bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie

Transkrypt

Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa
SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ
ul. Wspólna 30, Pokój 338
00- 930 Warszawa
http://www.fapa.org.pl/saepr
tel. (+48 22) 623 19 81
e-mail: [email protected]
BEZPIECZEŃSTWO I HIGIENA
PRACY W ROLNICTWIE
Przegląd regulacji prawnych i instytucjonalnych oraz analiza
powiązań z systemami zabezpieczenia społecznego.
Rozwiązania w Polsce i wybranych krajach europejskich.
Autor: Monika A. Król
we współpracy z SAEPR
WARSZAWA, KWIECIEŃ 2013 R.
Wykonano w ramach umowy pn. „Kompleksowe wsparcie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju
Wsi w zakresie polityki rolnej i rozwoju wsi oraz współpracy z OECD” w 2013 r.
Spis treści:
I.Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie .......................................3
1.Regulacje międzynarodowe .........................................................................................................3
2.Regulacje wspólnotowe odnoszące się do bhp w rolnictwie .....................................................4
3.Zalecenia Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy oraz Międzynarodowego
Stowarzyszenia Zabezpieczenia Społecznego .............................................................................8
4.Zalecenia Europejskiej Federacji Związków Zawodowych Pracowników Rolnictwa (EFA 12
5.Regulacja polska ......................................................................................................................... 12
II.Powiązania systemu ubezpieczeń społecznych z ryzykiem zawodowym w rolnictwie . 20
1.Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne .................................................................................... 20
III.BHP w rolnictwie jako zadanie prewencyjne Kasy Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego ...................................................................................................................... 23
1.Formy i kierunki działalności prewencyjnej KRUS .................................................................23
2.Analiza przyczyn i okoliczności wypadków i chorób zawodowych rolników prowadzona w
ramach KRUS .............................................................................................................................. 25
3.Pomoc KRUS dla ubezpieczonych po wypadkach przy pracy ................................................ 25
IV.BHP w rolnictwie jako zadanie Państwowej Inspekcji Pracy ..................................... 26
1.Regulacja międzynarodowa ....................................................................................................... 26
2.Regulacja polska ......................................................................................................................... 27
3.Porozumienie branżowe.............................................................................................................. 28
V.Wnioski ........................................................................................................................... 30
Wybrana literatura ............................................................................................................ 31
2
I.
Podstawy prawne bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie
1. Regulacje międzynarodowe
W skali międzynarodowej największe znaczenie trzeba przypisać Międzynarodowej Organizacji
Pracy (MOP), która powstała na szczeblu Ligi Narodów w 1919 r. Podstawowym zadaniem
MOP jest tworzenie norm prawnych, stanowiących instrument oddziaływania w celu budowania
sprawiedliwego ładu społecznego w skali międzynarodowej i w poszczególnych państwach.
Działalność normatywna MOP wkracza w dziedzinę ubezpieczeń społecznych, bezpieczeństwa
i higieny pracy, a także polityki społecznej i ekonomicznej. Podstawowymi aktami
normatywnymi uchwalanymi przez Konferencję Ogólną MOP są konwencje i zalecenia.
W odniesieniu do rolnictwa już w okresie międzywojennym na szczeblu MOP zostały podjęte
dwie konwencje :
 Konwencja nr 12 podpisana w Genewie dnia 12 listopada 1921 r. w sprawie odszkodowań
za nieszczęśliwe wypadki przy pracy w rolnictwie1, na mocy której rozciągnięto regulację
prawną odnoszącą się do kwestii odszkodowań dla ofiar nieszczęśliwych wypadków przy
pracy lub z powodu pracy, na wszystkich pracowników, także na pracowników najemnych
w rolnictwie. Jedną z przesłanek podjęcia Konwencji nr 10 Międzynarodowej Organizacji
Pracy Ligi Narodów z dnia 16 listopada w Genewie w sprawie wieku dopuszczania dzieci
do pracy w rolnictwie było przeciwdziałanie wypadkom dzieci pracujących w rolnictwie2.
 Aktem powiązanym z omawianą problematyką jest Konwencja nr 25, podjęta w Genewie
dnia 15 czerwca 1927 r. dotycząca ubezpieczenia na wypadek choroby pracowników
rolnych3, odnosząca się do osób niezdolnych do pracy wskutek „nienormalnego” stanu
zdrowia fizycznego lub umysłowego, z wyłączeniem sytuacji utraty zdrowia na skutek
rozmyślnego czynu ubezpieczonego.
Ogromne znaczenie mają także trzy Konwencje przyjęte w latach osiemdziesiątych XX w. oraz
w pierwszej dekadzie XXI w. Należą do nich:
 Konwencja nr 155 przyjęta w Genewie w dniu 3 czerwca 1981 r., dotycząca
bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy. Określa ona zasady polityki
krajowej w dziedzinie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia. Konwencja ta ma charakter
powszechny i ma zastosowanie do wszystkich gałęzi działalności gospodarczej
zatrudniających pracowników i do ogółu pracowników zatrudnionych w tych gałęziach. Ten
powszechny zasięg podmiotowy może być jednak ograniczony przez władze krajowe,
w konsultacji z reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracowników, poprzez
dokonanie uzasadnionych wyłączeń z zakresu stosowania konwencji, jeżeli stosowanie to
powoduje specyficzne problemy w szczególnych gałęziach działalności gospodarczej (np.
rybołówstwo, żegluga morska).
 Konwencja nr 184 przyjęta przez Konferencję Ogólną MOP w dniu 21 czerwca 2001 r.
dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie wraz z Zaleceniami MOP nr 1924,
w których stwierdzono swoiste cechy rolnictwa, trudności w zdefiniowaniu osoby
1
Konwencja ratyfikowana zgodnie z ustawą z 19 grudnia 1923 r., ogłoszona Dz.U. z 1925 r., Nr 54, poz. 380.
Konwencja ratyfikowana zgodnie z ustawą z 19 grudnia 1923 r., ogłoszona Dz.U. z 1925 r., Nr 54, poz. 376.
3
Konwencja ratyfikowana zgodnie z ustawą z 26 czerwca 1948 r., ogłoszona Dz.U. z 1949 r., Nr 31, poz. 221.
4
Tekst Konwencji nr 184, zalecenia nr 192 oraz materiały przygotowawcze: www.ilo.org .
2
3
zatrudnionej w rolnictwie, różnych kategorii samozatrudnionych, domowników. Wskazano
też problem niedoprecyzowania podziału pomiędzy warunkami pracy i ogólnymi
warunkami egzystencji.
 Konwencja nr 188 przyjęta przez Konferencję Ogólną MOP w dniu 14 czerwca 2007 r.
dotycząca pracy w sektorze rybołówstwa. Art. 13 i 14 konwencji zawierają postanowienia
dotyczące „obsady i godzin odpoczynku”, które odnoszą się do zagadnień objętych
dyrektywą. Art. 6 stanowi, iż „konwencja nie ma żadnego wpływu na przepisy prawa,
orzeczenia, zwyczaje czy umowy pomiędzy właścicielami statków a rybakami, które
zapewniają warunki korzystniejsze niż te zawarte w konwencji”.
Przy Międzynarodowej Organizacji Pracy utworzone zostało Międzynarodowe Centrum
Informacji BHP (ILO CIS)5 zajmujące się wdrażaniem Programu MOP w sprawie
Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy i Środowiska (Safework). Dla realizacji tych zadań w Polsce
powołano Polskie Krajowe Centrum Informacji Safework CIS. W Polsce rolę Krajowego
Centrum CIS od 1960 r. pełni Centralny Instytut Ochrony Pracy - Państwowy Instytut
Badawczy .
2. Regulacje wspólnotowe odnoszące się do bhp w rolnictwie
2.1. Strategie UE w zakresie bezpieczeństwa i higieny w pracy
W 2002 r. Komisja Europejska przyjęła Strategię UE w zakresie bezpieczeństwa i higieny
pracy na lata 2002 – 2006 pt. „Dostosowania do zmian w pracy i społeczeństwie: Strategia
Wspólnoty dotycząca bezpieczeństwa i higieny pracy”6. Jej głównym celem była realizacja
działań zgodnych z celami strategicznymi UE określonymi w strategii lizbońskiej, dotyczących
zapobiegania negatywnym skutkom przemian społeczno-gospodarczych i postępu
technologicznego dla zdrowia i życia pracowników.
Główne cechy wspomnianej strategii BHP są następujące:
• globalne podejście do dobrostanu w pracy,
• koncentracja na kulturze przeciwdziałania zagrożeniom, a także łączenie ze sobą
różnorodnych instrumentów politycznych i budowanie partnerstwa,
• wskazywanie, że ambitna polityka społeczna jest czynnikiem mającym wpływ na
konkurencyjność.
W 2007 r., Komisja Europejska przyjęła kolejną Strategię UE w zakresie bhp na lata 20072012 pt „Podniesienie wydajności i jakości w pracy w dziedzinie bhp”7, która zakłada dążenie do
odnowienia europejskiej polityki BHP poprzez koncentrację na priorytetowych zagadnieniach
przy silnym zaangażowaniu politycznym w ideę tworzenia większej liczby lepszych miejsc
pracy ( zgodnie ze Strategią Lizbońska). Nowa stratega, zaleca rządom państw członkowskich
opracowanie polityki krajowej w tym obszarze. Polityka taka powinna być ujęta w ,,Narodowej
strategii rozwoju kraju". Jej realizacja będzie monitorowana w corocznych raportach. Jednym
z podstawowych narzędzi monitoringu jest tzw. tablica wyników (Scoreboard), która w 2007 r.
objęła także Polskę. Do chwili obecnej Polska wykazywała w raportach do Komisji Europejskiej
5
ILO CIS - The International Occupational Safety and Health Information Centre.
Komunikat Komisji “Dostosowania do zmian w pracy i społeczeństwie: Strategia Wspólnoty dotycząca
bezpieczeństwa i higieny pracy 2002 – 2006” Bruksela, 11.03.2002, KOM(2002) 118 final.
7
Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego
i Komitetu Regionów Podniesienie wydajności i jakości w pracy: wspólnotowa strategia na rzecz
bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012, Bruksela, 21.2.2007, KOM (2007) 62.
6
4
program wieloletni pod nazwą ,,Dostosowywanie warunków pracy w Polsce do standardów Unii
Europejskiej", przyjęty przez Radę Ministrów jako realizacja polityki krajowej.
Nowe podejście do bhp
Strategia różni się od poprzednich programów wspólnotowych w szczególności tym, że:
1) oparta jest na wykorzystaniu zestawu różnych instrumentów oraz na zaangażowaniu
wszystkich podmiotów działających w obszarze bhp;
2) w ramach nowej strategii przyjęto globalne podejście do komfortu w miejscu pracy,
uwzględniając zmiany w świecie pracy oraz pojawienie się nowych zagrożeń, zwłaszcza
natury psychospołecznej;
3) dotychczas polityka UE w zakresie bhp koncentrowała się na formułowaniu minimalnych
wymagań prawnych. W Polsce na tej podstawie resort pracy wydawał rozporządzenia
dostosowawcze w sprawie minimalnych wymagań w różnych dziedzinach. Obecnie
polityka ta wkracza w nową fazę, w której punkt ciężkości będzie stopniowo przesuwał się
w kierunku praktycznej realizacji wspólnych regulacji legislacyjnych oraz podejmowania
innych działań prewencyjnych, mających zredukować liczbę wypadków w pracy oraz
częstotliwość występowania chorób zawodowych;
4) w odniesieniu do bhp państwa członkowskie będą od siebie coraz bardziej zależne, bowiem
działania profilaktyczne podejmowane w jednym państwie będą miały pozytywny wpływ na
sytuację w innych państwach UE i będą wymuszały faktyczne przestrzeganie
ogólnoeuropejskich wymagań bhp oraz rzeczywistą poprawę warunków pracy.
2.2. Dyrektywy i zalecenia
Regulacja w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy w prawie wspólnotowym ma charakter
ogólny, regulowana jest w drodze dyrektywy generalnej, wprowadzającej ogólne założenia
legislacyjne dookreślane przez dyrektywy szczegółowe, dotyczące wąsko określonej
problematyki. Podstawą działań Unii Europejskiej w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia
człowieka w środowisku pracy jest ustawodawstwo przyjęte na podstawie dyrektywy Rady
z dnia 12 czerwca 1989 r. nr 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy
bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy8 oraz 17 dyrektyw specjalnych
i 2 szczegółowych, które wyznaczają minimalny obszar funkcjonowania europejskiego rynku
pracy w aspekcie bezpieczeństwa i higieny pracy.
W zakresie bhp w rolnictwie są to regulacje jedynie fragmentaryczne, brak jest bowiem
dotychczas aktu prawnego dotyczącego tego sektora gospodarki. W regulacjach wprowadzanych
w formie dyrektyw, a uzupełnianych poprzez akty soft law jakimi są zalecenia, zawarte są
jedynie minimalne wymogi w zakresie bhp w rolnictwie. Do aktów tych należą:
1) dyrektywa Rady 89/391/EWG z 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków
w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy9. Na podstawie
art. 16 ust. 1 Rada została upoważniona do podejmowania dalszych szczegółowych
dyrektywy w kilku wymienionych dziedzinach, między innymi rolnictwie i rybołówstwie
(pkt 7 Załącznika do dyrektywy);
2) dyrektywa Rady 89/654/EWG dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie
bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (tzw. pierwsza dyrektywa szczegółowa
w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)
8
9
Dz. Urz. WE L 183 z 29.06.1989, s. 1 ze. zm.
Dz. Urz. WE L 183, s. 1
5
Zakres regulacji Dyrektywy
Dyrektywa określa minimalne wymagania z zakresu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia
dotyczące budynków, pomieszczeń pracy i pomieszczeń higienicznosanitarnych. Dotyczą one
również budynków i pomieszczeń związanych z działalnością wytwórczą w rolnictwie.
Dyrektywa określa w szczególności obowiązki dotyczące zapewnienia:
 odpowiednich instalacji elektrycznych,
 dróg oraz wyjść ewakuacyjnych,
 odpowiednich dróg dla ruchu kołowego i pieszego,
 właściwej organizacji stanowisk pracy znajdujących się na zewnątrz budynków,
 wymaganej temperatury pomieszczeń,
 naturalnego i sztucznego oświetlenia,
 pomieszczeń higienicznosanitarnych takich jak: pomieszczeń do przebierania się,
natrysków i umywalni, ustępów,
 pokojów pierwszej pomocy,
 pomieszczeń do wypoczynku dla pracowników zatrudnionych przy pracach szczególnie
szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych oraz dla kobiet ciężarnych i karmiących.
Dyrektywa ta nie obejmuje:
 środków transportu użytkowanych na zewnątrz i/lub wewnątrz przedsiębiorstwa oraz
stanowisk pracy wewnątrz środków transportu;
 sezonowych lub zmiennych stanowisk pracy;
 przemysłu wydobywczego;
 łodzi rybackich;
 pól, lasów i innych gruntów tworzących część przedsiębiorstwa rolnego i leśnego,
usytuowanych poza terenem zabudowanym przedsiębiorstwa.
Stan wdrożenia do prawa polskiego
Postanowienia Dyrektywy 89/654/EWG zostały uwzględnione przede wszystkim w:
 dziale dziesiątym “Bezpieczeństwo i higiena pracy” ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. –
Kodeks pracy10 ,
 rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie
ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy11,
 rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie12,
 rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 kwietnia 2006 r.
w sprawie ochrony przeciwpożarowej budynków13.
Skutki wdrożenia Dyrektywy do prawa krajowego
Wymagania określone w Dyrektywie w większości uwzględnione były w prawie polskim
znacznie wcześniej, a ww. rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 26 września
1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, jedynie w niewielkim
stopniu uzupełniło zakres przepisów o nowe przepisy wynikające z Dyrektywy.
3) dyrektywa Rady 89/655/EWG z dnia 30 listopada 1989 r. dotycząca minimalnych
10
Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, ze zm.
Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 ze zm.
12
Dz. U. Nr 75, poz. 690 ze zm.
13
Dz. U. Nr 80, poz. 563.
11
6
wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez
pracowników. Obowiązek wdrożenia tej dyrektywy dla UE-15 został wprowadzony
w 1996 r. Zastąpiona w 2009 r. dyrektywą Rady 2009/104.
4) dyrektywa Rady 93/103/WE z dnia 23 listopada 1993 r. dotycząca minimalnych wymagań
w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy na statkach rybackich (trzynasta dyrektywa
szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG)14. W Załączniku I do
dyrektywy określono minimalne wymagania bhp dla nowych statków rybackich, natomiast
w załączniku II dla istniejących statków rybackich.
5) dyrektywa 2001/45/WE Parlamentu Europejskiego i Rady dotycząca minimalnych
wymagań w zakresie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez
pracowników podczas pracy na wysokościach15, zastąpiona w 2009 r. dyrektywą 2009/104.
6) zalecenia Rady UE z 18 lutego 2003 r. w sprawie poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy
osób samozatrudnionych16, odnoszące się w pełnym zakresie do osób pracujących
w gospodarstwach rolnych, wskazujące, że osoby pracujące w ramach samozatrudnienia
powinny mieć zapewnione takie same warunki bezpieczeństwa i higieny pracy jak osoby
zatrudnione w ramach umowy o pracę. W zaleceniu wskazano rolnictwo (obok rybactwa,
transportu i budownictwa) jako rodzaje działalności związanej z podniesionym ryzykiem,
w których występuje bardzo wysoka liczba osób pracujących w ramach samozatrudnienia.
W związku z powyższym określono następujące zalecenia:
a) wspieranie w każdym państwie członkowskim, w zakresie prowadzonej polityki
bezpieczeństwa i higieny pracy, osób pracujących na zasadach samo zatrudnienia;
b) zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, ze szczególnym
uwzględnieniem specyficznego ryzyka występującego w poszczególnych sektorach
i swoistego charakteru powiązań między przedsiębiorstwami zamawiającymi
a podmiotem samozatrudniającym się;
c) promocji php pracy powinien towarzyszyć wybór środków uznanych za najbardziej
właściwe: środków prawnych, zachęt ekonomicznych, kampanii promocyjnoinformacyjnych zainteresowanych stron;
d) podjęcie wszelkich niezbędnych środków podnoszenia świadomości poprzez kampanie
na rzecz osób samozatrudniających się, jak również ich organizacji społecznozawodowych, rozwijanie doradztwa w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy;
e) podjęcie wszelkich niezbędnych działań w celu stworzenia szerokich możliwości dostępu
do odpowiedniej ilości szkoleń z zakresu bhp osobom samozatrudniającym się;
f) ułatwianie dostępu do informacji i szkoleń bez angażowania nadmiernych kosztów osób
samozatrudniających się,
g) umożliwienie dostępu, zgodnie z regulacją krajową, do profilaktyki zdrowotnej
i okresowych badań osób samozatrudniających się;
h) uwzględnianie doświadczeń i informacji z państw członkowskich w zakresie
zapobiegania wypadkom przy pracy;
i) przeprowadzenie oceny skuteczności istniejących środków krajowych lub środków
podjętych w następstwie przyjęcia niniejszego zalecenia w okresie 4 lat od implementacji
wyżej wymienionych postanowień wraz z obowiązkiem przekazania Komisji informacji
o osiągniętych efektach.
14
Dz. Urz. L 307 z 13.12.1993, s. 1.
Dz. Urz. L 195 z 19.7.2001, s. 46.
16
Dz. Urz. L 53 z 28.02.2003, s. 45 i n.
15
7
7) dyrektywa 2009/104/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16 września 2009 r.
dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania
sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy (druga dyrektywa szczegółowa w
rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG17, nazywana powszechnie „Dyrektywą
narzędziową” dotyczy używanego („starego”) sprzętu roboczego.
W Załączniku nr I Dyrektywy wymieniono minimalne wymagania:
 ogólne minimalne wymagania dotyczące sprzętu roboczego w zakresie, w jakim mają
zastosowanie do używanego sprzętu roboczego;
 dodatkowe wymagania minimalne mające zastosowanie do określonych rodzajów sprzętu
roboczego.
W Załączniku nr II Dyrektywy zawarte zostały przepisy dotyczące użytkowania obejmujące:
 przepisy ogólne dotyczące wszystkich rodzajów sprzętu roboczego;
 przepisy dotyczące użytkowania sprzętu ruchomego, zarówno samobieżnego, jak
i niesamobieżnego;
 przepisy dotyczące użytkowania sprzętu roboczego służącego do podnoszenia ładunków;
 przepisy dotyczące użytkowania sprzętu roboczego wykorzystywanego do tymczasowej
pracy na wysokości.
3. Zalecenia Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy oraz
Międzynarodowego Stowarzyszenia Zabezpieczenia Społecznego
Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA), powołana w 1994 r.
w Bilbao, w Hiszpanii, jest pan-europejskim organem działającym na rzecz bezpieczeństwa
i wydajności w miejscu pracy oraz ochrony zdrowia pracowników. Promuje także kulturę
zapobiegania ryzyku w celu poprawy warunków pracy w Europie.
Międzynarodowe Stowarzyszenie Zabezpieczenia Społecznego (ISSA) funkcjonuje od 1927 r.
w Brukseli. ISSA jest światową organizacją oficjalnych przedstawicieli różnych systemów
zabezpieczenia społecznego, skupia instytucje centralne, narodowe związki instytucji
i ubezpieczeń społecznych, które są przedstawicielami poszczególnych dziedzin zabezpieczenia
społecznego w 153 państwach członkowskich. Do jego głównych zadań należy ochrona,
wspieranie i rozwój zabezpieczenia społecznego na całym świecie.
3.1. Bezpieczeństwo i zdrowie w pracy wg danych statystycznych EU-OSHA
W oparciu o gromadzone przez Eurostat dane statystyczne w UE-27 w rolnictwie pracuje ponad
10 milionów osób. Choć liczba pracowników rolnych i liczba gospodarstw rolnych spada,
rolnictwo pozostaje nadal niezwykle ważną gałęzią gospodarki. Istnieją istotne różnice między
15 państwami członkowskimi "sprzed maja 2004 roku" a nowymi państwami członkowskimi.
W starych państwach członkowskich 4,0% ludności czynnej zawodowo pracuje w rolnictwie,
a w nowych państwach członkowskich odsetek ten wynosi aż 13,4%. Większość gospodarstw to
niewielkie przedsiębiorstwa, często rodzinne. Niektóre działy, takie jak ogrodnictwo i leśnictwo,
mają większą liczbę pracowników, jednak jest to często zjawisko sezonowe.
17
Dz. Urz. L 260 z 3.10.2009, s. 5.
8
Oprócz pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze godzin jest wielu robotników
tymczasowych i sezonowych. Rolnictwo jest liczącym się pracodawcą kobiet, często pracują
również w "gospodarstwach rodzinnych". Dodatkowo w miejscu pracy częstokroć obecne są
dzieci.
Rolnictwo (obok myślistwa i leśnictwa) ma najgorszy wskaźnik wypadków ze skutkiem
śmiertelnym ze wszystkich sektorów gospodarki. Jedynie budownictwo ma porównywalną
częstość występowania wypadków przy pracy ze skutkiem śmiertelnym. Jednak w budownictwie
następował stały spadek liczby wypadków śmiertelnych, podczas gdy niewiele zmieniło się
w przypadku rolnictwa.
- Liczba wypadków ze skutkiem śmiertelnym dla starych członków UE-15 w 2000 r. wynosiła
12,6 na 100 000 pracowników, a liczba wypadków prowadzących do ponad 3 dni
nieobecności w pracy przekroczyła 6000 na 100 000 pracowników. Odsetki te to jedne
z najwyższych we wszystkich sektorach gospodarki.
- 1,2% pracowników w rolnictwie i rybołówstwie ma długotrwały problem ze zdrowiem lub
cierpi na kalectwo spowodowane wypadkiem przy pracy.
- 3,2% pracowników w rolnictwie i rybołówstwie ma długotrwały problem ze zdrowiem lub
ich kalectwo spowodowane jest chorobą związaną z pracą.
3.2. Problem ochrony dzieci przed wypadkami przy pracy w rolnictwie – zalecenia ISSA
Rolnictwo jest sektorem nietypowym, ponieważ miejscem pracy może być dom rodzinny.
Oznacza to, że dzieci są narażone na zagrożenia miejsca pracy występujące w sektorze
rolniczym. Ponadto osoby przyjeżdżające na wieś mogą tam także przywozić swoje dzieci,
zapewne nieświadome, że wkraczają w miejsce pracy. Nie wszystkie państwa członkowskie
uwzgledniają ochronę dzieci w swych przepisach ustawowych dotyczących bezpieczeństwa i
zdrowia w pracy, jednak zagadnienie to jest często ujęte w innego rodzaju przepisach.
Międzynarodowe Stowarzyszenie Zabezpieczenia Społecznego (ISSA) stwierdza, że dwie
trzecie dzieci, które giną w rolnictwie, ma poniżej pięciu lat, a także że najczęstszą przyczyną ich
śmierci są pojazdy. Wśród innych przyczyn wypadków śmiertelnych ISSA wskazuje: maszyny,
utonięcia, uduszenia, kontakt ze zwierzętami.
ISSA wskazuje, że przyczynami wysokiego wskaźnika wypadków śmiertelnych są
niezrozumienie zagrożenia przez rolników, rodziców i dzieci, niewłaściwe szkolenie i nadzór,
niewłaściwie zabezpieczone miejsca zabaw. Ochrona dzieci w gospodarstwie rolnym powinna
stać się takim samym priorytetem jak zapewnienie zdrowia i bezpieczeństwa miejsca pracy.
Wiele spośród istniejących zagrożeń dla pracowników będzie miało także charakter zagrożeń dla
dzieci. Należą do nich: pojazdy, maszyny rolnicze, osadniki szlamowe, systemy magazynowania
(od stogów siana po silosy zbożowe), niezabezpieczone ciężkie przedmioty (np. bele),
niebezpieczne substancje chemiczne, hałas. Oceniając ryzyko wypadku należy uwzględnić kto
może ucierpieć i w jaki sposób ocenić ryzyko (biorąc pod uwagę istniejące środki
zapobiegawcze oraz potencjalne dalsze kroki), okresowo dokonywać przeglądu oceny ryzyka.
Dzieci w gospodarstwach rolnych zazwyczaj odnoszą obrażenia w wyniku połączenia
czynników związanych z rodzajem zagrożenia, naturą dziecka, czynnikami czasu i miejsca.
Zalecenia ISSA dotyczące zapobiegania wypadkom przy pracy z udziałem dzieci obejmują :
9
1) Zapobieganie utonięciom: eliminowanie ryzyka poprzez zasypywanie nieużywanych rowów
i usuwanie niewykorzystywanych koryt oraz kontrolowanie ryzyka poprzez bezpieczne
grodzenie lub przykrywanie studni, zbiorników i koryt;
2) Zapobieganie wypadkom z udziałem maszyn rolniczych: eliminowanie ryzyka poprzez
pozbywanie się nieużywanego już wyposażenia oraz kontrolowanie ryzyka poprzez
zabezpieczanie miejsc przechowywania maszyn, uniemożliwianie dzieciom dostępu do
urządzeń roboczych; posiadanie skutecznych osłon na urządzeniach roboczych; posiadanie
czujników i wyposażenia poszerzającego widoczność, które pomogą operatorowi maszyny
w dostrzeżeniu obecności dziecka;
3) Zapobieganie wypadkom z udziałem pojazdów: kontrolowanie ryzyka poprzez zapewnienie
odpowiedniego szkolenia wszystkim operatorom pojazdów oraz utrzymywanie
bezpiecznego stanu pojazdów oraz zapewnienie sprawności urządzeń ostrzegających
o zbliżaniu się do przedmiotu, alarmów cofania, wyposażenia poszerzającego widoczność
(np. lusterek, telewizji przemysłowej); przewożenie pasażerów wyłącznie w przeznaczonych
do tego pojazdach oraz ograniczanie obecności dzieci w miejscach, w których to konieczne;
4) Zachowanie ogólnych środków bezpieczeństwa - propedeutyka udzielania pierwszej
pomocy oraz schematów postępowania przy wypadkach lub w sytuacjach awaryjnych,
zapewnienie nadzoru nad dziećmi, ustalanie reżimu postępowania dla dzieci i zapewnienie
konsekwentnego ich przestrzegania, edukacja dzieci w dziedzinie bezpieczeństwa
w gospodarstwie, wyznaczanie bezpiecznych miejsce zabaw dla dzieci.
3.3. Problem ochrony kobiet przed wypadkami przy pracy w rolnictwie
Tradycyjne gospodarstwo rolne w Europie to przedsiębiorstwo rodzinne, często prowadzone
przez małżeństwo, przy czym żona pomaga mężowi przy wielu codziennych zajęciach. Spośród
pracowników rodzinnych zatrudnionych w rolnictwie w UE 38 % stanowią kobiety. Z dużym
prawdopodobieństwem można przyjąć, że zadania są dzielone ze względu na płeć. Kobiety
dominują w podstawowych pracach w sektorze rolniczym. Kobiety zarządzające
gospodarstwami rolnymi są generalnie starsze i mają niższy poziom przeszkolenia rolniczego niż
mężczyźni. Generalnie sektor rolniczy w UE zatrudnia zarówno wiele kobiet, jak i wielu
mężczyzn. Rolnictwo UE to piąty co do wielkości pracodawca mężczyzn, zatrudniający 5%
całkowitej siły roboczej, i siódmy z kolei pracodawca kobiet, dający zatrudnienie 3%
pracujących kobiet. W Grecji i w Portugalii rolnictwo jest głównym pracodawcą kobiet. Ponadto
udziałem wielu kobiet jest praca dorywcza, nie są pracownicami, mogą znaleźć się poza
zasięgiem ustawodawstwa w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Niektóre Państwa
Członkowskie, takie jak Wielka Brytania, podjęły decyzję o traktowaniu takich pracowników
rolnych jako pracowników wobec których stosowane będzie ustawodawstwo w zakresie bhp,
a także uwzględniły tę kwestię w wytycznych dla sektora.
Ocena zagrożeń w wielu przypadkach nie będzie się różnić w przypadku mężczyzn i kobiet.
Jednak w sytuacjach, w których kobiety są narażone na większe ryzyko, (takie jak związane
z pracą ryzyko schorzenia szyi i górnych kończyn lub zagrożenie dla płodności), będą musiały
zostać uwzględnione różnice między płciami. Dodatkowo ocena zagrożeń musi uwzględnić
szczególnie ryzyko ponoszone przez kobiety ciężarne i matki karmiące. Z tego też względu na
szczeblu Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy podkreślono, iż przyjęcie
neutralnego stanowiska wobec płci przy ocenie ryzyka i działaniach zapobiegawczych może
spowodować, że zagrożenie dla pracowników płci żeńskiej pozostanie zwiększone.
10
Ocena zagrożeń powinna brać pod uwagę kwestie płci, różnice i dysproporcje. Proces
zarządzania ryzykiem można podzielić na pięć etapów:
1. Identyfikacja zagrożeń - uwzględnienie zagrożeń typowych dla prac, w których
dominują kobiety; identyfikację zagrożeń zarówno dla zdrowia, jak i dla bezpieczeństwa;
uwzględnienie zagadnienia płci poprzez identyfikacje problemów w pracy pracowników
zarówno płci żeńskiej, jak i męskiej; niebagatelizowanie problemów, uwzględnienie całej załogi
firmy, także np. pracowników odpowiedzialnych za prace porządkowe, uwzględnianie osób
zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, na czas określony lub za pośrednictwem agencji,
a także osób przebywających na zwolnieniach lekarskich w czasie przeprowadzania oceny;
zachęcanie kobiet do informowania o problemach, które ich zdaniem mogą wpływać
niekorzystnie na ich bezpieczeństwo i zdrowie w miejscu pracy, a także o problemach
zdrowotnych, które mogą mieć związek z wykonywaną pracą; zwracanie uwagi na szersze
kwestie związane z pracą i zdrowiem; identyfikowanie zagrożeń, które mogłyby stanowić ryzyko
dla zdrowia lub bezpieczeństwa dla kobiet w ciąży lub matek karmiących, w tym zagrożeń
takich jak przeładunek ręczny, narażenie na substancje chemiczne i na choroby zakaźne
(np. ryzyko poronienia u kobiet w ciąży, w przypadku zarażenia chlamydią -organizmem
powodującym enzootyczne poronienie u owiec).
2. Ocena ryzyka - zwrócenie uwagi na rzeczywisty charakter wykonywanej pracy oraz na
rzeczywiste środowisko pracy; unikanie formułowania założeń o stopniu ryzyka wyłącznie na
podstawie opisu stanowiska pracy lub nazwy zawodu; podchodzenie z ostrożnością, w sposób
niestronniczy, do kwestii płci przy ustalaniu stopnia zagrożenia (wysoki, średni, niski);
angażowanie pracowników płci żeńskiej w ocenę ryzyka; uwzględnianie zastosowania kręgów
zdrowia i metod wyznaczania map ryzyka (przydatne mogą być metody ergonomii
partycypacyjnej i interwencji antystresowej); upewnienie się, że osoby przeprowadzające ocenę
posiadają odpowiednie informacje i przeszkolenie w zakresie uwzględniania roli czynnika płci
w problematyce bhp; upewnienie się, że instrumenty i narzędzia oceny ryzyka uwzględniają
kwestie istotne zarówno dla mężczyzn, jak i kobiet (jeśli tak nie jest, instrumenty i narzędzia
należy odpowiednio dostosować); informowanie wszelkich zewnętrznych oceniających, że
powinni oni przyjąć podejście uwrażliwione na sprawy płci, a także sprawdzanie, czy są oni
w stanie to zrobić; zwracanie uwagi na czynnik płci przy rozważaniu wprowadzenia zmian
w zakresie bhp w miejscu pracy.
3. Wdrażanie rozwiązań - dążenie do eliminacji zagrożeń u źródła, w celu zapewnienia
bezpiecznego i zdrowego miejsca pracy dla wszystkich zatrudnionych (dotyczy to także
zagrożeń dla płodności); zwracanie uwagi na zróżnicowanie cech pracowników oraz
dostosowanie pracy i środków ochrony indywidualnej do pracowników (np. sprzęt ochronny
powinien być dobierany do indywidualnych potrzeb pracowników, odpowiednio dla kobiet
i mężczyzn odbiegających budową ciała od przeciętnej); uwzględnienie obecności pracowników
płci żeńskiej przy podejmowaniu decyzji i wdrażaniu przyjętych rozwiązań; zapewnianie
wszystkim pracownikom, zarówno kobietom, jak i mężczyznom, dostępu do informacji i szkoleń
z zakresu bhp związanych z wykonywaną pracą, a także z warunkami pracy i ich wpływem na
zdrowie pracowników (należy się upewnić, że dostęp do tych informacji mają także pracownicy
zatrudnieni w niepełnym wymiarze godzin, na czas określony lub za pośrednictwem agencji).
4. Monitoring - uwzględnienie zagadnienia płci poprzez: upewnienie się, że kobiety
uczestniczą w procesie monitoringu i weryfikacji; śledzenie nowych informacji na temat
czynnika płci w problematyce bhp; uwzględnienie monitoringu stanu zdrowia w odniesieniu do
zawodów wykonywanych zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety (monitoring stanu
zdrowia może stanowić element zarówno oceny ryzyka, jak i monitoringu);
11
5. Weryfikacja - zachowanie ostrożności przy typowaniu osób, na przykład na podstawie
nazwy zawodu, które zostaną objęte monitoringiem stanu zdrowia (rejestrowanie wypadków
stanowi istotny element zarówno oceny ryzyka, jak i kontroli warunków pracy).
Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy zwraca także uwagę na: 1) prowadzenie
weryfikacji polityk z zakresu bezpieczeństwa, zwłaszcza uwzględniających zobowiązanie do
wprowadzania kwestii płci do głównego nurtu polityki, a także odpowiednich celów i procedur;
2) dążenie do zapewnienia, aby zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne służby zdrowia
uwzględniały w pracy zagadnienia płci; 3) zapewnianie odpowiedniego szkolenia i informacji
dotyczących kwestii płci w odniesieniu do ryzyka w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia dla osób
dokonujących oceny zagrożeń, kierowników i nadzorujących, przedstawicieli związków
zawodowych, komisji ds. bezpieczeństwa itp.; 4) włączanie kwestii bezpieczeństwa i zdrowia w
pracy do wszelkich działań dotyczących równości w miejscu pracy, w tym kwestii
równouprawnienia; 5) poszukiwanie sposobów zachęcenia większej liczby kobiet do
uczestnictwa w komisjach ds. bezpieczeństwa.
4. Zalecenia Europejskiej
Rolnictwa (EFA)
Federacji
Związków
Zawodowych
Pracowników
W 1993 r. Europejska Federacja Związków Zawodowych Sektora Rolnego wydała proklamację
Lepsza ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pracowników sektora rolnego, w której postuluje się
aby przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy obejmowały nie tylko pracowników lecz także
osoby samodzielnie prowadzące gospodarstwa rolne, zaś ryzyko na jakie narażone są kobiety,
dzieci i osoby starsze żyjące w gospodarstwach rodzinnych, znalazło odbicie w ustawodawstwie
pracy.
5. Regulacja polska
5.1. Przepisy BHP dotyczące wykonywania prac w poszczególnych sektorach rolnych
W Polsce podstawowym dokumentem długookresowego planowania w zakresie bhp jest
Strategia Rozwoju Kraju na lata 2007 – 2015, przyjęta przez rząd polski w listopadzie 2006
roku, w której sformułowano Priorytet 3 „Wzrost zatrudnienia i podnoszenie jego jakości”.
W ramach tego priorytetu, z inicjatywy Ministra Pracy i Polityki Społecznej ujęto
przedsięwzięcie pt. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy”.
Określono je następująco: „Kontynuowane będą działania na rzecz tworzenia przyjaznego
środowiska pracy. Wspierane będą inicjatywy w zakresie skutecznego zapobiegania
i ograniczania ryzyka zawodowego w przedsiębiorstwach oraz rozwoju edukacji i szkoleń
w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Kontynuowane też będą wysiłki
dostosowujące warunki pracy w Polsce do standardów UE. Zapewnienie odpowiednich
standardów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz standardów prawa wymagać będzie zwiększenia
skuteczności publicznych służb inspekcji pracy”.
12
Rys. 1. Schemat powiązań aktów prawnych w dziedzinie bhp
Źródło: T. Wyka. Bezpieczeństwo i higiena pracy po nowelizacji prawa pracy, Difin 1997
Podstawowym aktem prawnym w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy jest Konstytucja RP,
która:
w art. 24 wskazuje, że praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej.
Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy;
w art. 66 stanowi prawo każdego obywatela do bezpiecznych i higienicznych warunków
pracy. Sposób realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa;
w art. 68 ustanawiam prawo każdego do ochrony zdrowia.
Sposób realizacji tego prawa określa ustawa (Rys. 1).
Ogólne przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy określone są w ustawie z 26 czerwca
1974 r. Kodeks Pracy18. Zagadnienie to regulują przepisy rozdziału XIII Kodeksu Pracy –
18
t.j. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm., dalej cyt. jako: „KP”.
13
Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące wykonywania prac w różnych gałęziach
pracy.
Na podstawie art. 23714 KP organy sprawujące nadzór nad przedsiębiorstwami lub innymi
jednostkami organizacyjnymi państwowymi albo samorządowymi są obowiązane podejmować
działania na rzecz kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,
w szczególności: 1) udzielać pomocy przy wykonywaniu zadań z zakresu bezpieczeństwa
i higieny pracy, 2) dokonywać, co najmniej raz w roku, oceny stanu bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz określać kierunki poprawy tego stanu, 3) w miarę potrzeb i możliwości – inicjować
i prowadzić badania naukowe dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.
Obowiązki zawarte w tym przepisie nie dotyczą jednostek sektora prywatnego, spółdzielczego
oraz społecznego. W przepisie tym podkreślono wspomaganie przez organy nadzoru
podlegających im podmiotów w ich działaniach na rzecz poprawy bhp, a także na rzecz rozwoju
w tej dziedzinie badań naukowych. Jednakże tak ogólne sformułowanie obowiązków
adresowanych do organów administracji państwowej rodzi niebezpieczeństwo, że w praktyce nie
są one wykonywane i egzekwowane 19 (co faktycznie praktyka pokazuje20).
Na podstawie art. 23715 § 1 KP Minister Pracy i Polityki Socjalnej w porozumieniu z Ministrem
Zdrowia i Opieki Społecznej określi, w drodze rozporządzenia, ogólnie obowiązujące zasady
bhp dotyczące prac wykonywanych w różnych gałęziach pracy. Aktem wykonawczym w tym
zakresie jest rozporządzenie MPiPS z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy21.
Natomiast ministrowie właściwi dla określonych gałęzi pracy lub rodzajów prac w porozumieniu
z Ministrem Pracy i Polityki Socjalnej oraz Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej określają,
w drodze rozporządzenia, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące tych gałęzi lub
prac. Na tej podstawie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydał szereg aktów prawnych rangi
rozporządzenia, odnoszących się do problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy
w poszczególnych sektorach rolnictwa, a w szczególności:
 rozporządzenie MRiGŻ z 8 maja 1997 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy
produkcji olejów roślinnych22,
 rozporządzenie MRiGŻ z 27 czerwca 1997 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy magazynowaniu, przetwórstwie zbóż i produkcji pasz pochodzenia roślinnego23,
 rozporządzenie MRiGŻ z 26 października 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny
pracy przy przetwórstwie mleka i jego pochodnych24,
 rozporządzenie MRiGŻ z 12 stycznia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy obsłudze ciągników, maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych
w rolnictwie25,
 rozporządzenie MRiGŻ z 9 marca 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy
produkcji cukru26,
19
T. Wyka, Komentarz do art. 23714 KP [w:] Kodeks Pracy. Komentarz, K.W. Baran (red.), Warszawa 2012.
R. Celeda, Komentarz do art. 23714 KP [w:] Kodeks Pracy. Komentarz, L. Florek (red.), Warszawa 2011.
21
Dz. U. Nr 169, poz. 1650 ze zm.
22
23
24
Dz. U. Nr 12, poz. 51.
25
Dz. U. Nr 138, poz. 897.
26
Dz. U. Nr 25, poz. 225.
20
14
 rozporządzenie MRiGŻ z 10 marca 1999 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy uboju zwierząt i przetwórstwie mięsa27,
 rozporządzenie MRiRW z 26 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy przetwórstwie ziemniaków28,
 rozporządzenie MRiRW z 28 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy obsłudze zwierząt gospodarskich29,
 rozporządzenie MRiRW z 17 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładach przemysłu cukierniczego30,
przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych
i organiczno-mineralnych31,
 rozporządzenie MRiRW z 10 lutego 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładach przetwarzających owoce i warzywa32,
 rozporządzenie MRiRW z 12 maja 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy obsłudze amoniakalnych instalacji chłodniczych w zakładach przetwórstwa rolnospożywczego33,
 rozporządzenie MRiRW z 22 października 2003 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny
pracy w zakładach przemysłu koncentratów spożywczych34,
w zakładach przemysłu piwowarskiego i napojów gazowych35,
 rozporządzenie MRiRW z 23 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
w zakładach przemysłu spirytusowego36.
5.2. BHP w indywidualnym gospodarstwie rolnym
Praca w rolnictwie charakteryzuje się odmienną specyfiką niż praca w innych sektorach
gospodarki narodowej. Rolnik zatem pracuje na wielu stanowiskach, które wymagają
odmiennych umiejętności, a jednocześnie powodują liczne zagrożenia zdrowotne oraz
oddziaływanie niepożądanych czynników środowiskowych.
Należy w tym miejscu podkreślić, że w zakresie bezpieczeństwa pracy w rolnictwie brak jest
chociażby ramowej regulacji prawnej na szczeblu wspólnotowym 37.
W odniesieniu do gospodarstw rolnych na szczeblu krajowym mają zastosowanie następujące
regulacje:
- rozporządzenie MRiGŻ z 12 stycznia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy obsłudze ciągników, maszyn, narzędzi i urządzeń technicznych stosowanych
w rolnictwie,
27
Dz. U. Nr 25, poz. 226.
Dz. U. Nr 112, poz. 1204.
29
Dz. U. Nr 118, poz. 1268 ze zm.
30
31
32
Dz. U. Nr 34, poz. 289.
33
Dz. U. Nr 98, poz. 902.
34
Dz. U. Nr 194, poz. 1899.
35
Dz. U. Nr 160, poz. 1669.
36
Dz. U. Nr 285, poz. 2865.
37
Zob. art. 16 ust. 1 pkt 7 Załącznika do dyrektywy Rady nr 89/39l/EWG z 12 czerwca 1989 r.; zalecenie nr
2003/134/WE z 18 lutego 2003 r. w sprawie poprawy ochrony bhp osób samozatrudnionych, Dz. Urz. WE, L 53,
s. 45 i n.
28
15
-
rozporządzenie MRiRW z 28 września 2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy obsłudze zwierząt gospodarskich,
rozporządzenie MRiRW z 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy
przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych
i organiczno-mineralnych,
rozporządzenie Ministra Środowiska z 24 sierpnia 2006 r. w sprawie bezpieczeństwa
i higieny pracy przy wykonywaniu niektórych prac z zakresu gospodarki leśnej38.
Praca w rolnictwie powoduje liczne zagrożenia, do których należą wypadki przy pracy oraz
choroby zawodowe.
5.2.1. Wypadki przy pracy rolniczej
Ryzyko wypadkowe jest częścią ryzyka zawodowego, związanego z pracą w gospodarstwie
rolnym. Do zdarzeń wypadkowych dochodzi w wyniku naruszenia równowagi między trzema
elementami tworzącymi tzw. trójkąt epidemiologiczny. Tymi elementami są: właściwości
czynników bezpośrednio powodujących uraz (np. maszyny i ciągniki rolnicze, przyczepy,
pilarki, budynki, drabiny, schody, podwórze), cechy ludzi wykonujących pracę oraz właściwości
środowiska, w którym przebiega praca. Znaczący udział w pojawianiu się zdarzeń wypadkowych
mają właściwości czynników bezpośrednio powodujących urazy, które ocenia się poziomem
technicznego bezpieczeństwa pracy.
Według danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wskaźnik wypadkowości (według
liczby wypadków przypadających na 1 000 ubezpieczonych, którym przyznano jednorazowe
odszkodowanie) wynosił odpowiednio 11,3 (2008 r.); 11,2 (2009 r.); oraz 10,9 (2010, 2011) co
wskazuje, że wypadkowość sukcesywnie maleje. Maleje także liczba wypadków śmiertelnych
przypadających na 100 000 ubezpieczonych: 6,0 (2008 r.); 6,5 (2009 r.); 5,8 ( 2010 r.); 5,3
(2011 r.). Dane te świadczą o wzroście bezpieczeństwa pracy w rolnictwie.39
Pojęcie „wypadku przy pracy”.
W rozumieniu art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników40, za wypadek przy pracy rolniczej uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną
zewnętrzną, które nastąpiło podczas wykonywania czynności związanych z prowadzeniem
działalności rolniczej albo pozostających w związku z wykonywaniem tych czynności:
1. na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi lub w którym stale
pracuje, albo na terenie gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z tym
gospodarstwem rolnym, lub
2. w drodze ubezpieczonego z mieszkania do gospodarstwa rolnego, albo w drodze
powrotnej, lub
3. podczas wykonywania poza terenem gospodarstwa rolnego zwykłych czynności
związanych z prowadzeniem działalności rolniczej lub w związku z wykonywaniem tych
czynności, lub
4. w drodze do miejsca wykonywania czynności, o których mowa w pkt.3 albo w drodze
powrotnej.
38
Dz. U. 2006, Nr 161, poz. 1141.
Dane: Europejska Karta Społeczna. Sprawozdanie 2012, MPiPS, s. 25-26.
40
t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291, ze zm., dalej cyt. jako „u.s.r.”.
39
16
Pojęcie wypadku przy pracy rolniczej w art. 11 u.s.r. określone zostało nieprecyzyjne i nie
obejmuje ochroną ubezpieczeniową wszystkich zdarzeń wypadkowych występujących
w rolnictwie. Najwięcej wątpliwości występuje przy ustaleniu przesłanek nagłości zdarzenia
i wywołanego przyczyną zewnętrzną oraz kwalifikacji zdarzeń wypadkowych jako wypadków
przy pracy rolniczej. Niektóre kwestie występujące w praktyce nie zostały wyeliminowane przez
kolejne nowelizacje ustawy, ani też przez jednomyślne poglądy doktryny czy jednolite
stanowisko orzecznictwa.
Elementem konstruującym pojęcia wypadku przy pracy rolniczej jest przede wszystkim związek
wykonywanej przez poszkodowanego czynności z prowadzoną działalnością rolniczą. Definicja
wypadku powiązana jest zatem ściśle nie z pracą rolniczą, lecz z działalnością rolniczą, pracą
członków jego rodziny oraz często nierozerwalnym związkiem działalności rolniczej
z gospodarstwem domowym. Nie każde zdarzenie wypadkowe występujące w rolnictwie jest
wypadkiem przy pracy. Zalążkiem problemów przy kwalifikacji tych zdarzeń są nie tylko
przedstawione powyżej argumenty, lecz także zbyt wąsko ujęte przez ustawodawcę pojęcie
działalności rolniczej w ustawie. Nie obejmuje ono bowiem swym zakresem czynności
przygotowawczych do produkcji oraz czynności następczych. Nie ułatwia także rozgraniczania
czynności składających się na działalność rolniczą od innych czynności związanych
z gospodarstwem domowym.
Najwięcej wypadków przy pracy rolniczej według kategorii przyczyn w 2011 r. było
w grupach:
1.
2.
3.
4.
5.
niewłaściwy stan maszyn, urządzeń i obiektów budowlanych,
niewłaściwa organizacja pracy,
stan psychofizyczny rolnika, nie zapewniający bezpiecznego wykonania pracy,
nieprawidłowe postępowanie rolnika,
inne przyczyny: uderzenia, przygniecenia i pogryzienia przez zwierzęta, urazy
dzieci spowodowane niezapełnienie pracą małoletnich dzieci.
Poważną rolę odgrywa tu nieświadomość lub brak umiejętności przewidywania przez rolników
skutków występujących zagrożeń. Źródłem wielu zaistniałych zdarzeń wypadkowych jest
nieostrożność, lekceważenie niebezpieczeństwa, pośpiech, wykonywanie prac po spożyciu
alkoholu, niestosowanie środków ochrony osobistej, odzieży oraz obuwia roboczego,
wykonywanie ciężkich prac przez osoby starsze albo przez dzieci prac, które przekraczają ich
umiejętności czy możliwości, zły stan techniczny maszyn i urządzeń stosowanych w produkcji
rolnej, nieznajomość zasad ich bezpiecznej obsługi.
5.2.2. Rolnicze choroby zawodowe
Definicję rolniczej choroby zawodowej podano w artykule 12 u.s.r. Uważa się za nią chorobę,
która powstała w związku z pracą w gospodarstwie rolnym, jeżeli choroba ta objęta jest
wykazem chorób zawodowych określonych w przepisach wydanych na podstawie Kodeksu
Pracy.
Za chorobę zawodową uważa się chorobę, wymienioną w wykazie chorób zawodowych, jeżeli
w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie lub z wysokim
prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czynników szkodliwych dla
zdrowia występujących w środowisku pracy albo w związku ze sposobem wykonywania pracy,
zwanych "narażeniem zawodowym".
17
Wykaz chorób zawodowych oraz okres, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów
chorobowych upoważnia do rozpoznania choroby zawodowej pomimo wcześniejszego
zakończenia pracy w narażeniu zawodowym; sposób i tryb postępowania dotyczący zgłaszania
podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób zawodowych jak również podmioty właściwe
w sprawie rozpoznawania chorób zawodowych określono w Rozporządzeniu Rady Ministrów
z dnia 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych41.
Zapadalność na choroby zawodowe w rolnictwie na 100 000 pracujących wynosiła odpowiednio:
34,7 (2008 r.), 31,5 (2009 r.), 26,7 (2010 r.) i 22,5 (2011 r.), co wyraźnie wskazuje na tendencję
spadkową i jest wynikiem większej świadomości zagrożeń i poprawy warunków pracy
w rolnictwie.42
Czynniki ryzyka zawodowego w rolnictwie
Do podstawowych czynników ryzyka zawodowego zaliczamy czynnik biologiczny, chemiczny,
zagrożenia mechaniczne i zagrożenia pyłem.
I. W miejscu pracy w rolnictwie i leśnictwie występuje znaczne ryzyko zagrożeń czynnikami
biologicznymi.
1. Do szkodliwych czynników biologicznych w środowisku pracy rolnika, hodowcy zwierząt
czy leśnika należą:
- mikroorganizmy pochodzenia zwierzęcego, roślinnego, glebowego i wodnego, (wirusy,
bakterie, grzyby, priony), które mogą być przyczyną chorób odzwierzęcych i innych
zakaźnych;
- pasożyty wewnętrzne (pierwotniaki, robaki) wywołujące choroby inwazyjne;
- pasożyty zewnętrzne (owady, roztocza, kleszcze) i różnorodne substancje (alergeny,
toksyny) pochodzenia bakteryjnego, grzybiczego, roślinnego i zwierzęcego, które mogą
być przyczyną chorób alergicznych i toksycznych.
Czynniki biologiczne mogą oddziaływać na organizm ludzki: zakaźnie, alergizująco,
toksycznie, drażniąco i rakotwórczo.
2. Do najczęściej występujących chorób odzwierzęcych należą: salmonelozy, wścieklizna,
borelioza, kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych, jersinioza,
kampylobakterioza, tężec, toksoplazmoza i grzybice odzwierzęce.
3. W środowisku pracy na wsi istnieje także duże zagrożenie chorobami o podłożu alergicznym
związanym z czynnikami biologicznymi ( pióra, sierść):
- dróg oddechowych, (astma, zapalenie pęcherzyków płucnych),
- skóry (np. kontaktowe zapalenie, wyprysk, pokrzywka),
- oczu (zapalenie spojówek),
- o podłożu immunotoksycznym (np. syndrom toksyczny).
II. Do szkodliwych czynników chemicznych powodujących narażenie rolników należą środki
ochrony roślin oraz nawozy. Obie te substancje są celowo wprowadzane do środowiska
w określonych stężeniach. Środki ochrony roślin są to związki o nieselektywnym działaniu,
łatwej zdolności przenikania do organizmu ssaków, a przede wszystkim są to substancje
w większości toksyczne. Do oceny ryzyka zawodowego związanego z występowaniem środków
chemicznych zaliczamy proces badania określonych substancji chemicznych ze szczególnym
uwzględnieniem jej niebezpiecznych właściwości, warunków w których ma ona styczność
z pracownikami oraz sposób szacowania tego ryzyka.
41
42
Dz. U. z 2009r. Nr 105, poz. 869 ze zm.
Dane: Europejska Karta Społeczna. Sprawozdanie 2012, MIPS, s. 19
18
III. Do czynników ryzyka zawodowego zaliczamy zagrożenia mechaniczne w środowisku pracy.
Są to oddziaływania wszelkich czynników fizycznych mogących być przyczyną urazów
powodowanych mechanicznym działaniem części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych
lub wyrzucanych materiałów stałych albo płynnych. Są one związane z trzema elementami:
naturą źródła energii – czynniki zagrażające (wszelkie media mogące mieć niszczącą energię
mechaniczną, np. części ruchome, ciśnienie, praca na wysokości); możliwością jej
oddziaływania – sytuacje zagrożenia (np.: pochwycenie, uderzenie, wplątanie, kontakt, upadek);
formą oddziaływania – zdarzenia szkodliwe/skutki (zmiażdżenia, amputacje, złamania,
poparzenia, stłuczenia itd.). Szacowanie ryzyka oraz podejmowanie odpowiednich środków
nadzorowania wymaga rozpoznania wszystkich trzech elementów zagrożeń mechanicznych.
Czynniki te są najczęściej przyczyną wypadków przy pracy, ale mogą też być przyczyną chorób
zawodowych, takich jak np. zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa, przewlekłe choroby układu
ruchu wywołane sposobem wykonywania pracy: przewlekłe zapalenie ścięgna i jego pochewki,
przewlekłe zapalenie kaletki maziowej, przewlekłe uszkodzenie łąkotki u osób wykonujących
pracę w pozycji klęczącej lub kucznej, przewlekłe zapalenie okołostawowe barku, przewlekłe
zapalenie nadkłykcia kości ramiennej, zmęczeniowe złamanie kości.
IV. Kolejną grupę czynników ryzyka zawodowego stanowią zagrożenia pyłem rolniczym,
istniejące w środowisku pracy rolnika. Badania przeprowadzone w Instytucie Medycyny Wsi
wykazały wysoki stopień narażenia rolników na oddziaływanie pyłu rolniczego. Wydzielana
podczas wykonywanych prac rolnych duża ilość pyłu rolniczego jest mieszaniną cząstek
organicznych i nieorganicznych. Długotrwałe narażenie rolników na oddziaływanie pyłu może
być przyczyną powstawania chorób pyłopochodnych (np. pylice płuc, alergiczne zapalenie
pęcherzyków płucnych). Ocena ryzyka zawodowego na pył rolniczy obejmuje ocenę narażenia
(identyfikacja rodzaju pyłu, oznaczenie stężenia i zawartości wolnej krystalicznej krzemionki
w pyle, obliczenie wskaźnika narażenia i porównanie go z wartościami NDS), oszacowanie
ryzyka zawodowego i wyznaczenie dopuszczalności ryzyka.
Tryb postępowania zgłoszenia choroby zawodowej
Podejrzenie choroby zawodowej zgłasza się właściwemu państwowemu inspektorowi
sanitarnemu i właściwemu inspektorowi pracy, których właściwość ustala się według miejsca
wykonywania pracy. Zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej może dokonać: lekarz, lekarz
dentysta, który podczas wykonywania zawodu powziął takie podejrzenie u pacjenta, a także
ubezpieczony, który podejrzewa, że występujące u niego objawy mogą wskazywać na taką
chorobę.
Właściwy państwowy powiatowy inspektor sanitarny, który otrzymał zgłoszenie podejrzenia
choroby zawodowej wszczyna postępowanie, a w szczególności kieruje rolnika do jednostki
orzeczniczej, na badanie w celu wydania orzeczenia o rozpoznaniu choroby zawodowej albo
o braku podstaw do jej rozpoznania. Właściwy państwowy inspektor sanitarny na podstawie
zebranego materiału dowodowego, a w szczególności na podstawie orzeczenia lekarskiego
o rozpoznaniu choroby zawodowej i oceny narażenia zawodowego rolnika, wydaje decyzję
o stwierdzeniu choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do stwierdzenia choroby
zawodowej. Od decyzji wydanej przez państwowego powiatowego inspektora sanitarnego
przysługuje odwołanie do państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego, a następnie –
skarga do sądu administracyjnego.
Prawomocna decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej jest podstawą do ubiegania się
o świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników.
19
II.
Powiązania systemu ubezpieczeń społecznych z ryzykiem zawodowym
w rolnictwie
1. Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne
Polska
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. system ubezpieczenia społecznego
rolników, regulowany ustawą z 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym i innych świadczeniach dla
rolników i ich rodzin, a następnie ustawą z 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i ich rodzin nie przewidywały żadnych rozwiązań w zakresie bhp w rolnictwie.
Pierwszą regulacją prawną, która objęła rolników indywidualnych profilaktyczną opieką
zdrowotną i wprowadziła rozwiązania organizacyjno-prawne w zakresie bhp była ustawa
z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Ustawa ta oddzieliła ubezpieczenia emerytalnorentowe od ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego ustalając odrębną
składkę dla każdego z nich. Po raz pierwszy wykorzystano też pewne elementy z zakresu
ochrony zdrowia rolników powiązane z pracą. Trzeba także dodać, że uchwalona w 1997 r.
ustawa o służbie medycyny pracy, która systemowo zapewniła nadzór nad warunkami pracy oraz
zdrowotne świadczenia profilaktyczne całej populacji osób pracujących na podstawie umowy
o pracę, nie objęła obligatoryjnie rolników, jako grupy zawodowej pracującej na własny
rachunek. Ustawa ta przewiduje jedynie, że rolnicy mogą korzystać z usług medycyny pracy na
zasadzie dobrowolności i na koszt własny, co w praktyce oznacza odcięcie ich od profilaktycznej
opieki medycznej.
Ubezpieczenie społeczne rolników, realizowane przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego na podstawie ustawy obejmuje m.in. ubezpieczenie wypadkowe i chorobowe.
Świadczenia odszkodowawcze z tytułu wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby
zawodowej z ubezpieczenia społecznego rolników to:
- jednorazowe odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu doznanego przez
ubezpieczonego wskutek wypadku przy pracy rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej oraz
jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny ubezpieczonego, jeżeli ten wypadek lub
choroba spowodowała śmierć, przysługujące z ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego
i macierzyńskiego,
- renta rolnicza z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy rolniczej
lub rolniczą chorobą zawodową oraz renta rodzinna dla członków rodziny ubezpieczonego,
który poniósł śmierć w wyniku tego wypadku lub choroby, przysługujące z ubezpieczenia
emerytalno-rentowego.
Rolnicy oraz ich małżonkowie i domownicy, którzy z racji pracy zawodowej poza rolnictwem
podlegają ubezpieczeniu społecznemu w ZUS, mogą podlegać ubezpieczeniu wypadkowemu,
chorobowemu i macierzyńskiemu dobrowolnie w zakresie ograniczonym do ryzyka z tytułu
wypadku przy pracy rolniczej, tj. prawa do jednorazowego odszkodowania z tego tytułu.
Osoby pracujące w gospodarstwie rolnym na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia lub
innej umowy, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym, realizowanym przez ZUS, na podstawie
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych43. Płatnikiem składek
za te osoby do ZUS jest rolnik jako pracodawca. W razie wypadku przy pracy w gospodarstwie
rolnym rolnika wypadek zgłasza się do ZUS, od którego przysługują tej osobie świadczenia
odszkodowawcze (jednorazowe odszkodowanie lub renta ).
43
T.j. Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, ze zm.
20
Niemcy
W Niemczech ustawowy system ubezpieczenia społecznego zorganizowany jest w pięciu
gałęziach, z których jedna obejmuje ubezpieczenie wypadkowe. System ubezpieczeń
społecznych w rolnictwie rozpoczął się od ubezpieczeń wypadkowych. Pierwotnie system ten
dotyczył pracowników najemnych w rolnictwie, by stworzyć dla nich możliwość zwrotu
kosztów choroby, leczenia, trwałych uszkodzeń, inwalidztwa zawodowego lub śmierci
w następstwie wypadków. Obecnie każdy przedsiębiorca rolny podlega obowiązkowo
ubezpieczeniu wypadkowemu. Prawo do ochrony rozciąga się na wszystkie osoby, które doznały
wypadku podczas działalności w rolnictwie i leśnictwie. Ochrona jest ograniczona do wypadków
zawodowych i obejmuje wypadki przy pracy, jak również choroby zawodowe. Najważniejszymi
zadaniami ubezpieczenia wypadkowego w rolnictwie jest, z jednej strony zapobieganie
wypadkom przy pracy, a z drugiej strony – rehabilitacja i odszkodowanie w postaci świadczeń
finansowych dla pokrzywdzonego, względnie jego krewnych lub osób pozostających na
utrzymaniu.
System ustawowy ubezpieczenia wypadkowego w Niemczech jest zarządzany przez kasy
zawodowe i instytucje federalne oraz regionalne pracowników umysłowych i pracowników
sektora publicznego. Ubezpieczenie obejmuje bardzo szeroki zakres podmiotowy. Osobami
ubezpieczonymi są: 1) zatrudnieni w sektorze pracowniczym, 2) niektórzy prowadzący
działalność gospodarczą, 3) dzieci w wieku przedszkolnym, uczniowie i studenci, 4) osoby
objęte programem przystosowania zawodowego oraz 5) niektóre inne osoby.
Finlandia
W Finlandii ubezpieczenie wypadkowe w rolnictwie obejmuje wszystkich samozatrudnionych
podlegających ustawie emerytalnej rolników. Rozciąga się je na rybaków i hodowców reniferów.
Członkowie rodziny są ubezpieczeni automatycznie od wypadków przy pracy. Ustawa
uwzględnia także dobrowolne ubezpieczenia, gwarantujące odszkodowanie za wypadki przy
pracy dzieci w wieku 14–17 lat zatrudnione przy pracach w gospodarstwie, domowników
w wieku 18-64 lata (osoby nie otrzymujące wynagrodzenia za prace w gospodarstwie) oraz
osoby w wieku emerytalnym. Rolnicy, którzy nie mają własnego ubezpieczenia wypadkowego,
w sytuacji wypadku przy pracy korzystają z powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego.
Rekompensuje im ono tylko część wynikłych z choroby lub uszkodzenia ciała kosztów,
w ramach zasad „podstawowego bezpieczeństwa”.
Francja
We Francji składkowy system ubezpieczeń obejmuje świadczenia na wypadek choroby
zawodowej, wypadków przy pracy i inwalidztwa. Ochronie podlegają zarówno zatrudnieni na
zasadzie umowy o pracę, jak i samozatrudniający się – właściciele, współwłaściciele
i dzierżawcy gospodarstw rolnych oraz członkowie ich rodzin. Ubezpieczenie obejmuje szeroki
krąg osób zarówno w linii prostej i linii bocznych, a także konkubentów prowadzących wspólne
życie i pracę w gospodarstwie.
Przykład dobrej praktyki w Irlandii - Kodeks zapobieganie wypadkom z udziałem dzieci i młodzieży
Wypadki z udziałem dzieci w irlandzkich gospodarstwach rolnych
Dane dotyczące bezpieczeństwa w irlandzkich gospodarstwach rolnych są niepokojące. Poziom częstotliwości
występowania wypadków obserwowany w ostatnich latach wskazuje, że rolnicy wybrali „podejmowanie ryzyka"
zamiast „zapobiegania wypadkom". Tylko w 2001 roku w irlandzkich gospodarstwach śmierć poniosły
dwadzieścia cztery osoby, w tym siedmioro dzieci. Osoby te zginęły głównie w wyniku wypadków z udziałem
ciągników, maszyn rolniczych, zwierząt, osadników szlamowych i w wyniku upadków z wysokości.
Do grupy osób szczególnie zagrożonych w gospodarstwach rolnych należą ludzie starsi i dzieci. Dzieci często
pociąga zabawa w obrębie miejsc w gospodarstwach, w których znajdują się zwierzęta, ciągniki lub gdzie
pracują maszyny, w pobliżu miejsc składowania substancji chemicznych lub innych niebezpiecznych
21
przedmiotów, lub też wspinają się tam, skąd mogą spaść. Szczególnie niebezpieczne mogą być osadniki
szlamowe i szopy na siano, w których dzieci narażone są na ryzyko upadku, uwięźnięcia pomiędzy ułożonymi
w stosy belami siana lub przygniecenia spadającymi belami.
Zrozumiała jest chęć rolników w Irlandii do angażowania swoich dzieci w prace wykonywane w gospodarstwie.
Wprowadzenie dzieci w czynności gospodarskie może pomóc w uzyskiwaniu przez nie wielu różnych
umiejętności. Często jednak rolnicy nie uświadamiają sobie tego, że dzieci są bardziej narażone na zagrożenia
w gospodarstwie niż dorośli. Młodzi ludzie mogą czuć się zmuszani do wykonywania zadań, do których nie mają
wystarczających kwalifikacji lub których nie rozumieją, mogą też fizycznie nie być w stanie ich wykonać, co
często ma fatalne konsekwencje.
Irlandzki Kodeks dobrych praktyk
Irlandzki urząd ds. BHP44 opublikował kodeks dobrych praktyk, zatytułowany „Kodeks dobrych praktyk
w zakresie zapobiegania wypadkom z udziałem dzieci i młodzieży w rolnictwie"45. Kodeks zawiera praktyczne
wskazówki dotyczące przestrzegania obowiązujących w Irlandii przepisów prawa:
-ustawy z 1989 r. o bezpieczeństwie i zdrowiu46,
-rozporządzenia z 1993 r. w sprawie bezpieczeństwa i zdrowia47,
-rozporządzenia z 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i zdrowia dzieci i młodzieży odnoszących się do ochrony
bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w gospodarstwach rolnych.48
Podstawowe założenia Kodeksu
-zwiększenie świadomości rolników w zakresie istniejących w gospodarstwie zagrożeń dla dzieci poprzez
zapewnienie dobrych praktyk dotyczących czynności roboczych;
-upowszechnienie przygotowania deklaracji bezpieczeństwa i przeprowadzenie oceny ryzyka - dokumentu
stwierdzającego, w jaki sposób prowadzone jest zarządzanie zagadnieniami bezpieczeństwa i higieny pracy w
gospodarstwie. Deklaracja obejmuje systematyczną ocenę wszystkich zagrożeń wraz z oceną ryzyka.
W przypadku gdy ryzyko odniesienia obrażeń jest wysokie, deklaracja bezpieczeństwa określa środki kontroli
mające na celu jego eliminację lub ograniczenie. Dokument odnosi się do samego środowiska rolniczego i w tym
zakresie stanowi bardzo przydatne narzędzie. Zawiera systematyczną ocenę wszystkich zagrożeń występujących
w gospodarstwie wraz z oceną ryzyka spowodowania przez nie urazów. Wyszczególniono w nim zagrożenia, co
pomaga rolnikom w przeprowadzeniu dogłębnej oceny ryzyka, zaproponowano także środki zapobiegające
ryzyku i je ograniczające. W przypadku gdy ryzyko odniesienia obrażeń jest wysokie, Deklaracja bezpieczeństwa
określa środki kontroli mające na celu jego eliminację lub ograniczenie.
Cel Kodeksu
Założeniem tego projektu jest zwiększenie wśród rolników świadomości zagrożeń dla dzieci istniejących
w gospodarstwie. Należy jasno stwierdzić, że wypadków można uniknąć, można znacznie zmniejszyć ich liczbę
oraz że to właśnie rolnicy muszą odegrać ważną rolę w osiągnięciu tego celu. Praktyczne przykłady mogą
uświadomić rolnikom, że zagrożenia są elementem rzeczywistości, jednak przy lepszym zarządzaniu ryzykiem
można je wyeliminować lub ograniczyć. Ponieważ gospodarstwo jest wyjątkowe z powodu swej podwójnej roli –
miejsca pracy i domu – wyraźnie różni się pod względem potencjału czynności roboczych, które mają wpływ na
dzieci od prawie wszystkich pozostałych miejsc zatrudnienia. W związku z tym Kodeks Dobrych Praktyk odnosi
się wyłącznie do zagadnień bezpieczeństwa dzieci w tym konkretnym kontekście i okolicznościach. Ponadto
Kodeks Dobrych Praktyk stosuje się tylko do prac wykonywanych w gospodarstwie i ich potencjalnego wpływu
na dzieci. Nie obejmuje innych czynności, takich jak prowadzenie ciągników i innych maszyn po drogach
publicznych, które ujęte są w przepisach o ruchu drogowym.
Zakres Kodeksu
Jednym z głównych warunków wskazanych w kodeksie jest obowiązujący rolników wymóg przygotowania
Deklaracji bezpieczeństwa i przeprowadzenia pełnej oceny ryzyka. Stwierdzono, że ocenę ryzyka należy
przeprowadzić dla wszystkich czynności, jednak ze szczególnym uwzględnieniem dzieci, które mogą być
pośrednio lub bezpośrednio zaangażowane w pracę.
W kodeksie zawarto porady i wskazówki dotyczące szczegółowych zagadnień:
-ogólne zasady zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem;
-miejsca do zabawy dla dzieci niezaangażowanych w czynności robocze;
-obsługa i prowadzenie maszyn;
-kontakt z maszynami i pojazdami w ruchu;
44
Ang. nazwa: National Authority for Occupational Safety and Health
Ang. nazwa: Code of Practice on Preventing Accidents to Children and Young Persons in Agriculture
46
Safety, Health and Welfare at Work Act from 1987, S.I. No. 7 of 1989.
47
Safety, Health and Welfare at Work (General Application) Regulations from 2007, S.I. No. 299 of 2007.
48
Safety, Health and Welfare at Work (Children and Young Persons) Regulations from 1998, S.I. No. 504 of
1998.
45
22
-kontakt ze zwierzętami.
-utonięcia i zamartwice;
-substancje niebezpieczne;
-upadki z wysokości;
-uderzenia przez spadające przedmioty;
-ogień.
1)Dzieci i młodzież, częściowo z powodu wykazywanego słabszego poziomu dojrzałości, wymagają szerszego
nadzoru i instruktażu, niż zazwyczaj ma to miejsce w przypadku dorosłych. Konieczne jest zapewnienie
nadzoru nad dziećmi i młodzieżą przez odpowiedzialną osobę dorosłą.
2)Dzieciom i młodzieży nie powinno się pozwalać na wykonywanie żadnych czynności roboczych bez dokonania
oceny możliwości wykonania przez nie danej pracy pod względem bezpieczeństwa i zdrowia.
3)Należy zwrócić szczególną uwagę na uniemożliwienie dzieciom dostępu do stref zagrożenia, do których mogą
chcieć się dostać z ciekawości wynikającej z takich czynników, jak hałas silników traktorów lub innych maszyn.
Wśród stref zagrożenia możemy wyróżnić:
-maszyny i urządzenia w ruchu,
-dostęp do stref, w których przydarzyć się może utonięcie lub uduszenie,
-upadek z wysokości.
Publikacje
Upowszechnieniu zasad zawartych w Kodeksie służą liczne publikacje:
-„Bezpieczne rolnictwo to niezły interes”49
-„Irish Times Business 2000"50
-„Dokumentu samooceny bezpieczeństwa gospodarstwa rolnego’51
Akcje edukacyjna wśród dzieci prowadzi się poprzez upowszechnienie kilku publikacji i filmów (kasetę wideo,
płytę CD-ROM) wśród dzieci szkół podstawowych w Irlandii (uczniowie do 12. roku życia). Należą do nim
następujące tytuły:
-Kodeks dobrych praktyk w irlandzkim rolnictwie52,
-Baw się bezpiecznie i bądź bezpieczny w gospodarstwie53
-Dzieci a bezpieczeństwo w gospodarstwie54.
III.
BHP w rolnictwie jako
Ubezpieczenia Społecznego
1.
zadanie
prewencyjne
Kasy
Rolniczego
Formy i kierunki działalności prewencyjnej KRUS
Działania Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego na rzecz zapobiegania wypadkom przy
pracy i chorobom zawodowym rolników, prowadzone od 1993 roku na terenie całego kraju,
realizowane były zgodnie z postanowieniami ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
W art. 63 u.s.r. ustawodawca zobowiązał Kasę do:
1) analizowania przyczyn wypadków i chorób zawodowych;
2) prowadzenia dobrowolnych nieodpłatnych szkoleń i instruktażu dla ubezpieczonych na
temat zasad ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym;
3) upowszechniania wśród ubezpieczonych wiedzy o zagrożeniach wypadkami przy pracy
rolniczej i chorobami zawodowymi oraz zasad ochrony zdrowia i życia;
49
Ang. tytuł “Safe Farming is Good Business” wydanie 6. z 2000 r.
Publikacja, uzupełniona płytą CD-ROM oraz stroną internetową (www.business2000.ie), rozpowszechniana
jest bezpłatnie w szkołach na terenie Irlandii.
51
Ang. tytuł “Farm Safety Self-Assessment Document”.
52
Ang. tytuł “The code of practice on Irish Farming”.
53
Ang. tytuł “Play Safe, Stay Safe on the Farm".
54
Ang. tytuł “Children and Safety on Farms”.
50
23
4) podejmowania starań o właściwą produkcję i dystrybucję bezpiecznych środków
stosowanych w rolnictwie oraz sprzętu i odzieży ochronnej dla rolników.
Prezes Kasy w porozumieniu z Radą Rolników i ministrami właściwymi do spraw:
zabezpieczenia społecznego, rozwoju wsi oraz zdrowia określił zasady ochrony zdrowia i życia
w gospodarstwie rolnym, będące zaleceniami dotyczącymi wyposażenia gospodarstwa,
zabezpieczenia osób pracujących oraz sposobu wykonywania czynności związanych
z działalnością rolniczą. Ustanowione w 1995 r. Zasady ochrony zdrowia i życia
w gospodarstwie rolnym zostały w 2008 r. zostały dostosowane do obowiązujących w krajach
Unii Europejskiej unormowań prawnych i dobrych praktyk rolniczych.
Na podstawie art. 56 u.s.r. Prezes KRUS może dochodzić od dostawców wyrobów i usług dla
rolnictwa, których wadliwość była wyłączną lub główną przyczyną wypadków przy pracy
rolniczej albo choroby zawodowej, zwrotu wypłaconych poszkodowanym rolnikom świadczeń
z tytułu ubezpieczenia.
W oparciu o analizę przyczyn i okoliczności zgłoszonych wypadków oraz chorób zawodowych,
Prezes KRUS określił kierunki działalności prewencyjnej Kasy. Są to:
1) oddziaływanie na zmniejszenie liczby wypadków powodujących upadki osób, pochwycenia
przez ruchome części maszyn, w tym wypadków przy pozyskiwaniu i gospodarczej obróbce
drewna;
2) dostosowywanie działań zapobiegawczych do występującej w danym rejonie produkcji
rolniczej i związanych z nią zagrożeń wypadkowych oraz chorób zawodowych;
3) popularyzowanie wśród dzieci i młodzieży oraz ich rodziców wykazu prac szczególnie
niebezpiecznych, których nie powinny wykonywać dzieci do lat 15 oraz zwracanie uwagi na
zagrożenia występujące w środowisku wiejskim;
4) promowanie wśród rolników bezpiecznych wyrobów i ochron osobistych, których
stosowanie zmniejsza lub likwiduje zagrożenia wypadkowe;
5) oddziaływanie na społeczeństwo wiejskie w zakresie dbałości o bezpieczeństwo pracy
rolniczej oraz poprawę warunków pracy i estetykę w obejściach gospodarskich poprzez
prowadzenie konkursów na bezpieczne gospodarstwo rolne;
6) prowadzenie szkoleń połączonych z pokazami, podczas których rolnicy mogą się zapoznać
z zasadami działania i prawidłowej eksploatacji maszyn oraz ich praktycznym
posługiwaniem się;
7) inspirowanie służb ratowniczych i innych powołanych do tego osób do prowadzenia
praktycznej nauki udzielania pierwszej pomocy przedlekarskiej dla rolników i ich dzieci;
8) współpraca z instytucjami i organizacjami, a także aktywem wiejskim na rzecz zapobiegania
wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym.
Ponadto wszystkie jednostki organizacyjne Kasy zostały zobowiązane do:
1) planowania działań w oparciu o analizę przyczyn wypadków, stan bezpieczeństwa
gospodarstw w rejonie i ocenę skuteczności dotychczasowych działań;
2) prowadzenia działań, które będą wpływały na zwiększenie świadomości rolników
w zakresie stosowania zasad bezpiecznej pracy w gospodarstwie rolnym;
3) kierowania działań przede wszystkim do osób ubezpieczonych w KRUS i członków ich
rodzin; zintensyfikowania działań wpływających na likwidację przyczyn wypadków z grup
najliczniej występujących zdarzeń, w wyniku których będą usuwane bezpośrednie
zagrożenia wypadkowe oraz ulegnie poprawie stan bezpieczeństwa na stanowisku pracy
rolnika;
4) systematycznego nadzoru nad prawidłowością określania przyczyn i okoliczności
wypadków zgłoszonych do jednostek organizacyjnych KRUS, doboru skutecznych form
24
prewencji adekwatnych do występujących zagrożeń i włączających do prowadzonych
działań jak największą liczbę mieszkańców wsi;
5) analizowania efektywności prowadzonych działań prewencyjnych na rzecz zmniejszenia
liczby wypadków spowodowanych upadkiem osób.
2.
Analiza przyczyn i okoliczności wypadków i chorób zawodowych rolników
prowadzona w ramach KRUS
Analiza przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy rolniczej oraz chorób zawodowych
rolników prowadzona jest w celu rozpoznania występujących zagrożeń wypadkowych
w gospodarstwach rolnych.
Przyczyny występujących wypadków przy pracy rolniczej były identyfikowane i określane przez
inspektorów ds. prewencji w czasie prowadzenia postępowań powypadkowych, tj. w oparciu
o zeznania poszkodowanych i świadków zdarzenia, ustalenia dokonane w trakcie oględzin
miejsc i przedmiotów związanych z wypadkami oraz dokumentację medyczną związaną
z udzieleniem pierwszej pomocy lekarskiej i dokumentację organów ścigania, stwierdzone
metody pracy oraz stan stosowanych środków technicznych, przy użyciu których doszło do
wypadku.
Przyczyny wypadków na podstawie danych KRUS:
I. Niewłaściwa organizacja pracy (75%wypadków), spowodowana:
1) niewłaściwa organizacja stanowiska pracy,
2) niewłaściwa obsługa zwierząt, warunki bytowe i reakcja zwierząt,
3) nieużywanie środków ochrony indywidualnej przez rolnika,
4) brak lub niewłaściwe posługiwanie się maszynami, urządzeniami i narzędziami.
II. Niewłaściwy stan maszyn, urządzeń i obiektów budowlanych (12,19%):
1) wady konstrukcyjne lub niewłaściwe rozwiązania techniczne i ergonomiczne maszyn,
narzędzi i urządzeń w maszynach domowej produkcji,
2) niewłaściwy stan obiektów budowlanych.
III. inne przyczyny (12,81%).
W tej grupie wymienia się niewłaściwe tempo pracy, pośpiech, niedostateczna koncentracja na
wykonywanej pracy, nadmierny wysiłek fizyczny i niedyspozycja fizyczna, warunki
atmosferyczne.
Ustalenie przyczyn wypadków stanowiło podstawę do sformułowania zaleceń prewencyjnych
dla rolników, dostosowania tematów szkoleń z zakresu bhp w gospodarstwie rolnym do
występujących w danym rejonie zagrożeń, doboru form działań pozaszkoleniowych, wszczęcia
postępowań regresowych i prewencyjnych wobec producentów wadliwych środków produkcji.
Przyczyny wypadków były również źródłem informacji o stanie używanych przez rolników
maszyn i urządzeń do pracy rolniczej.
Przyczyny chorób zawodowych rolników określano na podstawie dokumentacji medycznej
i decyzji Państwowego Inspektora Sanitarnego. Analiza przyczyn i okoliczności wypadków oraz
chorób zawodowych rolników umożliwia opracowanie kierunków działalności prewencyjnej
KRUS i rocznych planów działań prewencyjnych dla Oddziałów Regionalnych.
3. Pomoc KRUS dla ubezpieczonych po wypadkach przy pracy
Jest to pomoc w korzystaniu z różnych form rehabilitacji. Leczenia rehabilitacyjne jest jedynym
25
świadczeniem rzeczowym KRUS, które polega na:
1) zapewnieniu leczenia rehabilitacyjnego we własnych centrach rehabilitacji i sanatoriach;
Leczenie to jest finansowane przez KRUS, a przeznaczone dla ubezpieczonych rolników
w wieku produkcyjnym, jeśli rokują przywrócenie zdolności do pracy rolniczej po wypadku
przy pracy;
2) stworzeniu warunków (pomoc finansowa, rzeczowa i organizacyjna) do prowadzenia
rehabilitacji ambulatoryjnej w miejscu zamieszkania, stanowiącej przedłużenie leczenia
w centrach rehabilitacji i leczenia sanatoryjnego;
3) stworzeniu warunków do poprawy stanu diagnostyki w wiejskich ośrodkach zdrowia.
IV.
BHP w rolnictwie jako zadanie Państwowej Inspekcji Pracy
1.
Regulacja międzynarodowa
Na szczeblu międzynarodowym podstawą prawną nałożenia na krajowe organy zadań w zakresie
inspekcji pracy w rolnictwie są postanowienia Konwencji nr 129 dotyczącej inspekcji pracy
w rolnictwie, przyjętej w Genewie dnia 25 czerwca 1969 r.55 Strony - sygnatariusze Konwencji
zobowiązały się do stworzenia systemu inspekcji pracy w rolnictwie. Konwencja została
ratyfikowana przez wiele państw członkowskich UE m.in. przez Danię (1972), Finlandię (1974),
Francję (1972), Hiszpanię (1971), Holandię (1973), Maltę (1988), Niemcy (1973), Portugalię
(1983), Rumunię (1975), Szwecję (1970), Węgry (1994), Włochy (1981) i Polskę (1996).
System inspekcji pracy będzie miał zastosowanie do przedsiębiorstw rolnych, których celem jest
uprawa roślin, hodowla, leśnictwo, ogrodnictwo, podstawowe przetwarzanie produktów rolnych
przez producenta bądź każdy inny rodzaj działalności rolniczej.
Do zadań systemu inspekcji pracy w rolnictwie należy:
1) zapewnienie stosowania przepisów prawnych dotyczących warunków pracy i ochrony
pracowników przy wykonywaniu ich zawodu, takich jak czas pracy, cotygodniowy
wypoczynek i urlop, bezpieczeństwo, zdrowie i warunki socjalne, zatrudnienie kobiet,
dzieci, młodocianych,
2) dostarczenie informacji i porad technicznych pracodawcom i pracownikom co do
najskuteczniejszych sposobów przestrzegania przepisów prawnych,
3) zwracanie uwagi władz krajowych na uchybienia i nadużycia, brak unormowania
w istniejących przepisach prawnych oraz zgłaszania wniosków w sprawie poprawy
ustawodawstwa.
W Konwencji przewidziano także środki prawne do realizacji zadań. Na jej podstawie organy
Inspekcji mają prawo do:
1) swobodnego wstępu, bez uprzedniego zawiadomienia, o każdej porze dnia i nocy do
każdego zakładu podlegającego inspekcji oraz prywatnych pomieszczeń gospodarstw
rolnych;
2) wstępu w ciągu dnia do wszelkich pomieszczeń, jeżeli mogą oni mieć uzasadnioną podstawę
do przypuszczenia, że pomieszczenia podlegają inspekcji;
3) prowadzenia wszelkich badań, kontroli lub dochodzeń, jakie mogą uznać za niezbędne dla
kontroli przestrzegania przepisów, w tym przesłuchań świadków, żądania okazania
dokumentów, pobierania próbek do analiz.
55
Dz. U. z 1997 r. Nr 72, poz. 452.
26
Przykłady dobrych praktyk w obszarze bezpieczeństwa i higieny pracy w wybranych państwach
europejskich
Niemcy
Republika Federalna Niemiec posiada największe doświadczenie w zakresie bhp. System ochrony pracy bierze swój
początek w ustawie wydanej przez kanclerza Bismarcka o ubezpieczeniach społecznych od ryzyka wypadków przy
pracy. Zadania inspekcji pracy w Niemczech powierzono dwojakiego typu organom:
- urzędom inspekcji państwowej – ma charakter inspekcji przemysłowej, ogranicza się do działalności
popularyzacyjnej w zakresie bhp;
- technicznym inspektorom pracy zrzeszeń zawodowo-ubezpieczeniowych – którzy mają uprawnienie do kontroli
gospodarstw rolnych, instruktarzu i doradztwa oraz podejmowania środków prawnych.
Dania
Duńscy inspektorzy pracy maja uprawnienia do kontroli warunków bhp w gospodarstwach rolnych
niezatrudniających pracowników najemnych. W odniesieniu do tej kategorii gospodarstw wymogi są bardziej
liberalne niż w odniesieniu do firm zatrudniających pracowników: nie ma tu obowiązku posiadania instrukcji
obsługi, instrukcji technologicznych, pomieszczeń higieniczno-sanitarnych czy przestrzegania norm czasu pracy
Wielka Brytania
Działania angielskich inspektorów mają szeroki zakres. Do tego zakresu należy bezpieczeństwo i higiena pracy oraz
ochrona zdrowia rolników, a także w pewnym zakresie ochrona środowiska i ludności przed negatywnymi skutkami
powodowanymi przez rolnictwo. Każde gospodarstwo rolne, podobnie jak każdy zakład pracy, jest obowiązany
określić stan zagrożeń zawodowych i kierunki profilaktyki zawodowej w deklaracji bezpieczeństwa. Rola
inspektorów jest praktyczny instruktaż i doradztwo w celu likwidacji , bądź minimalizacji tych zagrożeń.
W działalności inspekcyjnej dużą wagę przywiązuje się do popularyzacji zasad bhp, ukierunkowanej na rolników,
społeczno-zawodowe organizacje rolników, lekarzy na terenach wiejskich.
Szwajcaria
Całkowicie odmienne rozwiązania przyjęło ustawodawstwo szwajcarskie. Regulacja ta wyłącza całkowicie udział
inspekcji pracy, przekazując zadania w tej kwestii prywatnym fundacjom, które objęły nadzór nad 15 500 rolników
pracujących w gospodarstwach rodzinnych. Fundacja prowadząca działalność w romańskiej części Szwajcarii
prowadzi działalność profilaktyczną obejmującą wizytacje w gospodarstwach rolnych zatrudniających pracowników
lub uczniów szkół rolniczych odbywających praktyki, ustalenie okoliczności i przyczyn wypadków przy Pacyna
zlecenie firm ubezpieczeniowych, kontrole maszyn i urządzeń, rolniczych oraz doradztwo techniczne dla
producentów, prowadzenie kursów bhp w szkołach rolniczych, konsultacje techniczne planów budowy obiektów
inwentarskich i innych budynków gospodarczych, popularyzacja i promocja bhp w środowisku pracy.
Irlandia
Do końca lat osiemdziesiątych XX w. około 260 tys. rolników, w tym 8% pracowników najemnych w prywatnych
gospodarstwach rolnych, pozostawało poza zasięgiem ustawodawstwa pracy. W 1989 r. uchwalona została
w Irlandii ustawa o bezpieczeństwie, zdrowiu i zabezpieczeniu socjalny, która obok innych działów objęła również
rolnictwo. Oznaczało to, że dział rolnictwa, pozostający w rekach prywatnych w 97% został objęty nadzorem
inspekcji pracy.
Specyfika tego systemu są raporty bezpieczeństwa analogiczne do deklaracji bezpieczeństwa w systemie brytyjskim.
Obowiązek ich sporządzania ciąży na wszystkich podmiotach gospodarczych, w tym i farmach rodzinnych
niezatrudniających pracowników.
2.
Regulacja polska
Inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym na podstawie
art. 10 ust. 1. pkt 7 lit. d ustawy z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy56
powierzono Państwowej Inspekcji Pracy.
Państwowa Inspekcja Pracy wykonuje zadania polegające na podejmowaniu działań służących
zapobieganiu i eliminowaniu zagrożeń w środowisku pracy. Zadanie to wykonywane jest m.in.
poprzez:
 badanie i analizowanie przyczyn wypadków przy pracy i chorób zawodowych oraz kontrolę
stosowania środków, które powinny im zapobiec,
 inicjowanie prac badawczych w dziedzinie przestrzegania prawa pracy, w tym
56
t.j. z 2012 r. Nr 404.
27
bezpieczeństwa i higieny pracy,
 inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym,
 udzielanie bezpłatnych porad prawnych i technicznych służących eliminowaniu zagrożeń dla
życia i zdrowia pracowników oraz zapewnieniu przestrzegania prawa pracy.
Przy Głównym Inspektorze Pracy działają cztery organy opiniodawczo-doradcze, jednym z nich
jest Komisja do Spraw Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w Rolnictwie.
Inspektor pracy realizujący zadanie analizowania przyczyn wypadków przy pracy i chorób
zawodowych, kontroli stosowania środków zapobiegających wypadkom i chorobom oraz udziału
w badaniu okoliczności wypadków przy pracy będzie kontrolował przede wszystkim
prawidłowość prowadzenia postępowania powypadkowego m.in. termin sporządzenia protokołu
ustalającego okoliczności przyczyny wypadku przy pracy, szczegółowość ustaleń zawartych
w protokole, a dotyczących okoliczności w jakich wypadek miał miejsce. Poza tym inspektor
pracy zawiadomiony o śmiertelnym, zbiorowym lub ciężkim wypadku przy pracy sam
przeprowadza dochodzenie powypadkowe.
3.
Porozumienie branżowe
Mając na celu potrzebę poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie, a także
konieczność współpracy w tym zakresie instytucji i organizacji rolniczych i związanych
z rolnictwem, Główny Inspektor Pracy zawarł w dniu 6 marca 2001 r. z Ministrem Rolnictwa
i Rozwoju Wsi, Prezesem Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Prezesem Krajowego
Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych, Prezesem Agencji Własności Rolnej
Skarbu Państwa, Przewodniczącym Zarządu Głównego Związku Zawodowego Pracowników
Rolnictwa w RP, Prezesem Zarządu Federacji Pracodawców - Dzierżawców i Właścicieli
Rolnych, Prezesem Krajowej Rady Izb Rolniczych, Prezesem Zarządu Głównego Związku
Ochotniczych Straży Pożarnych RP oraz z Prezesem Krajowego Stowarzyszenia Sołtysów,
podpisane przy współudziale Rzecznika Praw Obywatelskich, porozumienie w sprawie
współpracy na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie57.
Sygnatariusze wskazanego porozumienia zobowiązali się do podejmowania wspólnych działań
mających na celu:
1) ograniczenie zagrożeń zawodowych w rolnictwie stanowiących źródła wypadków przy
pracy i chorób zawodowych,
2) eliminowanie zatrudniania dzieci przy pracach niebezpiecznych i szkodliwych oraz
podejmowania działań mających na celu zapobieganie wypadkom dzieci w gospodarstwach
rolnych,
3) poprawę profilaktycznej opieki lekarskiej w rolnictwie,
4) tworzenie warunków do zaopatrzenia rolników i pracodawców rolnych w bezpieczne dla
ludzi i środowiska środki do produkcji rolnej.
Środki realizacji zakładanych celów
Osiągnięciu wymienionych celów służy współpraca w zakresie edukacji w dziedzinie
bezpieczeństwa i higieny pracy skierowanej do rolników indywidualnych, pracowników
i pracodawców rolnych oraz uczniów rolniczych szkół zawodowych, jak również:
 popularyzacja problematyki ochrony pracy w rolnictwie za pośrednictwem wydawnictw
własnych i prasy rolniczej, centralnych i lokalnych środków masowego przekazu,
57
Biul. Urz. PIP z 2001 r. Nr 4, s. 5-6.
28
 prezentacji tej problematyki podczas wystaw, targów i innych imprez rolniczych,
 promocja problematyki ochrony pracy w rolnictwie w ramach organizowanych konkursów i
olimpiad dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwie rolnym dla rolników
oraz dzieci i młodzieży wiejskiej,
 kształtowanie bezpiecznych zachowań dzieci w gospodarstwie rolnym poprzez
wydawnictwa,
 udzielanie pomocy nauczycielom, pogadanki i prelekcje dla dzieci i młodzieży ze szkół
wiejskich i rolniczych,
 podejmowanie starań o produkcję oraz promowanie bezpiecznych maszyn, narzędzi
i urządzeń rolniczych, środków ochrony indywidualnej oraz bezpiecznego dla ludzi
i środowiska stosowania środków ochrony roślin,
 wspieranie inicjatyw podejmowanych przez rolników i pracodawców rolnych oraz ich
organizacje w celu poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy,
 udzielanie rolnikom pomocy w poprawianiu warunków pracy w swoich gospodarstwach.58
Jednym z działań podejmowanych przez PiP jest realizacja „Programu Oczyszczania Kraju
z Azbestu na lata 2009-2032”. W ramach tych działań inspekcja:
 współpracuje z powiatowymi inspektorami nadzoru budowlanego , stacjami SAN-EPID,
inspektorami ochrony środowisk, izbami rzemieślniczymi, wojewódzkimi komisjami do
spraw bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie w zakresie usuwania azbestu;
 wspiera edukację i prewencję dotyczącą narażenia na pył azbestu w ramach organizacji
szkoleń, konferencji, seminariów we współpracy z CIOP nt. „Usuwanie azbestu – przepisy
i bezpieczeństwo realizacji” prowadzonych w ramach europejskiej kampanii informacyjnej
2011-2020 „Zdrowie i bezpieczne miejsce pracy”;
 prowadzi akcje informacyjne poprzez opracowanie broszur i ulotek pt. „Uwaga! Azbest –
ważne informacje dla rolników” i „Azbest – podręcznik dobrych praktyk”.
58
A. Jasińska-Cichoń, Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy. Komentarz, Warszawa 2008.
29
V.
Wnioski
Przeprowadzone rozważania pozwalają na postawienie kilku wniosków:
1. W zakresie regulacji na szczeblu międzynarodowym największe znaczenie należy
przypisać konwencjom i zaleceniom Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz
stworzonego przez MOP Programu Bezpieczeństwa i Higieny w Pracy podejmowanym od
okresu międzywojennego;
2. Brak jest bezwzględnie obowiązującej regulacji prawnej w zakresie bezpieczeństwa
i higieny pracy na szczeblu UE, Unia nie wypracowała dotąd także dyrektywy dotyczącej
bezpośrednio problematyki bezpieczeństwa i higieny pracy w rolnictwie, do implementacji
której zobowiązane byłyby wszystkie państwa członkowskie
3. Polska regulacja prawna nie zapewnia w wystarczający sposób ochrony osobom
pracującym w rolnictwie, zwłaszcza samozatrudniającym się rolnikom indywidualnym. W
Polsce nie znaleziono dotychczas skutecznej formuły prawnej, według której sprawdzone
i potwierdzone reguły bezpiecznej pracy mogłyby mieć zastosowanie w odniesieniu do
rolników. Nie wypracowano także formuły finansowania tego systemu.
4. Brak jest dostatecznego prawnego zabezpieczenia warunków pracy kobiet w rolnictwie,
będących współwłaścicielami czy domownikami tych gospodarstw.
5. Brak jest regulacji prawnej odnoszącej się do problemu wypadków dzieci, powstających
w gospodarstwach rolnych w związku z prowadzoną działalnością rolniczą – i to zarówno
odnoszącej się ex ante, jak i ex post. Na wzór Irlandzkiego Kodeksu Dobrych Praktyk
należałoby upowszechnić
praktykę
przygotowania
deklaracji
bezpieczeństwa
i przeprowadzenie oceny ryzyka - dokumentu oceniającego zarządzanie zagadnieniami
bezpieczeństwa i higieny pracy w gospodarstwie.
6. Ważnym czynnikiem motywującym rolnika do prowadzenia gospodarstwa zgodnie
z zasadami bhp mogłoby być uzależnienie wsparcia finansowego i jego wielkości (dopłat)
od przestrzegania wymogów bezpieczeństwa wykonywanych czynności i warunków
pracy w danym gospodarstwie. Taki zestaw zaleceń zawarty jest m.in. w minimalnych
wymaganiach wzajemnej zgodności (cross-compliance) dla gospodarstw rolnych.
7. Istniejący stan prawny w większości analizowanych regulacji (z wyłączeniem Szwajcarii)
wskazuje na przekazanie znacznych uprawnień organom inspekcji pracy. Inspektorzy są
wyposażeni w prawo wstępu na teren gospodarstw rolnych w celu podejmowania czynności
kontrolnych, prowadzenia dochodzeń powypadkowych oraz podejmowania innych środków
prawnych np. wydawania nakazów, wstrzymywania robót, udziału w postępowaniach karnoadministracyjnych. Inspekcje pracy na podstawie obowiązujących w wielu państwach
regulacji prawnych podejmują różnorodne działania: profilaktyczne, popularyzatorskie,
szkoleniowe i doradcze oraz inicjujące i publikujące badania z zakresu bhp.
30
Wybrana literatura:
1. W. Anioł, Polityka socjalna UE, Wydawnictwo Sejmowe 2003
2. F. Bujak, J. Zagórski, Wypadki dzieci, „Ubezpieczenia społeczne w rolnictwie. Materiały i studia”
2000, z. 1
3. R. Celeda, Komentarz do art. 23714 KP [w:] Kodeks Pracy. Komentarz, L. Florek (red.), Warszawa
2011
4. P. Dreszczyk i in., Ochrona człowieka rolniczym środowisku pracy, „Technika rolnicza” 1999, z. 6
5. L. Kochański, Bezpieczniej ku Europie, ‘Agroprzemiany” 2002, nr 4
6. L. Kochański, Współpraca na rzecz poprawy stanu bhp w rolnictwie, „Agroprzemiany 2001, z. 4
7. L. Kochański, Z obrad Międzynarodowego Sympozjum Bezpieczeństwa i Higieny Pracy,
„Agroprzemiany” 2000, nr 11
8. L. Kochański, Bezpieczeństwo i higiena pracy w gospodarstwach rolnych przyjętych przez Agencję
Własności Rolnej Skarbu Państwa, „Humanizacja pracy” 1995, z. 1-2
9. R. Koradecka, Bezpieczeństwo pracy na wsi, „Ubezpieczenia społeczne w rolnictwie. Materiały i
studia” 2002, z. 1
1. Jasińska-Cichoń, Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy. Komentarz, Warszawa 2008
10. E. Jaworska-Spicak, Pojęcie wypadku przy pracy rolniczej, „Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały
i Studia” 2010, t. 37
11. E. Jaworska-Spicak, Jednorazowe odszkodowanie dla członków rodziny rolnika, „Ubezpieczenia
w rolnictwie. Materiały i Studia” 2010, t. 36
12. B. Jeżyńska, A. Oleszko, Prawo rolne i żywnościowe. Zarys wykładu, Zakamycze 2003
13. W. Kobielski, Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników – wybrane problemy,
„Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia” 2005, nr 2-3
14. Musiała, W sprawie minimalnych wymogów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy
w rolnictwie w prawie wspólnotowym. „Przegląd Prawa Rolnego” 2006, nr 1
15. Z. Pawłowska, Strategia UE na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy – ocena wyników metod
Scoreboard, CIOP 2011 z. 6
16. D. Puślecki, Istota i funkcje ubezpieczenia chorobowego rolników, „Przegląd Prawa Rolnego” 2012,
z. 1
17. D. Puślecki, Społeczne ubezpieczenie wypadkowe rolników. Zagadnienia prawne, WarszawaPoznań 2011
18. D. Puślecki, Pojęcie wypadku przy pracy rolniczej – uwagi de lege ferenada, Przegląd Prawa
Rolnego, 2011, z. 2
19. D. Puślecki, Funkcje społecznego ubezpieczenia wypadkowego a zakres ochrony osób pracujących,
„Przegląd Prawa Rolnego”2011, z. 1
20. D. Puślecki, Nowy model społecznego ubezpieczenia wypadkowego rolników, „Przegląd Prawa
Rolnego” 2010, z. 2
21. D. Puślecki, Społeczne ubezpieczenie wypadkowe rolników – próba oceny, „Przegląd Prawa
Rolnego” 2010, z. 1
22. D. Puślecki, Problem ochrony dzieci od wypadków przy pracy, „Przegląd Prawa Rolnego” 2009,
z. 1
23. D. Puślecki., I. Lipińska, Zjawisko wypadkowości przy pracy w rolnictwie na tle krajów
zachodnioeuropejskich, „Roczniki Naukowe SERiA” 2009, s. 291 i n.
24. D. Puślecki, Ubezpieczenie społeczne rolników prowadzących pozarolniczą działalność
gospodarczą, „Roczniki Naukowe SERIA” 2007, t. IX, z. 2
25. D. Puślecki, Prawne problemy podlegania ubezpieczeniu wypadkowemu w rolnictwie, „Studia
Iuridica Agraria”, 2007, t. VI
26. D. Puślecki, Zwłoka w zgłaszaniu wypadku przy pracy w rolnictwie a prawo do jednorazowego
odszkodowania, „Przegląd Rawa Rolnego” 2007, z. 1;
27. D. Puślecki, Rażące niedbalstwo w wypadku przy pracy rolniczej, „Przegląd Prawa Rolnego” 2007,
z. 2
28. D. Puślecki, Przegląd orzecznictwa sądowego z zakresu ubezpieczenia wypadkowego rolników,
„Przegląd Prawa Rolnego”, t. I, red. R. Budzanowski, Piła 2006;
31
29. D. Puślecki, Zjawisko wypadkowości w rolnictwie, „Roczniki naukowe SERIA” 2006, tom VIII,
z. 4;
30. D. Puślecki, Z rozważań nad pojęciem wypadku przy pracy rolniczej [w:] Problemy prawa rolnego
i ochrony środowiska, red. R. Budzanowski, Poznań 2004
31. Z. Serwański, J. Wroński, Przedsięwzięcia Państwowej Inspekcji Pracy w sferze ochrony pracy
w rolnictwie indywidualnym, „Humanizacja pracy” 1995, z. 1-2
32. L. Solecki, Sprawozdanie z XVII Międzynarodowego Seminarium Ergonomii, Bezpieczeństwa
i Higieny Pracy w Rolnictwie „Zagrożenie czynnikami biologicznymi w rolnictwie – dotychczasowe
i nowe problemy”, „Medycyna Pracy” 2011, z. 1
33. L. Solecki, Sprawozdanie z XVI Międzynarodowego Seminarium Ergonomii, Bezpieczeństwa
i Higieny Pracy w Rolnictwie „Ocena ryzyka zawodowego w rolnictwie”, „Medycyna Pracy 2010,
z. 1
34. L. Solecki, Sprawozdanie z XVI Międzynarodowego Seminarium Ergonomii, Bezpieczeństwa
i Higieny Pracy w Rolnictwie „Rozpoznanie i sposoby ograniczania ryzyka chorób układu
mięśniowo-szkieletowego, związanych z pracą w rolnictwie”, „Medycyna Pracy” 2009, z. 1
35. L. Solecki, Sprawozdanie z XI Międzynarodowego Seminarium Ergonomii, Bezpieczeństwa
i Higieny Pracy w Rolnictwie „Skażenie środowiska pracy i bytowania w rolnictwie’ Lublin, 18-20
października 2004 r., „Medycyna Pracy” 2004, z. 6
36. T. Sułkowski, Kierunki działania Państwowej Inspekcji pracy na rzecz poprawy warunków pracy
w rolnictwie indywidualnym, „Humanizacja pracy” 1995, z. 1-2
37. Z. Strojć, W sprawie ochrony pracy w rolnictwie, „Wieś i Państwo” 1996, z. 2-3
38. H. Szewczyk, Prawne pojęcie rolniczej choroby zawodowej, „Przegląd Prawa Rolnego” 2011, z. 2
39. T. Wyka, Dostosowywanie polskiego prawa pracy do prawa wspólnotowego (Unii Europejskiej) w
zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. [w:] Wpływ prawa wspólnotowego (Unii Europejskiej) na
prawo wewnętrzne. Przykład Francji i Polski, red. H. Lewandowski, D. Makowski. Warszawa 2003;
40. T. Wyka, Konstytucyjne prawo każdego do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
a zatrudnienie na innej podstawie niż stosunek pracy oraz praca na własny rachunek uwagi de lege
ferenda. „Gdańskie Studia Prawnicze” 2007, nr 17, red. tomu J. Stelina, A. Wypych-Żywicka
41. T. Wyka, Komentarz do art. 23714 KP [w:] Kodeks Pracy. Komentarz, K.W. Baran (red.), Warszawa
2012
42. J. Zagórski, Nowe rozwiązania bezpieczeństwa i higieny pracy oraz opieki zdrowotnej nad
rolnikami indywidualnymi w Polsce, „Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i studia” 1999, z. 1
43. M. Zygmuntowska, „Koordynacja zabezpieczenia społecznego w krajach Unii Europejskiej,
Ubezpieczenie społeczne. Materiały i studia” 1999, z. 4
44. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2011
roku, KRUS, Warszawa 2012
45. Zasady ochrony zdrowia i życia w gospodarstwie rolnym, KRUS, Warszawa 2009
46. Safety, Health and Welfare at Work Act from 1987, S.I. No. 7 of 1989
47. Safety, Health and Welfare at Work (General Application) Regulations from 2007, S.I. No. 299 of
2007
48. Safety, Health and Welfare at Work (Children and Young Persons) Regulations from 1998, S.I.
No. 504 of 1998
32

bezpieczeństwo i higiena pracy w rolnictwie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Ramowy (rozszerzony) program szkolenia

PROGRAM SZKOLENIA OKRESOWEGO BHP DLA

ZAWÓD: TECHNIK INFORMATYK

Program studiów BHP

Wydruk: Organizacja szkolenia BHP

program szkolenia okresowego w zakresie bezpieczeństwa i

Warunki pracy w rolnictwie, w szczególności w zakresie