusze te są
uważane za nienaruszalne i podlegają tzw. regule martwej ręki (nie ma prawa
dysponować nimi, ponieważ nie należą do niego). W sytuacji, gdy bank lokalny uległby
likwidacji, środki nie mogłyby zostać przekazane na rzecz członków. Dzięki temu
jakakolwiek zachęta do wyprowadzania funduszy z banków spółdzielczych jest
bezzasadna.
Każdy Rabobank ma własny, terytorialny zasięg działania i może świadczyć usługi
jedynie w regionie, w którym mieści się siedziba banku. O członkostwo mogą ubiegać
się wyłącznie osoby mieszkające w zasięgu działania banku, a zyski banków nie
podlegają podziałowi między jego członków. Taka konsolidacja wpływa na korzyści
podatkowe. Płatnikiem podatku dochodowego nie są pojedyncze banki, ale cała grupa.
W ten sposób wyniki mogą powiększać (w przypadku zysku), bądź pomniejszać (przy
stracie) podstawę wymiaru płaconego przez grupę podatku. To powoduje, że zyski
jednych placówek pokrywają straty drugich. Ostatecznie podatek płacony przez grupę
jest niższy niż sumaryczne podatki banków w zrzeszeniu bez konsolidacji podatkowej.
18
W grupie Rabobank istotną rolę pełni Rabobank Nederland. Jest to centralny bank
grupy, który pełni wobec zrzeszonych banków funkcje nadzorcze przekazane mu w
1952 r. przez Bank Centralny Holandii. Dla realizacji rozległych przedsięwzięć
niezbędne okazały się kapitały przekraczające znacznie poziom zgromadzonego
funduszu udziałowego banków zrzeszonych. Podjęto wówczas wspólną decyzję, że
40% zysków grupy (lokalnych banków) będzie transferowane do centrali. Mechanizm
redystrybucji zysków pomiędzy centralą i grupą oparty był na oprocentowaniu
depozytów utrzymywanych przez banki lokalne w Rabobank Nederland z
uwzględnieniem wymagań w zakresie płynności. Ostatecznie jednak, kiedy działalność
komercyjna centrali zaczęła generować wystarczające zyski, realokacja kapitału została
zaniechana. Poziom funduszy własnych Rabobank Nederland umożliwia obecnie
prowadzenie dużych przedsięwzięć, a także akwizycję kapitałową w celu rozszerzenia
oferty produktowej banków zrzeszonych.
Każdy bank lokalny Rabobank ma trzy organy statutowe (Gostomski, 2007b):
1) zgromadzenie ogólne,
2) radę nadzorczą,
3) radę kierowniczą.
Zgromadzenie ogólne obraduje przynajmniej jeden raz w roku. Każdy członek banku
ma jeden głos. Do obowiązków zgromadzenia należy:
1) uchwalanie statutu banku,
2) wybór członków rady nadzorczej i rady kierowniczej,
3) przyjęcie sprawozdania finansowego oraz określenie strategii i dalszego
rozwoju banku.
Liczba udziałów i głosów na walnym zgromadzeniu Rabobank Nederland zależy od
wysokości sumy bilansowej. Chodzi o to, żeby żaden bank bądź grupa banków nie
zdominowały struktury, a decyzje wynikały nie tylko z siły kapitału, ale też z samej
przynależności do grupy, w której każdy bank lokalny ma co najmniej jeden głos.
System ten umożliwia zachowanie równowagi interesów wewnątrz grupy. W ramach
systemu funkcjonuje także umowa o gwarantowaniu zysków i wzmacnianiu kapitałów.
Ma ona na celu prewencyjne zabezpieczanie wyniku przed wykazywaniem strat i
pomoc w osiągnięciu wymaganego poziomu wypłacalności (www.rabobank.com,
odczyt: 04.05.2015 r.).
Zadaniem rady nadzorczej jest sprawowanie nadzoru wewnętrznego, dbanie o
przestrzeganie obowiązujących regulacji, w tym statutu i innych wewnętrznych aktów
19
Rabobanku oraz przepisów i instrukcji wydawanych przez Centralny Bank Holandii.
Rada nadzorcza sprawuje kontrolę nad radą kierowniczą, ta zaś określa formy i warunki
udzielania pożyczek i mianuje dyrektora zarządzającego, który odpowiada za
kierowanie bankiem. Określa także politykę banku i kontroluje jej realizacje.
Członkowie rady pełnią swoje obowiązki, co bardzo ważne społecznie. Obok organów
statutowych istnieje zarząd banku zajmujący się kierowaniem i prowadzeniem operacji
bankowych.
Rabobank Nederland, jako prywatna spółka akcyjna, jest własnością wszystkich
banków spółdzielczych wraz z mniejszościowymi instytucjami spółdzielczymi. Jako
bank krajowy bankowości spółdzielczej w Holandii spełnia następujące zadania
(Cieniuch, 1999; Alińska, 2002; Gospodarowicz, 2008; Gostomski, 2008b):
1) określa ogólne wytyczne polityki finansowo-kredytowej bankowości
spółdzielczej,
2) rozwija nowe formy usług bankowych,
3) przeprowadza kontrole finansowe w bankach lokalnych,
4) zarządza nadwyżkami finansowymi banków lokalnych,
5) wprowadza nowoczesne systemy informatyczne w bankach lokalnych,
6) nadzoruje działalność banków lokalnych.
Zysk wypracowany przez Rabobank Nederland jest przekazywany w 60% do
spółdzielczych banków lokalnych, a w 40% przeznaczony jest na powiększanie kapitału
centrali. Kontrolę w bankach spółdzielczych Holandii spełniają pracownicy Rabobanku
według zasad określonych przez Centralny Bank Holandii. Bilans roczny każdego
banku musi być zaaprobowany i potwierdzony raportem kontrolera. Niezależnie od
tego, wszystkie banki podlegają kontroli zewnętrznej Centralnego Banku Holandii
(Gostomski, 2009c).
Grupa Rabobank jest przykładem bardzo dobrze zorganizowanej i efektywnie
funkcjonującej dwustopniowej struktury bankowości spółdzielczej w Europie.
Podstawową działalność operacyjną prowadzą banki lokalne, które zrzeszone są w
banku krajowym – Rabobank Nederland. Zajęte przez tę grupę w 2012 roku 29. miejsce
spośród największych banków świata oraz szósta pozycja w 2010 roku wśród
najbezpieczniejszych banków na świecie świadczy o tym, że strategia działania
przynosi wymierne efekty. Wysoka pozycja na rynku krajowym i międzynarodowym
wynika między innymi z silnej, wielopłaszczyznowej i skutecznej współpracy
wszystkich podmiotów z czołowym bankiem krajowym. Rosnąca liczba członków oraz
20
bardzo dobre notowania ratingowe świadczą o bezpieczeństwie grupy i zaufaniu
(http://www.bankowosc-spoldzielcza.eu/, odczyt: 15.05.2015 r.).
3.3. System bankowości spółdzielczej w Polsce
Historia polskiej bankowości spółdzielczej stanowi istotny element naszej historii
gospodarczej. Ewolucja bankowości spółdzielczej wskazuje jej żywotność i możliwości
dostosowywania się do różnych warunków politycznych i społeczno-gospodarczych.
Bankowość spółdzielcza działała w okresie zaborów, gospodarki kapitalistycznej,
systemu gospodarki nakazowej, a od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku
przechodziła proces transformacji do gospodarki rynkowej. Aktualnie w Polsce banki
spółdzielcze zrzeszone są w dwóch grupach: Banku Polskiej Spółdzielczości oraz
Spółdzielczej Grupie Bankowej.
Bank Polskiej Spółdzielczości prowadzi działalność w formie spółki akcyjnej, na
podstawie Kodeksu spółek handlowych i Prawa bankowego. Jest bankiem zrzeszającym
w rozumieniu obowiązującej ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych. Zrzesza
360 banków. Wśród akcjonariuszy banku 84,22% akcji posiadają banki spółdzielcze.
Siedzibą banku jest Warszawa ul. Grzybowska 81 (Sprawozdanie finansowe Banku
Polskiej Spółdzielczości za rok 2013, http://www.bankbps.pl/, odczyt: 27.05.2015r.).
SGB-Bank Spółka Akcyjna jest bankiem w formie spółki akcyjnej, działającym na
podstawie Ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i
bankach zrzeszających, Prawa bankowego oraz Kodeksu spółek handlowych. Statutowo
określonym przedmiotem działania banku jest pełnienie funkcji banku zrzeszającego dla
banków spółdzielczych, które zawarły z bankiem umowę zrzeszenia, uniwersalna
obsługa bankowa osób fizycznych, prawnych, jednostek nieposiadających osobowości
prawnej, w tym podmiotów gospodarczych oraz organów samorządu terytorialnego,
realizowanie innych form współpracy z bankami spółdzielczymi – akcjonariuszami, a
także podejmowanie inicjatyw dla rozwoju bankowości spółdzielczej. Zrzeszonych pod
szyldem Spółdzielczej Grupy Bankowej są 204 banki (Raport roczny Spółdzielczej
Grupy Bankowej za rok 2013, http://www.sgb.pl/, odczyt: 27.05.2015 r.).
Jeden bank spółdzielczy mianowicie Krakowski Bank Spółdzielczy działa
samodzielnie, poza zrzeszeniem.
21
Według stanu na dzień 31 grudnia 2014 r. sektor bankowości spółdzielczej w Polsce
liczył 565 banków, których liczba zmniejszyła się o 6, wskutek dobrowolnych łączeń
banków na podstawie prawa spółdzielczego (Informacja o sytuacji banków
spółdzielczych w 2014 roku Komisji Nadzoru Finansowego, http://www.knf.gov.pl/
odczyt: 27.05.2015 r.). Suma ich aktywów wyniosła 104 780,1 mln zł. Udział
procentowy banków spółdzielczych – liczony wielkością sumy bilansowej – w całym
sektorze bankowym w Polsce wynosił 8,9%. Fundusze własne wyniosły 10,3 mld zł. w
sektorze bankowym to 8,6 %. W roku 2014 banki spółdzielcze wypracowały zysk netto
w wysokości 774,8 mln zł, co stanowi 4,7% wyniku całego sektora bankowego. Łączny
współczynnik wypłacalności wyniósł 15,8%, współczynnik kapitału TIER I 14,6 %, a
współczynnik kapitału podstawowego TIER I 14,5 %. W sektorze bankowości
spółdzielczej zatrudnionych jest 32,9 tys. osób (19% wszystkich zatrudnionych w
sektorze bankowym) w 4,3 tys. placówkach ( 28% sieci placówek w sektorze).
Banki spółdzielcze działały na zasadach unormowanych w Prawie bankowym,
Prawie spółdzielczym i Ustawie o bankach spółdzielczych. Od 1 stycznia 2014 roku
podlegają
również
regulacjom
Rozporządzenia
575/2013.
Rozporządzenie
wprowadzające m.in. normy płynności krótkoterminowej LCR nie jest dostosowane do
systemu charakterystycznego dla polskiej bankowości spółdzielczej, w której banki
spółdzielcze lokują nadwyżki płynności w bankach zrzeszających. Owe środki, zgodnie
z unijnymi regulacjami, nie mogą być uznane za płynne aktywa mające na celu
pokrycie odpływów gotówkowych w ciągu 30 dni kalendarzowych. Również brak
prawnej możliwości ograniczenia lub odmowy wykupu udziałów członkowskich w
obecnym uregulowani prawnym uniemożliwia ich zaklasyfikowanie jako kapitału
podstawowego TIER I dla potrzeb adekwatności kapitałowej. Powyższe problemy mają
zostać rozwiązane poprzez wprowadzenie zmian w dotychczas obowiązującej ustawie o
bankach spółdzielczych. W innych państwach Unii Europejskiej banki są już
uprawnione do ograniczenia lub odmowy wykupu udziałów członkowskich oraz zasady
instytucjonalnego systemu ochrony funkcjonują w systemach bankowości spółdzielczej
(Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o bankach spółdzielczych,
https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204975/dokument149083.pdf,
odczyt:
27.05.2015 r.).
Prace nad przygotowaniem projektu ustawy o bankach spółdzielczych trwały już od
2013 roku w ramach Grupy Roboczej składającej się z przedstawicieli działających w
Polsce zrzeszeń banków spółdzielczych, reprezentantów Związku Banków Polskich,
22
Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, Związku Rewizyjnego Banków
Spółdzielczych, Urzędy Komisji Nadzoru Finansowego, Bankowego Funduszu
Gwarancyjnego, Narodowego Banku Polskiego i Ministerstwa Finansów. Obecnie
projekt został przesłany do Senatu. Prace nad projektem w dalszym ciągu wzbudzają
wiele kontrowersji (Mroczkowski, 2015).
Projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich
zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych ustaw dodaje szereg
przepisów zezwalających na ograniczenie lub wstrzymanie zwrotu wpłat na udziały
tworzące fundusz udziałowy banku spółdzielczego. Zmiany te są konsekwencją art. 29
Rozporządzenia CRR, który określa takie uprawnienie jako jeden z warunków
zaliczenia funduszu udziałowego do kapitału CET1 (Common Equity Tier 1), część
kapitału TIER I, który jest wymagany do pokrycia ryzyka podejmowanego przez bank.
Brak takiego uregulowania prowadzi do wyłącznie kapitału udziałowego z TIER I,
ograniczenia możliwości działania banku. Zostały określone przesłanki wstrzymania lub
ograniczenia zwrotu wpłat dokonanych na wypowiedziane udziały, które obejmują:
realizację programu postępowania naprawczego, wykazanie straty w bieżącej
działalności, zagrożenie niewypłacalnością lub utratą płynności czy też niespełnienie
wymogów kapitałowych, norm płynności lub limitów zaangażowania.
Członkostwo w banku spółdzielczym jest formą społecznego zaangażowania w
zaspokojenie lokalnych potrzeb finansowych i wymaga odrębnego ujęcia w stosunku do
dotychczasowych norm ogólnych prawa spółdzielczego. Projekt w sposób bardziej
wyczerpujący reguluje kwestie dziedziczenia udziałów i wprowadza instytucję
rozporządzania udziałem na wypadek śmierci, podobnie jak jest to uregulowane w
Prawie bankowym.
Projekt zawiera przepisy, które dają bankom zrzeszającym i bankom spółdzielczym
możliwość powołania grupy płynnościowej – systemu ochrony instytucjonalnej na
warunkach zawartych w art. 113 Rozporządzenia CRR. System ma na celu m.in.
wzajemne gwarantowanie zobowiązań członków, powołanie funduszu pomocowego
oraz zorganizowanie mechanizmów monitorowania ryzyka w systemie. System ochrony
tworzony będzie na podstawie umowy, zatwierdzonej przez KNF, której stroną będą
banki zrzeszające lub banki spółdzielcze lub bank zrzeszający oraz zrzeszone z nim
banki spółdzielcze (art. 22b projektu). Nadrzędnym celem systemu ochrony ma być
zapewnienie płynności i wypłacalności każdego uczestnika przy pomocy pożyczek,
gwarancji lub innych podobnych form finansowania (art. 22a projektu). Źródłem będzie
23
utworzony ze składek uczestników systemu, fundusz pomocowy, jego wysokość jak i
wysokość składek określona będzie w umowie systemu ochrony.
Jak wspomniano, prace nad projektem ustawy trwały od 2013 roku, zagadnienia
związane z tworzeniem przepisów definiujących polski IPS wzbudzają wiele
kontrowersji. Pierwszy tekst autorstwa Ministerstwa Finansów został poddany krytyce
przez sektor bankowości spółdzielczej, skutkiem czego było opracowanie wersji ustawy
z dnia 19.02.2014 r. (http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204937/204938/
dokument102755.pdf,
odczyt: 29.05.2015r.). Najistotniejsze postulaty środowiska
bankowości spółdzielczej zawarte w tym projekcie miały pozwolić na stworzenie
przepisów pozwalających na wprowadzenie czterech modeli działalności banków
opartych na:
 zrzeszeniu banków spółdzielczych z bankiem zrzeszającym w dotychczasowej
formule,
 pogłębionej formie zrzeszenia w ramach tzw. zrzeszenia zintegrowanego,
 systemie ochrony instytucjonalnej ( IPS),
 samodzielnej działalności banków spółdzielczych spełniających wymogi w
zakresie minimum kapitałowego – kapitał założycielski w wysokości co najmniej
5 mln euro).
Ostateczne z projektu ustawy został usunięty rozdział IIIb, regulujący instytucję
zrzeszenia zintegrowanego co jest kontrowersyjne – pominięte zostały alternatywne
rozwiązania i model działalności banków spółdzielczych został oparty tylko na systemie
ochrony instytucjonalnej oraz podważono sens konsultacji społecznych i wynik ich prac
legislacyjnych (Mroczkowski, 2015).
Zastrzeżenia budzi również zasada dobrowolności zrzeszania się w proponowanym
systemie ochrony instytucjonalnej. Biorąc pod uwagę krytyczne oceny IPS
formułowane przez przedstawicieli banków spółdzielczych (np. stanowisko Komitetu
Obrony Polskiej Bankowości Spółdzielczej) można przypuszczać, iż ich organy
statutowe nie wyrażą zgody na przyjęcie takiego rozwiązania. Przy założeniu, że bank
zrzeszony będzie częścią grupy, w której zdecydowano przyjąć formę IPS z udziałem
banku zrzeszającego dotychczasowa jego umowa wygaśnie w terminie 12 miesięcy od
zawiązania systemu ochrony. Wygaśnięcie umowy zrzeszenia oznacza dla banków
niespełniających samodzielnie wymogu kapitały założycielskiego utratę możliwości
prowadzenia działalności.
24
By złagodzić konieczność poniesienia - nieokreślonych jeszcze kosztów związanych
z powstaniem i funkcjonowaniem nowych organów - ustawodawca zamierza
wprowadzić korzyści związane z udziałem w IPS:
 zwolnienie
z
opłaty
ostrożnościowej
na
rzecz
Bankowego
Funduszu
Gwarancyjnego,
 zwolnienie przedmiotowe w podatku dochodowym od osób prawnych z tytułu
wpłat uczestników systemu ochrony na fundusz pomocowy.
Niewątpliwie korzyści z udziału w IPS osiągną banki zrzeszające, które będą mogły
spełnić wymogi w zakresie normy LCR na poziomie skonsolidowanym oraz małe banki
spółdzielcze o aktywach poniżej 50 mln zł. Banki o aktywach przekraczających 200
mln poniosą najwyższe koszty związane choćby z wpłatami na fundusz pomocowy.
Wprowadzenie jednolitego systemu zarządzania rodzajami ryzyka uznanymi za istotne
jest źródłem obaw limitowania działalności i samodzielności banków spółdzielczych,
których interesy są odmienne od banków zrzeszających. Nieporozumienia między
bankami zrzeszonymi a władzami banków zrzeszających pojawiały się już wcześniej,
ale w okresie pracy nad projektem uchwały napięcie pogłębiła niezbyt dobra sytuacja
finansowa jednego z zrzeszeń, stawiająca banki przed koniecznością dofinansowania
swojego banku zrzeszającego. Wywołuje to w środowisku nieufność do działań banków
zrzeszających, których interesy mogą być rozbieżne od interesów banków zrzeszonych.
Skierowany do Sejmu projekt ustawy o zmianie ustawy o funkcjonowaniu banków
spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających oraz niektórych innych
ustaw tworzyć będzie nowe ramy prawne dla działalności banków spółdzielczych
dlatego niezwykle ważne jest wypracowanie i praktyczna weryfikacja warunków
współpracy w ramach IPS i metod rozwiązywania sprzecznych interesów jego
uczestników.
25
Podsumowanie
Współczesna bankowość spółdzielcza, mimo że wykształciła się na różnych nurtach
ideologicznych i tradycjach, jak również na zróżnicowanych uregulowaniach prawnych,
w konsekwencji w obliczu różnych zawirowań w światowej gospodarce okazała się być
dość odporna, co świadczy o jej niezwykłym potencjale. Tezę te potwierdza również
fakt ogłoszenia przez ONZ roku 2012 Międzynarodowym Rokiem Spółdzielczości.
Współczesne spółdzielcze grupy bankowe w Europie należą do najszybciej
rozwijających się segmentów sektora bankowego i rynku finansowego. Ich
dynamiczny rozwój spowodowany jest stabilnymi podstawami w postaci stosunkowo
licznej grupy jednostek bankowych tworzących całą strukturę, a także silnej więzi
członków
(udziałowców),
tworzących
podstawy
egzystencji
i
sprawnego
funkcjonowania najniższego poziomu struktur organizacyjnych. Fakt ten podkreśla
znaczenie idei spółdzielczości traktowanej jako jeden z ważnych paradygmatów
rozwoju społeczno-gospodarczego współczesnego świata.
Sektor bankowości spółdzielczej funkcjonuje na podstawie dualnego charakteru, tj.
spółdzielni i banku. Najbardziej charakterystyczną cechą dla banków spółdzielczych
jest współudział członków w kapitale własnym banku. W działalności banków
spółdzielczych konieczne jest przestrzeganie przepisów prawa bankowego, jak i prawa
spółdzielczego. Grupy bankowe swoją pozycję i znaczenie na rynku europejskim
osiągnęły dzięki wieloletniej tradycji, przywiązaniu lokalnego klienta oraz świadczeniu
usług dostosowanych do potrzeb potencjalnych odbiorców. Głównych źródeł ich
sukcesu upatrywać należy przede wszystkim w kontaktach z klientami, poprzez
prawidłowo opracowane programy ich obsługi, rozległej i równomiernie rozłożonej
sieci placówek bankowych oraz umiejętności zatrzymania nowych członków banków
spółdzielczych, pomimo ogólnego zdeprecjonowania idei i wartości spółdzielczych.
Wartości te i znaczenie takiego systemu gospodarowania zarówno dla lokalnej
społeczności, jak i poszczególnych państw powinny być inspiracją dla rządów państw
Unii Europejskiej.
Najprężniej rozwijającą się grupą banków spółdzielczych w Europie są te
usytuowane w Niemczech, gdzie bankowość spółdzielcza ma swoje korzenie, Holandii,
ale i te działające w Polsce. W Niemczech w sektorze bankowości spółdzielczej
wyróżniamy model dwustopniowy, w którym najwyższe miejsce w strukturze
organizacyjnej zajmują banki centralne, natomiast najniższą pozycję zajmują banki
26
ludowe (Volksbanki) oraz banki Raiffeisena. Holenderskie banki wzorowane na
niemieckiej
strukturze
organizacyjnej
Raiffeisena
należą
do
najsilniej
scentralizowanych i skonsolidowanych struktur w Unii Europejskiej. Polskie banki
spółdzielcze, jako lokalne instytucje rynku finansowego, opierają swoją działalność na
wartościach samopomocy i demokracji. Tym samym stanowią istotny element
społecznej gospodarki rynkowej. Na chwilę obecną stanowią największą strukturę
bankową w Polsce. Jest to duży atut w walce konkurencyjnej z innymi bankami.
Konstytucją bankową Unii Europejskiej jest pakiet regulacyjny CRR/CRD IV. Jego
zakres obejmuje jednolite dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych przepisy
prawne
dotyczące:
funduszy
własnych,
znacznych
ekspozycji,
standardów
płynnościowych, dźwigni finansowej, a także obowiązków sprawozdawczych i
informacyjnych. Głównym celem Dyrektywy CRD IV jest zapewnienie bezpieczeństwa
deponentów i stabilnego zarządzania instytucjami kredytowymi. Dyrektywa ta jest
instrumentem harmonizacji porządków prawnych państw członkowskich w obszarze
działalności instytucji kredytowych.
Reasumując przytoczyć można tezę Elinor Ostrom, (amerykańskiej uczonej, której
Komitet Noblowski w 2009 roku przyznał Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii za
analizę ekonomicznych aspektów rządzenia szczególnie przez wspólnoty) dowodzącą,
że zarządzanie oparte o spółdzielnie i wspólnoty jest w większości przypadków bardziej
efektywne i racjonalne niż w systemie menadżerskim, gdyż pozwala na optymalizację
ludzkiego postępowania, tym samym umożliwia najlepsze rozwiązania wszelkich
konfliktów interesów występujących w banku. Umiejętność ta odgrywa kluczową rolę
w rozwoju gospodarczym każdego kraju.
27
Literatura
Źródła książkowe i opracowania
Alińska A. (2002), Bankowość spółdzielcza w krajach Unii Europejskiej, Warszawa.
Capiga M. (2008), Ocena działalności placówki operacyjnej banku: dylematy
metodologiczne i praktyczne, Katowice.
Cieniuch J. (1999), Przyszłość polskiej bankowości spółdzielczej a holenderskie
wzorce. Bank Spółdzielczy nr 8.
Gospodarowicz A. (2008), Funkcjonowanie spółdzielczych grup bankowych w
Polsce i wybranych Krajach Unii Europejskiej, Wrocław.
Gostomski E. (2006a), Dlaczego niemieckie banki lokalne konsolidują sprawozdania
finansowe? Nowoczesny Bank Spółdzielczy nr 3.
Gostomski E. (2007b), Krojenie rynku made in Rabobank. Nowoczesny Bank
Spółdzielczy nr 2.
Gostomski E. (2008b), Spółdzielcy wszystkich krajów łączcie się! Nowoczesny Bank
Spółdzielczy nr 1.
Gostomski E. (2009c), Spółdzielcze wartości. Gazeta Bankowa, nr 16 (1068).
Mroczkowski R. (2015), System ochrony instytucjonalnej. Szanse i zagrożenia dla
banków spółdzielczych w Polsce. Monitor Prawa Bankowego.
Szelągowska A. (2012), Współczesna Bankowość Spółdzielcza, Warszawa.
Akty prawne
Dyrektywa 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2006 r.
w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe
(wersja przeredagowana), (Dz. U. UE L z dnia 30 czerwca 2006 r.),
Dyrektywa 2006/49/WE w sprawie adekwatności kapitałowej firm inwestycyjnych i
instytucji kredytowych (wersja przeredagowana), (Dz. U. UE L z dnia 30 czerwca
2006 r.),
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/36/UE z dnia 26 czerwca 2013 r.
w sprawie warunków dopuszczenia instytucji kredytowych do działalności oraz
nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i firmami inwestycyjnymi
zmieniająca dyrektywę 2002/87/WE i uchylająca dyrektywy 2006/48/WE oraz
2006/49/WE (Dz. U. UE L 176 z 27.06.2013 r.),
28
Projekt ustawy Ministerstwa Finansów z dnia 06 lutego 2015 r. o zmianie ustawy o
funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających
oraz niektórych innych ustaw.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i rady (UE) nr 575/2013 z dnia 26
czerwca 2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i
firm inwestycyjnych, zmieniające rozporządzenie (UE) nr: 648/2012, (Dz. U. UE L
176 z 27.06.2013 r.),
Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz. U.
1995, Nr 4, poz.18 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (t. j. Dz. U. Z 2003 r., Nr 188,
poz. 1848 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (t. j. Dz. U. Z 2005
r. Nr 1, poz. 2 z późn. zm.),
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo Bankowe (Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939 z
późn. zm),
Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich
zrzeszaniu się i bankach zrzeszających (Dz. U. 2000, Nr 119, poz. 1252, z późn.
zm.),
Źródła internetowe
www.bankowosc-spoldzielcza.eu/.
www.forsal.pl/.
https://legislacja.rcl.gov.pl/docs//2/204924/204975/dokument149083.pdf.
Raport roczny Spółdzielczej Grupy Bankowej za rok 2013 [w:] www.sgb.pl,
Sprawozdanie finansowe Banku Polskiej Spółdzielczości za rok 2013r [w:]
www.bankbps.pl.
www.rabobank.com.
29