zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

ZESZYTY
NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
KWARTALNIK
1 (39) / 2013
RADA NAUKOWA
Ireneusz MICHAŁKÓW – przewodniczący, Kazimierz WORWA – wiceprzewodniczący,
Hanna WARSEWICZ-GÓRSKA – sekretarz, Jewgenij BABOSOW, Olga BAŁAKIRIEWA,
Henryk BEDNARSKI, Ramiro Délio BORGES de MENESES, Lev BUKOVSKÝ,
Danuta CICHY, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Józef FRĄŚ, Karl
GRATZER, Dieter GREY, Janusz GUDOWSKI, Maria Luisa GUERRA, Renata
HOTOVA, Dietmar JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO,
Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER, Andrej KLEMIESZEW, Anatolij
KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRČMERY,
Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella
LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, FrantiŠek MIHINA, Kiyokazu NAKATOMI,
Janusz ROGOWSKI, Michaił ROMANIUK, Jurij S. RUDENKO, Wanda RUSIECKA,
Gregory SEDEK, Władimir SUDAKOW, Daniele STASI, Jan SZCZEPAŃSKI,
Janusz TANAŚ, Maciej TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna
ZINOWIEWA
ZESPÓŁ REDAKCYJNY
Zdzisław SIROJĆ – redaktor naczelny, Katarzyna TOMASIŃSKA – sekretarz redakcji,
Ivan BALAŽ, Jerzy CHORĄŻUK, Maciej DĘBSKI, Maria JAKUBOWSKANAJNIGIER, Jurij KARIAGIN, Gustaw KONOPACKI, Edyta ŁYSZKOWSKA,
Agnieszka SERAFIN, Marcin SMUK
Redaktorzy tematyczni
Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Hanna GÓRSKA-WARSEWICZ, Mariusz
JĘDRZEJKO, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ
Redaktorzy statystyczni
Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ
Redaktorzy językowi
Jęz. pol. – Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang. – Małgorzata CZAPLEJEWICZKOŁODZIŃSKA, Martin LACZEK, Aleksandra PENKOWSKA, Stanisław SAWICKI,
jęz. ang., ros. i ukr. – Susanna KITAJEWA, jęz. ang. i hiszp. – Franciszek BIAŁY, jęz.
ang., hiszp. i port. – Ramiro Délio BORGES de MENESES, jęz. ang. i franc. – Anna
PENKOWSKA, jęz. ros. – Tamara JAKOWUK, Zdzisław SIROJĆ, jęz. niem. – Barbara
KAZUBEK, jęz. ukr. – Bazyli NAZARUK, Jurij KARIAGIN, jęz. słow. i cz. – Ivan
BALAŽ, jęz. włoski – Ireneusz ŚWITAŁA
Redaktorzy techniczni
Iwona JABŁOŃSKA, Anna JABŁOŃSKA, Adam POLKOWSKI
Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną.
Wydawca: Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25, tel./fax /0 22/ 814 32 37 wew. 112
e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Druk i oprawa: INA Usługi Poligraficzne, e-mail: [email protected]
ISSN 1897-2500
Spis treści
Od Redakcji
7
ROZPRAWY, ARTYKUŁY, STUDIA
Marek Juchnicki, Zdzisław Nowakowski, Hieronim Szafran
Kompetencje Parlamentu Europejskiego
w Traktacie o Unii Europejskiej
11
Natalia Sutkowska, Krzysztof Kandefer
Problem ubóstwa w krajach Unii Europejskiej
37
Anna Gołębiowska
Realizacja polityki pieniężnej banków centralnych
Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii
59
Rafał Grupa
Niszcząca siła korporacji i koncernów
73
Wiesław Kowalczewski
Przedsiębiorstwo w teorii ekonomicznej i praktyce gospodarczej
85
Tatiana W. Biłonog
Systems approach as a tool for effective management
of investment projects
/Podejście systemowe jako narzędzie efektywnego
zarządzania projektami inwestycyjnymi/101
Irina W. Teron
Проблемы реализации экономических интересов
основных субъектов социально-трудовых отношений
в условиях модернизации экономики
/Problemy realizacji interesów ekonomicznych podstawowych
podmiotów społecznych w zakresie stosunków pracy w warunkach
modernizacji gospodarki/109
Alina Magomiedowa
Contents and main characteristics of partnerships
among business entities /Treść i główne cechy partnerstwa
między podmiotami gospodarczymi/125
Wołodimir Olenczenko
Множественность образов корпоративной социальной
ответственности /Wielość postaci korporacyjnej
odpowiedzialności społecznej/135
Agnieszka Chruślińska, Janusz Gudowski
Społeczna odpowiedzialność biznesu
w lokalnej działalności gospodarczej
151
Marek Gramlewicz
Praca socjalna z bezrobotnymi w gminie
- ujęcie systemowe na przykładzie Myśliborza 163
Tamara I. Jakowuk
Социокультурные предпосылки развития туризма
/Socjokulturowe przesłanki rozwoju turystyki/171
Wiktor G. Miska, Mychajło A. Manow
Eфективність функціонування туристичної інфраструктури
України після проведення ЄВРО-2012 /Efektywność funkcjonowania
turystycznej infrastruktury Ukrainy po EURO 2012/
185
Ivan Baláž
Kleromarketing – reklama na nebo
/Marketing kościelny – reklama na niebo/191
RECENZJE, KOMUNIKATY, INFORMACJE
Ireneusz Michałków
Recenzja książki: A. Frączkiewicz-Wronka, M. Grewiński (red.),
Przedsiębiorczość w Polsce – bariery i perspektywy rozwoju 201
Alfred Lutrzykowski
Recenzja książki C. Szyjko – Klimat dla klimatu: polskie samorządy
terytorialne wobec priorytetów zrównoważonego rozwoju 211
Contents
From Editor
7
DISSERTATIONS, ARTICLES, STUDIES
The competencies of the European Parliament
after the Treaty on European Union 11
Natalia Sutkiewicz, Krzysztof Kandefer
The problem of poverty in the European Union
37
Anna Gołębiowska
Implementation of monetary policy of central banks
of the United States and Great Britain
59
Rafał Grupa
The destructive power of corporations and concerns
73
Enterprise in the economic theory and business practice
85
Tatiana V. Biłonog
Systems approach as a tool for effective management
101
Irina W. Teron
Problems of realizing economic interests of the main social
entities within labour relations in the conditions of economic
modernization109
Alina Magomedova
among business entities
125
Volodimir Olenczenko
A variety of forms of corporate social responsibility
135
Corporate social responsibility in local economic activities
151
Marek Gramlewicz
Social work with the unemployed in a community
- a systemic approach illustrated with and example
of Myślibórz community
163
Tamara I. Yakovuk
Sociocultural prerequisites of tourism development
171
Victor G. Miska, Mykhailo A. Manov
Effectiveness of Ukraine touristic infrastructure after EURO 2012
185
Ivan Baláž
Church marketing – heaven advertisement
191
REVIEWS, REPORTS, NEWS
Book Review: A. Frączkiewicz-Wronka, Grewiński M. (ed.),
Entrepreneurship in Poland - barriers and development prospects
201
Alfred Lutrzykowski
Book Review: C. Szyjko, A climate for change: Polish local
governments towards sustainable development priorities
211
Zeszyty Naukowe UW MSC
7
Od Redakcji
Nowy rok kalendarzowy rozpoczynamy z wolą jak najbardziej pełnego wypełnienia treści Komunikatu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z 4 września 2012 r. Zależy nam na tym, aby pismo stale podnosiło swój poziom naukowy, by przestrzegano w nim procedur obowiązujących w piśmiennictwie naukowym, stąd też kolejne zmiany w składzie
Rady Naukowej, Kolegium Redakcyjnego i zespołu recenzentów.
Kierownictwu uczelni zależy na tym, aby w piśmie publikowali nie
tylko pracownicy zatrudnieni w Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie, ale także naukowcy z innych placówek i instytucji naukowych, w szczególności współpracujący z Uczelnią uczeni z innych krajów
i placówek naukowych.
Najważniejszą jednak kwestią, w zgodnej opinii Komitetu Redakcyjnego, jest dalsze doskonalenie wartości merytorycznej i wydawniczej czasopisma.
ROZPRAWY
ARTYKUŁY
STUDIA
11
Marek Juchnicki,
Zdzisław Nowakowski,
Hieronim Szafran
Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji w Warszawie
Kompetencje Parlamentu Europejskiego
w Traktacie o Unii Europejskiej
Parlament Europejski powstał jako Wspólne Zgromadzenie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali o uprawnieniach czysto konsultacyjnych.
Z biegiem czasu jego uprawnienia stopniowo wzrastały aż do równoprawnego, w stosunku do Rady Unii Europejskiej, udziału w procedurze legislacyjnej na mocy Traktatu z Lizbony1.
Pierwsza ze wspólnot europejskich - Europejska Wspólnota Węgla
i Stali ustanowiona została Traktatem Paryskim z 1951 r.2 Kolejne dwie
wspólnoty: Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Europejską Wspólnotę
Energii Atomowej powołano do życia w Traktatach Rzymskich z 1957 r.3
Pierwszą szeroko zakrojoną reformą Traktatów Rzymskich z 1957 r.
był „Jednolity Akt Europejski”4 (JAE) z 1986 roku. W traktacie tym za
priorytet dla Wspólnot Europejskich uznano utworzenie wspólnego rynku
do końca grudnia 1992 roku. Ponadto w JAE dokonano niejako kodyfikacji
politycznej współpracy pomiędzy państwami europejskimi, co stwarzało
podwaliny dla późniejszej Unii Europejskiej oraz jej Wspólnej Polityki
Tekst Traktatu: http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2007:306:SOM:PL:HTML,
dostęp z 10.01.2013 r.
2
Tekst Traktatu: http://www.cvce.eu/viewer/-/content/11a21305-941e-49d7-a171-ed5be548cd58/en; w języku polskim: http://polskawue.gov.pl/files/polska_w_ue/prawo/
traktaty/Traktat_EWWiS.pdf, dostęp z 10.01.2013 r.
3
Tekst Traktatu: http://eur-lex.europa.eu/pl/treaties/dat/11957E/word/11957E.doc oraz
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:084:0001:0112:PL:
PDF, dostęp z10.01.2013 r.
4
Dz. Urz. WE nr L 169, s. 1. z 29.06.1987 r. [niedostępny w języku polskim]; tekst
w języku polskim: http://polskawue.gov.pl/files/polska_w_ue/prawo/traktaty/JAE.pdf,
dostęp z 10.01.2013 r.
1
12
Zagranicznej i Bezpieczeństwa. JAE ponadto wprowadził do prawa wspólnotowego nazwę: „Parlament Europejski’’. Jednolity Akt utworzył również tzw. Sąd Pierwszej Instancji przy Trybunale Sprawiedliwości. Bardzo
ważną zmianą dokonaną w 1986 roku było także wprowadzenie procedury
współpracy Parlamentu i Rady przy stanowieniu prawa wspólnotowego,
poszerzającą kompetencje Parlamentu Europejskiego, szeroko wykorzystywaną później w Traktacie o Unii Europejskiej.
Zgodnie z art. A „Traktatu o Unii Europejskiej” (TUE), znajdującym
się w tytule I: „Postanowienie wspólne”, <<Niniejszym Traktatem5 Wysokie Umawiające się Strony ustanawiają między sobą Unię Europejską,
zwaną dalej „Unią”>>. Unię tą stanowiły Wspólnoty Europejskie, uzupełnione politykami i formami współpracy przewidzianymi Traktatem. Unia
nie została ustanowiona w celu zastąpienia działań państw członkowskich
w poszczególnych dziedzinach jej kompetencji, takich jak popieranie
zrównoważonego rozwoju oraz trwałego postępu gospodarczego i społecznego, lecz po to, by wspierać kraje UE zgodnie z zasadą pomocniczości (określoną w art. 3b Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę
Gospodarczą, zmienionego przez art. B Traktatu o Unii Europejskiej).
Według art. D TUE, Rada Europejska, która nadawała Unii impulsy
niezbędne do jej rozwoju i określała jego ogólne kierunki polityczne, skupiała szefów państw lub rządów Państw Członkowskich oraz przewodniczącego Komisji. Towarzyszyć mieli im ministrowie spraw zagranicznych
Państw Członkowskich i członek Komisji. Rada Europejska składała Parlamentowi Europejskiemu sprawozdanie po każdym swym spotkaniu oraz
roczne sprawozdanie pisemne o postępach dokonanych przez Unię.
Dz. Urz. WE nr C 191 z 29.07.1992 r.; Traktat o Unii Europejskiej (TUE) zwany też
Traktatem z Maastricht, został parafowany 11 grudnia 1991 r., podpisany 7 lutego
1992 r. w Maastricht w Holandii, a wszedł w życie 1 listopada 1993 r. po przyjęciu
go w referendach przeprowadzonych w dwunastu państwach członkowskich Unii;
tekst Traktatu: http://polskawue.gov.pl/files/polska_w_ue/prawo/traktaty/Traktat_z_
Maastricht.pdf, dostęp z 10.01.2013 r.
5
Kompetencje Parlamentu Europejskiego w Traktacie o UE
13
Zgodnie z art. E, Parlament Europejski (PE)6, Rada (RUE)7, Komisja (KE)8 i Trybunał Sprawiedliwości (TS) Unii Europejskiej9 wykonywały swoje uprawnienia zgodnie z warunkami i celami przewidzianymi,
z jednej strony, w postanowieniach Traktatów ustanawiających Wspólnoty
Europejskie (TUE) oraz późniejszych traktatów i aktów zmieniających je
lub uzupełniających, z drugiej zaś - w innych postanowieniach niniejszego
Traktatu.
TUE (w tytule II) zawiera postanowienia zmieniające Traktat o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (w art. G TUE lit. A pkt 1.) w całym
Traktacie, dokonano zmiany nazwy „Europejska Wspólnota Gospodarcza”
na „Wspólnota Europejska”.
Wymieniając instytucje Wspólnoty Europejskiej (w art. 4. ust. 1. zmienionym przez art. G lit. A pkt 6. TUE) Traktat z Maastricht wskazuje na
pierwszymi miejscu Parlament Europejski, następnie Radę UE, Komisję
Europejską, Trybunał Sprawiedliwości i Europejski Trybunał Obrachunkowy10. Radę i Komisję wspomagają m.in. Komitet Ekonomiczno-Społeczny11 i Komitet Regionów12 pełniące funkcje doradcze (art. 4. ust. 2.
Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską). Analogicznych zmian
dokonano w Traktacie EWWiS. Wspólne Zgromadzenie, zwane dalej
„Parlamentem Europejskim”, należało do głównych instytucji Wspólnoty,
oprócz Wysokiej Władzy (zwanej dalej „Komisją”) – którą wspierał Komitet Doradczy, Specjalnej Rady Ministrów (zwanej dalej „Radą”), Trybunału Sprawiedliwości i Trybunału Obrachunkowego (według tytułu III
TUE art. H pkt 1.), zmieniającego art. 7. Traktatu EWWiS). Ten sam układ
organów co Wspólnota Europejska i EWWiS, obejmujący m.in. Parlament
Europejski, zawierał, znowelizowany przez TUE, Traktat Euratom (tytuł
IV TUE - „Postanowienia zmieniające Traktat ustanawiający Europejską
8
9
Zob.: http://www.europarl.europa.eu/portal/pl, dostęp z 10.01.2013 r.
Zob.: http://www.consilium.europa.eu/homepage.aspx?lang=pl, dostęp z 10.01.2013 r.
Zob.: http://ec.europa.eu/index_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
Zob.: http://curia.europa.eu/jcms/jcms/Jo2_6999/, dostęp z 10.01.2013 r.
10
Zob.: http://eca.europa.eu/portal/page/portal/eca_main_pages/home, dostęp z 10.01.2013 r.
11
Zob.: http://www.eesc.europa.eu/?i=portal.pl.home, dostęp z 10.01.2013 r.
12
Zob.: http://cor.europa.eu/en/Pages/home.aspx, dostęp z 10.01.2013 r.
6
7
14
Wspólnotę Energii Atomowej”, art. I pkt 1. zmieniający art. 3. ust. 1. i 2.
Traktatu Euratom).
Traktat o Unii Europejskiej wprowadził nową jakość w dziedzinie integracji europejskiej ustanawiając instytucję „Obywatelstwa Unii”13 (część
II TWE, art. 8-8e, wprowadzona przez art. G lit. C TUE). Obywatelem UE
staje się każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego. Każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń
i warunków ustanowionych w niniejszym Traktacie i środkach przyjętych
w celu jego wykonania. Rada może wydać przepisy ułatwiające wykonywanie unijnych praw obywatelskich, stanowiąc jednomyślnie na wniosek
Komisji, po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego. Każdy obywatel
Unii mający miejsce zamieszkania w państwie członkowskim, którego nie
jest obywatelem, ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania,
na takich samych zasadach jak obywatele tego państwa. Prawo to jest wykonywane z zastrzeżeniem szczegółowych warunków, jakie zostały ustalone przed 31 grudnia 1994 roku przez Radę stanowiącą jednomyślnie na
wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim. Warunki te
mogły przewidywać odstępstwa, jeśli uzasadniały to szczególne problemy
państwa członkowskiego. Każdy obywatel Unii mający miejsce zamieszkania w państwie członkowskim, którego nie jest obywatelem, ma prawo
głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego
w państwie członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich
samych zasadach jak obywatele tego państwa. Prawo to było wykonywane
z zastrzeżeniem szczegółowych warunków, jakie zostały ustalone przed 31
grudnia 1993 roku przez Radę stanowiącą jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, które mogły przewidywać
odstępstwa, jeśli uzasadniały to szczególne problemy danego kraju UE14.
Zob.: http://www.uniaeuropejska.org/obywatelstwo-unii-europejskiej oraz http://ec.europa.eu/justice/citizen/index_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
14
Por.: J. Barcz, Unia Europejska. Prawo instytucjonalne i gospodarcze, Warszawa 2008,
s. 835 – 849.
13
15
W całym Traktacie wyraźnie odznacza się tendencja do poszerzania
kompetencji PE. Parlament uzyskał większy wpływ na urzeczywistnianie
unijnych swobód15. Zgodnie z art. G lit. D pkt 10. TUE, zmieniającym art.
49. TWE przy uchwalaniu, w postaci dyrektyw lub rozporządzeń, środków niezbędnych do wprowadzenia w życie swobodnego przepływu pracowników Rada stanowiła wspólnie z Parlamentem Europejskim zgodnie
z procedurą określoną w artykule 189b i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym.
Tą samą procedurę stosowało się do wdrażania ogólnych programów
w celu urzeczywistnienia swobody przedsiębiorczości w odniesieniu do
określonego rodzaju działalności (art. G lit. D pkt 11., zmieniający art. 54.
ust. 2. TWE).
Przy czym związane ze swobodami przepisy wykonawcze i administracyjne uchwalane były najpierw przez Radę po konsultacji z Parlamentem - w celach ich skoordynowania, a następnie koordynowane były na
poziomie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych
państw członkowskich (art. G lit. D pkt 12. TUE, zmieniający art. 56. ust.
2. TWE).
Jedną z istotnych kwestii powiązanych z unijnymi swobodami jest
sprawa ułatwiania wykonywania działalności na własny rachunek. Na
mocy z art. G lit. D pkt 13., zmieniającego art. 57. ust. 1 – 3. TWE,
w celu ułatwienia wykonywania działalności na własny rachunek Rada,
stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w artykule 189b, uchwalała dyrektywy zmierzające do wzajemnego uznawania dyplomów, świadectw
i innych dowodów kwalifikacji zawodowych. W tym samym celu Rada,
przed końcem okresu przejściowego, uchwalała dyrektywy zmierzające do
koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych
Państw Członkowskich dotyczących podejmowania i wykonywania działalności prowadzonej na własny rachunek. Rada, stanowiąc jednomyślnie
na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, decydowała w sprawach dyrektyw, których wykonanie w przynajmniej jednym
Państwie Członkowskim powodowało zmianę istniejących zasad ustawo Zob.: http://www.cie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/A72F30BFA086EF03C1256E7B00482475/
$file/CZTERYSW.PDF, dostęp z 10.01.2013 r.
15
16
wych regulujących wykonywanie zawodów w odniesieniu do kształcenia
zawodowego i warunków dostępu do niego osób fizycznych. Rada stanowiła zgodnie z procedurą określoną w artykule 189b.
W TUE uregulowano też kwestię pilnych i niezbędnych środków dotyczących przepływu kapitału i płatności (art. 73g TWE dodany przez art. G
lit. D pkt 15. TUE). Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na wniosek Komisji, mogła zadecydować, iż dane państwo członkowskie powinno
zmienić lub uchylić takie środki. Przewodniczący Rady informował Parlament Europejski o stosownych decyzjach podjętych przez Radę16.
Co do płatności związanych z wymianą towarów, usług i kapitału,
jak również transferem kapitału i płac, z uwzględnieniem szczególnych
aspektów związanych z transportem, Rada stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w artykule 189b i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, ustanawiała m.in.: wspólne reguły mające zastosowanie
do transportu międzynarodowego, warunki dostępu przewoźników, bezpieczeństwo transportu. Na zasadzie odstępstwa od powyższej procedury,
przepisy dotyczące systemu regulacji transportu, których zastosowanie
mogłoby poważnie wpłynąć na poziom życia i zatrudnienia w niektórych
regionach, jak również na funkcjonowanie infrastruktury transportowej,
uchwalane były przez Radę, stanowiącą jednomyślnie na wniosek Komisji
po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komitetem Ekonomiczno-Społecznym (art. G lit. D pkt 16., zmieniający art. 75. TWE).
Wspólne reguły w dziedzinie konkurencji17, podatków i zbliżania ustawodawstwa krajów UE stanowiła Rada, większością kwalifikowaną na
wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim (art. G lit. D
pkt 19. TUE, zmieniający art. 94. TWE).
Przepisy dotyczące harmonizacji ustawodawstwa odnoszące się do
podatków obrotowych, akcyzy i innych podatków pośrednich w zakresie,
Por.: B. Lanckoroński, S. Rudnicki, Swoboda przepływu kapitału w podstawowych aktach
prawa pierwotnego Wspólnot, Biuletyn Prawa Bankowego, http://www.knpb.wpia.
uw.edu.pl/biuletyn/BIULETYN%20PRAWA%20BANKOWEGO%20NUMER%201.
pdf, dostęp z 10.01.2013 r.
17
Por.: TWE, Tytuł VI, rozdział 1: „Reguły konkurencji ” art. 81-89, http://www.cie.gov.pl/
www/serce.nsf/0/efd8f39d407e2ad8c1256e8300303ed5?open, dostęp z 10.01.2013 r.
16
17
w jakim harmonizacja ta była niezbędna do ustanowienia i funkcjonowania rynku wewnętrznego, uchwalane były przez Radę, stanowiącą jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim
oraz Komitetem Ekonomiczno-Społecznym (art. G lit. D pkt 20. TUE,
zmieniający art. 99. TWE).
Analogicznie dyrektywy w celu zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich, które miały bezpośredni wpływ na ustanowienie lub funkcjonowanie wspólnego rynku,
również uchwalane były przez Radę, stanowiącą jednomyślnie na wniosek
Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komitetem Ekonomiczno-Społecznym (art. G lit. D pkt 21. TUE, zmieniający art. 100.
TWE).
Nie wszystkie kraje dopuszczone zostały do ruchu bezwizowego
z Unią Europejską. Rada jednomyślnie (a od stycznia 1966 większością
kwalifikowaną), na wniosek Komisji Europejskiej i po konsultacji z Parlamentem, określała państwa trzecie, których obywatele musieli posiadać
wizę przy przekraczaniu zewnętrznych granic państwa członkowskiego
(art. G lit. D pkt 23. TUE dodający do TWE art. 100c).
Rada UE nadzorowała, na podstawie sprawozdania przedstawianego przez Komisję18, rozwój sytuacji gospodarczej w każdym państwie
członkowskim i we Wspólnocie, jak również zgodność krajowych polityk
gospodarczych z ogólnymi kierunkami polityki gospodarczej Unii oraz
dokonywała oceny całościowej. Wszystko to miało na celu zapewnienie
ściślejszej koordynacji polityk gospodarczych i trwałej konwergencji dokonań gospodarczych państw członkowskich (art. G lit. D pkt 25.) TUE
przemianowujący Tytuł II na Tytuł VI: „Polityka gospodarcza i społeczna”, zawierający rozdział 1. „Polityka gospodarcza” - obejmujący przepisy art. 102a-104c TWE, rozdział 2. „Polityka pieniężna” – obejmujący
przepisy ar. 105 -109 i rozdział 3. „Postanowienia instytucjonalne” – obejmujący przepisy art. 109a-109d oraz rozdział 4. „Postanowienia przejściowe – przepisy art. 109e-109m). W przypadku stwierdzenia, że polityka
gospodarcza państwa członkowskiego nie była zgodna z ogólnymi kierunkami określonymi lub że zagrażała należytemu funkcjonowaniu unii
Por. np.: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-1274_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
18
18
gospodarczej i walutowej, Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną
na zalecenie Komisji, mogła kierować do danego państwa członkowskiego niezbędne zalecenia. Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na
wniosek Komisji, mogła zadecydować o podaniu swoich zaleceń do publicznej wiadomości. Przewodniczący Rady i Komisja składali sprawozdanie Parlamentowi Europejskiemu dotyczące rezultatów wielostronnego
nadzoru. Przewodniczący Rady mógł być wezwany do stawienia się przed
właściwą komisją Parlamentu Europejskiego, jeśli Rada podała swoje zalecenia do publicznej wiadomości.
Przewodniczący Rady informował Parlament Europejski o decyzjach
podjętych w kwestii nieprzestrzegania przez państwa członkowskie procedury nadmiernego deficytu budżetowego19. Dodatkowo, uzupełniające
przepisy dotyczące stosowania tej procedury znajdowały się w Protokole w sprawie procedury dotyczącej nadmiernego deficytu, załączonym do
TUE. Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji
z Parlamentem Europejskim i Europejskim Bankiem Centralnym (EBC),
uchwalić miała w przyszłości przepisy, zastępujące ten Protokół (znowelizowany art. 104c TWE).
Traktat z Maastricht zawiera istotne postanowienia dotyczące Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Systemu Banków Centralnych
(ESBC). Parlament Europejski otrzymał znaczące kompetencje w tej sferze nadane Traktatem. Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji,
po konsultacji z EBC i za zgodą Parlamentu Europejskiego, mogła powierzyć Europejskiemu Bankowi Centralnemu szczególne zadania dotyczące
polityk w dziedzinie nadzoru ostrożnościowego nad instytucjami kredytowymi i innymi instytucjami finansowymi, z wyjątkiem instytucji ubezpieczeniowych (zmieniony art. 105. ust. 6. TWE). Przy czym znowelizowany
art. 106. ust. 1. TWE wskazywał, że ESBC złożony był z EBC i krajowych
banków centralnych.
Zgoda PE była ponadto wymagana w każdym przypadku zmiany dołączonego do TUE „Protokołu w sprawie Statutu Europejskiego Systemu
Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego” dotyczącego
19
Por.: http://europa.eu/legislation_summaries/economic_and_monetary_affairs/stability_
and_growth_pact/l25020_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
19
następujących kwestii: gromadzenie informacji statystycznych (art. 5. ust.
1-3. Statutu EBC dołączonego do TWE); rachunki bankowe instytucji kredytowych, organów publicznych i innych w EBC i krajowych bankach
centralnych (art. 17. Statutu EBC); operacji otwartego rynku i operacji kredytowych EBC i krajowych banków centralnych (art. 18. Statutu EBC);
rezerw obowiązkowych krajowych instytucji kredytowych w EBC (art. 19.
ust. 1. Statutu EBC); systemów rozliczeń i płatności (art. 22. Statutu EBC);
operacji zewnętrznych EBC i krajowych banków centralnych – tzn. poza
UE (art. 23. Statutu EBC); innych operacji (art. 24. Statutu EBC); sprawozdań finansowych EBC i krajowych BC (art. 26. Statutu EBC); kwestii
związanych z podziałem dochodów pieniężnych krajowych BC (art. 32.
ust. 2-4. i 6. Statutu EBC), spraw związanych z podziałem zysku netto
i strat EBC (art. 33. ust. 12. lit. a Statutu EBC) i personelu EBC (art. 36.
Statutu EBC).
Natomiast konsultacje z Parlamentem wymagane były do zmiany
przepisów: o funkcjach doradczych (konsultacyjnych) EBC (art. 4. Statutu EBC); dotyczących osób fizycznych i prawnych poddanych wymogom sprawozdawczości statystycznej (art. 5. ust. 4. Statutu EBC); spraw
proceduralnych związanych z rezerwami obowiązkowymi (art. 19. ust. 2.
Statutu EBC); innych narzędzi kontroli pieniężnej (art. 20. Statutu EBC);
kapitału EBC wynoszącego w chwili ustanawiania banku 5 mld ECU20
(art. 28. ust. 1. Statutu EBC); danych statystycznych koniecznych do
określenia udziału kapitałowego danego państwa członkowskiego Unii
w EBC, związanego w 50% z liczbą ludności państwa a w 50% z udziałem
państwa członkowskiego w PKB Wspólnoty (art. 29. ust. 2. Statutu EBC);
przekazywania dodatkowych rezerw walutowych do EBC (art. 30. ust. 4.
Statutu EBC) oraz grzywien i okresowych kar pieniężnych nakładanych na
przedsiębiorstwa z powodu nieposzanowania aktów prawnych EBC (art.
34. ust. 3. Statutu EBC).
Parlament Europejski miał być konsultowany przez Radę, stanowiącą
jednomyślnie na zlecenie Komisji Europejskiej i po konsultacjach z EBC,
Ang. European Currency Unit – jednostka rozliczeniowa w europejskim systemie
monetarnym, używana w latach 1979–1998; pełniła ponadto funkcję składnika rezerw
walutowych w krajach Unii Europejskiej.
20
20
w sprawach zawierania przez Radę formalnych umów dotyczących systemu kursów wymiany ECU w stosunku do walut pozawspólnotowych.
Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na zalecenie EBC lub Komisji i po konsultacji z EBC, w celu doprowadzenia do konsensu zgodnego
z celem stabilności cen, mogła przyjąć, zmienić lub zrezygnować z centralnych kursów ECU w systemie kursów walutowych. Przewodniczący
Rady informował Parlament Europejski o przyjęciu, zmianie lub rezygnacji z centralnych kursów ECU (art. 109. TWE, zmieniony przez art. G lit.
A pkt 25. TUE).
Dodatkowo, konsultacji z Parlamentem wymagało mianowanie Prezesa, wiceprezesów i pozostałych członków Zarządu EBC (rozdział III, art.
109a i nast. TWE, zmienione przez art. G lit. A pkt 25. TUE).
EBC21 zobowiązany był ponadto do składania rocznego sprawozdania z działalności Europejskiego Systemu Banków Centralnych22 i w sprawach polityki pieniężnej za rok ubiegły i bieżący – do Parlamentu, Rady
i KE, jak Również do Rady Europejskiej. Prezes EBC przedstawiał to
sprawozdanie Radzie i Parlamentowi Europejskiemu, który mógł odbyć
debatę generalną na podstawie sprawozdania. Zaś Prezes EBC i inni członkowie Zarządu mogli, na żądanie Parlamentu Europejskiego lub z inicjatywy własnej, być przesłuchani przez właściwe komisje PE (art. 109b TWE,
zmieniony przez art. G lit A pkt 25. TUE).
Kompetencje PE w tej sferze wynikały też ze Statutu Europejskiego
Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Zatem
(według art. 11. ust. 2. oraz art. 50. Statutu EBC) Parlament konsultowany
był odnośnie powołania przez państwa członkowskie Zarządu Europejskiego Banku Centralnego. EBC kierował m.in. do Parlamentu sprawozdanie z rocznej działalności Europejskiego Systemu Banków Centralnych
i w sprawie polityki pieniężnej (art. 15. ust. 2. Statutu EBC). Natomiast
w sprawie zmiany statutu ESBC każdorazowo wymagana była zgoda Parlamentu Europejskiego. Jednakże uchwalanie przepisów wykonawczych,
zwanych prawodawstwem uzupełniającym, odnośnie trzeciego etapu unii
21
22
Zob.: http://www.ecb.int/home/html/index.en.html, dostęp z 10.01.2013 r.
Zob.: http://www.ecb.int/ecb/html/index.pl.html, dostęp z 10.01.2013 r.
21
walutowej, wymagało już tylko konsultacji z PE (art. 41. ust. 1. i art. 42.
Statutu EBC).
W celu wspierania koordynacji polityk Państw Członkowskich w pełnym zakresie niezbędnym do funkcjonowania rynku wewnętrznego, ustanowiony został Komitet Walutowy o charakterze doradczym23. Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na wniosek Komisji i po konsultacji
z EBC oraz z Komitetem Walutowym, uchwalała przepisy dotyczące składu Komitetu Ekonomiczno-Finansowego. Przewodniczący Rady informował Parlament Europejski o podjętej decyzji (art. 109c ust. 1-3).
W oparciu o art. 109f ust. 1., utworzony został Europejski Instytut
Walutowy (EIW)24, którego prezes był mianowany po konsultacji z Parlamentem Europejskim. EIW konsultowany był przez Radę albo państwa
członkowskie (w drugim przypadku - w granicach i na warunkach określonych przez Radę, stanowiącą większością kwalifikowaną na wniosek
Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim oraz EIW) w sprawie
każdego projektowanego aktu wspólnotowego w dziedzinie podlegającej
jego kompetencji. Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po
konsultacji z Parlamentem Europejskim oraz EIW, mogła powierzyć EIW
inne zadania do przygotowania kolejnego etapu integracji walutowej.
Kompetencje PE konsultowania projektów aktów prawnych przygotowywanych przez Europejski Instytut Walutowy wynikały też z dołączonego do TUE „Protokołu w sprawie Statutu Europejskiego Instytutu Walutowego” (art. 5. ust. 3.). Podobnie, mianowanie Prezesa EIW wymagało
konsultacji z Parlamentem (art. 9. ust 3.). Zaś roczne sprawozdanie i zestawienie rachunków EIW było przedstawiane, oprócz Rady i KE, także Parlamentowi Europejskiemu (art. 11. ust. 3.). PE opiniował również kwestię
przyznania EIW środków na jego działalność (art. 16. Statutu EIW).
Jeśli Rada potwierdziła, które Państwa Członkowskie spełniają warunki niezbędne do przyjęcia jednej waluty, Państwa Członkowskie, które
nie spełniają tych warunków, objęte były derogacją. Przynajmniej co dwa
lata lub na żądanie Państwa Członkowskiego objętego derogacją, Komisja
Por.: http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/pl/FTU_5.2.pdf, dostęp z 10.01.2013 r.
Zob.:
http://circa.europa.eu/irc/opoce/fact_sheets/info/data/economic/institutions/
article_7228_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
23
24
22
i EBC składały sprawozdanie Radzie. Po konsultacji z Parlamentem Europejskim i dyskusji w ramach Rady zebranej w składzie szefów państw lub
rządów, Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na wniosek Komisji,
decydowała, które Państwa Członkowskie objęte derogacją spełniały niezbędne warunki i uchylała derogację w stosunku do nich (zmieniony art.
109k ust. 1. i 2. TWE).
W dziedzinie polityki przemysłowej, Wspólnota i państwa członkowskie czuwały nad zapewnieniem warunków niezbędnych dla konkurencyjności unijnego przemysłu. Wspólnota przyczyniała się do osiągania tych
celów przez polityki i działania, które prowadziła na podstawie innych postanowień TWE. Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji, po
konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, mogła zadecydować o szczegółowych środkach przeznaczonych
na wsparcie działań podjętych przez państwa członkowskie służących
osiągnięciu wyznaczonych celów (art. 130. ust. 1-3. TWE zawarty w tytule XIII: „Przemysł”, zmienionym przez art. G lit. A pkt 38. TUE).
Państwa Członkowskie prowadzić miały swoje polityki gospodarcze
i koordynować je w taki sposób, aby osiągnąć także spójność gospodarczą
i społeczną. Co trzy lata Komisja przedstawiała Parlamentowi Europejskiemu, Radzie, Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu i Komitetowi
Regionów sprawozdanie w sprawie postępów w urzeczywistnianiu spójności gospodarczej i społecznej oraz w sprawie sposobu, w jaki różne
środki przewidziane w niniejszym artykule przyczyniły się do tego. Sprawozdanie to zawierało, w odpowiednim przypadku, stosowne propozycje.
Jeśli poza funduszami i bez uszczerbku dla środków przyjętych w ramach
innych polityk Wspólnoty, działania szczególne okazały się niezbędne,
działania takie mogły zostać podjęte przez Radę, stanowiącą jednomyślnie
na wniosek Komisji, po konsultacji z Parlamentem Europejskim, Komitetem Ekonomiczno-Społecznym oraz Komitetem Regionów (Tytuł XIV
„Spójność gospodarcza i społeczna”25, art. 130a i 130b TWE, znowelizowane przez art. G lit. A pkt 38. TUE).
25
Zob.: http://circa.europa.eu/irc/opoce/fact_sheets/info/data/policies/regionalcohesion/
article_7258_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
23
Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji, po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym oraz Komitetem Regionów, określała zadania, cele priorytetowe oraz organizację funduszy strukturalnych (zmieniony art. 130d
TWE).
W sferze badań i rozwoju technologicznego, Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim oraz Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, uchwalała
programy szczegółowe dotyczące tych kwestii, a także tworzyła struktury
i przedsiębiorstwa potrzebne do wykonywania wspólnych prac badawczych. Na początku każdego roku Komisja przedstawiała sprawozdanie
Parlamentowi Europejskiemu i Radzie. Sprawozdanie to zawierało informacje dotyczące w szczególności działań w zakresie badań, rozwoju
technologicznego oraz upowszechniania ich wyników, w roku poprzednim
oraz program pracy na rok następny (znowelizowane przez art. G lit. A pkt
38. TUE, art. 130i, art. 130o i art. 130p TWE).
W ramach Tytułu XVI TUE: „Środowisko naturalne”26, Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określoną w artykule 189c i po konsultacji
z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, decydowała o działaniu służącym osiągnięciu celów takich jak: m.in. ochrona zdrowia ludzkiego czy
racjonalne wykorzystanie zasobów naturalnych, które miało zostać podjęte przez Wspólnotę. Na zasadzie odstępstwa od tej procedury decyzyjnej,
Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, uchwalała: przepisy przede wszystkim o charakterze fiskalnym; środki dotyczące
zagospodarowania przestrzennego, przeznaczenia gruntów, z wyjątkiem
kwestii zarządzania odpadami i środków o charakterze ogólnym, jak również zarządzania zasobami wodnymi; środki wpływające znacząco na wybór Państwa Członkowskiego między różnymi źródłami energii i ogólną
strukturę jego zaopatrzenia w energię (art. 130r, 130s ust. 1. i 2., w związku z art. 100a TWE, zmienione przez art. G lit. A pkt 38. TUE).
26
Por.: http://circa.europa.eu/irc/opoce/fact_sheets/info/data/policies/environment/article_7292_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
24
Traktat z Maastricht dokonał zmiany w Traktacie ustanawiającym
Wspólnoty Europejskie, w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Węgla i Stali a także w Traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Energii Atomowej również w zakresie wyborów bezpośrednich do
Parlamentu Europejskiego. PE miał zatem opracowywać projekty mające
na celu umożliwienie przeprowadzenia powszechnych wyborów bezpośrednich zgodnie z jednolitą procedurą we wszystkich państwach członkowskich. Rada, stanowiąc jednomyślnie po uzyskaniu zgody Parlamentu
Europejskiego udzielonej większością głosów jego członków, ustanawiała
właściwe przepisy, których przyjęcie zalecała państwom członkowskim,
zgodnie z ich odpowiednimi wymogami konstytucyjnymi (art. G lit. E pkt
40. TUE zmieniający ustęp 3. artykułu 138. TWE, a także art. H pkt 7.
TUE nowelizujący art. 21. ust. 2. Traktatu o EWWiS; oraz art. I pkt 3. TUE
zmieniający art. 108. ust. 3. Traktatu Euratom)27.
Prócz tego, w TUE zapisano, że partie polityczne na poziomie europejskim były uznawane za ważny czynnik integracji w ramach Unii. Przyczyniały się one do kształtowania świadomości europejskiej i wyrażania woli
politycznej obywateli Unii28.
Parlament Europejski uczestniczył w procesie prowadzącym do przyjęcia aktów wspólnotowych, poprzez wykonywanie swych uprawnień
w ramach procedur określonych w artykułach 189b i 189c, jak również
poprzez udzielanie zgody lub wydawanie opinii doradczych.
Ponadto PE mógł, stanowiąc większością głosów swoich członków,
żądać od Komisji przedłożenia wszelkich właściwych propozycji w kwestiach, co do których uważał on, że akt wspólnotowy był niezbędny w celu
wykonania niniejszego Traktatu (art. 138b TWE znowelizowany przez art.
G lit. A pkt 41. TUE oraz art. 20a Traktatu EWWiS dodany przez przepis
Por.: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+IM-PRESS
+20090302STO50552+0+DOC+XML+V0//PL, dostęp z 10.01.2013 r.
28
Zob.: http://www.eppgroup.eu/include/menus/subcat_2_pl.asp, http://www.socialistsanddemocrats.eu/gpes/public/presscontacts.htm?section=NER&category=PRCO&request_locale=PL, http://www.alde.eu/, http://www.greens-efa.eu/, http://ecrgroup.eu/pl/, http://www.efdgroup.eu/, http://www.guengl.eu/showPage.php?ID=3&Y=&LANG=14&GROUPTYPE=, dostęp z 10.01.2013 r.
27
25
art. H pkt 6. TUE, a także art. 107a Traktu Euratom dodany przez art. I pkt
2. TUE).
Parlament miał uprawnienia do powoływania tymczasowych komisji
śledczych do zbadania, bez uszczerbku dla uprawnień przyznanych TWE
innym instytucjom lub organom, zarzutów naruszenia lub niewłaściwego
stosowania prawa wspólnotowego, chyba że podnoszone fakty były rozpatrywane przez sąd i postępowanie sądowe nie zostało zakończone (art.
138c TWE dodany przez art. G lit. A pkt 41. TUE oraz H pkt 6. TUE dodający art. 20b do Traktatu EWWiS, a także art. I pkt 2. TUE dodający art.
107b do Traktatu Euratom).
Zaś wszyscy obywatele Unii, jak również wszystkie osoby fizyczne lub
prawne mające miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie
Członkowskim, otrzymali prawo kierowania, indywidualnie lub wspólnie
z innymi obywatelami lub osobami, petycji do Parlamentu Europejskiego
w sprawach objętych zakresem działalności Wspólnoty, które dotyczyły
ich bezpośrednio (art. 138d TWE dodany przez art. G lit. A pkt 41. TUE;
art. 20c Traktatu EWWiS dodany przez art. H pkt 6. TUE i art. 107c Traktatu Euratom, dodany przez I pkt 2. TUE)29.
PE był władny do mianowania Rzecznika Praw Obywatelskich30, który
uprawniony był do przyjmowania od każdego obywatela Unii lub każdej
osoby fizycznej bądź prawnej mającej miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w państwie członkowskim skarg, które dotyczyły przypadków
niewłaściwego funkcjonowania instytucji lub organów wspólnotowych,
z wyłączeniem Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji wykonujących swoje funkcje sądowe. Rzecznik Praw Obywatelskich przedstawiał Parlamentowi Europejskiemu roczne sprawozdanie z wyników
swoich dochodzeń (art. 138a-e TWE dodane przez przepis art. G lit. E pkt
41. TUE oraz art. 20d Traktatu EWWiS, dodany przez art. H pkt 6. TUE
i art. 107d Traktatu Euratom dodany przez art. I pkt 2. TUE).
Parlament Europejski zyskał prawo wglądu w pracę Komisji, która
zobowiązana była publikować co roku, nie później niż na miesiąc przed
Zob.: http://www.europarl.europa.eu/aboutparliament/pl/00533cec74/Petitions.html, dostęp z 10.01.2013r.
30
Zob.: http://www.ombudsman.europa.eu/pl/home.faces, dostęp z 10.01.2013 r.
29
26
otwarciem sesji Parlamentu Europejskiego, ogólne sprawozdanie z działalności Wspólnoty.
Przewodniczący Komisji Europejskiej natomiast mianowany był przez
rządy państw członkowskich za wspólnym porozumieniem, po konsultacji
z Parlamentem Europejskim. Rządy państw członkowskich, po konsultacji
z nominowanym przewodniczącym, nominowały inne osoby na członków
Komisji. Nominowani w ten sposób przewodniczący i pozostali członkowie Komisji podlegali kolegialnemu zatwierdzeniu przez Parlament Europejski. Po zatwierdzeniu przez Parlament, przewodniczący i pozostali
członkowie Komisji zostawali mianowani przez rządy państw członkowskich za wspólnym porozumieniem (art. 156-158 TWE, dodane przez art.
G lit. E pkt 48. TUE oraz art. 10. Traktatu EWWiS zmieniony przez art. H
pkt 2. TUE i art. 127. Traktatu Euratom zmieniony przez art. I pkt 8. TUE).
Według znowelizowanych postanowień Traktatu EWWiS (art. 24.
zmieniony przez art. H pkt 8. TUE) powtarzających przepisy art. 143.
i 144. Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (jak już o tym
byłą mowa, przemianowanej przez TUE na Wspólnotę Europejską) oraz
art. 113. i art. 114. Traktatu Euratom ustanowione w 1957 r.31, Parlament
Europejski na posiedzeniu publicznym rozpatrywał ogólne sprawozdanie
roczne przedstawione mu przez Komisję. Jeżeli do Parlamentu Europejskiego wpłynął wniosek o wotum nieufności dla Komisji ze względu na jej
działalność, mógł on głosować w sprawie tego wniosku najwcześniej trzy
dni po jego złożeniu i wyłącznie w głosowaniu jawnym. Zaś jeśli wniosek
o wotum nieufności został przyjęty większością dwóch trzecich oddanych
głosów, reprezentującą większość członków Parlamentu Europejskiego,
członkowie Komisji winni byli kolektywnie zrezygnować ze swych stanowisk.
31
http://eur-lex.europa.eu/pl/treaties/dat/11957E/word/11957E.doc oraz http://eur-lex.
europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:084:0001:0112:PL:PDF; dostęp
z 10.01.2013 r.
27
Traktat z Maastricht powtarzał postanowienia Jednolitego Aktu Europejskiego32 mówiące o tym, że przy Trybunale Sprawiedliwości tworzy
się sąd zobowiązany do rozpoznawania w pierwszej instancji niektórych
kategorii skarg. Na żądanie Trybunału Sprawiedliwości i po konsultacji
z Parlamentem Europejskim oraz Komisją, Rada, stanowiąc jednomyślnie,
określała kategorie ww. skarg oraz skład Sądu Pierwszej Instancji (art. G
lit. E pkt 50 TUE zmieniający art. 168a TWE; art. H pkt 12. TUE nowelizujący art. 32d ust. 1–4. Traktatu EWWiS oraz art. I pkt 11. TUE zmieniający art. 140a Traktatu Euratom)33.
Ponadto, rozporządzenia uchwalone wspólnie przez Parlament Europejski i Radę, i przez Radę, na mocy postanowień niniejszego Traktatu,
mogły przyznawać Trybunałowi Sprawiedliwości nieograniczone prawo
orzekania w odniesieniu do kar przewidzianych w tych rozporządzeniach
(na podstawie art. 172., zmienionego przepisem art. G lit. E pkt 52. TUE).
Trybunał Sprawiedliwości kontrolował też legalność aktów uchwalonych wspólnie przez Parlament Europejski i Radę, aktów Rady, Komisji i EBC, innych niż zalecenia i opinie, oraz aktów Parlamentu Europejskiego zmierzających do wywarcia skutków prawnych wobec podmiotów
trzecich. Ponadto, Parlament Europejski mógł wystąpić do Trybunału ze
skargą zmierzającą do ochrony jego prerogatyw (art. 173. zmieniony przez
art. G lit. E pkt 53. TUE; art. H pkt 13. TUE nowelizujący art. 33. Traktatu
EWWiS; art. I pkt 13. TUE zmieniający art. 146. Traktatu Euratom).
Dodatkowo, jeżeli Parlament Europejski, Rada lub Komisja, z naruszeniem TWE, zaniechały działania, do którego były prawnie zobowiązane, państwa członkowskie i inne instytucje Wspólnoty mogły wnieść
skargę do Trybunału Sprawiedliwości w celu stwierdzenia tego naruszenia
(art. 175. znowelizowany przez art. G lit. E pkt 54. TUE).
TUE dodawał do trzech Traktatów przepisy o Trybunale Obrachunkowym (art. G lit. E pkt 55. TUE dodający przepisy art. 188a-188c do TWE;
Dz. Urz. WE nr L 169, s. 1., z 29.06.1987 r. [niedostępny w języku polskim]; tekst
w języku polskim: http://polskawue.gov.pl/files/polska_w_ue/prawo/traktaty/JAE.pdf,
dostęp z 10.01.2013 r.
33
Zob.: http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/institutions_bodies_
and_agencies/ai0047_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
32
28
art. H pkt 14. dodający do Traktatu o EWWiS przepisy art. 45a–art. 45c;
art. 160a-160c Traktatu Euratom dodane przez art. I pkt 14. TUE). Członkowie Trybunału Obrachunkowego mianowani byli na okres sześciu lat
przez Radę, stanowiącą jednomyślnie po konsultacji z Parlamentem Europejskim. Trybunał Obrachunkowy przedkładał Parlamentowi Europejskiemu i Radzie oświadczenie o wiarygodności rachunków dotyczących
Wspólnoty, jak również legalności i prawidłowości operacji leżących u
ich podstaw. Ponadto Trybunał ten pomagał Parlamentowi Europejskiemu
i Radzie w wykonywaniu ich funkcji kontrolnych w zakresie wykonania
budżetu.
Niezwykle istotne ze względu na legislacyjne kompetencje PE procedury zostały wprowadzone przepisami art. G lit. E pkt 60. TUE (zmieniającym art. 189. TWE) i 61. TUE (dodającym art. 189a – 189c)34.
Zgodnie ze znowelizowanym art. 189. TWE, w celu wykonania swych
zadań oraz na warunkach przewidzianych w niniejszym Traktacie, Parlament Europejski wspólnie z Radą, Rada i Komisja uchwalały rozporządzenia i dyrektywy, podejmowały decyzje, wydawały zalecenia i opinie35.
Rozporządzenie miało zasięg ogólny. Wiązało w całości i było bezpośrednio stosowane we wszystkich Państwach Członkowskich. Dyrektywa wiązała każde Państwo Członkowskie, do którego jest kierowana,
w odniesieniu do rezultatu, który miał być osiągnięty, pozostawiała jednak
organom krajowym swobodę wyboru formy i środków realizacji celu. Decyzja wiązała w całości adresatów, do których była kierowana. Zalecenia
i opinie nie miały mocy wiążącej.
PE nie uczestniczył w procedurze prawodawczej na podstawie art.
189a. Natomiast zgodnie z art. 189b ust. 2. w celu rozpoczęcie procedury
legislacyjnej przewidzianej tym przepisem, Komisja przedstawiała projekt Parlamentowi Europejskiemu i Radzie. Rada, stanowiąc większością
kwalifikowaną po uzyskaniu opinii Parlamentu Europejskiego, uchwalała
wspólne stanowisko. Wspólne stanowisko było przekazywane ParlamenPor.: http://www.europarl.europa.eu/aboutparliament/pl/0080a6d3d8/Zwykłaprocedura-ustawodawcza.html, dostęp z 10.01.2013 r.
35
Zob.: J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, Instytucje i prawo Unii Europejskiej.
Podręcznik dla kierunków prawa, zarządzania i administracji, Warszawa 2012.
34
29
towi Europejskiemu. Rada informowała w pełni Parlament Europejski
o powodach, które doprowadziły ją do uchwalenia wspólnego stanowiska.
Komisja również informowała Parlament Europejski o swoim stanowisku.
Wówczas PE miał trzy miesiące na podjęcie jednej z czterech rodzajów decyzji. Po pierwsze, PE mógł zatwierdzić ww. wspólne stanowisko.
Wtedy Rada ostatecznie uchwalała akt, zgodnie z tym wspólnym stanowiskiem. Po drugie, PE mógł nie zabrać głosu, wtedy Rada uchwalała akt
prawny zgodnie ze wspólnym stanowiskiem. Po trzecie, PE mógł bezwzględną większością głosów swoich członków odrzucić wspólne stanowisko, niezwłocznie informując o tym Radę. Rada mogła zwołać posiedzenie Komitetu pojednawczego, o którym mowa w ustępie 4., w celu
wyjaśnienia jej dalszego stanowiska. Parlament Europejski następnie albo
potwierdzał, bezwzględną większością głosów swoich członków, odrzucenie wspólnego stanowiska i wówczas proponowany akt uważało się za
nieprzyjęty, albo proponował poprawki. Po czwarte, PE mógł bezwzględną większością swoich członków zaproponować poprawki do wspólnego
stanowiska. Zmieniony tekst był przesyłany do Rady i Komisji, która wydawała opinię w przedmiocie tych poprawek.
Według art. 189b ust. 3., jeżeli w terminie trzech miesięcy od przekazania Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną, przyjęła wszystkie poprawki Parlamentu Europejskiego, zmieniała odpowiednio swoje
wspólne stanowisko i uchwalała dany akt prawny. Jednakże, Rada stanowiła jednomyślnie w sprawie poprawek zaopiniowanych negatywnie przez
Komisję. Jeśli Rada nie przyjęła wszystkich poprawek, przewodniczący
Rady w porozumieniu z przewodniczącym Parlamentu Europejskiego
niezwłocznie zwoływał Komitet pojednawczy. Wedle ust. 4. Komitet pojednawczy, w którego skład wchodzili członkowie Rady lub ich przedstawiciele oraz taka sama liczba przedstawicieli Parlamentu Europejskiego,
miał za zadanie doprowadzić do porozumienia w sprawie wspólnego projektu większością kwalifikowaną członków Rady lub ich przedstawicieli
oraz większością głosów przedstawicieli Parlamentu Europejskiego. Komisja uczestniczyła w pracach Komitetu pojednawczego i podejmowała
wszelkie niezbędne inicjatywy na rzecz zbliżenia stanowisk Parlamentu
Europejskiego i Rady.
30
Jeśli w terminie sześciu tygodni od jego zwołania Komitet pojednawczy zatwierdził wspólny projekt, Parlament Europejski i Rada miały termin
sześciu tygodni od tego zatwierdzenia na uchwalenie danego aktu zgodnie
ze wspólnym projektem, jeśli chodzi o Parlament Europejski – bezwzględną większością oddanych głosów, a jeśli chodzi o Radę – większością kwalifikowaną. Jeżeli jedna z tych dwóch instytucji nie zatwierdziła proponowanego aktu, uważało się go za nieprzyjęty (ust. 5.).
Jeżeli Komitet pojednawczy nie zatwierdził wspólnego projektu, proponowany akt uważało się za nieprzyjęty, o ile Rada, stanowiąc kwalifikowaną większością w ciągu sześciu tygodni od upływu terminu przyznanego Komitetowi pojednawczemu, potwierdziła wspólne stanowisko
uzgodnione przed rozpoczęciem procedury pojednawczej, w miarę możliwości z poprawkami proponowanymi przez Parlament Europejski. W tym
przypadku dany akt zostawał ostatecznie uchwalony, o ile Parlament Europejski, w ciągu sześciu tygodni od dnia potwierdzenia przez Radę, nie
odrzucił tekstu bezwzględną większością głosów swoich członków, w którym to przypadku proponowany akt uważało się za nieprzyjęty (ust. 6.).
Zgodnie z ust. 7. terminy te mogły być przedłużone o miesiąc i dwa
tygodnie.
Według procedury przewidzianej w art. 189c, lit. a-g, Rada, stanowiąc
większością kwalifikowaną na wniosek Komisji i po uzyskaniu opinii Parlamentu Europejskiego, uchwalała wspólne stanowisko, które było przekazywane Parlamentowi Europejskiemu. Rada i Komisja w pełni informowały Parlament Europejski o powodach, które doprowadziły Radę do
przyjęcia wspólnego stanowiska, jak również o stanowisku Komisji. Jeśli
w terminie trzech miesięcy od przekazania wspólnego stanowiska Parlament Europejski zatwierdził je lub jeśli nie wypowiedział się w tym terminie, Rada ostatecznie uchwalała akt, zgodnie ze wspólnym stanowiskiem.
Parlament Europejski w terminie trzech miesięcy mógł bezwzględną
większością głosów swoich członków zaproponować poprawki we wspólnym stanowisku Rady. Mógł również, taką samą większością, odrzucić
wspólne stanowisko Rady. Jeśli Parlament Europejski odrzucił wspólne
stanowisko Rady, Rada mogła stanowić w drugim czytaniu wyłącznie jednomyślnie (lit. c).
31
Komisja ponownie rozpatrywała, w terminie miesiąca, projekt, na
podstawie którego Rada uchwaliła wspólne stanowisko, biorąc pod uwagę
poprawki proponowane przez Parlament Europejski. Komisja przesyłała Radzie, w tym samym czasie co swój powtórnie rozpatrzony projekt,
poprawki Parlamentu Europejskiego, których nie uwzględniła, wyrażając
swoją opinię w tym przedmiocie. Rada mogła przyjąć te poprawki jednomyślnie (lit. d).
Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną, przyjmowała projekt powtórnie rozpatrzony przez Komisję. Rada mogła zmienić projekt powtórnie rozpatrzony przez Komisję wyłącznie jednomyślnie (lit. e). Zgodnie
z lit. f, w przypadkach określonych w lit. c, d i e, Rada była zobowiązana
stanowić w terminie trzech miesięcy. W przypadku braku decyzji w tym
terminie, wniosek Komisji uważało się za nieprzyjęty. Ponadto, według
lit. g, okresy określone w literach b i f mogły być przedłużone za wspólnym porozumieniem między Radą i Parlamentem Europejskim najwyżej
o miesiąc36.
TUE określa każdorazowy wymóg uzasadniania aktów prawnych
przyjmowanych przez Wspólnotę, zarówno gdy chodzi o rozporządzenia,
dyrektywy i decyzje przyjęte wspólnie przez Parlament Europejski i Radę,
jak również akty przyjęte przez Radę albo Komisję (art. 190 TWE, zmieniony przepisem art. G, lit. E, pkt 62. TUE).
Ponadto znaczenie Parlamentu podkreśla art. 191. TWE (zmieniony
przepisem art. G lit. E pkt 63. TUE), zgodnie z którym rozporządzenia,
dyrektywy i decyzje przyjęte zgodnie z procedurą określoną w artykule
189b miały być podpisywane przez przewodniczącego Parlamentu Europejskiego i przewodniczącego Rady.
Ważną kwestią jest to, że budżet Wspólnoty miał być finansowany całkowicie z zasobów własnych. Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek
Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, uchwalała przepisy
dotyczące systemu zasobów własnych Wspólnoty, zalecając ich przyjęcie
państwom członkowskim, zgodnie z ich odpowiednimi wymogami kon-
Por.: J. Barcz (red.), Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2006.
36
32
stytucyjnymi (art. G lit. E pkt 71. TUE nowelizujący przepis art. 201. TWE
oraz art. 173. Traktatu Euratom zmieniony przez art. I pkt 19. TUE).
Co do uprawnień budżetowych PE, Parlament Europejski, na zalecenie Rady, która stanowiła większością kwalifikowaną, udzielał Komisji
absolutorium z wykonania budżetu. W tym celu Rada i Parlament kolejno
badały rozliczenia i bilans finansowy oraz roczne sprawozdanie Trybunału
Obrachunkowego. Przed udzieleniem Komisji absolutorium lub w jakichkolwiek innych celach pozostających w związku z wykonywaniem jego
uprawnień w dziedzinie realizacji budżetu, Parlament Europejski mógł żądać przesłuchania Komisji w sprawie wykonywania wydatków lub funkcjonowania systemów kontroli finansowej.
Komisja podejmowała wszelkie działania w celu uwzględnienia uwag
towarzyszących decyzjom o absolutorium i innych uwag Parlamentu Europejskiego dotyczących wykonywania wydatków, jak również komentarzy towarzyszących zaleceniom odnoszącym się do absolutorium przyjętego przez Radę. Na żądanie Parlamentu Europejskiego lub Rady Komisja
składała sprawozdanie co do środków podjętych w kontekście tych uwag
i komentarzy, a zwłaszcza co do instrukcji udzielonych służbom odpowiedzialnym za wykonanie budżetu (art. 206. TWE znowelizowany przez art.
G lit. E pkt 74. TUE; art. H pkt 17. TUE nadający nowe brzmienie art. 78g
Traktatu EWWiS, art. 180b Traktatu Euratom, o nowej treści wprowadzonej przez art. I pkt 23. TUE).
Parlament konsultowany był przy uchwalaniu rozporządzeń finansowych przez Radę, przy określaniu procedury dysponowania przez Komisję wydatkami i przy określaniu zadań, itp. kontrolerów finansowych (art.
209. TWE znowelizowany przez art. G lit. E pkt 76. TUE; art. 78h Traktatu
EWWiS zmieniony przepisem art. H pkt 18. TUE; art. 183. Traktatu Euratom, w nowym brzmieniu wprowadzonym przez art. I pkt 24. TUE).
PE był konsultowany także w przypadku, gdy Rada zawierała umowy
z jednym lub większą liczbą państw albo organizacji międzynarodowych.
(Z wyjątkiem umów handlowych z większą ilością partnerów trzecich albo
organizacji międzynarodowych, które według art. 113. ust. 3. TWE negocjowała Komisja). W przypadku niewyrażenia opinii przez Parlament
33
w określonym terminie Rada mogła stanowić samodzielnie (art. 228. ust.
1–7. TWE, zmienione przez art. G lit. E pkt 80. TUE).
Natomiast na zasadzie odstępstwa od opisanej reguły, Parlament Europejski wyrażał zgodę na zawarcie przez Wspólnotę umów stowarzyszeniowych (art. 238. TWE zmieniony art. G lit. A pkt 84. TUE oraz art.
206. Traktatu Euratom zmieniony art. I pkt 29. TUE) i innych umów, które
tworzyły szczególne ramy instytucjonalne poprzez organizację procedur
współpracy, umów mających istotne znaczenie budżetowe dla Wspólnoty
oraz umów powodujących zmianę aktu prawnego przyjętego według procedury określonej w artykule 189b TWE.
W Traktacie z Maastricht znalazły się ważkie postanowienia odnośnie
kompetencji Parlamentu Europejskiego w sferze Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej (WPZiB)37 - Tytuł V Traktatu
(obejmujący art. J-K 9. TUE).
Przedstawiciele kraju przewodniczącego tej polityce byli zobowiązani
konsultować z PE zarówno najważniejsze kwestie i podstawowe kierunki
wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz czuwać, aby poglądy
Parlamentu Europejskiego zostawały należycie uwzględnione, jak i informować Parlament o rozwoju polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii.
Natomiast PE mógł kierować do Rady pytania lub formułować pod jej adresem zalecenia. Ponadto corocznie PE przeprowadzał debatę o postępach
w realizacji wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (art. J 7. i art.
K 6. TUE).
Do regularnego informowania Parlamentu o stanie prac z dziedziny
WPZiB zobowiązany byli Przewodniczący PE i Komisja (art. K 6. TUE).
Rada winna była zasięgnąć opinii PE przed zwołaniem konferencji dotyczącej zmiany Traktatów stanowiących podstawę UE (Tytuł VI „Postanowienia Końcowe”, art. N ust. 1. TUE).
Istotne rozszerzenie kompetencji Parlamentu wyraża się w tym, że wyrażał on zgodę, bezwzględną większością głosów jego członków, na akcesję nowego państwa do Unii Europejskiej (art. O TUE).
Zob.: R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej,
Warszawa 2007 oraz http://europa.eu/pol/cfsp/index_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
37
34
PE winien być również konsultowany w kwestiach dotyczących „Protokołu w sprawie kryteriów konwergencji określonych w artykule 109j
Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską”, czyli w sprawach postępów państw członkowskich na drodze do urzeczywistnienia unii gospodarczej i walutowej. Przy czym zgodnie z art. 7. tego Protokołu, PE mógł
się domagać od Komisji przygotowania sprawozdań w sprawie poszczególnych problemów społecznych z tym związanych38.
Traktat o Unii Europejskiej w znacznym stopniu rozszerzył kompetencje wspólnot europejskich, w tym Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, przemianowanej na Wspólnotę Europejską. Wzmocniona została
pozycja Parlamentu Europejskiego dzięki rozszerzeniu katalogu spraw
objętych procedurą współdecydowania. Do zakresu materialnego działalności Wspólnot wprowadzono także nowe polityki (oprócz polityki gospodarczej i monetarnej), takie jak: polityka społeczna, polityki dotyczące
oświaty, kształcenia i młodzieży, kultury, zdrowia, ochrony konsumenta,
sieci transeuropejskich i przemysłu. Traktat o Unii był też, jak to zapisano
w preambule, nowym etapem integracji europejskiej. Podpisanie Traktatu, zgodnie z preambułą, wyrażało wolę „(…) przezwyciężenia podziału
kontynentu europejskiego oraz potrzebę ustanowienia trwałych podstaw
budowy przyszłej Europy(…)”. Miało także pogłębić solidarność między
swymi narodami w poszanowaniu ich historii, kultury i tradycji, umacniając gospodarki państw Unii, a także doprowadzić do ich zbliżenia oraz
do ustanowienia unii gospodarczej i walutowej, w tym jednej i stabilnej
waluty. Państwa UE przekonane były, że integracji gospodarczej towarzyszyć będzie równoczesny postęp w innych dziedzinach. W związku z tym
w Traktacie ustanowiono wspólne obywatelstwo Unii Europejskiej, a także powołano do życia Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa,
„(…) która mogłaby z czasem prowadzić do wspólnej obrony, wzmacniając w ten sposób tożsamość i niezależność Europy w celu wspierania
38
Kryteria
konwergencji
–
zob.:
http://www.nbportal.pl/pl/commonPages/
EconomicsEntryDetails?entryId=172&pageId=608 oraz http://europa.eu/abc/12lessons/
lesson_7/index_pl.htm, dostęp z 10.01.2013 r.
35
pokoju, bezpieczeństwa oraz postępu w Europie i na świecie (…). W preambule podkreślono także cel ułatwienia swobodnego przepływu osób.
Głowy państw i szefowie rządów państw członkowskich Unii wyrazili
przekonanie, że są „zdecydowani kontynuować proces tworzenia coraz
ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane jak najbliżej obywateli, zgodnie z zasadą pomocniczości. Jak
zauważyć, zatem, można, Traktat o Unii Europejskiej stanowił nie tylko
istotny etap na drodze do integracji gospodarek krajów „Starego Kontynentu”, ale był także praktycznym wyrazem woli zmierzania w kierunku
Europy federacyjnej, która to koncepcja obecna była już u samego zarania
wspólnot europejskich.
Streszczenie
Słowa kluczowe: Parlament Europejski, Traktat o Unii Europejskiej,
kompetencje Parlamentu Europejskiego
Traktat o Unii Europejskiej rozszerzył kompetencje wspólnot europejskich, łącząc je w jedną Wspólnotę Europejską. Traktat wprowadził również pojęcie obywatelstwa UE. Wzmocniona została pozycja Parlamentu Europejskiego dzięki rozszerzeniu katalogu spraw objętych procedurą
współdecydowania.
Traktat o Unii Europejskiej stanowił nie tylko istotny etap na drodze do
integracji gospodarek krajów „Starego Kontynentu”, ale był także praktycznym wyrazem woli zmierzania w kierunku Europy federacyjnej, która
to koncepcja obecna była już u samego zarania wspólnot europejskich.
36
The competencies of the European Parliament
after the Treaty on European Union
Summary
Key words: European Parliament, Treaty on European Union, competencies of the European Parliament
The Treaty on European Union has widened the scope of the European
Communities, which were united in one body – The European Community.
The Treaty has also introduced the term and institution of the “European
Citizenship”. The position of the European Parliament was strengthened
significantly due to broadening the range of co-decision procedure.
The EU Treaty had been not only an important stage of European integration but also a display of will of states of the “Old Continent” to follow
the path of federalized Europe, what was already set as a goal in early
beginnings of the European Communities.
37
Natalia Sutkowska
Uniwersytet Warszawski – Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Krzysztof Kandefer
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Problem ubóstwa
w krajach Unii Europejskiej
Wstęp
Unia Europejska ogłosiła rok 2010 Europejskim Rokiem Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym. Miało to na celu zwrócenie uwagi na
problemy i obawy ludzi, którzy zmagają się z problemem ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz zainspirowanie wszystkich obywateli Europy
oraz partnerów społecznych, aby zaangażowali się w walkę z tym poważnym problemem. Zadaniem Europejskiego Roku była również walka ze
stereotypami i zbiorowym odbieraniem ubóstwa.
Na całym świecie ubóstwem dotkniętych jest około 1,4 mld ludzi1. Organizacja Narodów Zjednoczonych szacuje, że w 2009 roku kryzys ekonomiczny pozbawił pracy co najmniej 50 mln ludzi, a dodatkowych 100 mln
znalazło się poniżej granicy ubóstwa2. Ubóstwo we współczesnej Europie jest uznawane za jeden z najpoważniejszych problemów społecznych.
Ponad 85 milionów (około 17%) Europejczyków zagrożonych jest ubóstwem, co oznacza, że codziennie zmagają się z niepewnością i brakuje im
środków na zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb!3 Wynika to
ze znacznych rozmiarów, jakie bieda przybiera w niektórych krajach, ale
przede wszystkim z negatywnych konsekwencji, jakie zjawisko to generuje. Ubóstwo, bowiem, przez swoje konsekwencje oraz towarzyszące mu
okoliczności, negatywnie oddziałuje na wielkość i jakość kapitału ludz M. Podstawski, Ubóstwo w Polsce i na świecie, „Realia i co dalej...” 2011, nr 1, s. 69.
Ibidem.
3
M. Goetz, J. Dobrowolska-Polak, 2010- Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem
Społecznym. Bieda w Polsce i Niemczech, Biuletyn Instytutu Zachodniego im. Zygmunta
Wojciechowskiego, Poznań 2010, nr 21, s. 1 (wydruk komputerowy).
1
2
38
kiego, ogranicza aktywność, przedsiębiorczość i innowacyjność, zwiększa ryzyko gospodarowania oraz podnosi koszty funkcjonowania państwa.
Problemy te dostrzeżono przy redagowaniu strategii określających kierunki rozwoju Unii Europejskiej, a zwłaszcza Strategii Lizbońskiej, w której
ograniczenie ubóstwa i wykluczenia społecznego zostało wskazane jako
jedno z podstawowych zadań na przyszłość. Polska przystępując w 2004
roku do tego ugrupowania, przejęła cele Strategii Lizbońskiej oraz podjęła wysiłek uzyskania spójności społecznej i gospodarczej z pozostałymi
krajami Unii. Ocena rozmiarów pracy, jaką trzeba włożyć w te zadania,
oraz wskazanie, w jaki sposób należy tą pracę wykonać, wymaga diagnozy
ubóstwa we współczesnej Europie.
Ubóstwo w Europie
Nadzieje na ostateczne rozwiązanie problemu ubóstwa w Europie Zachodniej, związane po drugiej wojnie światowej z rozwojem państwowej
polityki społecznej i postępującą ewolucją praw socjalnych, rozwiał pierwszy kryzys naftowy z początku lat siedemdziesiątych oraz załamanie się
polityki pełnego zatrudnienia4. Bieda w różnorodnych odmianach ujawniła
się w Europie Zachodniej w latach osiemdziesiątych. Choć zawsze istniejąca, stała się wtedy bardziej widoczna i mniej podatna na różnego rodzaju
zabiegi tamtejszej terapii socjalnej. Według szacunkowych danych statystycznych, w latach tych obszary biedy powiększyły się w Wielkiej Brytanii, we Włoszech, w Belgii i w Niemczech, natomiast malały w Hiszpanii,
Francji, Irlandii, Portugalii, Holandii i w Finlandii5. Zakładając, iż dochód
poniżej połowy przeciętnego dochodu obywateli danego kraju wyznacza
poziom biedy, wynikało, że w końcówce lat osiemdziesiątych w mniejszych państwach północnej Europy i krajach Beneluksu od 5% do 9% ludności żyło w ubóstwie, w Austrii i w Niemczech wskaźnik biedy był trochę
wyższy i wynosił 9-12%, w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Francji i Hiszpanii
L. Dziewięcka-Bokun, Unia Europejska przeciw biedzie i ekskluzji społecznej, [w:]
Przeciw biedzie: programy, pomysły, inicjatywy, E. Tarkowska (red.), Oficyna Naukowa,
Warszawa 2002, s. 93.
5
Ibidem, s. 94.
4
39
liczba biednych wahała się między 15-17% ogółu ludności. W 1989 roku
21% do 27% osób żyło w biedzie w Grecji, we Włoszech i w Portugalii6.
W latach dziewięćdziesiątych spadek ubóstwa odnotowały państwa
o poprzednio wysokim wskaźniku biedy. Natomiast wzrost nastąpił
w państwach, w których wskaźnik ten był uprzednio niższy. W połowie
lat dziewięćdziesiątych biednych było 15% obywateli Unii Europejskiej.
Inaczej ujmując, 55 mln Europejczyków z tzw. „piętnastki” żyło w sferze
ubóstwa7, przy czym 2,5 mln było bezdomnymi, a 18 mln bezrobotnymi,
z czego połowa pozostawała bez pracy ponad rok8. Najmniej ubogich było
w Danii, gdzie według Eurostatu w 1997 roku – 9% ogółu gospodarstw
domowych uważanych było za biedne, oraz w Niemczech i państwach
Beneluxu po 13%, najwięcej w Wielkiej Brytanii – 23%, Grecji – 24%
i Portugalii – 29%9.
Według badań ICDC UNICEF nad ubóstwem w krajach Europy Środkowej i Wschodniej z 1995 roku, wynika, że w tej części Europy między
1989-1994 rokiem, 75 milionów osób znalazło się w sferze ubóstwa, średnio 8% ludności Europy Środkowej i 35% ludności Europy Wschodniej.
Przyczyny ubóstwa
Istnieje, wiele teorii związanych z przyczynami ubóstwa. Poczynając
od najprostszego zależnego od jednostki – lenistwa, przez uwarunkowania
rodzinne, takie jak nieprawidłowe praktyki wychowawcze, wielodzietność
czy niestabilne życie rodzinne, różnego rodzaju patologie, choroby, brak
wykształcenia, kończąc na bardziej złożonych, takich jak polityka państwa
czy poziom rozwoju gospodarczego. W pracy autorzy chcieliby się skupić
tylko na paru z nich, najważniejszych i mających największy wpływ na
skalę tego zjawiska.
Niewątpliwie wydawałoby się że podstawową przyczyną istnienia biedy absolutnej jest niski poziom rozwoju gospodarczego (wykres 1.).
8
9
6
7
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
Ibidem.
40
Wykres 1. Zależność pomiędzy poziomem dochodu per capita w PPS a zakresem
Unii Europejskiej
Odsetek osób o dochodach biedy
poniżejabsolutnej
10 euro na dzień
w krajach
45
Litwa
40
Łotwa
35
Polska
30
Włochy Szwecja
Niemcy Holandia
Hiszpania Francja
Finlandia Dania
Belgia
Austria
Estonia
25
Słowacja
20
Węgry
15
Malta
10
Portugalia
5
Słowenia
Cypr
Czechy
Grecja
Wielka Brytania
Luksemburg
Irlandia
0
0
50
100
150
200
PKB per capita w PPS, (UE 25=100)
250
300
Źródło: Opracowanie
Opracowanie własne
podstawie:
Ubóstwo
w Polsce
na tlena
krajów
Unii EuropejŹródło:
własnenana
podstawie:
Ubóstwo
w Polsce
tle krajów
Unii
skiej – podstawowe fakty i dane, EAPN Polska oraz Income and Living Conditions (SILC)
Europejskiej
– podstawowe
fakty i dane, EAPN Polska oraz Income and Living
2009,
Central Statistics
Office 2010.
Conditions (SILC) 2009, Central Statistics Office 2010.
Na wykresie
pierwszym możemy zaobserwować niewątpliwą zależność pomiędzy poziomem zamożności kraju a poziomem ubóstwa - im
wyższy
poziom zamożności
tymzaobserwować
niższy poziomniewątpliwą
biedy. Stosunkowo
Na wykresie
pierwszym kraju,
możemy
zależność
niewielkim różnicom w poziomie zamożności nowych krajów Unii Europomiędzy poziomem zamożności kraju a poziomem ubóstwa - im wyższy poziom
pejskiej asystują w poszczególnych przypadkach bardzo duże dysproporzamożności
kraju tymbiedy
niższy
poziom biedy.
różnicom
cje w poziomie
absolutnej.
BiorącStosunkowo
pod uwagęniewielkim
Łotwę i Litwę,
mo-w
żemy zamożności
dostrzec, żenowych
odsetekkrajów
osób żyjących
poniżej 10
euro na
wynosi
poziomie
Unii Europejskiej
asystują
w dzień
poszczególnych
odpowiednio
40
i 37%,
natomiast
w Estonii
26%,
mimo
że
wszystkie
te
przypadkach bardzo duże dysproporcje w poziomie biedy absolutnej. Biorąc pod uwagę
kraje charakteryzują się podobnym poziomem dochodu na osobę. Nawet
Łotwę i Litwę, możemy dostrzec, że odsetek osób żyjących poniżej 10 euro na dzień
w krajach o znacząco wyższym poziomie dochodu znajduje się nieduży
wynosi
odpowiednio
40 i 37%,i równocześnie
natomiast w Estonii
26%, mimo
że wszystkie
te kraje
obszar
biedy absolutnej
jej poziom
nie jest
faktycznie
powiązany
z poziomem
zamożności
kraju.
Oznacza
to,
że
istnieją
inne,
poza
charakteryzują się podobnym poziomem dochodu na osobę. Nawet w krajach o
znacząco wyższym poziomie dochodu znajduje się nieduży obszar biedy absolutnej i
równocześnie jej poziom nie jest faktycznie powiązany z poziomem zamożności kraju.
Oznacza to, że istnieją inne, poza poziomem dochodu na głowę, ważne czynniki, które
41
poziomem dochodu na głowę, ważne czynniki, które mają wpływ na różnice w wysokości biedy w krajach Unii Europejskiej.
Pomimo to, że istnieją różnice, co do tego, kim są ludzie ubodzy w poszczególnych krajach, w oparciu o badania empiryczne można wyróżnić
kilka podstawowych cech, które są jednakowe dla zjawiska, jakim jest
ubóstwo w krajach rozwiniętych.
Bezrobocie i bierność zawodowa
Głównym czynnikiem mającym wpływ na rozmiar biedy jest bezrobocie lub bierność zawodowa. Brak pracy, związany z tym brak dochodów, często uniemożliwiają zaspokojenie podstawowych potrzeb. Badania
przeprowadzone wśród krajów rozwiniętych dowodzą, że osoby bezrobotne są wyraźnie częściej narażone na życie w ubóstwie, niż osoby mające
zatrudnienie10. W Polsce w 2009 roku w najtrudniejszej sytuacji były rodziny, których podstawę utrzymania stanowiły świadczenia społeczne inne
niż emerytury i renty, odsetek takich osób był ponad trzykrotnie wyższy
niż wśród pracowników i ponad dziesięciokrotnie wyższy niż wśród osób
pracujących na własny rachunek11. Świadczy to o tym, że im więcej osób
pracuje w danym kraju, tym mniejszy jest tam zakres biedy.
Sytuacja materialna członków gospodarstw domowych zależy od aktywności zawodowej głowy rodziny. W krajach Unii Europejskiej ryzyko
życia w biedzie jest znacznie większe pośród osób mieszkających w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny jest bezrobotna niż osób
bez pracy mieszkających w gospodarstwach, w których głowa rodziny pracuje12. Bierność zawodowa głowy rodziny w jeszcze większym stopniu
niż bezrobocie wpływa na ubóstwo członków gospodarstwa domowego13.
W Polsce w 2009 roku odsetek gospodarstw domowych poniżej krajowej
linii ubóstwa, czyli minimum egzystencji, posiadających w swoim skła K. Kmiecik-Baran, Bezrobocie czynnikiem marginalizacji i ubóstwa, Wydawnictwo
Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 28.
11
Zasięg ubóstwa w Polsce w 2009 r., GUS 2010, s. 2.
12
K. Kmiecik-Baran, Bezrobocie…, op. cit., s. 35.
13
A. Kurkowska, Skąd się bierze bieda?, Zeszyty FOR, Warszawa 2008, nr 5, s. 12
(wydruk komputerowy).
10
42
dzie, co najmniej jedną osobę bezrobotną, wyniósł około 19%, natomiast
w gospodarstwach, w których nie było osób bezrobotnych jedynie 7%14.
Wśród nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej można zaobserwować zależność między aktywnością zawodową i współczynnikiem
zatrudnienia a wysokością odsetka osób żyjących w biedzie. Jak pokazują
badania EU-SILC 2005, przykładowo współczynnik aktywności zawodowej w Czechach był prawie o 10 punktów procentowych wyższy niż na
Węgrzech15. Równocześnie, odsetek osób o dochodach poniżej 10 euro
dziennie w Czechach wynosił około 4%, zaś na Węgrzech ponad 15%.
Polska tak jak Czechy wyróżnia się niskim poziomem aktywności zawodowej (63,8% w 2008 roku) i jednocześnie wyższym odsetkiem osób żyjących w biedzie16.
Ubóstwo w krajach Unii Europejskiej bez wątpienia jest powiązane
z bezrobociem. Aktywność na rynku pracy jest podstawą zabezpieczenia
przed tym zjawiskiem. Praca pozwala na uzyskanie stałych dochodów
i mimo to, że nie zawsze są one wystarczające do prowadzenia życia na
odpowiednim poziomie, zazwyczaj chronią przed niedostatkiem. Zatrudnienie pozwala również na uczestniczenie w systemie zabezpieczenia
społecznego, które ma za zadanie chronić przed negatywnymi skutkami
różnego rodzaju ryzyka socjalnego, takiego jak: niezdolność do pracy ze
względów zdrowotnych, utraty pracy, starości, zgonów żywiciela rodziny
itp.17 Należy również zwrócić uwagę, na to, że praca jest głównym środkiem partycypacji społecznej oraz rozwoju personalnego i choć brak zatrudnienia nie musi prowadzić do ubóstwa, a jego posiadanie nie zwalnia
Zasięg ubóstwa w Polsce w 2009 r., op. cit.
A. Kurkowska, Skąd się bierze bieda?, op. cit.
16
Aktywność ekonomiczna obywateli krajów Unii Europejskiej w 2008 roku, 24 maja 2010,
rynekpracy.pl, dostęp 2 marca 2011, dostępny [w:] http://www.rynekpracy.pl/artykul.
php/wpis.27
17
G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2007, s. 241.
14
15
43
całkowicie od ryzyka popadnięcia w biedę, to analiza jego przyczyn powinna w znacznej mierze skupić się na bezrobociu i jego determinantach18.
Tak więc, trudno nie zgodzić się z tym, że bierność zawodowa i bezrobocie to główne przyczyny biedy absolutnej. Dlatego też, trzeba zadać
sobie pytanie: jakie czynniki odpowiadają za to, że część osób w wieku
produkcyjnym jest pozbawiona pracy? Niewątpliwie te same czynniki
w znacznym stopniu odpowiedzialne są za powstawanie i utrzymywanie się
biedy. Opierając się o badania, za taką sytuację możemy obwinić czynniki
o charakterze prawno-regulacyjnym, które zniechęcają przedsiębiorców
do tworzenia nowych miejsc pracy, a osoby bezrobotne do podejmowania
nowej pracy19. Zatrudnienie jest tym niższe, im bardziej rygorystyczna jest
prawna ochrona zatrudnienia, im wyższe są zasiłki socjalne i pozapłacowe
koszty prac, większe prawa związków zawodowych, większe ograniczenia
dla konkurencji rynkowej na rynku produktów oraz wyższy poziom płacy minimalnej20. Również duży wpływ na wysokość bierności zawodowej
mają czynniki instytucjonalne. Im łatwiejsza dostępność i wysokość wcześniejszych emerytur oraz większa ochrona starszych pracowników przed
zwolnieniem, tym coraz więcej pracowników w wieku przedemerytalnym
staje się nieaktywnymi zawodowo21. Wynikałoby z tego, że reformy rynku
pracy, które wpływałyby na zwiększenie zatrudnienia, są jednym ze sposobów na ograniczenie biedy.
Wykształcenie
Zjawisko, jakim jest ubóstwo, szczególnie dotyka osoby o niskim poziomie wykształcenia. Sytuacja tych osób od lat systematycznie się pogarsza, brak kwalifikacji stanowczo zmniejsza szansę na znalezienie pracy.
Tak więc, niskie wykształcenie wpływa na powiększanie się obszaru bie G. Baczewski, Oblicza biedy w Zjednoczonej Europie, Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2008, s. 48, cyt. za: I. Dennis, A. Guio, Poverty and
Social Exclusion in the Eu After Leaken – Part 2, s. 1.
19
W. Wojciechowski, Co zrobić, aby więcej Polaków pracowało?, Fundacja FOR,
Warszawa 2008, s. 18 (wydruk komputerowy).
20
Ibidem.
21
W. Wojciechowski, A. Rzońca, Ile kosztują nas wcześniejsze emerytury?, Forum
Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2008, s. 15 (wydruk komputerowy).
18
44
dy. Pracownicy z niedostatecznymi kwalifikacjami zawodowymi są mniej
produktywni, dlatego też nawet w przypadku podjęcia pracy, otrzymują
relatywnie niskie wynagrodzenia, co sprzyja utrzymywaniu się wysokiego poziomu ubóstwa22. Zjawisko to głównie występuje w krajach o wysokim poziomie rozwoju. Przykładowo w Polsce w 2010 roku sytuacja ta
kształtowała się w następujący sposób: największe bezrobocie, bo około
28% dotyczyło osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, gimnazjalnym, podstawowym i niższym, najniższe zaś bezrobocie odnotowano
wśród osób o wyższym wykształceniu – około 10%23. Poza niedostatecznymi kwalifikacjami, o niskiej produktywności pracy może decydować
między innymi niski poziom rozwoju technologicznego całej gospodarki
lub też danego sektora24.
Na uwagę również zasługuje wpływ poziomu wykształcenia głowy
rodziny na prawdopodobieństwo wystąpienia ubóstwa w całym gospodarstwie domowym. W Polsce te relacje są bardzo silne. Wykształcenie wyższe u głowy rodziny w gospodarstwie domowym odsuwa zagrożenie ubóstwem, ponieważ wynosi ono jedynie 1%. Natomiast wśród gospodarstw
domowych, w których głowa rodziny miała wykształcenie średnie odsetek
osób żyjących poniżej minimum egzystencji wyniósł w 2005 r. około 6%,
za to z wykształceniem zasadniczym zawodowym - około 17%, tymczasem z wykształceniem co najwyżej podstawowym aż 22%25.
Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca, który określa zakres ubóstwa, jest zależny od produktywności pracy. Im ta produktywność jest większa, tym wyższy jest poziom dochodu na mieszkańca. Tak
więc, wydajność pracy nie tylko zależy od kwalifikacji pracowników, ale
równocześnie od zasobu kapitału w postaci narzędzi i maszyn, które wykorzystuje się podczas produkcji26. Porównując między sobą nowe kraje
A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 13
23
Bezrobocie rejestrowane I-III kwartał 2010 r., GUS 2010, s. 38.
24
25
Warunki życia ludności Polski w latach 2004-2005, GUS 2007, s. 78.
26
22
45
członkowskie Unii Europejskiej, można dostrzec, że różnicom w poziomie wykształcenia i wydajności pracy towarzyszą różnice w wysokości
odsetka osób żyjących w biedzie. Przykładowo, wielkość biedy na Łotwie
i Litwie jest o wiele wyższa niż w Estonii27. Przyczyn tego można szukać
w zróżnicowaniu w poziomie wykształcenia i osiągania wydajności pracy.
Odsetek osób z wykształceniem nie większym niż podstawowym na Łotwie i Litwie jest niższy niż w Estonii, kolejno o 50 i 30%. Natomiast, produktywność pracy w tych dwóch krajach jest niższa, kolejno o 31 i 21%28.
Niedostateczny poziom edukacji większości osób pracujących na Łotwie
i Litwie częściowo wyjaśnia niższą wydajność pracy tamtejszych zatrudnionych w odróżnieniu do Estonii. Kolejnym czynnikiem oddziaływującym na poziom wydajności pracy jest odsetek osób pracujących w rolnictwie. Na Litwie w sektorze tym pracuje 15,8% osób, na Łotwie 12,5%,
a w Estonii tylko 5,8%. Dodatkowo produktywność pracy w rolnictwie
jest o wiele niższa niż w sektorach pozarolniczych29. W Polsce w rolnictwie pracuje 16,2% ludności, czyli jeszcze więcej niż na Łotwie i Litwie30.
Produktywność pracy w polskim rolnictwie wynosi zaledwie 15% średniej
produktywności pracy w Polsce i około 8-12% produktywności rolnictwa
niektórych krajów Unii Europejskiej31.
Charakteryzując osoby żyjące w ubóstwie, często bierze się pod uwagę miejsce zamieszkania. Podkreśla się, że bardziej podatne na biedę są
osoby żyjące na wsi niż w mieście, czyli częściej rolnicy niż pracownicy
usług czy przemysłu. Przykładowo, w Polsce w 2009 roku stopa ubóstwa
była ponad dwa razy większa na wsi (9,2%) niż w mieście (3,5%) i o ponad połowę wyższa wśród rolników (9,3%) niż pośród pracowników zatrudnionych w sektorach pozarolniczych (5,2%)32. Podstawową przyczyną
większego zakresu biedy absolutnej na wsi są głównie mniejsze zarobki,
Ibidem.
Ibidem.
29
Orłowski W.M., Przeciw stereotypom. Rozszerzenie Unii Europejskiej o Polskę, UKIE,
Warszawa 2001.
30
Pracujący w Gospodarce Narodowej w 2009 r., GUS 2010.
31
J. Bradley, J. Zaleski, P. Tomaszewski, Zdezagregowany sektor rolny, Wrocławska
Agencja Rozwoju Regionalnego, Wrocław 2005, s. 73 (wydruk komputerowy).
32
Ubóstwo w Polce w 2009 r., GUS 2010.
27
28
46
które są między innymi wynikiem niższej produktywności pracy i mniejszej liczby przepracowanych godzin33. Bezrobocie na wsi jest główną
przyczyną powiększania się zakresu biedy. Tam wskaźnik aktywności
zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia są trochę większe niż w mieście.
Kolejno, na wsi – 54,6% i 50,2%, natomiast w mieście 53,8% oraz 59%34.
Większy odsetek zatrudnionych na wsi niż w mieście nie ma odzwierciedlenia w efektywności produkcji w polskim rolnictwie. Niska wydajność
w tym sektorze jest głównie często spowodowana małą powierzchnią gospodarstw rolnych lub też niewielkim zakresem hodowli zwierząt. Według
Anny Kurowskiej receptą na podniesienie wydajności pracy w rolnictwie
jest przepływ pracowników z gospodarstw rolnych do sektorów pozarolniczych35.
Wielodzietność
Zapewne każdemu z nas, wielodzietność kojarzy się z życiem w biedzie, ale czy i w tym przypadku nie mamy tu do czynienia z kolejnym
z wielu stereotypów? Fundamentalnym pytaniem, jakie trzeba sobie zadać
jest to, czy liczba posiadanych dzieci zwiększa ryzyko wystąpienia ubóstwa w danym gospodarstwie domowym?
Niestety tak, wykres 2. uświadamia nam, jak duża w Polsce jest zależność między zagrożeniem ubóstwem a liczbą posiadanych dzieci. Już przy
ilości dzieci przekraczających dwoje, odsetek ubogich przekracza przeciętną. W 2009 roku pośród małżeństw z czwórką dzieci i więcej na utrzymaniu, w biedzie żyło około 49% osób. Oznaczy to, że zasięg ubóstwa
wśród rodzin wielodzietnych był prawie trzykrotnie wyższy niż wskaźnik
dla całego społeczeństwa! Natomiast wśród rodzin z jednym dzieckiem ryzyko wystąpienia ubóstwa było siedmiokrotnie mniejsze i wynosiło 7,3%.
Od razu nasuwa się pytanie: czy ta zależność jest typowa tylko dla
polskich gospodarstw? Przyglądając się wskaźnikom biedy w krajach Unii
Europejskiej, również możemy dostrzec, że pośród rodzin mających jedno
lub dwójkę dzieci, stopa ubóstwa jest najczęściej niższa o około 40% niż
Aktywność ekonomiczna ludności Polski- IV kwartał 2007, GUS 2008.
Ibidem.
35
A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 15 (wydruk komputerowy).
33
34
47
Wykres 2. Stopy zagrożenia ubóstwem w polskich gospodarstwach domowych
w zależności od ilości posiadanych dzieci
60
w procentach
50
40
30
20
10
0
małżeństw a bez małżeństw a z 1
dzieci
dzieckiem
małżeństw a z 2 małżeństw a z 3 małżeństw a z 4
dzieci
dzieci
dzieci i w ięcej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Ubóstwo w Polsce w 2009 r., GUS 2010, s. 2.
wśród rodzin wielodzietnych36. Trzeba jednak zaznaczyć, że w starych krajach Unii Europejskiej za rodzinę wielodzietną uznaje się już rodziny posiadające, co najmniej trójkę dzieci. Biorąc pod uwagę nie tylko ilość dzieci, ale również aktywność zawodową ich rodziców (w zależności od tego
czy wszystkie osoby w wieku produkcyjnym w rodzinie pracują), okazuje
się, że to właśnie ona ma decydujący wpływ na ryzyko wystąpienia biedy.
Bardzo dobrze przedstawia to wykres 3.
Prawie we wszystkich krajach Unii ryzyko zagrożenia ubóstwem
pośród rodzin z małą liczbą dzieci, w których co najmniej jedna z osób
w wieku produkcyjnym nie pracuje, jest o wiele wyższa niż stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin wielodzietnych, w których wszystkie osoby
w wieku produkcyjnym mają zatrudnienie. Oczywisty staje się fakt, że
większa liczba osób na utrzymaniu bądź mniejsza liczba osób pracujących
na utrzymanie rodziny są czynnikami pomniejszającymi dochody na osobę. Zależność ta tłumaczy wysokie ryzyko ubóstwa wśród dzieci i młodzieży, w szczególności wychowującej się w rodzinach wielodzietnych
A. Kurkowska, op. cit., Skąd się bierze bieda?, s. 16 (wydruk komputerowy).
36
48
Wykres 3. Stopa zagrożenia ubóstwem w gospodarstwach domowych w zależności
od liczby posiadanych dzieci i intensywności pracy rodziców w wybranych krajach
Unii Europejskiej
40
w prcentach
35
30
25
20
15
10
5
0
Czechy
Dania
Francja
Grecja
Irlandia
Litwa
Niemcy
Węgry
Wielka
Brytania
stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin z 1 lub 2 dzieci (mniejsza intensywność pracy)
stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin wielodzietnych (większa intensywność pracy)
Źródło: Kurkowska
KurkowskaA.,
A.,Skąd
Skądsię
siębierze
bierzebieda?,
bieda?,„Zeszyty
„ZeszytyFOR”,
FOR”Warszawa
Warszawa2008,
2008,
s.
Źródło:
nrnr
5, 5,
s. 14.
14.
czy rozbitych. Nietrudno również wywnioskować, że prawdopodobieństwo wystąpienia biedy w rodzinie z dwójką dzieci, gdzie pracuje tylko
wszystkich
Uniiniż
ryzyko
zagrożeniawielodzietnej,
ubóstwem pośród
rodzin
jedna Prawie
osoba,we
jest
znaczniekrajach
większe
w rodzinie
w której
oboje
rodziców.
Oznacza
to, żejedna
w pierwszej
kolejności
brak pracy
zpracują
małą liczbą
dzieci,
w których
co najmniej
z osób w wieku
produkcyjnym
nie
a nie
posiadanie
wielu
dzieci
przyczynia
się
do
powstawania
biedy.
pracuje jest o wiele wyższa niż stopa zagrożenia ubóstwem wśród rodzin
wielodzietnych, w których wszystkie osoby
w wieku produkcyjnym mają zatrudnienie.
Patologie
Oczywisty
się fakt,
że większa
liczba
osób na się
utrzymaniu
mniejszaprobleliczba
Osobystaje
żyjące
w biedzie
często
borykają
równieżbądź
z innymi
mamipracujących
natury patologicznej,
takimisąjak
alkoholizm
czy narkomania.
osób
na utrzymanie rodziny
czynnikami
pomniejszającymi
dochodyBana
dania Zależność
dowodzą,tażetłumaczy
przeciętne
spożycie
jest większe
wśród osób
osobę.
wysokie
ryzyko alkoholu
ubóstwa wśród
dzieci i młodzieży,
w
ubogich niż bardziej zamożnych37. Na dodatek, ciężkie uzależnienie od
alkoholu ma miejsce częściej pośród osób żyjących w skrajnej biedzie
również
wywnioskować,
że prawdopodobieństwo
wystąpienia
biedy wbez
rodzinie
z
38
niż wśród
reszty społeczeństwa
. Uzależnienie
od alkoholu
wątpiedwójką
dzieci, gdzie
pracuje
tylko jedna w osoba,
jest znacznie
większezeniż
w rodzinie
nia zwiększa
ryzyko
popadnięcia
ubóstwo,
chociażby
względu
na
zmniejszone
szanse
na
podjęcie
pracy
oraz
na
jej
utrzymanie,
ponadto
wielodzietnej, w której pracują oboje rodziców. Oznacza to, że w pierwszej kolejności
szczególności wychowującej się w rodzinach wielodzietnych czy rozbitych. Nie trudno
brak pracy a nie posiadanie wielu dzieci przyczynia się do powstawania biedy.
37
Ibidem, s. 17.
38
Ibidem, s. 16.
Patologie
Osoby żyjące w biedzie często borykają się również z innymi problemami
natury patologicznej takimi jak alkoholizm czy narkomania. Badania dowodzą, że
49
znacznie utrudnia kontynuowanie dalszych etapów kształcenia. Dodatkowo osoby nadmiernie spożywające alkohol chorują dziesięciokrotnie razy
częściej oraz narażone są na różnego rodzaju zaburzenia, które mogą prowadzić nawet do zmian w wymiarze psychicznym39. Bez wątpienia istnieje silny związek pomiędzy bezrobociem a różnego rodzaju patologiami.
Jednak sytuacja często się odwraca i to bieda poprzez swoje negatywne
psychospołeczne skutki sprzyja uzależnieniom40. Mamy tu do czynienia
ze swoistego rodzaju pułapką ubóstwa, z której ciężko jest się wydostać.
Kolejnym problemem jest nasilające się zjawisko dziedziczenia biedy.
Ma ono miejsce w sytuacji, gdy bieda rodziców i związane z nią konsekwencje, przybierające postać nie tylko wcześniej wspomnianych patologii, ale również bezrobocia, niskiego wykształcenia czy braku kwalifikacji, są powielane przez dzieci. Koszty kształcenia dzieci stają się dla
wielu rodzin coraz poważniejszym problemem. W szczególnie trudnej
sytuacji znajdują się dzieci i młodzież pochodzące z rodzin dotkniętych
bezrobociem, dzieci z obszarów wiejskich, mające utrudniony dostęp do
infrastruktury edukacyjnej, oraz uczniowie ze środowisk zmarginalizowanych41. Dużym problemem, prócz braku pieniędzy na kształcenie, jest
także przekazywanie negatywnych wzorców swoim dzieciom. W krajach
Unii możliwość tego, że osoba od 25. do 65. roku życia będzie miała wyższe wykształcenie, w przypadku gdy jej ojciec miał wykształcenie wyższe,
jest ponad dwukrotnie większa niż w przypadku osoby, której ojciec miał
jedynie wykształcenie podstawowe42. W byłych krajach socjalistycznych
prawdopodobieństwo, że osoba uzyska wyższe wykształcenie w sytuacji,
gdy jej ojciec miał wykształcenie podstawowe wynosi poniżej 10%. Jest
to wyjątkowo niski wskaźnik, w szczególności gdy weźmie się pod uwagę
takie kraje jak Niemcy, Wielka Brytania czy Finlandia, gdzie wskaźnik
ten jest prawie trzykrotnie wyższy. Warto również wspomnieć o innym,
stosunkowo nowym problemie, jakim jest zjawisko tzw. „eurosieroctwa”,
I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 134.
Ibidem.
41
Uzasadnienie projektu uchwały, bip.men.gov.pl, dostęp 2 czerwca 2011, dostępne w: http://
bip.men.gov.pl/men_bip/akty_projekty/projekt_uchwaly_210507_uzasadnienie.pdf
42
39
40
50
czyli sytuacji dzieci, których rodzice wyjechali za granicę pozostawiając je
pod opieką krewnych czy innych osób43. Według szacunków w 2009 roku
w 110 tysiącach rodzin, dzieci wychowywały się bez co najmniej jednego
z rodziców, którzy wyemigrowali za granicę. Okazało się, że u tych dzieci
pojawiły się problemy wychowawcze, kłopoty z nauką, porzucanie szkoły,
wcześniejsze kontakty z używkami, czy kontakty ze środowiskami patologicznymi44. W konsekwencji, dzieci z takich rodzin mogą w przyszłości
znów borykać się z biedą z powodu niskiego wykształcenia, uzależnień,
itp.
Zróżnicowanie rozkładu dochodów
W badaniach międzynarodowych próbuje się przedstawić w miarę
szybki wzrost gospodarczy krajów znajdujących się na niższym poziomie
rozwoju gospodarczego. Mówi się tu o tak zwanym zjawisku konwergencji, czyli zbliżania się poziomu gospodarczego krajów mniej rozwiniętych
do poziomu krajów bardziej rozwiniętych45. Jednocześnie coraz częściej
wskazuje się na to, że w krajach słabo rozwiniętych nadmierne nierówności społeczne, w tym także dochodowe, nie sprzyjają wzrostowi gospodarczemu i mają swoje odzwierciedlenie w wielkości ubóstwa46. Nie wolno
zapomnieć o tym, że jednolity rynek europejski nie oznacza jednolitych
dochodów na całym obszarze. Obecnie między państwami członkowskimi
występuje ich duże zróżnicowanie.
Wśród podstawowych i pomocniczych miar nierówności społecznych, w tym ubóstwa, wyróżnia się wskaźniki bazujące na dochodach. Są
to m.in.: rozkłady dochodów mierzone wskaźnikami kwintyli dochodów
i wskaźnikiem Giniego oraz stopą niskich dochodów bez i po uwzględnieniu transferów socjalnych.
E. Tarnowska, Ubóstwo dzieci w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, s. 14
44
S. Kozak, Patologia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci i ich
rodzin, Difin, Warszawa 2010.
45
J. J. Sztaudynger, Wzrost gospodarczy a kapitał społeczny, prywatyzacja i inflacja,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 25.
46
M. Leszczyńska, Nierówności dochodów barierą osiągania spójności społecznoekonomicznej, Uniwersytet Rzeszowski, s. 7 (wydruk komputerowy).
43
51
Warto, więc, przyjrzeć się, jak wygląda zróżnicowanie dochodów
w polskim społeczeństwie. W 2008 roku 20% osób o najwyższym poziomie dochodów dysponowało ponad pięciokrotnie wyższymi dochodami niż
20% osób o najniższych dochodach47. Porównując to do średniej wszystkich krajów Unii, której wskaźnik kwintalowego zróżnicowania wynosił
5,0 - Polska nie wypada najgorzej. Najniższym wskaźnikiem o wartości
3,4 wyróżnia się Słowacja, Słowenia oraz Czechy. Natomiast niewątpliwie największe zróżnicowanie rozkładu dochodów wystąpiło w Rumunii,
gdzie przybrało wartość 7 oraz na Łotwie, gdzie przekroczyło tą miarę48.
O skali dysproporcji dochodowych informuje również wskaźnik Giniego, który przybiera wartość od 0 do 100. Im większa jest wartość tego
wskaźnika, tym większy jest stopień koncentracji, a tym samym większe
nierówności dochodowe. Wartość tego wskaźnika dla wszystkich gospodarstw domowych w 2008 roku w Polsce wynosiła 32 i była nieco wyższa od wskaźnika przeciętnego dla całej Unii Europejskiej (30,6)49. Mimo
to jest to typowa wartość dla krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo
(gdzie przyjmuje wartości rzędu 26-33)50. Trzeba jednak zaznaczyć, że poziom tego współczynnika w Polsce jest jednak większy niż w Czechach,
Słowacji, Słowenii i na Węgrzech, mniejszy natomiast w porównaniu do
Rumunii, Bułgarii czy Łotwy. Wśród krajów starej „piętnastki” najmniejszą koncentracją dochodów charakteryzowali się mieszkańcy Szwecji, natomiast najwyższą mieszkańcy Portugalii51.
Warto też zwrócić uwagę na zależność, jaka rysuje się pomiędzy poziomem koncentracji dochodów a wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem.
Wykres czwarty pokazuje nam, że kraje o wysokim wskaźniku zróżnicowania rozkładu dochodów charakteryzowały się także wyższym wskaźnikiem zagrożenia biedą.
A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej –
podstawowe fakty i dane, EAPN, s. 5 (wydruk komputerowy).
48
Ibidem.
49
Ibidem, s. 6.
50
M. Leszczyńska, op. cit., s. 8 (wydruk komputerowy).
51
A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo…, op. cit., s. 6 (wydruk komputerowy).
47
52
Wykres 4. Zależność pomiędzy wskaźnikiem zróżnicowania rozkładu dochodów
a wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem
40
Wskaźnik zagrożenia ubóstwem
35
Łotw a
30
Polska
25
Bułgaria
Rumunia
20
15
10
5
0
0
5
10
15
20
25
30
Wspóczynnik Giniego
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Survey on Income and Living Conditions
(SILC) 2009, CSO 2010, s. 97.
Również należałoby się przyjrzeć roli polityki socjalnej państwa, która
ma za zadanie wpływać na ograniczenie ubóstwa, co jednocześnie sprzyja
pomniejszaniu się różnic w poziomie dochodów. Podstawową odpowiedzią wielu współczesnych państw na problem biedy jest redystrybucja dochodów, a więc transferowanie przez państwo dochodów od osób zamożnych do osób biednych52.
Tak więc, gdy od dochodów gospodarstw domowych odjęlibyśmy
wszystkie świadczenia społeczne, wyłączając jedynie te związane z wiekiem, to wskaźnik zagrożenia ubóstwem wzrósłby w krajach Unii z 17 do
25%. W takim samym stopniu brak dochodów z transferów społecznych
zwiększyłby zasięg ubóstwa w Polsce. Trzeba zauważyć, że świadczenia
społeczne ograniczają zasięg ubóstwa we wszystkich krajach Unii, nato52
M. Leszczyńska, Ubóstwo dochodowe w Polsce – tendencje i uwarunkowania, [w:]
Oblicza nierówności społecznych, J. Klebaniuk (red.), Wydawnictwo Psychologii
i Kultury, Warszawa 2007, s. 95.
53
miast w różnym stopniu. Największą rolę odgrywają w Szwecji, natomiast
najmniejszy wpływ na zmniejszenie zasięgu ubóstwa mają w Bułgarii,
Grecji, Hiszpanii, Estonii, na Łotwie i we Włoszech53.
Brak pomocy polskiego państwa w postaci transferów, najbardziej odczułyby dzieci, w ich przypadku ubóstwo zwiększyłoby się o połowę. Natomiast najmniejszy wpływ miałoby to na osoby starsze, których ubóstwo
wzrosłoby zaledwie o trzy procent54.
Warto też wspomnieć, że w literaturze i nie tylko, możemy znaleźć
wielu przeciwników transferów społecznych i ich rzekomego wpływu na
ograniczenie ubóstwa. Opierają się one głównie na zarzucaniu nieefektywności polityki socjalnej państw. Bez wątpienia brak transferów, doprowadziłby do znacznie niższych podatków, co sprzyjałoby tworzeniu nowych
miejsc pracy, a więc łatwiejszemu uzyskaniu zatrudnienia przez osoby
ubogie. Można byłoby domniemać, że brak transferów, zmusiłby osoby
biedne do radzenia sobie bez nich, a więc motywacja do znalezienia pracy
i podnoszenia swoich kwalifikacji byłaby większa. Trudno też nie zgodzić
się z tym, że transfery społeczne, w szczególności te w formie wysokich
i długotrwałych zasiłków, nie likwidują przyczyn ubóstwa, ponieważ nie
zachęcają do aktywności zawodowej i dlatego też mogą działać demoralizująco i jedynie częściowo maskować biedę, a czasem nawet ją umacniać.
Podsumowanie
Problem ubóstwa, bez wyjątku, ale w różnym stopniu, dotyka wszystkie kraje Unii Europejskiej.
Wartości wskaźników zagrożenia ubóstwem, odnotowane dla Czech
i Holandii, stawiają te kraje pośród państw w najmniejszym stopniu dotkniętych biedą w całej Unii, natomiast Łotwa, Bułgaria i Rumunia zaliczają się do państw o największych rozmiarach zjawiska, a wskaźnik ubóstwa w Polsce jest równy średniej unijnej. Trzeba jednak zwrócić uwagę,
że obraz ten jest efektem zastosowania różnych wartościowo granic ubóstwa. Zjawiska biedy w Unii Europejskiej w większości są wynikiem podobnych problemów, przede wszystkim bezrobocia, braku wykształcenia,
A. Szukiełojć-Bieńkuńska, Ubóstwo…, s. 6 (wydruk komputerowy).
Ibidem, s. 5.
53
54
54
zaistniałej patologii oraz złej sytuacji materialnej rodzin wielodzietnych
i niepełnych. Osoby ubogie w krajach rozwiniętych, to głównie osoby bezrobotne lub bierne zawodowo oraz bez lub z niskim poziomem wykształcenia. Natomiast niedostateczny poziom wykształcenia sprzyja zarówno
trudnościom w znalezieniu pracy, a także poprzez negatywny wpływ na
produktywność pracownika, również na niskie zarobki. Wielodzietność
jest ważnym, ale drugorzędnym wobec braku pracy, czynnikiem sprzyjającym poszerzaniu się ubóstwa. Biorąc pod uwagę wyłącznie byłe państwa
socjalistyczne, możemy zauważyć pewne charakterystyczne dla nich cechy. W przypadku Polski jest to wyjątkowo wysokie zagrożenie ubóstwem
samozatrudnionych, co należy powiązać ze złą sytuacją materialną osób
prowadzących gospodarstwa rolne oraz dużą ilością tych gospodarstw.
Praktycznie we wszystkich państwach transformacji zwraca uwagę wyraźnie niższy poziom zagrożenia biedą osób w podeszłym wieku, przede
wszystkim emerytów.
Bibliografia
1. Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw: teoria i praktyka, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009.
2. Aktywność ekonomiczna obywateli krajów Unii Europejskiej w 2008 roku, dostęp 2
marca 2011, dostępny [w:] http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/wpis.27
3. Auleytner J., Głąbicka K., Polityka społeczna: pomiędzy opiekuńczością a pomocniczością, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2000.
4. Barr N., Ekonomika polityki społecznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 1994.
5. Brandstaetter A., Herrmann P., O’Connell C., Definiowanie usług socjalnych w kontekście europejskim - od ogółu do szczegółu,Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej
TWP w Warszawie, Warszawa 2010.
6. Ciecieląg J., Pomiar ubóstwa, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2008.
7. Czekaj K., Gorlach K., Leśniak M., Labirynty współczesnego społeczeństwa, Interart,
Warszawa 1996.
8. Domańska H., Ubóstwo w społeczeństwach postkomunistycznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.
9. Drozdowski R., Rynek pracy w Polsce: recepcja, oczekiwania, strategie dostosowawcze, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2002.
10.Dutkiewicz M., Zatrudnienie socjalne w krajach Unii Europejskiej, „Rynek Pracy”
2004, nr 4.
55
11. Dziewięcka-Bokun L., Mielecki J., Wybrane problemy polityki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998.
12.Gazon J., Ani bezrobocie, ani opieka społeczna: od wyboru etycznego do ekonomicznej
realizacji, tłum. K. Malaga, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
13.Goetz M., Dobrowolska-Polak J., 2010 - Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym. Bieda w Polsce i w Niemczech, Biuletyn Instytutu Zachodniego im.
Zygmunta Wojciechowskiego, Poznań 2010, nr 41 (wydruk komputerowy).
14.Golinowska S., Tarkowska E., Kopińska I., Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania,
metody, wyniki, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.
15.Golnau W., Znaczenie płacy minimalnej dla funkcjonowania rynku pracy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007.
16.Góra M., Trwale wysokie bezrobocie w Polsce. Wyjaśnienia i propozycje, „Ekonomista” 2005, nr 1.
17. Income and Living Conditions (SILC) 2009, Central Statistics Office 2010.
18. Informacja o wysokości minimum socjalnego w czerwcu 2010 r., Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, Warszawa 2010 (wydruk komputerowy).
19.Juros A., Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce, [w:] W stronę aktywnej polityki społecznej, Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.),
Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
20.Kabaj M., Ekonomia tworzenia i likwidacji miejsc pracy. Dezaktywacja Polski?, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.
21.Kabaj M., Program przeciwdziałania ubóstwu i bezrobociu, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2000.
22.Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001.
23. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r., „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej”, Warszawa 1997.
24.Kozak S., Patologia eurosieroctwa w Polsce. Skutki migracji zarobkowej dla dzieci
i ich rodzin, Difin, Warszawa 2010.
25. Krajowy Plan Działania na rzecz Integracji Społecznej na lata 2004-006, Ministerstwo
Polityki Społecznej, Warszawa 2004 (wydruk komputerowy).
26. Krajowy Program Reform na lata 2005-2008 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej,
Ministerstwo Gospodarki (wydruk komputerowy).
27. Krajowy Program Reform na lata 2008-2011 na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej,
Ministerstwo Gospodarki (wydruk komputerowy).
28.Kurkowska A., Skąd się bierze bieda?, Zeszyty FOR, Warszawa 2008, nr 5 (wydruk
komputerowy).
29.Kuta B., Krajowy Plan Działania na rzecz Zatrudnienia na 2005 rok., „Rynek Pracy”
2004, nr 4.
30.Leszczyńska M., Nierówności dochodów barierą osiągania spójności społeczno-ekonomicznej, Uniwersytet Rzeszowski (wydruk komputerowy).
56
31.Leszczyńska M., Ubóstwo dochodowe w Polsce – tendencje i uwarunkowania, [w:]
Oblicza nierówności społecznych, J. Klebaniuk (red.), Wydawnictwo Psychologii
i Kultury, Warszawa 2007.
32.Lisocka-Jaegermann B. i in., Ubóstwo. Dialogi o rozwoju, 2007, nr 1 (wydruk komputerowy).
33.Nakonieczna J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw międzynarodowych,
Centrum Doradztwa i Informacji Difin, Warszawa 2008.
34. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006 (wydruk komputerowy).
35.Nasiłowski M., System rynkowy. Podstawy mikro-i makroekonomii, Wydawnictwo Key
Test, Warszawa 1998.
36. ,,Nowa gospodarka” i stare problemy: perspektywy szybkiego wzrostu w krajach posocjalistycznych, W.G. Kołodko, M. Piątkowski (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Przedsiębiorczości i Zarządzania im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2002.
37. Opieka i pomoc społeczna wobec wyzwań współczesności, W. Walc, B. Szluz, I. Marczykowska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008.
38. Opodatkowanie pracy i wynagrodzenie minimalne. Wpływ na rynek pracy w Polsce,
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Warszawa 2005 (wydruk komputerowy).
39. Organizacje pozarządowe w społeczeństwie obywatelskim, A. Kracher, R. Morawski,
Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Racibórz 2007.
40.Panek T., Podgórski J., Szulc A., Ubóstwo: teoria i praktyka pomiaru, Szkoła Główna
Handlowa - Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1999.
41. Polityka społeczna, G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
42. Polityka społeczna, A. Kurzynowski (red.), Instytut Gospodarstwa Społecznego SGH,
Warszawa 2003.
43. Polska bieda: kryteria, ocena, przeciwdziałanie, S. Golinowska (red.), Instytut Pracy
i Spraw Socjalnych, Warszawa 1996.
44. Pomoc społeczna w Polsce w latach 2005-2009, GUS, Warszawa 2011.
45.Szewczyk A., Oblicza ubóstwa w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
46.Pospiszyl I., Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
47. Przeciw biedzie: programy, pomysły, inicjatywy, E. Tarkowska (red.), Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.
48. Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywatelskie, J. Hrynkiewicz (red.),
Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.
49.Radziukiewicz M., Zasięg ubóstwa w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2006.
50.Rojek – Nowosielska M., Społeczna Odpowiedzialność Przedsiębiorstw – podstawowe
zagadnienia, Departament Pożytku Publicznego, dostęp 25 marca 2011, dostępny [w:]
http://www.pozytek.gov.pl/Spoleczna,odpowiedzialnosc,biznesu,653.html
57
51.Rybczyński D., Jakość życia młodzieży z rodzin ubogich, Wyższa Szkoła Pedagogiczna
im. Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1998.
52.Sachs J., Koniec z nędzą; zadanie dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2006.
53.Sadowski A., Więcek J., Rodzaje i rola świadczeń społecznych wobec usamodzielnionych wychowanków placówek socjalnych w Polsce, [w:] Oblicza nierówności społecznych, Klebaniuk J. (red.), Wydawnictwo Psychologii i Kultury, Warszawa 2007.
54.Sadowski T., Ekonomia społeczna w Polsce – nowe perspektywy w przeciwdziałaniu
wykluczeniu społecznemu, „Rynek Pracy” 2005 nr 3.
55. Społeczne aspekty transformacji systemowej w Polsce, M. Bednarkiewicz (red.), Wydawnictwo Key Text, Warszawa 1999.
56.Spółdzielnie socjalne: skuteczny mechanizm walki z wykluczeniem społecznym czy ślepa uliczka? J. Tittenbrunn (red.), Wydawnictwo NAKOM, Poznań 2010.
57. Statystyki pomocy społecznej, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dostępne [w:]
http://www.mpips.gov.pl/index.php?gid=104
58. Stopa bezrobocia w latach 1990-2011, GUS, dostęp [w:]
http://www.stat.gov.pl/gus/5840_677_PLK_HTML.htm
59. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu
60. społecznemu, dostęp 22 grudnia 2010, dostępny [w:] http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_
PL_ACT_part1_v1.pdf
61. Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, GUS 2009, dostęp [w:] http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1160_
PLK_HTML.htm
62.Szewczyk A., Oblicza ubóstwa w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
63.Sztaudynger J. J., Wzrost gospodarczy a kapitał społeczny, prywatyzacja i inflacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
64.Szylko-Skoczny M., Zwrot w polityce rynku pracy, „Polityka Społeczna” 2006, nr 1.
65.Środa P., Świadczenia rodzinne a dobro dziecka, Podlaskie Zeszyty Pedagogiczne
2004, nr 10 (wydruk komputerowy).
66.Tarnowska E., Ubóstwo dzieci w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii PAN (wydruk
komputerowy).
67. Ubóstwo i wykluczenie społeczne. Badania. Metody. Wyniki, S. Golinowska, E. Tarkowska, I. Topińska (red.), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005.
68. Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej
Polskiej” 2004, nr 64.
69. Ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 2004, nr 99.
70. Ustawa z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 2003, nr 228.
71. Ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” 2003, nr 122.
58
72. Wielkomiejska bieda w okresie transformacji, W. Warzywoda-Kruszyńska, J. Grotowska-Leder (red.), Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996.
73.Wojciechowski W., Rzońca A., Ile kosztują nas wcześniejsze emerytury?, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2008 (wydruk komputerowy).
74.Zalewski D., Rola instytucji pomocy społecznej w przeciwdziałaniu procesowi marginalizacji społecznej, ,,Polityka Społeczna” 1999, nr 11.
75. Zatrudnienie w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, dostęp [w:] http://
www.mpips.gov.pl
Streszczenie
Słowa kluczowe: ubóstwo, Unia Europejska, Polska, walka z biedą
Artykuł ukazuje problematykę ubóstwa w Polsce. Problem ten został
przedstawiony w oparciu o sytuację w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Zwrócono uwagę na przedstawienie wielowymiarowości pojęcia
ubóstwa. Nie mogło zabraknąć przestawienia skali tego zjawiska w Polsce na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej. Praca porusza również
problem czynników generujących ubóstwo oraz przedstawia sposoby jego
zwalczania.
The problem of poverty
in the European Union
Summary
Key words: poverty, the EU, Poland, the fight against poverty
The article is to show the problem of poverty in Poland and presents
this issue based on the situation in other EU countries. Attention is drawn
to the presentation of the multidimensionality of poverty concept and scale
of this phenomenon in Poland as compared to other EU countries is presented. The articles also refers to factors which generate poverty and
presents ways of combating it.
59
Anna Gołębiowska
Szkoła Główna Handlowa
Realizacja polityki pieniężnej
banków centralnych
Stanów Zjednoczonych
i Wielkiej Brytanii
Polityka pieniężna Systemu Rezerwy Federalnej od początku istnienia tej instytucji była zasadniczo skuteczna w zwalczaniu inflacji, chociaż
było kilka takich lat, gdy inflacja w Stanach Zjednoczonych, mierzona indeksem konsumpcyjnym, była dwucyfrowa. Najwyższy wskaźnik inflacji
zanotowano w 1918 r., gdzie wyniósł on 18%. W całym tym okresie dwanaście razy wystąpił ujemny wskaźnik inflacji. Z kolei w okresie Wielkiego Kryzysu deflacja występowała praktycznie przez siedem lat z rzędu
w latach od 1927 do 1934. Przez długi czas wielu ekonomistów, jak i również polityków gospodarczych uważało, że kryzys ten był nieuniknionym
skutkiem nadmiernych inwestycji, czy też niewłaściwego zarządzania
przedsiębiorstwami oraz spekulacji, która ostatecznie doprowadziła do
krachu giełdowego w 1929 r.
Jednakże w 1963 r. Milton Friedman i Anna Jacobson Schwartz odrzucili ten pogląd wskazując, że Wielki Kryzys był nieunikniony. Ich zdaniem
wywołała go niewłaściwa polityka stosowana przez System Rezerwy Federalnej, ponieważ w 1928 r. nadmiernie podniósł on stopy procentowe,
aby utrzymać wymienialność dolara na złoto po sztywnym kursie, a także,
aby zahamować spekulację na giełdzie papierów wartościowych. W następnym roku spowodowało to recesję i przyspieszyło załamanie na rynku
papierów wartościowych. System Rezerwy Federalnej, w opinii tych autorów, pozwolił na upadek tysięcy banków.
Należy jednak dodać, że w toczącej się w Stanach Zjednoczonych dyskusji na temat przyczyn Wielkiego Kryzysu przedstawiano również wiele
60
Anna Gołębiowska
innych poglądów w tej sprawie1. Mimo upływu czasu dyskusja ta dotąd
nie przyniosła ostatecznego rozstrzygnięcia co do jego przyczyn i jest wysoce prawdopodobne, że także w przyszłości trudno będzie o definitywne
określenie jego podłoża i wskazanie instytucji ponoszących za niego odpowiedzialność.
Od 1982 r. roczna stopa inflacji w gospodarce amerykańskiej ustabilizowała się, z nielicznymi wyjątkami, na poziomie mieszczącym się
w przedziale od 2% do 4%. Zredukowanie dwucyfrowej inflacji występującej na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. do tego
relatywnie niskiego poziomu, tj. 3,2% już w 1983 r., wymagało zdecydowanych działań Systemu Rezerwy Federalnej. Instytucja ta była w stanie
zastosować wysokie stopy procentowe, aby zmniejszyć presję inflacyjną,
pomimo występujących w tym okresie tendencji recesyjnych w gospodarce. Po tych działaniach System Rezerwy Federalnej zyskał reputację banku
centralnego ostro zwiększającego stopy procentowe, gdy występuje zagrożenie inflacyjne i obniżające te stopy dopiero wtedy, gdy wzrost inflacji
zostanie powstrzymany2.
Rosnące znaczenie handlu międzynarodowego w amerykańskiej gospodarce postawiło System Rezerwy Federalnej wobec konieczności
uwzględnienia perspektywy międzynarodowej. Do 1985 r. siła dolara
przyczyniła się do pogorszenia konkurencyjności Stanów Zjednoczonych
wobec przedsiębiorstw zagranicznych. W publicznych wystąpieniach,
wysocy urzędnicy Systemu Rezerwy Federalnej, stwierdzali wyraźnie, że
dolar ma zbyt wysoką wartość i należałoby ją obniżyć. Z uwagi na to ekspansywna polityka pieniężna była jedynym sposobem obniżenia wartości
dolara. Zgodnie z oczekiwaniami System Rezerwy Federalnej doprowadził do przyspieszenia stóp wzrostu agregatów pieniężnych w latach 1985
- 1986, wskutek czego wartość dolara spadła.
A. Gołębiowska, Europejski system banków centralnych a bankowość centralna
Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, Warszawa 2008, s. 90-97; L. Oręziak,
Bankowość centralna od A do Z. System Rezerwy Federalnej jako bank centralny Stanów
Zjednoczonych, Warszawa 2012, s. 23-24.
2
L. Oręziak, Bankowość centralna…, op. cit., s. 24-25.
1
Realizacja polityki pieniężnej banków centralnych... 61
Z kolei w 1987 r. osoby kierujące polityką pieniężną Systemu Rezerwy Federalnej zgodziły się, że spadek dolara jest wystarczający i wzrost
podaży pieniądza w Stanach Zjednoczonych został zahamowany. Ten sposób prowadzenia polityki pieniężnej przez System Rezerwy Federalnej był
wspomagany przez proces międzynarodowej koordynacji polityki, który
doprowadził do porozumienia zawartego w 1985 r. Perspektywa międzynarodowa, chociaż nie stanowiła centrum zainteresowania Systemu Rezerwy Federalnej, prawdopodobnie była istotnym czynnikiem prowadzenia
polityki pieniężnej w przyszłości3.
W ciągu ostatnich kilkunastu lat w polityce pieniężnej Systemu Rezerwy Federalnej występowały zarówno okresy wielokrotnych, następujących
po sobie obniżek stóp procentowych, odnoszących się do oprocentowania
funduszy federalnych, jak i okresy charakteryzujące się długim ciągiem
podwyżek tych stóp. Były również okresy, w których występowały mniej
liczne zmiany stóp o różnym kierunku. Zmiany stopy były dokonywane
przez System Rezerwy Federalnej na ogół jednorazowo i wynosiły dotychczas albo 0,25 albo 0,50 punktu procentowego.
Z analizy wynika, że od 14 lipca 1990 r. do 4 września 1992 r. dokonano osiemnastu obniżek, z poziomu 8% do 3%. Następnie stopa była
podwyższana i od 1 lutego 1995 r. wyniosła 6%. W listopadzie 1998 r.
kolejne obniżki doprowadziły do ukształtowania się stopy na poziomie
4,75%. Potem przez kilka miesięcy zmiany stóp nie były dokonywane.
Proces ponownego podwyższania stóp rozpoczął się 30 czerwca 1999 r.
i doprowadził w maju 2000 r. do osiągnięcia przez stopę procentową, dotyczącą funduszy federalnych poziomu 6,50% 4.
Gospodarka amerykańska po bardzo dobrym okresie wzrostu gospodarczego przez większość lat dziewięćdziesiątych zaczęła odczuwać objawy pogorszenia koniunktury pod koniec XX wieku. Podwyżka stóp w la A. Gołębiowska, Instrumenty polityki pieniężnej Europejskiego Systemu Banków
Centralnych, Zeszyty Naukowe UWMSC nr 33, Warszawa 2011, s. 266 – 268;
F. S. Mishkin, Ekonomika pieniądza, bankowości i rynków finansowych, Warszawa 2010,
s. 613.
4
A. Gołębiowska, Instrumenty polityki pieniężnej…, op. cit., s. 268 – 269; L. Oręziak,
Bankowość centralna…, op. cit., s. 25-26.
3
62
Anna Gołębiowska
tach 1999-2000 miała za zadanie ograniczyć popyt, ale począwszy od 2001
r. zaczęła się zdecydowanie pogarszać koniunktura gospodarcza. Spadek
wzrostu PKB z wielkości około 4% do wielkości poniżej 0,5% w 2001 r.
odbił się na poziomie agregatów pieniężnych i przyroście lokat najbardziej
płynnych w sensie rynkowym, zawartych w M3. Było to związane z reakcją inwestorów, ograniczeniem ryzyka inwestycyjnego i inwestowaniem
w najłatwiej zbywalne aktywa5. Gwałtowne i konsekwentne obniżki stóp
procentowych dokonane przez System Rezerwy Federalnej, dały pozytywne efekty w 2002 r., gdy gospodarka amerykańska powróciła do ponad 2%
wzrostu PKB (tab. 1.).
Tab. 1. Podstawowe dane polityki pieniężnej Stanów Zjednoczonych
w latach 2006 - 2011
Rok
PKB (%)
Inflacja (%)
2006
3,8
1,5
2007
4,1
2,6
2008
3,8
3,4
2009
0,3
1,9
2010
2,4
2,3
2011
3,1
1,9
Źródło: A. Fiszer, Niektóre aspekty…, op. cit., s. 78.
Od września 2009 r. do kwietnia 2010 r. System Rezerwy Federalnej
obniżył cenę pieniądza z 5,25% do zaledwie 2,00%. W tym samym czasie inflacja wzrosła z 2,8% do 4,2%. Spowodowana była przez wzrastające ceny paliw, które były efektem prawie dwukrotnej zwyżki kursu ropy
w przeciągu ostatnich 12 miesięcy. Dlatego też analitycy nie mają wątpliwości, że kwietniowa obniżka była ostatnią z cyklu, a na kolejnym posiedzeniu Federalnego Komitetu ds. Otwartego Rynku pozostawiono cenę
pieniądza bez zmian. Sytuacja ta wywołała narastanie presji na wzrost
płac, uzasadniany wzrostem cen w sklepach, a zwłaszcza na stacjach benzynowych, gdzie galon paliwa kosztuje już ponad 4 $.
A. Fiszer, Niektóre aspekty bankowości centralnej na przykładzie Europejskiego Banku
Centralnego i Systemu Rezerwy Federalnej USA, „Studia i Materiały”, Warszawa 2012,
s. 79-80.
5
W półrocznym raporcie System Rezerwy Federalnej ogłosił podwyższenie prognozy wzrostu gospodarczego i inflacji w 2010 r. Według niego
PKB w 2011 r. wzrośnie o 1-1,6% wobec wcześniej zakładanego wzrostu
o 0,3-1,2%, a przewidywany wzrost inflacji w tym samym okresie wyniesie 3,8-4,2% wobec zakładanego 3,1-3,4%6.
Wobec tego podejście, jakie w polityce pieniężnej reprezentuje prezes Rady Gubernatorów Systemu Rezerwy Federalnej oceniane jest, jako
kontynuacja podejścia poprzedniego prezesa tej instytucji. Już na samym
początku pełnienia funkcji prezes wyraźnie zadeklarował, iż z uwagi na
utrzymujące się ryzyko presji inflacyjnej konieczne mogą być dalsze podwyżki stóp procentowych. Jednocześnie opowiedział się za utrzymaniem
istniejącego poziomu przejrzystości działań Systemu Rezerwy Federalnej
i wprowadzaniem ewentualnych stopniowych zmian. Zmiany te mogłyby
dotyczyć przede wszystkim przejścia na stosowanie wyraźnego celu inflacyjnego.
Gdyby faktycznie tak było, to tak, jak w przypadku wielu innych banków centralnych, cel ten raczej nie byłby określany, jako konkretna liczba
ale, jako pewien przedział, w którym powinna się zmieścić rzeczywista
stopa inflacji. W ten sposób zapewniony byłby pewien margines swobody
w realizacji polityki pieniężnej. Dotychczas jednak prezes wypowiadał się
bardzo ostrożnie w tej kwestii. Ponadto inne jego wypowiedzi wskazują na
zamiar prowadzenia przez System Rezerwy Federalnej bardziej aktywnej
polityki informacyjnej w zakresie realizowanej przez tę instytucję polityki
stóp procentowych7.
Do głównych czynników rzutujących na sytuację makroekonomiczną, w której System Rezerwy Federalnej będzie kształtował swą politykę pieniężną również w dającej się przewidzieć przyszłości, należą deficyt budżetowy oraz deficyt bilansu obrotów bieżących. Wykazywały
one w ostatnich latach wyraźną tendencję wzrostową. W 2005 r. pierwszy
z nich wyniósł 3,7% PKB, drugi zaś ukształtował się na poziomie 804,5
6
http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/26428,
fed_podwyzsza_prognozy_pkb_i_inflacji_dla_usa_w_2008_r.html (2008.08.29).
7
A. Gołębiowska, Instrumenty polityki pieniężnej…, op.cit., s. 269 272; L. Oręziak,
Bankowość centralna…, op. cit., s. 30.
64
Anna Gołębiowska
miliarda dolarów, co stanowiło 6,8% PKB. Dość powszechnie deficyty
te są postrzegane na świecie, jako zjawisko niekorzystne dla stabilności
przyszłej sytuacji w gospodarce światowej i międzynarodowym systemie
walutowym.
Jednakże są opinie stwierdzające, że zagrożenia, związane z tymi deficytami, a zwłaszcza z deficytem bilansu obrotów bieżących, nie są zbyt
duże. Niemniej jednak w Stanach Zjednoczonych coraz wyraźniejsze są
obawy, że duża koncentracja wyemitowanych przez ten kraj skarbowych
papierów dłużnych, będących w posiadaniu banków centralnych największych krajów Azji, może zagrażać również bezpieczeństwu gospodarki
amerykańskiej, gdyby kraje te kiedyś zdecydowały się ograniczyć swój
popyt na te papiery8.
Oceniając dotychczasową politykę pieniężną Systemu Rezerwy Federalnej, poza sukcesami gospodarki amerykańskiej w postaci wysokiego wzrostu gospodarczego i niskiej inflacji, należy brać pod uwagę istniejącą nierównowagę w budżecie oraz bilansie obrotów bieżących, jak
również wysoki poziom zadłużenia gospodarstw domowych. Dylematy,
które System Rezerwy Federalnej będzie musiał rozstrzygać w swej polityce pieniężnej w najbliższym czasie, wiążą się z koniecznością pogodzenia restrykcyjnych działań w tej polityce, przeciwdziałających narastaniu
bliźniaczych deficytów, z faktem wzrostu obciążeń, związanych z obsługą
zadłużenia przez gospodarstwa domowe.
Wobec tego polityka pieniężna Systemu Rezerwy Federalnej będzie
w dalszym ciągu jednym z głównych czynników decydujących nie tylko
o sytuacji w Stanach Zjednoczonych, ale również w całej gospodarce światowej. Obecnie brak jest jakichkolwiek danych, które wskazywałyby, iż ta
znacząca pozycja Systemu Rezerwy Federalnej ulegnie osłabieniu w dającej się przewidzieć przyszłości.
W przypadku Banku Wielkiej Brytanii, oceniając w styczniu 2004 r.
politykę pieniężną tej instytucji, prezes Banku - Mervyn King, odwołał
się najpierw do słynnej wypowiedzi J. M. Keynesa, który stwierdził kiedyś, że: „najlepszym sposobem, by zniszczyć system kapitalistyczny, jest
L. Oręziak, Bankowość…, op. cit., s. 31.
8
zepsucie jego pieniądza. Przez ciągły proces inflacji rządy mogą skonfiskować, w sposób ukryty i niezauważalny, poważną część majątku obywateli”. Ponadto M. King stwierdził, że „Po tym, jak kolejne brytyjskie rządy
starały się testować tę propozycję, w końcu zobowiązały się do utrzymania
inflacji na niskim i stabilnym poziomie. W wyniku tego w minionym dziesięcioleciu inflacja przestała być dominującym czynnikiem decyzji podejmowanych przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa”9.
Podobnie, jak w Stanach Zjednoczonych, w odpowiedzi na rosnące
obawy inflacyjne, w końcu 1973 r. Brytyjczycy wprowadzili sterowanie
pieniądza. Bank Wielkiej Brytanii sterował wielkością M3, szerszego
agregatu pieniężnego, niż stosowany przez System Rezerwy Federalnej,
nie był jednak nadmiernie restryktywny. Ogłaszane wielkości docelowe
nie były przestrzegane, a Bank często zmieniał główny kierunek lub zupełnie rezygnował z ich osiągania. Wynikiem tego była większa wrażliwość
brytyjskich agregatów pieniężnych, w porównaniu z amerykańskimi.
Po przyspieszeniu inflacji w końcu lat siedemdziesiątych XX w. premier Margaret Thatcher w 1980 r. ogłosiła wprowadzenie średniookresowej strategii finansowej, opartej na stopniowym przyspieszeniu wzrostu
M3. W związku z tym sterowanie M3 zostało czasowo zawieszone w październiku 1985 r. i zupełnie zarzucone w 1987 r., zaś z agregatów pieniężnych zrezygnowano w październiku 1990 r., kiedy kraj stał się członkiem
Europejskiego Systemu Walutowego i uzależnił swój kurs walutowy od
marki niemieckiej10.
We wrześniu 1992 r., po spekulacyjnym ataku na funta, Wielka Brytania wystąpiła z Systemu. Podjęto decyzję o powrocie do sterowania inflacją
w charakterze, tzw. kotwicy nominalnej, zamiast stałego kursu walutowego. W październiku tego samego roku, oświadczenie o przyjęciu strategii
inflacyjnej skierował do narodu Kanclerz Exchequer, a trzy tygodnie później zaprosił gubernatora Banku Wielkiej Brytanii do przygotowywania
kwartalnych raportów o stanie inflacji, które zawierałyby sprawozdanie
A. Gołębiowska, Europejski system banków centralnych…, op. cit., s. 70-76; L. Oręziak,
Bankowość centralna…, op. cit., s. 21-22.
10
A. Gołębiowska, Instrumenty polityki pieniężnej…, op. cit., s. 271 – 273; F. S. Mishkin,
Ekonomika pieniądza…, op. cit., s. 615.
9
66
Anna Gołębiowska
z postępów, jakie udało się poczynić w kierunku osiągnięcia planowanej
stopy inflacji.
W związku z tym ustalono, że docelowa stopa inflacji będzie się mieściła w granicach od 1 do 4% do najbliższych wyborów jesienią 1997 r.,
z jednoczesnym zamiarem obniżenia stopy inflacji do poziomu nieprzekraczającego połowy ustalonego limitu, tj. 2,5%11. Wraz z przyjęciem sterowania inflacją rząd wprowadził trzy zmiany instytucjonalne, które w połączeniu z publikacją raportu o inflacji dały Bankowi Wielkiej Brytanii możliwość zajęcia bardziej niezależnego stanowiska w polityce pieniężnej.
Stopa inflacji w Wielkiej Brytanii spadła z maksymalnego pułapu 9%
występującego na początku 1991 r. do 4% w momencie ogłoszenia docelowych limitów inflacji przez Kanclerza. Po niewielkim wzroście na początku 1993 r. stopa inflacji stale spadała, aż w trzecim kwartale 1994 r. osiągnęła poziom 2,2%, mieszcząc się w granicach wyznaczonych przez rząd.
Późnej nastąpił wzrost inflacji do 2,5% w 1996 r. W ciągu tego okresu
gospodarka brytyjska pozostawała stabilna, dzięki czemu udało się zredukować stopę bezrobocia. Wobec tego inflacja w Wielkiej Brytanii od 1996
r. jest faktycznie bardzo niska, a ponadto jest wyraźnie niższa niż w Unii
Gospodarczej i Walutowej. Jednocześnie wraz ze stabilnością cen udało
się w tym czasie osiągnąć relatywnie wysoki wzrost gospodarczy (tab. 2.).
Z przeprowadzonych badań wynika, że ewolucji gospodarki towarzyszyło jednocześnie wiele negatywnych zjawisk. Do najważniejszych
należy zaliczyć znaczne pogorszenie się stanu finansów publicznych.
Z nadwyżki budżetowej, wynoszącej w 2000 r. 3,8% PKB, Wielka Brytania doszła do deficytu w budżecie w wysokości 3,2% PKB. Bardziej ekspansywna polityka budżetowa rządu, nastawiona na realizację programu
socjalnego, zaowocowała, po okresie pewnego spadku na początku XXI
w., ponownym wzrostem relacji długu publicznego do PKB w ostatnich
latach. Zatem utrzymywanie się deficytu budżetowego w 2005 r. powyżej
3% PKB spowodowało dalsze narastanie długu publicznego. Negatywnym
zjawiskiem był również wzrost zadłużenia gospodarstw domowych, bowiem w 2000 r. wynosiło ono 110% dochodów gospodarstw, a w 2005 r.
A. Gołębiowska, Narodowe banki centralne, Prawo Europejskie w praktyce nr 2 (80),
luty 2011, s. 57 – 59.
11
Tab. 2. Wskaźnik wzrostu gospodarczego, inflacji oraz bezrobocia w Wielkiej
Brytanii i w strefie euro w latach 2005 - 2011
Średniorocznie
2005-2011
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Wielka
Brytania
3,2
3,8
2,1
1,6
2,2
3,1
1,8
-------
Strefa euro
2,7
3,5
1,6
0,9
0,4
2,1
1,3
-------
Wielka
Brytania
1,4
0,8
1,2
1,3
1,4
1,3
2,1
2,0a
Strefa euro
1,6
2,1
2,3
2,3
2,1
2,1
2,2
2,2b
Wielka
Brytania
6,4
5,4
5,0
5,1
5
4,7
4,7
-------
Strefa euro
9,7
8,5
8,0
8,4
8,8
8,9
8,6
8,2a
Wielka
Brytania
1,0c
3,8
0,7
-1,7
-3,3
-3,2
-3,1d -------
Strefa euro
-1,3c
0,1
-1,9
-2,5
-3
-2,7
-2,9d -------
Wielka
Brytania
45,1c
42,1
38,7
38,2
39,7
41,5
------- -------
Strefa euro
72,7c
70,2
68,8
68,5
69,8
70,2
------- -------
Wzrost
PKB (%)
Inflacja
(HICP)
Stopa
bezrobocia
Deficyt
budżetowy
(% PKB)
Dług
publiczny
(% PKB)
Źródło: opracowanie własne na podstawie „The Economist” z 11 marca 2012, s. 97.
już 150%. W rezultacie roczny koszt obsługi tego zadłużenia doszedł do
12% dochodu do dyspozycji tych gospodarstw. Szybki wzrost zadłużenia
był jednym ze skutków polityki stóp procentowych prowadzonej przez
Bank Wielkiej Brytanii w ostatnich latach, którą określono, jako agresywną. Polityka ta przyczyniła się także do powstania wyraźnej bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości. Od 1997 r. ceny na tym rynku wzrosły
o 150%, mimo stosunkowo niskiej inflacji w gospodarce12.
Polityka stóp procentowych Banku Wielkiej Brytanii w ostatnich latach była jednym z czynników, które przyczyniły się do zasadniczo niskich
rynkowych stóp procentowych w tym kraju, chociaż należy zauważyć, że
również w wielu innych rozwiniętych krajach został osiągnięty stosunkowo niski poziom stóp procentowych. Prezes Banku Wielkiej Brytanii
wskazał, że niskie stopy procentowe to wynik przede wszystkim niskiej
i stabilnej inflacji. Ponadto to właśnie skutki antyinflacyjnej polityki pie L. Oręziak, Bankowość centralna…., op. cit., s. 23; A. Gołębiowska, Narodowe banki…,
op. cit., s. 58.
12
68
Anna Gołębiowska
niężnej przyczyniły się do znacznego spadku długoterminowych stóp procentowych. Szczególnie godne uwagi są opinie stwierdzające, że wiosną
2006 r. oprocentowanie brytyjskich długoterminowych obligacji skarbowych było najniższe w ciągu ostatnich 50 lat. Ponadto wskazywano, że
realne oprocentowanie dwudziestoletnich indeksowanych obligacji rządowych w Wielkiej Brytanii, po uwzględnieniu antycypowanej inflacji, wynosi około 1%. Tymczasem w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat oprocentowanie to kształtowało się na poziomie od 2% do 4%13.
Aktualnie Bank Wielkiej Brytanii utrzymuje stopy procentowe na poziomie 5% i chociaż inflacja w Wielkiej Brytanii rośnie, podobnie zresztą, jak w strefie euro, czy w Stanach Zjednoczonych, to Bank Wielkiej
Brytanii zachowuje na razie spokój i w 2009 r. zdecydował się na jedną
obniżkę stóp procentowych. Inflacja w Wielkiej Brytanii wyniosła w lipcu
2010 r. 4,4%, co oznacza, że jest to najwyższy poziom od kwietnia 1992 r.
W ocenie ekonomistów, tak wysoka inflacja oddala perspektywę obniżki
podstawowych stóp procentowych, z których najważniejsza wynosi 5%14.
Istotnym zagadnieniem w prowadzonej polityce pieniężnej przez Wielką Brytanię było odmówienie członkowstwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Kwestia przystąpienia do strefy euro przez Wielką Brytanię jest
jednak ciągle aktualna. W toczącej się na ten temat dyskusji, która ostatnio
nieco się ożywiła, mówi się, m. in., że należy ponownie poważnie rozważyć wejście do strefy euro. Wśród argumentów przemawiających za tym
stanowiskiem jest przede wszystkim konieczność poprawy sytuacji brytyjskich eksporterów, dla których strefa euro jest najważniejszym rynkiem
zbytu. Osłabienie funta na wiosnę 2006 r. wielu obserwatorów postrzegało, jako dobrą okazję, aby przyspieszyć integrację walutową Wielkiej
Brytanii z tą strefą. Jeden z argumentów rządu przeciw takiemu posunięciu
to twierdzenie, że nierozsądne byłoby zastąpienie funta przez euro po zbyt
wysokim kursie.
W kontekście tej dyskusji należy zauważyć, że nawet, gdyby rząd brytyjski przychylniej niż dotychczas potraktował kwestię włączenia tego kraju do strefy euro, to i tak mało prawdopodobne wydaje się przyjęcie euro
13
14
A. Gołębiowska, Narodowe banki…, op. cit., s. 57.
http://www.gbritain.net/news.php?id=1794 (2010.10.29.).
przez Wielką Brytanię w dającej się przewidzieć przyszłości. Głównym
powodem tego jest relatywnie duża niechęć brytyjskiego społeczeństwa
do przekazania prawa do emisji pieniądza Europejskiemu Bankowi Centralnemu. Przed takim przekazaniem konieczne byłoby nadanie Bankowi
Wielkiej Brytanii rzeczywistej niezależności w systemie władzy, tak aby
zasady jego działania były zgodne z unijnymi wymogami, dotyczącymi
Europejskiego Systemu Banków Centralnych15. Na razie trudno znaleźć
jakiekolwiek sygnały, że Bank Wielkiej Brytanii miałby otrzymać pełną
niezależność, co oznacza, że w nadchodzących latach polityka pieniężna
w tym państwie będzie kształtowana na dotychczasowych zasadach.
Zakończenie
Działalność banków, czyli sposoby zdobywania, wykorzystywania
i zarządzania funduszami w celu osiągnięcia zysku, są bardzo podobne na
całym świecie. We wszystkich państwach banki pełnią rolę instytucji pośrednictwa finansowego, nastawionych na osiągnięcie zysków. Niemniej
jednak struktura i funkcjonowanie systemu bankowego w Stanach Zjednoczonych posiada wyjątkowy, unikatowy charakter. W większości państw
przemysł bankowy jest zdominowany przez cztery, czy pięć największych
banków. W Stanach Zjednoczonych natomiast jest wielkie rozdrobnienie
bankowości komercyjnej, polegające na istnieniu tysięcy banków.
Struktura bankowości centralnej Stanów Zjednoczonych, z jakich składa się System Rezerwy Federalnej, jest bardzo zbliżona do struktury Europejskiego Systemu Banków Centralnych. W obu strukturach w skład systemu bankowości centralnej wchodzą poszczególne banki główne, w przypadku Systemu Rezerwy Federalnej są to banki stanowe, a w przypadku
Europejskiego Systemu Banków Centralnych banki centralne państw należących do strefy euro. Jednakże otoczenie ekonomiczne Stanów Zjednoczonych i krajów strefy euro jest diametralnie inne. Stany Zjednoczone, jako potentat gospodarczy, członek NAFTA, dysponują od lat walutą
światową, ogólnym zaufaniem do dolara, który nadal posiada dominującą
pozycję w rezerwach walutowych banków centralnych.
L. Oręziak, Bankowość centralna…, op. cit., s. 25-26; A. Gołębiowska, Narodowe
banki…, op. cit., s. 59.
15
70
Anna Gołębiowska
Różnice w skalach wielkości gospodarek nie mogą prowadzić do wniosku, że można swobodnie prowadzić tak samo odważną politykę w przypadku Stanów Zjednoczonych jak i Wielkiej Brytanii. System Rezerwy
Federalnej podzielony jest na poszczególne banki regionalne, będące własnością prywatną, natomiast bankowość centralna Wielkiej Brytanii składa
się z jednej organizacji centralnej, pozostającej własnością rządu. W sytuacji celowości polityki pieniężnej, jaką prowadzą banki centralne Wielkiej
Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych wynika, że ich głównym celem jest
utrzymanie stabilności cen. Celem polityki pieniężnej Systemu Rezerwy
Federalnej jest efektywne wspieranie pełnego zatrudnienia, stabilnych cen
oraz umiarkowanych długoterminowych stóp procentowych. Wobec tego
stabilne ceny nie są pierwszoplanowe dla celu polityki pieniężnej Systemu
Rezerwy Federalnej, bowiem są one traktowane na równi z celem, dotyczącym pełnego zatrudnienia oraz umiarkowanego poziomu długoterminowych stóp procentowych. Przy takim mniej jednoznacznym określeniu
celu polityki pieniężnej jej skuteczność w utrzymaniu stabilnych cen zależy w dużej mierze od podejścia konkretnych osób wchodzących w skład
kierownictwa banku centralnego. Tak więc od ich uznania zależy, jakie
faktycznie będą priorytety w tej polityce.
System Rezerwy Federalnej, jak również Bank Wielkiej Brytanii,
w realizacji założonej strategii polityki pieniężnej wykorzystują takie
same podstawowe instrumenty polityki pieniężnej, tj. operacje otwartego
rynku, stopę dyskontową oraz rezerwy obowiązkowe, z tą tylko różnicą,
że stosowany instrument w postaci stopy rezerw obowiązkowych, przez
Bank Wielkiej Brytanii, ze względu na brak oprocentowania tych rezerw
należy traktować raczej, jako obciążenie w charakterze podatkowym niż,
jako typowy instrument polityki pieniężnej.
Jeśli chodzi o niezależność rozpatrywanych banków centralnych to
w przypadku banku centralnego Stanów Zjednoczonych jest on instytucją
niezależną w występującym w tym kraju systemie władzy. Potwierdza to
dotychczasowa praktyka kształtowania polityki pieniężnej przez System
Rezerwy Federalnej. Należy jednak zauważyć, iż niejednoznaczny zapis
podstawowego celu tej polityki może nasuwać pewne wątpliwości co do
tego, czy rzeczywiście ta niezależność jest w pełni zagwarantowana. Do-
tychczasowe doświadczenie pokazuje, że faktyczny stopień tej niezależności zależy w dużej mierze od rzeczywistej pozycji osób pełniących funkcje
kierownicze w Systemie Rezerwy Federalnej, w szczególności od prezesa
Rady Gubernatorów. Oznacza to, że bardziej zależy od uwarunkowań osobowych niż regulacji formalnych i prawnych.
W przypadku Banku Wielkiej Brytanii, gdzie władza nad nim została
ustawowo powierzona rządowi powodując, że jest to najmniej niezależny
bank, ponieważ jego uprawnienia ograniczają się właściwie do przedstawiania rekomendacji, co do kierunku polityki pieniężnej, bowiem decyzja
o zmianie stóp procentowych należy nie do gubernatora Banku Wielkiej
Brytanii, lecz do ministra Finansów. Rząd wprowadzając w 1993 r. zmiany
instytucjonalne, do pewnego stopnia zwiększył niezależność Banku Wielkiej Brytanii. Jednakże zlekceważenie przez rząd stanowiska gubernatora,
co do zmiany stóp procentowych wskazuje, że Bank ten nadal zajmuje
wobec rządu pozycje drugorzędną.
Streszczenie
Słowa kluczowe: polityka, bank, finanse, strategia
Realizacja polityki pieniężnej banków centralnych Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii nastawiona jest na zwalczanie inflacji. Z tego też
względu w polityce pieniężnej tych państw występowały zarówno okresy obniżek stóp procentowych, jak i ich podwyżek. Bywały także okresy, w których
występowały mniej liczne zmiany stóp o różnym kierunku. Realizacja polityki
pieniężnej Systemu Rezerwy Federalnej stanowi główny czynnik, który decyduje nie tylko o sytuacji Stanów Zjednoczonych, ale także o całej gospodarce
światowej. Z kolei realizacja polityki pieniężnej Wielkiej Brytanii polega na
odmówieniu członkostwa w Unii Gospodarczej i Walutowej. Przeciw temu
przemawia kwestia poprawy sytuacji brytyjskich eksporterów, dla których
strefa euro stanowi dość istotny rynek zbytu. Reasumując należy stwierdzić,
że System Rezerwy Federalnej i Bank Wielkiej Brytanii w realizacji strategii polityki pieniężnej wykorzystują te same instrumenty polityki pieniężnej,
czyli operacje otwartego rynku, stopę dyskontową i rezerwy obowiązkowe.
72
Anna Gołębiowska
Implementation of monetary policy of central banks
of the United States and Great Britain
Summary
Key words: politics, bank, finance, strategy
Implementation of monetary policy of central banks of the United
States and Great Britain is focused on fighting inflation. Therefore, there
have been both - periods of increases and decreases in percentage rates
in monetary policy of these countries. There have also been periods with
less numerous bidirectional changes in percentage rates. Implementation
of monetary policy of the Federal Reserve System is the main factor which
determines not only the situation of the United States, but also the entire
global economy. The implementation of monetary policy of Great Britain
consists in refusing to join the Economic and Monetary Union, although
this is still a current issue. What argues for this is the matter of improving the situation of British exporters for who the euro zone is a relatively
important market. In summary, the Federal Reserve System and the Bank
of Great Britain when implementing the monetary policy strategy use the
same instruments of monetary policy, that is, open market operation, the
discount rate and reserve requirements.
73
Rafał Grupa
Wyższa Szkoła Zarządzania – Polish Open University
W największym stopniu nowoczesne technologie i myśl naukowotechniczną wdrażają i wykorzystują korporacje transnarodowe (KTN). Na
ogół definiuje się je jako organizacje koordynujące działalność produkcyjno – handlową różnych jednostek w różnych krajach z jednego ośrodka
podejmującego decyzje strategiczne.
Zgodnie z tym założeniem wiodące znaczenie KTN związane jest
przede wszystkim z ich potęgą ekonomiczną, bowiem ich działalność
w gospodarce światowej spełnia wiele ważnych funkcji służących rozwojowi i przemianom w skali globalnej, regionalnej czy lokalnej1.
Należy jednocześnie podkreślić pewien bardzo istotny fakt – działalność korporacji transnarodowych związana jest nierozerwalnie z procesami globalizacji. Pozycja tych podmiotów stale wzrasta – tak pod względem
liczby jak i pod względem zaangażowania kapitału, udziału w światowym
produkcie brutto, eksporcie czy transferze technologii.
Literatura przedmiotu przyjmuje, iż KTN składa się z przedsiębiorstwa
macierzystego i jego filii zagranicznych, przy czym ze względu na formę
prawną filii przedsiębiorstwa zależne i powiązane posiadające osobowość
prawną oraz jej pozbawione to główny podział w oparciu o aspekt prawny
jednostek korporacji.
W przedsiębiorstwie powiązanym inwestor zagraniczny posiada najwięcej głosów – jednakże nie więcej niż 50%, natomiast w przedsiębiorstwie zależnym posiada on ponad 50%, co pozwala mu na wyznaczanie
i usuwanie większości członków ciała administracyjnego, zarządczego lub
nadzorczego. Przez oddziały macierzyste rozumie się zaś stałe przedstawi E. Oziewicz, Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u progu XXI wieku, [w:]
Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji gospodarki. Problemy międzynarodowej współpracy gospodarczej, funkcjonowanie rynków finansowych,
organizacja i zarządzanie procesami gospodarczymi, H. Treder (red.), Gdańsk 2000, s. 7.
1
74
Rafał Grupa
cielstwa, biura w kraju goszczącym, spółki pozbawione osobowości prawnej lub joint – venture, ziemię, budowle i inne nieruchomości należące
do podmiotu zagranicznego oraz wyposażenie ruchome wykorzystywane
poza terenem macierzystego kraju inwestora ponad rok2.
Należy tutaj zaznaczyć, iż proces globalizacji kształtuje się na ogół
pod wpływem czynników o różnym pochodzeniu, charakterze, sile i zakresie działania – przy czym współcześnie są to takie elementy jak postęp
naukowo – techniczny, konkurencja międzynarodowa czy polityka ekonomiczna państwa. Proces globalizacji w odniesieniu do działalności KTN
przejawia pewne charakterystyczne właściwości:
1. Korporacje prowadzą interesy zgodnie z własnymi celami, przy czym
za cel nadrzędny uznaje się maksymalizację zysku, przez co gospodarowanie podporządkowane jest zasadom mikroekonomii a wśród zainteresowań KTN znajdują się cele związane z dobrami publicznymi czy
tworzeniem korzystnych warunków zewnętrznych.
2. KTN działają na wielu rynkach i tym samym dążą do ich ujednolicenia, przez co zbliżenie warunków dokonuje się głównie pod wpływem
rynku.
3. Nosicielami są przedsiębiorstwa ponadnarodowe wymuszające poprzez konkurencję lub naciski polityczne otwieranie rynków. Działania te wpływają na charakter instytucji narzucając normy produktom,
usługom i systemom informatycznym3.
Korporacje transnarodowe uznawane są za główne podmioty napędzające procesy globalizacji poprzez liberalizację, deregulację i prywatyzację4.
Przewaga korporacji transnarodowych opiera się na ogół na pewnej
strukturze przewag konkurencyjnych, w ramach których wyróżnić można aktywa materialne i niematerialne, struktura aktywów firmy, zdolność
obniżania kosztów wewnątrz i na zewnątrz firmy. Rozpatrując kwestię ak E. Czciomer, L. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Kraków 2001, s. 80-99.
3
E. Kośmicki, Globalizacja – próba diagnozy, „Dziś” Nr 12/1999, s. 30.
4
J. Kleer, B. Liberska, Globalizacja gospodarki światowej a integracja regionalna. Konsekwencje dla świata i dla Polski, „Polska w XXI wieku” , Warszawa 1998, s. 11.
2
75
tywów materialnych bierze się na ogół pod uwagę kapitał w postaci finansowej i fizycznej, jak ziemia, budynki, maszyny, czy urządzenia, aktywa
niematerialne to natomiast wiedza, innowacje, kwalifikacje, systemu informacyjne, bazy danych, czy kultura organizacji5.
Przewagi, o których mowa w przypadku KTN, noszą nazwę paradygmatu elektrycznego, przy czym uznaje się, iż do najważniejszych zmian
warunków przewag własnościowych tego paradygmatu należą:
1. Atuty relacyjne, pojmowane jako wyodrębnienie nowego rodzaju
przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw, będące szeregiem umiejętności zarządzania relacjami lub powiązaniami wewnątrz i na zewnątrz
przedsiębiorstwa.
2. Wzrost znaczenia wiedzy, jako zasobu determinującego kluczowe
kompetencje, strategie, zdolności i ogólną przewagę firmy.
3. Uwzględnienie teorii ewolucyjnej i zasobowej przedsiębiorstwa oraz
teorii organizacji i zarządzania – rozszerzenie rozważań dotyczących
przewagi konkurencyjnej o najnowsze teorie naukowe z różnego zakresu.
4. Umiejętność odniesienia przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa
do innych korporacji rywalizujących z firmą w skali globalnej.
5. Budowa i rozwijanie ujawnionych przewag konkurencyjnych w wyniku współdziałania wielu jednostek korporacji wraz z filiami zagranicznymi zakupionymi z chęcią posiadania przewagi.
6. Realizacja rozwoju programów związanych z wykorzystaniem wiedzy
zarówno w odniesieniu do inwestycji zagranicznych jak i jako czynnika determinującego przewagę na rynku międzynarodowym.
7. Prace nad umacnianiem przewagi własnościowej w interakcjach z innymi warunkami paradygmatu elektrycznego6.
Fundamentalne jest zagadnienie, czy rzeczywiście w rozważanej gospodarce zaistnieje równowaga walrasowska z jej właściwościami efektywnościowymi. Rozważając je, należy zwrócić uwagę na kilka istotnych
faktów.
J.H. Dunning, Multinational Enterprises and the Global Economy, Workingham 1993, s. 81.
Szerzej: M.E. Porter, Przewaga konkurencyjna: osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, Gliwice 2006.
5
6
76
Rafał Grupa
Po pierwsze, producenci i konsumenci są cenobiorcami. Po drugie, dla
danych cen nie ma niepewności, co do obecnej wartości planów produkcyjnych i danych wyposażeń zasobowych oraz planów konsumpcyjnych
(…). Przy danym systemie cen w ogólnej równowadze rynkowej niepewność egzogeniczna ulega wykluczeniu, tj. przestaje mieć znaczenie w rozważanej gospodarce.
Wówczas osiągnięcia analityczne wypracowane dla gospodarek
z pewnością zdarzeń zaczynają znowu mieć swoją wartość poznawczą.
Jeśli więc warunki klasyczne (wypukłość zbiorów możliwości produkcyjnych firm i map krzywych obojętności konsumentów oraz kompletność
rynków) zostaną zachowane, to konkurencyjna równowaga rynkowa przy
danym systemie cen w gospodarce z niepewnością zdarzeń istnieje (…).
Istnieje również równowaga walrasowska w gospodarce z własnością
prywatną i niepewnością zdarzeń, która charakteryzuje się ponadto właściwościami efektywnościowymi7.
W definicji Organizacji Narodów Zjednoczonych korporacje transnarodowe przede wszystkim operują w systemie podejmowania decyzji
pozwalającym na konkretną politykę i wspólną strategię przez jeden bądź
więcej ośrodków podejmowania decyzji, przy czym są to korporacje,
w których jednostki są tak powiązane, iż jedna lub więcej z nich może
wywierać znaczny wpływ na działalność innych, zarówno dzieląc z nimi
wiedzę, jak i zasoby oraz odpowiedzialność8.
W jeszcze jednej definicji KTN podkreśla się, iż wykorzystują one skalę międzynarodową dla poziomej lub pionowej koncentracji w celu uzyskania korzyści płynących z produkcji masowej, jak również wykorzystania sytuacji o silnych elementach monopolistycznych9.
Dużą krytykę procesów globalizacji w sposób bezpośredni przekładających się na korporacje zastosował J. Bakan10 w oparciu o analizę reguł
K. Kosiec, Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” Nr 751/2007, s. 63-66.
8
K. Fabiańska, Firma na rynku globalnym, Katowice 1999, s. 16.
9
P. Bartkiewicz, Przedsiębiorstwo wielonarodowe i rynek globalny, Poznań 1998, s. 8.
10
J. Bakan, Korporacja. Patologiczna pogoń za zyskiem i władzą, Wydawnictwo Lepszy
Świat, Warszawa 2006, s. 78.
7
77
prawnych i ich zmian wskazując, jak doszło do unikalnego wzmacniania
i postępującego narastania siły korporacji.
Analizie poddał proces, w wyniku którego ,,doszło do przekształcenia nieskomplikowanych firm w instytucje potężniejsze niż niejeden rząd
i niejedno państwo”11.
W książce wykazane są minusowe następstwa tego procesu, zwłaszcza w dziedzinach ekologii i ładu społecznego, ale także dewiacji politycznych, w tym zwłaszcza występującego niebezpieczeństwa dla systemu
demokracji.
Założenia teoretyczne dotyczące działalności KTN wskazują, iż wśród
głównych motywów podejmowania działalności na terenie Polski przez
korporacje na początku lat 90. XX wieku znajdowało się dążenie do wykorzystania rynku zbytu, ponadto dość istotną rolę odgrywały również podstawowe zasoby i tradycyjne zdolności wytwórcze wraz z ofertami prywatyzacji krajowych przedsiębiorstw.
To, co nakłaniało w tym czasie inwestorów zagranicznych do działań
na terenie kraju, to relatywnie tania, liczna i dobrze wykształcona siła robocza – jednakże w połowie lat 90. czynniki te uległy zmianie – a główne
znaczenie zaczęły odgrywać motywy związane z zaopatrzeniem rynku UE
wraz z wykupywaniem prywatyzowanych przedsiębiorstw, co pojmowane
było jako działania strategiczne12.
J. Bakan przytacza wiele przykładów sensacji i skandali biznesowych
(za przykład podaje nie tylko osławiony ENRON, ale i wiele wcześniejszych, choć nie tak spektakularnie medialnych przypadków), że wielkie,
międzynarodowe korporacje są w istocie tworami psychopatycznymi,
ukierunkowanymi na realizację własnych celów, „mają zwyczaj usuwać ze
swej drogi wszelkie przeszkody. Do takich przeszkód należą, na przykład,
przepisy, które ograniczają ich swobodę wyzyskiwania ludzi i eksploatowania środowiska naturalnego”.
Ibidem, s. 49.
Korporacje transnarodowe w Polsce,…, op. cit., s. 48.
11
12
78
Rafał Grupa
Szkody wywoływane przez korporacje - elegancko określane w literaturze jako koszty zewnętrzne (extermalities) - ponoszą ludzie, całe społeczeństwa i dewastowana Ziemia.
Korporacje ze względu na ich konstrukcję prawną i prawnie usankcjonowane cele działalności, czyli pomnażania wartości rynkowej i zysków
są, bowiem, z definicji ukierunkowane na maksymalną eksternalizację
kosztów. ,,Korporacja to maszyna do przerzucania kosztów na zewnątrz,
jest wręcz zmuszona wyrządzać otoczeniu szkody, gdy płynące z tego korzyści przewyższają straty”.
Z powyższego wynika, że liberalizacja dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania korporacji może jednak spowodować zaburzenia w funkcjonowaniu krajowych i międzynarodowych rynków finansowych, jeśli
nie zostanie zachowana właściwa jej kolejność. Na początku powinny być
liberalizowane długoterminowe przepływy kapitałowe, później zaś krótkoterminowe - w przeciwnym razie do kraju w pierwszej kolejności napłynie kapitał spekulacyjny, ze wszystkimi negatywnymi skutkami tego
stanu rzeczy.
Można wywnioskować, że przyjęcie założenia o maksymalizacji zysku nakłada wysokie wymagania na przedsiębiorców, niemożliwe do spełnienia nawet przy wsparciu najnowocześniejszych systemów zarządzania
informacją.
Postulat maksymalizacji zysku pociąga, bowiem, za sobą konieczność
przyjęcia założenia pełnej racjonalności producenta, co oznacza, że decydent jest w stanie rozważyć wszystkie możliwości, posiada wszystkie
informacje pozwalające ocenić konsekwencje wyboru wszystkich możliwości, przy czym koszt pozyskania tych informacji jest zerowy. Poza tym
decydent potrafi uporządkować te możliwości według określonego kryterium i uporządkowanie to jest spójne13.
W przypadku analizowanych zagadnień nie można pominąć kwestii
etycznych w świecie finansów, czyli etyki finansów, która dotyczy czte-
13
K. Przybylska, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2001, s. 33.
79
rech poziomów zachowań: indywidualnych, instytucjonalnych, korporacyjnych oraz globalnych.
O ile kwestia etyki działalności przedsiębiorstw nie budzi specjalnych
kontrowersji, to zagadnienie społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR
- Corporate Social Resposibility) jest przedmiotem licznych dyskusji. Pojęcie to jest według W. Gasparskiego jedną z nowych tendencji w etyce
biznesu14. Również według tego autora problematyka społecznej odpowiedzialności biznesu jest przedmiotem licznych sporów.
Dotyczą one przede wszystkim celów, jakie powinny spełniać firmy.
Według jednych najważniejszym celem firm jest zysk (orientacja profitowa), inni postrzegają działalność gospodarczą szerzej, ujmując ją w kategoriach wszystkich interesariuszy, gdzie cel biznesu powinien być postrzegany szerzej (orientacja społeczna)15.
Ruch społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) rozrósł się w ciągu
ostatnich kilku lat z niszowej działalności kilku idealistycznych spółek,
takich jak Body Shop, w zauważalny priorytet tradycyjnych liderów biznesu, takich jak choćby Nike czy McDonald’s. Informacje o biznesie z ludzką twarzą są wszechobecne w dzisiejszych mediach, poczynając od darowizny GlaxoSmithKline na lekarstwa w Afryce, poprzez programy wolontariatu Hewlett-Packard, a kończąc na zakupie przez Starbucks kawy „Fair
Trade” (sprawiedliwego handlu)16.
Sławny slogan pochodzący od tytułu książki Naomi Klein - „No
Logo”11, stał się mottem pokolenia, które uznało, że wielki biznes opanował świat ze szkodą dla ludzi i środowiska. Przykładem takiej postawy były ataki na władzę korporacji po zamieszkach antyglobalistycznych
w Seattle w 1999 roku17.
W. Gasparski, A. Lewicka-Strzałecka, B. Rok, G. Szulczewski, Europejskie i światowe
standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działalności gospodarczej, [w:] Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, W. Gasparski (red.),
przy współudziale A. Lewickiej-Strzałeckiej, B. Roka, G. Szulczewskiego, Warszawa
2003, s. 23.
15
P. Kulawczuk, A. Poszewiecki, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Warszawa 2007, s. 238.
16
Ibidem, s. 239.
17
Ibidem, s. 240.
14
80
Rafał Grupa
Motywacje ludzkich zachowań zawsze znajdziemy w obszarze zmiennych
wyznaczonych przez trzy współrzędne. Będą nimi: konieczności, powinności, pragnienia. Rozważania kwestii etycznych z reguły dotyczą treści powinności, jakie przypisane są pełnieniu określonej roli, oraz stopnia respektowania tych powinności.
O ile jednak nic ma wątpliwości, jakie są powinności pozwalające określić
etyczne zachowanie lekarza, policjanta czy kasjera, to w przypadku biznesmena
sytuacja staje się mniej klarowana. Wiadomo przecież, że w dziedzinie biznesu,
podobnie jak w obszarze polityki, podstawową kategorią jest skuteczność 18.
Dla potrzeb niniejszej pracy celowym będzie przeanalizowanie etyki
w odniesieniu korporacyjnym i globalnym. Zachowania instytucjonalne
charakterystyczne dla społeczności finansowej mają związek z regułami
i standardami ustanowionymi przez instytucje finansowe oraz instytucje
regulacyjne19.
Współczesną etykę finansów tworzą trzy zasadnicze obszary:
(a) transakcje finansowe dokonywane na rynkach zakładają reguły moralne oraz zgodne z nimi zachowania, w szczególności zakaz sprzeniewierzania i manipulacji, uczciwość, przestrzeganie umów, wpływ na
społeczeństwo, zachowanie fair wobec interesariuszy;
(b) w zakresie relacji z klientami usług finansowych szczególne znaczenie odgrywają: rzetelna sprzedaż, postępowania eliminujące oszustwa,
troska firm finansowych o reputację, wysoka jakość świadczonych
usług, podporządkowanie własnego interesu pracownika interesowi
klienta, unikanie konfliktu interesów;
(c) dylematy osobiste osób zaangażowanych, przykładowo: dbałość
o zysk firmy i troska o zysk klienta, troska o korzyść jednego klienta
a troska o korzyść innego klienta, dylemat, czy ujawniać złe zachowania, a także, jak postępować w sytuacjach występujących w krajach
o różnych kulturach20.
A. Zawiślak, Etyka biznesu, [w:] Etyka w biznesie - materiały z konferencji, Radom-Warszawa 1994, s. 8.
19
W. Gasparski (red.), Uczciwość w świecie finansów, Warszawa 2004, s. 23-24.
20
Ibidem, s. 24-25.
18
81
Globalizacja to zjawisko nie tylko ekonomiczne, lecz także synteza
procesów społeczno - kulturowych i gospodarczych, politycznych i edukacyjnych, socjalnych i ekologicznych. Są one zarazem też procesami
otwartymi, nierównomiernymi, uwikłanymi w różne zależności i przeciwieństwa. Wytwarzają też zarówno w życiu osobistym, jak i w mikro-,
mezo-, makro- i megaukładach nowe formy informacji i komunikowania,
edukacji i socjalizacji, zwiększają zasięg interakcji, szans i zagrożeń, grożą marginalizacją i wykluczeniem21.
Kierując się ograniczonym celem, jakim jest generowanie zysków,
korporacje przeobrażają swą siłę ekonomiczną w siłę polityczną. Coraz
częściej kierują procesami decyzyjnymi poszczególnych rządów i przy pomocy umów międzynarodowych zmieniają zasady handlu, po to, aby osiągać maksymalne zyski bez względu na ponoszone przez całe narody konsekwencje społeczne. Wizja ekonomiczna globalizacji niesie za sobą nie
tylko kumulację ponadnarodowego kapitału, ale także przenosi produkcję
w „tańsze miejsca”. Dzisiaj jest to także proces, który dzięki zunifikowanej
machinie ekonomicznej odnosi się również do wymiany kapitału siły roboczej, przez co uniezależnia się od państw a raczej uzależnia państwa od
siebie. W konsekwencji państwa tracą kontrolę nad edukacją, która stopniowo podporządkowuje się organizacjom międzynarodowym, głównie za
pośrednictwem finansów. Organizacje te forsując własne programy drenują mózgi najzdolniejszych. Młodzi pracownicy naukowi, ze względu na
ubóstwo rodzimych krajów włączają się w nurt międzynarodowych programów. W ten sposób pozbawia się różne narody elit intelektualnych, co
w konsekwencji doprowadza do wynarodowienia edukacji wielu krajów22.
Skutkiem globalizacji w tym zakresie jest instrumentalizacja człowieka, jego urzeczowienie, bowiem zostaje on zmieniony w tzw. „zasoby ludzkie” (human resources). Zapomina się o tym, że rozwój człowieka
ma wymiar osobowy, personalistyczny, a kontakty społeczne oparte są nie
tylko na zasadzie „maksymalizacji zysku”. Nie wszyscy jesteśmy typem
B. Bereźnicki, K. Denek, Edukacja jutra – Education of the tomorrow, Szczecin 2005,
s. 43.
22
http://gazeta-it.pl/pl/etyka/5233
21
82
Rafał Grupa
„homo economicusa” - człowieka zniewolonego i uzależnionego ekonomią, chociaż globalizacja zmienia świadomość poprzez ekonomię23.
Bibliografia
1. Bakan J., Korporacja. Patologiczna pogoń za zyskiem i władzą, Wydawnictwo Lepszy
Świat, Warszawa 2006.
2. Bartkiewicz P., Przedsiębiorstwo wielonarodowe i rynek globalny, Poznań 1998.
3. Bereźnicki B., Denek K., Edukacja jutra – Education of the tomorrow, Szczecin 2005.
4. Czciomer E., Zyblikiewicz L., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych,
Kraków 2001.
5. Dunning J. H., Multinational Enterprises and the Global Economy, Wokingham 1993.
6. Fabiańska K., Firma na rynku globalnym, Katowice 1999.
7. Gasparski W. (red.), Uczciwość w świecie finansów, Warszawa 2004.
8. Gasparski W., Lewicka-Strzałecka A., Rok B., Szulczewski G., Europejskie i światowe
standardy etyki oraz społecznej odpowiedzialności w działalności gospodarczej, [w:]
Europejskie standardy etyki i społecznej odpowiedzialności biznesu, W. Gasparski
(red.) przy współudziale A. Lewickiej-Strzałeckiej, B. Roka, G. Szulczewskiego, Warszawa 2003.
9. Kleer J., Liberska B., Globalizacja gospodarki światowej a integracja regionalna.
Konsekwencje dla świata i dla Polski, „Polska w XXI wieku”, Warszawa 1998.
10.Kosiec K., Korporacje transnarodowe a koszty transakcyjne, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” Nr 751/2007.
11. Kośmicki E., Globalizacja – próba diagnozy, „Dziś” Nr 12/1999.
12.Kulawczuk P., Poszewiecki A., Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki
biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Warszawa 2007.
13.Oziewicz E., Procesy globalizacyjne w gospodarce światowej u progu XXI wieku, [w:]
Problemy współpracy międzynarodowej w warunkach globalizacji gospodarki. Problemy międzynarodowej współpracy gospodarczej, funkcjonowanie rynków finansowych,
organizacja i zarządzanie procesami gospodarczymi, H. Treder (red.), Gdańsk 2000.
14.Porter M. E., Przewaga konkurencyjna: osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników,
Gliwice 2006.
15.Przybylska K., Determinanty zagranicznych inwestycji bezpośrednich w teorii ekonomicznej, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2001.
16.Zawiślak A., Etyka biznesu, [w:] Etyka w biznesie - materiały z konferencji, Radom-Warszawa 1994.
17.http://gazeta-it.pl/pl/etyka/5233
23
Ibidem.
83
Streszczenie
Słowa kluczowe: korporacja, firma, władza, globalizacja, etyka
Niniejszy artykuł ukazuje, w jaki sposób funkcjonują wielkie korporacje, które dla osiągnięcia zysku zrobią wszystko, nawet złamią prawo.
Pokazano, że jedynym celem dla wielkich koncernów jest generowanie
zysków bez względu na szkody przez nie wywołane, które ponoszą wszyscy ludzie, całe społeczeństwa i dewastowana Ziemia. Autor dochodzi do
smutnych wniosków, że skutkiem globalizacji jest instrumentalizacja człowieka w zamian za maksymalizację zysków wielkich firm.
The destructive power
of corporations and concerns
Summary
Key words: corporation, concern, power, globalization, ethics
This article shows how large corporations operate; for profit, they will
do anything – even break the law. It is shown that the only purpose for big
corporations is to generate profits regardless of the damage caused to the
people, the whole society and the devastated land. The author comes to the
sad conclusion that globalization stands for instrumentalization of the man
in exchange for maximizing profits of large companies.
85
Przedsiębiorstwo w teorii ekonomicznej
i praktyce gospodarczej
Wprowadzenie
Społeczeństwa większości krajów borykają się z podstawowymi problemami, takimi jak: niepewność zatrudnienia, wysoka stopa bezrobocia,
dyskryminacja, brak zabezpieczeń społecznych i ubóstwo znacznej części
ludności oraz niszczenie środowiska. Problemy te mają te same ogólne
przyczyny. Wszystkie charakterystyczne cechy naszych czasów łączy logika zysku kapitalistycznego. Zysk przedsiębiorstwa jest podstawową kategorią, jaką posługuje się neoklasyczna teoria mikroekonomii, jak również
i makroekonomii, gdzie podatek od zysku stanowi istotne źródło dochodu
narodowego.
Opis działania przedsiębiorstwa w klasycznych akademickich podręcznikach ekonomii, takich autorów jak E. i J. Bowdenowie, R. McKenzie, P.A. Samuelson czy D. Begg opiera się o tradycyjną neoklasyczną teorię ekonomii. Wymienieni autorzy zdają sobie sprawę z ułomności stosowanych narzędzi i mankamentów teorii. Potwierdza to następujący cytat:
„Założenie o maksymalizacji zysku nie zawsze odpowiada prawdzie. (…)
Jednakże założenie o maksymalizacji zysków pozwala nam zbudować model ekonomiczny <<pierwszego przybliżenia>>. Pozwala lepiej zrozumieć
proces decyzyjny w przedsiębiorstwie, tj. jakiego rodzaju decyzje podejmują przedsiębiorstwa wobec ekonomicznych uwarunkowań ograniczonej
maksymalizacji”1.
Niedostateczne podkreślanie przez wymienionych autorów stosownych uproszczeń spowodowało, że ukształtowała się „ekonomia popularna” w postaci uproszczonych formuł zawartych w krajowych podręczni E.V. Bowden, J.H. Bowden, Ekonomia. Nauka zdrowego rozsądku, Fundacja
Innowacyjna, Warszawa 2002, s. 24.
1
86
kach. Taka wiedza ekonomiczna, jak pisze T. Gruszecki2 „przekazywana
jest kolejnym rocznikom studentów, odkłada się w ich głowach, kształtuje
ich poglądy i wiedzę, uznawaną za naukową. W końcu w postaci uproszczonych stereotypów kształtuje wiedzę potoczną. Ta „ekonomia popularna” odrywa się od swego teoretycznego podłoża (gdzie aktualne są wszelkie wątpliwości i świadomość jej ograniczeń) i zaczyna funkcjonować
w postaci prostych sądów i formułek. Przyjmowana bezkrytycznie, staje
się niebezpieczna, zwłaszcza, gdy jej posiadacz chce ją traktować jako
kompas po skomplikowanym świecie realnie istniejących firm.
Przedstawione wyżej stwierdzenia uzasadniają przeprowadzenie krótkiej i z konieczności uproszczonej analizy celu i roli przedsiębiorstwa we
współczesnej rzeczywistości gospodarczej.
Zysk jako cel przedsiębiorstwa
Problem celu przedsiębiorstwa jest jednym z najbardziej spornych
problemów w teorii ekonomii i w teorii przedsiębiorstwa. Teoria funkcjonowania przedsiębiorstwa jest najważniejszą składową mikroekonomii. Obejmuje ona szczegółową analizę czynników produkcji i kosztów
w krótkim i długim okresie oraz kryteria maksymalizacji zysku w warunkach doskonałej, niedoskonałej i monopolistycznej konkurencji.
Podstawową rzeczą dotyczącą przedsiębiorstwa, jaka wynika z makroekonomii, jest twierdzenie, będące jednocześnie założeniem, że przedsiębiorstwo dąży do maksymalizacji zysku.
Tradycyjna teoria neoklasyczna nie tylko przyjmuje, że „celem przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku”, ale w istocie definiuje przedsiębiorstwo jako kategorię ekonomiczną poprzez cel. Przedsiębiorstwo
w myśl tej teorii, to „podmiot (business unit), który maksymalizuje zysk”3.
Jednak do twierdzenia, że maksymalizacja zysku jest głównym celem
przedsiębiorstwa można mieć poważne zastrzeżenia. Przedsiębiorstwo jest
organizacją, będącą zespołem ludzi pod jakimś kierownictwem. W przedsiębiorstwie działają i dążą do uzyskania zysku i osiągają te zyski pracownicy i kierujący nimi menedżerowie oraz mianujący tych menedżerów
T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2002, s. 173.
Ibidem, s. 156.
2
3
87
właściciele, a nie przedsiębiorstwo. Różne są interesy menedżerów, inżynierów, pracowników produkcyjnych, administracyjnych lub marketingowych. Pracownicy często maksymalizują czas wolny, komfort w pracy czy
unikanie trudnych sytuacji, zaś menedżerowie często maksymalizują osobiste korzyści, a nie zysk firmy.
Ludzie w przedsiębiorstwie na różnych szczeblach jego organizacji
kierują się zarówno interesem własnym, jak i interesem firmy. Zazwyczaj
starają się oni utrzymać jakiś kompromis między tymi dwoma poziomami
interesów.
Obecnie w większości firm nastąpiło rozdzielenie własności i zarządzania. Pociąga to za sobą rozbieżność interesów, a tym samym i celów poszczególnych grup ludzi. Wielkimi korporacjami zarządzają wysoko opłacane rady dyrektorów oraz mianowani przez nich menedżerowie. W ich
interesie jest utrzymanie się na stanowiskach, muszą więc zachowywać
kompromis między zyskami w krótkim okresie, czego oczekują od nich
akcjonariusze lub indywidualni właściciele, a rozwojem przedsiębiorstwa
wymagającym inwestowania, co oczywiście zmniejsza bieżące zyski. Inwestowanie jest też konieczne, ażeby przedsiębiorstwo mogło wdrażać
nowe technologie, nowe produkty oraz utrzymywać wysoką jakość produktów. Wyklucza to maksymalizację zysku.
Niektórzy właściciele, szczególnie mniejszych firm, realizują także
inne cele, np. działanie w ulubionej branży, praca we własnej firmie (być
swoim szefem) czy zatrudnienie członków rodziny. Dla realizacji tych celów zadawalają się pewnym poziomem zysku, który uznają za zadawalający.
Konieczność uwzględnienia interesów i celów różnych grup ludzi
związanych z działalnością przedsiębiorstwa powoduje, że można mówić
o wiązce celów, a nie jednym celu, będącej kompromisem pomiędzy celami różnych grup interesów.
Przedstawiona wyżej wielość i różność działających w przedsiębiorstwie ludzi, ich interesów i osobistych celów prowadzi do zanegowania
maksymalizacji zysku, jako jedynego celu przedsiębiorstwa przyjmowanego w teorii neoklasycznej mikroekonomii.
88
Zysk jest jednak bardzo ważnym i niezbędnym efektem działania
każdego przedsiębiorstwa. Firma, która przynosi straty, nie może działać
w nieskończoność. Jedna z alternatywnych teorii firmy mówi o przetrwaniu jako o podstawowym celu wielkich firm. Jest to zgodne z prawem i instynktem, którym kierują się wszystkie żywe organizmy, że najważniejsze
jest przetrwanie. Przedsiębiorstwo musi osiągać zysk, by przeżyć. Zysk
jest niezbędny do produkowania dóbr i produkowania ich więcej i lepiej.
Jest więc wymaganym środkiem do innych celów, a wymagalny środek nie
może być celem.
Osiąganie zysku przez przedsiębiorstwo należy traktować jako wskaźnik dobrego jego funkcjonowania. Jeśli przedsiębiorstwo wytwarza zysk,
oznacza to, że czynniki produkcyjne zostały właściwie wykorzystane,
a odpowiadające im potrzeby ludzkie zaspokojone.
Zysk można traktować jako miarę rentowności działania przedsiębiorstwa. Jednakże zysku i rentowności, chociaż są bardzo ważne, nie można
traktować jako celu przedsiębiorstwa ani działalności w biznesie. Miara
nie może być celem. Istotnym w każdej działalności biznesowej nie jest
maksymalizacja zysku, lecz uzyskiwanie takiego zysku, który pokrywałby
ryzyko prowadzenia tej działalności i umożliwiał jej rozwój.
Wielkość osiąganego zysku netto, tzn. zysku brutto po opodatkowaniu,
jest niewątpliwie głównym miernikiem sukcesu działalności każdej firmy.
Nie jest to jednak motyw jedyny, jakim kierują się przedsiębiorcy w swojej działalności. Doraźna taktyka i długookresowa strategia kierownictwa
przedsiębiorstwa jest złożona i podporządkowana często motywom prestiżowym, nie znajdującym bezpośredniego odbicia w wysokości osiąganego
zysku.
Według P.F. Druckera cel powinien leżeć poza obrębem samego biznesu, a ponieważ przedsiębiorstwo jest organem społeczeństwa, więc musi
leżeć w samym społeczeństwie. Celem biznesu jest więc tworzenie klienteli4.
P.F. Drucker, Praktyka zarządzania, Czytelnik-AE w Krakowie, Kraków – Warszawa
1994.
4
89
Jak podkreśla w swojej encyklice Jan Paweł II, celem przedsiębiorstwa
nie jest po prostu wytwarzanie zysku, ale samo istnienie jako wspólnoty
ludzi, którzy na różny sposób zdążają do zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb i stanowią podstawową grupę służącą całemu społeczeństwu5.
W naukach o zarządzaniu podważone zostało traktowanie przedsiębiorstwa, jako podmiotu działającego i mającego swoje cele i motywacje.
To nie przedsiębiorstwo działa – działają tylko ludzie. A ludzie w przedsiębiorstwie mają różne cele i różne motywacje do wysiłku.
Konwencjonalna teoria przedsiębiorstwa w mikroekonomii przez długi czas ignorowała dorobek nauk empirycznych zajmujących się zachowaniem ludzi w organizacjach, przyjmując, że decyzje podejmuje przedsiębiorstwo, a ponieważ według tej teorii „przedsiębiorstwo maksymalizuje
zysk”, to automatycznie przekłada się na zachowanie pracowników i menedżerów. Przeczy to oczywistym potocznym obserwacjom i doświadczeniom. Jednakże w teorii mikroekonomii, która posługuje się językiem zależności ilościowych, nie ma miejsca na język teorii organizacji, socjologii
czy psychologii organizacji6.
Mitem ekonomicznym jest również, że w przedsiębiorstwie ludzie
działają zawsze racjonalnie i maksymalizują zysk czy użyteczność. Leżąca u podstaw tradycyjnej teorii ekonomicznej koncepcja homo economicus, wg której człowiek kieruje się racjonalnością w dążeniu do realizacji
swoich interesów, jest dużym uproszczeniem i nie jest zgodna z rzeczywistością. Dlatego należy zgodzić się ze stwierdzeniem P. Kozłowskiego,
że „Człowiek nie jest istotą wyłącznie racjonalną, a nawet nie jest przede
wszystkim racjonalny. Wpływają na niego bardzo silne emocje, popędy,
a także przekazywane i wynikające z kultury przyzwyczajenia, przesądy
i naśladownictwo”7. Nawet potoczna obserwacja pokazuje, że tylko część
ludzi ma skłonność do kalkulowania w sposób ścisły, a duża część (poza
Jan Paweł II, Encyklika Contessimus annus, Libreira Editta Vaticano, s. 69.
T. Gruszecki, op. cit., s. 295.
7
P. Kozłowski, W oczekiwaniu na rewolucję, [w:] Co ekonomiści myślą o przyszłości,
J. Kleer, E. Mączyńska, A.P. Wierzbicki (red.), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus”
przy Prezydium PAN, Warszawa 2009, s. 134.
5
6
90
kręgami ekonomistów, księgowych i inżynierów) w ogóle nie lubi kalkulować.
H. Leinbstein przyjmuje założenie o psychologii jednostki działającej,
że poszczególne osoby w swoim zachowaniu kierują się racjonalnością
selektywną.
Konsument bardzo często kupuje u danego sprzedawcy, nawet jeśli
płaci wyższą cenę. Przyzwyczajony jest, bowiem, do nabywania określonego towaru i niechętnie zmienia sprzedawcę. Niemałą rolę odgrywają tu
takie czynniki, jak: dogodność robienia zakupów, określone zachowanie
sprzedawcy itp. Również wiele firm stosuje w praktyce politykę cenową
polegającą na stosowaniu narzutów na koszty i nie szuka zysku maksymalnego, ale ogranicza się do zysku zadawalającego.
Nieuzasadniona jest argumentacja zwolenników szybszego wzrostu
zysków niż wynagrodzeń potrzebą inwestycji umożliwiających tworzenie
miejsc, a więc zwiększających zatrudnienie. Inwestycje takie nie tylko nie
wzrosły, ale w niektórych okresach obniżały się. Pracodawcy osiągając
dodatkowe zyski kosztem wynagrodzeń nie inwestowali tego zysku w rozwój przedsiębiorstw i tworzenie miejsc pracy. Jeszcze niedawno, bo 2011
roku, przedsiębiorstwa miały na kontach bankowych ogromną sumę 183
mld zł, której nie inwestowały ze względu na niestabilną sytuację rynkową8. Gdyby chociaż część tej sumy zainwestowały w nowoczesne technologie i rozwój przedsiębiorstw, wpłynęłoby to niewątpliwie na poprawę
sytuacji gospodarczej kraju.
Biorąc powyższe rozważania należy zgodzić się z poglądem Józefa
Penca, piszącego: „Twierdzenie Miltona Friedmana, podzielane przez
wielu naszych „ekonomistów”, że nie ma odpowiedzialności przedsiębiorstwa przed społeczeństwem, a tylko działania w kierunku maksymalizacji
zysku, jest anachroniczne, jest przeżytkiem, ale jakże wygodnym dla zachłannego biznesu, agresywnej konkurencji i manipulatywnej reklamy”9.
„Gazeta Wyborcza” z 21.12.2011 r.
J. Penc, Przemiany w gospodarce i ich implikacje dla systemu zarządzania, [w:] Ewolucja
czy rewolucja? Czas przemian – czas wyzwań, W. Kowalczewski i Z. Kalisiak (red.),
Wyd. PRET, Warszawa 2012, s. 69.
8
9
91
Efektywność działania korporacji, jak już przedstawiono wyżej, mierzy się za pomocą zysków, jakie ta działalność przynosi. Ale skoro za te
zyski coraz więcej i coraz częściej płaci całe społeczeństwo, powinniśmy
spytać: „Komu ta efektywność służy?” Co mają na myśli ekonomiści, gdy
mówią o efektywności: czy chodzi im o efekty oznaczające korzyści, jakie
czerpią poszczególne osoby, przedsiębiorstwa, społeczeństwo czy system
ekologiczny?10 Na te istotne pytania Fritjofa Capry teoria ekonomii nie
daje odpowiedzi. Po prostu je ignoruje.
Przedsiębiorstwo jako kreator rozwoju gospodarczego
Podstawowym źródłem rozwoju gospodarczego są działania przedsiębiorstw. Postęp społeczny i rozwój gospodarczy kraju stanowią pochodną
sumy działań wszystkich przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa wytwarzają
dobra, których wartość tworzy dochód narodowy, wdrażają nowe technologie, inwestując powiększają majątek trwały.
Przedsiębiorstwo stanowi jeden z podstawowych podmiotów ekonomii neoklasycznej. Jednakże teoria neoklasyczna redukuje cel jego funkcjonowania do maksymalizacji zysku. Przedsiębiorstwo stanowi system
społeczny, którego głównym aktywem są ludzie – kierownicy i zatrudnieni pracownicy, bez których udziału majątek rzeczowy, aktywa finansowe
i produkcja byłyby martwe. Jednak teoria neoklasyczna mikroekonomii
nie wyjaśnia, jak ten cel może być zgodny z maksymalizacją użyteczności
przez osoby działające wewnątrz przedsiębiorstwa.
Gospodarka jest dziś opanowana przez wielkie organizacje przemysłowe i pozostające na ich usługach agencje rządowe. Wielkie korporacje
cechuje przede wszystkim rywalizacja, przymus i wyzysk, a ich główną
motywacją jest dążenie do nieograniczonej ekspansji. Nieustanne rozrastanie jest wbudowane w strukturę korporacji.
Korporacje stały się na tyle duże, że udziałowcy praktycznie stracili nad nimi kontrolę. Relatywnie mała liczba dużych firm dominujących
w gospodarce, sprawuje ogromną władzę na rynkach zbytu produktów,
przez system reklamowy tworząc możliwość wymuszania na klientach
F. Capra, Punkt zwrotny, PIW, Warszawa 1987, s. 311.
10
92
zakupów swoich produktów oraz dysponując możliwością arbitralnego
ustalania cen.
Jak stwierdza jedna z amerykańskich grup ochrony konsumentów:
„największe firmy mają nadzwyczajny wpływ na obywateli swojego i innych państw: mogą wydawać ogromne, decydujące o wynikach wyborów
ilości pieniędzy na wybory; sprzedają produkty, które niszczą na naszej
planecie warstwę ozonową; stabilizują lub pomagają obalić zagraniczne
rządy (Lockheed w Japonii, ITT w Chile); rozwijają technologię, która
zabija, bądź to niszczy, bądź to chroni życie”11.
Rozwój, ażeby był długotrwały, musi być zrównoważony i to nie tylko, jak się powszechnie przyjmuje, ekologicznie, ale przede wszystkim
społecznie, ekonomicznie i finansowo. Potrzebne jest także zrównoważenie instytucjonalne, polegające na ochronie uczestników rynku przed jego
żywiołowością12. Układ instytucjonalny powinien zapewnić taki stan regulacji ekonomicznych i organizacyjnych rynku, które zapewnią płynność
i równowagę działania poszczególnych podmiotów gospodarczych.
Procesy gospodarcze, społeczne i przyrodnicze są na tyle silnie ze sobą
powiązane, że nie można rozwiązywać problemów na podstawie analizy
tylko jednej z tych sfer.
Zrównoważonemu rozwojowi sprzyja mający obecnie miejsce szybki
rozwój nauki i techniki umożliwiający ograniczenie szkodliwych emisji
powodujących zanieczyszczenie środowiska naturalnego. Ponieważ jednak wykorzystanie rozwijanych obecnie technologii wymaga czasu oraz
pieniędzy, nie stanie się więc to powszechne i szybkie w sytuacji, kiedy wolny rynek promuje techniki przynoszące szybkie zyski. Dlatego jak
twierdzi A.P. Wierzbicki: „Będziemy mieli do czynienia z powolnym, ale
nieuchronnym procesem ograniczania uprawnień wolnego rynku wobec
norm i wymagań narzucanych przez „zielonych” konsumentów. Już dzisiaj
pracuje się nad różnymi technikami czy to przyjaznego dla środowiska
napędu samochodów, czy ograniczenia emisji elektrowni, hut i przetwórni
D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza
NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 1992, s. 512.
12
G. Kołodko, Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008, s. 297.
11
93
chemicznych, czy alternatywnych źródeł energii. Tyle tylko, że prace te są
zazwyczaj opóźniane, nie stanowią priorytetu dla wielkich korporacji”13.
Na naruszenie równowagi we współczesnym świecie zwraca również
uwagę E. Mączyńska. Świadczą o tym takie negatywne zjawiska, jak coraz
bardziej rosnące bieguny bogactwa i nędzy, głębokość obecnego kryzysu
gospodarczego oraz naruszenie równowagi ekologicznej. Stwierdza, że
„naruszona równowaga zmusza do poszukiwania nowych przyszłościowych koncepcji teoretycznych i rozwiązań ukierunkowanych na symbiozę postępu ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. Wskazuje to na
wagę działań ukierunkowanych na wdrażanie modelu ustroju gospodarczego przeciwdziałającego głębokim nierównościom. Cechy tak rozumianego ustroju ma model społecznej gospodarki rynkowej”14.
Cytuje także E. Fromma: „jeśli ludzie mają stać się kiedykolwiek wolni i przestać zasilać przemysł patologiczną konsumpcją, to niezbędna jest
radykalna zmiana w systemie gospodarczym: musimy położyć kres obecnej sytuacji, w której zdrowa gospodarka jest możliwa jedynie za cenę
istnienia niezdrowych istot ludzkich”15.
Należy podkreślić, że idee społecznej gospodarki rynkowej, choć opinie na jej temat są kontrowersyjne, cechuje kompleksowe, a więc holistyczne podejście do problemów społeczno-gospodarczych, obejmujące
również aspekty ekologiczne.
Obecnie coraz powszechniejsza staje się opinia, iż pierwotne źródła
nieprawidłowości w gospodarce tkwią przede wszystkim w błędach ustrojowych, w tym w bezkrytycznym poddaniu gospodarczej polityki doktrynie neoliberalnej.
T. Wierzbicki, Wyzwania i zagrożenia przyszłości – refleksje metodologiczne
interdyscyplinarne, [w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagrożenia, J. Kleer, A.P.
Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki (red.), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy
Prezydium PAN, Warszawa 2010, s. 35.
14
E. Mączyńska, Naruszona równowaga a ustrój gospodarczy, [w:] Wyzwania przyszłości
– szanse i zagrożenia, J. Kleer, A.P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki (red.), Komitet
Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2010, s. 210.
15
Ibidem, s. 212.
13
94
Również B. Poskrobko uważa, że istnieje pilna potrzeba poszukiwania teoretycznych uogólnień współczesnego etapu rozwoju gospodarczego, a szczególnie dalszego rozszerzenia badań ekonomicznych poza ramy
neoklasycznego modelu ekonomii, który przez trzysta lat kształtował ekonomię kapitału16.
Poszukiwanie nowych rozwiązań teoretycznych jest tym bardziej uzasadnione, ponieważ neoklasyczna teoria przedsiębiorstwa wyjaśnia tylko
zachowanie się krzywej podaży produkcji i popytu na czynniki produkcji,
które są elementem teorii cen oraz ogólnej teorii równowagi. Natomiast samym przedsiębiorstwem ekonomiczna teoria neoklasyczna nie interesuje
się. Trzeba także podkreślić, że przyjmowana teoria optymalnych wyborów jest dalece oddalona od rzeczywistych działań przedsiębiorstwa.
Rola państwa w działalności gospodarczej
Rola państwa zawsze była i pozostanie ważnym czynnikiem rozwoju
społeczno-gospodarczego każdego kraju, niezależnie od rozwiązań systemowych. Polityka przemysłowa państwa odgrywa bardzo istotną rolę
w przeobrażeniach strukturalnych gospodarki i społeczeństwa. Ingerencja
państwa w rozwój przemysłu jest niezbędna, wbrew głoszonym poglądom
neoliberalnym, na co wskazuje historia gospodarcza świata, jeśli spojrzeć
na nią z perspektywy wieków. Wysoko rozwinięte kraje europejskie, podobnie jak Stany Zjednoczone, uzyskały obecną pozycję dzięki wsparciu
finansowemu swoich przemysłów, które stały się motorem ich dalszego
rozwoju i restrukturyzacji.
Mechanizm rynkowy, dominujący w obecnym systemie globalnym,
okazał się niedostatecznie efektywny w funkcjonowaniu gospodarki światowej. Wskazuje to na konieczność i charakter zmian w relacjach między
funkcjami państwa a funkcjami rynku. Z twierdzeniem, że dotychczasowy
mechanizm rynkowy zawiódł, zgadzają się w zasadzie wszyscy autorzy
16
B. Poskrobko, Wizja ekonomii zrównoważonego rozwoju, [w:] Ewolucja czy rewolucja?
Czas przemian – czas wyzwań, W. Kowalczewski i Z. Kalisiak (red.), Wyd. PRET,
Warszawa 2012, s. 32.
95
(którymi są wybitni polscy ekonomiści) publikacji wydanej przez Komitet
Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN17.
Nie oznacza to wszakże, że można wyeliminować rynek z jego mechanizmami i regułami gry. Stanowi on nadal jeden z najbardziej sprawnych mechanizmów alokacyjnych. Szczególnie przy wyborach konsumpcyjnych i decyzjach inwestycyjnych. Wymaga jednak swoistej obudowy
instytucjonalnej, na poziomie krajowym, a w jeszcze większym stopniu
w skali globalnej18.
Wolna konkurencja nie tworzy się jako wynik całkowitego wycofania
się państwa, ale wymaga zapewnienia przez państwo koniecznych warunków wstępnych. Również Adam Smith przywiązywał duże znaczenie do
realizacji funkcji państwa i instytucji społecznych. Jak pisze M. Blaug:
„Smith wydaje się nieustannie podkreślać, że potężny motyw interesu osobistego działa na rzecz ogólnego dobrobytu tylko w określonych układach
instytucjonalnych”19. W rozdziale 2. ks. IV, poświęconym obronie wolnego handlu, Smith uzasadnia praktyki protekcjonistyczne stosowane w celu
obrony młodych gałęzi przemysłu oraz jako odwet za obce taryfy celne.
Od czasów Adama Smitha, jak zauważa T. Veblen, ówczesny przedsiębiorca, którego działanie nakierowane było na zysk i było jednocześnie
zgodne z tworzeniem powszechnego dobrobytu, ustąpił miejsca wielkim
„kapitanom przemysłu”, którzy zwiększali zyski przez porozumienia monopolistyczne, ograniczenia produkcji i operacje finansowe. Zyski rosły,
ale nie rosła wcale produkcja lub rosły wydatki zbędne (reklama, tworzenie „barier wejścia”). Miejsce wytwórczości, której celem była produkcja,
zajęło „prowadzenie biznesu”, rozumianego jako działalność czysto finansowa.
Na podporządkowanie obecnej polskiej gospodarki logice finansowej
ekonomii zwraca uwagę J. Penc, pisząc: „Niesprawny system gospodarczy
J. Kleer, A.P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki (red.), Wyzwania przyszłości – szanse
i zagrożenia, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa
2010.
18
J. Kleer, Wyzwania przyszłości: przegląd problematyki, [w:] Wyzwania przyszłości –
szanse i zagrożenia, op. cit., s. 24.
19
M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWE, Warszawa 2000, s. 59.
17
96
oparty na ideologii kolektywnej został zastąpiony równie słabym liberalnym systemem, koncentrującym się na dziedzinie produkcji dla finansowego zysku, który pozostawił niekonkurencyjną gospodarkę z głębokimi
konfliktami społecznymi. Społeczeństwo pod wpływem liberalnej ideologii uwierzyło mechanizmom rynkowym, ale się mocno rozczarowało, zrozumiało w końcu, że bezrobocie poniżające godność człowieka nie jest
nieodzownym kosztem transformacji (jak pokrętnie tłumaczono), lecz rezultatem niedorozwoju, a zysk nie jest i nie może być najistotniejszym
i jedynym wskaźnikiem kondycji przedsiębiorstwa”20.
Z powodu istnienia na dużą skalę monopoli, społeczeństwo musi płacić wyższe ceny za mniejsze rozmiary produkcji. Krytyczna ocena działalności monopoli nie musi oznaczać ich totalnej negacji. Monopole dysponują własnymi laboratoriami i prowadzą na szeroką skalę badania służące
postępowi technicznemu i doskonaleniu jakości produkcji. Istnieje jednak
konieczność poddania większej kontroli negatywnej strony działalności
monopoli przez państwowe urzędy antymonopolowe na podstawie obowiązującego prawa, wyrażającego interes publiczny.
Ważnym zadaniem państwa jest tworzenie przedsiębiorstwom warunków szybkiego transferu obcych technologii i możliwości wdrażania ich
do produkcji. Jednakże transfer technologii jest uzasadniony, jeśli są one
ulepszane i rozwijane, czyli jeśli przyczyniają się do rozwoju własnej myśli technicznej. Dlatego polityka państwa powinna tworzyć klimat sprzyjający rozwojowi wiedzy i innowacyjności poprzez działania legislacyjne
i wzrost nakładów na naukę i szkolnictwo21.
Międzynarodowe korporacje w dużej mierze wykorzystują wiedzę
i dorobek badań naukowych do uzyskiwania zysku. Wprowadzają jednak
monopolistyczne praktyki do wykorzystywania tej wiedzy, przez ograniczenia w publikowaniu rezultatów badań prowadzonych na ich zlecenie
oraz wymuszanie przekazywania korporacji praw własności intelektualnej
wszelkich pomysłów pracowników. Zdaniem autorów Raportu „Polska
20
21
J. Penc, op. cit., s. 67-68.
W. Kowalczewski, Wiedza jako czynnik rozwoju gospodarki, [w:] Gospodarka oparta
na wiedzy, B. Poskrobko (red.), Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok
2011, s. 78.
97
2050” jest to współczesna odmiana niewolnictwa, całkowicie usprawiedliwiona w świetle założeń doktryny neoliberalnej22, 23.
Na świecie, co najmniej połowa środków przeznaczonych na badania
i rozwój pochodzi z wielkich korporacji. W Polsce w zasadzie nie ma dużych polskich korporacji, a zagraniczne finansują badania w swoich krajach. Małe i średnie polskie przedsiębiorstwa nie stać na finansowanie badań naukowych. Wynika z tego konieczność poszukiwania własnej drogi,
poza środkami unijnymi, rozwiązania tego problemu.
Wiedza, jako zasób tym różni się od innych zasobów, że przy intensywnym użytkowaniu nie zmniejsza się, a zazwyczaj powiększa. Stąd wynika, że w interesie całego społeczeństwa jest, ażeby jak największa część
dorobku intelektualnego pozostawała dobrem wspólnym i powszechnie
dostępnym. Dlatego jako zagrożenie dla dobra społeczeństwa należy traktować starania wielkich korporacji maksymalnego sprywatyzowania zbiorowej wiedzy ludzkości, utajnienia jej, wykorzystując w tym celu neoliberalną ideologię praw intelektualnych24.
Podsumowanie
Miejmy nadzieję, że skutkiem niespokojnego okresu ostatniego dwudziestolecia, zamkniętego obecnym najgłębszym od lat trzydziestych XX
wieku, światowym kryzysem finansowym i gospodarczym, będzie przewartościowanie doktryn ekonomicznych i kryzysu lat 2008–2012. Zrodzi
się nowa teoria ekonomiczna, która z biegiem czasu stanie się dominującą
doktryną i ideologią XXI wieku. Należy oczekiwać, że zastąpi ona funkcjonującą i dominującą od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku doktrynę
i ideologię, jaką był neoliberalizm, traktowany jako ogólna koncepcja rozwoju gospodarki, społeczeństwa i państwa.
Jako pozytywny objaw można uznać, że potrzeba i świadomość konieczności zmiany staje się coraz powszechniejsza w środowisku naukowym i gospodarczym, co jest warunkiem zaistnienia zmiany w życiu
B. Poskrobko, op. cit., s. 38.
Autorami Raportu „Polska 2050” są: Michał Kleiber, Jerzy Kleer, Andrzej P. Wierzbicki,
Bogdan Galwas, Leszek Kubicki, Zdzisław Sadowski i Zbigniew Strzelecki.
24
A.P. Wierzbicki, op. cit., s. 38.
22
23
98
społecznym, jak również w nauce. Jednakże stojące przed współczesnymi społeczeństwami wyzwania trudno będzie rozwiązać w najbliższych
dziesięcioleciach, ponieważ brak jest niezbędnej woli politycznej, a tym
samym brak koncepcji i niezbędnych działań w tym kierunku.
Jedną z najważniejszych przyczyn rozmijania się oczekiwań ekonomistów i praktyków zarządzania jest fakt, że tradycyjna teoria przedsiębiorstwa nie jest w istocie teorią firmy (działającego przedsiębiorstwa), ale teorią rynków. Przy tym, jak stwierdza R.B. McKenzie, rynki rzeczywistego
świata są niedoskonałymi złożonymi zjawiskami i zazwyczaj nie poddają
się jednoznacznym osądom.
Ważne i uzasadnione jest pytanie o cel i kierunek dalszego rozwoju
społeczeństwa i nauki oraz komu ma służyć ten rozwój.
Bibliografia
1. Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWE, Warszawa 2000.
2. Bowden E.V., Bowden J.H., Ekonomia. Nauka zdrowego rozsądku, Fundacja Innowacyjna, Warszawa 2002.
3. Capra F., Punkt zwrotny, PIW, Warszawa 1987.
4. „Gazeta Wyborcza” z 21.12.2011 r.
5. Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2001.
6. Drucker P.F., Praktyka zarządzania, Czytelnik-AE w Krakowie, Kraków – Warszawa
1994.
7. Jan Paweł II, Encyklika Contessimus annus, Libreira Editta Vaticano.
8. Kamerschen D.R., McKenzie R.B., Nardinelli C., Ekonomia, Fundacja Gospodarcza
NSZZ „Solidarność”, Gdańsk 1992.
9. Kleer J., Wyzwania przyszłości: przegląd problematyki, [w:] Wyzwania przyszłości –
szanse i zagrożenia, J. Kleer, A.P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki (red.), Komitet
Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2010.
10.Kołodko G., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008.
11. Kowalczewski W., Wiedza jako czynnik rozwoju gospodarki, [w:] Gospodarka oparta
na wiedzy, B. Poskrobko (red.), Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok 2011.
12.Kozłowski P., W oczekiwaniu na rewolucję, [w:] Co ekonomiści myślą o przyszłości, J.
Kleer, E. Mączyńska, A.P. Wierzbicki (red.), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy
Prezydium PAN, Warszawa 2009.
13.Mączyńska E., Naruszona równowaga a ustrój gospodarczy, [w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagrożenia, J. Kleer, A.P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki (red.),
Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2010.
99
14.J. Penc, Przemiany w gospodarce i ich implikacje dla systemu zarządzania, [w:] Ewolucja czy rewolucja? Czas przemian – czas wyzwań, W. Kowalczewski i Z. Kalisiak
(red.), Wyd. PRET, Warszawa 2012.
15.Poskrobko B., Wizja ekonomii zrównoważonego rozwoju, [w:] Ewolucja czy rewolucja? Czas przemian – czas wyzwań, W. Kowalczewski i Z. Kalisiak (red.), Wyd. PRET,
Warszawa 2012.
16.Wierzbicki A.P., Wyzwania i zagrożenia przyszłości – refleksje metodologiczne i interdyscyplinarne, [w:] Wyzwania przyszłości – szanse i zagrożenia, J. Kleer, A.P. Wierzbicki, B. Galwas, L. Kuźnicki (red.), Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 2010.
Streszczenie
Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo w teorii mikroekonomii, cele przedsiębiorstwa, zysk przedsiębiorstwa
W artykule przedstawiono miejsce współczesnego przedsiębiorstwa
w neoklasycznej teorii ekonomii. Wskazano na niedoskonałości tej teorii
i niedostosowanie jej do współczesnych uwarunkowań gospodarczych.
Omówiono problem zysku przedsiębiorstwa i uzasadniono, że nieuzasadnione jest przyjmowanie maksymalizacji zysku jako celu przedsiębiorstwa,
co stanowi podstawowe założenie teorii neoklasycznej mikroekonomii. Pokazano negatywną rolę, jaką odgrywają w gospodarce wielkie korporacje
międzynarodowe nastawione wyłącznie na czerpanie monopolistycznego
zysku, wbrew interesom społeczeństwa. Zwrócono uwagę, że gospodarka narodowa nie może prawidłowo funkcjonować z korzyścią dla całego
społeczeństwa bez regulacyjnej ingerencji państwa. Stwierdzono również,
że coraz więcej ekonomistów uznaje pogląd, że konieczne jest przewartościowanie obowiązujących obecnie neoliberalnych doktryn ekonomicznych i przyznanie priorytetu rozwojowi zrównoważonemu ekonomicznie,
ekologicznie, a przede wszystkim społecznie.
100
Enterprise in the economic theory
and business practice
Summary
Key words: enterprise in microeconomy, goals of an enterprise, business profit
The article presents a modern enterprise within the neoclassical economic theory and refers to shortcomings of this theory as well as its incomatibility with modern economic conditions. The article discusses
the problem of business profit and argues that it is not justified to treat
the risk maximization as the goal of the enterprise, which is an idea that
constitues the basic assumption of neoclassical microeconomic theory.
The paper shows a negative role which large international corporations
play in the economy when focusing solely on reaping monopoly profits
against the interests of society. It notes that the national economy can not
function properly for the benefit of society as a whole without regulatory
interference by the state. What is also argued is that more and more of
enlightened economists agree that it is necessary to re-evaluate the current
neo-liberal economic doctrines and to give priority to the development
sustainable economically, environmentally, and most of all socially.
101
Tatiana V. Bilonog
Taras Shevchenko National University of Kyiv
Systems approach
as a tool for effective management
Development of market relations in Ukraine is characterized by instability of the economic system, which leads to the crisis, raising the risk
and as a result a significant reduction in the sustainability of enterprises.
In these conditions the value of investment projects of the industrial enterprise.
The transition to modern efficient management of investment projects
is an urgent requirement. A fairly well-known effective method is softwareoriented management. The program can be used not only as a tool of the
current management and gain control, but also as a means of making the
overall investment strategy of the enterprise, rational maneuver resources
to assess their use, minimize business risk.
Features of becoming competitive systems of investment management
companies in the current environment and determine the urgency of high
feasibility study, design and implementation of target-oriented methodology for solving the strategic management of modern industry, as an example
which in our case, we consider breweries in Ukraine.
Conceptual approaches to the management of investment projects in
industrial plants are in the works, both domestic and foreign authors. In the
study of foreign economic literature devoted to the works of this direction
R. Archibald, F. Begyume, K. Gray, E. Larson, M. Newell, R. Hirshleyfer etc. They reflect comprehensive studies of the theory and practice of
project management in the enterprises, the issues formation of an effective
mechanism for financial and economic activity of market relations and create the necessary conditions for their implementation in the workplace. The
different approaches to the management of investment projects are also set
out in the writings of Russian scientists: I.A. Blanca, V. Voropayev, V.G.
102
Tatiana V. Bilonog
Zolotogorova, I.I. Mazur, A.M. Nemchina, N.G. Olderogge, M.D. Chervaneva, V.D. Shapiro, V. Sheremet, etc. Despite the theoretical and methodological developments in the field of investment projects in enterprises, they
do not adequately address the study of methodological approaches and the
development of methodological tools for solving this problem, as well as
the adaptation of foreign practice of performance-based management.
The purpose of this paper is to analyze the possibility of system approach in the management of investment projects on the example of
breweries in Ukraine.
Strategy for economic growth and the integration of Ukraine into the
global economy provides for the competitive level of the enterprises of all
economic sectors, especially industry.
One of the leading industries of Ukraine in terms of consumption and
export of finished products is the food industry. The brewing industry is
the fifth largest in the industrial structure of the country. Enterprise Ukrainian beer industry is characterized by the stable level of work, compared
to other food manufacturers, and the most stable financial position. Each
year, hundreds of breweries implement various investment projects. That
is why the data used for analysis of the industry.
As of 2012 the Ukrainian beer market has more than 50 companies, but
97.5% of the total production is shared between the four breweries holding - three corporations with foreign capital: AB InBev, Carlsberg, SAB
Miller, and domestic corporation – “Obolon”.
In the last 5 years, the dynamic Ukrainian beer market was quite volatile. After a significant decline due to the crisis in 2008-2009, the market
began to recover in 2010, first showed growth - 3.6%. And in 2011 due to
adverse weather conditions and commodity prices fall again occurred on
1.7% of the market. According to our estimates, based on the official statistics, the figures can imagine this situation in the following way. In 2011,
beer production fell by 3% to 302 million, beer exports fell by 16% to $ 25
million, while imports increased by 37% to 3.2 million. Thus, according
to the trade balance (production + imports - exports), you can see that in
2011, the beer market declined by 1% to 280 million. Dynamics of production, export, import and trade balance for 2009 - 2011, is shown in Fig. 1.
Systems approach as a tool for effective management...
103
Fig. 1. Dynamics of the trade balance Ukrainian beer market 2009 - 2011 year,
millions of dollars [8]
Investment activity in Ukraine beer industry is balanced in composition and meets the conditions of the industry. It has an internal and external synchronization in time. Internal focus on the harmonization of certain
areas of investment among themselves, and will harmonize foreign investment development strategy with the overall strategy of the enterprise and
the changes in the environment.
Analysis of investment projects brewing industry revealed active companies in the field of investment. There are some that are common to all
businesses of the beer market, the introduction of modern trends and the
implementation of investment projects:
• expansion and modernization of production,
• reduction of energy consumption of beer,
• decrease in the average cost of water to produce 1 liter of beer,
• environmental protection,
• responsible consumption of beer.
At breweries annually performing a large number of investment projects and the overall budget is growing. However, there are many problems
in the management of investment projects. Analysis of the problems and
the methods and approaches to neutralize them are presented below.
104
Tatiana V. Bilonog
To ensure the effective management of investment projects brewing
company, in our opinion, you should use a systematic approach.
The first step in implementing a systematic approach to the management of investment projects is the formation of the register of investment
projects. Need to make a single list of all investment projects running in the
company and to develop a classification system projects.
For example, in a portfolio Carlsberg Corporation has more than 500
projects of different scale and importance to the company. The classification system is designed to perfect the management approaches used to
manage projects of varying importance.
In the classification of projects, the most important two features: purpose and direction of investment. Division for the intended purpose will
divide projects into commercial and non-commercial, and in the direction
of investment in strategic projects, facilities maintenance projects, environmental projects, social projects and IT projects.
In addition, you need to assign the status of each project, which reflects its status: potential, planned, current, suspended and closed. This will
enable easy enough to get a list of projects at some stage of the investment
project.
List of investment projects in a structured manner is an effective
management tool, if it contains relevant information (such as the current
status of the projects). Investment department of the company to establish
a process of updating the roster of projects, and a weekly roster to make
relevant information.
In addition, the investment process corporations directly involved over
100 employees from different departments. The large number of participants leads to delay and complicate the process, blurring responsibility for
obtaining the results of the project. This lead to delays in project implementation and the inability to learn the investment budget of the enterprise
in time.
To improve management must clearly describe the duties and powers
of members of investment projects. However to describe them for 100 employees – a long and costly exercise. Therefore, you must first identify and
105
describe the role of the project participants, which is smaller than the staff
involved in the project.
For example, in the role of "Investment Project Manager" in the company can serve up to 10 employees, and as a "project manager" - up to
20. For each of the roles necessary to develop guidelines, which specify
the powers and duties of acting in the project in the role. In the process of
drafting regulations to exclude conflicting roles and the need to include
new ones. This greatly speeds up the implementation of projects.
Another problem, which was previously encountered in the implementation of investment projects, is that the project manager did not always inform the management about problems. The problems became known only
when they become critical and correct them is almost impossible.
To solve this problem by defining the roles of the project as a basis
to adopt the principle of "four eyes", as used by many international companies. At the stage of initiation and planning responsibility for it is an
investment manager. Once the project plan is approved, it is engaged in the
implementation of the manager who gives the results of the project investment manager. The Investment Manager is responsible for the closure of
the project and reporting on its results.
Thus, over the next two project managers belonging to different units
that monitor each other. In case of problems in project management information quickly heard that you can quickly take corrective action.
Investment manager and the project manager responsible for the planning and execution of the project. However, over the course of the project
may be significant changes, so corrective actions may be necessary at any
stage of the project. To this end the monitoring of investment projects.
Monitoring is effective coordinating system of forming interconnection between the objects condition estimation informative base forming
and corresponding administrative decisions acceptance, but doesn’t limited
just to the supervision on the state of a certain object.
Most scientists consider monitoring as component of controlling investment projects, but, to our opinion it is separate element of management system. It can be explained even by the difference of such measures
106
Tatiana V. Bilonog
entities. Monitoring provides observation and oversight of the investing
process, the size of deviations from the plan and their causes. On the other
hand controlling – is effective use of invested capital, timely detection of
deviations and making management decisions on their elimination.
The purpose of effective monitoring is registration of all works implementation and reporting on those actions that were done (though were not
pre-arranged) and may have consequences for an enterprise. In addition it
is necessary to specify those actions that were not executed in the set terms.
The monitoring procedure should be as certain communication system,
which would complement connections between all interested in project
sides. Also this system must provide information about previous periods
and, as main purpose, it must focus on future development.
Investment project monitoring execution in all directions assumes:
• investment property regular surveillance,
• investment project status diagnostic,
• investment portfolio status supervision,
• recommendation development for solving discovered during monitoring problems and defined investment parameters deviations etc.
Therefore, the main investment project monitoring directions are market, technology, resources, legislation, competition and general tendencies.
This list could be continued and expanded according to the project specific,
but mentioned directions are basic and general.
In our opinion, the main results of these actions are timely detection of
deviations, which influence on investment activity effectiveness, and possibility of amendments during the process of investment project execution
and operation.
Investment project monitoring system could be divided on the following stages:
1. Building of reporting indicators information system for every single
monitoring object.
2. Definition of expected standards in the indicator’s system.
3. Current results operational analysis.
4. Comparison of current results with planed figures.
107
5. Detection of the main reasons of current results deviation from the
planed figures.
6. Definition of investment project strengths, weaknesses and potential.
7. Report compilation according to the comparison results.
Each of these stages results from the previous, that is why they should
be executed in strict order and clearly.
Therefore, investment project monitoring in substance is the informational system, in process is conditions creation for making managerial decisions, in effectiveness is technology for investment project realization
status estimation, his regulation and his future changes forecasting.
Monitoring is one of the key elements of the management of the investment project, which provides information about the effectiveness of
the project and the deviation from the plan, which allows time to make the
necessary changes.
Market economy is being characterized by fast changing needs,
operating conditions and by other factors. That is why investment project
successful realization demands the constant information supply and control. That is what monitoring provides, increasing project effectiveness.
For these reasons it could be defined as the main element of investment
project management.
Thus, the article proposed the basic elements of the investment project
management industry through a systematic approach. This technique allows us to solve a number of problems and to improve the efficiency of
investment projects of industrial enterprises.
The above elements of the investment project management industry is a kind of theoretical and methodological tools for the further study
of characteristics, problems and future directions of development of the
system of management of investment projects at the micro level.
References
1. Ansoff I., The strategic management. - M: Economy, 1989, (In Russian).
2. A Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide) - Fourth
Edition USA, Project Management Institute, 2008.
108
Tatiana V. Bilonog
3. Maital S., Seshadri D.V.R., Innovation Management: Strategies, Concepts and Tools
for Growth and Profit: Sage Publications Pvt. Ltd, 2007.
4. Rayzberh B.A., Lobko A.G., Software-tselevoe Planning and management: Tutorial. Moscow: INFRA-M, 2002. (Series “Higher education”), (In Russian).
5. Report Corporate Social Responsibility Carlsberg Ukraine for years 2010-2011 [electronic resource]. – Mode of access: http://carlsbergukraine.com/images/resources/csr/
csr-report-2010-2011.pdf
6. Rudenko V.V., Theoretical and methodological basis of investment activities of enterprises / / Science and Economics. - 2009. - № 4 (16), Vol. 1. (In Ukrainian).
7. Systems Approach at a different level 9/15/2009© J. T. Shannon, Lord Fairfax Community College, Warrenton VA. Campus (In Russian).
8. State Statistics Committee of Ukraine [electronic resource] / access mode dock.: http://
www.ukrstat.gov.ua/
9. Toloknovskaya Е.Е., Investment projects controlling // Culture of Black Sea people. –
1999. – № 11. (In Russian).
Summary
Key words: systems approach, investment project, industrial enterprise, corporation, monitoring
The article grounds necessity of applying the system approach at the
management of investment projects of industrial enterprises. Development
process of investment management of the enterprise is solved.
Podejście systemowe jako narzędzie efektywnego
zarządzania projektami inwestycyjnymi
Streszczenie
Słowa kluczowe: podejście systemowe, projekt inwestycyjny, przedsiębiorstwo przemysłowe, korporacja, monitoring
Artykuł wskazuje na konieczność zastosowania podejścia systemowego
w zarządzaniu projektami inwestycyjnymi przedsiębiorstw przemysłowych
i rozwiązuje problem rozwoju zarządzania projektami inwestycyjnymi w
przedsiębiorstwie.
109
Irina W. Teron
Instytut Demografii i Badań Społecznych im. M. W. Ptuchy
Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
Проблемы реализации экономических
интересов основных субъектов
социально-трудовых отношений
в условиях модернизации экономики
Общеизвестно, что социально-трудовые отношения — это отношения между работниками, работодателями и государством в ходе
использования работы и ее результатов, направленные на удовлетворение социальных и экономических нужд и интересов каждого из
участников этих отношений. В связи с этим обеспечение удовлетворения потребностей является важной предпосылкой эффективного
осуществления модернизации в этой сфере: чем выше уровень удовлетворения потребностей основных агентов рынка труда, тем больше
шансов на восприятие населением экономических реформ государства. В этой связи обоснование путей модернизации национальной
экономики важно сочетать с анализом проблем согласования экономических интересов субъектов социально-трудовых отношений (далее — СТО) и разработкой эффективного механизма их реализации,
имеющего консолидационный характер.
Теоретико-методологические и прикладные вопросы рыночной
трансформации сферы занятости как базиса развития СТО, формирования мотивов и стимулов трудовой деятельности; поиска наиболее оптимальной модели социально-трудовых отношений, форм
и методов их регулирования в условиях системных трансформаций труда изложены в публикациях И. Гнибиденко, О. Гришновой,
Т. Заяц, А. Колота, Э. Либановой, Л. Лисогор, В. Оникиенко, И. Петровой, М. Семикиной. Вместе с тем, при весомых методологических
результатах проблематика экономических интересов субъектов СТО
недостаточно разработана теоретически, категориально экономи-
110
Irina W. Teron
ческие эти интересы как движущая сила социально-экономических
преобразований не выделяются из общего механизма модернизации
этих отношений.
Именно поэтому целью данной статьи определено исследование
проблем реализации экономических интересов основных субъектов
социально-трудовых отношений как объективной основы формирования продуктивного социального капитала и фактора модернизации экономики страны.
Выделяя наемных работников, работодателей и государство как
основных субъектов СТО, нужно отметить, что в целом их экономические интересы, определяясь особенностями субъекта-носителя,
играют функциональную роль в системе этих отношений [1; 2, с. 475;
3; 4, с. 18-24] и детерминируют поведение агентов на рынке труда. Исходя из конкретного экономического интереса, каждый субъект СТО
вступает в соответствующие отношения с другими участниками этих
отношений по поводу условий найма, оплаты труда и т.п.
Содержательно экономические интересы наемных работников как
наиболее многочисленной группы субъектов СТО включают: интересы непосредственных исполнителей трудовых функций, состоящие
в максимизации индивидуальных трудовых доходов для получения
достаточных средств потребления работнику и его семье (зарубежные исследователи называют их «компенсационными выплатами» [5,
с. 26], подчеркивая их роль компенсатора физической и умственной
энергии, израсходованной в процессе трудовой деятельности); интересы владельцев (своего человеческого капитала, и возможно, акций
предприятия), предусматривающие инвестирование в повышение
квалификации как основу будущего роста трудовых доходов, хотя
и на условиях некоторого сокращения текущего потребления.
Тройственность экономической сущности работодателя определяет объединение интересов «пользователя» услуг рабочей силы (цель
— обеспечение производительного и качественного труда работников, их ответственного отношения к работе, трудового поведения
в соответствии с нормами корпоративной культуры) с интересами
предпринимателя и субъекта собственности, сориентированными на
Проблемы реализации экономических интересов...
111
эффективное использование факторов производства, максимизацию
получаемого от них дохода, приумножение собственности. Причем
условием реализации интересов работодателей как пользователей
рабочей силы является обеспечения надлежащего качества трудовой
жизни как основы привлечения наиболее конкурентоспособной рабочей силы, владеющей необходимыми для данной компании компетенциями. В этом же заинтересованы и наемные работники, и предприниматели, поскольку трудоресурсный фактор — ключевой для
обеспечения конкурентоспособности и роста бизнеса. Однако интересы владельцев бизнеса могут реализоваться и неблагоприятным
для работников путем — перемещением капитала на более перспективные рынки; сокращением расходов на содержание персонала и т.п.
Экономическая деятельность государства также аккумулирует общее, и специфическое, поэтому и его экономические интересы
представляют противоречивое единство разнонаправленных компонент, среди которых целесообразно выделить национальные экономические интересы (по сути являющиеся интегральной версией
общественных потребностей и консенсусом интересов всех субъектов СТО) и интересы института государства, направленного на
максимизацию полезности для себя (т.е. интересы государственной
бюрократии ‑ обеспечение материальных условий саморазвития государственной системы как корпоративного приложения к интересам государства).
Очевидно, что экономические интересы наемных работников
должны реализовываться преимущественно по месту легальной трудовой деятельности. Вместе с тем, именно практика управления предприятиями содержит многочисленные препятствия их реализации,
поскольку в условиях глобализации интересы работодателей сосредоточились исключительно на обеспечении роста конкурентоспособности бизнеса за счет интенсификации труда и глубинного даунсайзинга, в частности, путем значительных корпоративных сокращений
персонала, распространения расщепленных трудовых отношений,
утаивания фактов найма на работу и теневой оплаты труда; сокращения инвестиций в профессиональное обучение и охрану труда; не-
112
Irina W. Teron
прозрачных схем предоставления социальных пакетов; уменьшения
фиксированной и роста вариативной составляющей оплаты труда
всех категорий персонала. И хотя удельный вес издержек на рабочую
силу в себестоимости производства в экономике Украины снизился
до критической отметки в 8-12 % (для сравнения: в странах Западной
Европы она достигает 45 %), реальная экономия от перечисленных
направлений даунсайзинга составляет всего треть от ожидаемой работодателями. Также отсутствует надлежащая почва для реализации
экономических интересов наемных работников и в государственном
секторе экономики вследствие многих недостатков Единой тарифной
сетки; противоречивости и низкой оплаты труда госслужащих, неадекватной ответственности и напряженности работы и т.п.
Оценивая в целом действующие национальные стандарты оплаты
труда с помощью удельного веса оплаты труда в ВВП (вопреки постепенному его росту с 42,3 % в 2000 г. до 49,9 % в 2010 г. [6], он все
еще существенно отстает от аналогичного индикатора в странах ЕС,
где он составляет в среднем 60-67%), можно утверждать, что они являются низкими и значит, национальная экономика неблагоприятная
для экономических интересов наемных работников. Если же сопоставить среднемесячную заработную плату как индикатор удовлетворения экономических интересов работников в украинской экономике
с уровнем малообеспеченности (составляющим, согласно исследованиям С. Мельника и Н. Гаевской, 1,5-2 прожиточных минимума [7,
с. 17-18]), то в таких видах экономической деятельности, как сельское хозяйство, охота, рыболовство, рыбоводство, здравоохранение,
а также видах промышленной деятельности (текстильное производство; производство одежды, меха и изделий из меха, кожи, изделий с
кожи и других материалов, обработка дерева и производство изделий
из дерева, кроме мебели, оплата труда находится в пределах малообеспеченности или же «не дотягивает» до них. Это существенно сокращает количество работающих, которые могут реализовать свои
экономические интересы в сфере легальной занятости: удельный
вес таких работников по состоянию на сентябрь 2012 г. в экономике
Украины составил 57,6 %; а в наиболее проблемных в этом аспекте
113
рыболовстве, рыбоводстве, сельском хозяйстве, сфера бытового обслуживания, здравоохранении, торговле, деятельности отелей и ресторанов таких работников меньше половины (рис. 1).
Рис. 1. Уровень обеспечения экономических интересов штатных работников
в экономике Украины по состоянию на сентябрь 2012 г., (рассчитано по: [8])
В случае же применения рекомендаций МОТ (сформулированным еще в 1987 г., согласно которым часовой минимум оплаты должен быть не менее 3 долларов с тем, чтобы обеспечить работающим
возможность оплачивать жизнеобеспечивающие товары и услуги по
114
Irina W. Teron
Рис 2. Уровень обеспеченности экономических интересов работников в регионах
Украины (по состоянию на сентябрь 2012 г., в %), (рассчитано по: [8])
ценам, покрывающим издержки производства и позволяющим накапливать средства для инвестиций [9, с. 15-16]), даже без учета необходимых многолетних инфляционных корректировок этой нормы
ситуация выглядит еще более кризисной: среднемесячная заработная
плата в украинской экономике за сентябрь 2012 г. составила всего 92,9
% от указанной нормы, и уже всего лишь 26,9 % работников имеют
возможности удовлетворить экономические (а по сути, базовые) интересы, не упоминая уже о более высоких и сложных, социально-культурных и духовных нуждах. Отдельно выделим такие социально значимые виды деятельности, как образование — 22,6%, здравохранение
и оказание социальной помощи — 12,8%, а также сельское хозяйство
как основа продовольственной безопасности страны — 14,2%. Среди
регионов хроническими аутсайдерами являются экономически де-
115
прессивные области: Волынская (38,6% по критерию малообеспеченности и 7,5 % по норме МОТ), Тернопольская (соответственно 46,0%
и 14,8%), Херсонская (46,4% и 15,8%), Черниговская (47,9% и 16,4%)
(рис. 2).
При этом на рынке труда Украины возрастает разрыв между уровнями среднемесячных заработных плат, по результатам сентября
2012 г. по видам экономической деятельности составивший 6,63 раза,
по видам промышленной деятельности — 3,53 раза, по регионам —
2,1 (см. рис. 3).
Рис 3. Параметры асимметрии среднемесячной заработной платы
(рассчитано по: [10])
Анализ показал, что несмотря на постепенный рост заработной
платы, доля малообеспеченных работников остается практически
неизменной, при этом наблюдается постепенный рост асимметрии
в распределения трудовых доходов на фоне их поляризации, уже принявшей хронический угрожающий характер. Тенденция поляризации
в оплате труда вследствие роста его эффективности, информационной или инновационной емкости и сложности наблюдается практически во всех высокоразвитых экономиках в постиндустриальной фазе
их развития. Однако в отличие от высокоразвитых стран, украинская
специфика дифференциации заработной платы обусловлена почти
исключительно позиционными координатами рабочих мест среди
116
Irina W. Teron
видов экономической деятельности или же необоснованно большой
административной рентой. Такой рост неравности в распределении
доходов является, с точки зрения известного и авторитетного специалиста А. Колота, едва ли не наиболее значимой причиной дестабилизации социально-трудовой сферы и угрозой сплоченности [11, с. 21].
Превращение заработной платы для большинства наемных работников на небольшую и негарантированную выплату, не позволяющую реализовать их базовые интересы, усиливает неопределенность
работников относительно надлежащей оценки их труда, и потому —
разрушает заинтересованность в эффективном выполнении производственных обязанностей, профессиональном росте, препятствует
активации стратегически ориентированных интересов работников
как владельцев, приводит к развитию т.н. «неформальных» отношений среди персонала и формированию в трудовом коллективе конфликтного потенциала. Итак, хотя экономические интересы работодателей обеспечиваются в значительной степени за счет интересов
наемных работников, полученные текущие преимущества в долгосрочной перспективе препятствуют достижению стратегической
конкурентоспособности бизнеса, что свидетельствует о замкнутом
«порочном» круге функционирования бизнеса.
Однако даже в условиях критически урезанной компенсации за
труд трудоустроиться легально в украинской экономике становится
все труднее: развитие информационных технологий и усиление влияния глобализации обусловили стремительное распространение новых гибких форм занятости (неформальной/атипичной, расщепленной, названной одной из важнейших характеристик неэффективного
роста» [12]) с одновременным ухудшением условий найма соответствующих категорий работников и ограничением их возможностей
получить полноценное социальное страхование и необходимые государственные социальные услуги. Так, в 2011 г. среднесписочное
количество штатных работников составило 77 % от уровня 2000 г.;
основная масса рабочей силы не имеет постоянного места работы,
циркулируя между разными источниками занятости, что обусловило
интенсификацию оборота рабочей силы (коэффициент оборота со-
117
ставил 59,5 % в 2011 г. против 45 % в 2000 г.), без адекватного движения рабочих мест.
Системные проблемы функционирования СТО отразились на
пропорциях структуры доходов населения, в которой удельный вес
заработков от трудовой деятельности составляет меньше половины
(41,6 % в 2011 г.), и лишь незначительной мерой превышает долю социальных выплат из бюджета (37,0 % в 2011 г.) [13]. Это статистически подтверждает, что в украинской экономике, ориентирующейся
на низкие стандарты стоимости рабочей силы, заработная плата не
является определяющим источником благосостояния подавляющего большинства работающего населения, и при ограниченных возможностей обеспечить свои базовые нужды и потребности за счет
легальной продуктивной трудовой деятельности, трудоспособное
население вынуждено удовлетворять их за счет государственных
расходов на социальную поддержку населения, что, в свою очередь,
деформирует социальные и профессиональные ориентации значительной части членов общества. О системности и устойчивости деструктивных явлений в процессах формирования трудового поведения на рынках труда регионов Украины свидетельствуют тренды
сдвигов в структуре экономически неактивного населения, а именно:
почти двукратный рост в период 2000-2011 гг. удельного веса занятых в домохозяйстве и находящихся на содержании, а также почти
четырехкратного сокращения доли отчаявшихся найти работу. Это,
во-первых, может свидетельствовать об отсутствии у незанятых лиц
иллюзии относительно шансов официально трудоустроиться и получить надлежащий компенсационный пакет и они вынуждены принять новые «правила игры». Во-вторых, грань и отличия между альтернативами удовлетворения базовых нужд и интересов «работа по
найму в условиях низкой оплаты труда, социальной незащищенности
на платформе расщепленной или неформальной занятости» vs «работа в домашнем хозяйстве» для части трудоспособного населения
являются несущественными и условными, и поэтому все больше человек выбирают домашнее хозяйство. Т.е. происходит постепенное,
но неуклонное замещение высших нужд общественно-полезной тру-
118
Irina W. Teron
довой деятельности — низшими. Большинство из затруднительных
жизненных обстоятельств порождают спираль социальных рисков
и в итоге — замкнутый круг исключения, которое чрезвычайно сложно одолеть.
И низкая оплата труда, и «гибкие рынки труда», и другие явления
социального демпинга являются характерными чертами явления, которое Р. Пребиш обобщенно определил как периферийный капитализм, безысходность общественного развития [14, c. 21; 22, c. 116].
Такая ситуация на рынке труда Украины чревата вымыванием интеллектоемких рабочих мест и деиндустриализацией экономики, сокращением объема налоговых поступлений, использующихся в интересах всех членов общества; ограничением платежеспособного спроса
общества и, соответственно — внутреннего рынка; уменьшением
пенсионного обеспечения; ростом в условиях ограниченности бюджетных расходов на социальную помощь с одновременным уменьшением ее эффективности (лишь 23 % социальных выплат и всех социальных выплат приходятся на нуждающиеся категории населения
[15]); социальной девальвацией, воспроизводством обездоленности
в экономике Украины; разрушением качества и возможностей развития трудового потенциала и т.п. Низкие показатели социального
самочувствия обычно сопровождаются низким уровнем лояльности к власти и низким уровнем удовлетворенности различными показателями ее деятельности, что генерирует соответствующий рост
социальной напряженности в украинском обществе и уменьшение
социальной базы поддержки модернизации экономики и устойчивой
динамики экономического роста, что свидетельствует о существовании угроз и сужение возможностей обеспечения реализации национальных экономических интересов, выразителем которых является
государство.
Оценивая обеспеченность экономических интересов государства
с позиций их взаимосвязи с логикой государственного регулирования национальной экономики и существующими реальными экономическими отношениями [16, с. 11], необходимо подчеркнуть, что
ныне сформировалась четкая тенденция к ослаблению государствен-
119
ного воздействия, и в приоритетных направлениях гармонизации
удовлетворения интересов и потребностей основных субъектов СТO
это регулирование неоправданно низкое. В условиях одновременного
выполнения государством функций института управления и носителя национального экономического интереса постепенно произошла
подмена национального экономического интереса государственным,
а отождествление общественных интересов с государственным, и последнего — с групповым интересом правящей элиты — государственной бюрократии создали условия для первоочередного удовлетворения именно последнего интереса, реализации корпоративных
интересов работодателей на почве ведомственно-номенклатурного
симбиоза, и в итоге — фактического подчинения интересов наемных
работников интересам государственной бюрократии и специфической эксплуатации последней большинства членов общества. Можно
согласиться с выводом, что социально-трудовые отношения, существующие в экономике Украины, адекватно отображают новую расстановку сил, миссию социальных партнеров, но не создают наиболее
благоприятные предпосылки для устойчивого развития социальнотрудовой сферы и экономики в целом [17, с. 8]. В этом плане является
своевременным заключение Т. Заяц, что развитие демократического
государства должно обеспечить прогрессивные качественные изменения в формировании социально-трудовых отношений, отвечающих интересам большинства населения страны и обеспечивающих
им социально приемлемый уровень трудовой жизни [18, с. 279].
Оценивая перспективы реализации экономических интересов
субъектов СТО с позиций их зависимости от цивилизационного
уровня социально-экономической системы и заложенного в ней способа производства, нужно подчеркнуть, что процессы согласования
интересов субъектов СТО на этапе модернизации украинской экономики вряд ли будут протекать гладко, поскольку:
Первое: как свидетельствует экономическая история, разногласия индустриального способа производства присущи и высокотехнологическому производству: инновационно-информационная
революция трансформирует инвестиционную и управленческую
120
Irina W. Teron
политику бизнеса, но не отменяет рыночную конкуренцию, которая
обостряется и становится всепроникающей.
Второе. Инновационно-информационный, фундаментальный
характер модернизации меняет ценностные ориентации индивида, модифицируя структуру мотивов деятельности в направлении
уменьшения влияния материальных интересов. Однако при этом потребности субъектов СТО станут более разнообразными, возрастут
требования к качеству источников обеспечения интересов, а субординация и согласование этих интересов усложнится, ведь, согласно
теориям мотивации [19, с. 93-104], ограничение возможностей удовлетворения высших потребностей (согласно иерархии нужд Маслоу)
усиливает концентрацию на базовых экономических интересах, реализованных для большинства населения лишь частично, кое-где — на
уровне выживания, что станет дополнительным фактором усиления
социального напряжения.
Третье. Дальнейшее постепенное «сворачивание» организационной модели большой вертикально интегрированной корпорации
и системы массового производства с одновременным распространением проектного подхода к управлению производственными системами в формах гибкой специализации и производства на заказ, «размывание» внутренней структуры корпорации сократят потребность
в постоянном персонале и таким образом доступ населения к стабильному источнику трудовых доходов.
Четвертое. Модернизация экономики зависит от ценностного
контекста. Новые технологии не являются однозначно эффективным средством реализации экономических интересов работодателей
и сами по себе не способны обеспечить гуманизацию отношений
между государством, наемными работниками и работодателями, поскольку содержание этих технологий делает возможным их использование как для человеческого развития, так и для достижения противоположных, асоциальных целей. Однако модернизация бизнеса
в любом случае нуждается в значительных инвестициях. Это заставит
работодателей искать источники возмещения издержек и «слабое звено» в этом плане — опять-таки издержки на содержание персонала.
121
Пятое. Усиление влияния глобализации, увеличение открытости национальной экономики уменьшают возможности государства
влиять на поведение ТНК в сфере занятости, что мультипликативно
усилит имеющиеся разногласия по поводу источников удовлетворения экономических интересов основных субъектов СТО и более того,
сгенерирует новый уровень их остроты и опасности.
Выводы. Сегодня субъектно-объектное содержание системы
экономических интересов свидетельствует о противоречивом взаимодействии целей и потребностей всех участников процесса национального развития. Очевидно, что в пределах нынешней модели
развития СТО широкомасштабная инновационная модернизация
украинской экономики невозможна. Механизмы регулирования отношений между субъектами-носителями экономических интересов
в сфере СТО должен отвечать нынешним реалиям и учитывать социальную необходимость структурных сдвигов в системе этих интересов. На практике это будет содействовать формированию новой
парадигмы развития и взаимодействия экономических интересов,
самореализации каждой личности в трудовой деятельности, росту
благосостояния нации. Вместе с тем нужно учитывать, что процессы
демократизации, обеспечение высокого уровня социальных стандартов для всего населения, а не отдельных его групп, на которые высокоразвитые страны израсходовали за несколько столетий, Украина
должна овладеть в максимально сжатые сроки.
Литература
1. Поручник А. М. Національний інтерес України: економічна самодостатність у
глобальному вимірі : монографія / А. М. Поручник. — К. : КНЕУ, 2008.
2. Мочерний С. Економічні інтереси // Економічна енциклопедія: в 3-х т. — Т. 1. —
К., 2000.
3. Ковальчук С. С. Національні економічні інтереси: Монографія / С. С. Ковальчук.
— К.: ВПЦ «Київський університет», 2005.
4. Єрмошенко М.М. Національні економічні інтереси: реалізація і захист
/А.М.Єрмошенко // Актуальні проблеми економіки. — 2001. — № 1—2.
5. Милкович Дж. Т. Система вознаграждений и методы стимулирования персонала
/ Дж.Т. Милкович, Дж.М. Ньюман; пер. с англ. — М. : Вершина, 2005.
122
Irina W. Teron
6. Структура валового внутрішнього продукту за категоріями доходу.
[Електронний ресурс] / сайт Державної служби статистики. — Режим доступу:
http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/vvp/vvp_ric/svvpzkd_u.htm
7. Мельник С. Критерії оцінки бідності працюючого населення в Україні / С. Мельник, Н. Гаєвська // Україна: аспекти праці. – 2012. - № 2.
8. Розподіл кількості працівників за розмірами заробітної плати, нарахованої за
вересень 2012 року [Електронний ресурс]: Експрес-Випуск Державної служби
статистики України від 16.11.2012 № 09/3-29/ 317 . — Режим доступу: http://www.
ukrstat.gov.ua/
9. Величковский Б.Т. Социальный стресс, трудовая мотивация и здоровье / Б. Величковский // Бюллетень сибирской медицины. — 2005. — № 3. — С. 5-18.
10. Заробітна плата [Електронний ресурс] / сайт Державної служби статистики. —
Режим доступу: http://www.ukrstat.gov.ua/
11. Колот А.М. Соціальна згуртованість суспільства як доктрина: основні засади,
причини актуалізації, складові розвитку /А.М. Колот // Економічна теорія. —
2010. — № 1.
12. Доклад генерального директора МОТ «Новая эра социальной справедливости»
(2011 г.), http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@relconf/documents/
meetingdocument/wcms_155846.pdf
13. Структура валового внутрішнього продукту за категоріями доходу [Електронний ресурс] / сайт Державної служби статистики. — Режим доступу: http://www.
ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2005/vvp/vvp_ric/svvpzkd_u.htm
14. Пребиш Р. Периферийный капитализм: есть ли ему альтернатива / Р. Пребиш. —
М.: ИЛА РАН, 1992.
15. Уряд оцінюватиме ефективність програм соціальної підтримки. Інформація
прес-служби Міністерства соціальної політики від 21.06.2012 [Електронний ресурс]. — Режим доступу: http://www.kmu.gov.ua/control/uk/publish/article?art_
id=245325489&cat_id=244274160
16. Ковальчук С.С. Підприємницькі інтереси та механізм їх узгодження: питання
теорії та методології / С.С. Ковальчук // Экономика Крыма. — 2004. — № 12.
17. Соціалізація відносин у сфері праці у контексті стійкого розвитку: монографія /
[ А. М. Колот, О. А. Грішнова, О. О. Герасименко та ін.]; за ред. А. М. Колота. — К.,
КНЕУ, 2010.
18. Заяць Т.А. Модернізація соціально-трудових відносин в цілях нарощування
соціального капіталу / Т.А.Заяць / Науковий вісник Острозької Академії. Серія:
Економіка. — Вип. 16. — 2011.
19. Грэхем Х.Т. Управление человеческими ресурсами: Учеб. пособие для вузов / Х.Т.
Грэхем, Р. Беннетт / Пер. с англ. под ред. Т.Ю. Базарова и Б.Л. Еремина. — М.:
ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
123
Problemy realizacji interesów ekonomicznych
podstawowych podmiotów społecznych w zakresie
stosunków pracy w warunkach modernizacji gospodarki
Streszczenie
Słowa kluczowe: interesy gospodarcze, modernizacja ukraińskiej
gospodarki
Artykuł jest poświęcony badaniom interesów gospodarczych w warunkach modernizacji ukraińskiej gospodarki. Omawia treść i wzajemne
sprzeczne oddziaływanie gospodarczych interesów pracowników, pracodawców i państwa.
Problems of realizing economic interests
of the main social entities within labour relations
in the conditions of economic modernization
Summary
Key words: economic interests, Ukrainian economy modernization
The article is devoted to research of the economic interests under the
conditions of Ukrainian economy modernization. Contents and contradictory interaction of economic interests of employees, employers and the state
are considered. The satisfaction level of economic interests employees on the
economic activities and regions is analyzed. The implementation problems of
labour market agents in terms of their influence on the process of modernization economy are determined.
125
Alina Magomedova
Taras Shevchenko National University of Kyiv
among business entities
The problem statement. Sharpening of competition in the world market results in new charts of organization and course of business appearance. The business entities increasingly use the unconventional mechanisms of adaptation to changing environmental conditions in their aiming
to confirm a stable leadership or at least to remain the constant participants of market relations. So the part of businessmen who prefer the way
of business, which is based on partnerships, is consequently increased.
The realization mechanism of such relations is built on each participant’s
present powers and resources consolidation principles with the purpose to
obtain maximal effect (profit) of joint activities.
The last researches and publications analysis. The works devoted
to forming and developing the partnerships in economical system belong
to foreign researchers such as Cose R., Riseberg B., Thomson A. as well
as to domestic – Ignatyuk A., Mykula N., Philyuk G., Yastremska O. and
others who made a great contribution into realizing the importance and
actuality of such way of economic activity realization and into researching
the forms of its using. However, taking into account realities of nowadays,
there is a far of different ideas concerning theoretical basis of partnerships
forming.
Considering that, the purpose of this article is the analysis of existing
approaches to the concept of “partnerships” among business entities and
separation the main features of this economic phenomenon on its basis.
The material presentation in general. Such concepts as “partnerships” and “partnership” are often equated in scientific sources. It is worth
to analyze each of them separately to understand the relevance of this
comparison. Some specialists examine partnership through the prism of its
realization instruments, determining it as a form of enterprise organiza-
126
Magomedova Alina
tion, at which two or more persons unite their properties, become the joint
owners of the created enterprise, jointly manage a production and property,
distribute an income and correspond respectively to their liabilities [1, p.
65]. According to the following approach: “The partnership is a form of
collaboration of mainly legal entities, which is not fixed by the constituent
documents, but carried out and supported actually» [2, p. 286]. As we can
see, the scientists reasonably emphasize the fact that the partnership can
be as formal basis (executed legal agreements) and informal, that is act
on verbal agreements. However, in our point of view, it is inappropriate
to consider this category as a form of enterprise organization because this
approach is actually used in the possible partnership manifestation ways
(species) analysis, but not when determining its substantive nature. A similar view is held by the authors of the English-Russian dictionary of economic terms that address partnership (from the English «partnership») as
an association of two or more persons formed for the purpose of business
transactions [3, p. 475].
Experts in the field of law suggest to determine partnership as one of
major legal forms of enterprise organization and, on their opinion, such
concept can be examined from a few points of view, in particular: 1) as
a legal form of relations between sides; 2) as a personal connection among
participants; 3) as a fruitful co-operation, collaboration among a few business entities [4, p. 5].
Working of scientific sources grounds to mark that category «partnership» is mainly used in three cases: firstly, when mean social partnership;
secondly, when describe business partnership (diplomatic copulas), and,
finally, when it is said about partner relations between enterprises. Social
partnership is an economic category, which reveals the contents of relations in social and labor issues. Business partnership is the term used to
describe the relationships that are built on the international level that is
used in diplomatic circles. The scientific publications also offer another
similar approach to identifying types of partnerships: social, political and
business. According to this variant, business partnership is establishing the
appropriate relationships among entities [5, p. 33].
Contents and main characteristics of partnerships among business...
127
Not so long ago, experts in the field of economic knowledge introduced the concept of «cross-border partnership» into the scientific terminology, determining it as an organizational form of cross-border collaboration which is carried out on the basis of voluntarily collaboration
of two or a few territorial societies, their representative organs, public organizations, legal and physical entities, from the different sides of border,
which operate in accordance with the conditions of the formalized agreement (regulations, framework agreement, etc.) with the purpose of general
projects and programs implementation, and solving the social, charitable,
cultural, educational, scientific and administrative tasks [6, p. 22]. In this
case it is a partnership combining entities from different regions (usually
from regions of neighboring states). Therefore, in our opinion, there is every reason to consider cross-border partnership as a kind of partnerships
that are sold at mega levels.
A category «strategic partnership» is sometimes used in the specialized
literature, however it needs carefully using and applies in those cases,
when it exposes the partner collaboration essence most richly in content.
The fact is that the “strategic partnership” is a form of contractual relations
among enterprises to reach the strategic goals through resource sharing
and receiving synergistically effect” [7, p. 252]. In other words, strategic
partnerships are such relationships that are designed for the long term and
have their specific manifestations (usually this is a form of alliance).
Having reviewed some approaches to partnership, we offered our own
understanding of this economic phenomenon. We examine it as voluntarily
co-operation of legal and physical entities at different levels of management, fixed by formal or verbal agreement, the hallmark of which is the
presence of a common ultimate goal.
Given the global nature of the partnership phenomenon and ambiguous
approaches to determine its effect, we developed a classification characteristic of this concept:
1. According to the manifestation levels partnership arises up:
- at a micro level (partnership is between economic units within the
limits of general territorial belonging – separate district or area);
128
Magomedova Alina
- at a meso level (a collaboration within the limits of contiguous
regions of one state);
- at a macro level (partnership at the national level);
- at a mega level (partnership at the international level).
2. According to the term of realization:
- operative;
- tactical;
- strategic.
3. According to the way of agreement registration:
- on the basis of legal agreement;
- on the basis of verbal arrangement.
4. According to the subjective characteristics of participants:
- social;
- business;
- political.
5. According to the number of participants:
- bilateral;
- multilateral.
6. According to the frequency of establishment:
- non-permanent agreement;
-periodic;
-permanent;
- seasonal.
7. According to the sphere of realization:
- innovative;
- production;
- financial;
- marketing (sale);
- cultural;
- scientific;
- technical etc.
The next step in comparison of such two economic categories as «partnership» and «partnerships» is the last concept theoretical content determination. First of all, we emphasize that there are some difficulties with
129
the partnerships among business entities characteristics as the specialized
literature offers a limited number of research approaches, and sometimes
they even contradict each other.
At the first sight, you can identify partnerships in business with the
cooperative ties among economic units. However, it should be noted that
co-operation is a form of direct production links among enterprises, which
produce a certain type of product. The most frequent use of such enterprise form as co-operation is in the machine-building industry: the first
enterprise makes engines, the other one makes fastening details, the third
one makes the conditioning system et cetera, and, finally, there is such enterprise on which all these details are collected and a valuable car is completed. So it is that the cooperative relations can be called partnerships, but
partnerships do not always look like such a serial technological process.
Also the scientific sources sometimes characterize partnerships only at
the level of integrated corporate structures interactions [8, p. 111]. However, it should be noted that the structure with a common resource base
and a separate governing body is automatically created under enterprises
integration, the functional duty of which is to coordinate activities of all
association participants. The partnerships organization is not accompanied
by a similar procedure in the most cases, indicating a high degree of trust
among the partners.
Some economists, describing partnerships, reduce them to only horizontal or vertical relationships among entities. However, in our opinion,
such identification automatically narrows the establishment and development scope of such relations, giving them especially specific tint.
There is also a point of view according to which the partnerships are
offered to be determined as the economic process, during which all participants: firms, consumers, investors and the states make their choices [9, p.
126]. Such interpretation accents attention only on the unique feature of
partners co-operation, however, from our point of view, such characteristics (presence and realization of free choice) under the modern management conditions is not basic. The features of partnerships on this stage of
economic development are the voluntarily association of efforts (resource
130
Magomedova Alina
potential), mutual trust and general desire of participants to fix their competition positions in the market.
Russian scientist Busigyn A.V. interprets partnerships as the contractual relationships are established among a certain number of business entities
and enable each of them to get optimal profit by sharing the results of activities (purchase, delivery of goods), which are reflected in the commodity
or cash forms [10, p. 331]. We consider such interpretation meaningful, but
also emphasize the peculiarity that the partners, together, create and subsequently shared resource base - is an important sign of partnerships under
increasing globalization of the economy.
Other Russian specialist and researcher on selected industry Maslennikov V.V. determines partnerships in business as a type of economic relations, based on general actions and efforts of sides, incorporated by general
interest (by a benefit), and also directed on achievement the general aims
which are well realized by the participants of such relations [11, p. 66].
From our point of view, this approach should specify the goals and
benefits for which entities are looking for partners, and, in particular, with
the purpose of increasing their competitiveness.
Considering all authoritative points of view, to our opinion, it is possible to offer such interpretation of concept «partnerships»: it is the type
of economic relations, which are formed among the business entities for
mutual benefit through pooling of resources, responsibility and risks for
reserved and strengthening competitive position in the market. Based on
this definition quite logically are the main features of business partner relationships (look at the scheme).
Consequently, the analysis of scientific sources gives a possibility to
draw conclusion about the similarity of the theoretical content and interconnectedness of such concepts as «partnership» and «partnerships». Referring to specialists, we draw attention to the presence of conventional
boundary that defines the difference between similar categories. However,
from our point of view, a difference exists and it can be grounded as follows: «partnership» is a category which is wider and summarizing. Instead,
“partnerships” is a specifying term that is its logical continuation and has
some other manifestation forms. Also, a more detailed and thorough part-
pooling of resources, responsibility and risks for reserved and strengthening
competitive
position
the market. Based
on this definition
quite business...
logically are the131
Contents and
mainincharacteristics
of partnerships
among
main features of business partner relationships (look at the scheme).
The Scheme. The main features of partnerships among business entities
General aims of
activity
Absence of negative
influence on
competition
Presence of trust
Partnerships
features
Presence of
agreement
Constant exchange
of information
Achievement of
sinergistical effect
Mutual necessary to
establish partnership
Source: Developed by the author based on [12, p. 15].
The Scheme. The main features of partnerships among business
nership phenomenon understanding promoted by separation of their basic characteristics. Having common goals, verbal or written agreement,
the author based
on [12, p. 15]. among participants and no
mutualSource:
trust,Developed
constantbyexchange
of information
negative
effects on the
competition
the main
factors
point totopartnerConsequently,
analysis of are
scientific
sources
gives that
a possibility
draw
ships feature and allow to distinguish them from other types of business
conclusion about the similarity of the theoretical content and interconnectedness of
relationships.
such concepts as «partnership» and «partnerships». Referring to specialists, we
Conclusions. Thus, we conducted the study confirms the presence of
draw
attention situations
to the presence
of conventional
boundarysuch
that defines
the differenceand
problematic
at the
ratio of concepts
as “partnership”
between
similar categories.
However,entities.
from ourLimits
point ofofview,
a difference
existsap“partnerships”
among business
rational
views and
proaches
to
the
definition
of
such
economic
phenomena
give
grounds
and it can be grounded as follows: «partnership» is a category which is wider and to
assert their close interdependence and almost conventional distinction.
summarizing. Instead, “partnerships” is a specifying term that is its logical
However, to our opinion, a difference exists between them, so the term
continuation
andhas
has more
some scale
other manifestation
forms. Also,
more detailed and
«partnership»
and global character,
anda consequently,
conthorough
phenomenon
promoted“Partnerships”
by separation ofistheir
siderablypartnership
more frequent
used inunderstanding
scientific literature.
more
precise
concept, points
the specific
relationsmutual
among
basic
characteristics. Havingdirectly
commontogoals,
verbal oreconomic
written agreement,
entities.
A similar
comparison
of
the
two
economic
categories
made
it postrust, constant exchange of information among participants and no negative effects
sible to identify common features of partnerships that, in turn, greatly facilitates the partnership phenomenon study.
entities
132
Magomedova Alina
Prospects for further research related to the analysis of the historical
development and research of partnerships forms at the micro level.
Literature
1. Mochernyj S.V., Laryna J.S., Ystenko O.A., Yurij S.І. Economic encyclopedic dictionary: In 2 t. Т2/After Mochernyj S.V., Lviv Svit, 2006, (in Ukrainian).
2. Ukrainian - Russian - English - German explanatory and translated dictionary of terms
of market economy/Mode.: А.S. Dyjakov and other, after. Т.R. Kyjak. - К.: Оberehy,
2001, (in Ukrainian).
3. Business: explanatory dictionary: English-Russian. – M.: INFRA-M, Publishing house
«Whole world», 1998, (in Russian).
4. Spasibo-Fateeva I. Civil view to the concept of partnership // Civil law of Ukraine. –
2012. - № 12, (in Ukrainian).
5. Zhuk K. If there are one hundred friends // General director. – 2010. – № 3, (in Russian).
6. Mykula N., Matveev E. Development of new forms of transfrontal collaboration // Economist. – 2011. – № 5, (in Ukrainian).
7. Gronroos C. Relationship Marketing: The Strategy Continuum // Journal of the Academy of Marketing Science. – 1995. – Vol. 23, N 4.
8. Berry L. Relationship Marketing. American Marketing Association. – Chicago (1983).
9. Ulaga W., Eggert A. Value-Based Differentiation in Business Relationships: Gaining
and Sustaining Key Supplier Status // J. of Marketing. – 2006. - № 70.
10.Busygyn A.V. Basic course: Textbook for the students of institutions of higher learning.
– M.: INFRA-M, 1997, (in Russian).
11. Maslennykov V.V. Formation of partnerships among business entities (Questions of
theory and practice): Diss. of doctor of economics: 08.00.30: Moscow, 1998 319 RSL
OD, 71:99-8/193-9, (in Russian).
12.Usyk N. Global economy: ground of administrative modernisations // Management
today. – 2009. – № 10, (in Russian).
Summary
Key words: partnership, social partnership, business partnership, political partnership, partnerships, sinergistical effect, agreement
The paper deals with theoretical approaches to the definition of «partnership» and «partnerships» among business entities. The basic features
of the partnership phenomenon are suggested.
133
Treść i główne cechy partnerstwa
między podmiotami gospodarczymi
Streszczenie
Słowa kluczowe: partnerstwo, partnerstwo społeczne, partnerstwo
biznesowe, partnerstwo polityczne, spółki, efekt synergii, porozumienie
Artykuł opisuje teoretyczne podejście do definicji <partnerstwa>
i <spółek> między podmiotami gospodarczymi i wskazuje główne cechy
zjawiska partnerstwa.
135
Instytut Gospodarki Światowej i Stosunków Międzynarodowych
Rosyjskiej Akademii Nauk
Множественность образов
корпоративной социальной
ответственности
Глобальный финансово-экономический кризис 2008-2010 гг. сместил главные акценты не только в международной, региональной,
национальной экономиках, но и в политике и в социальной области.
Преобладавшие в предкризисный период призывы больше тратить,
шире инвестировать, прежде всего, в недвижимость, активнее обращаться за кредитами ушли с первого плана. Их место заняли констатации полярного характера. В частности, рефреном звучат необходимость сокращения издержек, неизбежность возвращения долгов,
твердое соблюдение обязательств надлежащим образом обслуживать
проценты по ним, неустанно принимать меры по снижению уровня
безработицы, стимулировать производство и торговлю.
Фактором, усугубившим посткризисные последствия, выступил
кризис суверенного долга в зоне евро Европейского Союза, начало
активной фазы которого пришлась на весну 2010 г. и турбулентность
которого пока не ослабевает. Так, январская статистика ЕС свидетельствует о продолжении увеличения безработицы, которая в годовом выражении (ноябрь 2011 г. – ноябрь 2012 г.) выросла в 18 государствах-членах ЕС и несколько уменьшилась только в семи из них,
достигнув наибольших показателей в Испании (26,6%) и в Греции
(26,0%)1. Не лучшим образом обстоит дело в промышленном производстве, которое в годовом исчислении (ноябрь 2011 г. – ноябрь 2012
г.) уменьшилось в зоне евро на 3.7%, а в целом по ЕС – на 3.3%, со-
См. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-08012013-BP/EN/308012013-BP-EN.PDF
1
136
кратившись в 16 государствах – членах ЕС и испытав некоторый рост
в остальных2.
Отмеченные явления привели к заметному обострению отношений в треугольнике общество-государство-бизнес, выразившимся в снижении значения, придаваемого государством и бизнесом
социальному сектору, который стал восприниматься как главный
потенциал сокращения издержек. Приведенные примеры и изменение роли социальной сферы в жизни государства, общества, бизнеса вполне применимы с определенной нюансировкой ко всему пространству, характеризуемому как развитые экономики.
Последствия глобального кризиса 2008-2010 гг. и продолжающегося кризиса суверенного долга в зоне евро отвлекли внимание бизнеса, государства, научного сообщества от многих других явлений
в национальной и международной жизни, занятие которыми выглядело естественным в период экономического процветания. К таким
явлениям можно уверено отнести тему корпоративную социальную
ответственность (КСО).
С исследовательской точки зрения описанная ситуация выглядит
благоприятной для углубления в тему (КСО), потому что позволяет
без эмоций и за рамками обычной политико-общественной риторики
рассматривать данную тему.
Несмотря на то, что тема КСО была широко популярна в предкризисный период, тем не менее, единого общепринятого определения ее содержания до сих пор не существует. С одной стороны это
можно понимать так, что тема еще не до конца исследована, с другой
– может свидетельствовать о том, что различные организации, институты, бизнес объекты склонны по своему выделять главное в указанной теме. Если все-таки попытаться найти общий знаменатель для
множества существующих определений, то видимо можно говорить
об общественных ожиданиях социальной активности от хозяйствующих объектов и встречном желании последних играть более весомую
роль в социальной жизни общества и государства.
См. op. cit. /ITY_PUBLIC/4-14012013-AP/EN/4-14012013-AP-EN.PDF
2
Множественность образов корпоративной социальной...
137
Большинство российских и зарубежных авторов сходятся в том,
что теория КСО зародилась и получила большую часть своего развития в корпоративном пространстве США и пришлась на период 60-70
гг. ХХ столетия3.
Параллельно ей, но примерно в те же сроки произошел генезис
ряда родственных теорий, также появившихся из научного мира
США. К примеру, к ним можно отнести теорию человеческого капитала, теорию социального капитала, теорию корпоративного управления. Бросается в глаза то, что объединительным элементом для перечисленных теорий выступает понятие капитал. И это естественно для
США, где даже благотворительность считается своего рода бизнесом.
В результате теория КСО, а точнее ее составные части перекликаются
или можно сказать дублируются отмеченными выше теориями, которые иногда более разработаны и более конкретны, чем теория КСО.
К примеру, теория человеческого капитала, посвященная в основном
тому, что в политической экономии называлось наемным трудом
или классифицировалось как трудовые ресурсы, обладает четырьмя
международными рейтингами, а в теории КСО главенствует индекс
Домини.
Теория КСО в силу места и обстоятельств своего происхождения
базируется на практике деятельности американских корпораций,
подспудно или сознательно предполагая, что их опыт и выдвинутая
теория может служить образцом для корпораций других национальностей. Однако, за рамками внимания американских исследований
остается ряд вопросов, в частности, когда и где появились национальные корпорации, чем они различаются, что друг у друга заимствуют.
Данный перечень вопросов интересен не только с научной точки зрения, а наиболее важен в практическом плане, так как расхождения
в структурах и образе действий национальных и отраслевых корпораций обеспечивают различие в норме прибыли, а следовательно
конкуренцию и главное динамику экономики, которая в случае при См. к примеру, Т.В.Чубарова, Cоциальная ответственность в рыночной экономике,
Нестор-История, Санкт-Петербург, 2011.
3
138
дания ей универсального по природе характера теряет побудительный стимул развития.
Справедливо будет утверждать, что КСО по своему содержанию
обладает не только американским образом, но равноценными ему
выступают образы КСО, которым следуют японские, китайские, корейские, российские корпорации, а также корпорации других стран
и континентов.
Отсюда становится очевидным, что не справедливо было бы говорить только об одном образе КСО, так как в глобальных масштабах
следует признавать их множество, порождаемое национальными особенностями деятельности местных корпораций в каждой из стран.
Вместе с тем, процессы применения КСО и взаимоотношения
между корпорациями неизбежно ведут к тому, что они заимствуют
опыт друг друга. В этом ключе любопытен вопрос о том, кто кому
подражает при применении теории корпоративной социальной ответственности китайские корпорации американским или европейские японским при понимании, что названными двумя парами ряд
корпораций для возможного исследования не исчерпывается?
Базисной посылкой представляется утверждение о том, что корпорации, имеется в виду, материнские представляют собой продолжение национальной культуры стран своего происхождения в том
смысле, что они аккумулируют обычаи, нормы поведения и главное
– этику, сложившуюся в конкретной стране или местности. Дочерние
же корпорации трансформируются в соответствии с образом жизни страны пребывания и деятельности и в результате наблюдается
симбиоз по меньшей мере двух культур. Следует констатировать, что
в таком случае обе культуры не сосуществуют как две раздельные величины, а в деятельности любой дочерней корпорации можно обнаружить элементы обеих культур.
Проникают они в корпорации и прививаются там несколькими
путями. Один – сверху, когда руководство корпораций стремится
придать как внешнему виду дочерней корпорации, так и содержанию
ее деятельности такие вид и форму, которые не вызывают по меньшей мере отторжения у местного населения. И это естественно, так
139
как иначе, продукция корпорации виде товаров или услуг не будет
находить спроса и сама деятельность корпорации в конкретной стран
потеряет смысл. Другой пласт - это среднее руководящее звено, которому для поддержания публичных, служебных, коммерческих контактов необходимо действовать в плоскости местного национального
сознания. Главными же носителями и проводниками местной культуры выступаю служащие из числа местных граждан. Действие трех
перечисленных факторов, сталкиваясь с исходной культурой материнской корпорации, порождает принципиально новую и можно
сказать уникальную линию поведения. К примеру, Microsoft в России
выглядит больше российским, под которым подразумевается многонациональная Россия, чем американским.
Отсюда уместно разделить корпорации по культуре своей деятельности на несколько условных крупных групп: материнские
корпорации, обладающие, как правило, статусом транснациональных компаний (ТНК) в стране своего происхождения (здесь речь
идет не столько о юридическом адресе, сколько об обстоятельствах
и условиях появления и формирования корпорации), дочерние корпорации в регионе страны расположения, дочерние корпорации
в странах с иной культурой и иным национальным сознанием. Фактически речь идет о ТНК, но нельзя забывать, что существуют корпорации, довольствующиеся в своей деятельности национальными
рамками. Другими словами можно утверждать существование по отношению к разновидностям социальной ответственности 4-х групп
корпораций.
Приведенная классификация выступает еще одним подтверждением и одновременно источником того, что существует не единственный даже в национальных масштабах образ КСО, а число их множится в зависимости от того, имеет ли корпорация статус ТНК, действует
ли она в регионе родственной культуры или в пространстве иного
национального сознания или она не выходит за национальные рамки
страны своего пребывания.
Наиболее распространенная практика свидетельствует, что корпорации выбирают путь наименьшего сопротивления в деле интерна-
140
ционализации своего бизнеса и стремятся освоить в первую очередь
близкое им по духу пространство. Так, ряд американских исследователей, в частности, Vernon R., Davidson W.H., а в Европе сторонники
Уппсальской школы интернационализации фирм придерживаются
тезиса о том, что национальные корпорации склонны осуществлять
прямые иностранные инвестиции (ПИИ) прежде всего в соседних
странах или странах с родственной культурой. Аргументируется тезис в основном тем, что в таких случаях у того и другого населения
и у тех и других предпринимателей схожие представления о ведении
бизнеса и больше возможностей получить информацию об организации бизнеса4.
В указанной плоскости КСО приобретает характер инструмента
конкуренции. К примеру, прибалтийские республики Латвия, Литва,
Эстония представляют собой соседствующее и близкое по культуре
пространство сразу для ряда стран: России, Польши, Германии, стран
Северной Европы. Для всех них страны Балтии можно рассматривать
как исторически и территориально связанное с ними национальное
сознание, то есть близкое, выгодное и перспективное поле ведения
бизнеса. При прочих равных условиях российские, польские, германские, североевропейские корпорации в Прибалтикe соперничали
и будут соперничать друг с другом по объему и видам КСО с целью
создать для себя конкурентные преимущества. Подобная деятельность не может исчерпываться одним образом КСО, иначе КСО не
обладало бы свойствами инструмента конкуренции. Следовательно
уместно утверждать, что в рассматриваемой плоскости присутствует
не один, а ряд образов КСО, который имеет тенденцию к разветвлению образов, так как конкурирующие стороны стремятся к улучшению своего положения на рынке, в том числе за счет постоянного креатива и внедрения в практику новых образов КСО.
Напротив, корейские, японские, китайские корпорации, для которых затруднительно подобрать близкие по культуре и менталитету
территории, смело устремляются в чужие им пространства, к приме См. Кузнецов А.В., Интернационализация российской экономики, КомКнига,
Москва, 2007.
4
141
ру, в Африку, быстро и успешно там осваиваются заметно опережая
американские аналоги, которым для укрепления своих позиций приходится в отдельных случаях вместо социальной политики прибегать
к использованию силы.
Получается, что потенциал экспансии корпораций Азии кроется
и в их правильной социальной стратегии, исходящей из множественности образа КСО на территориях освоения. Им удается языком
продуманной социальной политики быстрее находить возможности
понимани и взаимодействия с местным населением и местными властями.
В теории КСО как в любой другой существуют свои аксиомы
и свои теоремы. Под первыми понимается то, что должно быть принято без обсуждений, а под вторыми то, что требует доказательств.
Видимо к аксиомам можно смело отнести то, что КСО не может быть
принята как чистая филантропия, то есть та, которая имеет только
филантропические цели. КСО применительно к корпорациям всегда помимо филантропической нагрузки выполняет сопутствующие
прикладные задачи, которые могут быть юридического, экономического, политического, инвестиционного характера при понимании,
что перечисленные задачи распадаются на подзадачи. Отсюда кажется обоснованным полагать, что каждый проект КСО или просто
ее отдельное мероприятие складываются в конкретную и зачастую
неповторяемую комбинацию мотивов, объединяющую представительские и экономические функции корпорации. Число таких комбинаций стремится к бесконечности. Сделанный вывод служит свидетельством того, что множество комбинаций филантропического
и прикладного в повседневной деятельности корпорации служит еще
одним источником множественности образов КСО.
Прикладные мотивы КСО по логике начатого рассуждения должны нести признаки национальных особенностей. Так, американские
корпорации во главу угла ставят создание схем оптимизации налогообложения, и КСО открывает здесь широкие возможности для
творчества. Другое направление применения КСО американскими
корпорациями - это обход антитрестовских законов. Корейские кор-
142
порации углубляются в материю взаимоотношений государственно-частного партнерства, стремясь к координации их деятельности
в международной сфере. Во всяком случае, ученые, исследующие феномен корпораций в Азии, в частности в Корее, считают такое направление перспективным5. В России прикладной мотив КСО пока не
обрел четко выраженного национального профиля. В этой связи напрашивается гипотеза о том, что национальные корпорации, будучи
привязаны к особенностям своих стран, могут придерживаться определенных прикладных мотивов КСО, что может кристаллизоваться
рано или поздно как своего рода специализация в области КСО. Безусловно, прикладные мотивы КСО, рознящиеся, в том числе по национальным признакам, вносят свой дополнительный вклад в то, что
образы КСО множественны и тем самым укрепляет это утверждение.
Рассматривая феномен КСО, исследователи прибегают к разным
ее определениям. Так, наиболее часто можно встретить определение
– ответственность как ответственность за кого-то (responsibility), бывают употребления определения - инициатива (iniciative), некоторым
нравиться определение – действие, поведение (performance), встречается определение ответственность как синоним подотчетности
(accountability). Cледует сразу признать, что большинство адептов теории КСО предпочитают определение – ответственность как ответственность за кого-то, хотя даже в первом приближении становится
очевидным, что все перечисленные определения различаются между
собой по разным аспектам.
Тем не менее, кажется предпочтительным удержаться от их противопоставления друг другу. Неуместным кажутся и потенциальные
попытки сформировать из них иерархию своего рода наиболее верных определений. Лично автору ни одно из определений не кажется,
охватывающим полностью то, что совершает корпорация в области
социальной или намеревается совершить или декларирует свои намерения. На взгляд автора, по всем параметрам наиболее подошло бы
определение - социальная политика. Помимо того, что в это определе А.Н. Федоровский, Феномен Чэболь. Государство и крупный бизнес в Республике
Корея, «Стратегия», Москва, 2008, c. 5.
5
143
ние вписывается в качестве органической части каждое из приведенных выше, оно позволяет говорить о динамике процесса в социальной
области. Однако, здесь надо во время остановиться – и уклониться от
сравнительного анализа всех перечисленных определений, включая
предложенное автором, чтобы и не давать волю пристрастиям и не
ставить целью выяснение значимости определений. Истина, кажется,
заключается в том, что любое действие корпорации или в более широком смысле бизнеса в области социальной активности обладает на
самом деле множественностью образов.
Речь идет о том, что в любом такой активности не составит труда
найти признаки и ответственности и инициативы и представления
и много другого, что связано деятельностью корпорации, которая,
как правило, многогранна. Здесь уместен риторический вопрос о том,
разве социальная активность или кому как больше нравиться социальная ответственность может ли быть уже интересов корпорации
в целом? Кажется, что социальная активность не может не охватывать не все сферы деятельности корпорации.
Можно утверждать, что в текущей деятельности в сфере КСО
фокусируется та или иная потребность корпорации, отражающая ее
интересы в конкретный момент времени и в конкретном аспекте. Понятно, что число подобных вариантов вряд ли исчисляемо, что прибавляет уверенности в утверждении того, и здесь число образов КСО
множественно.
Если вернуться к генезису теории КСО и посмотреть на место ее
происхождения шире, то надо принять во внимание, что она возникла в пространстве англосаксонской модели экономики. С этой точки зрения КСО приобретает характер противовеса для социальной
ответственности государства, так как англосаксонская модель экономики, предполагает ограничение роли государства, то есть его вытеснение даже из таких традиционных областей, к которым следует
отнести в первую очередь социальную ответственность. Ослабление
присутствия государства не означает упразднение вообще этих областей, а замену или подмену государства в них деятельностью корпораций.
144
Другими словами в англосаксонском толковании КСО своей
большей частью касается взаимоотношений корпораций и государства в области социальной политики. В каждом действии корпорации
в социальной активности просматривается соприкосновение с компетенциями государства, которое законодательно регулирует, а следовательно, отслеживает правомочность корпораций, одновременно
между ними наблюдается скрытая борьба как в попытках корпораций заступить на поле государства, так и уклониться от его контроля,
одновременно – это повод для корпораций выдвигать свои амбиции
перед государством. Вариантами развязки постоянно генерируемых
противоречий выступают государственные корпорации, взаимодействие частного бизнеса и государства. Многогранность взаимоотношений корпораций и государства в социальной области порождают
множественность образов КСО.
Состояние взаимоотношений корпораций и государства во многом представляет собой отражение текущего положения в глобальной, региональной, национальной экономиках. В частности, просматривается прямая зависимость такого рода: динамично растет
экономика повышается внимание к КСО, экономика переход в стадию стабильного развития и вопрос КСО следует такому же темпу,
происходит кризис в экономике и тема КСО оказывается в тени других более насущных проблем.
Оказавшись в кризисе, корпорация привычно переходит к стадии сокращения издержек, которые включают увольнение персонала
и снижение объема довольствия тем, кто сохранил рабочее место, так
корпорация урезает и свои социальные расходы и кажется делает она
это в первую очередь. Государство же по своей сути не может позволить себе «уволить» гражданина, то есть полностью лишить его своей
заботы. Приведенное сравнение позволяет считать государственную
социальную политику величиной постоянной, а КСО – временной
и переменной. Это еще один из образов КСО.
Одна из причин нынешнего ослабления внимания к КСО – это то,
что корпорации в результате кризиса нашли утомительной роль донора социальных услуг и помощи, а в ряде случае они трансформиро-
145
вались в качестве иждивенцев, прежде всего речь идет о финансовых
корпорациях. В этой плоскости КСО приобретает иной смысл, при
котором корпорации выступают потребителем, а не производителем
социального обеспечения, то есть КСО именно как ответственность
проявляет свой скрытый смысл в том, что на государство возлагается ответственность не только за социальное положение общества, но
и за судьбу корпораций, которые по-прежнему считают себя главным двигателем экономического развития. Еще один повод говорить
о множественности образов даже самого понятия в зависимости от
конкретной стадии положений взаимоотношений в треугольнике государство-корпорации-общество.
В целом нынешняя ситуация, характеризующаяся затяжным выходом из кризиса дает основание предполагать, что активность вокруг темы может регулироваться самими корпорациями. Иначе
общество и государство, оказавшись в кризисе, порожденным неразумным поведением корпораций, вправе были бы ставить вопрос
действительно об ответственности корпораций именно в плоскости
социальной ответственности, но таких проявлений не наблюдается,
что может означать, что такая постановка вопроса не считается привычной, разработанной и готовой к употреблению. С другой стороны
корпорации легко обращаются с темой КСО как с чем-то близко знакомым и даже своим.
Представленный выше анализ содержания деятельности в рамках
теории КСО, многообразие вариантов ее применения, многогранность функционирования самих корпораций создают твердое основание для утверждения концепции множественности образов КСО.
Для того, чтобы сделанный обобщенный вывод был предметен,
узнаваем, доступен для обсуждения представляется возможным дать
ему название по имени автора. Так описанное явление можно было
бы именовать как множественность Оленченко, понимая под ней то,
что любое проявление корпораций или в широком смысле бизнеса
в социальной сфере, независимо от того, идет ли речь о конкретных
делах, декларациях или концептуальных построениях, всегда имеет
множественность образов.
146
Отсюда следует практический вывод о том, что рождаемые
в рамках теории КСО идеи и конкретные дела не производят повода
и причин для конфронтации их друг с другом, а представляют собой
множественность образов КСО. Следовательно, любое социальное
действие бизнеса, направленное на разумные цели, а не только предлагаемое в качестве образца, подпадает под понятие КСО, и все они
вместе образуют своего рода арсенал возможностей проведения корпорациями и в целом бизнесом социальной политики.
Резонно утверждать, что альтернативой для предложенной концепции множественности образов КСО должна быть концепция однозначности образа КСО. Как отмечалось выше, единого общего по
содержанию определения КСО пока не выработано. Существует их
множество, а следовательно каждое из них и ее авторы вольно или
невольно претендуют либо на изолированное трактование этого явления либо на его универсальное, то есть однозначное восприятие.
Если обращаться к однозначности образа КСО, то резонно в первую очередь поставить вопрос о том, что мешает тогда использовать
американские наработки по КСО концептуального характера в качестве основного инструмента для описания феномена социальной
политики корпораций, тем более, что эти наработки занимают центральное место в информационном пространстве данной темы? Вряд
ли стоит рассматривать подобную возможность в плоскости симпатий или неприязни к американской форме ведения бизнеса? Более
перспективным представляется взять за основу критерий здравого
смысла.
Первое - концепции изготовлены на опыте деятельности американских корпораций и предназначены для обеспечения им комфортной среды в данной сфере, исходя из законодательства и практики
США. Если вы их принимаете в чистом, а не адаптированном по меньшей мере виде, то вы заранее создаете конкурентные преимущества
именно американским корпорациям в социальной сфере, и как следствие в коммерческой и в целом экономической, но это противоречит
генеральной идее рынка о противодействии монополизации рынка
в целом и его сегментов, к которым несомненно относится КСО.
147
Второе - вы игнорируете или отвергаете возможность самостоятельной деятельности в этой сфере корпораций других стран таких
как Корея, Китай, Япония, страны Европы, Россия и т.д. Изменяя
свою социальную политику под американский образец, они вынуждены отступать от национальных особенностей, которые, собственно
говоря, и обеспечивают им деловой успех, а следовательно позитивную динамику развития экономик их стран.
Еще одно соображение заключается в следующем гипотетическом
предположении. Представим, что все страны и действующие в них
корпорации приняли американскую модель социальной политики.
Как поведет себя или как будет выглядеть мировая экономика, если
мировой порядок будет представлять собой сообщество однотипных
социальных моделей и структур? Возможна ли тогда какая-нибудь
конкуренция как двигатель экономики? Удастся ли тогда избежать
комической ситуации, заключающейся в том, что американские корпорации могут начать предъявлять иски корпорациям других стран
в нарушении интеллектуальных прав на их концепции КСО?
Можно поставить такой вопрос в более широком плане. Снабдила
ли нас американская научная мысль концепциями, теориями технологиями на тот случай, если все страны действительно вдруг согласятся принять подвигаемую ими модель социальной политики. Можно ли расценить отсутствие на данный момент такого рода научных
изысканий как свидетельство того, что сами инициаторы не верят
в то, что их идеи могут приобрести всеобщий характер и рассчитывают только на периодические прорывы в этой области.
Концептуальный взгляд американских корпораций на КСО выбран для рассмотрения лишь как наиболее рельефный пример,
а в принципе примененный метод анализа может быть в полном объеме использован для исследования концептуальных подходов к КСО
европейских, азиатских, африканских корпораций, если мы хотим
придать им статус однозначности образа КСО.
Другим вариантом концепции однозначности может быть стандартизация процессов КСО, истоком которой можно считать впервые введенный в 1997 г. международный стандарт SA 8000:1997 «Со-
148
циальная ответственность» (Social Accountability). Впоследствии он
получил развитие и был преобразован в международный стандарт
ISO 26000:2010 «Руководство по социальной ответственности», вступивший в силу в 2010 г. Стандарт носит добровольный характер и не
может быть использован для сертификации. Однако, КСО не кажется
областью, требующей буквального копирования намерений и действий и соответственно их универсализации. Как документ и к тому
же добровольного характера он становится предметом юридических
толкований и в этом смысле может стать препятствием для творческого подхода к теме КСО. Ни одна стандартизация не может ответить на вопрос или дать рекомендации по поводу того, что актуально
в данный момент в сфере КСО для данного субьекта и в каком объеме. Кроме того, необходимо дополнительное исследование в рамках
того, стоит ли воспринимать КСО в разрезе теории устойчивого развития или отдать предпочтение теории инновационного развития
или другим теориям развития.
Рассмотренные варианты концепций однозначности образа КСО
свидетельствуют, что принятие такой концепции существенно сузило бы горизонт теоретической разработки КСО и свело бы до минимума возможности практического применения КСО.
Концепция же множественности образов КСО не ставит не ограничений и не создает преград для свободного обращения с теорией
КСО. Данное обстоятельство особенно важно в нынешних условиях
перманентной политико-экономической турбулентности в мире, где
множественность КСО видится как эффективное средство обеспечения стабильности. Признаваемое различия КСО выступают как своего рода шлюзы, регулирующие общий уровень. Не будь их, кризис
распространялся бы в одночасье, а наличие в руках мирового сообщества инструмента по преодолению кризиса только одного образца
существенно затрудняла бы пути и сроки выхода из кризиса.
149
Wielość postaci korporacyjnej
odpowiedzialności społecznej
Streszczenie
Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność korporacji, zróżnicowanie przejawów społecznej odpowiedzialności korporacji
Artykuł dotyczy rosnącego znaczenia społecznej odpowiedzialności
korporacji we współczesnej gospodarce. Autor pokazuje, że korporacje
traktują odpowiedzialność przede wszystkim jako instrument konkurencyjności.
A variety of forms of corporate
social responsibility
Summary
Key words: corporate social responsibility, diversity of social responsibility manifestations
The article concerns the growing importance of corporate social responsibility in today's economy. The author shows that corporations treat
the responsibility mainly as an instrument of competitiveness.
151
Agnieszka Chruślińska
Politechnika Lubelska
Janusz Gudowski
Wyższa Szkoła Ekonomii i Informacji w Lublinie
w lokalnej działalności gospodarczej
jako element paradygmatu ekonomii społecznej
Tzw. ekonomia społeczna jest reakcją na nieprawidłowości w funkcjonowaniu gospodarki narodowej oraz niepowodzenia liberalnego modelu
gospodarki. Ma ona za zadanie zwrócenie uwagi na szczególnie istotne
potrzeby społeczne, jak redukcja bezrobocia, zmniejszenie rozpiętości
społeczno-ekonomicznych czy ograniczenie ubóstwa. Generalnie ten nurt
zakłada odpowiednio ukierunkowaną obecność państwa w gospodarce.
Istnieje wiele mutacji ekonomii społecznej. Bliskie jej są takie modele
gospodarki, jak, zwłaszcza, społeczna gospodarka rynkowa czy państwo
opiekuńcze. Ten pierwszy termin można nawet traktować jako praktyczne zastosowanie ekonomii społecznej, czyli realizację modelu gospodarki,
w którym występują (cytując za artykułem XX. Konstytucji RP): wolność
działalności gospodarczej, własność prywatna oraz solidarność, dialog
i współpraca partnerów społecznych. W podobnym duchu formułuje zasady społecznej gospodarki rynkowej Grzegorz W. Kołodko: prywatna
własność, godzenie efektywności ze sprawiedliwością, oparcie bogactwa
o maksymalizację wartości dodanej, ekspansja przedsiębiorczości, instytucjonalna obudowa rynku oraz społeczna solidarność1.
Ekonomię społeczną uważa się za istotny element społeczeństwa obywatelskiego czytamy we wstępie do Lubelskiego przewodnika po ekonomii
G.W. Kołodko, Kapitalizm zbudowany w zasadzie, Centrum Badawcze Transformacji,
Integracji i Globalizacji, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000. 1
152
społecznej2. Społeczna odpowiedzialność biznesu, choć bliżej jej do mikroekonomii, może być wpisana w zakres zainteresowania szeroko rozumianej ekonomii społecznej, gdyż ma ona uwzględniać potrzeby wszystkich interesariuszy firm. Natomiast inaczej jest tu postrzegana aktywna
rola państwa, która de facto jest zastąpiona przez aktywne społeczeństwo
obywatelskie. Stąd więc między pojęciami społecznej odpowiedzialności
Biznesu i ekonomii społecznej istnieje ścisły związek.
Geneza i istota społecznej odpowiedzialności w biznesie
Rozwój idei społecznej odpowiedzialności w biznesie - SOB (ang.
CSR - Corporate Social Responsibility) czerpie swoje korzenie z działań naprawczych, wprowadzonych w latach 70. XX wieku w gospodarce
amerykańskiej. Przyczyną były skandale w gospodarce amerykańskiej,
które spowodowały wzrost wrażliwości opinii publicznej na działalność
przedsiębiorstw. Ponadto dużą rolę odegrały wysiłki teoretyków oraz międzynarodowych działaczy społecznych i gospodarczych na rzecz poprawy
sytuacji krajów słabo rozwiniętych. Raporty Klubu Rzymskiego z kolei
zwróciły uwagę na nierówności między gospodarkami i zagrożenia środowiskowe. Wszczęto także międzynarodową dyskusję na temat działalności międzynarodowych korporacji, którą określono nazwą neokolonializmu. W efekcie w krajach rozwiniętych, w otoczeniu przedsiębiorstw,
powstały różne grupy kontroli o charakterze lokalnym. Organizacje konsumenckie zaczęły aktywnie protestować przeciwko nieetycznym zachowaniom wobec pracowników, kontrahentów oraz konsumentów. Zwrócono
uwagę na konieczność przestrzegania norm ekologicznych, co nastąpiło
w okresie trudności związanych z tzw. kryzysem paliwowym na skutek
konfliktu arabsko-izraelskiego. W rezultacie, w dość spontaniczny sposób
i przy inicjatywie oddolnej, wykrystalizowała się koncepcja społecznej
odpowiedzialności biznesu.
Szczególną rolę w tej koncepcji odgrywa otoczenie społeczne. Jest to
logiczne, skoro działalność firm ma służyć społeczeństwu czyli konsumentom – a nie odwrotnie. Z tego punktu widzenia idea SOB porządkuje
podstawowe wzorce i normy etyczne, które w trwającym wyścigu gospo Lubelski przewodnik po ekonomii społecznej, Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania
Rozwoju Gospodarczego „OIC Poland”, Lublin 2010, s. 7.
2
Społeczna odpowiedzialność biznesu w lokalnej działalności... 153
darczym zostają zagubione. Szczególnie istotne jest tu stworzenie takich
przesłanek, aby SOB stała się integralną częścią strategii przedsiębiorstwa.
Przeszkodą na tej drodze są istniejące realia, czyli wszechdominujący w świecie wyścig wzrostu gospodarczego. Tymczasem nadrzędnym
kryterium powinna być kwestia rozwoju, oznaczającego nie tylko wzrost
dochodów, ale także jakościową poprawę poziomu życia ogółu beneficjentów.
Z tego punktu widzenia dla upowszechnienia idei SOB szczególnie
cenna jest koncepcja rozwoju zrównoważonego, która w pewnym stopniu
wyrosła na gruncie przesłanek SOB. Rozwój zrównoważony – aby mógł
być skutecznie i efektywnie realizowany – musi dotyczyć trzech immanentnych mu elementów składowych: rozwoju gospodarczego + ochrony środowiska naturalnego + sprawiedliwości społecznej3. Są to tak zwane trzy
filary rozwoju zrównoważonego, które mają znaczenie dla idei społecznej
odpowiedzialności biznesu.
Społeczna odpowiedzialność biznesu oznacza, zatem, nową bądź odmienną kulturę organizacyjną. Wychodząc z tego założenia i na gruncie
wskazanej powyżej konstrukcji rozwoju zrównoważonego, można zacytować konkluzję z raportu Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową:
podstawową zasadą zrównoważonego rozwoju i biznesu społecznie odpowiedzialnego jest połączenie w strategii biznesowej potrzeb istotnych zarówno z punktu widzenia instytucji, jak i grup podmiotów funkcjonujących
w jej otoczeniu (akcjonariusze, kredytobiorcy, społeczność lokalna). Uważa się, że celem działalności współczesnej organizacji powinna być zatem
maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa dla akcjonariuszy, przy zachowaniu równowagi w zaspokajaniu oczekiwań pozostałych interesariuszy
- poprzez zintegrowanie działań o charakterze ekonomicznym, społecznym
i proekologicznym4.
S. Marciniak, Rozwój zrównoważony i sprawiedliwość, „Zeszyt 26”, Kolegium
Nauk Społecznych i Administracji, Politechnika Warszawska, Warszawa 2007.
4
Biznes społecznie odpowiedzialny w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową,
raport z badań, Gdańsk 2003, s. 2., http://www.dec.org/pdf_docs/PNACY243.pdf
3
154
Definicja pojęcia społecznej odpowiedzialności biznesu
Chociaż koncepcja rozwoju zrównoważonego jest późniejsza niż SOB,
ta ostatnia wpisuje się bardzo dobrze w filozofię rozwoju zrównoważonego, a zwłaszcza w realizację III filara tego rozwoju. Niekiedy przyjmuje
się, że SOB stanowi odpowiednik rozwoju zrównoważonego na poziomie
mikro. Organizacja pragnąca realizować zasady zrównoważonego rozwoju, powinna respektować zasady społecznej odpowiedzialności biznesu.
To ujęcie jest popularyzowane przez Bank Światowy, w którym podkreśla
się, że SOB stanowi zobowiązanie biznesu do przyczyniania się do zrównoważonego rozwoju ekonomicznego przy współpracy zatrudnionych, ich
rodzin, lokalnych społeczności oraz całego społeczeństwa, zmierzające do
poprawy jakości życia, co służy zarówno biznesowi jak i rozwojowi społecznemu5.
Z kolei Komisja Europejska definiuje SOB jako koncepcję dobrowolnego uwzględniania przez firmę aspektów społecznych i ekologicznych
podczas prowadzenia działań handlowych i w kontaktach z interesariuszami6. Poza wymienionymi ujęciami istnieje wiele innych interpretacji
pojęcia Społecznej Odpowiedzialności Biznesu, trudno jest, bowiem, jednoznacznie określić normatywy takiej odpowiedzialności. Występuje tu
swego rodzaju relatywizm, zależny od podejścia kulturowego, stopnia zaawansowania gospodarczego czy społecznych norm. O SOB wypowiadają
się wyspecjalizowane instytucje międzynarodowe, a w przypadku niektórych korporacji są opracowywane kodeksy etyki korporacyjnej.
Szczególnie trudną kwestię we wdrażaniu SOB stanowi podejście do
maksymalizacji zysku. Jak pisze M. Bojar, w realizacji celów SOB niezbędne są działania, które, aby przynieść korzyść społeczeństwu, przekraczają podstawowy cel funkcjonowania przedsiębiorstwa, czyli maksymalizację zysków7. W praktyce jest to trudno wyobrażalne, choć nie niemożliwe, zwłaszcza przy realizacji postulatów środowiskowych.
S. Zapała, M. Kazimierczak, Ryzyko, ciągłość biznesu, odpowiedzialność społeczna,
WoltersKluwer, Warszawa 2011, s. 165.
6
Ibidem, s. 20.
7
M. Bojar, Społeczna odpowiedzialność w biznesie, Wyd. Politechniki Lubelskiej, Lublin
2007, s. 11.
5
Zainteresowanie koncepcją odpowiedzialnego biznesu wynika m.in.
z potrzeby reagowania na negatywne następstwa globalizacji oraz z potrzeby uwzględniania żądań grup nacisku i otoczenia. SOB zyskuje zwolenników przede wszystkim dzięki korzyściom, jakie może odnieść społecznie
odpowiedzialne przedsiębiorstwo.
Popularność SOB w społeczeństwach rozwiniętych zwiększa się, gdyż
jest to słusznie traktowane jako dodatkowy bodziec dla poszerzenia rynku odbiorców. Trzeba przy tym podkreślić, że chociaż efekty wynikające z wdrożenia SOB często nie mają charakteru materialnego, a zatem są
trudno mierzalne, to jednak w długim okresie przyczyniają się do uzyskania przewagi konkurencyjnej. Dzięki SOB poprawia się wizerunek firmy.
Można nawet stwierdzić, że uzyskanie statusu SOB staje się elementem
marketingu.
Wreszcie charakteryzując SOB w sposób mocno uproszczony można
stwierdzić, że jest to działalność zgodna z zasadami etyki, uwzględniająca
szeroki interes społeczny, a oceniana przez społeczeństwo obywatelskie.
Badania społecznej odpowiedzialności biznesu
w powiecie Radzyń Podlaski
Badania o charakterze pilotażu zostały przeprowadzone w marcu
2012 r. Ich celem było ustalenie, czy i w jakim stopniu filozofia SOB jest
znana i wdrażana w przedsiębiorstwach działających na lokalnym rynku
oraz w jaki sposób stosowanie tych zasad wpływa na konkurencyjność
firmy. Dodatkowym celem było dokonanie analizy stopnia świadomości
konkurencyjności oraz zidentyfikowanie dobrych praktyk w zakresie odpowiedzialnego biznesu. Badaniem objęto niereprezentatywną grupę 10
małych oraz średnich przedsiębiorstw z powiatu Radzyń Podlaski. Ankieta została przedstawiona w każdej organizacji zatrudnionym w niej pracownikom oraz właścicielowi bądź kierownictwu (łącznie 60 osób). Próbę
badawczą dobrano na podstawie danych Urzędu Statystycznego, zawierających podmioty wpisane do rejestru REGON, zatrudniające powyżej
50 zatrudnionych, w następujących branżach: przetwórstwo przemysłowe,
wytwarzanie i zapotrzebowanie w energię elektryczną, gaz i wodę, budownictwo, handel i naprawy, transport, gospodarka magazynowa i łącz-
156
ność, hotele i restauracje, pośrednictwo finansowe, obsługa nieruchomości
i firm, działalność usługowa i komunalna.
Wśród 60. ankietowanych znajdowało się 39 kobiet i 21 mężczyzn.
Nieco więcej niż połowę ogółu stanowiły osoby w przedziale wiekowym
pomiędzy 36-45 rokiem życia. 12 respondentów (20 % ankietowanych) to
osoby powyżej 45. roku, natomiast pozostali reprezentowali grupę wiekową 26-35 oraz poniżej 26 (odpowiednio 7 i 8 osób).
Spośród wszystkich ankietowanych najwięcej, bo aż 39 (65%), było
osób z wykształceniem średnim. Kolejna grupa 17 (28%) respondentów to
osoby deklarujące wykształcenie wyższe. Pozostałe osoby (4) miały wykształcenie zawodowe lub inne.
Ankietowani zostali poproszeni o udzielenie odpowiedzi, czy słyszeli
o idei SOB, o wyjaśnienie, co rozumieją przez pojęcie SOB, czy w ich przedsiębiorstwie jest wdrożona idea SOB, a jeśli tak, to dlaczego oraz jakie są korzyści z jej wprowadzenia. Wyniki badania zamieszczono poniżej.
• Stopień świadomości idei SOB
Ankieta wykazała relatywnie niski poziom świadomości idei SOB.
Tylko 23 % badanych osób deklarowało znajomość odpowiedzialnego biznesu. Zaledwie 6 % z nich mogło pochwalić się kompleksową wiedzą na
ten temat, obejmującą charakterystyczne obszary, zasady i standardy. 15 %
badanych jest świadomych jedynie tylko niektórych zagadnień związanych
ze społeczną odpowiedzialnością biznesu. Aż 26% nigdy nie zetknęło się
z pojęciem tej idei. Wyniki kształtują się jeszcze gorzej dla małych przedsiębiorstw objętych badaniem, Odpowiedzi sugerują potrzebę upowszechniania wiedzy na ten temat. Niewystarczająca wiedza na temat społecznej
odpowiedzialności w biznesie jako główna przyczyna niewprowadzania
zasad SOB w życie została wykazana w badaniach prowadzonych na
znacznie większą skalę przez Akademię Ekonomiczną w Poznaniu8.
B. Balewski, G. Bartkowiak, Raport z badania działalności firm należących do Klubu Partnera Akademii Ekonomicznej w Poznaniu - Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Centrum Badania Gospodarki Regionalnej,
Poznań 2008.
8
• Jak rozumiem pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu?
W tym pytaniu respondenci zostali poproszeni o zaznaczenie maksimum 5 wariantów odpowiedzi.
Blisko 68% respondentów przez pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu rozumie pomoc potrzebującym, a 46% respondentów działania
w ramach organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, fundacji). Podobnej
części ankietowanych (43%) pojęcie to kojarzy się z zaangażowaniem
pracowników w rozwiązywanie problemów firmy bądź rozwiązywanie
problemów społeczności lokalnej. Grupie 38 % respondentów pojęcie to
kojarzy się z podejmowaniem decyzji biznesowych w zgodzie ze społecznością lokalną (tj. mając na uwadze interes wspólnoty lokalnej). Wśród
innych, często akceptowanych odpowiedzi należy także wymienić dbałość
o wizerunek firmy lub sponsoring (po 35 %) oraz podejmowanie decyzji
biznesowych z uwzględnieniem skutków dla środowiska przyrodniczego
(32 %). Resumując, pojęcie SOB najczęściej kojarzyło się z działaniami
dobroczynnymi i społecznymi. Dwóm ankietowanym pojęcie społecznej
odpowiedzialności kojarzyło się z zaangażowaniem w recykling odpadów,
a czterem z przestrzeganiem zużycia energii elektrycznej.
• Wdrożenie idei SOB w przedsiębiorstwie
27% respondentów deklarowało stosowanie elementów społecznej odpowiedzialności biznesu w ich firmach, natomiast 35% twierdziło, że idea
SOB „raczej jest wdrażana” w ich organizacjach. Natomiast 38% ankietowanych odpowiedziało, że idea SOB nie jest w ich firmach wdrażana lub
„raczej nie jest wdrażana”. Przyczyna takiego stanu tkwi w braku dostatecznej wiedzy na temat SOB lub zbyt małej skali przedsiębiorstwa. 9%
ankietowanych stwierdziło, że strategia SOB nie ma większego znaczenia
dla działalności ich firm.
Jako najczęstszą przyczynę stosowania reguł SOB wskazywano przesłanki etyczne (27% respondentów), w dalszej zaś kolejności decyzję właściciela lub chęć wyróżniania się na rynku (odpowiednio 19% i 14%). Najmniej istotnym motywatorem okazał się przykład innej firmy. Świadczy
to o niedostatecznym upowszechnianiu zachowań godnych naśladowania
i braku współpracy firm w tym zakresie. Równie niewielu respondentów
158
uznało, że jest motywowanych presją ze strony klientów i pracowników.
Jest to niepokojący wynik ze względu na zauważany wzrost świadomości
SOB wśród zatrudnionych i nabywców. Polski konsument staje się coraz
bardziej wrażliwy na to, czy przedsiębiorstwa działają w sposób etyczny
i odpowiedzialny. Przedsiębiorstwo pragnące osiągnąć sukces, powinno
uwzględniać potrzeby i oczekiwania społeczności, budując długoterminową strategię rozwoju. Podejmowanie działań wobec mieszkańców regionu, w którym funkcjonuje firma jest istotne z punktu widzenia małych
i średnich przedsiębiorstw, gdyż społeczność lokalna w dużej mierze stanowi grupę docelowych odbiorców.
• Czy zastosowanie zasad społecznej odpowiedzialności biznesu
wpływa na poprawę zewnętrznego i wewnętrznego wizerunku
firmy?
Na to pytanie 39% ankietowanych stwierdziło, że działanie w myśl
SOB poprawia wizerunek firmy, natomiast co trzeci respondent nie zauważył istotnej poprawy wizerunku w warunkach stosowania elementów
SOB. Niemniej jednak, co czwarty respondent przyznał, że najistotniejszą
korzyścią wdrażania SOB jest właśnie budowanie dobrej reputacji i wizerunku. Ta opinia dowodzi, że odpowiedzialny biznes wciąż traktowany jest
jako jedno z narzędzi public relations, służące przede wszystkim celom
wizerunkowym.
Kolejnymi ważnymi zaletami okazały się: wzrost satysfakcji klientów,
większa szansa na długookresowy sukces firmy oraz poprawa komunikacji
wewnątrz organizacji. Natomiast takie korzyści, jak: wzrost intensywności
oraz wzrost innowacyjności przedsiębiorstwa w warunkach SB nie zostały
stwierdzone przez ankietowanych.
• Stopień zaangażowania firmy we współpracę społeczną: czy firma
udziela pomocy finansowej wybranym grupom, instytucjom,
organizacjom społecznym?
Zdaniem 35% respondentów zaangażowanie ich firmy we współpracę społeczną ma charakter regularnego strategicznego działania. Uznanie
przesłanek SOB za element strategii firmy jest bardzo istotne i świadczy
o wysokiej świadomości kadry kierowniczej. Z drugiej jednak strony od-
powiedzi na uzupełniające pytanie, dotyczące uwzględniania przez firmy opinii społeczności lokalnej, dowodzą, że wybrane przedsiębiorstwa
w niewielkim stopniu angażują się w dialog i uwzględnianie potrzeb i opinii społeczności lokalnej. Złożoność sytuacji pogłębia fakt, że zdaniem
większości respondentów przedsiębiorstwo angażuje swoich pracowników
w działania społeczne bądź wspiera ich działalność społeczną.
• Zaangażowanie w działania na rzecz ochrony i właściwego
wykorzystania środowiska przyrodniczego
30% respondentów udzieliło odpowiedzi, że w ich przedsiębiorstwie
wdraża się programy oszczędności energii. Wskazano także na duże zaangażowanie w programy oszczędności surowców naturalnych, papieru,
etc. w codziennej działalności gospodarczej. Duża cześć ankietowanych
dostrzega działania przedsiębiorstwa mające na celu minimalizowanie negatywnego wpływu na środowisko przyrodnicze. Ponadto te przedsiębiorstwa angażują się w promocję zachowań proekologicznych.
• Czy firma oferuje pracownikom szkolenia oraz możliwość
rozwoju zawodowego?
Odpowiedzi wskazują, że co najmniej połowa firm nie angażuje się
w oferowanie szkoleń swoim pracownikom.
Podsumowując wyniki uzyskane w badaniu niewielkiej próby przedsiębiorstw działających w lokalnym środowisku można stwierdzić, że
świadomość idei społecznej odpowiedzialności biznesu jest jedynie połowiczna. Dla większości firm SOB oznacza przede wszystkim przestrzeganie norm etycznych w działalności przedsiębiorstw. Niemniej jednak deklarują one potencjalne lub rzeczywiste korzyści, które są ściśle związane
z wdrażaniem SOB do praktyki biznesowej, w tym zwłaszcza budowanie
dobrej reputacji oraz wizerunku przedsiębiorstwa.
Społeczna odpowiedzialność biznesu jest w Polsce ideą perspektywiczną. Odpowiedzialny biznes stanowi podejście długofalowe, którego
podstawą jest dialog w celu znalezienia rozwiązań korzystnych zarówno
160
dla przedsiębiorstwa (wygenerowanie zysków, konkurencyjność na rynku
lokalnym lub globalnym), jak również pracowników w nim zatrudnionych,
lokalnej społeczności, kooperantów, inwestorów, dostawców i innych grup
interesariuszy.
Bibliografia
1. Adamczyk J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw. Teoria i praktyka, PWE,
Warszawa 2009.
2. Balewski B., Bartkowiak G., Raport z badania działalności firm należących do Klubu
Partnera Akademii Ekonomicznej w Poznaniu - Społeczna Odpowiedzialność Biznesu, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Centrum Badania Gospodarki Regionalnej,
Poznań 2008.
3. Biznes społecznie odpowiedzialny w Polsce, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową,
raport z badań, Gdańsk 2003, http://www.dec.org/pdf_docs/PNACY243.pdf
4. Bojar M., Społeczna odpowiedzialność w biznesie, Wyd. Politechniki Lubelskiej,
Lublin 2007.
5. Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, PWN, Warszawa 2004.
6. Kołodko G.W., Kapitalizm zbudowany w zasadzie, Centrum Badawcze Transformacji,
Integracji i Globalizacji, Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa 2000. 7. Korpus J., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw w obszarze kształtowania
środowiska pracy, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2006.
8. Kulawczuk P., Poszewiecki A. (red.), Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu
i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2007.
9. Lubelski przewodnik po ekonomii społecznej, Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego „OIC Poland”, Lublin 2010.
10.Marciniak S., Rozwój zrównoważony i sprawiedliwość, „Zeszyt 26”, Kolegium Nauk
Społecznych i Administracji, Politechnika Warszawska, Warszawa 2007.
11. Ocieczek W., Gajdzik B., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw produkcyjnych,
Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010.
12.Paliwoda-Matiolańska A., Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009.
13.Pisz Z., Rojek-Nowosielska M. (red.), Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw,
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2008.
14.Rybak M., Etyka menedżera – społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
15.Zapała S., Kazimierczak M., Ryzyko, ciągłość biznesu, odpowiedzialność społeczna,
WoltersKluwer, Warszawa 2011.
16.Żemigała M., Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa. Budowanie zdrowej,
efektywnej organizacji, WoltersKluwer Polska, Kraków 2007.
Streszczenie
Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu, badania, lokalna działalność gospodarcza
W artykule ukazano istotę koncepcji społecznej odpowiedzialności
biznesu, jej genezę, cechy charakterystyczne i uwarunkowania. Przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych na próbie małych i średnich
przedsiębiorstw w Radzyniu Podlaskim. Wskazują one, że świadomość
idei społecznej odpowiedzialności biznesu jest jedynie połowiczna. Dla
większości firm SOB oznacza przede wszystkim przestrzeganie norm etycznych w działalności przedsiębiorstw. Niemniej jednak przedsiębiorstwa
deklarują potencjalne lub rzeczywiste korzyści, które są ściśle związane
z wdrażaniem SOB do praktyki biznesowej, w tym zwłaszcza budowanie
dobrej reputacji oraz wizerunku przedsiębiorstwa.
Corporate Social Responsibility
in local economic activities
Summary
Key words: corporate social responsibility, research, local economic
activities
The paper reveals the sense of CSR, its origin, conditions and
characteristic features. Next the results of a pilot study in local Poland are
discussed. It dealt with CSR understanding and implementing by medium
and small scale companies. Most of them find CSR as ethical norms. They
find, however, CSR as the valuable instrument to improve the company’s
reputation.
163
Marek Gramlewicz
Uniwersytet Śląski
Praca socjalna z bezrobotnymi w gminie
- ujęcie systemowe na przykładzie Myśliborza
Wstęp
Działania mające na celu przeciwdziałanie zjawisku bezrobocia należą do kluczowych zadań samorządu terytorialnego, w szczególności na
płaszczyźnie realizacji polityki społecznej państwa i realizowanej przez
samorząd pracy socjalnej. W praktyce gospodarczej odbywa się to poprzez
realizację projektów, nierzadko finansowanych ze środków Unii Europejskiej. W analizowanym przypadku działania podjęte zostały w ramach projektu o nazwie „Aktywizacja - praca - sukces”1.
Przedmiotowy projekt wpisywał się w realizację wszystkich celów
szczegółowych Priorytetu VI PO KL2, jak również w lokalny program
aktywizacji.
We wniosku o dofinansowanie projektu podkreślono udział kobiet.
W ten sposób projekt dobrze wpisywał się w Plan Działania na rok 2009 dla
Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w województwie zachodniopomorskim. Projekt systemowy pn. „Aktywizacja-praca-sukces”
zakładał objęcie co najmniej 338 osób z grupy bezrobotnych znajdujących
się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Poziom bezrobocia kobiet w powiecie myśliborskim kształtował w analizowanym okresie się na poziomie
62% ogółu (1863 osoby). Problem bezrobocia kobiet związany jest często
z brakiem możliwości podjęcia pracy z powodu sytuacji rodzinnej, w tym
Odnosi się to bezpośrednio do zapisów Priorytetu VI Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki. Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Działania 6.1. Poprawa dostępu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywności zawodowej w regionie oraz Poddziałania 6.1.3. Poprawa zdolności do zatrudnienia oraz podnoszenie aktywności zawodowej osób bezrobotnych.
2
Program Operacyjny Kapitał Ludzki – Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, www.efs.gov.pl
1
164
Marek Gramlewicz
wychowywania dzieci i obowiązków domowych, przypisanych im ról społecznych - to właśnie wpływa na postrzeganie ich przez potencjalnych pracodawców jako mniej dyspozycyjne.
Z analizy danych statystycznych, zgromadzonych w sprawozdaniach
o rynku pracy, przekazywanych przez Powiatowy Urząd Pracy do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, wynika, że założenia projektu systemowego odpowiadały specyfice rynku pracy powiatu myśliborskiego.
Analiza porównawcza zapisów Szczegółowego Opisu Priorytetów
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 oraz zapisów wniosku o dofinansowanie pokazuje, że projekt odpowiadał celom Poddziałania
6.1.3. „Poprawa zdolności do zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywności zawodowej osób bezrobotnych”. Na uwagę zasługuje fakt zaplanowania w projekcie objęcia pomocą osób, których nie obejmuje art. 49.
wymienionej ustawy. Należy pamiętać, iż brak objęcia tych osób usługami rynku pracy może spowodować, iż w krótkim czasie dołączą do grupy
osób długotrwale bezrobotnych.
Z analizy treści dokumentu „Projekty Systemowe Powiatowych Urzędów Pracy w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013
wynika, że przedmiotowy projekt odpowiadał założeniom dotyczącym
projektów systemowych wyszczególnionym w tym dokumencie. Analiza
dokumentów wykazała również to, że działania na etapie przygotowania,
realizacji i rozliczenia wniosków były zgodne z zasadami określonymi
w wyżej wymienionym dokumencie.
Głównym celem niniejszej analizy jest zaprezentowanie kierunków
przeciwdziałania bezrobociu, wybieranych w ramach realizowanego projektu przez samorząd terytorialny. Opis ten stanowi część oceny jakości
projektu systemowego, realizowanego przez PUP w Myśliborzu w ramach
Poddziałania 6.1.3. PO KL oraz wpływu podejmowanych w ramach projektu działań na podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia ich uczestników. Do celów szczegółowych ewaluacji
można zaliczyć ocenę stopnia, w jakim cele projektu odpowiadają problemom lokalnego rynku pracy.
Praca socjalna z bezrobotnymi w gminie...
165
Metodologia badań
W ramach niniejszego badania zastosowano następujące metody
i techniki badawcze oraz metody analizy danych:
• desk research (analiza dokumentów),
• kwestionariuszowe wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo
(CATI),
• indywidualny wywiad pogłębiony (IDI).
Analiza danych zastanych (desk research)
Analiza danych zastanych (dokumentów) jest niezbędną i podstawową metodą stosowaną w badaniach ewaluacyjnych dotyczących funduszy strukturalnych, a w ramach tego - programów operacyjnych. Analiza
dokumentów jest metodą badań społecznych, która zakłada szczegółową
analizę istniejących i dostępnych danych. Metoda ta nie jest, zatem, związana z pozyskiwaniem nowych informacji, a jedynie scaleniem, przetworzeniem i analizą dostępnych danych pod kątem badania.
Analiza dokumentów stanowiła podstawę umożliwiającą selekcję informacji niezbędnych dla sformułowania założeń bądź uściślenia rozwiązań szczegółowych.
W odniesieniu do tematu niniejszego badania, analiza dokumentów
programowych, projektowych oraz innych dokumentów związanych
z wdrażaniem projektu, w tym osiąganiem zakładanych celów i wskaźników, stanowiła istotny i ważny punkt niniejszej oceny.
W ramach omawianego badania ewaluacyjnego analizie poddane zostały:
− dokumentacja projektu systemowego z roku 2009 (zarówno dokumentacja finansowa, jak i rzeczowa, wniosek o dofinansowanie, bilanse),
− zapisy dokumentów programowych PO KL,
− „Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki”,
− „Szczegółowego Opisu Priorytetów PO KL”.
Szczególnej analizie poddane zostały dane pozyskane z rejestru PUP,
również na temat sytuacji na rynku pracy, w jakiej znajdują się uczestnicy
projektu systemowego, którzy zakończyli udział w projekcie.
166
Marek Gramlewicz
Wywiady telefoniczne (CATI), przeprowadzono z osobami, które zakończyły udział (zgodnie z zaplanowaną ścieżką wsparcia) w projekcie
systemowym w 2009 r., co najmniej 6 miesięcy przed udziałem w badaniu.
Kwestionariuszowy wywiad telefoniczny wspomagany komputerowo
(technika CATI - Computer Assisted Telephone Interviewing) opiera się na
połączeniu rozmowy telefonicznej z bezpośrednim wprowadzeniem uzyskiwanych informacji do elektronicznej bazy danych. Specjalnie przeszkolony w tym celu ankieter przeprowadza wywiad ze wskazaną osobą (w
standardowy, z góry określony sposób). Zwykle wykorzystuje się kwestionariusz elektroniczny ułatwiający ankieterowi wprowadzenie na bieżąco
odpowiedzi respondenta do bazy danych.
W ramach niniejszego badania wywiady zostały przeprowadzone według standaryzowanego kwestionariusza wywiadu, który zawierał zarówno pytania o charakterze zamkniętym, jak i otwartym.
Dobór próby
W ramach niniejszej ewaluacji zostało przeprowadzone badanie obejmujące wylosowaną próbę 138 osób, które zakończyły udział w projekcie
w 2009 r.
Wykonawca podjął działania mające na celu osiągnięcie jak najwyższej responsywności badania. W tym celu w przypadku każdej osoby
z bazy danych, do której nie udało się dodzwonić za pierwszym razem,
były podejmowane kolejne próby połączenia (co najmniej 3 próby), w różnych godzinach i różnych dniach, aby zwiększyć szansę na skuteczne przeprowadzenie ankiety.
Wywiad indywidualny (IDI) przeprowadzono z osobą do kontaktów
roboczych, określoną we wniosku o dofinansowanie projektu systemowego (z 2009 r.) realizowanego w ramach Poddziałania 6.1.3. PO KL.
Indywidualny wywiad pogłębiony (IDI – In-depth Interview) opiera
się na pogłębionej rozmowie przeprowadzonej przez wykwalifikowanego badacza z wybranym rozmówcą face to face. Jest on klasyczną techniką stosowaną w przypadku badań jakościowych. W przeprowadzonych
wywiadach pytania miały charakter otwarty, a o ich kolejności i sposobie
formułowania decydował prowadzący, dostosowując się do przebiegu roz-
167
mowy. Scenariusz wywiadu był uzupełniony o pytania pomocnicze, naprowadzające lub rozszerzające omawiane kwestie. Wszystkie elementy
miały na celu uzyskanie jak najbardziej wyczerpujących, precyzyjnych
informacji. W ramach niniejszego badania rozmowy utrwalone zostały za
pomocą dyktafonu (za zgodą respondentów).
Wywiad został przeprowadzony na podstawie dyspozycji do wywiadu
(scenariusza wywiadu). Pytania zostały pogłębione przez badacza, a poruszane w ramach wywiadu tematy wykraczały poza zakres pytań przedstawionych w dyspozycjach, w celu uzyskania jak najbardziej rzetelnych
i dokładnych informacji na temat jakości zarządzania i wdrażania projektu
systemowego, stosowanych instrumentów rynku pracy oraz współpracy
z innymi instytucjami przy realizacji projektu.
Prezentowane wyniki badań obejmują wybraną na potrzeby niniejszych rozważań część badania ewaluacyjnego, ograniczając się do preferowanych przez bezrobotnych kierunków wsparcia, jakie otrzymali w ramach programu.
Wyniki badań
W ramach badania ewaluacyjnego przeprowadzono 138 wywiadów telefonicznych z uczestnikami projektu systemowego (40,8% ogółu uczestników wynikających z badania własnego na podstawie danych PUP Myślibórz) realizowanego przez Powiatowy Urząd Pracy w Myśliborzu. Badana
grupa miała charakter losowy, a operatem badania była baza beneficjentów
projektu systemowego w roku 2009. Przeprowadzono wywiady telefoniczne z 41 kobietami (29,7% ogółu uczestniczek projektu) i 97 mężczyznami
(70,3% ogółu uczestników projektu).
Większość osób badanych to osoby młode. 35,5% (49 osób) stanowiły
osoby w wieku 15-24 lata, a 45 respondentów (32,6%) to osoby w wieku
25-34 lata. Następne grupy wiekowe to 35-44 lata, która stanowi 15,2%
(21 osób) respondentów oraz 10,1% (14 osób) w wieku 45-54 lata. Tylko
6,6% (9 osób) to osoby w wieku 55-65 lat.
Biorąc pod uwagę wykształcenie badanych podział jest mocno zróżnicowany. I tak największą grupę stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym 29,7% i z wyższym 26,1% oraz ze średnim za-
168
Marek Gramlewicz
wodowym 24,6%. Następnie średnie ogólnokształcące 11,6%. Znikomy
odsetek respondentów dotyczy wykształcenia podstawowego 5,1% oraz
2,2% gimnazjalnego. Niepełne podstawowe oraz ponadgimnazjalne nie
wystąpiło w badanej populacji.
Zwraca uwagę duża determinacja przyszłych uczestników projektu
przy podejmowaniu decyzji o udziale w projekcie. Tylko 16,7% badanych
osób decyzję o udziale w projekcie systemowym podjęło po konsultacjach
z innymi osobami. Reszta (83,3%) zdecydowała o tym samodzielnie. Osoby, które decyzję o udziale w projekcie podjęły samodzielnie to w większości kobiety 87,8% (ogółu kobiet), natomiast mężczyźni 81,4% (ogółu
mężczyzn). W przypadku decyzji podejmowanej wspólnie z inną osobą
kobiety postępowały tak rzadziej 12,2%, zaś mężczyźni - 18,6% analizowanych przypadków.
Bardziej szczegółowa analiza wykazała, że respondenci podejmowali
decyzje o udziale w projekcie najczęściej po doradztwie udzielonym ze
strony członka rodziny (7,2%). Niekiedy ta sugestia wypłynęła od pracownika urzędu pracy (5,8%). Około 2,9% zadecydowała o udziale w projekcie po doradztwie ze strony znajomego. 84,1% ankietowanych nie udzieliło odpowiedzi na to pytanie. Dane dotyczą tylko osób, które korzystały
z pomocy innych przy podejmowaniu decyzji.
Zwraca uwagę czas uczestnictwa w projekcie. Otóż badania wykazały,
że około 37% badanych osób brało udział w projekcie systemowym przez
3-4 tygodnie oraz kolejne 26,8% to osoby uczestniczące w projekcie systemowym dłużej niż 3 miesiące. Osoby, które uczestniczyły w nim 2-3 miesiące stanowiły 19,6%, natomiast 1-2 tygodni to 13,8% badanych. 2,8%
osób ankietowanych nie pamiętało, jak długo trwał ich udział w omawianym programie. Im dłużej osoby brały udział w projekcie, tym częściej
znajdowały stałe miejsce zatrudnienia.
Wśród respondentów, którzy uczestniczyli w projekcie dłużej niż 3
miesiące rzadziej były to kobiety (42,6%) niż mężczyźni (57,4%). Stosunkowo częściej uczestniczyły w tym osoby młode między 15-24 lata i 25-34
lata życia, jak i mieszkańcy miast poniżej 20 tys. mieszkańców. Natomiast
biorąc pod uwagę wykształcenie stosunkowo częściej były to osoby z wykształceniem wyższym lub średnim zasadniczym.
169
Dane wskazują, że pomoc, jaką otrzymali uczestnicy programu była
możliwie szeroka i obejmowała różne formy. W praktyce było to m.in.
między innymi uczestnictwo w stażach (22,5%), przygotowanie zawodowe (0,7%), szkolenia, kursy, warsztaty (60,1%). 1,4% respondentów
uczestniczyło w pracach interwencyjnych. Natomiast około 21,7% otrzymało środki na podjęcie działalności gospodarczej. Wynik nie sumuje się
do 100, ponieważ dotyczy pytania z możliwością wielokrotnej odpowiedzi.
Interesującym zdaje się być z tej perspektywy badawczej znalezienie
odpowiedzi na pytanie, czy zaproponowana w ramach projektu pomoc
była skuteczna? Na ile zmieniło to sytuację uczestników projektu w analizowanym obszarze aktywności zawodowej?
Przystępując do projektu systemowego, wszystkie badane osoby były
zarejestrowane w urzędzie pracy jako bezrobotne.
Analiza danych jest bardzo interesująca. W ramach badania pytano, bowiem, badane osoby o ich aktualną sytuację zawodową. 40,6% z tych osób
po zakończeniu projektu było zatrudnionych, a 21% prowadziło własną
działalność gospodarczą. W sumie 61,6% osób objętych badaniem miało
pracę. Warto dodać, że 28,6% osób zatrudnionych ukończyło w ramach
projektu staże, a 71,4% uczestniczyło w szkoleniach, kursach i warsztatach. Własną działalność gospodarczą prowadzą osoby dofinansowane
z projektu. Stanowiło to 5,4% beneficjentów projektu.
Równocześnie, 6,5% badanych osób jest nadal zarejestrowanych
w urzędzie pracy jako osoby bezrobotne, a 5,1% - zarejestrowanych jako
osoby poszukujące pracy. Około 15,2% nie jest zatrudnionych ani zarejestrowanych w urzędzie pracy. 8,7% odbywa staż oraz 2,2% uczy się/
studiuje. 0,7% pracuje w gospodarstwie rolnym. Zmiany statusu zawodowego uczestników projektu systemowego są pozytywne.
Reasumując należy stwierdzić, że prowadzone projekty aktywnego
przygotowywania bezrobotnych do reaktywacji w gospodarce przynoszą
w dużej mierze pozytywne skutki. Potwierdzają tę tezę wywiady. Bliższa
analiza wykazała przy tym, że działania w ramach projektu systemowego
okazały się najbardziej efektywne wobec osób krótkotrwale bezrobotnych
(poniżej 6 miesięcy), a także, że kobiety skuteczniej korzystały z możli-
170
Marek Gramlewicz
wości, jakie stwarzał projekt i stosunkowo częściej znajdowały pracę niż
mężczyźni. Różnice te nie były jednak bardzo istotne.
Generalnie pozwala to z pewną dozą optymizmu stwierdzić, że aktywne formy włączania ludzi w sferę aktywności zawodowej przynoszą efekty
dużo bardziej trwałe, niż działania o doraźnym charakterze, ograniczające
się do wsparcia, które likwiduje problem na krótki okres. Nie można jednak przyjąć tezy, że będzie to jedyna forma aktywizacji zawodowej osób
pozbawionych pracy. Różnorodność form pracy z bezrobotnymi jest, bowiem, jedynym mechanizmem skutecznie przeciwstawiającym się zmieniającym się oczekiwaniom rynku pracy.
Streszczenie
Słowa kluczowe: bezrobocie, praca socjalna, aktywizacja zawodowa,
Gmina Myślibórz, badanie
Autor prezentuje rezultaty badania bezrobotnych uczestniczących
w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, mającym na celu przeciwdziałanie bezrobociu. Badanie pokazuje zaskakująco pozytywne wyniki realizacji tego projektu.
Social work with the unemployed in a community
- a systemic approach illustrated with and example
of Myślibórz community
Summary
Key words: unemployment, social work, employment support policy,
community Myślibórz
The author presents the results of examining the unemployed who participate in the Human Capital Operational Programme, aimed at combating
unemployment. The study shows a surprisingly positive results of this project.
171
Tamara I. Jakowuk
Brzeski Państwowy Uniwersytet im. Aleksandra Puszkina
Социокультурные предпосылки
развития туризма
Как вытекает из дефиниций туризма, туризм – это двумерный
социальный феномен. С одной стороны, это состояние и фрагмент
определенной социальной реальности (статическое определение
туризма), с другой же стороны, туризм – это конгломерат сложных
социальных процессов, протекающих в самом туризме и в его сфере
(динамическое понятие туризма). Отсюда следует, что для понимания полной социологической картины туризма следует определить
социальные факторы его развития.
Исходным пунктом в определении факторов развития современного туризма является принятие положения, что туризм – это
компенсационный (выравнивающий) феномен современной общественной жизни. Соглашаясь с этим положением, следует также согласиться с популярным мнением о том, что генезис и развитие туризма обусловлены стремлением человека к обустройству той ниши,
которую он занимает в этом мире. Такое обустройство способствует
не только элементарному выживанию, но и более комфортному самочувствию, саморазвитию, удовлетворению материальных и духовных
потребностей индивидов. Следует согласиться также с тем, что так
называемая промышленная цивилизация и рост востребованности
на туристические услуги тесно взаимосвязаны. Два эти положения
являются основной гипотезой представленного ниже анализа.
Промышленная цивилизация по отношению к туризму играет
роль функции усиления. Так, например, в предыдущем параграфе мы
отметили, что рост туристического движения обеспечила техническая революция, вызвавшая невиданный прогресс в сфере личного
и общественного транспорта, в настоящее время неимоверно возросла роль электронных СМИ, контролирующих массовое сознание
172
Tamara I. Jakowuk
и навязывающих определенные стили жизни, стандарты потребления и организации свободного времени, рост образовательного уровня и т.п.
Отдельную группу стимулов развития туризма составляют потребности людей. В гуманитарных науках (в частности в социологии) потребности играют особенно важную роль, поскольку они
определяют спрос на различные блага и услуги, в рамках которых
располагается и туризм. В свете теории А. Маслова, люди, имеющие
специфическую структуру потребностей, проходят четыре фазы
развития потребностей: фазу фундаментальных потребностей, фазу
общественных потребностей, фазу самоопределения и фазу самореализации [1]. Туризм, олицетворяющий специфическую группу потребностей, следует отнести к фазе самореализации, поскольку занятия туризмом позволяют человеку реализовать себя и удовлетворять
многие свои желания.
Социально-экономическое развитие и рост материальной обеспеченности современных обществ приводят к переоценке человеческих потребностей. Это, в свою очередь, ведет к тому, что то, что еще
совсем недавно являлось атрибутом исключительно обеспеченной
жизни и определялось потребностями высшего порядка, становится основной потребностью низшего порядка. Типичным примером
такой переоценки является туризм, где туристические потребности
являются достаточно мощной силой развития туризма.
Прежде, чем возникнет конкретная потребность, должны появиться конкретные и убедительные мотивации, склоняющие человека к определенному поведению и регулирующие его поведение. Потребности занятия туризмом могут осуществиться в том случае, если
появятся очередные комплексы факторов, стимулирующих или ограничивающих его развитие. К числу социальных факторов, способствующих росту туристического движения, следует отнести туристическую политику государства как важнейший элемент его экономической
политики. Как известно, в современной экономике существенное место отводится развитию туризма и расширению рынка туристических
услуг большинства стран мира, в том числе и Беларуси.
173
Число факторов, воздействующих на туризм достаточно велико,
сила их воздействия тоже различна. Поэтому их можно классифицировать, например, как объективные и субъективные, т.е. вызывающие
туристические потребности, а также обуславливающие и ограничивающие их удовлетворение. Экономисты, в свою очередь, разделяют факторы на экономические и неэкономические. Характеризуя,
факторы развития туризма, мы можем выделить пять следующих
групп:
1. Технологические предпосылки (промышленная и технологическая революции).
2. Социальные предпосылки (свободное время, право на оплачиваемый отпуск, рост доходов).
3. Культурные предпосылки (стремление к повышению культурного уровня, желание посещения достопримечательностей мирового
уровня и познания новых мест, стремление к получению эстетического наслаждения).
4. Экономические предпосылки (спрос, предложение, доходы и прибыли, связанные с туризмом).
5. Политические предпосылки (социальная политика государства,
туристическая политика государства, войны, терроризм).
Как видим, факторов, способствующих развитию туризма, существует достаточно много и мы попытаемся остановиться на самых
значимых, с нашей точки зрения. Как известно основным из них является человеческое любопытство: современный человек, живущий
в постиндустриальном обществе, привыкший к получению огромного количества информации и впечатлений, горит желанием посетить,
увидеть, удивиться, насладиться, забыть о повседневной жизни, заглянуть за линию горизонта. Именно человеческое любопытство является движущим мотором пространственной, в том числе и туристической активности. Любопытство поднимает туристов на опасные
горные вершины, зовет в полные опасности в буквальном смысле
слова экзотические страны, в районы с нестабильной военно-политической ситуацией.
174
Tamara I. Jakowuk
Очередным фактором развития туризма является, как мы уже
упоминали, покупательная способность людей. Этот фактор также
тесно связан с бюджетом свободного времени, которым располагает покупатель товаров и услуг, в том числе туристических, поскольку отсутствие свободного времени не позволяет совершать покупки
даже при условии наличия значительных финансовых ресурсов. Если
наличие свободного времени формирует спрос на туристические
услуги, то покупательная способность является важным фактором
удовлетворения этого спроса. На практике это означает, что наличие
вышеуказанных ресурсов является средством преобразования потенциального спроса на туристическую услугу в спрос реальный. При
наличии обоих видов ресурсов возможно переформатирование туристических потребностей в потребление туристических благ и услуг.
В перспективе развития туризма расходы на потребление туристических услуг должны занимать привелегированное положение в бюджетах домашних хозяйств. Однако это напрямую зависит от уровня
привлекательности пользы, полученной от расходов, выделенных на
занятия туризмом, а также от важных и обязательных для соблюдения социокультурных норм туриста, его убеждений и навыков, принадлежности к определенной социально-профессиональной группе
и приобретенного жизненного опыта. Для развития туризма весьма
важным является также показатель уровня валового национального
дохода на душу населения (именно поэтому основную массу туристов
составляют граждане высокоразвитых государств), но в то же время
исследования рынка туристических услуг подчеркивают прямую зависимость туристической активности от социокультурных параметров группы, к которой принадлежит потребитель туристических
услуг.
Так, например, даже в условиях (кризисного!) 2009 года в Германии, по данным самого авторитетного в этой стране независимого некомерческого Исследовательского центра каникул и путешествий (F.U.R), 49 млн. немцев совершили 64,8 млн. туристических
выездов продолжительностью не менее 5 дней каждый, из них 67%
заграничных. Самой важной целью явилось знакомство с собствен-
175
ной страной, посещение 5 немецких федеративных земель – 33% от
общего числа участников (рост на 0,8% по сравнению с предыдущим
2008 годом). Из заграничных направлений наибольшей популярностью пользовались Испания (12,8%), Италия (7,9%), Австрия
(5,9%), Турция (5,7%), Франция (3,1%) и Греция (2,5%). Основным
транспортным средством во время путешествия оказался автомобиль (47,6%, по Германии – 75%), самолет (38%), автобус (8,6%),
железнодорожный транспорт (5,2%). В стране, находящейся в числе
лидеров потребления туристических услуг, в условиях финансового
кризиса продолжительность времени, затраченного на путешествие,
снизилась с 12,5 дней в 2008 году до 12,2 дней в 2009 году. Все большее число туристов приобретало путевки через Интернет (2/3 общего числа проданных путевок). В условиях кризиса был отмечен также
рост интереса со стороны немецких туристов к круизным путешествиям и автобусным турам. Количество круизов, совершенных немцами в 2009 году, выросло на 25% и составило 13% от всех услуг,
оказанных туроператорами. Основной формой отдыха по-прежнему
являются пляж, купание, горы и автотуры.
В соседней Польше, отличающейся гораздо более низким уровнем
жизни, по данным Евростата, только 50% могут позволить себе отдых
вне мест постоянного проживания. При этом лишь 30% в 2009 году
воспользовались услугами туристических бюро. По данным польского независимого туристического ресурса holidaychek.pl в кризисном
2009 году при ответе на вопрос о том, как изменились их отпускные
планы в связи с наступившим мировым финансовым кризисом, 64%
респондентов ответили, что не могут поменять планов, поскольку просто не представляют себе отпуска без путешествия. 14% респондентов заявили о том, что ограничили дальность путешествия
или его длительность (4%), а 8% респондентов поехали в недалекие
путешествия по Польше. Как оказалось, в условиях кризиса только
10% респондентов вынуждены были отказаться от отпускных путешествий. Предпочтения выездов поляков распределились следующим образом: 31% респондентов отправились на пляжи Египта, 25%
предпочли побережья Турции, 12% респондентов Туниса, 11% Испа-
176
Tamara I. Jakowuk
нии. Но уже в следующем, 2010 году, по данным Института туризма
Министерства спорта Польши, в первых трех кварталах 5,55 млн. лиц
в возрасте от 15 лет и старше приняло участие в заграничных поездках,
т.е. на 14% больше, чем за тот же период в 2009 году. Исследователи
отметили также 26% рост числа кратковременных выездов и 11% рост
числа выездов сроком более 7 дней. Изменился также рейтинг наиболее популярных с точки зрения туристических выездов стран: Германия, Италия, Чехия, Франция и Литва.
На этом фоне заграничные выезды белорусов (в докризисном 2008
году!) выглядят гораздо более скромнее. Самые популярные страны
среди наших соотечественников в 2008 году, согласно количеству их
посещений гражданами Беларуси, расположились в следующем порядке: 1) Украина – 137 312; 2) Турция – 74 728; 3) Египет – 44 254; 4)
Россия – 30 028; 5) Болгария – 19 632; 6) Чехия – 11 062; 7) Румыния
– 7 530; 8) Италия – 6 715; 9) Франция – 6 014; 10) Литва – 5 551 [2].
С практической точки зрения, при рассмотрении факторов, способствующих развитию туризма, важное значение приобретает гипотетический портрет туриста. Так, известный независимый польский
туристический ресурс, занимающийся бронированием отелей по всему миру и изучением мнения туристов об посещенных отелях, www.
holidaychek.pl для создания образа современного туриста провел анализ 114000 активных оценок отелей, забронированных на платформе
НС с 1 июля по 1 октября предкризисного 2008 года. Средний возраст туриста составил 36–45 лет, он путешествовал в обществе своего
партнера один-два раза в год, выбор, в основном, приходился на пляжи Турции или Египта. Лишь каждый четвертый выезжал в отпуск с
детьми, для 27% самый лучший период отдыха июль, а средняя продолжительность составляла две недели. Туристы все охотнее при поиске и бронировании туристических выездов пользуются услугами сети
Интернет. Так, только 43% туристов приобрели путевки в своем бюро
путешествий. Каждый пятый не порекомендовал бы свою гостиницу
друзьям и знакомым, но при этом 35% опрошенных респондентов посчитали, что туристический отдых стоил потраченных на него денег.
В этой связи нельзя не отметить, что кризисное финансовое состоя-
177
ние мировых экономик способствовало тому, что в последние годы
наметился рост такой относительно новой формы дешевого туризма, как коучсерфинг (от couchsurfing – диванный туризм), который
основывается на взаимном туристическом гостеприимстве и доверии. На сайте www.couchsurfing.com в настоящее время зарегистрировано более 1,5 млн. пользователей, разместивших свои фотографии
и краткие аннотации о себе. Множество людей (средний возраст 28
лет, но при этом 115 000 человек – это лица в возрасте 60–69 лет) решаются на такое путешествие не только по причине его невысокой
стоимости, но прежде всего с целью завязывания новых знакомств,
обмена жизненным и профессиональным опытом, дискуссий на темы
культуры, истории, политики страны посещения.
Следующим немаловажным социальным фактором развития туризма является урбанизация. На это указывает двусторонняя зависимость, выступающая между туризмом и урбанизацией: известно, что
чем более урбанизирована страна или регион, тем более интенсивны
выезды жителей. Некоторые авторитетные социологи, в том числе Э.
Гидденс, утверждают, что туризм является функцией урбанизации,
поэтому они трактуют его как фактор современной урбанизации [3,
c. 596–599]. Большая часть населения в развитых странах проживает
в городах, а урбанизация как фактор развития туризма заключается
в том, что современный человек в городских условиях имеет все меньше возможностей для полноценного отдыха при том, что многие исследователи и социологи отмечают, что городской стиль жизни отличают
стрессовые ситуации, ускоренный ритм жизни, отсутствие контактов
с людьми. В этих условиях именно туризм как одна из форм организации проведения свободного времени является для многих людей
возможностью отвлечься от напряженной жизни в городе и временно вернуться к природе в поисках душевного равновесия и контактов
с людьми.
Развитие туризма можно представить как путешествие в пространстве и времени, сравнимое с начатым еще в эпоху глубокой
древности походом на вершину недоступной, но постепенно и упорно завоевываемой горы. С тех пор к ее вершине проложен серпан-
178
Tamara I. Jakowuk
тин созданной с учетом новейших технологий автострады, на которой мелькают всевозможные указатели полос и скоростей движения,
опасных и крутых поворотов, есть на ней также барьеры, защищающие от возможных камнепадов. Все это призвано максимально гарантировать безопасность движения в высокогорных условиях и благополучное достижение намеченной цели. Каждый участок удобной,
широкой автострады открывает перед этой областью человеческой
активности новые захватывающие широчайшие перспективы. Сегодня основной спектр перспектив развития туристического движения связывается, прежде всего, с глобализацией, имеющей глубокие
исторические корни, но на пороге наступившего тысячелетия облекающейся в новые формы и смыслы. Невиданный прежде размах
туристического движения – в том числе международного – связан с
экономическим, социальным, технологическим прогрессом, сделавшим доступным практически любой уголок земного шара.
Глобализация, «стягивающая» далекий и непонятный мир
в одну глобальную деревню, делает его более доступным, понятным,
взаимосвязанным, структурированным. При этом она явно стирает пропасти между богатыми и бедными странами, между более развитыми и менее развитыми в экономическом и культурном
отношении регионами. Нарастающие глобализационные процессы
вызывают позитивные трансформации в сфере международных
отношений: на смену конфронтации все чаще приходит многостороннее сотрудничество и стремление к созданию многополюсной модели мира. Эта тенденция подкрепляется современными
информационными технологиями (в основном Интернетом),
предоставляющими практически всем желающим неограниченный
доступ к огромным информационным ресурсам, в том числе приближающим к туристическим продуктам, создаваемым в условиях самых
отдаленных уголков планеты. В настоящее время уже не приходится
сомневаться в том, что в ближайшем будущем этот фактор во многом
изменит конфигурацию современного мира, в том числе и туристического движения.
179
Глобализацию в контексте ее значимости как фактора развития
туризма следует рассматривать, как минимум, в двух основных аспектах: экономическом и социальном. В аспекте экономическом как
интеграционный процесс, в основном, экономического характера,
способствующий концентрации и интернационализации капитала. В
аспекте социальном как широкий процесс гомогенизации институтов
и социального опыта индивидов, явившийся результатом распространения по всему миру специфических образцов поведения и потребления, характерных для западного стиля жизни.
Как отмечают эксперты в области организации глобального туризма, «…процесс глобализации играет все более значительную роль
в деле формирования будущих международных потоков туристического движения, что усиливает глобализационное воздействие на
феномен дегломерации и ведет к более равномерному размещению
туризма» [4, c. 107–119].
Как известно, в настоящее время более половины туристических маршрутов сосредоточены на европейском направлении, что
объясняется следующими основными факторами: а) накопленным
огромным опытом и многовековыми традициями качественного обслуживания всех категорий туристов; б) богатым культурно-историческим наследием стран Западной, Южной и Центральной Европы; в)
хорошо развитой туристической инфраструктурой; г) благодатными
климатическими условиями, в частности, в зоне Средиземного
и Адриатического морей; д) красотой высокогорных пейзажей, что
позволяет, например, таким исключительно привлекательным, с точки зрения туриста, странам, как Италия, Франция, Испания, Греция,
Австрия формировать значительную часть своего бюджета за счет не
иссякающих туристических потоков.
В то же время нетрудно заметить, что в последнее десятилетие
позиции Европы ослабевают на фоне активизации экзотических
выездов в такие страны, как Египет, Марокко, Тунис, Объединенные
Арабские Эмираты, Таиланд, Куба, Мексика, Бразилия, Венесуэла.
Возможно, что уже в ближайшие годы Франция уступит лидирующее место страны-реципиента бурно развивающему туристическую
180
Tamara I. Jakowuk
инфраструктуру Китаю. Согласно докладу, опубликованному Ассоциацией Путешествий Азиатско-Тихоокеанского региона (АПАТр;
PATA), предполагается, что ежегодное количество туристов в Китае
превысит 163 млн. «В то время, как общая статистика, несомненно,
впечатляет, увеличение туристического потенциала заключается не
в увеличении цифр, а в устойчивом развитии и даже гарантии повторного возвращения [туристов в страну]» [23]. Индустрия туризма
в Китае в последние два десятка лет увеличивается рекордными темпами, промышленный оборот в настоящее время составляет свыше
100 млрд. $ в год, а сама отрасль создаёт рабочие места для 90 млн.
человек по всей стране [5].
Повышение качества жизни жителей Поднебесной приведет, по
мнению экспертов, не только к развитию внутреннего и въездного
туризма, но и к десятикратному росту числа выезжающих за рубеж
китайских туристов, что, в свою очередь, потребует кардинальной
реструктуризации глобального рынка туристических услуг. Взрыв
туристической активности населения Китая востребует значительного роста потенциала транспортной составляющей туристической
инфраструктуры (прежде всего авиакомпаний и автобусного парка),
гостиничных сетей, числа кадров квалифицированных гидов-переводчиков, торговли.
Безусловно, туристическая привлекательность страны является огромным шансом для развития ее социокультурного
и экономического потенциала, поскольку расширение объема туристических услуг способствует созданию и росту числа рабочих мест,
спросу на новые профессии, притоку иностранных и внутренних инвестиций, пропаганде национальной культуры и контактам с иными
культурами, представленными в лице приезжающих туристов. Согласно данным ВТО в 2005 году отмечался 5,7% рост расходов на туризм, всего было потрачено 6 биллионов долларов США. До 2016 года
ожидается дальнейший рост туристических расходов до 4,2% [6].
Экономическая выгода, связанная с ростом объема оказываемых
туристических услуг, подталкивает национальные экономики к расширению базы приема международных туристических потоков.
181
Однако, как свидетельствует опыт побережья испанской Андалузии, огромные инвестиции превысили способность региона к приему мощных потоков отдыхающих туристов, что привело к деградации природной среды региона-реципиента. Данный пример
является далеко не единственным, особенно в развивающихся странах, заинтересованных в получении быстрых экономических результатов вне зависимости от тех потерь, которые могут выступать в социокультурной сфере. Свидетельством достаточно опасных трендов,
выступающих в глобальном масштабе, являются непомерные нагрузки на инфраструктуру не только морских побережий Турции, Египта, Италии, Хорватии, Туниса, Марокко, но и других государств, где
планируются еще более масштабные проекты, ориентированные на
обслуживание международного туристического движения.
Очередным аспектом, с одной стороны, являющимся фактором
развития туризма, а, с другой стороны, фактором, нарушающим социокультурную стабильность принимающих регионов, является
экономизация глобального туризма, сопровождающаяся переносом на новую почву идей, опыта, туристических достопримечательностей и туристических продуктов, рожденных и адаптированных
в совершенно иных социокультурных условиях. Появившиеся и сложившиеся в условиях западной (прежде всего американской) культуры шаблоны поведения, потребления, организации
свободного времени, раскручивающие и раскаляющие до предела
западные экономики, форпостами которых в странах-реципиентах являются международные сети авиаперевозок, гостиниц, ресторанов и развлекательных парков с ведущей ролью гипермаркетов,
практически, не учитывают региональных особенностей1. Одной из
основных задач структур, занимающихся обслуживанием туристического движения, является сохранение комфорта туриста при совершении им поездки, покупки. Ориентация на максимально высокий
уровень удобств туристов и исключение возможности культурошока
Ярким подтверждением этого являются озвученные в Египте в 2011 году требования
ужесточения соблюдения моральных норм отдыхающими в стране туристами
вплоть до изменения пляжных дресс-кодов и сведения публичного потребления
алкоголя исключительно к зонам отелей.
1
182
Tamara I. Jakowuk
(разве что сам турист ищет культурных различий и ориентирован
на индивидуальное глубокое знакомство с культурой, традициями
и обычаями страны посещения) ведут к универсализации социокультурной среды регионов-реципиентов при том, что эти регионы являются наиболее густонаселенными и в экономическом плане наиболее
благополучными. При этом оказывается, что в этих регионах местное
население (причем не только непосредственно привлеченное к обслуживанию туристического движения) начинает активно усваивать
распространяемые туристами (на отдыхе!) образцы туристического
потребления и покупательского поведения.
Глобализационные процессы ведут к внезапному (с исторической
точки зрения) расширению туристического потенциала на страны
Азии, Африки, Латинской Америки. Наиболее влиятельным в ближайшей перспективе станет регион Индокитая. Несмотря на ведущее значение экономической составляющей туризма, мотивация
прибыли, экономической пользы не может явиться единственным
фактором стимулирования развития этой специфической отрасли
экономики. Весьма влиятельными и фактически неизменившимися за всю историю туристического движения функциями являются
познавательная (образовательная) функция, опирающаяся на присущее человеку свойство познавать окружающую действительность и удовлетворявшаяся с раннего детства в форме краеведения
и эмоциональная функция, опирающаяся на желание ощущения
сильных эмоций и впечатлений, получение нового опыта, а также
на потребность личного контакта с подлинниками культуры и цивилизации, природными особенностями, историческими местами,
связанными с эпохальными событиями национальной и мировой истории, и т.п.
Именно в таком понимании туризм явился не только широко
распространенной формой организации свободного времени, но
и фактором образования, воспитания, интеллектуальной активизации личности. Туризм формирует теоретические знания и практические умения и навыки, кроме того, он является неиссякаемым
источником, поставляющим материал для групповой и индивидуаль-
183
ной рефлексии, пересмотра усвоенных в процессе предыдущей социализации стереотипов, творческого мышления и трансгрессивной
активности. Нельзя не отметить культурно-творческую роль туризма, способствующую активному интересу к наследию иных культур,
открытости и готовности к межкультурному диалогу, более полному
познанию мультикультурного мира.
Литература
1. Пирамида потребностей по Маслоу // Википедия. Свободная энциклопедия
[Электронный ресурс]. – Режим доступа : http://ru.wikipedia. org/wiki/Пирамида_потребностей_по_Маслоу
2. Krajowe i zagraniczne wyjazdy Polaków w pierwszych trzech kwartałach 2010 rokи
// Ministerstwo Sportu i Turystyki Rzeczypospolitej Polskiej [Elektroniczny zasób]. –
Tryb dostępu : jhttp://dms.msport.gov.pl/app/ document/file/1594/Wyj_Pol_3_kw_10.
pdf?field=fi
3. Giddens A., Socjologia / A. Giddens, tłumacz. Alina Szulżycka. – Warszawa,
Wydawnictwо Naukowe PWN, 2005.
4. Wysokiński J., Turystyka w pułapce cywilizacji / J. Wysokiński // Bariery kulturowe
w turystyce / Z. Krawczyk, E. Lewandowska-Tarasiuk, J. Wiktor Sienkiewicz (red.),
Warszawa 2007.
5. Sektor turystyki – definicje, analizy, dane liczbowe i prognozy // Instytut Turystyki
[Elektroniczny zasób]. – Tryb dostępu : www.intur.com.pl/statystyka.htm
6. Perspektywy rozwoju turystyki na świece // [Elektroniczny zasób]. – Reżim dostępu :
http://www.sciaga.pl/tekst/35456-36-perspektywy_ rozwoju_turystyki_na_swiecie
Socjokulturowe przesłanki rozwoju turystyki
Streszczenie
Słowa kluczowe: turystyka, uwarunkowania rozwoju turystyki, funkcje
turystyki
Autorka wyróżnia i omawia następujące grupy czynników warunkujących rozwój turystyki: technologiczne, społeczne, kulturowe, ekonomiczne,
polityczne.
184
Tamara I. Jakowuk
Zdaniem autorki, turystyka to nie tylko forma organizacji czasu wolnego, ale także istotny składnik wykształcenia, wychowania, dialogu międzynarodowego i intelektualnej aktywizacji jednostki.
Sociocultural prerequisites
of tourism development
Summary
Key words: tourism, tourism development conditions, functions of tourism
The author distinguishes and describes the following groups of factors determining tourism development: technological, social, cultural,
economic, political. According to the author, tourism is not only a form
of free time arrangement but also a crucial part of education, upbringing,
international dialogue and intellectual stimulation of an individual.
185
Wiktor G. Miska
Mychajło A. Manow
Kijowski Narodowy Uniwersyted Ekonomiczno-Handlowy
Ефективність функціонування туристичної
інфраструктури України після проведення
Євро-2012
Проведення фінальної частини чемпіонату Європи 2012 року
з футболу згідно вимог УЄФА передбачало комплексну підготовку
спортивної, транспортної та готельної інфраструктури. Підготовка
спортивної та транспортної інфраструктури здійснювалась за рахунок державних коштів, водночас готельна інфраструктура в приймаючих містах розвивається за рахунок приватних інвестицій. Загалом
до червня 2012 року в Україні було підготовлено 372 заклади розміщення, в тому числі 306 готелів.
Готуючись до Євро-2012, Україна зробила значний ривок у питанні покращення туристичної інфраструктури.
Як влучно зауважив президент УЄФА Мішель Платіні, Україна
і Польща на момент отримання права приймати чемпіонат, практично, не мали відповідної інфраструктури.
Завдяки Євро-2012 були побудовані важливі інфраструктурні
об’єкти, які стануть в нагоді країні і після завершення чемпіонату.
Чимало об’єктів, які експлуатувалися під час чемпіонату, були побудовані вперше. Серед них багато готельно-розважальних комплексів, паркова і дорожня інфраструктури. Відповідно, після Євро вони
нікуди не зникли, і багато років будуть працювати на державу, гостинно приймаючи відвідувачів.
В умовах підготовки та організації проведення Євро - 2012 в Україні
та Польщі постали питання необхідності покращення не лише спортивної, але й туристичної інфраструктури, розвитку туризму і рекреації,
промоції туристичних можливостей обох країн на міжнародному рівні.
186
На загальнодержавному рівні в програмних та стратегічних документах, розподілі бюджетних коштів значна увага в процесі підготовки до
Євро – 2012 була приділена потенційним приймаючим містам чемпіонату, водночас прикордонні регіони України практично були відокремлені
від загального процесу, що є помилковим, особливо в контексті посилення рівня транзитності прикордонних регіонів внаслідок очікуваного
збільшення кількості туристів після проведення чемпіонату.
Основою туристичної індустрії є насамперед туристична інфраструктура і туристичні послуги. Не секрет, що нинішній стан інфраструктури не задовольняє ні українських, ні іноземних туристів,
а рівень сервісу і якості надаваних послуг робить нас іноді просто неконкурентоспроможними.
Отже, системний і стратегічний підхід до подальшого розвитку
туристичної інфраструктури після проведення Євро-2012 забезпечує
не лише розвиток цієї галузі, а й зростання усієї національної економіки. Зважаючи на важливість розвитку туризму для економіки країни, необхідно докласти всіх зусиль для подальшого розвитку туристичної інфраструктури. Основною проблемою залишається фінансування, яке повинно частково надходити з держбюджету, а в основному — від інвесторів. Держава повинна створити сприятливі умови для
інвестування у туристичну сферу, і певні кроки у цьому напрямі вже
зроблені. Розвиток туристичної індустрії допоможе подолати низку
проблем у різних секторах економіки, а також вирішити складний
комплекс соціальних, технологічних і структурних проблем як кожного окремого регіону, так і всієї України.
Інвестиції в Євро-2012 сприяли посиленню інвестиційної діяльності в Україні та Польщі. Загалом інвестовано 30,2 млрд. євро,
з яких майже 90 % було витрачено на розвиток інфраструктури
в обох країнах. Це зумовило високі темпи зростання капіталовкладень у минулому році - 9% для України та 8,5% для Польщі. Такі результати оприлюднили аналітики АТ „Ерсте Банк”.
Крім того, після чемпіонату українцям та полякам залишиться
поліпшена інфраструктура. Експерти зазначають, що левова частка
загальних витрат в Україні пішла саме на розвиток інфраструктури.
Eфективність функціонування туристичної інфраструктури...
187
Всього на Євро-2012 з 2008 р. до 2012 р. наша держава витратила 9%
ВВП, забезпечуючи робочі місця для 69 тис. осіб на рік.
Інфраструктура транспорту та спорту вже давно чекала на зміни,
і навряд чи їх можна вважати лише для комфорту туристів. Повністю
нові термінали були збудовані у кожному з приймаючих міст. Дороги
між містами, де проводитимуться матчі, були повністю відреставровані. Значно збільшилася кількість засобів громадського транспорту,
переважно за рахунок автобусів місцевого виробництва. Підготовка
до цієї події сприяла розвитку компаній-забудовників та зосередженню державного апарату на розвитку інфраструктури, який буде лобіювати подальше залучення інвестицій і після завершення чемпіонату.
В той же час Україну критикують за високі ціни на номери в готелях
та інші засоби розміщення, а це може зменшити приплив туристів до
наших міст після проведення Євро.
Туристичну інфраструктуру можна представити як взаємодію таких елементів:
1. Посередники при наданні туристичних послуг: туристичні агентства, туристичні бюро, туроператори.
2. Заклади тимчасового розміщення туристів: готелі; кемпінги; турбази; бази відпочинку; санаторії; пансіонати; дитячі літні табори;
приватні приміщення, в яких дозволено перебування туристів
(для сільського туризму).
3. Заклади побутового та медичного обслуговування та надання інших послуг: перукарні, косметологічні кабінети, пункти прокату,
громадські пральні, сауни (басейни), культурно-видовищні установи, комунально-побутові підприємства, паркінги, пункти автопрокату, пункти обміну валют, пункти сервісного обслуговування, аптеки, лікарні, медичні пункти.
4. Рекреаційні об’єкти інфраструктурного значення: парки, зони
відпочинку.
5. Заклади торгівлі та ресторанного бізнесу: заклади оптової торгівлі, заклади роздрібної торгівлі, їдальні, кафе, бари, ресторани, сувенірні крамниці.
6. Комунікації: транспортна мережа, шляхи, інтернет-клуби, засоби
зв’язку.
188
Одним із елементів, який виділяється в структурі туристичної
інфраструктури, є населення. Даний елемент взаємодіє з іншими її
елементами, оскільки складається з таких категорій:
1) населення території, на якій надаються туристичні послуги. Взаємодія обумовлюється тим, що частина населення є працівниками
інфраструктурних об’єктів. Також населення споживає послуги
інфраструктурних об’єктів, оскільки туристична інфраструктура
нерозривно пов’язана із соціальною інфраструктурою суспільного виробництва загалом;
2) особи, які споживають туристичний продукт.
Слід зазначити, що усі елементи взаємодіють між собою в просторі соціокультурного середовища.
Висновки
Для активізації туристичної діяльності в Україні необхідна подальша розбудова туристичної інфраструктури, підвищення якості її
функціонування. Для цього необхідні, перш за все:
- протекціоністська політика держави в сфері туризму та у сфері
фінансування розбудови інфраструктурних об’єктів;
- підтримка в належному стані існуючих рекреаційних та об’єктів
історико-культурної спадщини;
- сприятливий інвестиційний клімат.
Для окупності державних та приватних інвестицій в об’єкти
інфраструктури в контексті підготовки до ЄВРО 2012, в тому числі
об’єкти готельного господарства, доцільно вже на сучасному етапі
брати приклад з Польщі та шукати можливості реалізації в 2013-2015
роках інших масштабних спортивних і культурних заходів з метою
ефективного використання новостворених спортивних та готельнотуристичних об’єктів.
Прикладом такого підходу у Києві є Міжнародний музичний фестиваль Рок Січ, засновником та організатором якого є Олег Скрипка,
який стане щорічним, буде проходити на Трухановому острові та стане
українсько-шведським рок-і екстрім-фестивалем. За задумом організаторів, фестиваль має органічно поєднувати українську та шведську
культури. Він буде налічувати відразу сім майданчиків, крім того, дві
Eфективність функціонування туристичної інфраструктури...
189
сцени будуть побудовані безпосередньо на Дніпрі у вигляді козацьких
Чайок.
Крім виступів відомих українських та шведських рок-команд,
у рамках фестивалю на Трухановому острові відбудеться міжнародний лицарський турнір, байк-парад та змагання з авто-тюнінгу. Другою локацією фестивалю стане столичний екстрим-парк, на території
парку Дружби народів. Там відбудуться міжнародні змагання з понад
60-ти екстремальних видів спорту Freegames. Старт фестивалю призначений на травень 2013 року. Планується, що його відвідають кілька тисяч туристів зі Швеції. Жити шведи, вже за традицією, будуть
у наметовому кемпінгу на Трухановому острові.
Список використаних джерел
1. Смолій В.А. Енциклопедичний словник-довідник з туризму / В.А.
Смолій, В.К. Федорченко, В.І. Цибух; за ред. В.К. Федорченка. – К.:
Видавн. дім “Слово”, 2006.
2. Ткаченко Т.І. Сталий розвиток туризму: теорія, методологія, реалії бізнесу: Монографія. – К.: Київ. нац. торг.-екон. ун-т, 2010.
3. http://ukranews.com/uk/news/ukraine/2010/03/23/15073
Efektywność funkcjonowania
turystycznej infrastruktury Ukrainy
po EURO 2012
Streszczenie
Słowa kluczowe: infrastruktura turystyczna, EURO 2012, Ukraina,
efektywność funkcjonowania infrastruktury turystycznej
Autorzy przedstawiają korzyści, jakie uzyskała Ukraina w zakresie infrastruktury turystycznej dzięki organizacji EURO 2012. Charakteryzując
infrastrukturę turystyczną, wyróżniają: biura pośrednictwa usług, zakłady
190
zakwaterowania, zakłady opieki medycznej, punkty usług bytowych, obiekty rekreacyjne, zakłady gastronomiczne, przedsiębiorstwa komunikacyjne.
Effectiveness of Ukraine touristic
infrastructure after EURO 2012
Summary
Key words: touristic infrastructure, EURO 2012, Ukraine, effectivenes
of touristic infrastructure
Authors present the benefits that Ukraine has gained with respect to
touristic infrastructure as the result of organising EURO 2012. When
characterising touristic infrastructure authors describe: services agencies,
accommodation facilities, medical facilities, well – being services, recreational services, dining facilities, transport services.
191
Ivan Baláž
Vysoká škola medzinárodného podnikania ISM Slovakia v Prešove
Úvod
V predchádzajúcich príspevkoch sme ,,kleromarketing” definovali ako
komplex špecifických marketingových aktivít prioritne orientovaných na
uspokojenie potrieb náboženských obcí1, pri poskytovaní tovarov a služieb
členom cirkví a cirkevných zborov ako aj aktivít slúžiacich získavaniu, vytváraniu a správe cirkevného majetku. Tvorbu a propagáciu podstatných
presvedčení, náboženskej ideológie a somy náboženstva (...).
V oblasti kleromarketingu vyvstávajú pre nové tisícročie tri základné
výzvy. Prvou bude udržať počet príslušníkov jednotlivých náboženstiev
a cirkví. Druhou snaha vzájomne si konkurovať v rámci veľkých náboženských prúdov. Treťou, rozhodujúcou najmä pre kresťanské denominácie
bude snaha zjednotiť sa. Nielen pod tlakom sekularizácie a stále silnejúcej
moslimizácie, ale aj preto, že toľko komentovaná, ale napokon vždy opomenutá jednota sa môže stať akcelerátorom ekonomického zisku.
Kleromarketing - schéma 4 PÉ
Produkt (product) - kleromarketing ponúka špecifické výrobky a služby. Rozdeľujeme ich na hmotné výrobky a služby a duchovné služby.
Za hmotné považujeme výrobky a služby hmotnej povahy vznikajúce
produkciou v cirkvi i mimo nej outsourcingom tretích spoločností, za účelom uspokojiť hmotné a votívne potreby cieľovej skupiny. Tu patrí i zakladanie organizácií, spolkov a hnutí pre dosiahnutie vytýčených cieľov.
Hmotné výrobky rozdeľujeme do 2 kategórii:
1.) Výrobky a tovary dlhodobej spotreby (stavby, zariadenie, oltáre, umelecké a votívne predmety ...), ktoré cirkev užíva viac ako 5 rokov.
Rozumieme všetky náboženské hnutia, cirkvi a spoločnosti vrátane siekt. Kde aj napriek
iným ekonomicko-spoločenským východiskám existujú a prebiehajú porovnateľné sociálno-ekonomické vzťahy.
1
192
Ivan Baláž
2.) Výrobky a tovary krátkodobej spotreby, ktoré cirkev užíva kratší čas
(textil, ornáty, patény, bohoslužobné predmety ...).
Za duchovné služby považujeme poskytovanie vzdelávania, konanie
bohoslužieb, vysluhovanie sviatostí, svätenie svätenín, vytváranie a udržiavanie podstatných presvedčení, šírenie náboženskej ideológie médiami
a vlastnými podpornými prostriedkami a inštitúciami.
Cena (price) – je najpružnejším prvkom marketingového mixu, čo je
v prípade kleromarketingu zreteľné najmä pri generovaní výnosov z duchovných služieb. V prípade hmotných výrobkov a služieb musí plánovanie
ceny vychádzať zo štandardných premenných (nákladov výroby, distribúcie, primeraného zisku, riadenia a propagácie výrobku, z objemu výroby
a objemu predaja).
V prípade duchovných služieb je situácia dynamickejšia. V prvom rade
preto, že poplatky a intencie za duchovné služby nepodliehajú zdaňovaniu a teda nemožno presne určiť ich objem. Zároveň nemožno garantovať, že cena za ich poskytnutie zodpovedá ekonomickým a marketingovým
štandardom. A do tretice, nemožno presne definovať účel, na aký sa takto
zaplatené prostriedky použijú. Jediným kontrolným mechanizmom sa zdá
byť ročná správa hospodárenia farských spoločenstiev, kde spomenuté premenné však nemusia byť špecifikované.
Miesto (place) – otázka distribučných kanálov je v prípade hmotných
výrobkov a služieb identická ako v prípade štandardného marketingu. Kleromarketing využíva mnohonásobné distribučné kanály, teda kombináciu
priamych a nepriamych distribučných kanálov. Špecifické sú len druhy
predajní a prevádzok (predajne bohoslužobných predmetov, literatúry, či
kaviarne, čajovne, školské zariadenia, pohybové a relaxačné centrá) so špecifickou atmosférou vlastnou tomu, ktorému náboženstvu, vyznaniu, či obradu.
Druhým nemenej významným špecifikom je, že vybrané druhy hmotného najmä spotrebného tovaru či služieb (knihy, alkohol, potraviny...)
podliehajú schváleniu top manažmentov (hierarchie, náboženských vodcov) alebo nimi ustanovenými orgánmi, pričom ich obsah či zloženie nesmie odporovať podstatným presvedčeniam, náboženskej ideológii, učeniu
či tradícii.
193
V oblasti duchovných služieb súvisí miesto smarketingovou taktikou
udržiavania podstatných vieroučných presvedčení – špecifickej náboženskej somy. Odohráva sa v katách2. Ide zväčša kultové miesta (chrámy, modlitebne, kláštory, UaPC...), ale aj médiá a priestory vytvorené podpornými
prostriedkami a inštitúciami.
Reklama (promotion) – v prostredí kleromarketingu ide o marketingové komunikačné taktiky, slúžiace k prijatiu špecifickej náboženskej somy.
Úroveň jej akceptácie má silný vplyv na následný nákup fyzických tovarov,
služieb a duchovných služieb príslušníkmi náboženstiev. Soma sa vytvára
a udržiava priamo alebo prostredníctvom médií.
Priame vytváranie a udržiavanie pozitívnej somy prebieha v katách.
Najčastejšie je vedené klerikom, alebo náboženským vodcom. Ten prostredníctvom obradov sprostredkúva, vytvára a udržiava somu.
Nepriame vytváranie a udržiavanie pozitívnej somy prebieha v médiách. Tie štandardným spôsobom zobrazujú a propagujú fyzické tovary,
služby, či duchovné služby, alebo časť náboženskej somy3.
Kleromarketing – schéma 4 CÉ4
V komerčnej schéme 4 CÉ sa zdôrazňuje starostlivosť o zákazníka. Aj
keď v prípade kleromarketingu ide o špecifickú skupinu zákazníkov. Ale aj
v tomto prípade platí, že absenciou zákazníka by výrobcovia, ani poskytovatelia služieb, či tí čo udržujú a vytvárajú podstatné presvedčenia a somu
náboženstva, nemali čo robiť5.
Zakaznik (customer) – v prípade kleromarketingu sú zákazníkmi prioritne príslušníci náboženstiev, ktorých potreby a služby klerici, i laici uspo Kata - z latinskej predpony „kata“- znamená (z hora dolu), miesto kde sa náboženstvu
vlastným spôsobom sprostredkúvajú doktríny a paradigmy (a.p.).
3
Porov. I. Balaž, Kleromarketing – definícia a vymedzenie, in: Nové trendy v marketingovej komunikácií (Zborník z medzinárodnej vedeckej konferencie), Fakulta masmediálnej
komunikácie UCM v Trnave (Vydané na CD), Smolenice 2010.
4
V prípade marketingového modelu „4CÉ“ vychádzame z P. Horňáka - model implementujeme do prostredia kleromarketingu.
5
Porov. J. Felegi, J. Horňák: Reklamu vnímam cez vzťah k umeniu, dostupné on line:
http://koktail.pravda.sk/hornak-reklamu-vnimam-cez-vztah-k-umeniu -ffjsk_krozhovor.
asp?c=A070316_141032_sk_krozhovor_p2, (05-10-2010).
2
194
Ivan Baláž
kojujú. Patrí tu však i marginálna skupina bez príslušnosti, ktorá zo sebe
vlastných dôvodov prejavuje záujem o hmotné tovary a služby či duchovné
služby. Úlohou poskytovateľa a výrobcu je v rámci možnosti zákazníkovi,
vyhovieť.
Špecifikum sa prejavuje v prípade duchovných služieb, kde môže zákazník žiadať len služby, ktoré nie sú v rozpore s učením, tradíciou a s podstatnými presvedčeniami náboženstiev, a len tie, ktoré top manažment náboženských obcí (hierarchia) chce poskytovať.
Naklady (costs) – otázka nákladov je v prípade hmotných tovarov a služieb identická s nákladmi v komerčných spoločnostiach.
V prípade duchovných služieb ich časť na seba preberajú zákazníci. Ide
o náklady a energie súvisiace so správou hmotného majetku. Rovnako na
seba preberajú i podiel finančnej zodpovednosti za hmotné pôžitky klerikov, laikov a duchovných správcov. Zákazníci sú v tomto prípade vedení
podstatnými presvedčeniami, ktoré možno zhrnúť do slovného spojenia –
idea nábožnosti. Tá sa premieta do príjmov v podobe intencii a darov ako
sme uviedli vyššie.
Vyhodnost / Pohodlie (convenience) – predstavuje v prípade kleromarketingu dostupnost (accessability) fyzických výrobkov a služieb ako aj duchovných služieb v blízkosti zákazníka. Tá sa odzrkadľuje v budovaní kát
pre výkon duchovných služieb ako aj špecializovaných miest slúžiacich predaju hmotných výrobkov a poskytovaniu hmotných služieb.
Komunikacia (communication) – znamená odovzdávanie náuky a podstatných presvedčení priamo v katách, alebo nepriamo prostredníctvom
médií, ako sme to uviedli v odseku reklama. Treba tu zahrnúť aj iniciatívy
podporných prostriedkov (zbierok, charity) a inštitúcii (spolkov, občianskych združení a neziskových organizácii), ktoré v im vlastnej miere a im
vlastnými prostriedkami šíria a dotvárajú pozitívnu somu náboženstva6.
Porov. I. Baláž, Kleromarketing – definícia a vymedzenie, in: Nové trendy v marketingovej komunikácií (Zborník z medzinárodnej vedeckej konferencie), Fakulta masmediálnej
6
195
Kleromarketingový model Numeri - Právo „väčšieho“
v kresťanských cirkvách
Pocet - ak chceme hovoriť o udržiavaní počtu príslušníkov kresťanských spoločností, musíme spraviť exkurz do minulosti. V cirkevných dokumentoch vidíme dva prístupy pokiaľ ide o kvantitu. Príslušníkov iného
názoru menšieho počtu (či už mimo cirkvi alebo v cirkvi) nazývajú dokumenty sektármi či kacírmi, no ak sa hnutie rozrástlo čo do počtu, čím
získalo masovosť a ekonomicky i politicky vplyv, označenie sa v spoločensko-historických súvislostiach zmenilo na „starších bratov“ či „bratov
v Kristu“. Na tomto jednoduchom príklade môžeme ilustrovať ako dôležitý
je kleromarketingový model Numeri, kde počet predstavuje veličinu, ktorá úmerne mení kleromarketingovú stratégiu v kresťanských cirkvách voči
konkurencii.
Pre Kresťanské cirkvi je preto otázka zachovania počtu (členskej základne) otázkou zachovania ekonomického, politického a kultúrneho vplyvu, čo napokon súvisí s dejinným prežitím náboženskej ideológie a náboženstva ako celku. Inak bude plynulo nahradená inou progresívnejšou
ideológiou, ktorá z nej napokon vychádza (moslimizácia). Táto výmena je
prirodzenou a historicky nevyhnutnou. No veľmi výrazne záleží na tom,
ktorá ideológia prežije a aká ustúpi do úzadia. Ktorá bude určovať ekonomické, spoločenské ale najmä kultúrne smerovanie ľudstva. Uvedomenie si
týchto súvislostí je prvým krokom k aplikácií kleromarketingových modelov v praxi.
Sekularizovaný trh - základom kleromarketingového modelu Numeri
je udržiavanie a zvyšovanie počtu členskej základne. Je dôležité oživovať
podstatné presvedčenia tam, kde je to z historického a kultúrneho hľadiska
najprijateľnejšie. Prostredie sekularizovaných štátov nie je „strateným územím“, ale naopak, výzvou a novým Trhom. Teda priestorom, kde je možné
najviac získať. Sekulárna generácia 60-tych rokov je tu postupne nahradená
novou mladou generáciou (cieľovou skupinou), ktorá prahne po transce-
196
Ivan Baláž
dentne a nadprirodzenosti. A tento potenciál trhu je dôležité čo najskôr
kontrahovať a zabezpečiť Remisiami7 v týchto sekularizovaných krajinách.
No tradičné prostriedky a sviatosti (krst) tu veľa nezmôžu. Remisie musia
prevziať globálne a miestne zvyklosti a nové kultúrno-spoločenské i mravne normy a transplantovať do nich podstatné presvedčenia náboženstva.
Nie naopak. Prijatie nových svetských zvyklostí do náboženskej sústavy
podstatných presvedčení zabezpečí znovuoživenie a trvácnosť náboženstva
v sekularizovanom prostredí. Zároveň vytvorí priestor a pozície pre nasledujúce obdobia.
Ak kresťanské cirkvi chcú získavať nových členov sami sa musia otvoriť. Zmeniť skostnatelý prístup. Zreformovať a zmodernizovať prežité dogmy, rozporuplné tradície a pochybné podstatné presvedčenia. Pre mladú
generáciu je súčasne netransparentné hospodárenie diecéz (nielen v južnej
Amerike) a dištriktov neprijateľné rovnako tak, ako sexuálne excesy a škandály. Otvorená náboženská obec kde sú svätenie žien a homosexuálne manželstvá členov i klerikov samozrejmosťou, táto mladá generácia pokladá za
prirodzené a chcené. Naproti tomu neusporiadané tajné intímne zväzky
klerikov, do ktorých sú v súčasnom pokryteckom systéme nútení, zásadne
odsudzuje. Tempora mutantur, et nos mutamur in illis. Potrebná vnútorná
zmena (vnútorné PR) viditeľná a zreteľná navonok (premietnutá do vonkajšieho PR) sama pritiahne novú generáciu veriacich. Ak sa ale neudeje,
môžeme očakávať len pokračujúci úbytok.
Konkurencia - v rámci kleromarketingu sú v konkurenčnom postavení
všetky veľké náboženstvá a v rámci ich subsystémov i jednotlivé náboženské
denominácie a skupiny (sekty) navzájom k sebe. Náboženský systém, ktorý nie je konkurenčne vyčerpávaný v rámci subsystému, má konkurenčnú
výhodu nad náboženským systémom s takýmto bremenom. Subsystémové
bremeno síce ponúka väčšiu fragmentáciu, viacero modifikácií podstatných presvedčení avšak v konečnom dôsledku sa fragmentácia prejavuje na
negatívvych ekonomických výsledkoch i na menšej stabilite náboženského
Remisia je spôsob propagácie (znovu ohlasovania) podstatných presvedčení náboženstiev tam, kde pozíciu na trhu stratili. Priestor pre tieto aktivity vzniká výmenou generácii, zmenou politického, či ekonomického ziadenia (...). Nové podmienky vytvárajú
priestor pre misijnú činnosť a získavanie.
7
197
systému ako celku. Rovnako však nejestvuje náboženský systém, kde by
nejestvovali aspoň názorové frakcie.
Konkurenčná výhoda stabilného náboženského systému sa navonok
prejavuje v jednotnosti kleromarketingových postupov, logistike riadenia
ako aj vo vonkajšej komunikácii a lobby.
Záver
Kleromarketing je nový pohľad na správu a riadenie cirkví. Mal by sa
stať predmetom širšej diskusie. Aj preto, že v Európe sa stáva súčasťou nového usporiadania pomerov medzi cirkvami a štátmi. Cirkvi a náboženské
obce si už dnes uvedomujú, že zmena je nevyhnutná a je len otázkou času.
Po usporiadaní vzťahov so štátom, budú musieť náboženské obce ešte efektívnejšie a cieľavedomejšie nakladať s vlastným hmotným majetkom i aktívami ktoré vlastnia. V niektorých diecézach už dnes jestvujú analýzy a prepočty, akým spôsobom by sa prejavil prípadný výpadok finančnej kapitoly
zo štátneho rozpočtu. A rezultát nie je pre cirkvi nijako priaznivý.
Kleromarketing prináša nový pohľad aj do vnútra cirkevných štruktúr
a poukazuje aj na zmenu podstatných presvedčení tak, aby zahrnuli súčasné spoločenské trendy. Náboženstvo, ktoré to dokáže bude hrať v kultúrnom prostredí Európy prím.
Literatúra
1. Felegi J., Horňák J. Reklamu vnímam cez vzťah k umeniu, dostupné ON LINE: http://
koktail.pravda.sk/hornak-reklamu-vnimam-cez-vztah-k-umeniu - ffjsk_krozhovor.asp?c=A070316_141032_sk_krozhovor_p20, (05-10-2010).
2. Baláž I. Kleromarketing – definícia a vymedzenie, in: Nové trendy v marketingovej
komunikácií (Zborník z medzinárodnej vedeckej konferencie), Fakulta masmediálnej
3. Hanus L. Rozprava o kultúrnosti, Spišské Podhradie: Spišský kňazský seminár, 1991.
4. Hartl P., Hartlová H. Psychologický slovník, Praha, Portál.
198
Ivan Baláž
Kleromarketing (marketing kościelny)
– reklama na niebo
Streszczenie
Słowa kluczowe: kleromarketing, marketing kościelny, reklama,
chrześcijaństwo
Autor podejmuje kwestię marketingu w kościołach chrześcijańskich.
Charakteryzuje go według schematu 4PE i 4CE. Przedstawia nowy pogląd
na kościelne struktury i potrzebę uporządkowania na nowo relacji między
Kościołem i państwem.
Church marketing
– heaven advertisement
Summary
Key words: church marketing, advertisement, christianity
The author discusses the issue of marketing in christian churches and
describes it according to 4PE and 4CE formula. The paper presents a new
approach to church structures and the need to redefine the relationships
between the church and the state.
RECENZJE
KOMUNIKATY
INFORMACJE
201
Recenzja książki: A. Frączkiewicz-Wronka,
M. Grewiński (red.), Przedsiębiorczość w Polsce –
bariery i perspektywy rozwoju, Wyd. Wyższej Szkoły
Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej
w Warszawie, Warszawa 2012, s. 176
Na polskim i międzynarodowym rynku księgarskim pojawia się coraz
więcej książek z zakresu przedsiębiorczości. Rosnące zainteresowanie tą
problematyką powitać należy z wielką radością. Istnieje, bowiem, szansa
na lepsze wykorzystanie ludzkich zdolności w zakresie rzetelnego wykonywania działalności gospodarczej, dostrzegania i realizacji pomysłów
oraz podejmowania ryzyka w celu zaspokojenia stale rosnących potrzeb
społecznych.
Warto podkreślić, że przedsiębiorczość stała się gorącym tematem po
światowym kryzysie finansowym w 2008 r. To wtedy radykalnie spadła
liczba ofert pracy i zmienił się ich charakter. Od tego czasu też zaczęto szczególnie uważnie śledzić zachodzące zmiany i tendencje rynkowe.
W wielu szkołach i uczelniach rozpoczął się proces rozbudowy programów nauczania i dopasowywania ich do szybko zmieniających się oczekiwań rynku pracy. Programy te niejednokrotnie okazały się pomocne w rozwijaniu ducha przedsiębiorczości i wspieraniu inicjatyw gospodarczych,
w tym tworzeniu przez studentów własnych firm. Silnym impulsem do
działania stało się wysokie bezrobocie wśród ludzi młodych i absolwentów wyższych uczelni.
Jedną z ostatnio wydanych pozycji, która zawiera analizę i ocenę
przedsiębiorczości jest zbiorowe opracowanie powstałe pod redakcją merytoryczną Aldony Frączkiewicz-Wronki i Mirosława Grewińskiego pt.
202
Przedsiębiorczość w Polsce – bariery i perspektywy rozwoju1. Powstanie
tej książki było efektem projektu pt. „Kreatywny Humanista”, który zrealizowany został w Wyższej Szkole Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy
Powszechnej (WSP TWP) w Warszawie. Podstawowy jego cel to przygotowanie młodych ludzi do zmieniających się warunków i wymogów rynku
pracy oraz gospodarki opartej na wiedzy.
Cele szczegółowe projektu „Kreatywny Humanista” sprowadzały
się do podniesienia jakości nauczania, wprowadzenia do programu studiów dodatkowego przedmiotu o nazwie „przedsiębiorczość”, rozszerzenia oferty edukacyjnej uczelni oraz stworzenia profesjonalnego doradztwa zawodowego zarówno dla studentów, jak też osób spoza WSP TWP.
W szczególności chodziło o zapoczątkowanie procesu aktywizacji studentów i absolwentów WSP TWP, poprzez między innymi zachęcanie ich do
zakładania własnej działalności gospodarczej2.
W recenzowanej książce zaprezentowano szeroki i dość aktualny przegląd wielu nurtów przedsiębiorczości. Wśród nich wyraźnie wyróżniono
te, które wskazują na przedsiębiorczość jako proces:
- wprowadzania innowacji w system społeczny i gospodarczy,
- eksponowania roli przedsiębiorcy i wyróżniających go atrybutów,
- tworzenia nowych przedsięwzięć (w tym nowych organizacji),
- koncentrowania się na odkrywaniu i wykorzystywaniu szans przedsiębiorczych.
Prezentowana książka, mimo swej stosunkowo niewielkiej objętości
(176 stron), oparta została na bogatej literaturze (134 pozycje, w tym 46
anglojęzycznych). W poszczególnych rozdziałach w skrócie zaprezentowano niemal wszystkie formy i nurty przedsiębiorczości. Uwagę zwróco A. Frączkiewicz-Wronka, M. Grewiński (red.), Przedsiębiorczość w Polsce – bariery
i perspektywy rozwoju, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie, Warszawa 2012.
2
W realizacji projektu pt. „Kreatywny Humanista” uczestniczyła kadra dydaktyczna
WSP TWP, studenci ze wszystkich kierunków i roczników oraz ludzie spoza uczelni,
w tym zarówno pracujący zawodowo w różnych sektorach gospodarki, jak też osoby
zagrożone wykluczeniem społecznym (np. długotrwale bezrobotni i niepełnosprawni).
Projekt był bardziej praktyczny niż teoretyczny i w dużej mierze dzięki temu przyniósł
niekwestionowane pozytywne rezultaty. Wraz ze wzmocnieniem postaw przedsiębiorczych
studentów i absolwentów WSP TWP poprawiono ich sytuację na rynku pracy.
1
Recenzja książki: A. Frączkiewicz-Wronka, M. Grewiński (red.) 203
no na wieloznaczność tego terminu jako zjawiska społeczno-gospodarczego. Zasadnie podkreślono, że przedsiębiorczość ma charakter historyczny
i podlega ewolucji.
Książka składa się z czterech rozdziałów ułożonych w logiczną całość,
od ogólnych informacji o uwarunkowaniach rozwoju przedsiębiorczości,
poprzez przedsiębiorczość akademicką do analizy projektu „Kreatywny
Humanista”. Na wyodrębnienie w publikacji czterech rozdziałów pozwoliła wieloaspektowość przedstawionej problematyki. Poszczególne rozdziały zatytułowano następująco:
I. „Człowiek przedsiębiorczy – między postawą a działaniem”.
II. „Problemy i bariery rozwoju przedsiębiorczości”.
III.„Perspektywy i szanse rozwoju przedsiębiorczości”.
IV. „Ewaluacja projektu Kreatywny Humanista”.
W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Człowiek przedsiębiorczy
– między postawą a działaniem” znalazły się informacje dotyczące warunków, jakie należy spełnić, aby rozpocząć i prowadzić działalność gospodarczą. Uwaga zwrócona została między innymi na posiadanie kapitału niezbędnego do założenia firmy, uzyskanie niezbędnych pozwoleń na
rozpoczęcie prac budowlanych, dostęp do elektryczności i kredytów oraz
koszty związane z rejestracją własności i zawieraniem umów. Rozważania w powyższych kwestiach odniesiono do doświadczeń innych państw
świata, w tym przede wszystkim wysoko rozwiniętych krajów Organizacji
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD - Organisation for Economic Cooperation and Development) oraz Unii Europejskiej.
W zamieszczonym w ramach pierwszego rozdziału opracowaniu pt.
„Przedsiębiorczość w Polsce. Polska na tle innych państw w rankingu
i statystykach międzynarodowych” Marta Gębska dokonała analizy przedsiębiorczości w Polsce w oparciu o dane statystyczne Eurostatu oraz Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Autorka, podsumowując warunki dla prowadzenia firm w Polsce, zaznaczyła, że były one i ciągle są
– trudne. W latach 90. XX wieku decydowała o tym często niestabilność
204
polityczna i gospodarcza, a obecnie – spowolnienie ekonomiczne w skali
globalnej. Ponadto autorka zaznaczyła, ze polskie firmy są mniej innowacyjne niż w Europie Zachodniej, nie oferują tylu szkoleń, co na Zachodzie oraz w mniejszym stopniu są powiązane z sektorem badań i rozwoju.
Z kolei atutem polskich firm pozytywnie wpływającym na ich rozwój były
znaczne możliwości wsparcia finansowego ze strony UE.
Rozdział drugi zatytułowany „Problemy i bariery w rozwoju przedsiębiorczości w Polsce” to najbardziej rozbudowana część książki. Zamieszczono tu trzy artykuły. Są to opracowania, w których skoncentrowano się
na najistotniejszych barierach rozwoju przedsiębiorczości. Zostały one
w opracowaniu dość dobrze zdiagnozowane w odniesieniu do osób młodych, które nie rozpoczęły jeszcze działalności gospodarczej. W rozdziale
drugim zawarto również opinie studentów dotyczące psychologicznych
i socjologicznych uwarunkowań przedsiębiorczości. W końcowej części
rozdziału zaprezentowano również rozwiązania sprzyjające ograniczaniu
ludzkich słabości i kształtowaniu cech niezbędnych dla tworzenia sylwetki
osoby przedsiębiorczej.
W rozpoczynającym drugi rozdział książki opracowaniu Joanny Plak
pt. „Problemy i bariery w rozwoju przedsiębiorczości na przykładzie województwa lubelskiego” przedstawiono znaczenie procesu propagowania
przedsiębiorczości w rozwiązywaniu problemu bezrobocia w województwie lubelskim. W poszczególnych częściach artykułu autorka dokonała
analizy struktury bezrobocia wśród młodzieży w zależności od ukończonej
szkoły wyższej oraz kierunku studiów, a w dalszej kolejności scharakteryzowała atrakcyjność inwestycyjną poszczególnych powiatów województwa lubelskiego oraz wyszczególniła cechy ludzi młodych, które utrudniają im lub sprzyjają rozpoczęciu i prowadzeniu działalności gospodarczej.
Do najistotniejszych barier rozwojowych, jakie napotyka młodzież wchodząca na rynek pracy w województwie lubelskim, autorka zaliczyła niedopasowanie kierunków kształcenia do potrzeb lokalnej gospodarki.
Do problematyki psychologicznych i socjologicznych uwarunkowań
przedsiębiorczości nawiązał Rajmund Morawski w artykule pt. „Psychospołeczne uwarunkowania przedsiębiorczości w opinii studentów państwowej uczelni. Opis przeprowadzonych badań”. Autor skoncentrował się na
omówieniu opinii studentów dotyczących idealnego wzorca przedsiębiorcy. Wiele miejsca poświęcił interpretacji pojęcia „przedsiębiorczość” oraz
prezentacji uwarunkowań postaw przedsiębiorczych. W artykule zamieszczono wyniki badań przeprowadzonych w jednej z uczelni polskich, które
zestawiono z respondentami, którzy byli objęci sondażem przygotowanym
przez CBOS oraz wynikami badań międzynarodowych. Autor, podsumowując swoje badania, podkreślił, że badani studenci nie mają pełnej
świadomości czynników i procesów wpływających na przedsiębiorczość,
a ich świadomość dotycząca psychospołecznych uwarunkowań przedsiębiorczości wymaga poszerzenia. Szczególnie ważne jest zatem, aby zainspirować badanych do odkrywania zasobów tkwiących w nich samych
oraz w otaczającym ich środowisku. Działania w tym zakresie – w opinii
autora – mogłyby zmienić ich postawy w stosunku do przedsiębiorczości.
W kolejnym artykule pt. „Humanista w biznesie, czyli jak pokonać
bariery i odnieść sukces we własnej firmie” autorstwa Kingi Kuźmy-Gołdanowskiej przedstawiono subiektywną perspektywę biznesu. Autorka
pokazała swoje doświadczenia humanisty, który związał się z biznesem
i skutecznie połączył zainteresowania z zakresu pedagogiki, psychologii
społecznej i filozofii z prowadzeniem własnej firmy. W artykule znalazły
się cenne spostrzeżenia dotyczące osobowości i cech kandydata na przedsiębiorcę, a także praktyczne wskazówki przydatne w procesie zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej. W opinii autorki wejście
w świat biznesu nie jest dla humanisty obciążeniem, ale wielką szansą,
a jego obecność w biznesie tworzy nową jakość gospodarki. Oczywiście
chodzi tu o humanistę, który jest dobrym psychologiem, negocjatorem,
zna inne kultury i języki, a także ma refleksyjne i krytyczne podejście do
siebie i otaczającej rzeczywistości. Autorka, podsumowując swoje rozważania, bardzo mocno podkreśliła, że odniesienie sukcesu w biznesie zależy
w głównej mierze od wysokości aspiracji i marzeń oraz silnej woli.
Powyższe spostrzeżenia autorki pokazują, że przedsiębiorczość rozpoczyna się przede wszystkim od poznania samego siebie i przełamywania
własnych lęków oraz obaw. W takiej sytuacji, wydaje się ważne, aby młodzi ludzie mieli dostęp do pomocy psychologicznej i doradztwa zawodowego.
206
Opracowania zestawione w trzecim rozdziale zostały poświęcone perspektywom i szansom rozwoju przedsiębiorczości. Uwagę zwrócono na
przedsiębiorczość akademicką i jej rozwój w złożonym układzie relacji
społeczno-gospodarczych. Innym wątkiem rozważań była analiza przedsiębiorczości społecznej i charakterystyka jej uwarunkowań zewnętrznych
oraz wewnętrznych. W rozdziale tym zamieszczono dwa artykuły.
Rozdział trzeci otwiera opracowanie Aldony Frączkiewicz-Wronki
i Martyny Wronki pt. „Przedsiębiorczość akademicka – signum temporis
nowoczesnej uczelni”. W opracowaniu tym autorka przedstawiła istotę
przedsiębiorczości akademickiej, pokazała też jej formy i mierniki. Wiele miejsca przeznaczyła na omówienie przedsięwzięć przedsiębiorczych
w środowisku akademickim. Ważnym wątkiem rozważań była też analiza
działalności akademickich inkubatorów przedsiębiorczości. Ich dynamiczny rozwój wymaga – w opinii autorek artykułu – posiadania strategicznego
inwestora, w przeciwnym przypadku nawet przedsiębiorstwa pomyślnie
inkubujące projekty nie będą miały wystarczającego potencjału rozwojowego niezbędnego do tego, aby wyjść z poziomu grupy mikroprzedsiębiorstw.
Inny znaczący wątek poruszyli Mirosław Grewiński i Martyna Wronka
w artykule pt. „Gospodarka społeczna w UE i w Polsce – między przedsiębiorczością społeczną i CSR”. Autorzy zwrócili uwagę na postępujący
w UE proces uspołecznienia rynku, gospodarki i przedsiębiorstw i w efekcie upowszechniającą się ideę gospodarki społecznej i przedsiębiorczości
społecznej. Stąd też, ich zdaniem, przedsiębiorczością nazywamy także
postawę, która charakteryzuje osoby cechujące się kreatywnością, twórczym myśleniem oraz nastawieniem na innowacje i zmianę społeczną.
Inaczej mówiąc, przedsiębiorcy mogą być motywowani nie tylko przez
czynniki ekonomiczne, ale także społeczne, mające na celu tworzenie wartości dla społeczeństwa.
Jednorodny pod względem tematycznym jest rozdział czwarty zatytułowany „Ewaluacja projektu Kreatywny Humanista”. Rozdział ten w całości poświęcono analizie projektu realizowanego w WSP TWP. Warto
podkreślić, że w projekcie uczestniczyli nie tylko studenci i pracownicy
naukowo-dydaktyczni tejże uczelni, ale także osoby spoza uczelni, w tym
studenci, niepełnosprawni i bezrobotni.
W rozdziale czwartym znalazło się tylko jedno opracowanie Katarzyny Kwapińskiej pt. „Rezultaty projektu Kreatywny Przedsiębiorca”.
W opracowaniu tym autorka przedstawiła założenia powyższego projektu. W szczególności omówiła zakładane cele oraz scharakteryzowała grupę docelową. Szczególnie dokładnie przeanalizowała rezultaty projektu.
Zwróciła przy tym uwagę zarówno na rezultaty twarde (takie m.in. jak:
liczba programów rozwojowych wdrożonych przez uczelnie w ramach projektu, liczba uczelni, które wdrożyły programy rozwojowe, liczba uczestników programu, liczba folderów, plakatów i prospektów), jak i miękkie
(np. podniesienie kwalifikacji kadry dydaktycznej, wzmocnienie postawy
przedsiębiorczości wśród młodzieży). W końcowej części artykułu autorka
dokonała oceny poszczególnych elementów projektu, w tym m.in. metody
prowadzenia zajęć i ich organizacji oraz przydatności materiałów i pomocy dydaktycznych.
Zaprezentowany powyżej układ konstrukcyjny pracy jest przekonujący i spójny. Poszczególne części książki zestawione zostały w takiej
kolejności, aby umożliwić poznanie kolejnych, następujących po sobie
problemów związanych z przedmiotem badań. Autorzy przyjęli strategię od ogółu do szczegółu. Stąd też najpierw prezentują ogólne założenia
prezentowanych zagadnień, a później dokonują ich szczegółowej analizy.
W trakcie analizy treść zagadnień ogólnych uszczegółowiana jest zagadnieniami pomocniczymi aż do wyczerpania tematu. Z kolei w zakończeniu
przedstawiają znaczenie zachowań przedsiębiorczych w poprawie sytuacji
studentów na rynku pracy.
Autorzy opracowania dołożyli starań, aby zagadnienia podejmowane
w poszczególnych rozdziałach stanowiły punkt wyjścia do dalszych, bardziej pogłębionych, indywidualnych studiów w tym zakresie. Wszystkie
opracowania poprzedzone zostały wyczerpującym wprowadzeniem, a zakończone – krótkim podsumowaniem. Wszystko to stanowi mocną stronę
208
opracowania i ułatwia czytelnikowi korzystanie z zaprezentowanych materiałów.
Istotnym walorem książki jest jasny język oraz niezwykle staranna redakcja. Druk jest czytelny i niemal wolny od błędów. Ważne – zdaniem
autorów – zagadnienia, przedstawiono wytłuszczonym drukiem. Uwagę
zwracają również liczne ilustracje graficzne. Pozwalają one na zwięzłe
i interesujące przedstawienie poszczególnych zagadnień, a także ułatwiają
przyswajanie wiedzy oraz pokazują trendy i zależności występujące miedzy analizowanymi zjawiskami. Starannie wykonane ilustracje graficzne
nie tylko ułatwiają odbiór tekstu, ale też podnoszą wartość estetyczną
książki.
Autorzy pracy zasadnie dostrzegli, że obok przedsiębiorczości ekonomicznej, mamy też do czynienia z przedsiębiorczością pozaekonomiczną
widoczną w sektorach – publicznym i społecznym. Oznacza to, że przedsiębiorczość to nie tylko postawa i działalność gospodarcza, ale także społeczna. Stąd też problematyka ta rozpatrywana jest na gruncie wielu nauk (np.
ekonomii, socjologii, psychologii, zarządzania oraz polityki społecznej).
Należałoby w tym miejscu bardzo wyraźnie podkreślić, iż idea połączenia przedsiębiorczości z naukami społecznymi jest bardzo potrzebna.
Można założyć, że dzięki położeniu nacisku na nauczanie przedsiębiorczości zwiększą się szanse młodych ludzi na znalezienie satysfakcjonującej
pracy, w tym również założenie własnej firmy. Dotyczy to w szczególności
studentów kierunków humanistycznych, którym najbardziej brakuje praktycznej wiedzy o mechanizmach funkcjonowania rynku pracy.
Biorąc powyższe pod uwagę, należy uznać, że realizowany w WSP
TWP program „Kreatywny Humanista” jest dobrym pomysłem na zwiększenie aktywności studentów tej uczelni i poprawę ich sytuacji na rynku
pracy. Realizacja programu dowodzi, że przedsiębiorczość to cecha wyuczona, a nie wrodzona. Jest to też przejaw właściwie ukierunkowanej
społecznej wrażliwości WSP TWP i odpowiedzi uczelni na zmieniające się
procesy zachodzące na współczesnym rynku pracy, w tym również w odniesieniu do jego warunków i wymogów.
Pomysł, aby przedsiębiorczość stała się ważnym elementem edukacji,
znalazł swoich naśladowców. Warto podkreślić, że od kilku lat realizowany
jest już w Polsce projekt wdrażania programów przedsiębiorczości w ofercie dydaktycznej uczelni technicznych, rolniczych i kierunków ścisłych na
uniwersytetach. Z kolei w ramach Sieci Edukacyjnej Innowacyjnej Przedsiębiorczości Akademickiej (SEIPA) przygotowywane są materiały dydaktyczne, z których korzystają wykładowcy z kilkudziesięciu wyższych
uczelni. Nie ulega wątpliwości, że powyższe pomysły i inicjatywy warte
są kontynuacji.
Recenzowana książka, obok wspomnianych powyżej walorów ma też
pewne uchybienia. W mniejszym stopniu odnoszą się one jednak do kwestii zaprezentowanych w pracy, w większym zaś do tych, których autorzy
w ogóle nie poruszyli, albo które omówili w sposób zbyt wąski. Chodzi
głównie o kwestie związane z barierami przedsiębiorczości i sposobami
ich przełamywania. Szkoda mianowicie, że autorzy opracowania, omawiając sposoby rozwijania przedsiębiorczości, nie położyli nacisku na znaczenie otoczenia regulacyjnego, w szczególności występującego na styku
państwo-biznes. W rzeczywistości, bowiem, doświadczenia wielu krajów
wyraźnie pokazują, że doskonalenie tego otoczenia stanowi kluczową determinantę rozwoju przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce globalnej. Chodzi między innymi o zmniejszanie koncesji, zezwoleń, licencji,
a także instytucji kontrolujących przedsiębiorców. Nieustanne kontrole
i traktowanie wszystkich przedsiębiorców jako podejrzanych utrudniają
firmom działalność i niejednokrotnie powodują bankructwa i likwidację
miejsc pracy.
Ograniczanie regulacji dławiących przedsiębiorczość i poszerzanie
wolności gospodarczej wszędzie ułatwia rozwój gospodarki i dynamizuje
jej wzrost. Nie zwalnia to jednak polityków z odpowiedzialności za tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości i powstaniu
sytuacji, w której szansa na pracę i utrzymanie się na rynku będą zależały
przede wszystkim od indywidualnych predyspozycji i zdolności. W takim
kierunku zdaje się zmierzać polityka rządu polskiego, na co wskazuje cały
szereg zgłoszonych projektów, które powinny służyć temu, aby polscy
przedsiębiorcy mieli przekonanie, że żyją w warunkach przyjaznego państwa i przyjaznego prawa3.
Zob. M. Pawłowska, Biznes i sprawiedliwość, „Businessman” 2012, nr 5, s. 86-87.
3
210
Wspomniane powyżej drobne uwagi i wyjaśnienia nie umniejszają
wysokiej wartości recenzowanej książki. Jest to praca o dużych walorach
metodycznych i poznawczych. Wykorzystano w niej bogaty materiał empiryczny. Uwagę też zwraca staranne przygotowanie edytorskie. Poszczególne zagadnienia zilustrowane zostały, jak wspominano już powyżej,
licznymi tabelami, rysunkami i wykresami.
Książka adresowana jest do szerokiego kręgu odbiorców. W szczególności może służyć pomocą studentom i nauczycielom szkół i uczelni
o różnych profilach kształcenia. Zamieszczone w niej informacje oraz postulowane rozwiązania i ustalenia mogą być również wykorzystane przez
polityków, urzędników administracji centralnej i samorządowej. Książkę
można także polecić wszystkim tym, którzy interesują się problematyką
szeroko rozumianej przedsiębiorczości.
211
Alfred Lutrzykowski
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Recenzja książki Cezarego Szyjko –
Klimat dla klimatu: polskie samorządy terytorialne
wobec priorytetów zrównoważonego rozwoju,
Wydawnictwo Wyższej Szkoły im. B. Jańskiego,
2012
Recenzowana praca jest jednym z nielicznych w Polsce podręczników
do przedmiotu bezpieczeństwo energetyczne, wykładanego w szkołach
wyższych na kierunkach stosunki międzynarodowe, europeistyka i politologia. Celem głównym podręcznika jest opisanie i analiza całokształtu
zjawisk, składających się na bezpieczeństwo energetyczne i ekonomiczne, z uwzględnieniem specyfiki liberalizującego się rynku UE. Natomiast
celem szczegółowym jest przedstawienie zagrożeń i wyzwań, głównych
obszarów niestabilności i konfliktów oraz działań podejmowanych przez
władze samorządowe na rzecz umacniania bezpieczeństwa energetycznego mieszkańców. Lektura podręcznika pozwała na zapoznanie się z najważniejszymi tendencjami i ewolucją modelowania zrównoważonego rynku energii w UE.
Książka ukazuje się zaraz po czwartym Szczycie Ziemi: Konferencji Rio+20 w Rio de Janeiro. Autor słusznie koncentruje się wokół idei
budowania „zielonej gospodarki” w celu osiągnięcia zrównoważonego
rozwoju. Praca jest przygotowana przez Autora młodej generacji pracującego pod kierunkiem wybitnych znawców współczesnych zagadnień
energetycznych w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, a wydana przez jedną z uznanych
niepublicznych polskich uczelni – Wyższą Szkolę im. B. Jańskiego. Warto
podkreślić, że jest to kolejna już publikacja Autora wydana we współpracy
z ww. Uczelnią („Jak dodać gazu”, 2012). I tym razem otrzymaliśmy kolejne dojrzałe naukowo dzieło wypełniające lukę w polskiej nauce o zrównoważonym rozwoju. Czytelnik dostaje do ręki solidną „encyklopedię”
212
Alfred Lutrzykowski
współczesnych zagadnień klimatyczno-energetycznych. Monografię zasługującą na wysoką ocenę.
W realizacji priorytetów zrównoważonego rozwoju wiodącą rolę do
odegrania mają samorządy terytorialne, władze lokalne oraz regionalni
przedsiębiorcy. C. Szyjko przyjmuje, że rozwój zrównoważony jest koncepcją, która wymaga aktywności na różnych poziomach organizacji, począwszy od globalnego, a skończywszy na lokalnym. Trafnie Autor uważa, że to właśnie skala lokalna, a zwłaszcza skala miasta, ze względu na
funkcje miasta w sieci osadniczej i szeroki zakres oddziaływań na region
bliższy i dalszy, jest najbardziej odpowiednia do realizacji tej koncepcji.
Dotyczy to szczególnie miast dużych, obszarów metropolitalnych, ale także tych średnich i mniejszych. W tym kontekście Autor analizuje projekt
miasta Masdar, które ma spełnić marzenie o stworzeniu zrównoważonego
miasta neutralnego pod względem emisji dwutlenku węgla i napędzanego
w całości energią odnawialną (rozdział 8).
Opis tak geograficznie odległego od Polski projektu, Autor uzasadnia
koniecznością analizy wizji najbardziej obecnie zmaterializowanej na naszej planecie i podkreśla, że warto uczyć się od najlepszych. Słusznie, ale
zrównoważony rozwój miasta nie nastąpi jednak samorzutnie. Musi być
odpowiednio zaplanowany, zarówno w sferze społeczno-gospodarczej,
przyrodniczej, jak i przestrzennej miasta. Wymaga zatem przyjęcia określonego modelu rozwoju zrównoważonego, takiego jak np. smart growth.
Szyjko formułuje tu pewną analogię pomiędzy współczesnym modelem
smart growth a zakorzenionym w polskiej literaturze micie o szklanych
domach, przytaczając we Wstępie fragment powieści Stefana Żeromskiego
„Przedwiośnie”.
W pierwszej części książki Autor skupia się na stopniu zrównoważenia systemu polskich regionów, o którym będzie decydować nieznowelizowana legislacja, a elastyczne elementy, którymi w znaczącym stopniu
można sterować na poziomie lokalnym. Można więc, i należy, odpowiednio zaplanować i realizować rozwój regionu tak, aby uczynić go bardziej
zrównoważonym, i to zarówno w aspekcie społeczno-gospodarczym, jak
i przestrzennym. Zdaniem Autora, kluczem do połączenia strefy społecznej z gospodarką lokalną może być koncepcja EVEN-ów (ekologicznych
Recenzja książki Cezarego Szyjko – Klimat dla klimatu... 213
węzłów energetycznych) bazujących na OZE opracowana przez Wojciecha
J. Kuczkowskiego. EVEN-y doskonale wpisują się w ideę zrównoważonego rozwoju i mogą w dużym stopniu przyczynić się do restrukturyzacji
polskiej energetyki wysokoemisyjnej.
Z informacji przekazywanych oficjalnie do Komisji Europejskiej wynika, że w Polsce trwa największy w historii naszej energetyki boom inwestycyjny. Rozwija się budowa kolejnych linii elektroenergetycznych,
a w ciągu kilku najbliższych lat ma powstać europejski jednolity rynek
energetyczny, w którym ma uczestniczyć Polska. Zdaniem Autora, samorządy mają sprzymierzeńca w Prawie energetycznym. Zgodnie z tymi
regulacjami, sporządzając dla obszaru swojego działania plany rozwoju,
przedsiębiorstwa energetyczne muszą uwzględniać miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i kierunki rozwoju gminy. Mają również
obowiązek przekazywania informacji samorządom co do planowanych
przedsięwzięć dotyczących terenu danej gminy. Te zasady Autor omawia
w świetle „Polityki energetycznej Polski do 2025 r.” Zakłada się w nim
również zwiększenie kompetencji samorządów w energetyce i wzmocnienie ich pozycji wobec przedsiębiorstw energetycznych.
W rozdziale 1. pt.: „Ewolucja zadań samorządności lokalnej w Polsce”
omówiona została rola polityki regionalnej UE. Autor ukazuje zagrożenia
dla jej prawidłowej realizacji, jak np.: niedostatek lub błędy w jej koordynacji; brak odpowiednio przygotowanych kadr urzędników, ich odpowiedzialności itp. Może to generować występowanie różnorakich nieprawidłowości w absorpcji i właściwym wykorzystaniu środków unijnych
w różnych obszarach, w tym i ochrony środowiska. Występują też istotne
różnice między zarządzaniem funduszami przedakcesyjnymi i strukturalnymi po osiągnięciu członkostwa w UE danego państwa. I to zarówno
co do skali (wielkości) wyasygnowanych przez UE środków, jak i zasad,
norm i kryteriów w rozliczaniu się z ich wykorzystania przez kraj-beneficjenta.
Kolejny rozdział zatytułowany: „Znaczenie energetyki odnawialnej
dla rozwoju regionalnego” jest poświęcony zielonym, odnawialnym źródłom energii, które stanowią alternatywę dla tradycyjnych paliw kopalnych.
Autor słusznie zauważa, że w Polsce wykorzystanie OZE pozostaje na sto-
214
Alfred Lutrzykowski
sunkowo niskim poziomie. Celem rozdziału jest analiza stanu obecnego
oraz prognoza rozwoju energetyki niekonwencjonalnej w Polsce w świetle
zobowiązań unijnych. Autor kompleksowo omawia problematykę związaną z wykorzystaniem energii słonecznej, energii wiatru, energii geotermalnej, energii wodnej i energii pochodzącej z biomasy. W 2020 roku 15 proc.
energii elektrycznej w Polsce będzie musiało być wytwarzane ze źródeł
odnawialnych, ale Komisja Europejska i część krajów Wspólnoty uważają,
że UE powinna iść krok dalej i zredukować emisję CO2 o 30 proc. Autor
poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy propozycje KE są realne w odniesieniu do Polski?
Odpowiedź na powyższe pytanie pada w następnym trzecim rozdziale, w którym analizowany jest projekt ustawy o OZE. Celem nowelizacji
Prawa energetycznego powinno stać się stworzenie warunków rozwoju
sektora produkującego czystą energię w Polsce. Od tego w jakim kształcie zostanie przyjęte nowe prawo zależy między innymi to, czy w najbliższych latach w sektorze energetyki odnawialnej powstaną dziesiątki
tysięcy nowych miejsc pracy w regionach. Ustawowy obowiązek stałego
odnawiania certyfikatów powoduje, że przyszli instalatorzy OZE wyposażeni w innowacyjną wiedzę będą niczym generałowie wielkich armii, bez
przywództwa których są one osłabione bądź zupełnie nieużyteczne.
Rozdział 4. pt.: „Odzysk energii z odpadów komunalnych na potrzeby
samorządowe” to analiza nowoczesnych systemów gospodarki odpadami
komunalnymi w świetle ustawodawstwa UE. Autor twierdzi, że bez ich
dynamicznego rozwoju trudno oczekiwać racjonalnego i wymaganego
przez prawo wspólnotowe i krajowe rozwoju gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce. Autor pokazuje przy tym, jak wiele jest rożnego rodzaju
uwarunkowań i co musimy jeszcze zrobić. Doświadczenia budowy i eksploatacji ponad 400 spalarni odpadów komunalnych w Europie, i ponad
900 funkcjonujących na całym świecie, wskazują jednoznacznie, że ich
eksploatacja nie wiąże się z żadnym ryzykiem. Czy są u nas potrzebne,
czy nie ma alternatywnych? Pytanie to jest retoryczne, a rozdział 4. to
potwierdza.
Rozdział 5. poświęcony jest jeszcze bardziej kontrowersyjnej tematyce: polskiemu programowi atomowemu. W obliczu wzrastającego zapo-
trzebowania na energię, Polska musi podjąć strategiczne decyzje w tym zakresie. Rada Ministrów przyjęła specjalną uchwałę o rozpoczęciu prac nad
Programem Polskiej Energetyki Jądrowej oraz o powołaniu Pełnomocnika
Rządu ds. Polskiej Energetyki Jądrowej. Celem programu jest uruchomienie pierwszej elektrowni jądrowej już w roku 2020. Istnieje jednak jeszcze
wiele problemów, które muszą zostać jak najszybciej rozwiązane, w tym
na szczeblu lokalnym, gdzie wskazuje się wstępne lokalizacje. Autor jest
zwolennikiem budowy polskiej bazy intelektualnej dla edukacji, szkolenia
i treningu personelu instytucji nadzorujących i przyszłych instalacji jądrowych.
Lokalna współpraca, dialog i zrozumienie, są również konieczne przy
eksploatacji gazu łupkowego. Autor słusznie zauważa, że ewentualna eksploatacja gazu łupkowego robi furorę w polskich mediach i już zmienia
krajobraz energetyczny Europy. Aktualnie, zakładając, że obecne zapotrzebowanie na gaz się utrzyma, udokumentowane złoża gazu ziemnego
wystarczą na pokrycie tego zapotrzebowania przez następne kilkadziesiąt
lat. Prawdą jest, że do chwili obecnej w Polsce nie odkryto jeszcze żadnego
niekonwencjonalnego złoża gazu ziemnego typu shale gas. Jednakże jest
prawdopodobne, że w przyszłości złoża tego typu zostaną odkryte i udokumentowane, a ich eksploatacja będzie ekonomicznie opłacalna. Wówczas
wykorzystanie niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego może odegrać
istotną rolę w przemyśle naftowym i bilansie energetycznym naszego kraju. Autor zwraca uwagę na fakt, że warunkiem koniecznym do uzyskania
tej informacji jest wykonanie przez przedsiębiorców posiadających koncesje zaplanowanych prac geologicznych, w tym w szczególności wielu
nowych wierceń w najlepiej rokujących rejonach.
W rozdziale 7. Autor omawia perspektywiczne formy energooszczędnego transportu publicznego. Samochody są i w perspektywie najbliższych
20-30 lat bez wątpienia pozostaną najważniejszym środkiem transportu
zarówno pasażerskiego, jak i towarowego. Będą to z pewnością auta zużywające mniej paliwa, z alternatywnymi napędami - hybrydowymi, elektrycznymi, gazowymi czy wykorzystującymi ogniwa wodorowe - niskoemisyjne. Część z państw europejskich osiągnie te założenia szybciej, inne
wolniej. Polska zapewne należeć będzie do tej drugiej grupy. Obok braku
216
Alfred Lutrzykowski
systemowych instrumentów finansowych stymulujących zakup aut spełniających najwyższe europejskiej normy emisyjne, kluczową barierą na
drodze budowy w Polsce systemu zrównoważonego transportu są kwestie
społeczne i psychologiczne, a także mentalne.
Przyszłość rynku motoryzacyjnego jest z pewnością związana z wykorzystaniem techniki silników elektrycznych. Z powodu coraz większych
ograniczeń dotyczących emisji CO2 oraz coraz większej niepewności rynku ropy, producenci są zmuszeni szukać alternatywnych rozwiązań motoryzacyjnych. Pojazd elektryczny, który będzie miał osiągi porównywalne
z samochodem spalinowym, szczególnie dotyczące zasięgu i czasu ładowania, zapewni swojemu producentowi wielki sukces na rynku motoryzacyjnym. Autor przyznaje, że wiele lat upłynie nim nastąpi wyraźna wymiana pojazdów konwencjonalnych na hybrydowe i elektryczne. Zatem
przez lata będzie istniała potrzeba utrzymania infrastruktury umożliwiającej pobieranie zarówno paliwa tradycyjnego, jak i elektrycznego - z punktów ładowania. Ale polskie samorządy już dzisiaj muszą przymierzać się
do stworzenia odpowiedniej infrastruktury, aby ładowanie akumulatorów
było jak najłatwiejsze.
Zarządzanie energetyką zrównoważoną w obiektach samorządowych
jest kluczowym tematem rozdziału 9. Obiekty sportowe oddane na Euro
2012 są najnowszym i najlepszym przykładem nowoczesnego zastosowania współczesnych modeli zarządzania energią. Podczas budowy polskich
stadionów wprowadzono m.in. system umożliwiający gromadzenie wody
deszczowej w specjalnych zbiornikach i wykorzystywanie jej do nawadniania murawy i spłukiwania toalet. Zastosowane rozwiązania umożliwiają operatorom każdego ze stadionów ubieganie się o certyfikat EMAS.
Kolejny rozdział Autor poświęcił omówieniu wybranych sposobów efektywnego finansowania inwestycji energetycznych w polskich gminach.
Krajowy Program Inwestycyjny, porównywany jest z Planem Marshalla, ze względu na skalę potrzebnych inwestycji, którą C. Szyjko szacuje
na 200 mld zł do 2020 r. Analiza przedinwestycyjna stanowi integralną
część procesu inwestycyjnego. Inwestorzy coraz częściej korzystają np.
z procedury Vendor due diligence, która ma za zadanie zidentyfikowanie
ewentualnych problemów oraz zapewnia stronie sprzedającej najbardziej
efektywne wyjście z inwestycji.
Autor przypomina również o znaczeniu informatyki w skutecznym
zarządzaniu w gospodarce energetycznej. Tym zagadnieniom poświęcony
jest rozdział 11. Zdaniem C. Szyjko jesteśmy świadkami bezprecedensowego przejścia do ery postkomputerowej. Sektor nowych technologii informatycznych jest jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się
sektorów gospodarki światowej. Stale powstają innowacyjne rozwiązania
technologiczne oraz oparte na nich usługi komercyjne. W ostatnim czasie
coraz popularniejsze stają się usługi oparte o tzw. „chmury komputerowe”. W świecie biznesu, w którym pionierzy uzyskują znaczącą przewagę
nad naśladowcami, a systemy informatyczne odgrywają ważną rolę przy
podejmowaniu każdej decyzji, szybkość reakcji i sprawność systemu informatycznego umożliwia uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Wiele
działów informatycznych działa zbyt wolno, aby nadążać za zmianami,
ponieważ ich systemy informatyczne są zbyt rozbudowane, aby sprawnie
nimi zarządzać, i zbyt złożone, aby łatwo adaptować je do zmieniających
się warunków.
C. Szyjko jest orędownikiem prorozwojowych nowych źródeł energii i ekoinnowacji w działalności polskich samorządów, co udowadnia
w rozdziale 12. Opisano tutaj nowe źródło energii odnawialnej bazujące
na procesie osmozy, które bazuje na różnicy ciśnień między wodą słodką
a słoną. Autor ocenia, że ulokowanie wykorzystujących to zjawisko elektrowni przy ujściach rzek do mórz i oceanów dać może rocznie 1,7 tys.
terawatogodzin energii. Uwadze Autora nie umknęły niedawno odkryte
bakterie geobacter, które dzięki swemu specyficznemu metabolizmowi
potrafią produkować energię z błota i ścieków, w których żyją. O mikrobach tych bywało już głośno - choćby dlatego, że mają one niezwykłą
zdolność likwidowania zanieczyszczeń środowiska. Wielkie nadzieje wiążą więc z nimi ekolodzy. Teraz, kiedy okazało się, że geobaktery potrafią
wytwarzać cieniutkie przewody elektryczne, do grona miłośników tych
mikrobów dołączają nanotechnolodzy i przedstawiciele przemysłu elektronicznego.
218
Alfred Lutrzykowski
Autor koncentruje uwagę Czytelnika wokół trendów światowych.
W ciągu ostatnich kilku lat wielkość powierzchni użytkowej, która jest
chłodzona i/lub klimatyzowana wzrośnie kilkakrotnie. Obecnie wzrastające zapotrzebowanie na „chłód” w budynkach, pokrywane jest głównie
za pomocą konwencjonalnych chłodziarek sprężarkowych. Wzrost ten
spotęguje obecnie występujące problemy związane z zaspokajaniem potrzeb energetycznych, jak: szczyty zapotrzebowania w lecie, zwiększone
uzależnienie od importu energii oraz zwiększona emisja CO2 i problemy
związane z czynnikami chłodniczymi. W celu zniwelowania tego trendu,
naturalne są działania zmierzające do ograniczenia lub nawet całkowitego
uniknięcia zapotrzebowania na energię do wytwarzania chłodu w budynkach na poziomie projektowym i wykonawczym.
Na koniec Autor porusza jeszcze jeden „modny” temat biogazu, który ma szansę stać się hitem energetycznej niezależności samorządów.
W rozdziale 13. biogaz opisany jest jako produkt fermentacji anaerobowej związków pochodzenia organicznego. Głównym składnikiem biogazu jest metan. Zajmuje on drugie miejsce wśród gazów powodujących
efekt cieplarniany wskutek wzrastającego stężenia w atmosferze. Metan
jest najprostszym węglowodorem nasyconym. Jest bezbarwnym gazem,
bez zapachu, pali się niebieskim płomieniem. W rozdziale tym opisano
najnowocześniejsze modele mikroinstalacji oraz wskazano na najbardziej
efektywny system wsparcia dla lokalnych producentów.
Recenzowana książka jest interesującym głosem w trwającej dyskusji
na temat globalnych tendencji rozwoju rynku energii. Analiza najistotniejszych zjawisk jest przedstawiona na tle najnowszych inicjatyw podejmowanych przez Unię Europejską. Istotnym atutem podręcznika jest kompleksowe zaznajomienie Czytelnika z uwarunkowaniami, koncepcjami,
praktycznymi działaniami, głównymi etapami i kierunkami rozwoju rynku
czystej zrównoważonej energii. Praca jest udaną syntezą tak dziś ważnego dla ekonomicznych stosunków regionalnych i lokalnych zagadnienia
związanego ze zrównoważonym rozwojem.
Książka jest bardzo pożyteczna i za jej napisanie należy się Autorowi
uznanie. Podkreślić też należy, iż zebrał On olbrzymią ilość danych i interesujących grafik o wysokich wartościach poznawczych. Wartość dydak-
tyczną podręcznika podnoszą interdyscyplinarne ćwiczenia dla studentów,
które mobilizują do podsumowania zaprezentowanej wiedzy i stymulują
do kreatywnych inicjatyw akademickich. Jestem przekonany, że publikacja będzie bardzo przydatna dla badaczy stosunków międzynarodowych,
a przede wszystkim dla potrzeb dydaktyki akademickiej, szczególnie dla
studentów kierunków: stosunki międzynarodowe, europeistyka, dziennikarstwo, politologia, ekonomia. Po pracę tę powinni również sięgnąć
praktycy: pracownicy i menedżerowie administracji publicznej, działacze
samorządowi, jak też mieszkańcy polskich miast i gmin, którzy mają świadomość znaczenia zrównoważonego rozwoju kraju i ich małej ojczyzny.
Książkę warto też upowszechnić ze względu na istotną potrzebę podnoszenia świadomości tych problemów w jak najszerszych kręgach i środowiskach społecznych.
221
Informacje dla autorów
W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publikowane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły,
sprawozdania z konferencji naukowych, komunikaty, recenzje najnowszych publikacji, informacje z zakresu szeroko pojmowanych nauk społecznych.
Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej /e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować
pod względem językowym, merytorycznym i technicznym.
Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać:
imię/imiona, nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji,
którą zamierza reprezentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa
kluczowe i streszczenie w języku angielskim.
W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Większe
opracowania powinny zawierać śródtytuły. Tytuły tabel i rysunków należy
wyakcentować. Źródła do nich podawać jak w przypisach.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy, nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo
bądź adres internetowy, miejsce i rok wydania.
Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych
skrótów i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje wycofana.
Każda praca kierowana jest do recenzji /wzór recenzji i lista recenzentów znajduje się na stronie internetowej czasopisma/. Ocenia ją co najmniej dwóch recenzentów, a w przypadku jednej oceny negatywnej trzech.
Recenzenci są spoza jednostki naukowej autora/autorów, a także nie są
pracownikami etatowymi Uczelni, nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie. W przypadku artykułu w języku obcym, recenzenci pochodzą z innego kraju niż autor/autorzy artykułu.
222
Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do
druku po naniesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami
artykułu/artykułów.

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Noc, sen i bezsenność w powieści Borysa Pasternaka Doktor Żywago

SZNWkołoRosji_3_2015 - Studenckie Zeszyty Naukowe Wkoło Rosji

Pobierz numer - Gazeta Petersburska

maj 2016 NUMER 03 - Gazeta Studencka

Czytaj - Katedra Filologii Rosyjskiej