Żywoty świętych (hagiografia) - definicja, geneza, historia, znaczenie

Żywoty świętych (hagiografia) - definicja,
geneza, historia, znaczenie
Nazwa piśmiennictwa hagiograficznego wywodzi się z greckich słów
hágios - święty i grápho - piszę. Określa się tak utwory pisane prozą lub
wierszem ukazujące żywoty świętych chrześcijańskich. Dzieła takie były
określane jako vitae - żywoty albo legenda - służące do czytania (z
czasem legenda stała się synonimem historii fikcyjnej). Polskie
odpowiedniki łacińskich nazw to „żywoty”, „żywoty i cuda”, „dzieje”,
„historia” itp.
Początki europejskiej hagiografii wywodzą się z okresu wczesnego
chrześcijaństwa. Podstawowym źródłem żywotopisarstwa świętych były
Acta Martyrum, zwane inaczej Gesta albo Passiones, czyli pisma
sprawozdawcze z procesów i egzekucji wyroków na chrześcijanach.
Prototypem był proces Jezusa w Ewangelii i relacja o męczeństwie
Diakona Szczepana w Dziejach Apostolskich.
Za pierwsze dzieło hagiograficzne uważane jest Vita Antonii z IV
autorstwa św. Anastazego, które wzorowane było na biografiach
starożytnych filozofów. Pierwsza monografia tego typu to Historia
Lausiaca z roku około 419, opracowana prawdopodobnie przez
Palladiosa. W powszechnym obiegu ze zbiorów hagiograficznych
średniowiecza największym uznaniem i popularnością cieszyła się
Legenda aurea (Złota legenda) Jakuba de Voragine z XIII wieku,
zawierająca żywoty ponad 170 świętych.
Z czasem ustaliły się normy redakcyjne i kompozycyjne żywotów
świętych, które pozwoliły uzupełnić ubogi materiał faktograficzny
opisem cudów i cnót. Bohater najpierw osadzony w czasie i przestrzeni
historycznej, zatracał stopniowo rysy indywidualne na rzecz ogólnych.
Wytworzył się abstrakcyjny typ świętego - fanatycznego wyznawcy
chrześcijaństwa, ascety, męczennika, odrzucającego wszystko co
ziemskie. W schemacie biografii dużą rolę odgrywały zapowiedzi
przyjścia św. na świat, cuda, prześladowanie, męczeńska śmierć.
Żywoty świętych zebrane, uporządkowane i wydane zostały w epoce
nowożytnej - w całości zawiera 70 tomów. W Polsce początkowo hagiografia uprawiana była po łacinie, a od
końca XIV również po polsku. Wcześnie znano Złotą legendę, którą
przez pokolenia uzupełniano. Dzieło to miał też wpływ na rodzime
utwory hagiograficzne takie, jak Kazania gnieźnieńskie, Żywot świętego
Błażeja. Najdawniejsze zabytki po łacinie to Vita et passio sancti Alberti
martyris oraz wyrosłe z kultu św. Stanisława ze Szczepanowa jego
żywoty m.in. Vita sancti Stanislai.
W 1578 roku pojawiają się Żywoty świętych pańskich Piotra Skargi. Po
osłabieniu zainteresowania hagiografią w renesansie, w okresie baroku
wzrasta popularność świętych polskich, a żywoty cudzoziemskich
świętych obrastają w realia polskie.