czas w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa time

Transkrypt

Z A R Z Ą D Z A N I E
G O S P O D A R K Ą
Leszek Kędzierski
CZAS W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
PRZEDSIĘBIORSTWA
TIME ASSOCIATED WITH ECONOMIC
ACTIVITY OF ENTERPRISES
STRESZCZENIE
Czas od wieków odgrywał istotną rolę w życiu człowieka.
Dzielił on czas na: czas praktyk religijnych, czas pracy i czas wypoczynku. Kategoria czasu została omówiona w piśmiennictwie
religijnym, filozoficznym, ekonomicznym. W działalności operacyjnej czas występuje jako: czas zatrudnienia pracowników, cykl
życia przedsiębiorstwa, cykl obrotowy, czas eksploatacji składników majątku trwałego, cykl życia produktu. Z kolei w działalności inwestycyjnej wyodrębnia się czas związany z inwestycjami:
rzeczowymi, finansowymi oraz w wartości niematerialne i prawne. Cykl rozwoju projektu inwestycji: rzeczowych, finansowych
oraz w wartości niematerialne i prawne obejmuje określone fazy.
Można mierzyć czas trwania cyklu (fazy) budowy, wchodzącej
w zakres inwestycji rzeczowych, za pomocą metody wskaźnikowej. W literaturze brak jest podstaw teorii cyklu inwestycji finansowych. Występuje w tym obszarze luka. Stąd propozycje autora
zapełniające tę lukę. Z punktu widzenia metodycznego inwestycje
w wartości niematerialne i prawne mogą być ujmowane analogicznie do inwestycji finansowych (między innymi z uwagi na ogólny
podział cyklu inwestycyjnego na fazy). W działalności finansowej
można wydzielić: czas związany ze spłatą rat i odsetek od kredytów bankowych oraz pożyczek pieniężnych, a także spłatą pożyczek obligacyjnych (okres obligacyjny i okres wypłaty odsetek od
8
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 100/2015 – maj – czerwiec
obligacji), okres zaniechania wypłat dywidendy przez spółki (akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością).
SUMMARY
Time for centuries played an important role in human life. He
divided his time: the time of religious practices, working time, rest
time. Category of time has been discussed in the literature, among
other religious, philosophical and economic. In operating activity
time is occur as: time employment of workers, the life cycle of the
enterprise, turnover cycle, time of exploitation of elements of fix
assets, product cycle. In turn, investing activities includes time associated with investments in: tangible fixed assets, intangible and
legal, and financial assets. Development cycle of investments project in assets: tangible, intangible and legal, and financial includes
definite phases. The duration of the cycle (phase) building, in range
of investment in tangible fixed assets, can be measured using the
indicator method. In the literature, there is no basis for the theory
of financial investment cycle. There is a gap in this area. Hence the
author’s proposals supplement this gap.
From the point of view of methodical investments in intangible
and legal assets can be treated similarly to financial investments
(among other things due to the general division of the investment
cycle for phases). In financial activities can be distinguished: the
time associated with the repayment installments and interest on
bank credits and cash loans, and repayment of bond loans (bond
period and the period of payment of interest on bonds), the period
without payment of dividend (the period ex-dividend) by companies (joint – stock and limited liability company).
Słowa klucze: czas, działalność gospodarcza, działalność operacyjna, działalność inwestycyjna, działalność finansowa, wartość
pieniądza w czasie.
Keywords: time, economic activity, operating activities, investing activities, financial activities, time value of money.
Leszek Kędzierski – CZAS W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ...
9
WSTĘP
Czas odgrywa istotną rolę w życiu każdego człowieka (jednostki) i jest ważny dla przedsiębiorstwa, a także innych podmiotów
gospodarczych. Jest to trwający bez przerwy ciąg momentów,
które mają miejsce po sobie. Następstwo chwil jest niezależne od
woli człowieka. Czas jest nieodłącznie związany z działalnością
gospodarczą realizowaną przez przedsiębiorstwo. Obejmuje ona
działalność operacyjną, inwestycyjną i finansową, zespalającą zasoby: ludzkie, rzeczowe, finansowe i informacyjne, zmierzającą do
realizacji wyznaczonych celów: głównego (strategicznego-długoterminowego) i szczegółowych – cząstkowych – bieżących. Celem
artykułu jest prezentacja kategorii czasu w działalności gospodarczej. W obrębie tej działalności przedsiębiorstwo może realizować
strumienie rzeczowe i pieniężne. Mogą być one realizowane w jednym momencie lub w różnych momentach.
Wydatkowanie środków pieniężnych na realizację bieżącej
działalności przedsiębiorstwa (dokonywanie wydatków bieżących) oraz przepływy rzeczowe odnoszące się do tej działalności
i ponoszenie wydatków inwestycyjnych, a także przepływy dóbr
inwestycyjnych i generowanie wpływów (z działalności operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej) przebiegają w czasie. Istnieje związek między czasem a wartością pieniądza.
WYBRANE UJĘCIA CZASU W RELIGII,
FILOZOFII I MYŚLI EKONOMICZNEJ
Człowiek od wieków „dzielił” czas na dwie części: czas pracy
i czas wypoczynku. Czas jest kategorią wielorodzajową daną każdemu człowiekowi w tym samym wymiarze. Bez znaczenia jest
tu wychowanie, osobowość, wiek, stan zamożności, stan cywilny,
zajmowana pozycja w hierarchii społecznej. Te czynniki determinują długość czasu przeznaczanego na wymienione rodzaje czasu.
Wykorzystanie czasu jest różne w przypadku poszczególnych ludzi. Czas może być wykorzystywany racjonalnie i marnotrawiony.
10
W procesie pracy ludzie „sprzedają” swoją zdolność do wykonywania określonej pracy. Wymaga ona posiadania określonych
kwalifikacji, doświadczenia i często talentu. Pomijając aspekt formalny należy stwierdzić, że faktycznie jednak następuje „sprzedaż” przez pracownika „swojego czasu” (stawianego do dyspozycji pracodawcy), który jest niezbędny do wykonywania operacji
w procesie pracy i winien być jak najbardziej efektywnie wykorzystywany. Uwaga dotyczy nie tylko formy czasowej wynagradzania, ale i akordowej formy płac.
W Starym Testamencie występują różne odniesienia do czasu.
W Księdze Rodzaju znaleźć można opis i interpretację snów faraona. Faraon miał sny: o siedmiu krowach pięknych i tłustych, które
zostały pożarte przez siedem krów brzydkich i chudych, a także
o kłosach1. Tomáš Sedláček stwierdza, że „…pierwszy cykl koniunkturalny w historii wiąże się z pewną tajemnicą. Jest nią dobrze znany sen o siedmiu tłustych i siedmiu chudych krowach,
który przyśnił się faraonowi …”2.
Czas w przedstawionym wyżej ujęciu obejmuje dwie fazy
pierwszego cyklu koniunkturalnego: czas prosperity Egiptu i czas
znacznego pogorszenia sytuacji w tym kraju3.
W Księdze Koheleta czyli Eklezjastesa wymienione są różne rodzaje
czasu. Dotyczą one rozmaitych aspektów życia człowieka4. Ponadto zawiera ona ujęcie odnoszące się do działania Boga w czasie5.
W Nowym Testamencie spotkać można szereg rozmaitych wymiarów czasu. Przykładowo można tu wyszczególnić:
• czasy Heroda6,
Księga Rodzaju, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. W przekładzie
z języków oryginalnych, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań – Warszawa 1971, 41,
3-6, s. 56-57.
2 T. Sedláček, Ekonomia dobra i zła. W poszukiwaniu istoty ekonomii od Gilgamesza
do Wall Street, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2012, s. 75-76.
3 Księga Rodzaju, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. W przekładzie…
op. cit., 41, 29-30, s. 57.
4 Księga Koheleta czyli Eklezjastesa 3, 1-8, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. W przekładzie… op. cit., s. 739.
5 Ibidem, 3, 11, s. 739.
6 Ewangelia według świętego Łukasza, 1, 5, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. W przekładzie … op. cit., s. 1180.
1
11
czas przyszłości Dziecka – Jezusa7,
czasy ostateczne8,
czas rozwiązania i urodzenia syna – Jana Chrzciciela9
owy czas (wydania rozporządzenia Cezara Augusta przeprowadzenia spisu ludności całego kraju)10,
• znaki czasu11,
• czas pomnażania powierzonego majątku12,
• czas próby i walki13.
•
•
•
•
Zdaniem Platona czas to „…ruchomy obraz wieczności…”14
mający charakter wieczny15.
Arystoteles uważał, że: „…Nie jest więc czas ruchem, lecz jest ilościową stroną ruchu16 (…) Jednakże czas nie istnieje bez zmiany...”17.
Według św. Augustyna „Nie mierzymy więc ani przeszłości,
ani przyszłości, ani teraźniejszości, ani czasu właśnie przemijającego. A jednak mierzymy czas!”18.
Isaac Newton sformułował między innymi pojęcia czasu absolutnego i ruchu absolutnego19.
Adam Smith koncentrował się na kategorii czasu o tyle, o ile
relacje pomiędzy zjawiskami występować będą w dłuższym okreEwangelia według świętego Łukasza, 1, 26-33, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Edycja Świętego
Pawła, Częstochowa 2009, s. 2256-2257.
8 Ibidem, 21, 5-27, s. 2315-2316.
9 Ewangelia według świętego Łukasza, 1, 57, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. W przekładzie … op. cit., s. 1182.
10 Ibidem, 2, 1, s. 1182.
11 Ibidem, 12, 54, s. 1198.
12 Ewangelia według świętego Łukasza, 19, 11-27, s. 2309-2310, (w:) Pismo Święte
Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład … op. cit.
13 Ibidem, 22, 35-38, s. 2319-2320.
14 J. T. Fraser, Wyjście z jaskini Platona: naturalna historia czasu, http://www.
opoka.org.pl/biblioteka/F/FB/fraser.html# dostęp 18 lutego 2015 r.
15 Ibidem.
16 Arystoteles, Fizyka, http://sady.up.krakow.pl/antfil.arystoteles.fizyka.htm
dostęp 12 lutego 2015 r.
17 Ibidem.
18 św. Augustyn, Wyznania, http://www.jankowice.rybnik.pl/czytelnia/wyznania11.html dostęp 13 lutego 2015 r.
19 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii. Filozofia nowożytna do roku 1830, t. 2,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 85.
7
12
sie. Stanowisko A. Smitha miało charakter statyczny pomimo, że
formalnie dostrzegał upływ czasu20.
Kant pisał na temat czasu następująco:
1. „Czas nie jest pojęciem empirycznym. …
2. …Czas jest koniecznym wyobrażeniem (…) jest dany a priori. …
3. … Ma on tylko jeden wymiar. …
4. … Czas nie jest pojęciem dyskursywnym”21 .
Stosowane obecnie dynamiczne metody badania opłacalności
inwestycji (wieloletnie) uwzględniają czynnik czasu. Jednakże aktualnie są też wykorzystywane proste metody badania opłacalności inwestycji (jednoroczne), które nie biorą pod uwagę tego czynnika. Jest to niewątpliwie wada tych metod.
Szacowanie pieniężnych dochodów w odniesieniu do przyszłości zostało zaprezentowane w XIX wieku. Dokonał tego amerykański inżynier Arthur Mellen Wellington zajmujący się budownictwem kolejowym. Był on autorem opracowania poświęconego
lokalizacji linii kolejowych. W latach trzydziestych XX wieku zostały przedstawione, uwzględniające czynnik czasu, metody ustalania opłacalności przemysłowych projektów inwestycyjnych.
Kenneth Ewart Boulding w 1935 r. wprowadził pojęcie wewnętrznej stopy procentowej (Internal Rate of Return – IRR), natomiast
w 1937 r. Paul Anthony Samuelson zaprezentował wartość zaktualizowaną netto (Net Present Value – NPV). Po II wojnie światowej
nastąpiło zwiększenie zainteresowania zagadnieniem opłacalności
przedsięwzięć inwestycyjnych. W 1951 r. Joel Dean oraz Frederick
Lutz i Vera Lutz zgłosili propozycję budżetowania kapitałowego (capital budgeting). Z kolei Jack Hirschleifer (w 1958 r.) oraz Martin. J.
Bailey (w 1959 r.), a także Ezra Solomon (w 1959 r.) przedstawili budżetowanie kapitałowe w warunkach zdeterminowanych22.
E. Hołdowska, Czas w problematyce inwestycyjnej, PWE, Warszawa 1974, s. 17-18.
W. Tyburski, W kręgu nowożytnej filozofii niemieckiej, (w:) W. Tyburski,
A. Wachowiak, R. Wiśniewski, Historia filozofii i etyki do współczesności. Źródła i komentarze, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2002, s. 349-350.
22 J. Kosiński, Nowe techniki w projektowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych.
Zastosowanie algorytmów genetycznych, Wydawca: Instytut Organizacji i Zarządzania
w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2001, s. 11-12.
20
21
13
Ludwig von Mises traktował czas jako kategorię prakseologiczną. Terminy zmiany i czasu są w sposób nierozdzielny ze sobą powiązane23.
Metoda dyskonta (uwzględniająca czynnik czasu) jest stosowana w przypadku inwestycji finansowych. W ramach analizy fundamentalnej można wykorzystywać rozmaite modele wyceny akcji.
Opierają się one na dyskontowaniu strumieni pieniężnych.
Metodę dyskonta wykorzystuje się też w przypadku różnych
modeli wyceny obligacji.
Metoda dyskonta znajduje zastosowanie w zaproponowanych
przez L. Kędzierskiego rachunkach opłacalności inwestycji w: certyfikaty inwestycyjne emitowane przez fundusze inwestycyjne,
udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, jednostki
uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych24.
Ponadto metoda dyskonta jest wykorzystywana w zaproponowanej przez L. Kędzierskiego metodyce badania i oceny opłacalności inwestycji finansowych (według rodzajów i portfela inwestycji
finansowych) przedsiębiorstw, w tym w zaproponowanym przez
L. Kędzierskiego uproszczonym rachunku opłacalności inwestycji
finansowych25.
CZAS W DZIAŁALNOŚCI OPERACYJNEJ
PRZEDSIĘBIORSTWA
Czynnik czasu odgrywa istotną rolę w działalności podstawowej – operacyjnej przedsiębiorstwa. W tego rodzaju działalności
występują różne rodzaje czasu.
Pracownicy stanowią główny zasób przedsiębiorstwa. Czas zatrudnienia pracowników jest pochodną czynników naturalnych
(stan zdrowia, wiek emerytalny itd.), formy zatrudnienia, popytu
23 L. von Mises, Ludzkie działanie: traktat o ekonomii, (w:) „Prakseologia” 1996,
nr 3-4 (128-129), s. 118 i n.
24 L. Kędzierski, Inwestycje finansowe spółek akcyjnych, OFICYNA, 2000, s. 176 i n.
25 L. Kędzierski, Metodyka badania i oceny opłacalności inwestycji finansowych
przedsiębiorstw, WSNOiZ, 2006, s. 251 i n.
14
na produkowane wyroby i świadczone usługi, sezonowości produkcji. Z punktu widzenia pracowników przedsiębiorstwa istotna
jest stabilność zatrudnienia, która może być jednym z czynników,
oprócz np. motywatorów finansowych i pozafinansowych, decydujących o stopniu identyfikacji pracowników z celami przedsiębiorstwa. Właściwe zarządzanie zasobami ludzkimi powinno
ograniczać rotację pracowników i zapewniać zatrudnianie najlepszych specjalistów.
Cykl życia przedsiębiorstwa obejmuje łączny czas różnych faz
działalności tego podmiotu liczony od momentu uruchomienia
działalności do chwili jej zakończenia (koniec życia przedsiębiorstwa).
Cykl życia przedsiębiorstwa obejmuje takie etapy jak:
1. etap I – dojrzewanie
2. etap II – wzrost
3. etap III – dojrzałość,
4. etap IV – spadek26.
Inny przekrój klasyfikacyjny cyklu życia przedsiębiorstwa obejmuje jego podział na takie fazy życia przedsiębiorstwa jak:
• faza założycielska – zakładania przedsiębiorstwa,
• faza obrotu – funkcjonowania i rozwoju, na którą składa się bieżące uczestnictwo przedsiębiorstwa w życiu gospodarczym,
• faza zakończenia (zamknięcia) działalności przedsiębiorstwa27.
Cykl życia przedsiębiorstwa odnosi się do wszystkich rodzajów
działalności gospodarczej, w tym do działalności operacyjnej. Ten
rodzaj działalności determinuje prowadzenie działalności inwestycyjnej i finansowej.
Cykl obrotowy przedsiębiorstwa jest to czas (mierzony liczbą
dni) liczony od wydania pierwszej złotówki (czy innej jednostki
walutowej) na zakup materiałów do produkcji do zainkasowania
26 W. Frąckowiak, Istota i motywy fuzji i przejęć przedsiębiorstw, (w:) Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, (red.) W. Frąckowiak, PWE, Warszawa 1998, s. 15.
27 J. Kortan, Cykl życia przedsiębiorstwa i jego fazy, (w:) Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem, (red.) J. Kortan, Wydawnictwo C.H.BECK, Warszawa 1997,
s. 113.
15
ostatniej złotówki (czy innej jednostki walutowej) z tytułu sprzedaży wytworzonych wyrobów gotowych.
W interesie przedsiębiorstwa jest skracanie cyklu obrotowego.
Zainkasowane środki pieniężne mogą być bowiem użyte w następnym cyklu obrotowym. Z kolei dla odbiorców korzystniejsze jest
wydłużanie cyklu zobowiązań. Widać zatem, że w tym przypadku
występuje swoista sprzeczność. Oczywiście jej łagodzeniu służą
między innymi odsetki z tytułu nieterminowej realizacji płatności
za dostawy, a także zachęty finansowe z tytułu wcześniejszej regulacji zobowiązań (zwolnienie z oprocentowania kredytu towarowego lub niższe skonto).
Przedsiębiorstwo jest wyposażone w aktywa trwałe. Obejmują one między innymi środki trwałe oraz wartości niematerialne
i prawne. Dla przedsiębiorstwa istotny jest czas użytkowania
składników aktywów trwałych – środków trwałych oraz wartości
niematerialnych i prawnych. Możliwe jest ustalenie optymalnego
okresu użytkowania środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych wykorzystywanych w działalności operacyjnej.
Wymaga to zastosowania odpowiednich metod.
Mianem cyklu życia produktu określa się okres od chwili wprowadzenia produktu na rynek do chwili zaniechania jego produkcji
i wycofania z rynku. Obejmuje on takie fazy jak:
• wprowadzenie produktu na rynek,
• wzrost,
• dojrzałość,
• schyłek (spadek)28.
CZAS W DZIAŁALNOŚCI INWESTYCYJNE
I FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA
Działalność inwestycyjna obejmuje realizację inwestycji według
rodzajów: rzeczowych, finansowych, w wartości niematerialne
i prawne. W obowiązującym w Polsce sprawozdaniu z przepływu
A. Stabryła, Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi, Wydaw
nictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 361.
28
16
środków pieniężnych do działalności inwestycyjnej zalicza się też,
oprócz zakupu, sprzedaż – składników majątku trwałego. Z punktu widzenia merytorycznego sprawozdanie dotyczy działalności:
inwestycyjnej i dezinwestycyjnej.
Aktywa rzeczowe trwałe eksploatowane przez przedsiębiorstwa są wynikiem określonego zainwestowania rzeczowego dokonanego w przeszłości. Mianem inwestycji rzeczowych przedsiębiorstwa określa się wydatkowane przez ten podmiot środki
na rzeczowe aktywa trwałe, które mają zwiększać jego nadwyżkę finansową w długim okresie (ponad rok). Inwestycje rzeczowe
obejmują między innymi: inwestycje nowe sprowadzające się do
wznoszenia nowych obiektów rzeczowych aktywów trwałych (np.
hal fabrycznych, zakładów produkcyjnych), rozbudowę i modernizację istniejących obiektów produkcyjnych.
Pod pojęciem inwestycji finansowych przedsiębiorstwa rozumie się wydatkowane przez nie środki na finansowe aktywa
trwałe, które mają zwiększać jego zysk w długim przedziale czasu
(przekraczającym rok). Instrumenty finansowe nie są amortyzowane przez przedsiębiorstwo. Z tego względu inwestycje finansowe
nie są ukierunkowane na wzrost całej nadwyżki finansowej, lecz
jedynie zysku. W zakres inwestycji finansowych wchodzą między
innymi długoterminowe lokaty w: akcje, certyfikaty inwestycyjne,
jednostki uczestnictwa, obligacje (skarbowe, korporacyjne, samorządowe), pożyczki pozabankowe – obligacyjne, udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, pozabankowe pożyczki
pieniężne, a także we wkłady w przedsiębiorstwach i na rachunkach w bankach komercyjnych i spółdzielczych.
Natomiast inwestycje w wartości niematerialne i prawne
przedsiębiorstwa definiuje się jako wydatkowane przez ten podmiot środki na niematerialne aktywa trwałe, które mają zwiększać
jego nadwyżkę finansową w długim przedziale czasu (ponad rok).
Do wartości niematerialnych i prawnych zalicza się, między innymi autorskie prawa majątkowe, koncesje, licencje, prawa do patentów, wynalazków, znaków towarowych, nabytą wartość firmy,
kow-how29.
29
http://mfiles.pl/pl/index.php/Warto%C5%9Bci_niematerialne_i_prawne
dostęp: 14.08.2015.
17
Z kolei dezinwestycje przedsiębiorstwa oznaczają sprzedaż
składników majątku trwałego, np. maszyn, urządzeń, portfela akcji spółki akcyjnej, autorskich praw majątkowych. Jest to kategoria
mająca dualny charakter. Z jednej strony jest ona odwrotna względem inwestycji uruchamianych przez dane przedsiębiorstwo. Natomiast z drugiej strony dla innego przedsiębiorstwa składniki
dezinwestycji są przedmiotem inwestycji określonego rodzaju.
Czas jest nieodłącznie związany inwestycjami według rodzajów. Wydatkowanie kapitału finansowego na inwestycje (realizacja
wydatków inwestycyjnych) i dokonywanie wydatków bieżących,
a także generowanie wpływów przebiegają w czasie.
Pod pojęciem cyklu projektu inwestycji rzeczowych rozumie
się okres rozpoczynający się w chwili uruchomienia przygotowania tych inwestycji (wymagającego wydatkowania określonej
sumy kapitału finansowego) a zamykający się likwidacją projektu
(zapewniającą dopływ kapitału finansowego – wpływ).
Cykl projektu inwestycji rzeczowych obejmuje trzy fazy:
• przedinwestycyjną,
• inwestycyjną,
• operacyjną30.
Z czasem (elementem niematerialnym) są powiązane dwa
aspekty: przewidywanej jego długości, która winna stanowić bazę
oceny rachunkowej (liczba lat cyklu projektu inwestycji rzeczowych); jego wyceny umożliwiającej porównywalność dokonywanych wydatków i osiąganych wpływów w różnych momentach.
W tym wypadku znajdują zastosowanie techniki dyskontowania
lub procentu składanego.
Cykl projektu może być dzielony na dwa podokresy: przygotowawczo-realizacyjny i eksploatacyjny31.
Można wyodrębnić dwa okresy eksploatacji środków trwałych:
okres eksploatacji związany ze zużyciem ekonomicznym środ30 W. Behrens, P. M. Hawranek, Poradnik przygotowania przemysłowych studiów
feasibility, UNIDO, Warszawa 1993, s. 11 i n.
31 J. Czarnek, Ocena efektywności i jej elementy, (w:) J. Czarnek, K. Marcinek,
M. Jaworek, A. Szóstek, Efektywność projektów inwestycyjnych, (red.) J. Czarnek,
Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2010, s. 49-52.
18
ków trwałych i okres eksploatacji związany z ich fizycznym zużyciem. Zużyciu ekonomicznemu podlegają też wartości niematerialne i prawne w postaci, np. programów komputerowych.
Inwestor może dokonywać pomiaru czasu trwania cyklu
(fazy) budowy – cyklu realizacji inwestycji rzeczowych. Można
tu zastosować metodę wskaźnikową obejmującą różne wskaźniki:
czasochłonności cyklu budowy, intensywności cyklu budowy,
czasochłonności pełnego cyklu inwestycji rzeczowych32.
W literaturze brak jest podstaw teorii cyklu inwestycji finansowych. Występuje w tym obszarze luka. Zamieszczone niżej propozycje elementów teorii sformułowane przez autora niniejszej pracy
zapełniają tę lukę.
Mianem cyklu rozwoju projektu inwestycji finansowych określa się okres rozpoczynający się od chwili uruchomienia przygotowania inwestycji finansowych (wymagającego wydatkowania
określonej kwoty kapitału finansowego – pieniężnego) a zamykający się likwidacją projektu (zapewniającą dopływ kapitału
– wpływ).
Cykl rozwoju projektu inwestycji finansowych obejmuje fazy:
• przygotowawczą,
• realizacji inwestycji,
• trwania inwestycji, tj. przechowywania instrumentów finansowych w aktywach trwałych inwestora,
• likwidacyjną, tj. likwidacji projektu inwestycji finansowych.
Faza przygotowawcza obejmuje czas niezbędny na:
• pozyskanie kapitału pieniężnego koniecznego do realizacji pojedynczego projektu inwestycji finansowych (danego rodzaju)
lub projektu portfela inwestycyjnego. Po określeniu uwarunkowań inwestowania finansowego (obejmujących, np. potencjał
finansowy inwestora, możliwości pozyskania kapitału finansowego ze źródeł bankowych i pozabankowych) następuje określenie dostępnych dla firmy inwestycji finansowych w świetle
tych uwarunkowań,
32
E. Hołdowska, op. cit., s. 207-208.
19
• pozyskanie zasobu informacji niezbędnego do przeprowadzenia badania i oceny opłacalności projektu inwestycji finansowych (według rodzajów lub portfela inwestycji finansowych),
• wybór metod badania opłacalności projektu inwestycji finansowych,
• wybór metod ustalania stopy aktualizacji,
• wybór metod szacowania ryzyka,
• ustalenie (badanie) opłacalności inwestycji finansowych (projektu pojedynczej inwestycji lub projektu portfela inwestycyjnego),
• ocenę poziomu opłacalności inwestycji finansowych,
• wybór optymalnego projektu inwestycji finansowych,
• podjęcie decyzji o realizacji (lub o zaniechaniu realizacji) projektu inwestycji finansowych zamykające fazę przygotowawczą.
Z kolei faza realizacji inwestycji ma charakter dynamiczny
i jest stosunkowo krótka. Polega ona na zakupie instrumentu finansowego danego rodzaju (np. akcji, obligacji skarbowych i korporacyjnych) lub zakupie portfela instrumentów finansowych.
Faza trwania inwestycji, tj. przechowywania instrumentów finansowych w aktywach trwałych inwestora to czas generowania
wpływów przez wymienione instrumenty. Przedsiębiorstwa – inwestorzy mogą długoterminowo lokować kapitał w zróżnicowane rodzajowo instrumenty finansowe. Stąd wpływy z inwestycji
finansowych są różne pod względem rodzaju i wielkości, a także
czasu ich dotarcia (dopływu) do inwestora.
Faza likwidacyjna kończy cykl rozwoju projektu inwestycji finansowych. Jest to czas likwidacji inwestycji według rodzajów lub
inwestycji w portfel instrumentów finansowych.
Inwestor może ustalać moment, w którym należy zakończyć
cykl rozwoju projektu nie tylko poprzez porównanie wskaźnika
opłacalności projektu dla całego cyklu jego rozwoju (np. 10-letniego) ze wskaźnikiem opłacalności projektu przy założeniu jego
likwidacji, np. po upływie 6 lat. Może też określać ten moment poprzez badanie zmienności w czasie wielkości wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych według rodzajów lub portfela inwestycji finansowych.
20
Można wykreślić krzywą wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych według rodzajów lub portfela inwestycji finansowych.
W tym celu na osi rzędnych oznacza się wskaźnik opłacalności
inwestycji finansowych według rodzajów lub portfela inwestycji finansowych, a na osi odciętych znajduje się czas. W pewnym
momencie wzrost opłacalności, mierzonej rozmiarami wskaźnika
opłacalności, słabnie – ulega pewnej stabilizacji. Może to być odczytane przez inwestora jako sygnał likwidacji projektu inwestycji
finansowych według rodzajów lub portfela inwestycji finansowych.
Poprzez badanie zmienności wielkości wskaźnika opłacalności
projektu można zatem wyznaczać długość cyklu jego rozwoju.
Wskaźnik opłacalności inwestycji finansowych według rodzajów
lub portfela inwestycji finansowych nie musi być ustalany co rok,
a w pewnych odstępach czasu, np. co dwa lata.
Dla cyklu rozwoju projektu inwestor może też ustalać średnią
arytmetyczną wskaźnika opłacalności inwestycji finansowych według rodzajów lub portfela inwestycji finansowych. Może być bowiem tak, że poszczególne projekty charakteryzują się taką samą
średnią arytmetyczną wskaźnika opłacalności, ale mają różny rozkład w czasie wydatków i wpływów. Obliczanie tej średniej dla
cyklu rozwoju projektu służy znalezieniu odpowiedzi na pytanie,
jaki związek istnieje między nią a rozkładem w czasie wydatków
i wpływów. Projekty o takiej samej średniej arytmetycznej wskaźnika, lecz mające zróżnicowany tenże rozkład powinny podlegać
likwidacji w różnych momentach.
Na cykl rozwoju projektu inwestycji w wartości niematerialne i prawne, definiowany analogicznie do cyklu rozwoju projektu
inwestycji finansowych, składają się takie fazy jak:
• przygotowawcza,
• wykonania inwestycji,
• trwania inwestycji, tj. przechowywania przedmiotu (przedmiotów) inwestycji w aktywach trwałych inwestora,
• likwidacyjna, tj. likwidacji projektu inwestycji w wartości niematerialne i prawne.
Pod pojęciem cyklu dezinwestycji (rzeczowych, finansowych
oraz w wartości niematerialne i prawne) rozumie się czas rozpo-
21
czynający się w chwili podjęcia prac preparacyjnych w zakresie
sprzedaży aktywów trwałych określonego rodzaju a kończący
się dopływem ustalonej z nabywcą kwoty kapitału finansowego.
Omawiany cykl obejmuje etapy:
• przygotowawczy, który zamyka podjęcie decyzji o uruchomieniu dezinwestycji (jednym z elementów występujących na tym
etapie jest badanie i ocena opłacalności dezinwestycji),
• realizacji dezinwestycji (sprzedaży aktywów trwałych określonego rodzaju),
• zasilający polegający na dopływie sumy środków pieniężnych
z tytułu sprzedaży składników aktywów trwałych.
Fazy drugą i trzecią cyklu dezinwestycji dzielić może krótki
przedział czasu.
W działalności finansowej można wyodrębnić:
• czas spłaty rat kredytu bankowego i odsetek o tego kredytu
(okresy: do jednego roku i powyżej jednego roku – wieloletnie),
• czas spłaty rat pieniężnej pożyczki pozabankowej i odsetek od
tej pożyczki (okresy: do jednego roku i powyżej jednego roku
– wieloletnie),
• karencję,
• okres obligacyjny – okres, na który wyemitowane zostały obligacje korporacyjne (kończący się wykupem obligacji),
• okres wypłaty odsetek od obligacji korporacyjnych,
• okres braku wypłat dywidendy przez spółkę (akcyjną lub z ograniczoną odpowiedzialnością) spowodowany różnymi czynnikami.
CZAS A WARTOŚĆ PIENIĄDZA
Istnieje związek kategorii niematerialnej – czasu i pieniądza.
Pieniądz jest także powiązany z rozmaitymi kategoriami rynkowymi, np. z towarami, wynagrodzeniem pracowników, kredytem
bankowym i pieniężną pożyczką pozabankową, nieruchomościami. Wartość pieniądza ulega zmianom w czasie. Zmienność wartości pieniądza w czasie powinna być uwzględniana przez przed-
22
siębiorstwo, np. w działalności inwestycyjnej – w inwestowaniu
rzeczowym i finansowym oraz w wartości niematerialne i prawne.
Problematyka czasu wymaga wnikliwej uwagi przedsiębiorstwa. Dzięki odpowiedniemu zarządzaniu czasem może ono osiągać szereg różnych korzyści.
Pieniądz jest kategorią niezbędną do prowadzenia działalności produkcyjnej i usługowej przez różne podmioty gospodarcze.
Bez pieniądza nie jest możliwe prawidłowe funkcjonowanie podmiotów gospodarczych na rynku. Pieniądz jest kluczową kategorią
w finansach i zarządzaniu finansami przedsiębiorstw. W przedsiębiorstwie przyjmuje postać zasobów pieniężnych (zasobowa forma
pieniądza) i strumieni pieniężnych (strumieniowa forma pieniądza).
Pieniądz zmienia swoją wartość w czasie nie tylko w sytuacji,
w której pozostaje on w „bezruchu”, ale także gdy znajduje się on
w „ruchu”. Menedżer zarządzający finansami w przedsiębiorstwie
powinien uwzględniać zjawisko zmian wartości pieniądza w czasie przy podejmowaniu decyzji. Chodzi tu o decyzje inwestycyjne
i decyzje finansowe.
Czas uzyskiwania wpływów z inwestycji według rodzajów nie
jest obojętny dla inwestora. Im wcześniej podmiot inwestujący
otrzyma nadwyżkę finansową lub zysk z inwestycji tym korzystniej
dla niego. Może bowiem ponownie uruchomić kolejne inwestycje.
Moment „owocowania inwestycji” powinien zatem wystąpić w jak
najkrótszym czasie – jak najszybciej. Późniejszy dopływ nadwyżki
finansowej lub zysku do inwestora prowadzi do powstania kosztów utraconych możliwości (w formach nieotrzymanych: nadwyżki finansowej lub zysku czy też w postaci odroczonej konsumpcji).
Pod pojęciem wartości pieniądza w czasie (time value of money)
rozumie się związek pomiędzy kosztami utraconych możliwości
a rozkładem dochodów w czasie33.
Zmiany wartości pieniądza w czasie powinny być uwzględnianie w rachunku opłacalności: inwestycji rzeczowych, inwestycji finansowych, a także inwestycji w wartości niematerialne i prawne.
33J. Czekaj, Z. Dresler, Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Podstawy teorii,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 24-25.
23
Pieniądz zmienia swoją wartość w czasie z różnych przyczyn.
Można tu wymienić:
• procesy inflacyjne (lub deflacyjne),
• pozostawanie pieniądza w „bezruchu” (sytuacja braku inwestycji).
Jego wartość ulega zmianom w czasie z powodu czynników
obiektywnych (inflacja, deflacja) i subiektywnych (brak podejmowania inwestycji).
Porównywalność w czasie wydatków (inwestycyjnych i bieżących) na realizację inwestycji oraz wpływów generowanych przez
obiekty rzeczowe, instrumenty finansowe oraz składniki wartości
niematerialnych i prawnych będące efektem inwestycji odpowiednio ponoszonych i otrzymywanych w różnych momentach danego
okresu obliczeniowego osiąga się w drodze zastosowania technik
dyskontowania lub oprocentowania składanego. Mogą być one
wykorzystywane w rachunku opłacalności inwestycji. Techniki
dyskontowania i procentu składanego umożliwiają, poprzez sprowadzenie strumieni pieniężnych dotyczących inwestycji na jeden
moment, zachowanie ich porównywalności w czasie. Wymienionym momentem mogą być: moment sporządzania rachunku opłacalności inwestycji, moment zakończenia budowy (w przypadku
inwestycji rzeczowej polegającej, np. na budowie nowego zakładu
od podstaw), moment zamknięcia inwestycji. W sytuacji przyjęcia
w rachunku opłacalności inwestycji rzeczowych momentu zakończenia budowy należy posłużyć się dwiema technikami, a mianowicie procentem składanym i dyskontowaniem. Mianowicie wydatki
inwestycyjne należy przeliczyć ma moment zakończenia budowy
za pomocą procentu składanego. Natomiast wydatki eksploatacyjne i wpływy z tytułu, np. sprzedaży wyrobów generowane w toku
eksploatacji są dyskontowane na wymieniony moment. Dzięki
temu zachowana jest porównywalność wydatków inwestycyjnych
(a), wydatków bieżących (b) (w przypadku inwestycji rzeczowych
zwanych eksploatacyjnymi) i wpływów (c). Z kolei przyjęcie momentu sporządzania rachunku opłacalności inwestycji wymaga
zastosowania techniki dyskontowania. Jednakże w momencie t=0
24
nie aktualizuje się poniesionych wydatków inwestycyjnych, lecz
przyjmuje się je w wielkościach nominalnych.
Dyskontowanie sprowadza się do obliczania wartości wymienionych wyżej elementów (a, b, c) w początkowym momencie,
tj. w roku „zerowym” (początkowym).
Z kolei oprocentowanie składane polega na ustalaniu wartości
kapitału w końcowym momencie, tj. w roku końcowym okresu obliczeniowego dotyczącego projektu inwestycyjnego (wydatków na
projekt – inwestycyjnych i bieżących, wpływów osiąganych przez
projekt).
Biorąc pod uwagę względy poprawności merytorycznej rachunku opłacalności inwestycji: rzeczowych, finansowych oraz w wartości niematerialne i prawne, charakteryzujących się wieloletnim
cyklem, konieczne jest zagwarantowanie porównywalności kapitału w czasie. W przeciwnym razie rachunek nie będzie spełniał roli
instrumentu służącego podejmowaniu optymalnych decyzji inwestycyjnych. Ostateczna decyzja w tym zakresie należy jednak do
właściciela kapitału, który ponosi konsekwencje swojego działania.
PODSUMOWANIE
W piśmiennictwie z zakresu religii, filozofii oraz w myśli ekonomicznej występują różne stanowiska na temat czasu. W działalności gospodarczej – operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej czas
odnosi się do różnych kategorii właściwych tym rodzajom działalności gospodarczej. Wartość pieniądza ulega zmianom w czasie.
Porównywalność strumieni pieniężnych w czasie można zapewnić
za pomocą odpowiednich technik. Brak takiej porównywalności
oddziałuje na rezultaty rachunku opłacalności inwestycji. W konsekwencji wpływa na trafność podejmowanych decyzji inwestycyjnych. Ma to określone następstwa dla inwestora (przedsiębiorstwa).
25
BIBLIOGRAFIA
Literatura
Behrens W., Hawranek P. M., Poradnik przygotowania przemysłowych
studiów feasibility, UNIDO, Warszawa 1993.
Czarnek J., Ocena efektywności i jej elementy, (w:) J. Czarnek, K. Marcinek, M. Jaworek, A. Szóstek, Efektywność projektów inwestycyjnych, (red.) J. Czarnek, Wydawnictwo „Dom Organizatora”,
Toruń 2010.
Czekaj J., Dresler Z., Zarządzanie finansami przedsiębiorstw. Podstawy
teorii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
Ewangelia według świętego Łukasza, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2009.
Ewangelia według świętego Łukasza, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. W przekładzie z języków oryginalnych, Wydawnictwo
Pallottinum, Poznań – Warszawa 1971.
Frąckowiak W., Istota i motywy fuzji i przejęć przedsiębiorstw, (w:) Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, (red.) W. Frąckowiak, PWE, Warszawa 1998.
Hołdowska E., Czas w problematyce inwestycyjnej, PWE, Warszawa
1974.
Kędzierski L., Metodyka badania i oceny opłacalności inwestycji finansowych przedsiębiorstw, WSNOiZ, 2006. Kędzierski L., Inwestycje finansowe spółek akcyjnych, Wydawnictwo
„OFICYNA”, 2000.
Kortan J, Cykl życia przedsiębiorstwa i jego fazy, (w:) Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem, (red.) J. Kortan, Wydawnictwo
C. H. BECK, Warszawa 1997.
Kosiński J., Nowe techniki w projektowaniu przedsięwzięć inwestycyjnych. Zastosowanie algorytmów genetycznych, Wydawca: Instytut
Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2001.
Księga Koheleta czyli Eklezjastesa, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego
Testamentu. W przekładzie z języków oryginalnych, Wydawnictwo
Pallottinum, Poznań – Warszawa 1971.
26
Księga Rodzaju, (w:) Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu.
W przekładzie z języków oryginalnych, Wydawnictwo Pallottinum,
Poznań – Warszawa 1971.
Sedláček T., Ekonomia dobra i zła. W poszukiwaniu istoty ekonomii od
Gilgamesza do Wall Street, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2012.
Stabryła A., Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii. Filozofia nowożytna do roku 1830,
t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
Tyburski W., W kręgu nowożytnej filozofii niemieckiej, (w:) W. Tyburski, A. Wachowiak, R. Wiśniewski, Historia filozofii i etyki do
współczesności. Źródła i komentarze, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2002.
von Mises L., Ludzkie działanie: traktat o ekonomii, (w:) „Prakseologia”
1996, nr 3-4 (128-129), s. 118 i n.
Strony internetowe
Arystoteles, Fizyka, http://sady.up.krakow.pl/antfil.arystoteles.fizyka.htm, dostęp 12 lutego 2015 r.
św. Augustyn, Wyznania, http://www.jankowice.rybnik.pl/czytelnia/
wyznania11.html dostęp 13 lutego 2015 r.
Fraser J.T., Wyjście z jaskini Platona: naturalna historia czasu, http://
www.opoka.org.pl/biblioteka/F/FB/fraser.html# dostęp 18 lutego
2015 r.
Sabina Bartosewicz1
THE ABILITY TO PROPER MANAGEMENT
OF WASTE ADMINISTRATION IN ACTUAL
POLISH, EUROPEAN AND WORLD
CONDITIONS
UMIEJĘTNOŚĆ PRAWIDŁOWEGO
ZARZĄDZANIA GOSPODAROWANIEM
ODPADAMI W AKTUALNYCH POLSKICH,
EUROPEJSKICH I ŚWIATOWYCH
WARUNKACH
SUMMARY
To be a proper manager of waste administration is needed, necessary and required on the highest level in Poland, Europe and in
the world. This situation particularly concerns the areas, in which
the lack of the above mentioned ability is a big problem. Conforming to European Union (EU) requirements is a tremendous enterprise for many districts, cities, voivode ships and countries. One of
basic solutions is a waste incineration plant building, but in a limited number because of costs and the amount of waste on a voivode
ship area in a country or a region scale. Not every kind of waste
can be and should be disposed, and the amount of waste disposals
ought to be decreased according to the above requirements. Not all
citizens who settled on Polish lands are convinced of waste thermal
1 Sabina Bartosewicz – MSc eng., has cooperated with the Bogdan Janski
Higher School’s Publishing House in Warsaw since 2013 in the scope of academic
publications.
28
transformation, but it is a time issue due to liquidation of existing
waste disposals and increasing amount of waste by the year. This
article presents a survey of individual Polish cities in which waste
incineration plants building are planned and a project implementation stage by the end of 2015 and 2020 years. Indispensable notions relating to waste were presented according to the law dated
14 December 2012 on waste in order to understand easier the term
management of waste administration.
STRESZCZENIE
Posiadanie umiejętności prawidłowego zarządzania gospodarowaniem odpadami jest bardzo potrzebne, konieczne i wymagane
na najwyższym poziomie w Polsce, Europie oraz na świecie. Sytuacja dotyczy szczególnie obszarów, w których brak wyżej wymienionej umiejętności stanowi duży problem. Dostosowanie się do
wymogów unijnych jest ogromnym przedsięwzięciem dla wielu
gmin, miast, województw oraz krajów. Jednym z podstawowych
rozwiązań jest budowa spalarni odpadów, ale w ograniczonej
liczbie, z uwagi na koszty oraz ilość odpadów na danym obszarze województwa w skali kraju lub regionie.Nie każdy rodzaj odpadów można i należy składować, a liczba składowisk powinna
maleć zgodnie z powyższymi wymogami.Nie wszyscy obywatele
zamieszkujący tereny Polski są przekonani do termicznego przekształcania odpadów, ale jest to kwestia czasu ze względu na likwidację istniejących składowisk i wzrastającą ilość odpadów
z roku na rok.Artykuł przedstawia przegląd poszczególnych miast
polskich, w których zaplanowano budowę spalarni odpadów
i etap realizacji danego projektu w terminach do końca lat 2015
i 2020. Na podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach
przedstawiono niezbędne pojęcia dotyczące odpadów, aby łatwiej
zrozumieć termin zarządzania gospodarowaniem odpadami.
Key words: waste, management, administration of waste, management of waste administration, waste economy, waste mana-
Sabina Bartosewicz – THE ABILITY TO PROPER MANAGEMENT...
29
gement, a waste incineration plant, a waste dumping site, waste
disposal, municipal waste, PPP2 model.
Słowa kluczowe: odpady, zarządzanie, gospodarowanie odpadami, zarządzanie gospodarowaniem odpadami, gospodarka odpadami, zagospodarowanie odpadów, spalarnia odpadów,
składowisko odpadów, unieszkodliwianie odpadów, odpady komunalne, model PPP.
INTRODUCTION
Management3 of waste administration4 in a correct way, in accordance with regulations and requirementsbinding in EU and in the
world, is a modern function basis of every institution which invol
ves indisposal5 of e.g. a dumping site6, an incineration plant type7.
2 PPP – Public-Private Partnership, which subject is a common realization
of an undertaking based on division of tasks and different kinds of risk between
a public entity and a private partner.
The act dated 19 December 2008 on public-private partnership (drawn up based on:
Law Gazette of 2009 No. 19, item 100, of 2010 No. 106, item 675, of 2011 No. 232, item
1378, of 2012 item 1342, of 2014 item 1146), art. 1, clause 2.
3 Managementmeansa set of activities(includingplanning and decision making,
organizing, leadership, i.e. peoplemanagement, andcontrolling), relating to organization’s resources (human, financial, materialand information) andcarried outwith
the intention toachieve the organization’s aims in an efficientand an effective way.
Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2005, p. 6.
4 According tothe act dated 14 December 2012 on waste (Law Gazette of 2013
item 21) waste administration means waste collection,transport, processing, including supervisionof such actionsas well as later proceeding of waste disposal sitesandactions carried outas a waste selleror a middleman in waste turnover (art. 3,
para 1, clause 2).
item 21) waste disposal is a processwhich is notrecovery, evenifa secondary effect of
this process is substances or energy recovery (art. 3, para 1, clause 30).
6 According tothe act dated 14 December 2012 on waste (Law Gazette of 2013 item
21) landfill site is a construction facilityfor waste landfilling (art. 3, para 1, clause 25).
item 21) waste incineration plantis aplantor its part forwaste thermal transformation with recovery orwithout recovery of generatedthermalenergy, including installations, anddevicesfor waste thermal transformation process, together with waste
gas-cleaningandput gasesinto the atmosphere, inspection, controland monitoring
30
A person or a team of people responsible for management in a company is an indispensable element without account of an organization
activity. Inwaste administration, management should be understood as a plan, organizing, directing and checking of waste collection,
transport, processing carried out, in order to attain organization
aims in efficient and effective way, based on the above definitions of
management and waste administration.
The European Union requirements should mobilize individual countries to dispose less and less amount of waste on dumping
sites. According to the hierarchy of waste handling, disposal is at
least a desirable action8. Districts in Poland were obliged to limit
the mass ofbiodegradable municipal waste9 given to dispose until
16th July 2013 to 50%, and until 16th July 2020 districts are obliged
to limit the above mentionedmass to 35% in relation with the mass
of such waste produced in 199510.
UNION FINANCIAL HELP FOR POLAND
The European Union allotted for Poland 4 billion zlotys on waste economy11 within the Operational Programme Infrastructure
ofprocesses as well asinstallationsof waste reception,pre-processing,andstoragetransported to thermal transformationand installationsof storage andprocessing of
substances obtainedby burningand cleaning ofwaste gases (art.3, para 1, clause 26).
8 Department of EnvironmentandAgriculture,Office of Ecological Policy, The
Plan of Waste Economy for the Pomeranian Voivodeship 2018, Appendix to Resolution
No.415/XX/12 of the Pomeranian Voivode ship Regional Council dated 25 June
2012, p. 181.
item 21) municipal wasteiswasteproduced in households, except withdrawn vehicles from use, as well as waste not containinghazardous wastefrom otherproducers
of waste,which on account of its natureor composition, is similarto waste produced
inhouseholds;mixed municipal wasteremains mixed municipal waste, evenif it was
processed, without its propertieschangesignificantly (art.3, para 1, clause 7).
10 The act dated 13 September 1996 on cleanness and tidiness maintaining in districts
(Law Gazette of 1996 No. 132 item 622, drawn up based on Law Gazette of 2012 item
391, 951, of 2013 item 21, 228), art. 3c, clause 1.
item 21) waste economymeans waste productionand waste administration (art. 3,
para 1, clause 3).
31
and Environment (OPIaE12).The union means support subsidies
and 3,5% NFEPaWE13 preferential loansin the year scale from
a means pool on co-financing OPIaEII priority pivot – waste economy and land surface protection. A good example is Cracow, where self-government gave 3 million zlotys, and the rest makes the
union subsidy and loan, which will be repaid from energy sale by
waste incineration. Investors of sewage sludge incineration plants
will be able to use the new programme of Fund with 400 million
zlotys value. The sewage sludge will be forbidden to be disposed
on waste dumping sites soon. A dozen or sosuch installations are
in Poland, but even one hundred may come into being. One installation usually costs several dozen million zlotys, but there happen projects for 250 million zlotys. Polish sewage treatment plants
will produce approx. 642 thousand tons of dry sludge in 2015 and
approx. 707 thousand tons in 201814. Prognosis for the number of
sewage sludge incineration plants building is binding, but there is
always probability that waste amount increase or decrease in given
and next years.
The applications for union subsidy projects in the fieldbuilding
or modernization of wastemanagementplantscould be submitted
from 18th June to 18th July 2014. Five million euro is to use from
the CompactnessFund15 (CF). Local authority units or their asso12 The Operational ProgrammeInfrastructure and Environment, according toNational Strategic Reference Extent for years 2007-2013 supportingeconomic growth
and employment, approvedon 7 May 2007 by EC, is one of the operational programmesas an essentialtool toachieve intended purposes inEuropean Commission using
means ofthe Compactness Fundand European Fund ofRegional Development.
The Ministry of Regional Development, Operational Programme Infrastructure and
Environment. National Strategic Reference Extent2007-2013. Detailed description of priorities, Warsaw 2012, p. 5.
13 NFEPaWE – National Fund of Environmental Protection and Water Economy.
14 Waste incineration plants in Poland, http://www.forbes.pl/sa-pieniadze-na-nowe-spalarnie,artykuly,157263,1,2.html, the state on the day: 17th July 2014.
15 The Compactness Fund supports two sectors: environment and transport.
The main recipients of aid as part of theFund are local authority units, formed districts’ associations or other public entities, e.g. municipal enterprises as district’s
ownership. The Fund is an instrument of UE structural policy but does not include
structural funds.
Polish Agency of Enterprise Development, Bulletin of public-private partnership
no. 12, Warsaw 2014, p. 8; www.parp.gov.pl
32
ciations, and subjects which render services to the local authority
units’ own tasks, can apply for subsidy.The applications recruitment takes place as a part of II Priority – Waste economy and land
surface protection, action 2.1 Comprehensiveundertakings in the
range of municipal waste economy with hazardous waste special
consideration, OPIaE16.
OPIaE negotiations in 2014-2020 years between Polish side and
European Commission (EC) started on 1st July 2014. The aim of meetings, lasted up to 4th July 2014, was Programme regulations elaborated and hammered out, which will be supportedamong others
such areas as environment. European Commissionratified Partnership Agreement for Poland in May 2014. It is the most important document, which indicates among other kinds of investments, which
will be able to be subsidized, operational programmes order, system outline of these implementation and responsibility for division
and European funds management. The Partnership Agreement acceptation opened the way to negotiations of individual operational
programmes. During four days of negotiations proposed remarks
by EC were discussed to OPIaE 2014-2020 project sent by Polish
side at the beginning of March 2014. The remarks from Brussels
will be used to create optimal and compromise regulations applying to means implementation as part of the Programme. Predicted
pool of means for OPIaE 2014-2020 amounts to above 27.5 billion
euro17.
According to the requirements18 contained in Accession Treaty,
signed with EU, Poland can use the European Fund of Regional
Development19. Self-governments (regional, county, district, di16 Waste incineration plants in Poland, http://www.komunalny.pl/index.
php?name=article&op=show&id=13072, the state on the day: 17th June 2014.
17 The Programme Infrastructure and Environment, http://www.pois.gov.
pl/2014_2020/Strony/Ruszaja_negocjacjePOIiS_2014_2020_z_KE_30062014.aspx,
the state on the day: 6th June 2014.
18 European Union requirementsin the scope of environmental protection.Practical informationfor self-governments; requirements.pdf
19 The European Fund of Regional Development is the largestfund, its aimis
to support regions, and more specificallyto give equal differencesof richer, more
developed regions. The Fund financesa ll EU programmes, aimed at aid regions that
want to develop better.
Polish Agency …, op. cit., p. 8.
33
stricts unions)have possibility to gain support on actions in environmental protection within Integrated Operational Programme
of Regional Development. Difficulties relating to EU requirements
implementation on waste economy ariseamong others due to: late
regulation of these issues by national regulations, Poland’stechnological delay compared with EU countries, and simple forms of
waste disposal domination, difficulties in investments financing by
local governments. Supervision of municipal waste economy was
left under the management of the last ones.
PLANNED AND REALIZED WASTE
INCINERATION PLANTS IN POLAND
There were 12 projects of waste thermal transformation installations building on the list of the union OPIaE, indicating potential
investments to realize in Poland in a financial perspective 2007-2013
in: Bialystok, Konin, Poznan, Cracow, Bydgoszcz, Szczecin, Katowice, Ruda Slaska, Lodz, Gdansk, Koszalin, Olsztyn, whilethe expansion was planned in Warsaw asthe thirteenth town. Eight investors
submitted applications for subsidy from CF in the Ministry of Environment in the middle of 201020. Only half of them declared implementation ofintended planin a specific termthat is to the end of 2015.
Modern waste thermal disposal plants, taking into consideration the date of 8th April 2015, are built in: Bialystok, Konin, Poznan, Cracow, Bydgoszcz, Szczecin, Olsztyn. Buildings of municipal waste incineration plants are supposed to be ready in: Konin21
to 21st December 2015, Bialystok in December 201522, Olsztyn23 and
20
Waste incineration plants in Poland, http://www.forbes.pl/czysty-zysk-trudnych-inwestycji,artykuly,157261,1,1.html, the state on the day: 17th July 2014.
21 Waste incineration plant in Konin, http://www.akademiaodpadowa.pl/
318,a,nowa-spalarnia-odpadow-w-koninie-od-2016-roku.htm, the state on the day:
9th July 2014.
22 Bialystok incineration plant 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17204600,Podlaskie__Obwodnice__spalarnia__przejscie_w_Polowcach.html#ixzz3YEihNlBl,
the state on the day: 24th April 2015.
23 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/
warmia-mazury-wzbogaca-sie-spalarnie-paliwa-odpadow/, the state on the day:
16th July 2014.
34
Cracow24 to 31st December 2015, Szczecin to March 201625, Poznan
to the end of October26 2016, Bydgoszcz27 and Lodz to 2016, Oswiecim to 30th April 2017, Gdansk in the middle of 201928, Koszalin before 2020. Finish of the expansion in Warsaw is planned 1st January
201929.
Except municipal waste incineration plants there are also in
Poland incineration plants of: hazardous waste, medical waste, alternative fuel (RDF30), sewage sludge. A special attention should
be paid on municipal waste incineration plants, on account of the
most important and the most urgentnecessity of their building out
of mentioned.
The value of Konin project amounts to 364 million zlotys gross,
including 154.5 million zlotys net fromthe EU CF. Company received on this investment 145 million zlotys net of investment loan
from NFEPaWE, the rest of this sum is the own means of the company31. Incineration plant will process 95 thousand tons of waste
annually in installation with 18 MW of thermal power and approx.
5 MW of electric one32. It will be functional 7 days a week during
24 Cracow incineration plant 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17205585,Krakow__W_2015_r__gotowa_spalarnia__lotnisko_z_linia.html, the state on the day:
25th April 2015.
25 Szczecin incineration plant 2015, http://radioszczecin.pl/1,121381,budowaspalarni-smieci-moze-zaliczyc-poslizg, the state on the day: 25th April 2015.
26 Poznan incineration plant 2015, http://poznan.naszemiasto.pl/tag/spalarnia-smieci-poznan.html, the state on the day: 24th April 2015.
27 Waste incineration plant in Bydgoszcz, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-bydgoszczy,202167_1_0_0.html, the
state on the day: 12th July 2014.
28 Waste incineration plant in Gdansk, http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto
/1,35612,16144536,Spalarnia_odpadow_na_Szadolkach_bedzie_gotowa_za_5.html#LokTrojTxt#ixzz34W8fUvYM, the state on the day: 13th June 2014.
29 Expansion of waste incineration plant in Warsaw 2015, http://www.targowek.info/2014/11/spalarnia-na-targowku-wieksza-o-750-proc/, the state on the
day: 28th April 2015.
30 RDF – Refuse Derived Fuel, alternative fuel, that is gained waste which have
a fuel value in the recovery process.
31 Waste incineration plant in Konin, http://www.akademiaodpadowa.pl/
318,a,nowa-spalarnia-odpadow-w-koninie-od-2016-roku.htm, the state on the day:
9th July 2014.
32 Waste incineration plants in Poland, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, the state on the day: 9th July 2014.
35
24 hours a day, and is expected to operate waste of 330 thousand
inhabitants from approx. 30 districts33 as well as Konin, Kolsko,
Słupca and Turek counties ultimately34.
Szczecin raised the total subsidy sum of 535 million zlotys on
an incineration plant building, which means 255 million zlotys is
union support35 from CF36, 280 million zlotys loan from NFEPaWE,
whereas the own means of company is 60 million zlotys37. The investment cost amounts to over 700 million zlotys38 gross. The incineration plant will processduring a year approx. 150 thousand tons
of waste from Szczecin and nearby counties. This area is settled
approx. 1.2 million of people. The installation will also produce
thermal and electric energy39.
From the article dated 2 January 2015, turns out that Bialystok
Municipal Waste Disposal Plant (MWDP) is one of the biggest projects with EU means share, carried out by this city authorities. Buil
ding will cost 330 million zlotys40 gross and 210 million zlotys from
union OPIaE41. Approximately 120 thousand tons of waste year33 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rosnie-kolejna-spalarnia-w-koninie/, the state on the day: 16th July 2014.
34 Katowice municipal waste incineration plant 2015, http://spalarnie-odpadow.
pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, the state on the day: 25th April 2015.
35 Waste incineration plant in Szczecin, http://www.mmszczecin.pl/
477613/2014/4/3/spalarnia-smieci-powstaje-w-szczecinie-bylismy-na-placubudowy-wideo?category=news, the state on the day: 3rd April 2014.
36 Waste incineration plant in Szczecin, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-szczecinie,208912_1_0_0.html,
the
37 Waste incineration plant in Szczecin, http://www.mmszczecin.pl/477613
/2014/4/3/spalarnia-smieci-powstaje-w-szczecinie-bylismy-na-placu-budowy-wideo
?category=news, the state on the day: 3rd April 2014.
38 Szczecin incineration plant 2015, http://radioszczecin.pl/1,121381,budowaspalarni-smieci-moze-zaliczyc-poslizg, the state on the day: 25th April 2015.
39 Waste incineration plant in Szczecin, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-szczecinie,208912_1_0_0.html,
the
40 Bialystok incineration plant 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17204600,Podlaskie__Obwodnice__spalarnia__przejscie_w_Polowcach.html#ixzz3YEihNlBl, the
state on the day: 24th April 2015.
41 Waste incineration plant in Bialystok, http://budownictwo.wnp.pl/
budimex-ruszyl-z-budowa-spalarni-odpadow-w-bialymstoku,213375_1_0_0.html,
the state on the day: 10th July 2014.
36
lywillbe transportedto MWDP, from which approx. 38 thousand
MWh42electric energy annually, and approx. 360 thousand GJ heating energy during the heating season will be produced43. Waste
management of 390 thousand Bialystok inhabitants and from nine
nearby districts will be possible because an extensive system of waste economy44.
The cost of Poznan investment is assessed on approx. 725 million
zlotys gross, including approx. 352 million zlotys as union means
(OPIaE)45. Contract includes design, financing, management, maintenance of an incineration plant and design, financing,building
of installation to oversizedwaste disassembly. The city will be the
owner of thebuilt incineration plant but a private partner (a contractor) will use it during46 25 years47.Building will be financed by
itsshareholders and a consortium of three banks–BPFCPLC48, UFS
PB49 and National Farm Bank. Two hundred and sixty million zlotys is the value of a loan given by the consortium50. A plant, which
will be built in the vicinity of Karolin Heat and power generating
plant, is expected to convert 210 thousand tons of waste annually51.
The incineration plant is a part of a waste economy systembuilt
42
MWh means mega-watt-hour.
Waste incineration plants in Poland, http://www.komunalny.pl/index.
php?name=article&op=show&id=11052, the state on the day: 2nd July 2014.
44 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/bialostocka-spalarnia-ruszy-na-przelomie-2015-2016-roku/, the state on the day: 16th
July 2014.
46 Waste incineration plants in Poland, http://www.komunalny.pl/index.
php?name=article&op=show&id=11013, the state on the day: 2nd July 2014.
47 Waste incineration plants in Poland, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, the state on the day: 9th July 2014.
48 BPFC PLC – Bank Polish Fund of CarePublic Limited Company.
49 UFS PB – Universal Fund of Savings Polish Bank.
50 Waste incineration plant in Poznan, http://budownictwo.wnp.pl/budowa-spalarni-odpadow-w-poznaniu-rozpoczeta,226275_1_0_0.html, the state on the
day: 12th July 2014.
51 Waste incineration plant in Poznan, http://energetyka.wnp.pl/rusza-budowa-wartej-725-mln-zl-spalarni-w-poznaniu,218355_1_0_0.html, the state on the
43
37
by Poznan and local governments. The whole project amountsto
over 1 billion zlotys52. The biggest and the most expensive waste
economy system will be in Poznan, and put forward as a model to
imitate for PPP projects. The huge investment will be built during
three years, was planned and well thought out very exactly, thanks
to its efficiency regarding waste and influence on ecosystem,which
are on the highest level. Before taking a decision about a private
partner choice, detailed analyses relating to realization were made,
particularly market tests, in order todeterminatea market potential, profitability and city requirements in the range of waste management. Next an institutional model of the project was prepared,
which was created – in experts’ character – by the Ministry of Infrastructure and Development representatives, who also tookpart in53.
Investment as a new municipal waste eco-incineration plant
(Waste Thermal Transformation Plant – WTTP54) in Cracow is
worth nearly 797 million zlotys gross, including 372 million zlotys
as subsidy from CF means and 298 million zlotys makes a preferential loan from NFEPaWE. The building will incinerate only so-called residual municipal waste, which will be earlier separated from
all useful recyclable waste55. Productivity of the incineration plant
will amount to 220 thousand tons yearly, gained on two technological lines with efficiency 14.1 tons each. Electric energy and heat
will be produced during waste incineration for an urban heating
network. Electric power of the plant will come 10 MW56, heating
52
Waste incineration plant in Poznan, http://www.tvn24.pl/poznan,43/wpoznaniu-ruszyla-budowa-spalarni-smieci,431117.html, the state on the day: 2nd
July 2014.
53 Waste incineration plant in Poznan, http://spalarnie-odpadow.pl/spalarnia-odpadow-wzorem-nasladowania/, the state on the day: 9th July 2014.
54 Waste incineration plants in Poland, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, the state on the day: 2nd July 2014.
55 Cracow incineration plant 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17205585,Krakow__W_2015_r__gotowa_spalarnia__lotnisko_z_linia.html, the state on the day:
25th April 2015.
56 Cracow incineration plant 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/gos
podarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-moga-okazac-sie-niepotrzebne,
69721.html, the state on the day: 25th April 2015.
38
power approx. 35 MW57. It allows the whole system of trams to
power in the city, heat will fulfil 10% of Cracow needs58. This investment is the last and the most significant element of an extensive
municipal waste economy system, created from a few years in Cracow. The eco-incineration plant building isindispensable because
a municipal waste dump in Barycz will be filled in 201659. According to piece of information dated 27 March 2015, the plant building is already realized in almost 70%. The beginning ofWTTP finish tests is planned in spring 2015. Their positive course will allow
a test operation to start at the beginning of August 201560.
Bydgoszcz incineration plant is being built on the land of Bydgoszcz Industrial-Technological Park61, worth 491 million zlotys
gross, EU will finance 60% of investment costs, a preferential loan
from NFEPa Wamounts to approx. 38% and its regional counterpart, and the rest of means, that is approx. 7 million zlotys is Pro
Natura own contribution, as an undertaking investor. The installation will process 180 thousand tons of waste annually intocurrentand heat from Bydgoszcz, Torun, and also 15 nearby districts62.
Waste will be used to energy generation. Plans intend that approx.
54 thousand MWh of current and approx. 648 thousand GJ of heat
will be obtained yearly. The waste incineration plant will make up
a new municipal waste thermal transformation installation, with
opportunity of energy recovery, recycling, installation of slag reuse
(as a final effect of waste incineration), and a biodegradable wa57 Incineration plant in Cracow, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, the state on the day: 2nd July 2014.
58 Katowice municipal waste incineration plant 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-moga-okazacsie-niepotrzebne,69721.html, the state on the day: 25th April 2015.
59 Waste incineration plant in Cracow, http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,14846520,Rusza_budowa_spalarni_odpadow_komunalnych_w_Krakowie.html#ixzz37HDO8m3Y, the state on the day: 12th July 2014.
60 Cracow incineration plant 2015, http://www.spalarnia.krakow.pl/Zaklad
TermicznegoPrzeksztalcaniaOdpadow.html, the state on the day: 24th April 2015.
61 Waste incineration plant in Bydgoszcz, http://bydgoszcz.gazeta.pl/bydgoszcz/1,48722,15580877,Buduja_stacje_przeladunkowa_dla_bydgoskiej_spalarni.
html#ixzz36Jt1UQOq, the state on the day: 2nd June 2014.
62 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/wpolsce-2015-roku-powstanie-kilka-spalarni-raport/, the state on the day: 16th July 2014.
39
ste composting plant. A municipal handling station will be built,as
well as vehicles and containers will be bought, in order to waste
transportas part of the investment63. Torun handling station, as
a part of Bydgoszcz Municipal Waste Thermal Transformation
Plant (MWTTP) for Bydgoszcz-Torun Metropolitan Area, will be
built till September 201564. The plant must be built because region
would have to pay a punishment approx. 220 million zlotys for not
being adjusted to a waste economy system65. From the information
dated 20 April 2015 in the article, titled “Reagents will neutralize gases and fumes emitted by incineration plant” turns out that
a mechanical test of installation and devices in Bydgoszcz MWTTP
will be in the third quarter of 2015. In autumn a test run of the
whole technological process of waste treatment will be carried out
in eco-heat and power plant66. By data contained in the article from
a self-government conference “Thermal transformation of municipal waste – a modern system of waste economy” on the day of 24th
March 2015 stated that the building in Bydgoszcz is ready in 80%,
and handling station in Torun already in 100%67. The first test work
will begin at the end of 201568.
From the article in Lodz Daily dated 27 November 2013 turns
out that an incineration plant must be built till 2016 because of limit exhaustion of dumping sites capacity, and Lodz will not have
63 Waste incineration plant in Bydgoszcz, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-bydgoszczy,202167_1_0_0.html, the
64 Waste incineration plant in Bydgoszcz, http://bydgoszcz.gazeta.pl/bydgoszcz/1,48722,15580877,Buduja_stacje_przeladunkowa_dla_bydgoskiej_spalarni.
html#ixzz36Jt1UQOq, the state on the day: 2nd July 2014.
65 Waste incineration plants in Poland, http://spalarnie-odpadow.pl/spalarnie-w-polsce-mapa-polskich-spalarni/, the state on the day: 9th July 2014.
66 Bydgoszcz incineration plant 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/reagen
ty-zneutralizuja-gazy-i-spaliny-emitowane-przez-spalarnie, the state on the day:
24th April 2015.
67 Bydgoszcz incineration plant 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/smieci-nie-beda-trafialy-na-skladowisko-a-beda-zmienialy-sie-na-energie-elektryczna-icieplna, the state on the day: 24th April 2015.
68 Bydgoszcz – waste incineration plant the end of building 2015, http://bydgoszcz.tvp.pl/19386230/budowa-spalarni-odpadow-dobiega-konca, the state on
the day: 27th April 2015.
40
a place for put waste. Specialists from Ernst &Young prepared analysis to carry out investment for 6 million zlotys but contract was
planned to finish in 2014. The analyses demonstrated that the cost
of the incineration plant in PPP formula will amount 1.13 billion
zlotys but in a self-government version 360 million zlotys more69.
The incineration plant will process 200 thousand tons of waste
yearly70. In the article of Polish Lodz Daily dated 12 February 2015
there is a piece of information that main impediments of the incineration plant building by Group Waste Treatment Plant would be
above all, closeness with other buildings, and a heating network
lack. Heat-pipe will have to be built on private lands71. From data
of 27th February 2015 turns out that a matter of the municipal waste incineration plant in Lodz initially realize the Greens RP72, as
a political party, with this city authorities, and the speaker of Lodz
voivode ship approval. The Greens RP propose to build the incineration plant with environment-friendly application, ENTECH Australian technology73. The plan of incineration plant building was
not implemented.
Gdansk Waste Thermal Transformation Plant in Szadolki74, with
a nominal efficiency of municipal waste processing to 250 thousand
tons annually in a grate technology75, is a project realization of
a waste economy system for tri-city metropolis. In accordance with
69 Waste incineration plant in Lodz, http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/
1052750,nie-ma-decyzji-o-budowie-spalarni-smieci-w-lodzi,id,t.html, the state on
the day: 10th July 2014.
70 Waste incineration plants in Poland, http://spalarnie-odpadow.pl/lodz-bedzie-miala-wlasna-spalarnie/, the state on the day: 16th July 2014.
71 Waste incineration plant in Lodz – April 2015, http://lodz.naszemiasto.pl/artykul/spalarnia-smieci-w-lodzi-kiedy-gdzie-i-czy-w-ogole-powstanie,3275325,art,t,
id,tm.html, the state on the day: 27th April 2015.
72 RP – Republic of Poland.
73 Waste incineration plant in Lodz 2015, http://www.zielonirp.org.pl/aktualnosci, the state on the day: 27th April 2015.
74 Waste incineration plant in Gdansk, http://ippp.pl/gdanska-spalarnia-odpadow/, the state on the day: 10th July 2014.
75 Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/olsztyn/3872-olsztyn-czeka-budowa-spalarni-odpadow-najnowsze-slajd.
html, the state on the day: 16th April 2015.
41
plans, investment worth 62576 million zlotys will be built as well in
PPP formula. A chosen partner will design, build, operate the incineration plant not exceeding 40 years (according to PPP agreement
term being in force) and maybe participatein costs of its building.
Investor is going to apply for a project subsidy from UE. Districts
will ensure him a fixed source of income in the form of delivered
waste charge77. The project intends acceptance system of waste
high-energy fractionfrom Gdansk, and counties such as Lebork,
Kwidzyn, Slupsk, Wejherowo, Gdansk, Tczew, Nowy Dwor, SztumandMalbork78. A good example is ecological Sweden, in which
20% ofthermal andelectric energy come from waste processed in
over 30 incineration plants located in the area of this country79.
A tender conduct advertisement was planned in IV quarter of 2014,
and the choice of a private partner and sign an agreement with
him in III quarter of 2015. Waste cannot be already disposed, which
energy value is higher than 6 thousand KJ/kg80 from 1st January
2013, and from 2016 they will not beallowed to be disposed at all. It
is assessed that after 2016 Pomerania inhabitants will produce 323
thousand Mg of energy fraction every year. Mandatory penalties
will be necessary to pay for its disposal. Sale is unprofitable because demand for the fraction is less and less81.
Datafrom the articledated 29 October 2010 indicate thatin FactoryTargowekinWarsaw, as part of Municipal SolidWaste Disposal
78 Waste incineration plants in Poland, http://budownictwo.wnp.pl/wybranopotencjalnych-budowniczych-spalarni-w-gdansku,240407_1_0_0.html, the state on
79 Waste incineration plants in Poland, http://budownictwo.wnp.pl/ruszyl-montaz-kotlow-spalarni-odpadow-w-poznaniu,247110_1_0_0.html, the state on
42
Plant (MSWDP) expansion, existingwaste thermal treatment installationshould bemodernized,andtwo newtechnological linesought
to be built also.The most arduouscomposting plant for residents
had to be liquidated. Presorting lineof mixed municipal wastewas
plannedto replace thelineto segregateraw material waste, wherewastefrom a selective collection would becleaned.After theexpansion,
MSWDP woulddispose 380-400 thousandtons of wasteper year.
The expectedcost of thisinvestment amounts 700-750 million zlotys
gross82. In the articledated 14 January 2012 was foundthat by 2015
a municipal wasteincineration plant83 should beexpanded. The
planwas not implemented, becausethere is stillonly one line, so-called waste thermal disposal, which capacity is 40 thousandtons
of wasteyearly (according to the officialstatistics, 800 thousandtons
are produced in the whole Warsaw). The Companycalled Municipal Enterprise of Treatment (MET) wanted tomodernize theexhaust
gasespurification technologyof this line, andto build the second,
a parallelline with 90 thousandtons capacity annually84. From the
informationdated 22 November 2014 indicates that the production
capacity of the incineration plant willincreaseapprox. 750% within
5 years. The signed agreementwas concludedfor twenty years, defines theconditions of cooperationin the range of SMWDP’sexpansionandmaintenance. After modernization, theamount of waste
will increase to approx. 305200 tons yearly85.
A modernwaste incineration plant will be built in Dlugoszyn
(lubuski voivodeship). The districtsold the 75-ares plotto beallottedfor this investment in 2013. Energy generated inthe processwill
beusedfor industrial purposes, and power theelectricity andhe-
82 Expansion of waste incineration plant in Warsaw 2015, http://ekobudowanie.pl/aktualnosci/1159-rozbudowa-spalarni-odpadow-w-warszawie, the state on
83 Expansion of waste incineration plant in Warsaw 2015, http://www.targowek.info/2012/01/spalarnia-na-targowku-dziesiec-razy-wieksza/, the state on the
84 Ibidem.
85 Expansion of waste incineration plant in Warsaw 2015, http://www.targowek.info/2014/11/spalarnia-na-targowku-wieksza-o-750-proc/, the state on the
43
ating grid. Fortythousandtons of waste will be transportedto the
town yearly86.
According to the articledated 28 May 2014, at the end of June
and the beginning of July 2014 Koszalin authoritiesin the town hall
plannedto put 1.5-hectare plot sale out to tender, wherethe planthas
to be builtprocessingwasteto obtain thermal energy. It was decided
toentrust a private investor with a project implementation, whowilldo this by his ownmoneyonthe leasedplot for 40 years,located
in theindustrial district ofthe city. The investorwill have twoyears
for theplant construction start,after signinga notarial deed. Completion of worksshould take place withinfour years. The incineration plantwill cost lessthan assumed 342 million zlotys87.
Ecological waste incineration plantwill be built in Rzeszow. LocalHeat and power plantplanned tostartthe construction in its own
landin 2014 and finance it. Rzeszow residentsproduce approx. 70
thousand tons of waste annually. Only small part of it is recycledor incinerated. The plant will produce approx. 180 thousand tons
of waste in furnaces of the incineration plant yearly. Power of the
plant withapprox. 14 MW asthermal energyand 7MW aselectrical
onewill poweran averagehousing estateoran industrial plant. The
electricity andheating gridwill be powered. Fortythousandtons of
wastewill be transported to the townyearly88.
From the article of 15th December 2014 turns out that there is
a contractorto build awaste incineration plantin Oswiecim. Information on the investment cost of approx. 400 million zlotys has
not been confirmed so far.The installation will producetechnological steamandelectric energy forSynthos needs. Production capacity
ofthe incineration plantis expected approx. 150-160 thousand tons
yearly with 8 thousandhours availability per year. The installation
will process among others 75 thousandtons of municipal waste86 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/
nowoczesna-spalarnia-powstanie-w-wojewodztwie-lubuskim/, the state on the
87 Waste incineration plant in Koszalin, http://budownictwo.wnp.pl/wkoszalinie-spalarnie-odpadow-ma-zbudowac-prywatny-inwestor,226730_1_0_0.
html, the state on the day: 10th July 2014.
88 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rzeszowie-powstanie-kolejna-spalarnia-smieci/, the state on the day: 16th July 2014.
44
over-sieve fraction (Pre-RDF), 20 thousandtonsof RDF, 20-30 thousandtons ofunsorted municipal waste, and 20 thousandtons of
sewage sludge89.
The Installation for Waste Thermal Transformation construction
was also planned in Tarnow inthe area of Azoty90. AzotyGroupcommissioned the feasibility studyfor 800 thousand zlotys. In the
articledated 25 March 2015, there isinformationthat this Groupsubmittedthe documentto the Presidentof Tarnow. According to the
expert Dr Tadeusz Pająk from AMSE91 in Cracow, the document
provesthat, contrary towhat the Ministry of Environmenthave claimed recently, the incineration plantshould be builtforthe region in
Tarnow. He stressedthat the studywas made byone of the leadingnon-Europeanconsulting companies. The voivodeship hastime
until mid2016to update awaste economy plan, in which theincineration plant in Tarnow is considered92.
The wholeconstruction ofthe incineration plant was carried out,
as part of Alternative Fuel Production Plantexpansiononthe second line foralternative fuelproduction, andalternative fueldrying
plant93 in Karsy. This is the second of this type, except for RAF-Ecologyinstallation,which company of Mo-Bruk has. Mo-Bruktotal production capacities,in the field of hazardous waste thermal
processing, increased from 10 to 35 thousandtons per year94. Apart
89 Oswiecim – waste incineration plant April 2015, http://energetyka.wnp.pl/
synthos-wybral-wykonawce-spalarni-odpadow-w-oswiecimiu,240666_1_0_0.html,
90 Tarnow – waste incineration plant,http://chemia.wnp.pl/kolejny-krok-wbudowie-spalarni-odpadow-w-tarnowie,247027_1_0_0.html, the state on the day:
8th April 2015.
91 AMSE – Academy of Mining-Smelting Engineering
92 Tarnow – waste incineration plant April 2015, http://www.radiokrakow.
pl/wiadomosci/tarnow/jest-argument-za-budowa-tarnowskiej-spalarni-smiecina-azotach/, the state on the day: 27th April 2015.
93 Karsy – waste incineration plant April 2015, http://wyborcza.biz/
Gieldy/1,132329,16162381,BOS_akceptuje_warunki_30_mln_zl_kredytu_dla_Mo_
Bruk.html#ixzz3Y3R6oH8j, the state on the day: 22nd April 2015.
94 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/kolejna-polska-spalarnia-ukonczona/, the state on the day: 16th July 2014.
45
from this, there is still installation in Rogoznicain Podkarpacie95.
The articleof 16th June 2014 titled “BEP96 accepts the conditions of
30 million zlotys loan for Mo-Brukto refinancebonds” indicates that
the company builtthreenew plants in Walbrzych, Skarbimierzand
Zabrze. The total value ofexpenses on investmentsduring this periodamounted to more than 130 million zlotys97.
An alternative fuelincineration plant will be built in Olsztyn,
and additionally a waste processing plant98 (a municipal waste
incineration plant99). The beginning of the plantconstructionwas
plannedin themid 2014. It will cost 263 million zlotys and produce 50 thousand tonsof RDF annually. Eighteen thousandtons ofalternative fuel will be produced, as a result ofwaste incinerationin
the region100. Powerblock for combustiblefraction thermal transformationof municipal waste is approx. 30 MW. During bigfrost,
topboilers will be started, which working timewill be relativelyshort andpowered by natural gasor fuel oil. Wastewith a calorific
valuenotlessthan 9MJ/kg, and humiditynot higher than 40%, in
theamount of 100 thousand tons will beincinerated in theincineration plant yearly. A Municipal Waste Disposal Plant being under
construction in Track will provide half ofwaste(it will produce 95
thousandtons of waste to be incinerated per year101), and half the
rest of plants in Warmia-Mazuryvoivodeship. The cost of the inci95 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rzeszowie-powstanie-kolejna-spalarnia-smieci/, the state on the day: 16th July 2014.
96 BEP – Bank of Environmental Protection.
97 Karsy – waste incineration plant April 2015, http://wyborcza.biz/
Gieldy/1,132329,16162381,BOS_akceptuje_warunki_30_mln_zl_kredytu_dla_Mo_
Bruk.html#ixzz3Y3R6oH8j, the state on the day: 22nd April 2015.
98 Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/
16th July 2014.
99 Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/olsztyn/3872-olsztyn-czeka-budowa-spalarni-odpadow-najnowsze-slajd.
100Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/
16th July 2014.
101Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-w-olsztynie-kafelek.html, the state
on the day: 24th April 2015.
46
neration plant buildingwill increase heat pricesby approx. 20-30%
compared to today’s prices. Olsztynincineration plant will bebuiltin PPP formula102.
The articletitled “An incineration plant,ora mega-bear in Olsztyn” dated 26 February 2015, there is a piece of informationthat the
first installation in the world to almostcomplete recovery ofmixed
waste(eliminationthroughwaste segregation)was built inRozankain Suszdistrict103. It is thePolishengineers’proposalfromTechnical
University in Szczecin, whoappliedfor sterilizationtechnology to
waste recovery, rather thana waste incineration plant construction.
The owner is company of BioelektraGroup,asthe cheapest andmost effective method ofwasterecovery in the world at present.
The plantis visited bydelegations fromall continents’ cities every
week. Bioelektraordersportfolio reachesa billion zlotys. Hamburg
city authorities, after 20 years ofthe incineration plant operationcloseit, withoutrepayment. The use ofthermal-mechanical technologyischeap under constructionand operation.Fifty million zlotyswould be enoughfor aplant buildingfor Olsztyn needs, butinstallation
is being built for 157 million zlotys (whichtechnologywill be used is
unknown up to now). Bioelektra ownersbuilttheirown plantonlyby
a loanwithout takingsubsidies104. On the day of 26th February 2015
councillors were strongly opposed to a hazardouswaste incineration plant location on land, belongingto Azoty Group “Pulawy”
Nitric Plants PLC.The documentreached to AzotyGroup boardand
the Ministry of State Treasury. The procedure of the environmental
decision’s issuance was stopped. The main reason is the fact that
different sorts ofchemicalsand materials, containingtoxic compounds,would be transported from all over thecountry.The plant would also dispose of medical and veterinary waste. In total approx. 8
102Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/olsztyn/3872-olsztyn-czeka-budowa-spalarni-odpadow-najnowsze-slajd.
103Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-w-olsztynie-kafelek.html, the state
104Ibidem.
47
thousandtons ofthis kind of wastewould be transportedto the city
per year105.
The announcement’s contentNO.EP106. 6220.3.2014of 9th April
2015 in the Public Information Bulletinshows that a hazardous waste incineration plant is planned to be built in Pulawy Nitric Plants
(comments and proposals could besubmitted between 10th and 30th
April 2015)107. The application for theenvironmental decision’s issuancefor the hazardous waste incineration plant to Pulawy City
Council was submitted by Eco Europe Energy in August 2013. The
Department of Environmental Protection supervised the procedure108.
Details about the above mentionedincineration plantsprove ona
large Polish involvementin waste economy. Implementation of individualprojects is indispensablein Polish conditions, and demonstrates the ability to propermanagement ofwaste administration, as
wellidentifies theadaptationto the EU requirements.
From the article written on the basisof the debate “Waste economy”, held on 22ndApril 2015,under the Seventh European Economic Congress in Katowice, turns out that apart fromthe sixincineration plants which are being built, maximallynext fivecan stillbe
builtin the largestagglomerationsin Poland. Such awarenessis alsoat the Ministryof Environment.Incineration plants cannot be built in every voivodeship. There is no sign of waste amount in the
systemwould be greater in the next few years. If 12 million tons
of wastewillremain annually,one should considerwhether to build
more incineration plants109. It is worth to consider the presented
105Incineration plant in Pulawy April 2015, http://www.dziennikwschodni.
pl/pulawy/n,999993882,pulawy-nie-dla-spalarni-chemikaliow-wladze-chca-zablo
kowac-inwestycje.html, the state on the day: 28th April 2015.
106EP – Environmental Protection.
107Incineration plant building in Pulawy April 2015, http://www.um.pulawy.
pl/artykul/6415_5577.html, the state on the day: 16th April 2015.
108Incineration plant in Pulawy April 2015, http://www.dziennikwschodni.
pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20150228/PULAWY/150229591, the state on the
109Katowice municipal waste incineration plant 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-moga-okazacsie-niepotrzebne,69721.html, the state on the day: 25th April 2015.
48
point of view, due to the loss of funds for construction ofunnecessaryincineration plants,which will notfunctionbecause ofshortage
to providea suitable quantity of waste.
PPP MODEL
PPP investmentsrelate to the use ofa private capitalandunion
funds, as part ofOPIaE. “Waste economy system for the City....”
is the most often name of projects. The process ofthe investment
project preparationin PPP model, as a task, iscomplicated, longand
demandingmanagement of appropriate resources(human, financial and technical). A public sideshould analyse a numberof solutionsavailable to carry out, as part offuture investment, in order to
achievethe best resultsthrough the lowest expenditure. Comparing
atraditional model to PPP model,as well as the benefits andcosts
of bothvariants, mayturn out thatthe second one, despiteassurance of higher qualityservices providedbya private side, isimpossible to carry outdue to otherconditionings. Examples are, among
others, lackofproject financing110, too highbonusexpected byprivate partners, lackof social acceptancetotransferpublic tasksto a private sector111. Acceptanceof society isrequired, especially in case
of construction limited and necessary number ofwaste incineration
plants.A part of Polish societyshould bemade aware of incineration
plants building,on a similarorthe same level ascountrieswith large
number ofsuch installations. It can be assumed thatthere is a considerablegroup of Polesecologicallyconsciouson the global level,
but it still remainsa problem with social awarenessin some areas.
Public-Private Partnership model, in case oflargeinvestments, isaprofitable solution fora public side due to limited financial resources, insufficientknowledge and experience, inthe range of complex
110The
project is financed in a bank whenlendersare inclinedto finance this.
Bank of National Farm, Financing of projects implemented in PPP formula, The
European PPP Expertise Center PPP Guide, Warsaw 2013, p. 2.
111ProjectsSupport Department ofPublic-Private Partnership, the Ministry of
Infrastructure and Development, Chosen issues in the preparation process of waste incineration plants in PPP model, Warsaw 2013, p. 84.
49
installations constructionof waste incinerationplants, as well as
management ofinfrastructureformedduring an operational stage.
Transferof an investmenttask and the infrastructuremanagement
processdoes not finishthe public side’s tasks.People from the public
side mustcontinuously monitorthe progressof construction works.
Verify alsoduringthe operational phase,whetherthe private sidecarries out PPP contract bequests, particularlyin terms ofinstallation availability, quality of provided services, as well aspredictpossible threatsin the future.The management process of this projects’
typerequiresa project teamin pre-carrying out and operationalphases112. Proof of theproject completion is proceedings in accordance
with mentionedassumptions. The maincompensationfora given
city authorities, who decideto build anincineration plant,is anopportunity torepaycredits throughenergy obtainedfrom waste incineration.
The most important disadvantage of PPP is the longerprocess
of aninvestment preparation. This is a reasonfora classic variant
choice by some self-governments, which meansdesign and constructionare entrusted a single partner. After acquisition of a systemtouse, this is transferred to a speciallyobligatedcompany oran
operator selectedin a tender. It simplifies formalities, butdoes not
exemptfrom necessity tolook forfunds for incineration plantimplementation. The main source ofthesefunding is EU113, which help is
worthto use, since the plan of anentrepreneurintending toinvestinthe above-mentionedbuilding will be more quickly implemented.
In accordance with principlesaccounting of structural fundsand
CF, expensesincur on projectsnot being subjectto the rules on public assistance, are eligible as part of the program, if these were
actually incurred from 1st January 2007to 31st December 2015114.
112Ibidem,
p. 84, 85.
incineration plants in Poland, http://www.forbes.pl/sa-pieniadze-na-nowe-spalarnie,artykuly,157263,1,2.html, the state on the day: 17th July 2014.
114The Ministry of Regional Development …, op. cit., p. 5.
113Waste
50
RIMWT115-s
Regional installations to municipal waste processingare very
practicalin Poland.The mapon the website, indicatedin a footnote,
represents the state of 1st April 2014.It showsthat there are 173116.
Particular attention should bepaid toadditionalandmodernRIMWTinChlewnica(Potegowo district) which has existed since 2nd June
2014.This is one oftwo suchunits in theNorthern Regionand the
only onein the Pomeranian voivodeship, which has produced since
2008 high-qualityalternative fuel (received by cement plants) on 30
thousand Mg/year capacity with the installation forproduced fuel
drying.Thanks to itthere is reduction of post-processwaste amount,
sentto disposalby dumpingin a section.There is nowaste dumping
banproblemwith a calorific valueof more than 6J/g. The installation
was built by NFEPaWE financial support in Warsaw and Gdanskas
well as theinvestor’s own resources. The waste sorting plant was
built as a result ofthe expansion. It cansortmixed municipal waste,andcollected separately ,with 40 thousand Mg/year production
capacity. Regional installation to municipal waste processingis the
firstprivate sorting andprocessing linein the Pomeranian voivode115RIMWT – Regional installation to municipal waste processing,according to
the act dated 14December 2012on waste (art. 35, para 6), waste management plantwith production capacitysufficientto receive and processwaste from thearea inhabitedbyat least 120thousand of residents, complying with the requirements ofbest
availabletechnique or technology, which is mentioned inart.143 of the act dated 27
April 2001 – Law of environmental protection as well as providingthermal processing ofwasteor
1) mechanical-biological processingof mixed municipal wasteandseparationfrommixed municipal wastefractionsfittedas a whole orin part to recovery, or
2) processing ofseparately collectedgreen wasteandotherbio-wasteas well as
productionfrom this kind of waste theproductwith fertilizer propertiesorplants conditioners,complying withthe requirements specified inseparate regulations,orthe
materialafter composting or the fermentation process passed as fit for recovery in
the R10recovery process,complying with therequirements specified in regulations
published based on art.30para4, or
3) disposal of waste produced inthe process of MBTMMW and residues frommunicipal waste sortingwith capacityallowingto receivewaste for a period ofnotshorter than 15 yearsinthe amount not lessthanproduced in theinstallation formechanical-biological processingof mixed municipal waste.
116List of rimwt in Poland, http://www.rceeplock.nazwa.pl/blizejsmieci/index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow, the state on the day: 29th April 2015.
51
ship, formedas a result of expansionof the existingsince 2001 substitute system117.
Voidevoships governmentspreparingregionalplansof waste
economy (RPWE) established Regions of Municipal Waste Economy(RMWE), directingstreamsof waste: mixedmunicipaltoregionalinstallations ofmechanical-biological processingof municipal waste(RIMBPMW-s); selectively collectedgreen wasteand bio-waste
tocompostinginstallation; waste producedin the process ofmechanical-biological treatment of mixed municipal waste (MBTMMW),
and residuesfrom municipal waste sorting towaste dumping sites.
Theyalsooutlinedsubstitute installationstoRIMWT-sstart time,and
the installations toa substituteservicefor RIMWT-s failure.Voivodeships governments, through voivodeshipsregional councils’resolutionson RPWE implementation, gaveinstallationsRIMWTstatus.
According to analysis ofthe above mentionedresolutionson 31st January 2014, based onRPWE, 268 installations in Poland were given
RIMWT status, including:96installations of mechanical-biological
processing of municipal waste(IMBPMW-s), 72 compostinginstallations ofselectively collectedgreen wasteand other bio-waste, 100waste dumping sitesbeing builtintheMBTMMW process,and residues
from municipal waste sorting.Twoinstallationsare in thecourse of
building construction.Seven hundred and threesubstitutesystemsto RMWEoperationuntil RIMWT start were determinedin voivodeship regionalcouncils’resolutions, including: 213IMBPMW-s;
150composting plants toprocess selectively collectedgreen wasteand other bio-waste; 340 waste dumping sites. Eightinstallations
for alternative fuel production were also determined118. Great involvement with contribution of effectiveandappreciatedwork of
all Polish voivodeships governments in the proper management of
waste administration can be observed from presented data.
117Chlewnica dumping site, http://expresskaszubski.pl/gospodarka/2014/06
/chlewnica-otwarto-nowoczesna-instalacje-przetwarzania-odpadow, the state on
the day: 3rd June 2014.
118List of rimwt in Poland, http://www.rceeplock.nazwa.pl/blizejsmieci/index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow/wymogi-ripok, the state on the day: 29th April
2015.
52
ANALYSIS OF THE EXISTING SITUATION
Inthe article titled “500 kg of municipal wasteper capitain EU, 315
kgin Poland” dated 2 April 2012 Eurostat data were contained (the
EU statistical office) from 2010. Theamount ofmunicipal wastetransportedto waste dumping sites, is the biggest in: Bulgaria(100%),
Romania(99%), Lithuania(94%), Latvia(91%).The biggest percentage ofprocessed wastegoes toincineration plantsin Denmark – 54%,
Sweden – 49%, the Netherlands – 39%, Germany – 38%, Belgium
– 37%.This index is 1% or less for the 10 EU countries (including
Poland). Germany excels inrecycling – 45% of processed waste,
Belgium – 40%, Slovenia – 39%, Sweden – 36%, Ireland – 35%, the
Netherlands – 33%.The highest ratesof compostinghave: Austria –
40%, the Netherlands – 28%, Belgium – 22%, Luxembourg – 20%,
Denmark – 19%, Spain – 18%. At least half ofthe processed waste
is recycledor compostedin Austria (70%), Belgium (62%), Germany
(also 62%), the Netherlands (61%), Sweden(50%). Infive countries
this index is below 10%. Municipal waste is, according to Eurostat,
producedmainlyby households, andreceivedbydistrictsfromsmall
enterprisesand public institutions119.
Polish specialists and scientists warn that inhabitants of cities,
in which incineration plants arebuilt, are in danger of havingdrasticincreases inwaste removal fees, because the installations which are
being builtas too large, and their construction is based on toooptimistic assumptions120. It is true that to investin asite, whereWTTP
constructionwill not be profitable because of maintenance costs.
Management of waste administrationin a professional wayrequireseducation in this fieldand experience. Practiceis anadditional
asset. A person managing anincineration plantshould meet the listedconditionsin the act of 14th December 2012 on waste. There are
differentways of management of waste administration, but confor119Productionof municipal wastein Poland, http://www.administrator24.info/
artykul/id2904,500-kg-odpadow-komunalnych-na-mieszkanca-w-ue-315-kg-wpolsce, the state on the day: 29th April 2015.
120Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-barejowski-megamis-najnowsze-slajd.html, the state on the day: 28th April 2015.
53
mityto the ECbinding requirements is the basisfor every countryfrom 28 included in EU. The othernon-EU countriesare alsoobligedregulations.
Improperwaste handling causes many problems, e.g. badmanagement of itat a residence place, households, shops, hypermarkets, restaurants, bars, industrial plants,offices,etc.Minimum is the
division intowet and drywaste. Containers forplastic, colouredand
white glass, waste paper, cans areindispensable at eachhousing
estate ofnew orold buildings, as well asclose tothe abovementionedinstitutions.Waste segregationisparticularly importantsincethe
introductionmoment ofthe Act dated 23 January 2013 on wasteinforce on 1st July2013.
Consciousness of Polishsociety shouldrepresenthigher and higher levelthanks tothe EU requirements.There will always beopponentsof buildinga waste incineration plantora waste dumping
site, but competent awarenesscan convincethe residentsof an area.
Subsidies from EUhelpindividual companiesto implementa project
buildingona plannedsite.
One shouldtake care of childreneducation from an early age,
e.g. from kindergarten, to be able to segregate waste adequately.
If adults in a family obey this, children can learnsuchactivity very
quickly. In case of knowledge’s lackin adults, andnotonly, it must
beup to datesupplementedthroughsuchsources, asleaflets and bookletssent to inhabited places, collectthese from people distributingin public places, the type of bus, tram stops, waiting rooms at
railway stations, airports, shopping arcades, hypermarkets, sports
stadiums, discoclubs, pubs, pizzerias, restaurants, bars, cinemas,
theatres, opera houses, hotels and the like. Another idearelates to
theeducational programmesbroadcastby the mass media(radio,
television, the Internet) foreach age group.Using theInternet, one
canlearn basicinformation aboutwaste segregation,butleaflets andbookletstreat assupplement.
According to thedeputy minister ofenvironment statement,
dated 6 June 2014, municipal waste administration programmes
should be organized. By the end of September 2014, Poland wasobligedto submitverified RPWE, and annexes to these, in the form
ofinvestment plansdrawn up by thespeaker’s offices. Representa-
54
tives of theseofficeswill comply with the EU requirementsuntil the
end of 2015. Partnership Agreement allows the variant of special
documents for countries that will notverify RPWE to the end of
September.Thesedocuments should besubmitted toECin 2015.
Thanks to itamount of 842 million euroforwaste economywill not
be blocked121.
Polandwill have tolimitthe weight ofbiodegradable municipal
waste, as well as to achieveby 2020 a 50%level ofrecycling and preparingfor paper, metals, plasticsand glass re-use. The requirementalso applies toreduce the numberof municipal waste dumping sitesto 200 objects in 2014. Following the example ofSweden onecan
say thatit is worth to investinmodernwaste thermal transformation
plants usingwaste, as alocal source ofenergy122, but in moderation.
Fromthe National plan of waste economy 2014 indicates thatforregions of waste economycovering atleast 300 thousandresidents,
as the preferredmethod ofmixedmunicipal wastemanagement,
thermal transformationwas established.In smaller regions asthe
main methodof mixed municipal wastemanagementadoptedmechanical-biological processing123.
The articletitled “More recycling, less waste” of 3rd July 2014
informsthat ECwants tobringto recycle70% of municipal waste,
and 80% of packaging by 2030, butban onrecyclable waste dumpingfrom 2025. The strategy isto transformthe EU economyinto
morecirculating economy that is one in whichthe level of wasteisreducedto a minimum, re-use andrecycling ofproductsis a standardpractice, butlimitedresources areexploitedmore effectively.
According to EC, the implementation of the proposedplans, regarding waste recycling, would create 580 thousand of new work
places, would reducedemand for expensiveandlimited natural resources, alsowould make Europe more competitive. A side from
121Waste economy, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komu
nalna/polsce-grozi-wstrzymanie-unijnych-srodkow-na-gospodarke-odpadami,
60281.html, the state on the day: 18th June 2014.
122How to manage waste in Poland in2014?
http://biznes.ekologia.pl/gospodarka-odpadami/Zmiany-w-gospodarce-od
padami-Polske-czeka-rewolucja-w-zarzadzaniu-gospodarka-odpadami,15579.html,
the state on the day: 20th June 2014.
123NPWE 2014, The projectdated30 July 2010, Warsaw 2010, p. 15.
55
the issueof municipal wasteand packaging, EC indicated the need
forreduction of marinewaste anddiscarded food124. It should, however, be taken into account the situation that Poland andsome EU
countrieswill not be able to meet the particular requirementsin the
abovedeadlines. There is an alternativeofapossible attempt of thesecontinuation, or costs incurringfornon-compliance withthe obligationsimposedby EC.Fearoffinancial sanctionsought to however,
be made the mobilizingandmotivating factorandraisedawarenessof individual countriesin terms of fullcompletion of undertakingsforthe EU requirements.
CONCLUSION
The ability to proper management of waste administration in
actual Polish, European and world conditionsis required, andnecessary inorder to adapt toEUand globaltrends.The best solutionis to buildthe planned number ofincineration plantsin Poland.
Despite the highcost ofthe investment isprofitable, andleastharmful tothe environment,due to thesmall amount ofdumped waste,
aestheticappearance, andcompliancewith any requirementsin force in acountry. A sponsor enlistingis necessary, butalsoessentialto obtainappropriategrants from EU. Maintaininganincineration
plant requires financial resources, but it is beneficial to societyfor
environmental protection, and the fulfilment ofthe EU obligations.
When the authoritiesor residents ofa city or a country have doubts,
they can take inspiration from thebest-functioning, modern, evensmall, but not endangerhuman life, and health as well as natural
environmentin theiroranother country. It should alsocomparethe
conditions of location, find the cheapestcontractor, an optimalfinancial situationof a city, and decide first on one incineration plant
construction, then the next oneorones, not necessarily in the same
cityora voivodeship. Submission ofa timelyapplication for funding
is advisablefrom EU becausesuch investmentsarein most casessub124Waste
incineration plants in Poland, http://www.komunalny.pl/index.
php?name=article&op=show&id=13113, the state on the day: 16th July 2014.
56
sidized under OPIaE projects. In Poland, incineration plant in Warsaw is the best proof that it is worth to investin suchbuildings, and
expand these. The projects of listed investments, which will be built
in Poland, areon a very highlevel, being on par with global.
The most importantis to change theconsciousness of Poles who
have problemswith understandingwhat theproper management
ofwaste administration.Everyoneproduceswaste andshouldrealizethat there is adivision into wastethat can be recoveredornot.Havingbasic informationcan behelpfulin wastesortingin own household.Over timeone may beaccustomedtoa properwaste handling,
as required by Polish, EUand global.It is particularly advantageousin case ofcost comparison ofsortedandunsortedwaste removal
fromaresidence place.
REFERENCES
The act dated 19 December 2008 on public-private partnership (drawn up
based on: Law Gazette of 2009 No. 19, item 100, of 2010 No. 106,
item 675, of 2011 No. 232, item 1378, of 2012 item 1342, of 2014
item 1146), art. 1, clause 2.
Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, p. 6.
The act dated 14 December 2012 on waste (Law Gazette of 2013 item
21), art. 3, para. 1, items 2, 30, 25, 26, 7, 3; art. 35, para. 6.
Department of Environmentand Agriculture, Office of Ecological
Policy,The Plan of Waste Economy for the Pomeranian Voivodeship
2018, Appendix to Resolution No.415/XX/12 of the Pomeranian
Voivodeship Regional Council dated 25 June 2012, p. 181.
The act dated 13 September 1996 on cleanness and tidiness maintaining in
districts(Law Gazette of 1996 No. 132 item 622, drawn up based
on Law Gazette of 2012 item 391, 951, of 2013 item 21, 228), art.
3c, clause 1.
The Ministry of Regional Development,Operational Programme Infrastructure and Environment. National Strategic Reference Extent
2007-2013. Detailed description of priorities, Warsaw 2012, p. 5.
57
Waste incineration plants in Poland, http://www.forbes.pl/sa-pieniadze-na-nowe-spalarnie,artykuly,157263,1,2.html, the state
on the day:17th June 2014.
Polish Agency of Enterprise Development, Bulletin of public-private
partnership no. 12, Warsaw 2014, p. 8; www.parp.gov.pl
Waste incineration plants in Poland, http://www.komunalny.pl/
index.php?name=article&op=show&id=13072, the state on the
day: 17th June 2014.
The Programme Infrastructure and Environment, http://
www.pois.gov.pl/2014_2020/Strony/Ruszaja_negocjacje
POIiS_2014_2020_z_KE_30062014.aspx, the state on the day:
6th June 2014.
European Union requirementsin the scope of environmental protection.
Practical informationfor self-governments;requirements.pdf
Waste incineration plants in Poland, http://www.forbes.pl/czystyzysk-trudnych-inwestycji,artykuly,157261,1,1.html, the state on
Waste incineration plant in Konin, http://www.akademiaodpadowa.pl/318,a,nowa-spalarnia-odpadow-w-koninie-od-2016-roku.htm, the state on the day: 9th July 2014.
Bialystok incineration plant 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,
17204600,Podlaskie__Obwodnice__spalarnia__przejscie_w_Polowcach.html#ixzz3YEihNlBl, the state on the day: 24th April
2015.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/warmia-mazury-wzbogaca-sie-spalarnie-paliwaodpadow/, the state on the day: 16th July 2014.
Cracow incineration plant 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,
17205585,Krakow__W_2015_r__gotowa_spalarnia__lotnisko_z_linia.html, the state on the day: 25th April 2015.
Szczecin incineration plant 2015, http://radioszczecin.pl/1,121381,
budowa-spalarni-smieci-moze-zaliczyc-poslizg, the state on the
Poznan incineration plant 2015, http://poznan.naszemiasto.pl/
tag/spalarnia-smieci-poznan.html, the state on the day: 24th
April 2015.
Waste incineration plant in Bydgoszcz, http://budownictwo.wnp.pl /
jest-pozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-bydgoszczy,
202167_1_0_0.html, the state on the day: 12th July 2014.
58
Waste incineration plant in Gdansk, http://trojmiasto.gazeta.pl/
trojmiasto/1,35612,16144536,Spalarnia_odpadow_na_Szadolkach_bedzie_gotowa_za_5.html#LokTrojTxt#ixzz34W8fUvYM, the state on the day: 13th June 2014.
Expansion of waste incineration plant in Warsaw 2015, http://
www.targowek.info/2014/11/spalarnia-na-targowku-wieksza-o-750-proc/, the state on the day: 28th April 2015.
Waste incineration plants in Poland, http://spalarnie-odpadow.
pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, the state on the
day: 9th July 2014.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rosnie-kolejna-spalarnia-w-koninie/, the state on the
Katowice municipal waste incineration plant 2015, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, the
state on the day: 25th April 2015.
Waste incineration plant in Szczecin, http://www.mmszczecin.
pl/477613/2014/4/3/spalarnia-smieci-powstaje-w-szczeciniebylismy-na-placu-budowy-wideo?category=news, the state on
the day: 3rd April 2014.
Waste incineration plant in Szczecin, http://budownictwo.wnp.pl/
jest-pozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-szczecinie,
Waste incineration plant in Bialystok, http://budownictwo.wnp.pl/
budimex-ruszyl-z-budowa-spalarni-odpadow-w-bialymstoku,
day: 2nd July 2014.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/bialostocka-spalarnia-ruszy-na-przelomie-2015-2016-roku/, the state on the day: 16th July 2014.
day: 2nd July 2014.
Waste incineration plant in Poznan, http://budownictwo.wnp.
pl/budowa-spalarni-odpadow-w-poznaniu-rozpoczeta,226275
_1_0_0.html, the state on the day: 12th July 2014.
59
Waste incineration plant in Poznan, http://energetyka.wnp.
pl/rusza-budowa-wartej-725-mln-zl-spalarni-w-poznaniu,
Waste incineration plant in Poznan, http://www.tvn24.pl/
poznan,43/w-poznaniu-ruszyla-budowa-spalarni-smieci,
431117.html, the state on the day: 2nd July 2014.
Waste incineration plant in Poznan, http://spalarnie-odpadow.pl/
spalarnia-odpadow-wzorem-nasladowania/, the state on the
day: 9th July 2014.
Waste incineration plants in Poland, http://komunalny.pl/index.
php?name=article&op=show&id=12142, the state on the day:
2nd July 2014.
Cracow incineration plant 2015, http://www.portalsamorzadowy.
pl/gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-mogaokazac-sie-niepotrzebne,69721.html, the state on the day: 25th
April 2015.
Incineration plant in Cracow, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, the state on the day: 2nd July
2014.
Katowice municipal waste incineration plant 2015, http://www.
portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015kolejne-spalarnie-moga-okazac-sie-niepotrzebne,69721.html,
Waste incineration plant in Cracow, http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,14846520,Rusza_budowa_spalarni_odpadow_komunalnych_w_Krakowie.html#ixzz37HDO8m3Y, the state on
Cracow incineration plant 2015, http://www.spalarnia.krakow.pl/
ZakladTermicznegoPrzeksztalcaniaOdpadow.html, the state on
Waste incineration plant in Bydgoszcz, http://bydgoszcz.gazeta.
pl/bydgoszcz/1,48722,15580877,Buduja_stacje_przeladunkowa_dla_bydgoskiej_spalarni.html#ixzz36Jt1UQOq, the state on
the day: 2nd June 2014.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/w-polsce-2015-roku-powstanie-kilka-spalarni-raport/,
the state on the day: 16th July 2014.
60
pl/spalarnie-w-polsce-mapa-polskich-spalarni/, the state on
Bydgoszcz incineration plant 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/reagenty-zneutralizuja-gazy-i-spaliny-emitowane-przezspalarnie, the state on the day: 24th April 2015.
Bydgoszcz incineration plant 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/smieci-nie-beda-trafialy-na-skladowisko-a-beda-zmienialy
-sie-na-energie-elektryczna-i-cieplna, the state on the day: 24th
April 2015.
Bydgoszcz – waste incineration plant the end of building 2015,
http://bydgoszcz.tvp.pl/19386230/budowa-spalarni-odpadow-dobiega-konca, the state on the day: 27th April 2015.
Waste incineration plant in Lodz, http://www.dzienniklodzki.pl/
artykul/1052750,nie-ma-decyzji-o-budowie-spalarni-smieci-wlodzi,id,t.html, the state on the day: 10th July 2014.
pl/lodz-bedzie-miala-wlasna-spalarnie/, the state on the day:
16th July 2014.
Waste incineration plant in Lodz – April 2015, http://lodz.naszemiasto.pl/artykul/spalarnia-smieci-w-lodzi-kiedy-gdzie-i-czyw-ogole-powstanie,3275325,art,t,id,tm.html, the state on the
Waste incineration plant in Lodz 2015, http://www.zielonirp.org.
pl/aktualnosci, the state on the day: 27th April 2015.
Waste incineration plant in Gdansk, http://ippp.pl/gdanska-spalarnia-odpadow/, the state on the day: 10th July 2014.
Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.
pl/wiadomoci/olsztyn/3872-olsztyn-czeka-budowa-spalarniodpadow-najnowsze-slajd.html, the state on the day: 16th April
2015.
Waste incineration plants in Poland, http://budownictwo.wnp.pl/
wybrano-potencjalnych-budowniczych-spalarni-w-gdansku,
240407_1_0_0.html, the state on the day: 8th April 2015.
Waste incineration plants in Poland, http://budownictwo.wnp.
pl/ruszyl-montaz-kotlow-spalarni-odpadow-w-poznaniu,
247110_1_0_0.html, the state on the day: 8th April 2015.
61
ekobudowanie.pl/aktualnosci/1159-rozbudowa-spalarniodpadow-w-warszawie, the state on the day: 28th April 2015.
www.targowek.info/2012/01/spalarnia-na-targowku-dziesiec-razy-wieksza/, the state on the day: 28th April 2015.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/nowoczesna-spalarnia-powstanie-w-wojewodztwielubuskim/, the state on the day: 16th July 2014.
Waste incineration plant in Koszalin, http://budownictwo.wnp.
pl/w-koszalinie-spalarnie-odpadow-ma-zbudowac-prywatnyinwestor,226730_1_0_0.html, the state on the day: 10th July 2014.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rzeszowie-powstanie-kolejna-spalarnia-smieci/,
the
Oswiecim – waste incineration plant April 2015, http://energetyka.wnp.pl/synthos-wybral-wykonawce-spalarni-odpadow-woswiecimiu,240666_1_0_0.html, the state on the day: 8th April
2015
Tarnow – waste incineration plant,http://chemia.wnp.pl/kolejnykrok-w-budowie-spalarni-odpadow-w-tarnowie,247027_1_0_0.
Tarnow – waste incineration plant April 2015, http://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/jest-argument-za-budowatarnowskiej-spalarni-smieci-na-azotach/, the state on the day:
27th April 2015.
Karsy– waste incineration plant April 2015, http://wyborcza.biz/
Gieldy/1,132329,16162381,BOS_akceptuje_warunki_30_mln_
zl_kredytu_dla_Mo_Bruk.html#ixzz3Y3R6oH8j, the state on the
day: 22nd April 2015.
Waste incineration plants in Poland 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/kolejna-polska-spalarnia-ukonczona/, the state on the
Incineration plant building in Olsztyn, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-wolsztynie-kafelek.html, the state on the day: 24th April 2015.
Incineration plant in Pulawy April 2015, http://www.dziennikwschodni.pl/pulawy/n,999993882,pulawy-nie-dla-spalarni-che
62
mikaliow-wladze-chca-zablokowac-inwestycje.html, the state
Incineration plant building in Pulawy April 2015, http://www.
um.pulawy.pl/artykul/6415_5577.html, the state on the day:
16th April 2015.
Incineration plant in Pulawy April 2015, http://www.dziennikwschodni.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20150228/PULAWY/150229591, the state on the day: 24th April 2015.
Bank of National Farm, Financing of projects implemented in PPP formula, The European PPP Expertise Center PPP Guide, Warsaw
2013, p. 2.
Projects Support Department of Public-Private Partnership, the Ministry of Infrastructure and Development, Chosen issues in the
preparation process of waste incineration plants in PPP model, Warsaw 2013, p. 84, 85.
List of rimwt in Poland, http://www.rceeplock.nazwa.pl/blizejsmieci/index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow, the state on the
Chlewnica dumping site, http://expresskaszubski.pl/gospodarka/2014/06/chlewnica-otwarto-nowoczesna-instalacjeprzetwarzania-odpadow, the state on the day: 3rd June 2014.
Production of municipal wastein Poland, http://www.administrator24.info/artykul/id2904,500-kg-odpadow-komunalnych-namieszkanca-w-ue-315-kg-w-polsce, the state on the day: 29th
April 2015.
Waste economy, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/polsce-grozi-wstrzymanie-unijnych-srodkowna-gospodarke-odpadami,60281.html, the state on the day: 18th
June 2014.
How to managewastein Poland in2014?,http://biznes.ekologia.
pl/gospodarka-odpadami/Zmiany-w-gospodarce-odpadamiPolske-czeka-rewolucja-w-zarzadzaniu-gospodarka-odpadami,
15579.html, the state on the day: 20th June 2014.
NPWE 2014, The projectdated 30 July 2010, Warsaw 2010, p. 15.
Sabina Bartosewicz1
UMIEJĘTNOŚĆ PRAWIDŁOWEGO
ZARZĄDZANIA GOSPODAROWANIEM
ODPADAMI W AKTUALNYCH POLSKICH,
EUROPEJSKICH I ŚWIATOWYCH
WARUNKACH
THE ABILITY TO PROPER MANAGEMENT
OF WASTE ADMINISTRATION IN ACTUAL
POLISH, EUROPEAN AND WORLD
CONDITIONS
STRESZCZENIE
Posiadanie umiejętności prawidłowego zarządzania gospodarowaniem odpadami jest bardzo potrzebne, konieczne i wymagane
na najwyższym poziomie w Polsce, Europie oraz na świecie. Sytuacja dotyczy szczególnie obszarów, w których brak wyżej wymienionej umiejętności stanowi duży problem. Dostosowanie się do
wymogów unijnych jest ogromnym przedsięwzięciem dla wielu
gmin, miast, województw oraz krajów. Jednym z podstawowych
rozwiązań jest budowa spalarni odpadów, ale w ograniczonej
liczbie, z uwagi na koszty oraz ilość odpadów na danym obszarze województwa w skali kraju lub regionie. Nie każdy rodzaj odpadów można i należy składować, a liczba składowisk powinna
maleć zgodnie z powyższymi wymogami. Nie wszyscy obywatele
zamieszkujący tereny Polski są przekonani do termicznego przekształcania odpadów, ale jest to kwestia czasu ze względu na li1 Sabina Bartosewicz – mgr inż., współpracuje z Wydawnictwem Szkoły
Wyższej im. Bogdana Jańskiego w Warszawie od 2013 roku, w zakresie naukowych
publikacji.
64
kwidację istniejących składowisk i wzrastającą ilość odpadów
z roku na rok. Artykuł przedstawia przegląd poszczególnych miast
polskich, w których zaplanowano budowę spalarni odpadów i etap
realizacji danego projektu w terminach do końca lat 2015 i 2020. Na
podstawie ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach przedstawiono niezbędne pojęcia dotyczące odpadów, aby łatwiej zrozumieć termin zarządzania gospodarowaniem odpadami.
SUMMARY
To be a proper manager of waste administration is needed,
necessary and required on the highest level in Poland, Europe
and in the world. This situation particularly concerns the areas, in
which the lack of the above mentioned ability is a big problem.
Conforming to European Union(EU) requirements is a tremendous
enterprise for many districts, cities, voivodeships and countries.
One of basic solutions is a waste incineration plant building, but
in a limited number because of costs and the amount of waste on
a voivodeship area in a country or a region scale. Not every kind
of waste can be and should be disposed, and the amount of waste
disposals ought to be decreased according to the above requirements. Not all citizens who settled on Polish lands are convinced of
waste thermal transformation, but it is a time issue due to liquidation of existing waste disposals and increasing amount of waste by
the year. This article presents a survey of individual Polish cities in
which waste incineration plants building are planned and a project
implementation stage by the end of 2015 and 2020 years. Indispensable notions relating to waste were presented according to the law
dated 14 December 2012 on waste in order to understand easier the
term management of waste administration.
Słowa klucze: odpady, zarządzanie, gospodarowanie odpadami, zarządzanie gospodarowaniem odpadami, gospodarka odpadami, zagospodarowanie odpadów, spalarnia odpadów, składowi-
Sabina Bartosewicz – UMIEJĘTNOŚĆ PRAWIDŁOWEGO ZARZĄDZANIA...
65
sko odpadów, unieszkodliwianie odpadów, odpady komunalne,
model PPP2.
Keywords: waste, management, administration of waste, mana
gement of waste administration, waste economy, waste management, a waste incineration plant, a waste dumping site, waste disposal, municipal waste, PPP model.
WSTĘP
Zarządzanie3 gospodarowaniem odpadami4 w odpowiedni sposób, zgodny z przepisami i wymogami obowiązującymi w Unii Europejskiej (UE) i na świecie, to podstawa współczesnego funkcjonowania każdej placówki zajmującej się ich unieszkodliwianiem5
typu np. składowisko6, spalarnia7. Osoba odpowiedzialna lub
2 PPP – Partnerstwo Publiczno-Prywatne, którego przedmiotem jest wspólna
realizacja przedsięwzięcia bazująca na podziale zadań i różnych rodzajów ryzyka
pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym.
Ustawa z dnia19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (opracowana na podstawie: Dz. U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100, z 2010 r. Nr 106, poz. 675,
z 2011 r. Nr 232, poz. 1378, z 2012 r. poz. 1342, z 2014 r. poz. 1146), art. 1, pkt 2.
3 Zarządzanie oznacza zestaw działań (obejmujący planowanie i podejmowanie decyzji, organizowanie, przewodzenie, tj. kierowanie ludźmi, i kontrolowanie),
skierowanych na zasoby organizacji (ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne)
i wykonywanych z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób sprawny
i skuteczny.
Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2005, s. 6.
4 Według ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz.
21) gospodarowanie odpadami oznacza zbieranie, transport, przetwarzanie odpadów, łącznie z nadzorem nad tego rodzaju działaniami, jak również późniejsze postępowanie z miejscami unieszkodliwiania odpadów oraz działania wykonywane
w charakterze sprzedawcy odpadów lub pośrednika w obrocie odpadami (art. 3,
ust. 1, pkt 2).
5 Według ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21)
unieszkodliwianie odpadów to proces niebędący odzyskiem, nawet jeżeli wtórnym
skutkiem takiego procesu jest odzysk substancji lub energii (art. 3, ust. 1, pkt 30).
6 Według ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21)
składowisko odpadów to obiekt budowlany przeznaczony do składowania odpadów (art. 3, ust. 1, pkt 25).
21) spalarnia odpadów to zakład lub jego część przeznaczone do termicznego prze-
66
zespół osób odpowiedzialnych za zarządzanie w danej firmie stanowi czynnik niezbędny bez względu na działalność organizacji.
W przypadku gospodarowania odpadami, zarządzanie należy rozumieć jako zaplanowanie, zorganizowanie, pokierowanie
i skontrolowanie zbierania, transportu, przetwarzania odpadów
wykonywane z zamiarem osiągnięcia celów organizacji w sposób
sprawny i skuteczny na podstawie powyższych definicji zarządzania i gospodarowania odpadami.
Wymogi unijne powinny mobilizować poszczególne kraje do
składowania coraz mniejszej ilości odpadów na składowiskach.
Zgodnie z hierarchią postępowania z odpadami, ich składowanie
jest działaniem najmniej pożądanym8. W przypadku Polski gminy
były obowiązane ograniczyć masę odpadów komunalnych9 ulegających biodegradacji przekazywanych do składowania do dnia
16 lipca 2013 r. do 50%, a do 16 lipca 2020 r. gminy są obowiązane
ograniczyć wyżej wymienioną masę do 35% w stosunku do masy
tych odpadów wytworzonych w 1995 r.10.
kształcania odpadów z odzyskiem lub bez odzysku wytwarzanej energii cieplnej,
obejmujące instalacje i urządzenia służące do prowadzenia procesu termicznego
przekształcania odpadów wraz z oczyszczaniem gazów odlotowych i wprowadzaniem ich do atmosfery, kontrolą, sterowaniem i monitorowaniem procesów oraz
instalacjami związanymi z przyjmowaniem, wstępnym przetwarzaniem i magazynowaniem odpadów dostarczonych do termicznego przekształcania oraz instalacjami związanymi z magazynowaniem i przetwarzaniem substancji otrzymanych
w wyniku spalania i oczyszczania gazów odlotowych (art. 3, ust. 1, pkt 26).
8 Departament Środowiska i Rolnictwa, Referat Polityki Ekologicznej, Plan
Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego 2018, Załącznik do Uchwały
Nr 415/XX/12 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 25 czerwca 2012 roku,
s. 181.
21) odpady komunalne to odpady powstające w gospodarstwach domowych,
z wyłączeniem pojazdów wycofanych z eksploatacji, a także odpady niezawierające odpadów niebezpiecznych pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających
w gospodarstwach domowych; zmieszane odpady komunalne pozostają zmieszanymi odpadami komunalnymi, nawet jeżeli zostały poddane czynności przetwarzania
odpadów, która nie zmieniła w sposób znaczący ich właściwości (art. 3, ust. 1, pkt 7).
10 Ustawa z dnia 13 września 1996 r.o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. 1996 Nr 132 poz. 622, opracowana na podstawie Dz. U. z 2012 r. poz.
391, 951, z 2013 r. poz. 21, 228), art. 3c, pkt 1.
67
UNIJNA POMOC FINANSOWA DLA POLSKI
Unia Europejska przeznaczyła dla Polski 4 mld zł na gospodarkę odpadami11 w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura
i Środowisko (POIiŚ12).Unijne środki wspierają dotacje i preferencyjne pożyczki NFOŚiGW13 3,5% w skali roku z puli środków na
współfinansowanie II osi priorytetowej POIiŚ – gospodarka odpadami i ochrona powierzchni Ziemi. Dobrym przykładem jest Kraków, gdzie samorząd wyłożył 3 mln zł, a resztę stanowi dotacja
unijna i pożyczka, która będzie spłacona ze sprzedaży energii ze
spalania odpadów.Z nowego programu Funduszu, o wartości
400 mln zł, będą mogli też skorzystać inwestorzy spalarni osadów
ściekowych, których wkrótce nie będzie wolno składować na składowiskach. W Polsce takich instalacji jest kilkanaście i może ich
powstać nawet sto.Koszt budowy jednej to zwykle kilkadziesiąt
milionów złotych, ale zdarzają się projekty za 250 mln zł. W 2015 r.
polskie oczyszczalnie ścieków mają wytworzyć ok. 642 tys. ton wysuszonych osadów, a w 2018 r. ok. 707 tys. ton14. Prognoza dotycząca liczby budowy spalarni osadów ściekowych jest zobowiązująca,
ale zawsze istnieje prawdopodobieństwo zwiększenia lub zmniejszenia ilości odpadów w podanych i kolejnych latach.
Od 18 czerwca do 18 lipca 2014 r. można było składać wnioski
o unijne dofinansowanie projektów z zakresu budowy lub modernizacji zakładów zagospodarowania odpadów. Do wykorzysta11 Według ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz.
21) gospodarka odpadami oznacza wytwarzanie odpadów i gospodarowanie odpadami (art. 3, ust. 1, pkt 3).
12 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko zgodnie z Narodowymi
Strategicznymi Ramami Odniesienia na lata 2007-2013 wspierającymi wzrost gospodarczy i zatrudnienie, zaakceptowanymi w dniu 7 maja 2007 r. przez KE, stanowi jeden z programów operacyjnych będących podstawowym narzędziem do osiągnięcia założonych w niej celów przy wykorzystaniu środków Funduszu Spójności
i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny Infrastruktura
i Środowisko. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013. Szczegółowy opis
priorytetów, Warszawa 2012, s. 5.
13 NFOŚiGW– Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
14 Spalarnie odpadów w Polsce, http://www.forbes.pl/sa-pieniadze-na-nowe-spalarnie,artykuly,157263,1,2.html, odczyt z dnia 17.07.2014.
68
nia jest 5 mln euro z Funduszu Spójności15 (FS). O dofinansowanie mogą ubiegać się jednostki samorządu terytorialnego lub ich
związki oraz podmioty świadczące usługi z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego.Nabór wniosków odbywa się w ramach Priorytetu II – Gospodarka odpadami i ochrona
powierzchni ziemi, działanie 2.1 Kompleksowe przedsięwzięcia
z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi ze szczególnym
uwzględnieniem odpadów niebezpiecznych, POIiŚ16.
W dniu 1 lipca 2014 r. rozpoczęły się negocjacje POIiŚ na lata
2014-2020 pomiędzy stroną polską, a Komisją Europejską (KE). Celem spotkań trwających do 4 lipca 2014 r. było omówienie i wypracowanie zapisów Programu, z którego wspierane będą m.in. takie
obszary jak środowisko. W maju 2014 r. KE zatwierdziła Umowę
Partnerstwa dla Polski. To najważniejszy dokument, który wskazuje m.in. rodzaje inwestycji, które będą mogły być dofinansowane, układ programów operacyjnych, zarys systemu ich wdrażania
oraz podział odpowiedzialności za zarządzanie funduszami europejskimi. Przyjęcie Umowy Partnerstwa otworzyło drogę do negocjacji poszczególnych programów operacyjnych. Podczas czterech
dni negocjacji omówiono uwagi zgłoszone przez KE do projektu
POIiŚ 2014-2020 przesłanego przez stronę polską na początku marca 2014 r. Uwagi z Brukseli posłużą do stworzenia optymalnych
i kompromisowych zapisów dotyczących wdrażania środków
w ramach Programu. Przewidywana pula środków dla POIiŚ 20142020 wynosi ponad 27,5 mld euro17.
15 Fundusz Spójności wspiera dwa sektory: środowisko i transport. Głównymi
odbiorcami pomocy w ramach Funduszu są jednostki samorządu terytorialnego,
tworzone związki gmin lub inne podmioty publiczne, np. przedsiębiorstwa komunalne, będące własnością gminy. Fundusz jest instrumentem polityki strukturalnej
UE, ale nie zalicza się do funduszy strukturalnych.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Biuletyn partnerstwa publiczno-prywatnego nr 12, Warszawa 2014, s. 8; www.parp.gov.pl
16 Spalarnie odpadów w Polsce, http://www.komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=13072, odczyt z dnia 17.07.2014.
17 Program Infrastruktura i Środowisko, http://www.pois.gov.pl/2014_2020/
Strony/Ruszaja_negocjacjePOIiS_2014_2020_z_KE_30062014.aspx, odczyt z dnia
06.07.2014.
69
Zgodnie z wymaganiami18 zawartymi w Traktacie Akcesyjnym,
podpisanym z UE, Polska może korzystać z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego19. Samorządy (wojewódzkie, powiatowe, gminne, związki gmin) na działania w ochronie środowiska
mają możliwość uzyskania wsparcia w ramach Zintegrowanego
Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Trudności dotyczące wdrażania wymagań UE nt. gospodarki odpadami wynikają
m.in. z: późnego uregulowania tych kwestii przez przepisy krajowe, opóźnienia technologicznego Polski w porównaniu do krajów
UE i dominowania prostych form unieszkodliwiania odpadów,
trudności w finansowaniu inwestycji przez samorządy lokalne.
W gestii tych ostatnich pozostawiono nadzór nad gospodarką odpadami komunalnymi.
ZAPLANOWANE I ZREALIZOWANE SPALARNIE
ODPADÓW W POLSCE
Na liście unijnego POIiŚ, wskazującej potencjalne inwestycje
do zrealizowania w Polsce w perspektywie finansowej 2007-2013,
znalazło się 12 projektów budowy instalacji termicznego przekształcania odpadów w: Białymstoku, Koninie, Poznaniu, Krakowie, Bydgoszczy, Szczecinie, Katowicach, Rudzie Śląskiej, Łodzi,
Gdańsku, Koszalinie, Olsztynie, natomiast rozbudowa została zaplanowana w Warszawie jako trzynastej miejscowości. W połowie
2010 r. wnioski o dofinansowanie z FS w Ministerstwie Środowiska
złożyło ośmiu inwestorów20. Tylko połowa z nich zadeklarowała
Wymagania Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska. Praktyczne informacje dla samorządów; wymagania.pdf
19 Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego to największy fundusz, jego celem jest wspieranie regionów, a dokładniej wyrównywanie różnic regionów bogatszych, lepiej rozwiniętych. Fundusz finansuje wszystkie programy unijne, mające
na celu pomoc regionom, które chcą lepiej rozwijać się.
Polska Agencja Rozwoju …, op. cit., s. 8.
20 Spalarnie odpadów w Polsce, http://www.forbes.pl/czysty-zysk-trudnych-inwestycji,artykuly,157261,1,1.html, odczyt z dnia 17.07.2014.
18
70
realizację zamierzonego planu w określonym terminie, czyli do
końca 2015 r.
Nowoczesne zakłady termicznego unieszkodliwiania odpadów, przy uwzględnieniu daty 08 kwietnia 2015 r., są budowane
w: Białymstoku, Koninie, Poznaniu, Krakowie, Bydgoszczy, Szczecinie, Olsztynie. Obiekty spalarni odpadów komunalnych mają być
gotowe w:Koninie21 do 21 grudnia 2015 r., Białymstoku w grudniu
2015 r.22,Olsztynie23 i Krakowie24 do 31 grudnia 2015 r., Szczecinie
do marca 2016 r.25, Poznaniu do końca października26 2016 r., Bydgoszczy27 i Łodzi do 2016 r., Oświęcimiu do 30 kwietnia 2017 r.,
Gdańsku w połowie 2019 r.28, Koszalinie przed 2020 r. Zakończenie
rozbudowy w Warszawie planowane jest 1 stycznia 2019 r.29.
Oprócz spalarni odpadów komunalnych istnieją również w Polsce spalarnie: odpadów niebezpiecznych, odpadów medycznych,
paliwa alternatywnego (RDF30), osadów ściekowych. Szczególną
uwagę należy zwrócić na spalarnie odpadów komunalnych ze21 Spalarnia odpadów w Koninie, http://www.akademiaodpadowa.pl/318,a,nowa-spalarnia-odpadow-w-koninie-od-2016-roku.htm, odczyt z dnia 09.07.2014.
22 Białystok spalarnia 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17204600,Podlaskie__
Obwodnice__spalarnia__przejscie_w_Polowcach.html#ixzz3YEihNlBl, odczyt z dnia
24.04.2015.
23 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/warmiamazury-wzbogaca-sie-spalarnie-paliwa-odpadow/, odczyt z dnia 16.07.2014.
24 Kraków
spalarnia 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17205585,Krakow__W_2015_r__gotowa_spalarnia__lotnisko_z_linia.html, odczyt z dnia 25.04.2015.
25 Szczecin spalarnia 2015, http://radioszczecin.pl/1,121381,budowa-spalarnismieci-moze-zaliczyc-poslizg, odczyt z dnia 25.04.2015.
26 Poznań spalarnia 2015, http://poznan.naszemiasto.pl/tag/spalarnia-smieci-poznan.html, odczyt z dnia 24.04.2015.
27 Spalarnia odpadów w Bydgoszczy, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-bydgoszczy,202167_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
28 Spalarnia odpadów w Gdańsku, http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto
/1,35612,16144536,Spalarnia_odpadow_na_Szadolkach_bedzie_gotowa_za_5.html#LokTrojTxt#ixzz34W8fUvYM, odczyt z dnia 13.06.2014.
29 Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://www.targowek.info/2014/11/spalarnia-na-targowku-wieksza-o-750-proc/, odczyt z dnia
28.04.2015.
30 RDF (ang. Refuse Derived Fuel, pol. paliwo alternatywne, czyli uzyskane
w procesie odzysku odpadów posiadających wartość opałową).
71
względu na najważniejszą i najpilniejszą konieczność ich budowy
spośród wymienionych.
Wartość konińskiego projektu to 364 mln zł brutto, z czego z FS
UE pochodzić będzie 154,5 mln zł netto. Spółka otrzymała na tę
inwestycję 145 mln zł netto pożyczki inwestycyjnej z NFOŚiGW,
resztę kwoty stanowią środki własne spółki31.Spalarnia będzie
przerabiać 95 tys. ton odpadów roczniewinstalacjio mocy 18 MW
termicznych i ok. 5 MW elektrycznych32. Docelowo będzie ona
funkcjonowała 7 dni w tygodniu przez 24 godziny na dobę i ma
obsłużyć odpady 330 tys. mieszkańców z blisko 30 gmin33 oraz powiatów konińskiego, kolskiego, słupeckiego i tureckiego34.
Szczecin pozyskał łączną sumę dofinansowania w wysokości
535 mln zł na budowę spalarni, czyli255 mln zł stanowi wsparcie unijne35 z FS36, 280 mln zł pożyczka z NFOŚiGW, natomiast
60 mln zł to środki własne spółki37. Koszt inwestycji wynosi ponad 700 mln zł38 brutto. Spalarnia ma w ciągu roku przerabiać ok.
150 tys. ton odpadów ze Szczecina i okolicznych powiatów. Obszar
ten zamieszkuje około 1,2 mln osób. Instalacja będzie też produkować energię cieplną i elektryczną39.
31 Spalarnia odpadów w Koninie, http://www.akademiaodpadowa.pl/318,a,nowa-spalarnia-odpadow-w-koninie-od-2016-roku.htm, odczyt z dnia 09.07.2014.
32 Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, odczyt z dnia 09.07.2014.
33 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rosnie-kolejna-spalarnia-w-koninie/, odczyt z dnia 16.07.2014.
34 Katowice spalarnia odpadów komunalnych 2015, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, odczyt z dnia 25.04.2015.
35 Spalarnia odpadów w Szczecinie, http://www.mmszczecin.pl/477613
/2014/4/3/spalarnia-smieci-powstaje-w-szczecinie-bylismy-na-placu-budowywideo?category=news, odczyt z dnia 03.04.2014.
36 Spalarnia
odpadów w Szczecinie, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-szczecinie,208912_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
37 Spalarnia odpadów w Szczecinie, http://www.mmszczecin.pl/477613
/2014/4/3/spalarnia-smieci-powstaje-w-szczecinie-bylismy-na-placu-budowywideo?category=news, odczyt z dnia 03.04.2014.
38 Szczecin spalarnia 2015, http://radioszczecin.pl/1,121381,budowa-spalarni-smiecimoze-zaliczyc-poslizg, odczyt z dnia 25.04.2015.
39 Spalarnia odpadów w Szczecinie, http://budownictwo.wnp.pl/jest-pozwolenie-nabudowe-spalarni-odpadow-w-szczecinie,208912_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
72
Z artykułu z dnia 02.01.2015 wynika, że białostocki Zakład
Unieszkodliwiania Odpadów Komunalnych (ZUOK) to jeden
z największych projektów z udziałem środków UE, realizowanych
przez władze tego miasta.Budowa ma kosztować 330 mln zł40 brutto, a z unijnego POIiŚ pochodzi 210 mln zł41. Do ZUOK zostaną
przekazane odpady w ilości ok. 120 tys. ton rocznie, z których wytwarzana będzie energia elektryczna – ok. 38 tys. MWh rocznie
oraz cieplna – do 360 tys. GJ w sezonie grzewczym42. Zagospodarowanie odpadów 390 tys. mieszkańców Białegostoku oraz pobliskich dziewięciu gmin będzie możliwe dzięki kompleksowemu
systemowi gospodarki odpadami43.
Koszt poznańskiej inwestycji szacuje się na ok. 725 mln zł brutto, z czego ok. 352 mln zł to środki unijne (POIiŚ)44. Kontrakt obejmuje zaprojektowanie, sfinansowanie oraz zarządzanie i utrzymanie spalarni oraz zaprojektowanie, sfinansowanie i wybudowanie
instalacji do demontażu odpadów wielkogabarytowych45. Właścicielem wybudowanej spalarni będzie miasto, a prywatny partner
(wykonawca) będzie ją eksploatował przez46 25 lat47. Budowa ma
zostać w pełni sfinansowana przez jej akcjonariuszy oraz konsor-
40 Białystok spalarnia 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17204600,Podlaskie__
Obwodnice__spalarnia__przejscie_w_Polowcach.html#ixzz3YEihNlBl, odczyt z dnia
24.04.15.
41 Spalarnia odpadów w Białymstoku, http://budownictwo.wnp.pl/budimexruszyl-z-budowa-spalarni-odpadow-w-bialymstoku,213375_1_0_0.html, odczyt z dnia
10.07.2014.
43 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/bialostocka-spalarnia-ruszy-na-przelomie-2015-2016-roku/, odczyt z dnia 16.07.2014.
47 Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, odczyt z dnia 09.07.2014.
73
cjum trzech banków – Pekao SA48, PKO BP49 i Banku Gospodarstwa Krajowego. Wartość kredytu udzielonego przez konsorcjum
wynosi 260 mln zł50. Zakład, który powstanie w sąsiedztwie Elektrociepłowni Karolin ma przekształcać 210 tys. ton odpadów rocznie51. Spalarnia jest częścią budowanego przez Poznań i okoliczne
samorządy systemu gospodarki odpadami. Cały projekt kosztuje
ponad 1 mld zł52. W Poznaniu będzie największy i najdroższy system gospodarki odpadami, stawiany jako wzór do naśladowania
dla projektów PPP. Budowana przez trzy lata potężna inwestycja
została bardzo dokładnie zaplanowana i przemyślana, dzięki czemu jej wydajność względem odpadów oraz wpływ na ekosystem
stoją na najwyższym poziomie. Zanim podjęto decyzję o wyborze partnera prywatnego, dokonano szczegółowych analiz dotyczących realizacji, a szczególnie testów rynkowych, mających na
celu określenie potencjału rynkowego, opłacalności oraz wymagań miasta w zakresie zarządzania odpadami. Następnie przygotowano model instytucjonalny projektu, przy którego tworzeniu
– w charakterze biegłych – udział brali także przedstawiciele Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju53.
Inwestycja w postaci nowej ekospalarni odpadów komunalnych (Zakładu Termicznego Przekształcania Odpadów – ZTPO54)
w Krakowie jest warta blisko 797 mln zł brutto, z czego 372 mln zł
to dofinansowanie ze środków FS, a 298 mln zł stanowi preferencyjna pożyczka z NFOŚiGW. Obiekt będzie spalał tylko tzw. resztkowe odpady komunalne, z których wcześniej oddzielono wszystkie
48
Pekao SA – Bank Polska Kasa Opieki Spółka Akcyjna.
PKO BP – Polska Kasa Oszczędności Bank Polski.
50 Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://budownictwo.wnp.pl/budowa-spalarni-odpadow-w-poznaniu-rozpoczeta,226275_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
51 Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://energetyka.wnp.pl/rusza-budowa-wartej-725-mln-zl-spalarni-w-poznaniu,218355_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
52 Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://www.tvn24.pl/poznan,43/wpoznaniu-ruszyla-budowa-spalarni-smieci,431117.html, odczyt z dnia 02.07.2014.
53 Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://spalarnie-odpadow.pl/spalarnia-odpadow-wzorem-nasladowania/, odczyt z dnia 09.07.2014.
54 Spalarnie odpadów w Polsce, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, odczyt z dnia 02.07.2014.
49
74
użyteczne surowce wtórne55. Wydajność spalarni wyniesie 220 tys.
ton rocznie, uzyskiwanej na dwóch liniach technologicznych o wydajności 14,1 ton każda. Przy okazji spalania odpadów wytwarzana będzie energia elektryczna i ciepło dla miejskiej sieci ciepłowniczej. Moc elektryczna zakładu wyniesie 10 MW56, moc cieplna
ok. 35 MW57.Pozwoli to zasilić cały system tramwajów w mieście,
ciepło zaspokoi 10% potrzeb Krakowa58. Inwestycja jest ostatnim
i najważniejszym elementem tworzonego od kilku lat w Krakowie
kompleksowego systemu gospodarki odpadami komunalnymi.
Budowa ekospalarni jest niezbędna, gdyż w 2016 roku zostanie
zapełnione komunalne wysypisko odpadów w Baryczy59. Według
informacji z 27 marca 2015 budowa obiektu jest już zrealizowana
w niemal 70%. Wiosną 2015 r. planowane jest rozpoczęcie prób
końcowych ZTPO. Ich pozytywny przebieg pozwoli na uruchomienie próbnej eksploatacji z początkiem sierpnia 2015 r.60.
Bydgoska spalarnia jest budowana na terenie Bydgoskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego61, warta 491 mln zł brutto,UE
sfinansuje 60% kosztów inwestycji, ok. 38% wynosi preferencyjna
pożyczka z NFOŚiGW oraz jego regionalnego odpowiednika, a pozostałe środki, czyli ok. 7 mln zł to wkład własny ProNatury jako
inwestora przedsięwzięcia. Instalacja będzie przerabiać na prąd
i ciepło 180 tys. ton odpadów rocznie z Bydgoszczy, Torunia, a tak55 Kraków spalarnia 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17205585,Krakow__
W_2015_r__gotowa_spalarnia__lotnisko_z_linia.html, odczyt z dnia 25.04.2015.
56 Kraków spalarnia 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-moga-okazac-sie-niepotrzebne,69721.
html, odczyt z dnia 25.04.2015.
57 Spalarnia odpadów w Krakowie, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, odczyt z dnia 02.07.2014.
58 Katowice spalarnia odpadów komunalnych 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-moga-okazac-sieniepotrzebne,69721.html, odczyt z dnia 25.04.2015.
59 Spalarnia
odpadów w Krakowie, http://krakow.gazeta.pl/krakow/
1,44425,14846520,Rusza_budowa_spalarni_odpadow_komunalnych_w_Krakowie.
html#ixzz37HDO8m3Y, odczyt z dnia 12.07.2014.
60 Kraków spalarnia 2015, http://www.spalarnia.krakow.pl/ZakladTermicz
negoPrzeksztalcaniaOdpadow.html, odczyt z dnia 24.04.2015.
61 Spalarnia odpadów w Bydgoszczy, http://bydgoszcz.gazeta.pl/bydgoszcz/1,48722,15580877,Buduja_stacje_przeladunkowa_dla_bydgoskiej_spalarni.html#ixzz36Jt1UQOq, odczyt z dnia 02.07.2014.
75
że 15 okolicznych gmin62. Odpady zostaną wykorzystane do wytwarzania energii. Plany zakładają, że uzyska się ok. 54 tys. MWh
prądu oraz ok. 648 tys. GJ ciepła rocznie. Spalarnia odpadów będzie składała się z nowej instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych z możliwością odzysku energii, recyklingu,
instalacji ponownego użycia żużla (jako końcowego efektu spalania odpadów) oraz kompostowni odpadów biodegradowalnych.
W ramach inwestycji powstanie także komunalna stacja przeładunkowa oraz zostaną zakupione pojazdy i kontenery w celu transportu odpadów63. Toruńska stacja przeładunkowa będąca częścią
bydgoskiego Zakładu Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych (ZTPOK) dla Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Metropolitalnego powstanie do września 2015 r.64. Zakład musi zostać
zbudowany, gdyż w przeciwnym razie region musiałby zapłacić
karę ok. 220 mln zł za niedostosowanie systemu gospodarki odpadami65. Z informacji z dnia 20.04.2015 w artykule pt. „Reagenty
zneutralizują gazy i spaliny emitowane przez spalarnię” wynika,
że mechaniczny sprawdzian instalacji i urządzeń w bydgoskim
ZTPOK nastąpi w trzecim kwartale 2015 r. Jesienią przeprowadzony zostanie próbny rozruch całego procesu technologicznego
przetwarzania odpadów w ekoelektrociepłowni66. Według danych
zawartych w artykule z konferencji samorządowej „Termiczne
przekształcanie odpadów komunalnych – nowoczesny system
gospodarki odpadami” w dniu 24.03.2015 stwierdzono, że obiekt
w Bydgoszczy gotowy jest w 80%, a stacja przeładunkowa w Toru-
62 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/w-polsce2015-roku-powstanie-kilka-spalarni-raport/, odczyt z dnia 16.07.2014.
63 Spalarnia odpadów w Bydgoszczy, http://budownictwo.wnp.pl/jestpozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-bydgoszczy,202167_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
64 Spalarnia odpadów w Bydgoszczy, http://bydgoszcz.gazeta.pl/bydgoszcz/1,48722,15580877,Buduja_stacje_przeladunkowa_dla_bydgoskiej_spalarni.html#ixzz36Jt1UQOq, odczyt z dnia 02.07.2014.
65 Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/spalarnie-w-polsce-mapa-polskich-spalarni/, odczyt z dnia 09.07.2014.
66 Bydgoszcz spalarnia 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/reagenty-zneu
tralizuja-gazy-i-spaliny-emitowane-przez-spalarnie, odczyt z dnia 24.04.2015.
76
niu już w 100%67. Pierwsze, próbne prace rozpoczną się pod koniec
2015 r.68.
Z artykułu w Dzienniku Łódzkim z dnia 27.11.2013 wynika, że
spalarnia musi powstać do 2016 r. z uwagi na wyczerpanie limitu
pojemności składowisk i Łódź nie będzie miała gdzie umieścić odpadów. Specjaliści z Ernst&Young przygotowali analizę przeprowadzenia inwestycji za 6 mln zł, a kontrakt zaplanowano zakończyć w 2014 r. Analizy wykazały, że koszt spalarni w formule PPP
wyniesie 1,13 mld zł, a w wersji samorządowej o 360 mln zł więcej69. Spalarnia będzie przerabiać rocznie 200 tys. ton odpadów70.
W artykule Polskiego Dziennika Łódzkiego z dnia 12.02.2015 istnieje informacja, że głównymi utrudnieniami budowy spalarni
przy Grupowej Oczyszczalni Odpadów byłyby przede wszystkim,
bliskość z innymi budynkami i brak sieci ciepłowniczej. Ciepłociąg musiałby zostać przeprowadzony na prywatnych gruntach71.
Z danych z dnia 27.02.2015 wynika, że sprawę budowy spalarni odpadów komunalnych w Łodzi wstępnie realizuje partia polityczna
Zieloni RP72, w porozumieniu z władzami miasta i marszałkiem
województwa łódzkiego. Zieloni RP proponują, aby spalarnia powstała przy zastosowaniu bezpiecznej dla środowiska, australijskiej technologii ENTECH73. Plan zbudowania spalarni nie został
zrealizowany.
67 Bydgoszcz spalarnia 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/smieci-nie-bedatrafialy-na-skladowisko-a-beda-zmienialy-sie-na-energie-elektryczna-i-cieplna, odczyt z dnia 24.04.2015.
68 Bydgoszcz – spalarnia odpadów koniec budowy 2015, http://bydgoszcz.tvp.
pl/19386230/budowa-spalarni-odpadow-dobiega-konca, odczyt z dnia 27.04.2015.
69 Spalarnia odpadów w Łodzi, http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/
1052750,nie-ma-decyzji-o-budowie-spalarni-smieci-w-lodzi,id,t.html, odczyt z dnia
10.07.2014.
70 Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/lodz-bedzie-miala-wlasna-spalarnie/, odczyt z dnia 16.07.2014.
71 Spalarnia odpadów w Łodzi – kwiecień 2015, http://lodz.naszemiasto.pl/artykul/spalarnia-smieci-w-lodzi-kiedy-gdzie-i-czy-w-ogole-powstanie,3275325,art,t,id,
tm.html, odczyt z dnia 27.04.2015.
72 RP – Rzeczpospolita Polska.
73 Spalarnia odpadów w Łodzi 2015, http://www.zielonirp.org.pl/aktualnosci, odczyt z dnia 27.04.2015.
77
Gdański Zakład Termicznego Przekształcania Odpadów w Szadółkach74, onominalnej wydajności przetwarzania odpadów komunalnych do 250 tys. ton rocznie w technologii rusztowej75, jest
realizacją projektu systemu gospodarki odpadami dla metropolii trójmiejskiej. Zgodnie z planami inwestycja, warta 62576 mln zł,
ma powstać również w formule PPP. Wybrany partner zaprojektuje, wybuduje, będzie eksploatował spalarnię nie przekraczając
40 lat (według terminu obowiązywania umowy PPP) i być może
partycypował w kosztach jej budowy. Inwestor zamierza ubiegać się
o dofinansowanie projektu z UE. Gminy zapewnią mu stałe źródło dochodów w postaci opłat za dostarczane odpady77. Zakład ma produkować energię cieplną i elektryczną. Projekt zakłada system odbioru
frakcji wysokoenergetycznej odpadów z Gdańska oraz powiatów
lęborskiego, kwidzyńskiego, słupskiego, wejherowskiego, gdańskiego, tczewskiego, nowodworskiego, sztumskiego i malborskiego78. Dobrym przykładem jest ekologiczna Szwecja, w której 20%
energii cieplnej i elektrycznej pochodzi z odpadów przetwarzanych
w ponad 30 spalarniach zlokalizowanych na terenie tego kraju79. Zaplanowano ogłoszenie postępowania przetargowego w IV kwartale
2014 r., a wybór partnera prywatnego i podpisanie z nim umowy na
III kwartał 2015 r. Od 1 stycznia 2013 r. nie można już składować odpadów, które mają wartość energetyczną wyższą niż 6 tys. KJ/kg80,
74 Spalarnia odpadów w Gdańsku, http://ippp.pl/gdanska-spalarnia-odpadow/, odczyt z dnia 10.07.2014.
75 Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/
olsztyn/3872-olsztyn-czeka-budowa-spalarni-odpadow-najnowsze-slajd.html, odczyt z dnia 16.04.2015.
78 Spalarnie odpadów w Polsce, http://budownictwo.wnp.pl/wybrano-po
tencjalnych-budowniczych-spalarni-w-gdansku,240407_1_0_0.html, odczyt z dnia
08.04.2015.
79 Spalarnie odpadów w Polsce, http://budownictwo.wnp.pl/ruszyl-montaz-kotlow-spalarni-odpadow-w-poznaniu,247110_1_0_0.html, odczyt z dnia 08.04.2015.
78
a od 2016 r. nie będzie można ich składować w ogóle. Szacuje się, że
po 2016 r. mieszkańcy Pomorza będą produkować 323 tys. Mg frakcji energetycznej na rok. Za jej składowanie trzeba będzie płacić kary
administracyjne. Sprzedaż jest nieopłacalna, gdyż popyt na frakcję
jest coraz mniejszy81.
Dane z artykułu z dnia 29.10.2010 wskazują, że na Targówku Fabrycznym w Warszawie, w ramach rozbudowy Zakładu Unieszkodliwiania Stałych Odpadów Komunalnych (ZUSOK),miała zostać
zmodernizowana istniejąca w nim instalacja termicznego przetwarzania odpadów i wybudowane dwie nowe linie technologiczne.
Likwidacjimiała ulec najbardziej uciążliwa dla mieszkańców kompostownia. Linię wstępnego sortowania zmieszanych odpadów
komunalnych zaplanowano zastąpić linią do segregacji odpadów
surowcowych, gdzie czyszczone byłyby odpady ze zbiórki selektywnej. Po rozbudowie, ZUSOK unieszkodliwiałby 380-400 tys.
ton odpadów rocznie. Spodziewany koszt tej inwestycji to 700-750
mln zł brutto82. W artykule z dnia 14.01.2012 stwierdzono, że do
2015 r. ma być rozbudowana spalarnia odpadów komunalnych83,
ale planu nie zrealizowano, gdyż w dalszym ciągu istnieje tylko
jedna linia tzw. termicznego unieszkodliwiania odpadów, której
wydajność wynosi 40 tys. ton odpadów rocznie (w całej Warszawie
produkuje się według oficjalnych statystyk 800 tys. ton). Spółka
Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania (MPO) chciała unowocześnić technologię oczyszczania spalin tej linii i zbudować drugą,
równoległą linię o wydajności 90 tys. ton rocznie84. Z informacji
z dnia 22.11.2014 wynika, że nastąpi zwiększenie mocy przerobowej spalarni o 750% w ciągu 5 lat. Podpisana umowa została zawarta na dwadzieścia lat, określa warunki współpracy w zakresie
82 Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://ekobudowanie.
pl/aktualnosci/1159-rozbudowa-spalarni-odpadow-w-warszawie, odczyt z dnia
28.04.2015.
83 Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://www.targowek.info/2012/01/spalarnia-na-targowku-dziesiec-razy-wieksza/, odczyt z dnia
28.04.2015.
84 Ibidem.
79
rozbudowy i utrzymania ZUSOK. Po modernizacji ilość odpadów
wzrośnie do 305200 ton w skali roku85.
W lubuskim Długoszynie zostanie wybudowana nowoczesna
spalarnia odpadów.W 2013 r. gmina sprzedała 75-arową działkę,
która ma być przeznaczona na tę inwestycję. Powstała w procesie
energia ma posłużyć do celów przemysłowych, zasilić sieć energetyczną i ciepłowniczą.Do miejscowości rocznie będzie przetransportowanych 40 tys. ton odpadów86.
Według artykułu z dnia 28 maja 2014,na przełomie czerwca
i lipca 2014 r. władze Koszalina w ratuszu zaplanowały ogłosić przetarg na sprzedaż 1,5-hektarowej działki, na której ma stanąć zakład
przerabiający odpady na energię cieplną. Zdecydowano się powierzyć realizację przedsięwzięcia prywatnemu inwestorowi, który ma
to wykonać za własne pieniądze na wydzierżawionej na 40 lat działce,
znajdującej się w przemysłowej dzielnicy miasta. Na rozpoczęcie budowy zakładu inwestor będzie miał dwa lata od momentu podpisania aktu notarialnego. Zakończenie prac powinno nastąpić w ciągu
czterech lat. Spalarnia ma kosztować mniej niż zakładane 342 mln zł87.
Ekologiczna spalarnia odpadów powstanie w Rzeszowie. Budowę zaplanowała rozpocząć na własnym terenie miejscowa Elektrociepłownia w 2014 r. oraz ją sfinansować. Mieszkańcy Rzeszowa
rocznie wytwarzają ok. 70 tys. ton odpadów. Powtórnemu przetworzeniu lub spaleniu poddawana jest ich niewielka część. Zakład ma
produkować w piecach spalarni ok. 180 tys. ton odpadów rocznie.
Moc zakładu o wartościach ok. 14 MW pod względem cieplnym
i 7 MW pod względem elektrycznym pozwoli na zasilenie średniego osiedla mieszkaniowego czy zakładu przemysłowego. Nastąpi
zasilenie sieci energetycznej i ciepłowniczej. Domiejscowości rocznie będzie przywożonych 40 tys. ton odpadów88.
85
Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://www.targowek.
info/2014/11/spalarnia-na-targowku-wieksza-o-750-proc/, odczyt z dnia 28.04.2015.
86 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/nowoczes
na-spalarnia-powstanie-w-wojewodztwie-lubuskim/, odczyt z dnia 16.07.2014.
87 Spalarnia odpadów w Koszalinie, http://budownictwo.wnp.pl/w-kosza
linie-spalarnie-odpadow-ma-zbudowac-prywatny-inwestor,226730_1_0_0.html,
odczyt z dnia 10.07.2014.
88 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rzeszowie-powstanie-kolejna-spalarnia-smieci/, odczyt z dnia 16.07.2014.
80
Z artykułu z dnia 15 grudnia 2014 wynika, że znaleziono wykonawcę do budowy spalarni odpadów w Oświęcimiu. Informacja
dotycząca kosztu inwestycji w wysokości ok. 400 mln zł nie została
potwierdzona. Instalacja będzie produkować parę technologiczną i energię elektryczną na potrzeby Synthosu. Moc przerobowa
spalarni ma wynosić 150-160 tys. ton rocznie przy dyspozycyjności
8 tys. godz. rocznie. Instalacja będzie przetwarzać m.in. 75 tys. ton
odpadów komunalnych frakcji nadsitowej (Pre-RDF), 20 tys. ton
paliwa RDF, 20-30 tys. ton nieposortowanych odpadów komunalnych oraz 20 tys. ton osadów ściekowych89.
Zaplanowano również wybudowanie Instalacji do Termicznego
Przekształcania Odpadów w Tarnowie na terenie Azotów90. Studium wykonalności zleciła Grupa Azoty za 800 tys. zł. W artykule
z dnia 25 marca 2015 istnieje informacja, że przekazała ona dokument prezydentowi miasta Tarnowa. Zdaniem eksperta dra
Tadeusza Pająka z krakowskiej AGH91, dokument udowadnia,
że wbrew temu, co ostatnio twierdziło Ministerstwo Środowiska,
powinna powstać spalarnia dla regionu tarnowskiego. Podkreślił,
że studium wykonała jedna z czołowych pozaeuropejskich firm
consultingowych. Województwo ma czas do połowy 2016 na aktualizację planu gospodarki odpadami, w którymu względniono
tarnowską spalarnię92.
Spalarnia odpadów niebezpiecznych powstała w Karsach za
39,6 mln zł. Całość budowy spalarni została zrealizowana, w ramach rozbudowy Zakładu Produkcji Paliw Alternatywnych o drugą linię do produkcji paliwa alternatywnego, oraz suszarni paliwa
alternatywnego93 w Karsach. To druga, po spalarni RAF-Ekologia
89 Oświęcim – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://energetyka.wnp.pl/
synthos-wybral-wykonawce-spalarni-odpadow-w-oswiecimiu,240666_1_0_0.html,
90 Tarnów – spalarnia odpadów, http://chemia.wnp.pl/kolejny-krok-w-budowiespalarni-odpadow-w-tarnowie,247027_1_0_0.html, odczyt z dnia 08.04.2015.
91 AGH – Akademia Górniczo-Hutnicza.
92 Tarnów – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://www.radiokrakow.pl/
wiadomosci/tarnow/jest-argument-za-budowa-tarnowskiej-spalarni-smieci-naazotach/, odczyt z dnia 27.04.2015.
93 Karsy – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://wyborcza.biz/Gieldy/
1,132329,16162381,BOS_akceptuje_warunki_30_mln_zl_kredytu_dla_Mo_Bruk.html
#ixzz3Y3R6oH8j, odczyt z dnia 22.04.2015.
81
instalacja tego typu, jaką spółka Mo-Bruk posiada. Łączne moce
produkcyjne Mo-Bruk, w zakresie termicznego przetwarzania
odpadów niebezpiecznych, wzrosły z 10 do 35 tys. ton rocznie94.
Oprócz niej jest jeszcze instalacja m.in. w Rogoźnicy na Podkarpaciu95. Artykuł z 16 czerwca 2014 pt. „BOŚ96 akceptuje warunki
30 mln zł kredytu dla Mo-Bruk na refinansowanie obligacji” wskazuje, że spółka wybudowała trzy nowe zakłady w Wałbrzychu,
Skarbimierzu i Zabrzu. Łączna wartość wydatków na inwestycje
w tym okresie wyniosła ponad 130 mln zł97.
W Olsztynie ma powstać spalarnia paliwa alternatywnego oraz
dodatkowo zakład przetwarzania odpadów98 (spalarnia odpadów komunalnych99). Budowę zakładu zaplanowano rozpocząć
w połowie 2014, będzie kosztować 263 mln zł i ma produkować
rocznie 50 tys. ton RDF. W wyniku spalania odpadów w regionie
powstanie 18 tys. ton paliwa alternatywnego100. Moc bloku do termicznego przekształcania frakcji palnej odpadów komunalnych to
ok. 30 MW. W okresie dużych mrozów mają być uruchamiane kotły szczytowe, których czas pracy będzie relatywnie krótki i będą
zasilane gazem ziemnym lub olejem opałowym. W spalarni będą
spalane odpady o wartości opałowej nie mniej niż 9 MJ/kg i wilgotności nie większej niż 40%, w ilości 100 tys. ton rocznie. Połowę
dostarczy będący w budowie Zakład Unieszkodliwiana Odpadów
Komunalnych w Tracku (będzie rocznie produkował 95 tys. ton
94 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/kolejna-polska-spalarnia-ukonczona/, odczyt z dnia 16.07.2014.
95 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/rzeszowie-powstanie-kolejna-spalarnia-smieci/, odczyt z dnia 16.07.2014.
96 BOŚ – Bank Ochrony Środowiska.
97 Karsy – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://wyborcza.biz/Gieldy
/1,132329,16162381,BOS_akceptuje_warunki_30_mln_zl_kredytu_dla_Mo_Bruk.html
#ixzz3Y3R6oH8j, odczyt z dnia 22.04.2015.
98 Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/warmiamazury-wzbogaca-sie-spalarnie-paliwa-odpadow/, odczyt z dnia 16.07.2014.
99 Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/
100Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/warmiamazury-wzbogaca-sie-spalarnie-paliwa-odpadow/, odczyt z dnia 16.07.2014.
82
odpadów do spalania101), a połowę pozostałe zakłady działające
w woj. warmińsko-mazurskim. Koszt budowy spalarni spowoduje
wzrost cen ciepła o ok. 20-30% w stosunku do cen dzisiejszych.Spalarnia olsztyńska będzie budowana w formule PPP102.
W artykule pt. „Spalarnia, czyli mega-miś w Olsztynie” z dnia
26 lutego 2015 istnieje informacja, że w Różance w gminie Susz powstała pierwsza na świecie instalacja, do prawie całkowitego odzysku odpadów zmieszanych (eliminacja poprzez segregację odpadów)103. Jest to propozycja polskich inżynierów z Politechniki
Szczecińskiej, którzy do odzysku odpadów zastosowali technologię sterylizacji, zamiast budowy spalarni odpadów. Właścicielem
jest firma BioelektraGroup, obecnie najtańsza i najskuteczniejsza
metoda odzysku odpadów na świecie.Każdego tygodnia zakład
oglądają delegacje z miast wszystkich kontynentów. Portfel zamówień Bioelektry dochodzi do miliarda zł. Władze miasta Hamburga, po 20 latach eksploatacji spalarni, zamykają ją, mimo niespłacenia. Zastosowanie technologii cieplno-mechanicznej jest tanie
w budowie i eksploatacji. Do zbudowania zakładu na potrzeby
Olsztyna wystarczyłoby 50 mln zł, ale jest budowana instalacja
za 157 mln zł (do tej pory nie wiadomo, która technologia będzie
wykorzystana). Właściciele Bioelektry wybudowali swój zakład
tylko z kredytu, nie biorąc dotacji104. W dniu 26 lutego 2015 radni stanowczo sprzeciwili się lokalizacji spalarni odpadów niebezpiecznych na terenie należącym do Grupy Azoty Zakłady Azotowe
„Puławy” S.A. Dokument dotarł do zarządu Grupy Azoty i Ministerstwa Skarbu Państwa. Wstrzymano procedurę wydawania decyzji środowiskowej. Głównym powodem jest fakt, że przywożone
byłyby różnego rodzaju chemikalia i materiały, zawierające związ101Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-w-olsztynie-kafelek.html, odczyt z dnia
24.04.2015.
102Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/
103Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-w-olsztynie-kafelek.html, odczyt z dnia
24.04.2015.
104Ibidem.
83
ki toksyczne z całego kraju.Zakład miałby także unieszkodliwiać
odpady medyczne i weterynaryjne. Łącznie do miasta trafiałoby
ok. 8 tys. ton tego typu odpadów rocznie105.
Z treści obwieszczenia NR OŚ106. 6220.3.2014 z 9 kwietnia 2015
w Biuletynie Informacji Publicznej wynika, że planuje się wybudowanie spalarni odpadów niebezpiecznychna terenie Zakładów
Azotowych w Puławach (uwagi i wnioski można było składać
w terminie od 10 do 30 kwietnia 2015)107. Wniosek o wydanie decyzji środowiskowej dla spalarni odpadów niebezpiecznych do
Urzędu Miasta Puławy złożyła spółka Eko EuropaEnergyw sierpniu 2013. Procedurę nadzorował Wydział Ochrony Środowiska108.
Szczegóły na temat wszystkich wymienionych powyżej spalarni
świadczą o dużym zaangażowaniu Polski w gospodarkę odpadami. Realizacja poszczególnych projektów jest niezbędna w warunkach polskich, uwidacznia umiejętność prawidłowego zarządzania
gospodarowaniem odpadami oraz wskazuje na dostosowanie do
wymogów unijnych.
Z artykułu napisanego na podstawie debaty „Gospodarka odpadami”, która odbyła się 22 kwietnia 2015, w ramach VII Europejskiego Kongresu Gospodarczego w Katowicach wynika, że poza
powstającymi sześcioma spalarniami, w Polsce można jeszcze pobudować maksymalnie pięć kolejnych, w największych aglomeracjach. Taka świadomość jest również w Ministerstwie Środowiska.
Spalarnie nie powinny istnieć w każdym województwie. Nic nie
wskazuje na to, by w najbliższych latach ilość odpadów w systemie
była większa. Jeśli utrzyma się 12 mln ton odpadów rocznie, należy
zastanowić się, czy budować kolejne spalarnie109.Warto uwzględ105Spalarnia w Puławach kwiecień 2015, http://www.dziennikwschodni.pl/
pulawy/n,999993882,pulawy-nie-dla-spalarni-chemikaliow-wladze-chca-zabloko
wac-inwestycje.html, odczyt z dnia 28.04.2015.
106OŚ – Ochrona Środowiska.
107Budowa spalarni w Puławach kwiecień 2015, http://www.um.pulawy.pl/
artykul/6415_5577.html, odczyt z dnia 16.04.2015.
108Spalarnia w Puławach kwiecień 2015, http://www.dziennikwschodni.
pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20150228/PULAWY/150229591, odczyt z dnia
24.04.2015.
109Katowice spalarnia odpadów komunalnych 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-moga-okazac-sieniepotrzebne,69721.html, odczyt z dnia 25.04.2015.
84
nić przedstawiony punkt widzenia, z uwagi na stratę środków finansowych na budowę zbędnych spalarni, które nie będą mogły
funkcjonować z powodu braku dostarczenia do nich odpowiedniej
ilości odpadów.
MODEL PPP
Inwestycje PPP dotyczą wykorzystania kapitału prywatnego
i środków unijnych, w ramach POIiŚ. „System gospodarki odpadami dla Miasta ….” jest najczęstszą nazwą projektów. Proces przygotowania projektu inwestycyjnego w modelu PPP jest zadaniem
skomplikowanym, długotrwałym i wymagającym zagospodarowania odpowiednich zasobów (ludzkich, finansowych i technicznych).Strona publiczna powinna przeanalizować szereg rozwiązań możliwych do zrealizowania, w ramach przyszłej inwestycji,
w celu osiągnięcia najlepszych rezultatów przy jak najmniejszych
nakładach. Porównując model tradycyjny z modelem PPP oraz korzyści i koszty obu wariantów może okazać się, że drugi z nich,
mimo zapewnienia wyższej jakości świadczonych usług przez
stronę prywatną, jest niemożliwy do zrealizowania, z uwagi na
inne uwarunkowania. Przykład stanowią m.in. brak bankowalności projektu110, zbyt wysoka premia oczekiwana przez partnerów prywatnych, brak akceptacji społecznej do przekazania zadań
publicznych do sektora prywatnego111. Akceptacja społeczeństwa
jest wymagana, szczególnie w przypadku budowy ograniczonej
i niezbędnej liczby spalarni odpadów. Część polskiego społeczeństwa powinna być uświadomiona na podobnym lub takim samym
poziomie jak kraje z dużą liczbą spalarni. Można założyć, że jest
pewna grupa Polaków uświadomionych pod względem ekologicznym na poziomie światowym, ale nadal pozostaje problem
110Projekt
jest bankowalny, gdy pożyczkodawcy są skłonni go sfinansować.
Bank Gospodarstwa Krajowego, Finansowanie projektów realizowanych w formule
ppp, The European PPP Expertise Center PPP Guide, Warszawa 2013, s. 2.
111Departament Wsparcia Projektów Partnerstwa Publiczno-Prywatnego,
Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Wybrane zagadnienia w procesie przygotowania spalarni odpadów w modelu ppp, Warszawa 2013, s. 84.
85
ze świadomością społeczną na niektórych terenach. Model PPP,
w przypadku dużych inwestycji, jest dla strony publicznej rozwiązaniem korzystnym, z uwagi na ograniczone zasoby finansowe, niewystarczającą wiedzę i doświadczenie w zakresie budowy
skomplikowanych instalacji typu spalarnie odpadów, oraz zarządzania powstałą infrastrukturą na etapie eksploatacji. Przekazanie
zadania inwestycyjnego i procesu zarządzania infrastrukturą nie
kończy zadań strony publicznej. Musi ona na bieżąco monitorować
zaawansowanie prac budowlanych, a w trakcie fazy operacyjnej
weryfikować, czy strona prywatna wywiązuje się z zapisów umowy PPP, w szczególności w zakresie dostępności instalacji, jakości
świadczonych usług oraz przewidywać ewentualne zagrożenia
w przyszłości. Proces zarządzania tego typu projektami wymaga
zespołu projektowego w fazach przedrealizacyjnej i operacyjnej112.
Postępowanie zgodne z wymienionymi założeniami jest dowodem
na sfinalizowanie projektu. Główną rekompensatą władz danego
miasta decydującego się zbudować spalarnię jest możliwość spłaty
kredytów z energii uzyskanej ze spalania odpadów.
Największą niedogodnością PPP jest dłuższy proces przygotowania inwestycji. Jest to powód wybierania przez niektóre samorządy klasycznego wariantu, czyli projektowanie i budowa powierzane są jednemu partnerowi. Po przejęciu instalacji do użytku jest
ona przekazywana specjalnie powołanej spółce lub wybranemu
w przetargu operatorowi. To upraszcza formalności, ale nie zwalnia z konieczności szukania środków finansowych na realizację
spalarni.Podstawowym źródłem ich finansowania jest UE113, z której pomocy warto skorzystać, gdyż zostanie szybciej zrealizowany
plan danego przedsiębiorcy zamierzającego zainwestować w wyżej wymieniony obiekt.
Zgodnie z zasadami rozliczania funduszy strukturalnych i FS,
wydatki ponoszone na projekty niepodlegające zasadom dotyczącym pomocy publicznej są kwalifikowalne w ramach programu,
jeżeli zostały faktycznie poniesione w okresie od1 stycznia 2007
a 31 grudnia 2015114.
112Ibidem,
s. 84, 85.
odpadów w Polsce, http://www.forbes.pl/sa-pieniadze-na-nowe-spalarnie,artykuly,157263,1,2.html, odczyt z dnia 17.07.2014.
114Ministerstwo Rozwoju Regionalnego …, op. cit., s. 3.
113Spalarnie
86
RIPOK115-I
Bardzo praktyczne są RIPOK-i w Polsce.Mapa zawarta na
stronie internetowej, podanej w przypisie, przedstawia stan
z dnia 01.04.2014. Wynika z niej, że jest ich 173116. Należy również
zwrócić szczególną uwagę na dodatkową i nowoczesną RIPOK
w Chlewnicy (gmina Potęgowo) istniejącą od 2 czerwca 2014. To
jedna z dwóch takich jednostek w Regionie Północnym i jedyna
w woj. pomorskim, produkująca od 2008 roku wysokiej jakości
paliwo alternatywne (odbierane przez cementownie), o wydajności 30 tys. Mg/rok wraz z instalacją do suszenia produkowanego
paliwa. Dzięki niej następuje redukcja ilości odpadów poprocesowych, kierowanych do unieszkodliwienia poprzez składowanie
w kwaterze. Nie występuje problem zakazu składowania odpadów
o wartości opałowej powyżej 6 J/g. Instalacja powstała przy wsparciu finansowym NFOŚiGW w Warszawie i Gdańsku oraz środków
własnych inwestora. W wyniku rozbudowy powstała sortownia
115RIPOK – Regionalna instalacja do przetwarzania odpadów komunalnych,
wg ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (art. 35, ust. 6), zakład zagospodarowania odpadów o mocy przerobowej wystarczającej do przyjmowania i przetwarzania odpadów z obszaru zamieszkałego przez co najmniej 120 tys. mieszkańców,
spełniający wymagania najlepszej dostępnej techniki lub technologii, o której mowa
w art. 143 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska oraz zapewniający termiczne przekształcanie odpadów lub:
1) mechaniczno-biologiczne przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych i wydzielanie ze zmieszanych odpadów komunalnych frakcji nadających się
w całości lub w części do odzysku, lub
2) przetwarzanie selektywnie zebranych odpadów zielonych i innych bioodpadów oraz wytwarzanie z nich produktu o właściwościach nawozowych lub
środków wspomagających uprawę roślin, spełniających wymagania określone
w przepisach odrębnych, lub materiału po procesie kompostowania lub fermentacji dopuszczonego do odzysku w procesie odzysku R10, spełniającego wymagania
określone w przepisach wydanych na podstawie art. 30 ust. 4, lub
3) składowanie odpadów powstających w procesie mechaniczno-biologicznego
przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych oraz pozostałości z sortowania
odpadów komunalnych o pojemności pozwalającej na przyjmowanie przez okres
nie krótszy niż 15 lat odpadów w ilości nie mniejszej niż powstająca w instalacji do
mechaniczno-biologicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych.
116Lista ripok w Polsce, http://www.rceeplock.nazwa.pl/blizejsmieci/index.
php/wykaz-i-mapa-ripok-ow, odczyt z dnia 29.04.2015.
87
odpadów mogąca sortować zmieszane odpady komunalne i zbierane selektywnie o mocy przerobowej wynoszącej 40 tys. Mg/rok.
Regionalna instalacja do przetwarzania odpadów komunalnych
jest pierwszą prywatną linią sortowniczo-przetwórczą w woj. pomorskim, powstałą w efekcie rozbudowy istniejącej od 2001 roku
instalacji zastępczej117.
Samorządy województw przygotowując wojewódzkie plany
gospodarki odpadami (WPGO) ustanowiły Regiony Gospodarki
Odpadami Komunalnymi (RGOK), ukierunkowując strumienie odpadów: zmieszanych komunalnych do regionalnych instalacji mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów komunalnych
(RIMBPOK-ów); selektywnie zebranych odpadów zielonych i bioodpadówdo instalacji kompostowania; odpadów wytwarzanych
w procesie mechaniczno-biologicznego przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych (MBPZOK) oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych do składowisk odpadów.Wyznaczyły także instalacje zastępcze do czasu uruchomienia RIPOK-ów
oraz instalacje do zastępczej obsługi na wypadek awarii RIPOK-ów. Samorządy województw, w drodze uchwał sejmików województw w sprawie wykonania WPGO, nadały instalacjom status
RIPOK.Według analizy powyższych uchwał na dzień 31 stycznia
2014 r., na podstawie WPGO, nadano status RIPOK 268-u instalacjom w Polsce, w tym: 96 instalacji mechaniczno-biologicznego
przetwarzania odpadów komunalnych (IMBPOK-ów), 72 instalacje kompostowania zebranych selektywnie odpadów zielonych
i innych bioodpadów, 100 składowisk odpadów powstających
w procesie MBPZOK oraz pozostałości z sortowania odpadów
komunalnych.Dwie instalacje są w trakcie budowy. W uchwałach
sejmików województwa wyznaczono 703 instalacje zastępcze do
obsługi RGOK – do czasu uruchomienia RIPOK, w tym: 213 IMBPOK-ów; 150 kompostowni, do przetwarzania zebranych selektywnie odpadów zielonych i innych bioodpadów; 340 składowisk
odpadów.Wyznaczono także 8 instalacji do produkcji paliwa al117Chlewnica składowisko, http://expresskaszubski.pl/gospodarka/2014/06/
chlewnica-otwarto-nowoczesna-instalacje-przetwarzania-odpadow, odczyt z dnia
03.06.2014.
88
ternatywnego118. Z przedstawionych danych można zaobserwować wielkie zaangażowanie i wkład efektywnej i docenionej pracy
wszystkich polskich samorządów województw w prawidłowe zarządzanie gospodarowaniem odpadami.
ANALIZA ISTNIEJĄCEJ SYTUACJI
W artykule pt. „500 kg odpadów komunalnych na mieszkańca
w UE, 315 kg w Polsce” z dnia 02.04.2012 zawarto dane Eurostatu
(unijny urząd statystyczny) z 2010 roku.W ilości odpadów komunalnych, wywożonych na składowiska, przodują: Bułgaria (100%),
Rumunia (99%), Litwa (94%), Łotwa (91%). Największy odsetek
przetwarzanych odpadów trafia do spalarni w Danii – 54%, Szwecji – 49%, Holandii – 39%, Niemczech – 38%, Belgii – 37%. Dla 10
państw UE (w tym Polski) wskaźnik ten wynosi 1% lub mniej.
W recyklingu przodują Niemcy – 45% przetwarzanych odpadów,
Belgia – 40%, Słowenia – 39%, Szwecja – 36%, Irlandia – 35%, Holandia – 33%. Najwyższe wskaźniki kompostowania posiadają:
Austria – 40%, Holandia – 28%, Belgia – 22%, Luksemburg – 20%,
Dania – 19%, Hiszpania – 18%. Co najmniej połowa przetwarzanych odpadów poddawana jest recyklingowi lub kompostowaniu
w Austrii (70%), Belgii (62%), Niemczech (również 62%), Holandii
(61%), Szwecji (50%). W pięciu państwach ten wskaźnik kształtuje
się poniżej 10%. Odpady komunalne są, według Eurostatu, wytwarzane głównie przez gospodarstwa domowe oraz odbierane przez
gminy z drobnych przedsiębiorstw i instytucji publicznych119.
Polscy specjaliści i naukowcy ostrzegają, że mieszkańcom
miast, w których budowane są spalarnie grożą drastyczne podwyżki opłat za wywóz odpadów, gdyż powstające instalacje są
za duże, a założenia, na których bazuje ich budowa, zbyt optymi118Lista ripok w Polsce, http://www.rceeplock.nazwa.pl/blizejsmieci/index.
php/wykaz-i-mapa-ripok-ow/wymogi-ripok, odczyt z dnia 29.04.2015.
119Produkcja odpadów komunalnych w Polsce, http://www.administrator24.
info/artykul/id2904,500-kg-odpadow-komunalnych-na-mieszkanca-w-ue-315-kgw-polsce, odczyt z dnia 29.04.2015.
89
styczne120. Faktem jest, że nie należy inwestować w teren, gdzie
budowa ZTPO nie będzie opłacała się, z uwagi na koszty utrzymania.
Zarządzanie gospodarowaniem odpadami w umiejętny sposób
wymaga wykształcenia w tej dziedzinie oraz doświadczenia. Praktyka stanowi dodatkowy atut.Osoba zarządzająca spalarnią powinna spełniać wymienione warunki w ustawie z dnia 14 grudnia
2012 r. o odpadach.Istnieją różne sposoby zarządzania gospodarowaniem odpadami, ale zgodność z obowiązującymi wymogami
KE stanowi podstawę dla każdego kraju spośród 28 wchodzących
w skład UE.Pozostałe państwa spoza UE są również zobligowane
przepisami.
Nieumiejętne postępowanie z odpadami powoduje wiele problemów, np. ich złe zagospodarowanie w miejscu zamieszkania,
gospodarstwach domowych, sklepach, hipermarketach, restauracjach, barach, zakładach przemysłowych, biurach, itp. Podział na
mokre i suche odpady to minimum. Pojemniki na plastik, szkło
kolorowe i białe, makulaturę, puszki są niezbędne na każdym osiedlu nowego lub starego budownictwa oraz blisko wymienionych
wyżej instytucji. Segregacja odpadów jest szczególnie ważna od
momentu wprowadzenia ustawy z dnia 23 stycznia 2013 r. o odpadach w życie 1 lipca 2013 r.
Świadomość społeczeństwa polskiego powinna reprezentować
coraz wyższy poziom dzięki wymogom unijnym. Zawsze znajdą
się przeciwnicy budowy spalarni czy składowiska, ale umiejętne
uświadomienie może przekonać mieszkańców danego terenu. Dotacje z UE pomagają poszczególnym firmom wdrożyć projekt budowy na planowanym obszarze.
Należy dbać o edukację dzieci od najmłodszych lat, np. od
przedszkola, aby w odpowiedni sposób potrafiły segregować odpady. Jeżeli w danej rodzinie dorośli tego przestrzegają, dzieci bardzo szybko mogą nauczyć się takiej czynności. W przypadku braku wiedzy u dorosłych i nie tylko należy ją na bieżąco uzupełniać
poprzez, takie źródła jak ulotki i książeczki, przysyłane do miejsc
120Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-w-olsztynie-kafelek.html, odczyt z dnia
24.04.2015.
90
zamieszkania, zbierania ich od osób rozdających w miejscach użyteczności publicznej, typu przystanki autobusowe, tramwajowe,
poczekalnie na dworcach kolejowych,lotniska, galerie handlowe,
hipermarkety, stadiony sportowe, kluby dyskotekowe, puby, pizzerie, restauracje, bary, kina, teatry, opery, hotele itp. Kolejnym
pomysłem są programy edukacyjne emitowane przez środki masowego przekazu (radio, telewizja, Internet) dla każdej grupy wiekowej.Korzystając z Internetu można zapoznać się z podstawowymi informacjami na temat segregacji odpadów, a ulotki i książeczki
traktować jako uzupełnienie.
Według wypowiedzi wiceministra środowiska z dnia 6 czerwca
2014, należy uporządkować programy gospodarowania odpadami
komunalnymi.Do końca września 2014 r. Polska była zobligowana
przedstawić zweryfikowane WPGO, i załączniki do nich, w postaci planów inwestycyjnych, sporządzone przez urzędy marszałkowskie. Przedstawiciele tych urzędów dostosują się do wymogów
unijnych dopiero pod koniec 2015 r. Umowa Partnerska dopuszcza wariant dokumentów specjalnych dla krajów, które do końca
września nie zweryfikują WPGO. Tego typu dokumenty mają być
przedłożone KE w 2015 r. Dzięki temu kwota w wysokości 842 mln
euro na gospodarkę odpadami nie będzie blokowana121.
Polska będzie musiała ograniczyć masę odpadów komunalnych
ulegających biodegradacji, a także osiągnąć do 2020 roku 50% poziomu recyklingu i przygotowania do ponownego użycia papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła. Wymóg dotyczy również
zmniejszenia liczby składowisk odpadów komunalnych do 200
obiektów w 2014 r. Wzorując się na Szwecji można stwierdzić, że
warto inwestować w nowoczesne zakłady termicznego przekształcania odpadów, wykorzystujące odpady jako lokalne źródło energii122, lecz z umiarem.
121Gospodarka
odpadami, http://www.portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/polsce-grozi-wstrzymanie-unijnych-srodkow-na-gospodarkeodpadami,60281.html, odczyt z dnia 18.06.2014.
122Jak zarządzać odpadami w Polsce w 2014?
http://biznes.ekologia.pl/gospodarka-odpadami/Zmiany-w-gospodarce-od
padami-Polske-czeka-rewolucja-w-zarzadzaniu-gospodarka-odpadami,15579.html,
91
Z Krajowego planu gospodarki odpadami 2014 wynika, że dla
regionów gospodarki odpadami obejmujących co najmniej 300
tys. mieszkańców, jako preferowaną metodę zagospodarowania
zmieszanych odpadów komunalnych, założono termiczne przekształcanie.W mniejszych regionach jako główną metodę zagospodarowania zmieszanych odpadów komunalnych przyjęto mechaniczno-biologiczne przetwarzanie123.
Artykuł pt. „Więcej recyklingu, mniej odpadów” z dnia 03.07.
2014 informuje, że KE chce doprowadzić do recyklingu 70% odpadów komunalnych i 80% opakowań do 2030 roku, a od 2025 roku
zakazu składowania odpadów, nadających się do recyklingu. Strategia ma przekształcić unijną gospodarkę w gospodarkę bardziej
obiegową, czyli taką, w której poziom odpadów obniżony jest do
minimum, ponowne wykorzystanie i recykling produktów stanowi standardową praktykę, a ograniczone zasoby są eksploatowane
z większą efektywnością. Zdaniem KE, realizacja proponowanych
zamierzeń dotyczących recyklingu odpadów stworzyłaby 580 tys.
nowych miejsc pracy, obniżyłaby popyt na drogie i ograniczone
zasoby naturalne, oraz uczyniła Europę bardziej konkurencyjną. Poza kwestią odpadów komunalnych i opakowań, KE wskazała konieczność przeprowadzania redukcji odpadów morskich
i wyrzucanej żywności124. Należy jednak uwzględnić sytuację, że
Polska i niektóre kraje UE nie będą mogły sprostać stawianym
wymaganiom w podanych wyżej terminach. Istnieje alternatywa
ewentualnej próby ich przedłużenia lub poniesienia kosztów za
niewywiązanie się z nałożonych przez KE zobowiązań. Obawa
o sankcje finansowe powinna jednak stanowić czynnik mobilizujący i motywujący oraz podnieść świadomość poszczególnych krajów w zakresie pełnej realizacji przedsięwzięć z tytułu wymogów
unijnych.
2014, Projekt z dnia 30 lipca 2010 r., Warszawa 2010, s. 15.
odpadów w Polsce, http://www.komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=13113, odczyt z dnia 16.07.2014.
123KPGO
124Spalarnie
92
ZAKOŃCZENIE
Umiejętność prawidłowego zarządzania gospodarowaniem
odpadami w aktualnych warunkach polskich, europejskich i światowych jest wymagana i niezbędna w celu dostosowania się do
unijnych i globalnych trendów. Najlepszym rozwiązaniem jest budowa planowanej liczby spalarni w Polsce. Mimo wysokiego kosztu jest to inwestycja opłacalna i najmniej szkodliwa dla środowiska,
ze względu na niewielką ilość składowanych odpadów, estetykę
wyglądu i zgodność z wszelkimi wymogami obowiązującymi
w danym kraju. Pozyskanie sponsora jest konieczne, ale istotne
również otrzymanie odpowiednich dotacji z UE. Utrzymanie danej
spalarni wymaga środków finansowych, ale jest to korzystne dla
społeczeństwa z uwagi na ochronę środowiska i wywiązywanie się
z zobowiązań unijnych.Gdy władze lub mieszkańcy danego miasta
lub kraju mają wątpliwości, mogą wzorować się na najlepiej funkcjonujących, nowoczesnych, nawet małych, lecz nie zagrażających
życiu i zdrowiu ludzi oraz środowisku naturalnemu w swoim lub
innym państwie. Należy również porównać warunki lokalizacyjne,
znaleźć najtańszego wykonawcę, optymalną sytuację finansową
miasta i zdecydować się na budowę najpierw jednej, a potem kolejnej lub kolejnych spalarni, niekoniecznie w tym samym mieście
czy województwie. Złożenie w odpowiednim terminie wniosku
o dofinansowanie z UE jest wskazane, gdyż tego typu inwestycje są
w większości przypadków dotowane w ramach projektów POIiŚ.
W Polsce warszawska spalarnia jest najlepszym dowodem, że warto inwestować w tego rodzaju obiekty i je rozbudowywać. Projekty
wymienionych inwestycji, które zostaną wybudowane w Polsce są
na bardzo wysokim poziomie dorównującym światowemu.
Najważniejsza jest zmiana świadomości Polaków mających problemy ze zrozumieniem, na czym polega prawidłowe zarządzanie
gospodarowaniem odpadami. Każdy wytwarza odpady i powinien uzmysłowić sobie, że istnieje podział na odpady, które można
odzyskać lub nie. Posiadanie podstawowych informacji może procentować w segregowaniu odpadów we własnym gospodarstwie
domowym. Z biegiem czasu może nastąpić przyzwyczajenie do
odpowiedniego postępowania z odpadami, zgodnie z wymoga-
93
mi polskimi, unijnymi i światowymi.Jest to szczególnie korzystne
w przypadku porównania kosztu wywozu posegregowanych
i nieposegregowanych odpadów z danego miejsca zamieszkania.
BIBLIOGRAFIA
Ustawa z dnia19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym
(opracowana na podstawie: Dz. U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100,
z 2010 r. Nr 106, poz. 675, z 2011 r. Nr 232, poz. 1378, z 2012 r.
poz. 1342, z 2014 r. poz. 1146), art. 1, pkt 2.
Griffin R. W., Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 6.
Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21),
art. 3, ust. 1, pkt. 2, 30, 25, 26, 7, 3; art. 35, ust. 6.
Departament Środowiska i Rolnictwa, Referat Polityki Ekologicznej, Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego 2018,
Załącznik do Uchwały Nr 415/XX/12 Sejmiku Województwa
Pomorskiego z dnia 25 czerwca 2012 roku, s. 181.
Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku
w gminach (Dz. U. 1996 Nr 132 poz. 622, opracowana na podstawie Dz. U. z 2012 r. poz. 391, 951, z 2013 r. poz. 21, 228), art. 3c,
pkt. 1.
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia
2007-2013. Szczegółowy opis priorytetów, Warszawa 2012, s. 5, 3.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://www.forbes.pl/sa-pieniadze-na-nowe-spalarnie,artykuly,157263,1,2.html, odczyt z dnia
17.07.2014.
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Biuletyn partnerstwa publiczno-prywatnego nr 12, Warszawa 2014, s. 8; www.parp.gov.pl
Spalarnie odpadów w Polsce, http://www.komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=13072, odczyt z dnia
17.07.2014.
Program Infrastruktura i Środowisko, http://www.pois.gov.
pl/2014_2020/Strony/Ruszaja_negocjacjePOIiS_2014_2020_z_
KE_30062014.aspx, odczyt z dnia 06.07.2014.
94
Wymagania Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska. Praktyczne
informacje dla samorządów; wymagania.pdf
Spalarnie odpadów w Polsce, http://www.forbes.pl/czysty-zysk-trudnych-inwestycji,artykuly,157261,1,1.html, odczyt z dnia
17.07.2014.
Spalarnia odpadów w Koninie, http://www.akademiaodpadowa.
pl/318,a,nowa-spalarnia-odpadow-w-koninie-od-2016-roku.
htm, odczyt z dnia 09.07.2014.
Białystok spalarnia 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17204600,Podlaskie__Obwodnice__spalarnia__przejscie_w_Polowcach.
html#ixzz3YEihNlBl, odczyt z dnia24.04.2015.
Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.pl/
warmia-mazury-wzbogaca-sie-spalarnie-paliwa-odpadow/,
Kraków spalarnia 2015, http://wyborcza.pl/1,91446,17205585,Krakow__W_2015_r__gotowa_spalarnia__lotnisko_z_linia.html,
Szczecin spalarnia 2015, http://radioszczecin.pl/1,121381,budowaspalarni-smieci-moze-zaliczyc-poslizg, odczyt z dnia 25.04.2015.
Poznań spalarnia 2015, http://poznan.naszemiasto.pl/tag/spalarnia-smieci-poznan.html, odczyt z dnia 24.04.2015.
Spalarnia odpadów w Bydgoszczy, http://budownictwo.wnp.pl
/jest-pozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-w-bydgosz
czy,202167_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
Spalarnia odpadów w Gdańsku, http://trojmiasto.gazeta.pl/trojmiasto/1,35612,16144536,Spalarnia_odpadow_na_Szadolkach_
bedzie_gotowa_za_5.html#LokTrojTxt#ixzz34W8fUvYM, odczyt z dnia 13.06.2014.
Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://www.
targowek.info/2014/11/spalarnia-na-targowku-wieksza-o-750-proc/, odczyt z dnia 28.04.2015.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, odczyt z dnia 09.07.2014.
rosnie-kolejna-spalarnia-w-koninie/, odczyt z dnia 16.07.2014.
95
Katowice spalarnia odpadów komunalnych 2015, http://spalarnie-odpadow.pl/raport-budowy-polskich-spalarni-smieci/, odczyt z dnia 25.04.2015.
Spalarnia odpadów w Szczecinie, http://www.mmszczecin.
pl/477613/2014/4/3/spalarnia-smieci-powstaje-w-szczeciniebylismy-na-placu-budowy-wideo?category=news, odczyt z dnia
03.04.2014.
Spalarnia odpadów w Szczecinie, http://budownictwo.wnp.
pl/jest-pozwolenie-na-budowe-spalarni-odpadow-wszczecinie,208912_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
Spalarnia odpadów w Białymstoku, http://budownictwo.
wnp.pl/budimex-ruszyl-z-budowa-spalarni-odpadow-wbialymstoku,213375_1_0_0.html,odczyt z dnia 10.07.2014.
02.07.2014.
bialostocka-spalarnia-ruszy-na-przelomie-2015-2016-roku/, odczyt z dnia 16.07.2014.
02.07.2014.
Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://budownictwo.wnp.
pl/budowa-spalarni-odpadow-w-poznaniu-rozpoczeta,226275_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://energetyka.wnp.
pl/rusza-budowa-wartej-725-mln-zl-spalarni-w-poznaniu,218355_1_0_0.html, odczyt z dnia 12.07.2014.
Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://www.tvn24.pl/poznan,43/
w-poznaniu-ruszyla-budowa-spalarni-smieci,431117.html, odczyt z dnia 02.07.2014.
Spalarnia odpadów w Poznaniu, http://spalarnie-odpadow.pl/
spalarnia-odpadow-wzorem-nasladowania/, odczyt z dnia
09.07.2014.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, odczyt z dnia 02.07.2014.
96
Kraków spalarnia 2015, http://www.portalsamorzadowy.pl/
gospodarka-komunalna/eec-2015-kolejne-spalarnie-mogaokazac-sie-niepotrzebne,69721.html, odczyt z dnia 25.04.2015.
Spalarnia odpadów w Krakowie, http://komunalny.pl/index.php?name=article&op=show&id=12142, odczyt z dnia
02.07.2014.
Katowice spalarnia odpadów komunalnych 2015, http://www.
portalsamorzadowy.pl/gospodarka-komunalna/eec-2015kolejne-spalarnie-moga-okazac-sie-niepotrzebne,69721.html,
Spalarnia odpadów w Krakowie, http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,14846520,Rusza_budowa_spalarni_odpadow_komunalnych_w_Krakowie.html#ixzz37HDO8m3Y, odczyt z dnia
12.07.2014.
Kraków spalarnia 2015, http://www.spalarnia.krakow.pl/ZakladTermicznegoPrzeksztalcaniaOdpadow.html, odczyt z dnia
24.04.2015.
Spalarnia odpadów w Bydgoszczy, http://bydgoszcz.gazeta.pl/
bydgoszcz/1,48722,15580877,Buduja_stacje_przeladunkowa_
dla_bydgoskiej_spalarni.html#ixzz36Jt1UQOq, odczyt z dnia
02.07.2014.
w-polsce-2015-roku-powstanie-kilka-spalarni-raport/, odczyt
z dnia 16.07.2014.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/spalarnie-w-polsce-mapa-polskich-spalarni/, odczyt z dnia 09.07.2014.
Bydgoszcz spalarnia 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/
reagenty-zneutralizuja-gazy-i-spaliny-emitowane-przezspalarnie, odczyt z dnia 24.04.2015.
Bydgoszcz spalarnia 2015, http://bydgoszcz24.pl/artykul/smieci-nie-beda-trafialy-na-skladowisko-a-beda-zmienialy-sie-naenergie-elektryczna-i-cieplna, odczyt z dnia 24.04.2015.
Bydgoszcz – spalarnia odpadów koniec budowy 2015, http://bydgoszcz.tvp.pl/19386230/budowa-spalarni-odpadow-dobiega-konca, odczyt z dnia 27.04.2015.
97
Spalarnia odpadów w Łodzi, http://www.dzienniklodzki.pl/artykul/1052750,nie-ma-decyzji-o-budowie-spalarni-smieci-wlodzi,id,t.html, odczyt z dnia 10.07.2014.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://spalarnie-odpadow.pl/lodz-bedzie-miala-wlasna-spalarnie/, odczyt z dnia 16.07.2014.
Spalarnia odpadów w Łodzi – kwiecień 2015, http://lodz.naszemiasto.pl/artykul/spalarnia-smieci-w-lodzi-kiedy-gdzie-iczy-w-ogole-powstanie,3275325,art,t,id,tm.html, odczyt z dnia
27.04.2015.
Spalarnia odpadów w Łodzi 2015, http://www.zielonirp.org.pl/
aktualnosci, odczyt z dnia 27.04.2015.
Spalarnia odpadów w Gdańsku, http://ippp.pl/gdanska-spalarnia-odpadow/, odczyt z dnia 10.07.2014.
Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/
wiadomoci/olsztyn/3872-olsztyn-czeka-budowa-spalarniodpadow-najnowsze-slajd.html, odczyt z dnia 16.04.2015.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://budownictwo.wnp.pl/
wybrano-potencjalnych-budowniczych-spalarni-w-gdansku,
240407_1_0_0.html, odczyt z dnia 08.04.2015.
Spalarnie odpadów w Polsce, http://budownictwo.wnp.pl/ruszyl-montaz-kotlow-spalarni-odpadow-w-poznaniu,247110_1_0_0.
Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://ekobudowanie.pl/aktualnosci/1159-rozbudowa-spalarni-odpadoww-warszawie, odczyt z dnia 28.04.2015.
Rozbudowa spalarni odpadów w Warszawie 2015, http://www.
targowek.info/2012/01/spalarnia-na-targowku-dziesiec-razy-wieksza/, odczyt z dnia 28.04.2015.
Spalarnie odpadów w Polsce 2013, http://spalarnie-odpadow.
pl/nowoczesna-spalarnia-powstanie-w-wojewodztwielubuskim/, odczyt z dnia 16.07.2014.
Spalarnia odpadów w Koszalinie, http://budownictwo.wnp.
pl/w-koszalinie-spalarnie-odpadow-ma-zbudowac-prywatnyinwestor,226730_1_0_0.html, odczyt z dnia 10.07.2014.
rzeszowie-powstanie-kolejna-spalarnia-smieci/, odczyt z dnia
16.07.2014.
98
Oświęcim – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://energetyka.
wnp.pl/synthos-wybral-wykonawce-spalarni-odpadow-woswiecimiu,240666_1_0_0.html, odczyt z dnia 08.04.2015.
Tarnów – spalarnia odpadów, http://chemia.wnp.pl/kolejnykrok-w-budowie-spalarni-odpadow-w-tarnowie,247027_1_0_0.
Tarnów – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://www.radiokrakow.pl/wiadomosci/tarnow/jest-argument-za-budowatarnowskiej-spalarni-smieci-na-azotach/, odczyt z dnia 27.04.2015.
Karsy – spalarnia odpadów kwiecień 2015, http://wyborcza.biz/
Gieldy/1,132329,16162381,BOS_akceptuje_warunki_30_mln_
zl_kredytu_dla_Mo_Bruk.html#ixzz3Y3R6oH8j, odczyt z dnia
22.04.2015.
kolejna-polska-spalarnia-ukonczona/, odczyt z dnia 16.07.2014.
Budowa spalarni w Olsztynie, http://www.debata.olsztyn.pl/wiadomoci/region/4065-spalarnia-czyli-mega-mis-w-olsztyniekafelek.html, odczyt z dnia24.04.2015.
Spalarnia w Puławach kwiecień 2015, http://www.dziennikwschodni.pl/pulawy/n,999993882,pulawy-nie-dla-spalarni-ch
emikaliow-wladze-chca-zablokowac-inwestycje.html, odczyt
z dnia 28.04.2015.
Budowa spalarni w Puławach kwiecień 2015, http://www.um.pulawy.pl/artykul/6415_5577.html, odczyt z dnia 16.04.2015.
Spalarnia w Puławach kwiecień 2015, http://www.dziennikwschodni.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20150228/PULAWY/150229591, odczyt z dnia 24.04.2015.
Bank Gospodarstwa Krajowego, Finansowanie projektów realizowanych w formule ppp,The European PPP Expertise Center PPP Guide, Warszawa 2013, s. 2.
Departament Wsparcia Projektów Partnerstwa Publiczno-Prywatnego, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Wybrane zagadnienia w procesie przygotowania spalarni odpadów w modelu ppp, Warszawa 2013, s. 84, 85.
Lista ripok w Polsce, http://www.rceeplock.nazwa.pl/blizejsmieci/
index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow, odczyt z dnia 29.04.2015.
99
Chlewnica
składowisko,
http://expresskaszubski.pl/gospodarka/2014/06/chlewnica-otwarto-nowoczesna-instalacjeprzetwarzania-odpadow, odczyt z dnia 03.06.2014.
Produkcja odpadów komunalnych w Polsce, http://www.administrator24.info/artykul/id2904,500-kg-odpadow-komunalnychna-mieszkanca-w-ue-315-kg-w-polsce, odczyt z dnia 29.04.2015.
Gospodarka odpadami, http://www.portalsamorzadowy.pl/
gospodarka-komunalna/polsce-grozi-wstrzymanie-unijnychsrodkow-na-gospodarke-odpadami,60281.html, odczyt z dnia
18.06.2014.
Jak zarządzać odpadami w Polsce w 2014?, http://biznes.ekologia.pl/gospodarka-odpadami/Zmiany-w-gospodarce-odpadami-Polske-czeka-rewolucja-w-zarzadzaniu-gospodarkaodpadami,15579.html, odczyt z dnia 20.06.2014.
KPGO 2014, Projekt z dnia 30 lipca 2010 r., Warszawa 2010, s. 15.
16.07.2014.
Magdalena Karolak-Michalska
ROLA MOTYWACJI DO PRACY KADRY
ZARZĄDZAJĄCEJ W OBLICZU ZMIAN
SPOŁECZNO-GOSPODARCZYCH
I POLITYCZNYCH WE WSPÓŁCZESNEJ
POLSCE
MANAGERS MOTIVATION TO WORK ROLE
IN THE FACE OF SOCIO-ECONOMIC AND
POLITICAL CHANGE IN CONTEMPORARY
POLAND
STRESZCZENIE
Autorka rozważa o motywacji Polaków do pracy w kontekście
zmian społeczno-gospodarczych. Zwraca uwagę na szereg teorii
motywacji, podkreślając, że nie ma jednego najskuteczniejszego
sposobu motywowania ludzi do działania, który przełożyłby się
na wzrost efektywności gospodarki polskiej. Co istotne, struktura
motywatorów ma układ hierarchiczny, co oznacza, że jedne wartości są bardziej cenione, inne mniej. Płaca uważana jest za wartość
szczególną, gdyż stwarza warunki poprawy poziomu życia pracowników. Jednak niewłaściwe stosowanie tego środka wywołuje różnorodne implikacje i reperkusje społeczne, a nawet rozległe
procesy patologiczne. Chcąc skutecznie oddziaływać na motywację pracowników, trzeba ich nie tylko godnie i sprawiedliwie wynagradzać, ale też pobudzać do rozwoju, umacniać przywiązanie
do pracy i zakładu. Należy tak kształtować warunki i stosunki
pracy, aby sprzyjały one rozwojowi osobowości pracownika. Na-
102
tomiast motywowanie przez zagrożenie utratą pracy czy obniżenie
zarobków jest zawsze mało skuteczne. W uwagach końcowych Autorka podkreśla, że należy pamiętać, aby system motywacyjny był
odpowiedzią na potrzeby pracowników – w ten sposób ich praca
będzie przynosiła wymierne efekty i przełoży się na rozwój polskiej gospodarki w obliczu przemian współczesnego świata.
SUMMARY
The author is considering about Poles motivation to work in the
context of socio-economic changes. It draws attention to a number of theories of motivation, stressing that there is no single most
effective way to motivate people to action, which would translate into an increase in the efficiency of the Polish economy. Importantly, the structure of motivators is a hierarchical system, which
means that some values are more valued than others. The wage
is considered to be a special value because it creates conditions to
improve the standard of living of workers. However, improper use
of this measure produces a variety of social implications and repercussions, and even extensive pathological processes. In order
to effectively influence the motivation of employees, need not only
their dignity and fairly reward, but also stimulate growth, strengthen attachment to the labor and company. It should be to shape
conditions and labor relations conducive to the development of the
personality of the employee. In contrast to motivate the threat of
job loss or reduction of earnings it is always ineffective. In concluding remarks the author emphasizes that it should be remembered
that the incentive system was a response to needs of employees
– in this way their work will bring tangible results and have an
impact on the development of the Polish economy in the face of
changes of the modern world.
Słowa kluczowe: motywacja, kadry menadżerskie, system motywacyjny, polityka płacowa
Keywords: motivation, managerial cadre, an incentive system,
pay policy
Magdalena Karolak-Michalska – ROLA MOTYWACJI DO PRACY KADRY...
103
Obserwacja zmian społeczno-gospodarczych i politycznych
we współczesnej Polsce coraz częściej rodzi pytania o to, „co” lub
„kto” kieruje działaniem decydentów, jakie wartości i motywy im
przyświecają. Stan ten nie byłby niczym szczególnym, gdyby nie
fakt, że wraz z naturalną wymianą pokoleniową zmianom ulegają
również determinanty motywacji do pracy. Zarówno kadra menadżerska, jak i młodzi politycy niejednokrotnie różnią się w swoim
podejściu do działania od poprzedników i starszych współpracowników. Zrozumienie mechanizmów motywacji jakie nimi kierują,
przy jednoczesnych zmianach społecznych zachodzących nie tylko w Polsce, ale w całej Unii Europejskiej, staje się coraz bardziej
interesujące i warte podjęcia szeregu analiz. Co ciekawe, kwestie
dotyczące jakości pracy kadr menadżerskiej i elit politycznych są
przedmiotem wielu debat, zarówno na szczeblu formalnym, jak
i pozaformalnym. Przy tym warto nadmienić, że motywacja jest
zmienna w czasie i przestrzeni. Jedni ludzie mają większą motywację do pracy, inni do uprawiania dyskusji na dowolny temat1.
Jej znaczenie wydaje się być szczególnie istotne w obliczu zmian
społeczno-gospodarczych i politycznych zachodzących w Polsce,
w tym związanych z rozwojem gospodarki i postępującą globalizacją. W sferze otwartej debaty pozostaje pytanie o to, jak motywować ludzi do działania, aby ich praca przynosiła wymierne efekty
i przekładała się na progres innowacyjności w gospodarce polskiej.
KILKA UWAG O MOTYWACJI
Termin motywacja pochodzi z języka łacińskiego, od słowa
movere i oznacza ruch. Pod względem etymologicznym jest ściśle
związana z energią, z pobudzeniem do działania. Motywacja do
pracy jest zaś procesem, który aktywizuje zachowania i sprawia, że
przez dłuższy okres jednostka pragnie indywidualnie zaspokajać
swoje potrzeby przez osiąganie i realizację zadań organizacyjnych,
1 J. Berny, M. Leśniewski, P. Górski, Motywacja w systemie zarządzania zasobami
ludzkimi. Analiza teoretyczna problemu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach 2012, nr 92, s. 79.
104
związanych z wykonywaną pracą2. Badacze są zgodni co do tego,
że motywacja odnosi się do regulacji zachowania zaspokajającego
potrzeby i dążącego do realizacji określonego celu.
Z badań Justyny Osuch wynika, że motywacja rozumiana jest
zarówno jako pewien stan psychiczny, jak i cecha osobowości.
W tym pierwszym znaczeniu utożsamia się ze stanem wewnętrznego napięcia, które wywołuje zachowania zmierzające do jego
redukcji. W drugim, o motywacji myślimy jako względnie stałej właściwości, która nadaje jednostkowym zachowaniom cechę
względnie stałego ukierunkowania i wyrazistości. O ile przy tym
motyw odnosi się do jednorazowego aktu zachowania, o tyle motywacja użytkowana jest do opisu względnie szerokiej i stałej dyspozycji do zachowań3.
Motywacja jest jednym z głównych elementów decydujących
o efektywności działania każdego człowieka, w tym też decydentów politycznych. Można nazwać ją pewnym stymulatorem rodzącym w każdym z nas potrzeby wykonania określonego zadania.
Daje ona siłę do działania oraz decyduje o wytrwałości i intensywności wysiłków, do jakich zdolna jest każda osoba, by zrealizować
swe zamierzenia. Motywacja odgrywa ważną rolę w działalności
każdej organizacji. Jest to „siła napędowa” pracowników, dzięki
której zaspokajane są nie tylko ich podstawowe potrzeby, ale również stanowi dla nich motyw do działania, co przekłada się na wyniki pracy, a to z kolei na osiągnięcia danej organizacji4.
Istotną cechą zachowania umotywowanego jest jego ukierunkowanie. Motywacja kierunkuje ponoszony wysiłek na rzecz osiągania określonych, takich, a nie innych celów. Osoba silnie zmotywowana jest zarazem silnie skupiona na jakimś przedmiocie.
Preferowanie wielu celów w tym samym czasie traktowane bywa
jako przejaw słabej lub niezbyt wyraźnej motywacji. Znaczącym
aspektem zachowania umotywowanego jest odpowiednio wysoki
G. Bartkowiak, Psychologia zarządzania, Zielona Góra 2003, s. 157-158.
J. Osuch, Motywacja jako czynnik zarządzania, Acta Scientifica Academiae
Ostroviensis, 2003, s. 102; T. Wach, Motywowanie i ocenianie pracowników, Warszawa
1997.
4 J. Berny, M. Leśniewski, P. Górski, Motywacja…, op.cit., s. 80; A. Dejnaka,
Zasoby ludzkie. Planowanie i zarządzanie, Gliwice 2003, s. 133-134.
2
3
105
poziom ujawnianej mobilizacji. Silna motywacja to silna energia
w działaniu, słaba motywacja – to niski poziom ujawnianej energii czy aktywności. Osoba o niskiej motywacji do pracy zazwyczaj
unika przemęczania się pracą, a o wysokiej działa z ogromną dozą
mobilizacji bez względu na zmęczenie, czy oznaki wyczerpania
fizycznego. Zachowanie umotywowane łączy się z selektywną
percepcją i koncentracją uwagi na pewnej klasie bodźców. Osoba wysoce umotywowana do działania jest szczególnie wrażliwa
na rozpoznawanie w otoczeniu bodźców, które wiążą się treściowo z tym działaniem. Pracownicy z wysoką motywacją do pracy
są zarazem niezwykle czuli na wszelkie przejawy odstępstw od
przestrzegania norm związanych z pracowitością, dostrzegają oni
wiele okoliczności i faktów, które stanowią dla nich przesłankę,
aby pracować wydajniej. Zdają się także nie dostrzegać przeszkód
w tym zakresie. Zachowanie umotywowane integruje pojedyncze reakcje w złożoną, wieloetapową sekwencję. Oznacza to, iż
działanie wysoce umotywowane jest zarazem wysoce zorganizowane. Poszczególne reakcje układają się w ciąg operacji, których
ostateczną funkcją jest realizacja jakiegoś celu. Pracownicy z wysoką motywacją swoje czynności zawodowe wykonują zazwyczaj
w sposób bardzo przemyślany, logiczny. Szczególną pomysłowość
mogą wykazywać w przezwyciężaniu rozmaitych przeszkód, dostosowując strukturę swoich czynności do zmiennych warunków
sytuacyjnych. Przy tym trzeba dodać, że motywacja nie tylko organizuje czynności, ale także zapewnia ich trwałą kontynuację, dopóki nie zmienią się warunki, które ją zapoczątkowały. Im wyższa
motywacja, tym wyższa wytrwałość w realizacji kolejnych etapów
czynności ukierunkowanej na określony cel. Pracownik, który nie
ma wysokiej motywacji do pracy, działa chaotycznie, często odrywając się od zajęć, przez co wymaga nadzoru5.
Ludzie są motywowani, gdy spodziewaj się, że ich postępowanie doprowadzi ich do osiągnięcia celu i tzw. nagrody, która zaspokoi ich potrzeby. Silnie zmotywowani dążą do jasno sprecyzowanych celów. Przy tym mogą się motywować samodzielnie, jednak
większość z nich potrzebuje w mniejszym lub większym stopniu
5
J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 102-103; T. Wach, Motywowanie…, op.cit.
106
motywacji z zewnątrz. Organizacja jako całość potrafi zapewnić
takie warunki, aby osiągnąć wszystkie poziomy motywacji – pod
warunkiem, że zna zasady działania tego procesu oraz różne jej
typy6.
Spełnienie wszystkich warunków zachowania się (ukierunkowanie, mobilizacja, selektywność percepcji i koncentracja uwagi,
integrowanie cząstkowych działań w złożone, wytrwałość) pozwala na orzekanie, że mamy do czynienia z zachowaniem umotywowanym. Szacowanie siły tego umotywowania dokonuje się na podstawie oceny każdego z wymienionych parametrów oraz stopnia,
w jakim poszczególne charakterystyki ze sobą współwystępują.
Oceniamy, że ktoś ma wyższą motywację do pracy, jeśli nie tylko
zaprząta swoją uwagę myśleniem o pracy, ale zarazem poświęca
jej wolny czas, nie dba o odpoczynek w trakcie jej wykonywania
i wykazuje niezwykłą determinację w realizowaniu czynności zawodowych. Jeśli jednak dzieje się tak, że myśleniu o sprawach pracy nie towarzyszy odpowiednio wysoki stan mobilizacji czy upór
w wykonywaniu czynności zawodowych, mimo napotykania na
rozmaite trudności, to motywację takiej osoby oceniamy jako niską7.
Zgłębianie wiedzy na temat motywacji prowadzi do wniosku,
że jest ona przedstawiana jako proces, który wywołuje, ukierunkowuje i podtrzymuje określone zachowania ludzi spośród innych,
alternatywnych form zachowań, w celu osiągnięcia określonych
celów. Proces ten zachodzi, gdy osiągnięcie celu postrzegane jest
przez człowieka jako użyteczne (prawdopodobieństwo realizacji
celu przez jednostkę musi być większe od zera). W mechanizmie
tym dochodzi do interakcji procesów myślowych, fizjologicznych
i psychologicznych jednostki, które decydują o natężeniu motywacji. To z kolei jest charakteryzowane poprzez opis poszczególnych
jej cech: 1) siły procesu motywacyjnego, czyli zdolności do wyłączania konkurencyjnych celów i stopnia kontrolowania danym motywem własnych działań; 2) wielkości motywacji, czyli własności
6 J. Berny, M. Leśniewski, P. Górski, Motywacja…, op.cit., s. 80; M. Armstrong,
Zarządzanie zasobami ludzkimi, Kraków 2005, s. 106-107.
7 J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 104; Z. Jasiński (red.), Motywowanie w przedsiębiorstwie. Uwalnianie ludzkiej aktywności, Warszawa 2007.
107
(potrzeba), od której zależy wielkość, intensywności motywacji,
jako własność, od której zależy poziom mobilizacji organizmu8.
MOTYWACJA DO PRACY W UJĘCIU TEORII TREŚCI
Istotną sprawą jest poznanie i zrozumienie wewnętrznych czynników człowieka, które powodują, że postępuje on w określony
sposób. Tymi czynnikami są wewnętrzne potrzeby, które jednostka stara się zaspokoić, działając w danym kierunku. F. Herzberg
stworzył koncepcję dwuczynnikowej teorii motywacji do pracy.
O zadowoleniu lub niezadowoleniu pracowników decydują dwie
odrębne grupy czynników. Zadowolenie zależy od występowania
motywów, które skupiają się wokół samej pracy, a także od możliwości rozwoju zawodowego pracowników, tj. od motywacji wewnętrznej. W związku z tym czynniki wywołujące zadowolenie nazwano motywacyjnymi. Niezadowolenie natomiast jest związane
z warunkami, otoczeniem i sytuacją, w jakich wykonuje się pracę.
Drugą grupę czynników zaliczono więc do motywacji zewnętrznej
w stosunku do samej pracy i nazwano je czynnikami higieny9.
Czynniki motywacyjne to: a) osiągnięcia – poczucie doprowadzenia czegoś do pozytywnego zakończenia, wykonanie zadania,
rozwiązania problemu; świadomość osiągnięcia jest proporcjonalna do wielkości wyzwania; b) uznanie – docenianie wkładu danej osoby; uznanie wyrażone przez firmę lub kolegów; nagrody
za zasługi; c) zainteresowanie pracą – praca interesująca z natury,
raczej różnorodna niż powtarzalna, skupiająca uwagę, niemonotonna, nienudna; d) odpowiedzialność – możliwość postępowania
w pracy według własnego uznania; okazywane przez firmę zaufanie; prawo do podejmowania decyzji; odpowiedzialność za pracę
innych; e) awanse – wyższe stanowisko, pozycja albo perspektywa
jego uzyskania10. Z kolei, czynniki higieny to: 1) polityka i admi8 E. Baranowska, Motywacja i jej zastosowanie w zarządzaniu zasobami ludzkimi,
Suwałki 2007, s. 3; J. Berny, M. Leśniewski, P. Górski, Motywacja…, op.cit., s. 80;
J. Reykowski, Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1976, s. 88-89.
9 J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 113.
10 Ibidem, s. 113-114.
108
nistracja firmy – dostępność jasno sformułowanej polityki; stopień
zbiurokratyzowania; jakość komunikacji; sprawność organizacyjna,
nadzór – dostęp do szefa, jego umiejętności i osobowość; 2) stosunki międzyludzkie – stosunki z przełożonymi, podwładnymi
i kolegami; jakość życia towarzyskiego w pracy; 3) wynagrodzenia
– całość wynagrodzeń, w tym płaca, emerytura, samochód służbowy i inne; 4) pozycja – ranga w porównaniu z innymi, której
symbolem jest tytuł służbowy; parking; samochód; rozmiary i wyposażenie gabinetu itd; 5) życie osobiste – wpływ pracy na życie
rodzinne, np. długie godziny pracy, konieczność przeprowadzki;
6) warunki pracy – fizyczne środowisko pracy; stopień, w jakim
powoduje złe samopoczucie; 7) pewność pracy – brak zagrożenia
utratą stanowiska czy pracy w ogóle11.
F. Herzberg uznał środowisko pracy za źródło środków do zaspokojenia potrzeb ludzi, a co za tym idzie, zadowolenia lub niezadowolenia pracowników. Stwierdził, że człowiek zadowolony
lepiej i wydajniej pracuje, ponieważ zaspokojenie jego potrzeb pozytywnie wpływa na jego postawy i zachowanie. Należy przy tym
zaznaczyć, iż zrozumienie przez kadrę menadżerską i polityczną
zadowolenia i niezadowolenia z pracy wymaga dobrego rozpoznania w zakresie oczekiwań, potrzeb i aspiracji podległych im
pracowników. Praca odbywa się w określonych warunkach fizycznych i psychicznych. Te mogą wywoływać u pracownika poczucie
komfortu, bezpieczeństwa lub przeciwnie – dyskomfort i zagrożenie. Ważną rolę odgrywa tu komfort psychiczny wiążący się ze stosunkami, jakie panują w danej organizacji, np. konflikty, problem
akceptacji, atmosfera współpracy12.
Zdaniem badaczy Sarapaty i Doktóra zadowolenie z pracy kadry menadżerskiej i politycznej jest wypadkową wielu czynników
pozamaterialnych i materialnych. Z pojęciem tym łączy się stan
równowagi między oczekiwaniami i potrzebami pracownika wobec pracy a ich zaspokojeniem. Zadowolenie jest wypadkową satysfakcji z tego, co się ma i niezadowolenia z tego, czego się nie ma.
11 B. Czarniawska, Motywacyjne problemy zarządzania. Psychologiczne aspekty kierowania działalnością gospodarczą, Warszawa 1980; J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 114.
12 A. Wajda, Organizacja i zarządzanie, Warszawa 2006.
109
Jest wypadkową potrzeb zaspokojonych i oczekiwań niezaspokojonych13.
TEORIA PROCESU A MOTYWACJA DO DZIAŁANIA
Drugą grupą teorii należących do tzw. współczesnych koncepcji motywowania kadry zarządzającej do pracy są teorie procesu.
Zostały one stworzone w ramach szkoły systemów społecznych
i określają, w jaki sposób i przez jakie cele poszczególne osoby są
motywowane. Według tego poglądu potrzeby są tylko jednym
z elementów procesu, w którym dane osoby decydują, jak postępować. Koncepcje te koncentrują swoją uwagę nie tylko na składnikach procesu oddziałujących na pracowników, lecz przede wszystkim na zrozumieniu, dlaczego pracownicy wybierają dany sposób
zachowania dla osiągnięcia celów. Ważny jest tu aspekt wyboru
zachowania dokonywany przez pracownika14.
Do najbardziej znanej koncepcji motywowania, w ramach modelu procesu, zaliczamy teorię oczekiwań. Uznaje ona, że skutkiem
zachowania pracowników są różne wyniki – nagrody (wewnętrzne
i zewnętrzne). Nagrodami wewnętrznymi są odczucia własne jednostki, takie jak szacunek dla samego siebie, świadomość własnych
osiągnięć, zadowolenie ze zdobycia nowych umiejętności. Nagrodami zewnętrznymi są uzyskane od przełożonych premie, awanse,
pochwały, a także szacunek i uznanie kolegów. Nagroda ma tym
większą wartość, im bardziej może zaspokoić potrzeby jednostki.
Dla dobrze skonstruowanego systemu motywacyjnego zgodnego z teorią oczekiwań, należy poznać oczekiwania i dążenia pracowników oraz ustalić ich hierarchię. Motywacja zależy od tego,
jak silnie czegoś pragniemy, oraz od oczekiwanego prawdopodobieństwa zaspokojenia tego pragnienia. Menadżerowie i politycy
dokonują wyboru spośród możliwych planów zachowania, opierając się na postrzeganiu zakresu, w jakim dane zachowanie bę13 A. Sarapata, K. Doktór, Elementy socjologii przemysłu, Warszawa 1963;
J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 115.
14 A. Kozdrój, Grupa pracownicza jako przedmiot i podmiot motywowania, Warszawa
1988; J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 115.
110
dzie prowadziło do pożądanych rezultatów. Ludzie mają różne
potrzeby, oczekiwania, pragnienia, cele, doświadczenia, wywodzą
się z różnych środowisk. To, co motywuje jednych, nie musi motywować innych. Nie istnieje jeden najskuteczniejszy sposób motywowania pracowników, podobnie jak nie istnieje najlepszy sposób
wykonania każdego zadania15.
Inną teorią, należącą do grupy teorii procesu, jest koncepcja zwana teorią nierówności lub sprawiedliwości. Według niej ważnym
czynnikiem motywacji, efektywności i zadowolenia jest indywidualna ocena pracowników co do słuszności postępowania przełożonych względem nich na tle innych zatrudnionych. Sprawiedliwość jest definiowana jako stosunek nakładów pracy pracownika
(w postaci poniesionego przez niego wysiłku i posiadanych umiejętności) do uzyskanych przez niego nagród (jak wynagrodzenie czy
awans) w porównaniu do nagród przyznanych innym za podobne
nakłady. Za osiągane w pracy wyniki pracownik może otrzymać
zapłatę, uznanie, awans, szacunek innych oraz nagrody wewnętrzne. Warunkiem uzyskania tych wyników jest poniesienie pewnych
nakładów, którymi są czas, wysiłek, wykształcenie, doświadczenie
i lojalność wobec pracodawcy. Ludzie dostrzegają swoje wyniki
oraz wniesione nakłady i porównują je z innymi. Porównanie to jest
subiektywne, oparte na własnych odczuciach. W trakcie porównania pracownik może dojść do wniosku, że jego wysiłki zostały nagrodzone sprawiedliwie, zbyt nisko lub wysoko. Będzie odczuwał
sprawiedliwość, jeśli uzna, że jego wyniki i nakłady są równe
wynikom i nakładom innych. Może też odczuwać sprawiedliwość
wtedy, kiedy nagrody innych będą wyższe, ale tylko wówczas, gdy
uzna, że ich nakłady również są wyższe. Jeśli pracownik zauważy
w trakcie porównań niesprawiedliwość, będzie w nim narastało
napięcie, które negatywnie wpłynie na jego motywację do pracy.
Będzie starał się dostosować zachowanie do sytuacji, np. jeśli jest
nisko nagradzany, zmniejszy swój wkład w pracę lub wystąpi
o podwyżkę16.
15
16
Ibidem.
J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 116.
111
TEORIA USTALANIA CELÓW A MOTYWACJA
Teoria wyznaczania celów skupia całą uwagę organizacji na
procesie wyznaczania celów. Edwin Locke stwierdził, że naturalna ludzka skłonność do wyznaczania celów i dążenia do ich osiągnięcia jest przydatna wtedy, kiedy jednostka rozumie i akceptuje
określony cel. Człowiek jest motywowany tylko wtedy, kiedy postępuje w sposób prowadzący go do osiągnięcia konkretnego celu,
który został przez niego uznany i zaakceptowany jako możliwy do
osiągnięcia. Teorie wyznaczania celów, oczekiwań i wzmocnienia
stanowią jeden z wariantów wyjaśnienia, dlaczego ludzie w określonych sytuacjach zachowują się tak, a nie inaczej. Zgodnie z teorią wyznaczania celów określanie zadań dla pracownika powinno
się odbywać z udziałem zainteresowanego wykonawcy. Zadania
powinny być konkretne, umiarkowanie trudne, ale zaakceptowane
przez pracownika. Wtedy może on wykazać się samodzielnością
i zaangażowaniem w ich realizację. Ustalając wspólnie z wykonawcą zadania i cele, kierownik zbliża się na zasadzie stylu partycypacyjnego do swojego podwładnego. Pomaga to lepiej poznać
i zrozumieć jego potrzeby, a więc jego motywację17.
MOTYWACJA W PRACY – JAK JĄ WZNIECIĆ
Motywację określają dwa podstawowe czynniki – kierunek
i natężenie. Kierunek oznacza cel, do którego zmierzamy, natężenie zaś kształtowane jest przez siłę, wielkość i intensywność,
z jaką działamy. Siłę można mierzyć tym, w jakim stopniu kontroluje ona zachowania lub zdolność do opierania się pokusom, np.
zmęczeniu. Wielkość natężenia można mierzyć rozmiarem wyniku
potrzebnym do tego, aby osiągnięty rezultat był wyższy od oczekiwanego18.
A. Wajda, Organizacja…, op.cit; J. Osuch, Motywacja…, op.cit., s. 118.
J. Berny, M. Leśniewski, P. Górski, Motywacja…, op.cit., s. 85; J. Penc, Motywo
wanie w zarządzaniu, Kraków 1996, s. 136-137.
17
18
112
Badając wykorzystanie narzędzi motywowania zwraca uwagę, że podstawowym źródłem motywacji w pracy jest pragnienie
osiągnięcia danego celu. Ustanawianie konkretnych i trudnych do
realizacji celów zachęca do efektywnej pracy, a także motywuje
pracownika i kieruje jego zachowaniem. Jak wynika z badań, posiadanie celów, w porównaniu z sytuacją, kiedy ich nie ma, prowadzi do wyższego poziomu wykonywania zadań. Także konkretyzacja celów wzmaga siłę motywacji. Wyniki badań potwierdzają
również tezę, że cele trudne są lepszymi motywatorami niż łatwe
do osiągnięcia. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że cele zbyt
trudne, wykraczające poza możliwości pracowników, są gorsze
niż brak celów, ze względu na poziom wykonywania zadań i ich
wpływ na motywację. Ważnym składnikiem teorii ustanawiania
celów jest siła determinacji przy realizacji celu19.
DETERMINANTY WPŁYWAJĄCE
NA MOTYWACJĘ PRACOWNIKÓW
Poznanie potrzeb pracownika nie jest proste, a praktyka ich
zgłębiania rozpoczyna się na etapie doboru pracowników na dane
stanowisko. W świadomości społecznej upowszechnione jest przekonanie: wyższa płaca powoduje automatycznie lepszą pracę. Jednak z różnych wypowiedzi menedżerów i polityków wynika, że ta
zależność potwierdza się, ale tylko w określonej grupie pracowników. Otóż ci, którzy mają niskie kwalifikacje, liczne rodziny i małe
zarobki traktują płacę jako zachętę do lepszej pracy. Natomiast pracownicy o wysokich kwalifikacjach, posiadający status samodzielnych, specjalistów, często zajmujący kierownicze stanowiska, choć
cenią sobie zarobki, to w ich świadomości nie pełnią one funkcji
motywacyjnej. Pracownik przyzwyczaja się do pobieranej pensji,
nie zauważa, że otrzymywana płaca powinna wyzwalać lepszą
19 T. Ogrzebacz, Wykorzystanie narzędzi motywowania w zarządzaniu kapitałem
ludzkim małych i średnich przedsiębiorstw, w: W. Harasim (red.), Zarządzanie kapitałem intelektualnym w organizacji inteligentnej, Warszawa 2012, s. 47-48; W. Bańka,
Zarządzanie personelem w małej i średniej firmie, Toruń 2002.
113
pracę. Znaczące jest, że system wynagrodzeń w firmie tylko przez
pewien, raczej krótki, czas pełni funkcję motywacyjną, potem należy wprowadzić pozapłacowe sposoby motywacji20.
W praktyce płace wzmacniane są nagrodami. Tym ostatnim
przypisuje się funkcję stymulującą zachowania pracowników21.
Uważa się, że pracownik jest skłonny do dodatkowego wysiłku,
jeżeli jest przekonany, iż jego osiągnięcia zawodowe będą zauważane, oceniane i odpowiednio wynagradzane. Znawcy systemów
nagradzania podkreślają, że spełnią one pokładane w nich nadzieje wówczas, gdy: a) będą zaspokajały nie tylko podstawowe, ale
i wyższe potrzeby nagradzanego; b) wielkość otrzymanej nagrody
będzie budziła uznanie w środowisku pracownika; c) pracownik
będzie miał poczucie, że nagroda, jaką otrzymał właśnie jemu się
należała oraz iż nie będzie powodem konfliktu ze współpracownikami; d) rodzaj nagrody jest pożądany przez nagrodzonego22.
Płace nie zawsze pełnią funkcję motywacyjną. Takiej roli mogą
być pozbawione różnego rodzaju gratyfikacje ekonomiczne,
zwłaszcza jeśli nie zachowane zostaną wymogi o charakterze psychologicznym. J. Reykowski sformułował pięć zasad psychologicznych, których wypełnienie może spowodować, że płace będą miały
wartość gratyfikacyjną: 1) zasada proporcjonalnego przyrostu – nie
każda podwyżka wynagrodzenia lub premia motywuje do wydajnej pracy; podwyżka zbyt niska może nawet osłabiać motywację;
2) zasada wielkości oczekiwanej – każdy pracownik ma na ogół
jasno sprecyzowane oczekiwania co do płacy i to w konkretnej
kwocie; te oczekiwania są wynikiem oceny wkładanego wysiłku
na stanowisku pracy, informacji o płacach na analogicznych stanowiskach w innych firmach; 3) zasada ograniczonej dostępności
– podwyżka, jeśli otrzymują ją wszyscy bez wyjątku nie pełni tej roli;
4) zasada psychologicznej odległości – nagroda musi kojarzyć się
z poniesionym wysiłkiem; jeżeli czas od zaistniałego faktu, za który
należy nagrodzić, przedłużył się, to premia może nie pełnić funkcji
20
Ibidem.
R.W. Gryfin, Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 1996.
22 T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 50 i nast; W. Bańka, Zarządzanie…,
op.cit.
21
114
motywacyjnej; 5) zasada prawidłowej orientacji – pracownik każdorazowo powinien być informowany, za co został nagrodzony23.
Większość badaczy jest zdania, że bardzo ważne miejsce w oddziaływaniu motywacyjnym dla kadry menadżerskiej i politycznej
zajmuje motywacja pozapłacowa. Wiele osób uważa, że pracownikom należy „zaszczepiać” energię i entuzjazm do pracy poprzez
oddziaływanie na ich osobowość. Najlepiej osobowość pracownika
wzmacnia się przez jego partycypację w zarządzaniu organizacją.
Poprzez uczestnictwo w ważnych decyzjach pracownik poznaje
przesłanki, od których zależy sukces zarówno jego, jaki i organizacji24.
W małych i średnich firmach ważną rolę w procesie motywacji spełnia lojalność pracodawcy wobec pracobiorcy i odwrotnie.
Wzajemna lojalność obu stron stosunku pracy wpływa jednoznacznie na zaangażowanie się w pracy. Z lojalnością wiąże się szacunek
do kwalifikacji pracownika i dawanie jego dowodu. Powierzanie
zadań do samodzielnego rozwiązania bądź zlecanie zadań trudnych podnosi prestiż pracownika w środowisku pracy. Analizując
metody stosowane w procesie pozapłacowego motywowania, warto zwrócić uwagę na te, które apelują do osobowości pracownika,
do jego potrzeb społecznych, zainteresowań, postaw. Chodzi tu o
metody, które z jednej strony wzbogacają stronę poznawczą pracownika, z drugiej utrwalają pozytywny stosunek do przedmiotu
pracy25.
Eksperci podkreślają, że istnieje wiele rodzajów wynagrodzenia, które często mają większe znaczenie niż pieniądze. Nie istnieje żadna naukowa podstawa do twierdzenia, że człowiek będzie
lepiej pracował, jeśli mu się lepiej zapłaci, że na przykład, jeśli jego
wynagrodzenie wzrośnie o połowę, to w takim samym stopniu
wzrośnie jego wydajność pracy. Operowanie pieniędzmi oznacza
kupowanie motywacji, zaś kształtowanie jej wymaga dobrego wynagrodzenia, tworzenia takiej sytuacji w pracy, w której naturalna
23 J. Reykowski, Teoria motywacji a zarządzanie, Warszawa 1975; T. Ogrzebacz,
Wykorzystanie…, op.cit., s. 50 i nast; W. Bańka, Zarządzanie…, op.cit.
24 W. Bańka, Zarządzanie…, op.cit.; T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit, s. 52
i nast.
25 T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 53 i nast.
115
skłonność ludzi do tzw. „dobrej roboty” mogłaby się ujawnić, rozwinąć i utrwalić. W opinii profesora Józefa Penca oznacza to, że
umiejętna polityka płacowa jest jednym z najbardziej efektywnych
narzędzi motywowania, ale bez skutecznego jej wsparcia motywatorami komplementarnymi może być mało skuteczna26.
Ważną rolę motywacji w pracy kadry menadżerskiej i politycznej odgrywa pochwała przełożonego, wyrażenie uznania,
poszerzenie zakresu samodzielności i odpowiedzialności. Sama atmosfera pracy ma bardzo duże znaczenie – do pracy, w której jest
przyjazna atmosfera między pracownikami i przełożonymi idzie
się z chęcią i pracuje dużo efektywniej niż w nieprzyjaznej atmosferze27. Istotną rolę odgrywa również awans, rozumiany jako przesunięcie pracownika na wyższe stanowisko w hierarchii służbowej. Pozytywnie oceniany przez awansowanego, stanowi ważny
instrument motywowania. Zaspokaja on bowiem potrzebę uznania i korzystnej samooceny, a także umożliwia dostęp do wyższej
wartości i podniesie poziom życia28.
Proces partycypacji rozumiany jako aktywny udział pracowników w zarządzaniu organizacją i zwiększenie wpływu pracowników na decyzje dotyczące ich pracy ma wielostronne znaczenie
motywacyjne. Udział pracowników w zarządzaniu organizacją zapewnia lepsze zrozumienie przez nich planów, a także większą chęć
ich realizowania. Sens partycypacji jest oczywisty – jest nim podniesienie sprawności systemu. Russell L. Ackoff wyjaśnia to następująco: sprawność żadnego systemu, a więc i firmy, nigdy nie równa się
sumie sprawności jego części składowych. Jest ona wynikiem ich
wzajemnych oddziaływań. „Z tej przyczyny skuteczni menedżerowie nie skupiają się na działaniach, lecz na oddziaływaniach. Koordynują i integrują wzajemne oddziaływania jednostek organizacyjnych i ludzi. Nie kierują działalnością podległych im jednostek
i ludzi, kierują ich wzajemnymi oddziaływaniami oraz pozwalają
J. Penc, Motywowanie w zarządzaniu, Kraków 1998.
T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 53 i nast; A. Sajkiewicz, Płaca jako
narzędzie kierowania, Warszawa 1993.
28 A. Saragata, O zadowoleniu i niezadowoleniu z pracy, Warszawa 1977; T. Ogrze
bacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 53 i nast.
26
27
116
tym jednostkom i ludziom kierować swoją własną działalnością”29.
Powodami, dla których zwiększenie udziału załóg w zarządzaniu
uważa się za korzystne są: 1) umożliwia to i warunkuje uspołecznienie środków produkcji, pozwala zapobiegać alienacji występującej
także na gruncie własności państwowej; 2) stanowi wszechstronny
instrument motywowania ludzi do lepszej pracy poprzez integrację interesów osobistych, zespołowych i społecznych, jest pełnym
instrumentem motywacji związanym z własnym ego, potrzebą
samorealizacji i wykonywania bardziej złożonych zadań; 3) stanowi ważny element demokratyzacji życia społeczno-politycznego;
4) zwiększa trafność podejmowania decyzji i przyczynia się do lepszej ich realizacji30.
Doskonalenie kontroli wewnętrznej uważa się za znaczący
instrument oddziaływań motywacyjnych, polegających na tworzeniu warunków, dzięki którym podjęcie czynności dla realizacji określonego zadania staje się dla pracownika atrakcyjne, dlatego, że przynosi mu cenione wartości bądź też pozwala uniknąć
przykrości związanych z jego realizacją. Wyzwala to motywację
wewnętrzną, płynącą ze wzrostu poczucia własnej wartości oraz
wzmożonego poczucia odpowiedzialności31.
W dążeniu do poprawy procesu zarządzania – jak zauważa Taduesz Ogrzebacz – trzeba zwrócić uwagę na kontrolę kierowniczą
jako źródło motywacji oraz na to, jak ją kształtować, by pracownicy dysponowali wystarczająco dużym zakresem działania – pozwalającym im samodzielnie rozwiązywać zadania produkcyjne
– i by w pełni odpowiadali za wyniki swojej pracy, czerpiąc przy
tym chęć do jej wykonywania z poczucia własnej wartości32. Ekspert zauważa, że trudno jest znaleźć receptę na takie sprawowanie
funkcji kontroli, ale można sformułować pewne zalecenia, których
przestrzeganie ułatwi proces kontroli i nada mu wartości motywaR. L. Ackoff, Zarządzanie w małych dawkach, Warszawa 1993.
S. Borkowska, Formy udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
„Ekonomika i Organizacja przedsiębiorstwa” 1990; T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…,
op.cit., s. 53 i nast.
31 J. A. F. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, Warszawa 1992.
32 T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op. cit., s. 53 i nast; J. Penc, Motywowanie…,
op.cit.
29
30
117
cyjne: 1) tworzenie klimatu organizacyjnego sprzyjającego kontaktom między pracownikami, otwartości, szczerości i zaufania, po to,
aby pojawiające się problemy, obawy mogły być wspólnie analizowane i rozwiązywane; 2) dokonywanie regularnej, bezpośredniej oceny pracy; ludzie pracują lepiej, jeśli czują, że są właściwie
oceniani; sprawowanie nadzoru i kontroli nad pracownikami nie
powinno polegać na ciągłym kontrolowaniu, lecz na zainteresowaniu trudnościami oraz rezultatami pracy; 3) obejmowanie kontrolą nie wszystkich czynności, lecz czynności zasadniczych; kontrola wszystkich czynności jest pracochłonna i nie zostawia pola
dla samokontroli; kierownik powinien wyszukiwać takie miejsca,
w których wykonanie zadania jest – bądź może być – zagrożone;
4) sprawowanie kontroli powinno polegać nie na ocenie pracownika, lecz na ocenie jego pracy; każdy korzystnie ocenia swoją przydatność zawodową, co wynika z potrzeby dobrej samooceny; oceniając krytycznie pracę nie należy lekceważyć pracownika, gdyż
odbiera mu to satysfakcję z jej wykonywania i w rezultacie powoduje brak zapału do dalszej pracy; 5) krytykowanie popełnionych
przez pracownika błędów powinno być konstruktywne i kończyć
się w trybie pojednawczym propozycją udzielenia mu konkretnej
pomocy; krytyka powinna być przeprowadzona w formie rozmowy z pracownikiem i w taki sposób, aby mógł ją przyjąć i uznać
za słuszną; krytykowany powinien mieć możliwość swobodnego wypowiedzenia się i sam powinien zaproponować sposób,
w jaki naprawi popełnione błędy; 6) rozszerzanie zakresu czynności i odpowiedzialności pracowników, dążenie do ich usamodzielnienia się w procesach pracy i uwolnienia od form ścisłego
nadzoru; usamodzielnienie podwładnych nie świadczy o słabości,
lecz o dojrzałości kierownika, o nowoczesnym rozumieniu procesu
kierowania jako pobudzania inwencji i rozwoju osobowości podwładnych mu pracowników33.
Struktura motywatorów ma układ hierarchiczny, co oznacza, że
jedne wartości są bardziej cenione, inne mniej. Płaca uważana jest
za wartość szczególną, gdyż stwarza warunki poprawy poziomu
życia pracowników. Jednak niewłaściwe stosowanie tego środka
33
J. Penc, Motywowanie…, op.cit; T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 56-57.
118
wywołuje różnorodne implikacje i reperkusje społeczne, a nawet
rozległe procesy patologiczne. Chcąc skutecznie oddziaływać na
motywację pracowników, trzeba ich nie tylko godnie i sprawiedliwie wynagradzać, ale też pobudzać do rozwoju, umacniać przywiązanie do pracy i zakładu. Należy tak kształtować warunki
i stosunki pracy, aby sprzyjały one rozwojowi osobowości pracownika. Natomiast motywowanie przez zagrożenie utratą pracy czy
obniżenie zarobków jest zawsze mało skuteczne. Ma ono jakieś
znaczenie sytuacyjne, ale zazwyczaj przekształca się w demotywację, gdyż uruchamia mechanizmy obronne, wynikające z naruszenia potrzeby bezpieczeństwa. Należy podkreślić, że maksymalną
mobilizację ludzkich sił i energii może zapewnić jedynie motywacja
nastawiona pozytywnie, pobudzana przez instrumentalne i autoteliczne wartości pracy34. Zarządzanie firmą musi się charakteryzować aktywnym podejściem do motywacji, bardziej dostosowanym
do systemów wartości i oczekiwań pracowników, mających też
wyższe aspiracje i wymagania35.
PŁACOWE NARZĘDZIA MOTYWOWANIA
A. Gick i M. Tarczyńska piszą: „należy pamiętać, że na
wynagrodzenie składa się wszystko to, co pracownik otrzymuje od
firmy w zamian za swój wkład pracy w osiągnięcie jej celów”36.
Płaca decyduje o możliwości nabywania pożądanych dóbr służących zaspokajaniu potrzeb ludzi. Pracownik odczuwający potrzeby, jeśli ma możliwość zwiększania swoich dochodów, będzie
bardziej angażował się w realizację powierzonych zadań. Płaca
stanowi czynnik aktywizujący, pobudzający do lepszej, efektywniejszej pracy. Dla pracownika przybiera formę zarobku określającego wysokość jego dochodów i stopę życiową. M. Armstrong
pisze: „Wynagrodzenie to nie tylko pieniądze. To również motywowanie
34
Ibidem.
P.E. Creen, D.S. Tull, G. Album, Research for Marketing Decisions, New Jersey
1988; J. Penc, Motywowanie…, op.cit.
36 A. Glick, M. Tarczyńska, Motywowanie pracowników, Warszawa 1999, s. 166.
35
119
pracowników poprzez inne, niekoniecznie finansowe bodźce”37. Motywacyjne oddziaływanie form płac polega więc na ukierunkowaniu go
na te czynniki, od których to wynagrodzenie zostało uzależnione.
Mając na względzie zasady skutecznego motywowania płacowego, trzeba stworzyć wewnętrzną strukturę tak prostą i przejrzystą,
jak to tylko możliwe. Zrozumiałość systemu jest elementarnym
warunkiem motywowania płacowego38.
Z wiedzy o motywacji wynika, że ludzie działają po to, aby zaspokoić jakąś potrzebę. Zanim więc cokolwiek zrobią, wypatrują
wyniku lub nagrody. Chociaż organizacje mogą proponować wiele
rozmaitych nagród, większość troszczy się o zarobienie takiej ilości
pieniędzy, która pozwoli na zaspokojenie potrzeb i pragnień. Płaca
stanowi istotny element systemu motywacyjnego. Jest podstawową siłą motywacyjną. Znaczenie pieniądza jako środka motywującego jest silnie zdeterminowane poprzez indywidualne potrzeby
i oczekiwania, i jest zróżnicowane w poszczególnych grupach zawodowych w zależności od wieku, płci, wykształcenia39.
Rola płacy w systemie motywacyjnym każdej organizacji jest
bardzo istotna. Wynagrodzenia skupiają w sobie wiele emocji
– u pracowników i wśród kadry zarządzającej, która widzi w nich
narzędzie efektywnego motywowania do osiągnięcia ponadprzeciętnych wyników. Za pomocą płac można stymulować określone
postawy i zachowania ludzi, jak też zachęcać do efektywnej pracy oraz rozwoju kompetencji. Płaca jest jednym z najprostszych,
a zarazem najbardziej efektywnym środkiem komunikacji między
pracodawcą a pracownikiem. Informuje ona pracownika, ile wart
jest dla organizacji, którą współtworzy40.
Wynagradzanie pracowników ma swoją dynamikę i zmienia się
pod wpływem wielu czynników, które są związane z cechami otoczenia danej organizacji, samą organizacją, a także z poszczególnymi pracownikami. Wśród czynników występujących w otoczeniu
wewnętrznym należy wymienić m.in.: poziom rozwoju gospodar37 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategia i działanie, Kraków
1998, s. 217.
38 T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 58.
39 Ibidem, s. 58-59.
40 Ibidem.
120
czego, poziom dochodów w gospodarce, regulacje prawne, sytuację na rynku pracy, system podatkowy, działalność związków
zawodowych i organizacji pracodawców, system wartości społeczeństwa. Wśród czynników związanych z daną organizacją szczególne znaczenie mają takie czynniki, jak: branża, forma własności,
sytuacja finansowa, technologia wytwarzania, kultura organizacji,
rola związków zawodowych. Poziom i struktura wynagrodzeń zależą również od cech związanych z poszczególnymi pracownikami. Są to przede wszystkim ich kwalifikacje, doświadczenia, zdolności, zajmowane stanowiska, osiągane wyniki pracy, ale również
wiek czy płeć41.
S. Sojak o funkcji motywacyjnej wynagrodzeń pisze następująco: „System wynagrodzeń wpływa w istotny sposób na kształtowanie
relacji interpersonalnych. Płaca jest wyznacznikiem prestiżu, uznania
i wartości zarówno poszczególnych pracowników jak i całych grup społecznych”42. Z kolei E. Smyk dodaje: „strategia wynagradzania powinna określać zarówno stałe składniki wynagrodzenia, takie jak płaca
zasadnicza, jak i zmienne - zależne od indywidualnych bądź grupowych
wyników - oraz różnego rodzaju świadczenia, a także ich rolę w realizacji
celów firmy”43.
MOTYWACJA POLAKÓW W ŚWIETLE BADAŃ
Z pozyskanych danych z 2014 roku wynika, że co piąty polski
pracownik traktuje awans jako główny motywator do zmiany pracy. Nadal jednak dla większości z nas ważna jest wysokość wynagrodzenia. Dla 78% respondentów czynnikiem determinującym
wybór nowej firmy są atrakcyjne zarobki. Nie ulega wątpliwości,
że zarobki to jeden z czynników, które przy wyborze miejsca pracy są decydujące. Oprócz zarobków, pracownicy chcą się rozwijać
i awansować. Zmiana stanowiska na wyższe to okazja do sprawdzenia się w nowej roli i wyzwanie. Dla większości pracowników
41
Ibidem.
S. Sojak, Założyć firmę i nie zbankrutować, Warszawa 2009, s. 152.
43 A. Sajkiewicz (red.), Zasoby ludzkie w firmie. Organizacja-kierowanie-ekonomika,
Warszawa 1999, s. 281; T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 62-63.
42
121
rozwój to także możliwość podnoszenia kompetencji – dzięki szkoleniom, kursom i studiom podyplomowym44.
Jak pokazują wyniki raportu Pracuj.pl „Podwyżka bez tabu”
z listopada 2014 roku, 70% pracujących Polaków deklaruje, że podwyżka przyznana przez szefa motywuje i daje dodatkową energię
do działania. 31% badanych przyznało, że otrzymanie wyższego
wynagrodzenia zachęca ich do realizacji kolejnych projektów. Jednym z argumentów, który może szczególnie przemówić do pracodawców jest fakt, że aż 26% pracowników deklaruje, iż otrzymanie podwyżki sprawia, że chcą zostać w firmie na dłużej. Z drugiej
strony, 16% pracujących Polaków przyznaje, że ich stosunek do
pracy po podwyżce nie ulega zmianie, a pieniądze, które otrzymali,
po prostu się im należą. Na pytanie w jakim celu Polacy zabiegają
o podwyżki?, najczęściej (23%) odpowiada, że odkłada dodatkowe
pieniądze na konto oszczędnościowe. Co ciekawe, najwięcej osób,
które zadeklarowało taką postawę, znajdowało się w przedziale
wiekowym 18-29, a najmniej 40-49. Kolejnym, najpopularniejszym
celem, na jaki przeznaczamy dodatkowe fundusze są dzieci – 20%
poświęciłoby dla nich własną podwyżkę. Z kolei 15% zainwestowałoby w doszkalanie, a 14% postawiłoby na własną rozrywkę,
decydując się na wycieczkę marzeń. Wśród tych z pracowników,
którym zdarzyło się usłyszeć odmowę w sprawie podwyżki, 17%
zadeklarowało, że było to motywacją do wzmożonej i bardziej
efektywnej pracy. Dla 13% badanych odrzucenie wniosku o podwyżkę przez szefa było bodźcem do rozpoczęcia poszukiwań nowej pracy. Tyle samo ankietowanych przyznało, że brak zgody szefa na podwyżkę był powodem do zwrócenia się z tą samą prośbą
do innych osób w organizacji. 11% zadeklarowało z kolei przyjęcie
biernej postawy i brak jakichkolwiek działań w związku z odmową
zwiększenia wynagrodzenia. Tylko 2% przyznało, że w takiej sytuacji podjęło radykalny krok w postaci złożenia wypowiedzenia
z pracy. Jak pokazują wyniki raportu, najczęstszym argumentem,
jaki podaje przełożony, argumentując brak możliwości przyznania podwyżki, jest trudna sytuacja finansowa firmy (56%). 16%
Pieniądze czy awans – czyli co motywuje Polaków do zmiany pracy, http://informacje.monsterpolska.pl (12.05.2015).
44
122
pracodawców zrzuca winę na zarząd bądź swojego przełożonego,
od których zależy decyzja o zwiększeniu wynagrodzenia. 11% ankietowanych usłyszało z kolei, że do rozmowy o podwyżkę mogą
wrócić dopiero podczas oceny rocznej. 6% pracodawców uzależnia
podwyżkę od awansu, bez którego jej otrzymanie nie jest możliwe,
7% omawia plan, który pracownik musi zrealizować, aby otrzymać
podwyżkę45.
Badania z 2014 roku pokazują, że w obliczu zmian rynkowych
pracodawcy zaczęli dostrzegać rosnącą rolę motywacji, która pozwala zatrzymać pracownika w firmie i zwiększyć jego wydajność.
Przedsiębiorcy staranniej rozpoznają realne potrzeby pracowników, uwzględniają ich oczekiwania i plany, a co za tym idzie w indywidualny sposób dopasowują świadczenia pozapłacowe do potrzeb członków zespołu. Rynek pracownika jest dla pracodawców
wymagający – podstawowe wynagrodzenie przestaje być jedynym
kluczowym czynnikiem warunkującym wybór danej firmy. Coraz
częściej decydują o nim także świadczenia, które pracownik może
otrzymać od pracodawcy. Z raportu „Świadczenia pozapłacowe
2014” przygotowanego przez Grafton Recruitment we współpracy
z Sodexo Benefits and Rewards Services wynika, że świadczenia
dodatkowe znajdują się w pierwszej piątce najważniejszych czynników decydujących o tym, czy pracownik zdecyduje się na pracę
w danej firmie. Są one kluczowe dla praktycznie co drugiego ankietowanego i ustępują jedynie atrakcyjnemu wynagrodzeniu, możliwościom rozwoju, dogodnej lokalizacji miejsca pracy oraz formie
zatrudnienia. Rodzajów świadczeń pozapłacowych oferowanych
przez firmy jest coraz więcej. Są to: kupony, karty przedpłacone,
opieka medyczna, kultura i sport, dofinansowanie posiłków. To
rozwiązania, które nie tylko podnoszą motywację pracownika, ale
budują jego lojalność wobec firmy46.
Badania pokazują również, że 80% osób do 30. roku życia zdecydowałoby się na zmianę pracy ze względu na zarobki. Warto zauważyć, że wysokie zarobki – jako najważniejszy cel pracy – były
45 Czy podwyżka motywuje Polaków do pracy, 19.11.2014, http://www.pulshr.pl
(25.05.2015).
46 Firmy coraz więcej wydają na świadczenia pozapłacowe, 11.03.2015, http://www.
pulshr.pl (12.05.2015).
123
wskazywane po transformacji ustrojowej w 1991 roku i nadal pozostaje aktualne w świadomości społecznej. Tym samym można
pokusić się o hipotezę, że młode pokolenie Polaków, wchodzące
na rynek pracy, nadal jest raczej motywowane brakiem (pieniędzy, mieszkania, perspektyw, środków do życia), a tym samym
skoncentrowanie na rozwiązywaniu bieżących problemów. W rezultacie rzadziej spotykane jest myślenie w kategoriach rozwoju
i osiągania długofalowych celów. Taka postawa zwykle ma również swoje negatywne konsekwencje w wymiarze gospodarczym,
hamując zrównoważony rozwój i innowacyjność. W czasach kryzysu młodzi oczekują możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji
(37%) i stabilnej formy zatrudnienia (34%). Dla co czwartego badanego istotny jest elastyczny czas pracy oraz dogodna lokalizacja firmy. Natomiast co piąty ankietowany byłby skłonny zmienić pracę
ze względu na lepszą atmosferę w firmie47.
***
Motywowanie ma na celu odpowiednie rozbudzanie motywacji i kierowanie nią tak, aby pracownicy angażowali się w swoją
pracę i obowiązki. Motywację można pobudzać i kształtować
w różny sposób, za pomocą wielu środków. Można stosować ujemne bodźce motywacyjne, stwarzając warunki zagrażające temu, co
już pracownik osiągnął, bądź bodźce dodatnie, umożliwiając mu
pełniejsze osiągnięcie celów, do których dąży. Można motywować przez zainteresowanie samą pracą i jej kreatywnością, wyższymi zarobkami, możliwościami awansu48. Należy pamiętać, aby
system motywacyjny był odpowiedzią na potrzeby pracowników
– w ten sposób ich praca będzie przynosiła wymierne efekty i przełoży się na rozwój polskiej gospodarki w obliczu przemian współczesnego świata.
47
48
Co motywuje młodych do pracy, http://www.pulshr.pl (25.05.2015).
T. Ogrzebacz, Wykorzystanie…, op.cit., s. 56-57.
124
BIBLIOGRAFIA
Monografie i opracowania
Ackoff R.L., Zarządzanie w małych dawkach, Warszawa 1993.
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Kraków 2005.
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategia i działanie,
Kraków 1998.
Augustynek A., Pilecka B., Wybrane zagadnienia z psychologii dla studentów uczelni technicznych, Kraków 1995.
Bańka W., Zarządzanie personelem w małej i średniej firmie, Toruń 2002.
Baranowska E., Motywacja i jej zastosowanie w zarządzaniu zasobami
ludzkimi, Suwałki 2007.
Bartkowiak G., Psychologia zarządzania, Zielona Góra 2003.
Creen P.E., Tull D.S., Album G., Research for Marketing Decisions,
New Jersey 1988.
Czarniawska B., Motywacyjne problemy zarządzania. Psychologiczne
aspekty kierowania działalnością gospodarczą, Warszawa 1980.
Dejnaka A., Zasoby ludzkie. Planowanie i zarządzanie, Gliwice 2003.
Glick A., Tarczyńska M., Motywowanie pracowników, Warszawa 1999.
Gros U., Organizacyjne aspekty zachowań ludzi w procesach pracy, Katowice 1994.
Gryfin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa 1996.
Jasiński Z. (red.), Motywowanie w przedsiębiorstwie. Uwalnianie ludzkiej aktywności, Warszawa 2007.
Kozdrój A., Grupa pracownicza jako przedmiot i podmiot motywowania,
Warszawa 1988.
Penc J., Decyzje w zarządzaniu, Kraków 1997.
Penc J., Motywowanie w zarządzaniu, Kraków 1996.
Penc J., Motywowanie w zarządzaniu, Kraków 1998.
Piwowarczyk J., Partycypacja w zarządzaniu a motywowanie pracowników, Kraków 2006.
Rathus S.A., Psychologia Współczesna, Gdańsk 2004.
Reykowski J., Teoria motywacji a zarządzanie, Warszawa 1975.
Reykowski J., Z zagadnień psychologii motywacji, Warszawa 1976.
Sajkiewicz A., Płaca jako narzędzie kierowania, Warszawa 1993.
Sajkiewicz A. (red.), Zasoby ludzkie w firmie. Organizacja-kierowanie-ekonomika, Warszawa 1999.
125
Sarapata A., Doktór K., Elementy socjologii przemysłu, Warszawa
1963.
Saragata A., O zadowoleniu i niezadowoleniu z pracy, Warszawa 1977.
Sojak S., Założyć firmę i nie zbankrutować, Warszawa 2009.
Stoner J.A., Wankel Ch., Kierowanie, Warszawa 1992.
Wach T., Motywowanie i ocenianie pracowników, Warszawa 1997.
Wajda A., Organizacja i zarządzanie, Warszawa 2006.
Artykuły w publikacjach nieperiodycznych, czasopismach, na
stronach www
Berny J., Leśniewski M., Górski P., Motywacja w systemie zarządzania
zasobami ludzkimi. Analiza teoretyczna problemu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach
2012, nr 92.
Borkowska S., Formy udziału pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwem, „Ekonomika i Organizacja przedsiębiorstwa” 1990.
Co motywuje młodych do pracy, http://www.pulshr.pl (25.05.2015).
Czy podwyżka motywuje Polaków do pracy, 19.11.2014, http://www.
pulshr.pl (25.05.2015).
Firmy coraz więcej wydają na świadczenia pozapłacowe, 11.03.2015,
http://www.pulshr.pl (12.05.2015).
Michalik K., Typologia czynników motywacji, Zeszyty Naukowe
Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, nr
2(13)/2009, t. 2.
Ogrzebacz T., Wykorzystanie narzędzi motywowania w zarządzaniu kapitałem ludzkim małych i średnich przedsiębiorstw, w: Harasim W.
(red.), Zarządzanie kapitałem intelektualnym w organizacji inteligentnej, Warszawa 2012.
Osuch J., Motywacja jako czynnik zarządzania, Acta Scientifica Academiae Ostroviensis, 2003.
Pieniądze czy awans – czyli co motywuje Polaków do zmiany pracy,
http://informacje.monsterpolska.pl (12.05.2015).
Z A R Z Ą D Z A N I E
O Ś W I A T Ą
Julianna Bartosewicz1
ASSIMILATION OF KNOWLEDGE
METHODS AND ACTIVATING-LEARNING
TEACHING METHODS INDISPENSABLE
IN THE EDUCATIONAL PROCESS
METODY ASYMILACJI WIEDZY
I METODY AKTYWIZUJĄCE
NIEZBĘDNE W PROCESIE KSZTAŁCENIA
STRESZCZENIE
Metody asymilacji wiedzy i metody aktywizujące stanowią
dodatkowe elementy kształcenia, bez których współczesna edukacja jest niemożliwa. Formy i jakość obecnego kształcenia mają
wielkie znaczenie, gdyż zmiany w otoczeniu człowieka, coraz bogatsze i liczniejsze bodźce mają wpływ na jego rozwój. Wymaga
to ostrożnego podejścia do informacji, szczególnie pochodzących
z Internetu. Podstawą edukacji na wysokim poziomie jest posiadanie umiejętności, takich jak poszukiwanie, porządkowanie,
wartościowanie informacji (z Internetu, literatury, innych źródeł),
odpowiednie wykorzystanie ich, przekazywanie innym, czyli prawidłowe zarządzanie informacją i wiedzą. Istotne jest kształtowanie potrzeby ustawicznego dokształcania. Ciągłe niestosowanie
ww. metod może skutkować niezupełnym przygotowaniem absolwentów do łączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną i umiejętno1 Julianna Bartosewicz – Dr eng., has cooperated with the Bogdan Janski
Higher School’s Publishing House in Warsaw since 2011 in the scope of academic
publications.
128
ściami zdobytymi na poziomie akademickim. Utrudni to również
rozwiązywanie problemów w życiu zawodowym, społecznym
i prywatnym, a także spowoduje podejmowanie błędnych decyzji.
Wskazana zatem jest ciągła implementacja tych metod, aby zapewnić przygotowanie do pracy zawodowej. Takie metody pozwolą
również rozwijać zdolności, by sprostać wymogom pracodawców,
a także zwiększyć zainteresowanie oraz motywację studentów, czy
innych uczących się do efektywnego zdobywania wiedzy i umiejętności praktycznych.
SUMMARY
Assimilation of knowledge methods and activating-learning teaching methods make additional elements, without which modern
education is impossible. Forms and quality at present education
are significant because changes in man’s environment, richer and
richer as well as many and many in incentives, influence on his development. This requires a cautious approach to information especially from the Internet. The basis of quality education is to have
skills, such as search, get in order, consider values of this (from
the Internet, literature and other sources), appropriate use this,
transmit to others, that is a correct management of information and
knowledge. Important is to shape the need for constant improvement in everyone’s skills. Continuous non-application of the above
mentioned methods can result in incomplete preparation graduates for combination of theoretical with practical knowledge, and
abilities gained on academic level. This can also make solulion of
problems in working, social and private life hard as well as result
in wrong decisions. Implementation of such methods continuously
therefore, is recommended in order to assure everyone of training
for employment, in spite of practise these many times at universities and schools. Such manners will also help students or other learners, to develop skills so that to meet employers’ requirements, as
well increase in interest and motivation to effective acquire knowledge, and practical skills.
Julianna Bartosewicz – ASSIMILATION OF KNOWLEDGE METHODS...
129
Słowa klucze: metody asymilacji wiedzy, metody aktywizujące, potrzeba ustawicznego dokształcania, selekcjonowanie informacji, łączenie wiedzy teoretycznej z praktyczną, przygotowanie
do pracy zawodowej, efektywne zdobywanie wiedzy i umiejętności praktycznych.
Keywords: assimilation of knowledge methods, activating-learning teaching methods, the need for constant improvement in everyone’s skills, selection of information, combination of theoretical
with practical knowledge, training for employment, effective acquire knowledge and practical skills.
INTRODUCTION
Considered in the study assimilation of knowledge methods and
activating-learning teaching methods concern pupils, students and
all learners. Changes in the world, human environment, the pace
of life cause uncertainty, and undertake all citizens of the world
for immediate action, for the present also the future from a moral
point of view. Forms and quality of education at present therefore,
are of great importance. Man’s life in a particular space, place and
time has an impact on his development because richer and richer,
as well as more numerous stimuli interact with him and are constantly changing. These contain many traps harmful for education
especially from the Internet, so everyone ought to have a lot of resistance to it because not to succumb to such obstacle. The basis is
to have skills such as search for information, sort, valuation of information and appropriate use of these, that is correct management
by information and knowledge. Important is to shape needs for
continuous training. Everyone therefore, should acquire skills at
selection of information (from the Internet, literature and other sources), transfer these to others also. Currently globalization creates
new place and space of human life, which includes not only the natural environment, but also human social space, that is the place of
man in his close and distant surroundings environment. Traditional polytechnic and university education on many directions, not
always prepares students to working life, in spite of exercises or
130
the assimilation of knowledge methods and the activating-learning
teaching methods, which are not always applied. This may result
in incomplete preparation of graduates to combine theoretical with
practical knowledge, and skills gained on academic level. It also
complicates solution of problems in working, social and private
life, as well to take wrong decisions. Recommended, so is continual
implementation of such methods in order to provide preparation
for both work, and scientific-didactic (part from among graduates).
These manners will also help learners to develop abilities so that
to meet employers’ requirements, as well as increase students or
other learners’ interest, and motivation for effective acquirement of
knowledge with practical skills.
THEORETICAL APPROACH TO ASSIMILATION
OF KNOWLEDGE METHODS AND
ACTIVATING-LEARNING TEACHING METHODS
In modern pedagogy are teaching methods, in the context of didactics issues, taking into account the typology aspect of the education process and didactic units. Teaching methods should base on
aims, content and organizational forms of education, as well as on
the precise learners’ needs and a teacher’s preferences. According
to one of classification, there are assimilation of knowledge methods and activating-learning teaching methods2.
Assimilation of knowledge manners and the activating-learning
teaching ways were deliberately emphasized in the study because
these practical nature, as well as to have an opportunity to be closer
to real life and to solution of problems.
Assimilation of knowledge manners or the giving knowledge
methods are based on a teacher’s knowledge, and also are contained in didactic materials (textbooks, articles etc.). These include,
among other things, lecture, talk, demonstration, short story, text
of the reading. These play an important role in school education.
2
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/metody-nauczania;3940117.html,
state on the day: 30th March 2015.
the
131
In didactic teaching these ought to be used complementarily with
activating-learning teachjng methods3.
Assimilation of knowledge methods are the basis for education,
but these should be supplemented with other ways e.g. activating-learning teaching ones so that to meet of national, European and
the world labour market requirements, as well social and personal
life on the global scale. Activating-learning teaching manners denote a form of planned activation of experience, action and cognition in the educational process. These consist in pass incomplete
information on to learners in order to give them the incentive to
solution of problems independently, and to acquire indispensable
information. Popular activating-learning teaching ways are: dis
cussion, exercise method, and various practical ways (mainly manufacturing activity method applied to different subjects teaching.
This group also includes: projects method, brainstorming manner,
and numerous variants task ways as well as didactic games4.
The above mentioned activating-learning teaching methods are
effective didactic means, but these should be applied after previous
a teacher’s decision, and adaptation manners to learners’ age, abilities, intellectual level.
The projects methods is based on practical tasks and thematic
exercises in various fields of science, often indicated by learners,
corresponding to their interests, and related to real life situations,
accomplished in a given social environment5.
Currently such popular, and often applied method, gives an opportunity for develop learners who participate in implementation
of a given project.
A reliable approach to each participant, punctuality and competence on a required level denote condition of a successful completion of project tasks. Advantage of this manner is possibiliy of
application for European Union subvention. The brainstorming
way (also known as ideas exchange), developed by A.F. Osborne,
is based on a team and independent formulation of hypotheses
through learners. Work includes the following steps: a problematic
3
Ibidem.
Ibidem.
5 Ibidem.
4
132
situation creation, presentation of ideas together with verification
of these. After presentation of a problem by a teacher, learners submit proposals for its solution intuitively and spontaneously, even
the most surprising so that to subject these to rational analysis and
assessment6.
The brainstorming manner teaches learners self-reliance, logical
thinking, reflex and creates possibilities of set the fastest pase of
ideas’ submission, and carry out verification of solutions.
The task method is based on management by learners of the solution process of deliberately organized problem situation.
Work comprises steps: a problem definition, analysis and formulation of solution ideas, checking hypotheses, which are under
previously planned operations as well as results’ assessment. Differences in opinions can come up in a course of education. Contrast
between various solutions and analysis, enables everybody a new
look at a problem, and gives a teacher an opportunity for detection
of possible mistakes in learners’ reasoning. Exemplification the task
method is case study way and situational manner7.
The task method is an opportunity for display by learners through self-reliance, owing to skills such as event’s definition, its
analysis and solution, verification of hypotheses and results’ assessment. This can also prepare learners for a real approach to difficult, many times unexpected events and help them to solution of
issues by taking right and profitable decisions.
The way of didactic games is based on teaching with applied
models of real phenomena, situations or processes and a party element. Distinction is made by:
1) expressive games, the simplest and often applied form of didactic games in which learners are trained to recognize the basic
and general principles as well conditions by their own opinions
and ideas expression, related to the limited aspect of reality;
2) simulation games, about retrospective and authentic character
(these act retroactively), implement learners to issues’ analysis
that have already been someone’s real problems, the results of
6
7
Ibidem.
Ibidem.
133
learners’ solutions are compared with the previous ones taken
then;
3) situational games about prospective and prognostic character
where learners have to solve a fictitious problem, but probable
simultaneously with this hasn’t never been as such so far;
4) staging games, making an attempt to recreate a scenario on educational values by learners, scenario can refer to a literary or to
be a teacher’s product related to a selected fragment of reality,
in the staging games drama is applied, learners, who participate in this, have an opportunity for fuller, empathic experience
and realize experiences, motives, and dilemmas connected with
a particular social role or situation8.
The case study way, in social sciences is one of the main research
procedures, consisting of a detailed analysis of a selected object or
phenomenon, institution or community. The case study is usually
aimed at a comprehensive diagnosis of a study group, that is statement: Who are its members? What ways of behaviour and interaction in the group are constant, and repeated? What relationships
are between members of the study group? What is its relationship
to the surrounded world?9
The case study manner consists of analyzing selected events on
some field. Knowledge from the case’s analysis can bring about
a better understanding of similar cases, and modification of real
activities10.
This way is helpful in the educational process, and may result in
introduction learners into events occurring in a real working, social
and private life.
The case study educates learners’ skills such as critical analysis of information, presentation of their own opinions, teamwork.
The main advantage of this method is to create a situation in which
8
Ibidem.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/case-study;3883451.html, odczyt z dnia
23.04.2015.
10 Metoda przypadku: http://www.ceo.org.pl/koss/news/najlepiej-widacna-przykladzie-czyli-studium-przypadku-jako-metoda-nauczania, odczyt z dnia
23.04.2015.
9
134
learners make decisions based on critical analysis of data. They
also have an opportunity for making themselves, acquainted with
the real example of the other people’s activities, and to have a lesson from this, essential for their own undertaking. This way gives
a sense of security, simultaneously with enabling creative work on
real problems’ solutions. Learners, in this stage of education, do not
suffer consequences which could occur as a result of taking wrong
decisions during activities in real life11.
It is worth therefore, to use others’ experience, but ultimately to
anticipate self-reliance in activities, even in a later stage.
Analysis of selected events may be carried out to obtain knowledge in order to a better understanding of the broader analogous
events, phenomena or processes, based on research into a course of
isolated events (e.g. analysis of the law creation process can help
learners to understand the statutory way in parliament). This can
also cause an opportunity for better knowledge on a course of general events in analogous conditions (e.g. acquisition analysis of
educational unit by a local government, will help to understand the
importance of such practice for other schools)12.
A teacher should consider a substantive scope of events, which
will be analyzed during classes, as a part of class preparation to
achieve purpose and effectiveness.
Not all elements must occur in each case study. A course of the
case study can apply only certain elements, depending on the aim
delineated by a teacher, for example:
1) case study can be used as an introduction to classes on a chosen topic, supply learners with necessary knowledge about life
situations, analysis can limit then so that to make a diagnosis
by learners, and to a common discussion about the identified
problems, it is also an opportunity for practice students’ skills in
the scope of source materials analysis;
2) case study can also be used to creation for learners an opportunity for creative search of solutions and debate about these, after
taking the event’s diagnosis from a teacher, a course participants
11
12
Ibidem.
Ibidem.
135
should find solutions to already identified problem, define these
implications, and exchange opinions during debate13.
In case study:
1) learning goals should be specified, for which a teacher wants to
use this method, and definition of these will enable him to take
decision about conduct classes, and stages of the case method
for analysis during activities;
2) a teacher should determine a role of a study case in a planned realization by himself, as part of the teaching programme (e.g. in
next semester). At the beginning of a chosen programme’s part,
the case study will introduce learners to subject, get them interested in this by showing its relationship to life, and introduction
to basic notions, in stage of the programme appropriate is to
limit diagnosis the presented event because students have too
little knowledge to find solutions, the case study may only help
them to formulate problems typical for a whole programme’s
section, during implementation of a chosen section the case study may improve knowledge on the basic notions and to facilitate their understanding through showing the specific situations,
at the end of the programmes’ section, the case manner can verify theses constructed during its realization, if the case study will
focus on independent solutions, related to problems typical of
the programme’s section by learners, a teacher can give them an
opportunity for gather together, and apply knowledge acquired
during their studies;
3) determine the scope of knowledge, which in usage of the case
study, learners should acquire;
4) identify skills that learners should practise14.
Each stage of the case study way educates specific skills, indispensable to correct work during implementation of each task.
During subsequent stages of the case study are educated the following skills:
13
14
Ibidem.
Ibidem.
136
1) in the stage of diagnosis - usage of various information sources,
critical analysis of these, selection of information;
2) in the stage of looking for solutions and forecast about consequences – creative problem solution, decision making, foreseeing
of proposed solutions’ results, judgment of consequences, in accordance with established criteria;
3) in the stage of discussion – formulation of opinins and emphasis
on arguments, active listening;
4) in the stage of adaptation to real conditions – formulation of
opinions based on acquired knowledge and experience, conclusions’ usage to solution of their own, real problems15.
Important is professional approach towards activities, related
to the case method because of the upshot of conducted classes will
depend on this.
For conduct classes well, a case for analysis should be specified
which ought to meet the following criteria:
1) significance criterion – an event should relate to important issues for completion of the accepted educational programme;
2) openness criterion – the selected event to interpret in different
ways, to have many solutions, and reflect conflicts about universal dimension;
3) attractiveness criterion – an event or a method of presentation
should arouse learners’ interest, and involve in search for creative solutions;
4) proximity of learners’ experience criterion – just examples of situations close to their life can lead to suggestions for improvement in their own actions (e.g. to analyze function of cooperative student from a neighbouring school may result in a learners’
decision about to use conclusions from analysis to start their
own activities16.
Source materials, one of the most important components of the
case method’s implementation, should be reliable, solid, supported by results of scientific research. Recommended are ethical and
15
16
Ibidem.
Ibidem.
137
correct texts, cartoons as the done thing, which not to be affront to
other persons’ dignity.
During a choice of ready source materials for the study case
way, everyone ought to see these so:
1) contain important information about a described event, and
many others to create opportunities to make a choice by learners;
2) allow consideration of case multi faceted, present different opinions, especially conflict’s description;
3) were written in a language adapted to learners’.perceptual abilities (if these contain many specialist terms, a teacher should
prepare terminological glossary);
4) were chosen so as to learners, with possessed knowledge, can
carry out analysis, especially if the case study method’s application was assumed at the beginning of programme section’s
realization;
5) provide an interesting interpretation of events, as a result of
using different sources such as legal acts: constitutions, laws,
orders, legal codes, the rules, the press articles, interviews with
politicians published in the press, video and radio recording,
documentary films, information broadcasts, memoirs, biographies, works of classics of political thought, fragments of belles-lettre, shorthand notes (e.g. from a session of parliament
or local government council’s session), publications of political
parties (e.g. programmes, leaflets, posters, photographs, postcards, cartoons, works of art’s reproduction, published letters,
statistical data, maps)17.
The most preferred is the presentation of practical application of
the activating-learning teaching manners. This will help learners to
understand these meaning, possibilities to relate ones to real working, social and private life. This also can decrease in wrong decisions in the scope of considered cases.
17 Ibidem.
138
EXEMPLIFICATION OF THE ACTIVATINGLEARNING TEACHING METHODS
During classes with use of the case study manner, learners
should:
1) make diagnosis, on the basis of a particular described event,
which they took from a teacher or founded by themselves (e.g.
analysis of protests against waste incineration plant construction), they also ought to answer the questions: What happened
and why? What causes of this incident were? What the problem
is related to this event? What conflicts arise in the event? Why
anyone had to act in a specific way?
2) try to find solutions of the problem identified by them, through
answering questions: What ways are so that to resolve the conflict? What criteria should be adopted to make the best decision?
What decision, based on these criterion ought to be taken? What
important values are included in the conflict?
3) anticipate consequences of the proposed solutions, by analysing the received proposals for solution of the problem through
answering the following questions: What consequences could
be of each individual solution? Which of these are positive and
which ones are negative? What consequences of decisions, recognized by learners, might be the best, taking into account different aspects of the problem (e.g. good tasks’ implementation,
relationships with others, impact on the environment)? Which
of these consequences are consistent with important values to
learners? Which of the consequences are in conflict with such
values? How to react to conflict when it will occur?
Learners should establish criteria meeting advantageous solutions, and evaluate proposals, according to the criteria:
1) discuss on the proposed solutions, by presentation of their own
analysis’ results as well as put forward arguments, and exchange of opinions;
2) transfer the conclusions of the study to the situation in real
world, by asking questions: What resemblance is between the
described event and the situation, known from their own life?
139
What conclusions can be useful for learners to their own actions,
in situations with which they encounter directly?18.
Skilled diagnosis of the given event by learners, search for solutions, discussion about these, anticipation of these effects, transfer the conclusions drawn from the case study to real life, through
a suitable selection of questions, can specialize learners, who are
willing, diligent, motivated in application of this method usually.
During preparatory work on the case study a teacher should:
1) create conditions for learners to work independently, that is
determination of a problem, its solution proposals, discuss and
proposals presentation by themselves;
2) support them, if necessary, answer questions e.g. concerning
lack of clarity in source texts or misunderstanding of instructions;
3) give clear instructions specified the tasks for learners, and forms
of their work;
4) decide whether, and in which stage of work will be proceed individually, in pairs or in small groups;
5) analyse precisely defined goals, related to the teaching programme of a given section, and preferences concerning the need for
education of specific skills, important or unique for the subject19.
In the case way, during exchange of opinions, learners’ role is
particularly important. A teacher acts very occasionally.
In the stage of exchange of the views by learners about the analysed case, put on the event’s interpretation, and the propose solutions, a teacher acts as a facilitator of discussion, that is a person
who does not take a direct part in the debate. He cares however, of
the course with adhere to the established principles, which means
about as many active participants, to consider in the discussion all
the pros and cons important arguments, so that to discuss to the
point, and not to finish prematurely. A teacher should be neutral,
18
19
Ibidem.
Ibidem.
140
apart from disturbing the situations such as say by learners harmful content to others20.
A teacher is able to suggest a way of work the results’ presentation by learners for common benefit of all participants in this stage
classes.
In the stage of work the results presentation by students learning in small groups, a teacher can propose the show on large sheets
of paper. The other learners can easily familiarize themselves with
effects of different groups’ work. This will be introduction to the
debate about the proposed solutions21.
A teacher also can, as part of a choice of the best solution, suggest that students may check their actions’ results by themselves.
In the stage of a choice of the best solution, a teacher (if he recog
nizes such need) can use various ways in order to absorb the students by the decision-making process:
1) can make a comparison of the main proposals through the “decision tree” by Richard C. Remy, and Roger La Raus;
2) can absorb the students, if the essence of the case is human relationships issue to check the solution through role play, and
check thus possible consequences of the accepted solutions22.
It is worth to analyse the example of the PBL method, shown
below, and use as a supplement with knowledge because this may
enhance classes, and increase a degree of a chance to solve problems by learners. This should however, take place under a teacher’s
supervision.
EXEMPLIFICATION OF THE PBL METHOD
IN EUROPE AND IN POLAND
The PBL method (Project-Based Learning) is fully effective only
when is applied during all classes, that is from the first to the last
20
Ibidem.
Ibidem.
22 Ibidem.
21
141
year of studies. Such situation is in the French network of universities “Centre d’Etude Supérieure Industrielle” which use this manner at information science field of study. The first month of classes,
the period during which direct meetings of all students of the first
year with a teacher, who delivers classes take place regularly, is
dedicated to preparation beginners for work by the PBL way. Research personnel make tutors always available during consultations, and outside experts, who come from time to time (usually
after the close of the subject e.g. commercial companies, governmental institutions, research institutes). Classes with experts are
realized like round table talks, in which all students participate,
on the solved problem. Students, who realize exactly the same program in 22 network schools across France, have an opportunity to
consult with each other, and cooperate on-line. Tutors are recruited
from experienced employees, can manage with the most untypical
students’ problems, particularly concerning the substance complicated facts. They can always invoke experts’ help. A tutor should
know the network sources on the given subject as well as be familiar with which erroneous data can students chance via the Internet. He simultaneously ought to be able to offer them valuable
sources. University operates by the modular system. The modules
are short, usually 2-day and focused on accomplishment a single
learning outcome. Development of the 2-year studies programme,
conducted entirety by the PBL manner, drew up by a team of several people, lasted 2 years. At the other directions, carried out by the
“Centre d’Etude Supérieure Industrielle,” the PBL method is applied only for selected modules. This causes students’ disorientation over a way of work on specific classes. Frequency and quality
of student consultations determines the correct completion of the
project. At computing field, the first month of preparation for work
through the PBL method is oriented to change a way of students’
thinking, and frequent visits to call on their tutors. The students at
other engineering fields have such need only before the date of the
presentation. Classes about “Risk/threat in industry” for students
of the fifth year at the “Centre d’Etude Supérieure Industrielle,” are
also conducted by the PBL method. The first day of classes is dedicated to work methodology, training goals, time frame etc. During
142
next few months, the students individually or in small groups of 2-3
people solution of problems (spend 1 week in month at university,
and 3 weeks in the industry). They can at this time to consult with
a tutor, as part for 8 contact hours. At the end a whole group see
each other and presents problems’ solutions. The learners should
solve the analyzed issues as well as apply knowledge, gained during study the other subjects, and industrial practise23.
Application of the PBL manner at University of Hull (Great Britain) is another proof of a possibility to get students onto reality
and realistic life.
Interesting scenarios’ descriptions, in the PBL method’s practice,
has developed by Prof. Tiny Overton’s group at University of Hull.
In one of these, students receive a letter from the angling association’s member, who observed decrease in population, and size of
fish angled on their area. The students, act on behalf of the self-government unit, which protects water, have to examine whether the
complaint is justified, and if any, establish its reason. The students
receive a map of the county, water samples, information on industrial plants and craft ones, also farms which act on the discussed
area, data from monitoring stations of surface water quality, cuttings during recent months etc. In order to solve the problem, they
have to read specialist literature, pollution norms, interpret the received data (e.g. find out about various acronyms’ meaning e.g. for
COD (chemical oxygen demand), and BOD (chemical oxygen demand). As well to carry out chemical experiments, and to contract
a chemical plant to do analyses by professional equipment. They
should make a decision e.g. What kind of analyses? What methods?
With what sensitivity should these be performed?24
Events considered by the PBL method encourage learners more
than once, to thorough action in many aspects simultaneously. The
students of physics at University of Leicester meet with PBL way
during 1 year study. They receive a piece of information: “UltraKle23 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, the state on the day: 30th April 2015.
24 Ibidem, and S. Belt, T. Overton, S. Summerfield, Tales of the Riverbank.
A problem solving case study in analytical chemistry and environmental science,
University of Hull (2002).
143
ene is a new stain remover, which according to producers is considerably more effective than others”. Advertising council received
a number of complaints related to this product, and contracts lab
to test the matter. The company was already informed about ensuing issue, and in response to the council sent laboratory test results
so that to support information given in the advertisement. The task
is based on finding, in an independent way, if pieces of information
contained in the advertising are real, and do not overstep the code
of advertising’s ethics. The students should conduct research, and
prepare answer in a letter for the advertising council. The learners
receive: a recording of the advertising, the letter with accusation
sent to the advertising council, the report sent to the producer, the
scientific publication, the sample of advertised stain remover, and
others occur on the market, equipment such as container rack for
tubes, a ruler, a clock, wads of filter paper25.
The students, who did not introduce into the PBL manner, had
doubts about the scope of the task, its relationship with physics,
a way of its implementation, a source from which they can learn
how to perform this, appropriateness of undertakimg the project.
They also expressed reluctance to work in a group on the grounds
of unnecessary waste of time, but through a possibility to take on
the task individually. That’s a cause of this method’ implementation necessity in a reliable way. At first, the students learn more
about the method than on physics, but the more PBL activities the
more assimilated knowledge. Over the course of time they will
gain more and more experience26.
At University of Sheffield laboratory classes, for students of
the first year, are conducted in the following manner: initially, the
students learn basic laboratory activities, next they perform simple tasks (each anticipated for one class around 4 hrs), and end the
group of the first year, the project lasted five weeks. This is one of
25 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, the state on the day: 30th April 2015, and PossiBiLities. A Practice
Guide to Problem-based Learning in Physics and Astronomy, red. D. Raine, S. Sy
mons, The Higher Education Academy, Physical Science Centre, Hull (2005).
26 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, the state on the day: 30th April 2015.
144
the easiest ways to familiarize the PBL method wtth university
reality27.
At Medical University of Poznan PBL method was introduced
in 2000, in the didactic module class “arterial hypertension”, for
students of the fifth year at the Medical Faculty. The didactic module included both morning clinical activities at the ill’s bed and in
the clinic, as well as interactive seminar classes (five-week thematic
blocks), and students’ work in groups. This approach allowed to
introduce methodological innovation, without the necessity for
changes in the schedule. The pilot programme to teaching the first
aid, by the PBL method, was carried out at Medical Faculty of Academy Medical (then), for students of the fourth-year, in 1999/2000
academic year. The changes initially caused a big students’ dissatisfaction, who had to remind themselves knowledge about the
first aid, from the first and third year of studies material. Lack of
customary lecture aroused students’ astonishment and disquiet.
After the second day of classes (of 4) however, the students emphasized advantages of achievement in knowledge through their own
way, and the time chosen by them. 12 people participated during
work on creation of the programme. Apart from 16 hours of meetings with the whole students’ group, they had additionally labs for
5 days a week, 3 hours a day at their disposal. Aside from tutors’
office hours (including weekends), they were able to contact with
them through email. A special guide for students was created,
which contains: the tutors’ contact data, the list of Polish literature
and foreign language literature, the useful websites addresses, the
detailed schedule, fragments of the course book on the website. At
the beginning of all classes 2 cases were presented for students,
at the end the multiple-choice test that checked a level of their
knowledge was prepared, but at the last ones the practical test was
made28.
27
Ibidem.
https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b 8cec8c273f32.pdf, the state on the day: 30th April 2015, and Ku problemowemu
uczeniu się w akademii medycznej. Red. Z. Adamski, Akademia Medyczna im.
Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań (2001).
28
145
Since 2007, at Collegium Medicum of Jagiellonski University
the course “Introduction into Clinical Sciences” for the students of
English Language School has functioned (approx. 100 persons), has
conducted, as a whole, by the PBL method. The course has prepared on the basis of the experience gained in Rochester University,
NY, USA29.
It is worth, so to familiarize oneself with the activating-learning-teaching methods used outside Europe e.g. in Australia.
Five universities, a wide variety of vocational institutions and
outstanding English schools have been situated in Perth (Australia). These provide quality education and comprehensive training
with different flexible study ways, together with state of the art facilities. Full time students with students visa can work part-time
for up to 40 hours per fortnight, when the course is in session and
unlimited hours during the holiday break. Students on a working
holiday visa can work full time or part time, and can study for up
to four months at a time, as a great way to learn a new vocational
skills. They also sign up for English course to perfect this language30.
Curtin University, also located in Perth, as a forward-thinking,
innovative university, collaborates internationally with some of the
biggest companies in Australia. This ensures on its research and
education aims as well as that everyone can graduate highly employable31.
Education and Training International is possible because of
Technical and Further Education (TAFE), as a network of government owned higher education institutes located across Perth and
Western Australia. TAFE and western Australia institutes, offer
a wide scope of employment focused courses from certificate to associate degree level, modern facilities and pathways to university
programmes. Courses to study include: animal services&marine
studies; art, design&multimedia; aviation; building design, construction&engineering; business&management; children&com29 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c27
3f32.pdf, the state on the day: 30th April 2015.
30 http://studyperth.com.au/pl/, the state on the day: 21st March 2015.
31 Ibidem.
146
munity services; English language computer programs; health,
recreation&lifestyle; hospitality&tourism; information technology;
science&environmental studies32.
Education&Training College is a fully accredited, Australianowned, Registered Training Organization (RTO), offers English
language courses to students for improve their language skills
for employment, Higher education and/or travel purposes can be
realized to the full. The scope of quality courses include: award
courses, exam preparation Cambridge-PET (Preliminary English Test), FCE (Preliminary English Test), CAE (Certificate in
Advanced English), CPE (Certificate of Proficiency in English),
IELTS (International English Language Testing System), TESOL
(Teaching English to Speakers of Other Languages). For customized courses are prepared: small, personal classes, available with
friendly, caring and qualified staff. Campus is located in the Perth’s
Cultural Centre. A great scope of campus facilities and student services enrolment, with the complete study package is an additional
advantage33.
Phoenix Academy, one of Australia’s premier English training
institutions, but a large tranquil garden campus, offers a full scope of English courses including general English day time, evening
classes, Cambridge exam courses, global business skills, academic
English, and university pathway programmes), recognized by high
schools, colleges. TAFE, and University partners for direct entry34.
Phoenix Academy also offers work and study opportunities, including a working holiday makers programme, demi pair and au
pair, job club and internship placements35.
32
Ibidem.
Ibidem.
34 Ibidem.
35 http://www.perthdemipair.com.demi.pl/, the state on the day: 26th March
2015, and a demi pair, a student visa and attends school from 9am to 3:15 each day,
works 15 hours in exchange for full board. an au pair is on a working holiday visa and
does not attend school, she is flexible to someone’s needs and an au pair volunteers’
for full board and pocket money weekly to do 30 hours a week. A part au pair is on
a working holiday visa, and attends school only in the morning, she can apply to do
15, 20 or 25 hours. All girls work 15 hours in exchange for full board all hours worked
above 15 is paid per hour. 6 month au pair placement with fee paid in dollars.
33
147
CONCLUSION
Assimilation of knowledge methods and activating-learning teaching methods make additional elements without which modern
education is impossible. Forms and quality at present education
are significant because changes in man’s environment, richer and
richer as well as many and many in incentives, influence on his development. This requires a cautious approach to information, particularly from the Internet. The basis of quality education is to have
skills such as search, get in order, consider values of this (from the
Internet, literature and other sources), appropriate use this, transmit
to others, that is a correct management of information and knowledge. Important is to shape the need for constant improvement in
everyone’s skills. Indispensable is acquire abilities, select information, and transfer this to others. Modern globalization creates new
place and space of human life, which includes the natural environment, social, human space or place in his close and distant environmental surroundings. Traditional polytechnic and university
education at many fields of study, not always prepares for working
life in spite of exercises or applied the above mentioned methods.
Non-application of these ways can result in incomplete preparation
graduates for combination of theoretical with practical knowledge,
and skills gained on academic level. This can also make solulion of
problems in working, social and private life hard, as well as result
in wrong decisions. Implementation of such manners continuously
therefore, is recommended, in order to assure everyone of training
for employment, so that to provide preparation for both work and
scientific-didactic work (part from among graduates). These ways
will also help students or other learners to develop skills in order
to meet employers’ requirements as well as increase in interest and
motivation to effectively acquire knowledge, with practical skills.
148
REFERENCES
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/metody-nauczania;3940117.
html, the state on the day: 30th March 2015.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/case-study;3883451.html, the
state on the day: 23rd April 2015.
Metoda przypadku: http://www.ceo.org.pl/koss/news/najlepiejwidac-na-przykladzie-czyli-studium-przypadku-jako-metodanauczania, the state on the day: 23rd April 2015.
https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d360
79bb18b8cec8c273f32.pdf, the state on the day: 30th April 2015.
S. Belt, T. Overton, S. Summerfield, Tales of the Riverbank. A problem solving case study in analytical chemistry and environmental science, University of Hull (2002).
PossiBiLities. A Practice Guide to Problem-based Learning in Physics and Astronomy, red. D. Raine, S. Symons, The Higher Education Academy, Physical Science Centre, Hull (2005).
Ku problemowemu uczeniu się w akademii medycznej. Red.
Z. Adamski, Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu, Poznań (2001).
http://studyperth.com.au/pl/, the state on the day: 21st March
2015.
http://www.perthdemipair.com.demi.pl/, the state on the day:
26th March 2015.
Julianna Bartosewicz1
METODY ASYMILACJI WIEDZY
I METODY AKTYWIZUJĄCE
NIEZBĘDNE W PROCESIE KSZTAŁCENIA
ASSIMILATION OF KNOWLEDGE
METHODS AND ACTIVATING-LEARNING
TEACHING METHODS INDISPENSABLE
IN THE EDUCATIONAL PROCESS
STRESZCZENIE
Metody asymilacji wiedzy i metody aktywizujące stanowią
dodatkowe elementy kształcenia, bez których współczesna edukacja jest niemożliwa. Formy i jakość obecnego kształcenia mają
wielkie znaczenie, gdyż zmiany w otoczeniu człowieka, coraz bogatsze i liczniejsze bodźce, mają wpływ na jego rozwój. Wymaga
to ostrożnego podejścia do informacji, szczególnie pochodzących
z Internetu. Podstawą edukacji na wysokim poziomie jest posiadanie umiejętności, takich jak poszukiwanie, porządkowanie,
wartościowanie informacji (z Internetu, literatury, innych źródeł),
odpowiednie wykorzystanie ich, przekazywanie innym, czyli prawidłowe zarządzanie informacją i wiedzą. Istotne jest kształtowanie potrzeby ustawicznego dokształcania. Niestosowanie ciągle
ww. metod może skutkować niezupełnym przygotowaniem absolwentów do łączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną i umiejętno1 Julianna Bartosewicz – dr inż., współpracuje z Wydawnictwem Szkoły
Wyższej im. Bogdana Jańskiego w Warszawie od 2011 roku, w zakresie naukowych
publikacji.
150
ściami zdobytymi na poziomie akademickim. Utrudni to również
rozwiązywanie problemów w życiu zawodowym, społecznym
i prywatnym, a także spowoduje podejmowanie błędnych decyzji.
Wskazana zatem jest ciągła egzemplifikacja takich metod, aby zapewnić przygotowanie do pracy zawodowej. Metody te pozwolą
również rozwijać zdolności, by sprostać wymogom pracodawców,
a także zwiększyć zainteresowanie oraz motywację studentów czy
innych uczących się, do efektywnego zdobywania wiedzy oraz
umiejętności praktycznych.
SYNOPSIS
Assimilation of knowledge methods and activating-learning
teaching methods make additional elements, without which modern education is impossible. Forms and quality at present education are significant because changes in man’s environment, richer
and richer as well as many and many in incentives, influence on
his development. This requires a cautious approach to information especially from the Internet. The basis of quality education is
to have skills, such as search, get in order, consider values of this
(from the Internet, literature and other sources), appropriate use
this, transmit to others, that is a correct management of information
and knowledge. Important is to shape the need for constant improvement of everyone’s skills. Non-application of the above mentioned methods can result in incomplete preparation graduates for
combination of theoretical with practical knowledge, and abilities
gained on academic level. This can also make solulion of problems,
in working, social and private life hard, as well as result in wrong
decisions. Implementation of such methods continuously therefore, is recommended in order to assure everyone of training for employment, in spite of practise these many times at universities and
schools. These methods will also help students or other learners,
to develop skills so that to meet employers’ requirements, as well
increase in interest and motivation to effective acquire knowledge
and practical skills.
Julianna Bartosewicz – METODY ASYMILACJI WIEDZY I METODY...
151
Słowa kluczowe: metody asymilacji wiedzy, metody aktywizujące, potrzeba ustawicznego dokształcania, selekcjonowanie informacji, łączenie wiedzy teoretycznej z praktyczną, przygotowanie
do pracy zawodowej, efektywne zdobywanie wiedzy i umiejętności praktycznych.
Keywords: assimilation of knowledge methods, activating-learning teaching methods, the need for constant improvement in everyone’s skills, selection of information, combination of theoretical
with practical knowledge, training for employment, effective acquire knowledge and practical skills.
WPROWADZENIE
Rozpatrywane w opracowaniu metody asymilacji wiedzy i metody aktywizujące dotyczą uczniów, studentów oraz wszystkich
uczących się. Zmiany w świecie, otoczeniu człowieka, tempo życia
powodują niepewność i zobowiązują wszystkich obywateli świata do natychmiastowego działania na rzecz teraźniejszości oraz
przyszłości z moralnego punktu widzenia. Dlatego formy i jakość
obecnego kształcenia mają wielkie znaczenie. Życie człowieka
w określonej przestrzeni, miejscu i czasie ma wpływ na jego rozwój, gdyż coraz bogatsze i liczniejsze bodźce oddziałują na niego
i ulegają ciągłym zmianom. Zawierają wiele pułapek szkodliwych
dla wychowania, płynących szczególnie z Internetu, więc trzeba
wiele odporności, aby im nie ulegać. Podstawą jest posiadanie
umiejętności, takich jak poszukiwanie, porządkowanie, wartościowanie informacji oraz odpowiednie ich wykorzystanie, czyli prawidłowe zarządzanie informacją i wiedzą. Istotne jest kształtowanie potrzeby ustawicznego dokształcania. Należy zatem nabywać
umiejętności selekcjonowania informacji (z Internetu, literatury, innych źródeł) oraz przekazywania ich innym. Obecnie globalizacja
stwarza nowe miejsce i przestrzeń życia człowieka, która obejmuje
nie tylko otoczenie naturalne, lecz również społeczną przestrzeń
ludzką, co oznacza jego miejsce w bliższym i dalszym otoczeniu
środowiskowym. Tradycyjne kształcenie politechniczne i uniwersyteckie na wielu kierunkach nie zawsze przygotowuje do życia
152
zawodowego, mimo ćwiczeń, czy stosowanych niejednokrotnie
metod asymilacji wiedzy i metod aktywizujących, czyli do łączenia
wiedzy teoretycznej z praktyczną i umiejętnościami zdobytymi na
poziomie akademickim. Utrudni to również rozwiązywanie problemów w życiu zawodowym, społecznym i prywatnym, a także
spowoduje podejmowanie błędnych decyzji. Wskazana jest ciągła
implementacja takich metod, aby zapewnić przygotowanie zarówno do pracy zawodowej, jak i naukowo-dydaktycznej (części spośród absolwentów uczelni). Metody te pozwolą również rozwijać
zdolności, by sprostać wymogom pracodawców, a także zwiększą
zainteresowanie oraz motywację studentów, czy innych uczących
się do efektywnego zdobywania wiedzy oraz umiejętności praktycznych.
TEORETYCZNE PODEJŚCIE DO METOD
ASYMILACJI WIEDZY I METOD
AKTYWIZUJĄCYCH
We współczesnej pedagogice występują metody nauczania,
w kontekście zagadnień dydaktyki, z uwzględnieniem aspektu typologii procesu kształcenia i jednostek dydaktycznych. Metody nauczania powinny bazować na celach, treści i formach organizacyjnych kształcenia, a także na konkretnych potrzebach uczących się
i preferencjach nauczyciela. Zgodnie z jedną z klasyfikacji występują metody asymilacji wiedzy i metody aktywizujące2.
W opracowaniu celowo zaakcentowano metody asymilacji wiedzy i metody aktywizujące, ze względu na ich praktyczny charakter, a także możliwość przybliżenia uczącym się realnego życia
oraz rozwiązywania problemów.
Metody asymilacji wiedzy, czyli metody podające, bazują na
wiedzy nauczyciela oraz wiedzy zawartej w materiałach dydaktycznych (podręcznikach, artykułach itp.). Zalicza się do nich m.in.
wykład, pogadankę, pokaz, opowiadanie, lekturę tekstu. Odgry2
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/metody-nauczania;3940117.html, odczyt
z dnia 30.03.2015.
153
wają istotną rolę w edukacji szkolnej, w pracy dydaktycznej powinny być stosowane komplementarnie z metodami aktywizującymi3.
Metody asymilacji wiedzy są podstawą kształcenia, lecz aby
sprostać wymogom krajowego, europejskiego i światowego rynku pracy oraz życia społecznego i prywatnego w skali globalnej,
powinny być ciągle uzupełniane o inne metody, np. o metody aktywizujące.
Aktywizujące metody są formą zaplanowanego aktywizowania doświadczania, działania i poznawania w procesie kształcenia.
Polegają na przekazywaniu uczącym się niepełnych informacji,
w celu zachęcenia do samodzielnego rozwiązywania problemów
i zdobywania niezbędnych informacji. Popularnymi metodami aktywizującymi są: dyskusja, metoda ćwiczeń oraz różnego rodzaju
metody praktyczne (głównie metoda wytwórczej działalności, wykorzystywana w nauczaniu różnych przedmiotów). Do tej grupy
zalicza się także metodę projektów, burzę mózgów oraz liczne warianty metod problemowych i gier dydaktycznych4.
Wszystkie wymienione wyżej metody aktywizujące są skutecznym środkem dydaktycznym, lecz powinny być stosowane po
uprzedniej decyzji nauczyciela, który powinien dostosować metodę do wieku, zdolności, poziomu intelektualnego uczących się.
Metoda projektów polega na koncentrowaniu się na zadaniach
praktycznych i ćwiczeniach tematycznych z różnych dziedzin nauki, często wskazywanych przez uczących się, odpowiadających
ich zainteresowaniom i nawiązujących do realnych sytuacji życiowych, realizowanych w danym środowisku społecznym5.
Popularna obecnie i dość często stosowana metoda projektów
daje szansę rozwoju uczącym się, uczestniczącym w realizacji danego przedsięwzięcia. Warunkiem pomyślnego zakończenia zadań projektowych jest rzetelne podejście do problemu każdego
uczestnika, terminowość oraz kompetencje na wymaganym poziomie. Walorem tej metody jest możliwość korzystania z subwencji
Unii Europejskiej.
3
Ibidem.
Ibidem.
5 Ibidem.
4
154
Metoda burzy mózgów (in. giełda pomysłów) (ang. brainstorming), opracowana przez A.F. Osborne’a, bazuje na zespołowym
i samodzielnym formułowaniu przez uczących się hipotez. Praca
obejmuje następujące etapy: wytworzenie sytuacji problemowej,
prezentacja pomysłów oraz ich weryfikacja. Po przedstawieniu
przez nauczyciela problemu, uczący się w sposób intuicyjny i spontaniczny zgłaszają propozycje jego rozwiązania, nawet najbardziej
zaskakujące, aby całość poddać racjonalnej analizie i ocenie6.
Metoda burzy mózgów uczy samodzielności, logicznego myś
lenia, refleksu i stwarza możliwość nadawania jak najszybszego
tempa zgłaszania pomysłów oraz przeprowadzania weryfikacji
rozwiązań.
Metoda problemowa polega na kierowaniu przez uczących się
procesem rozwiązywania celowo zorganizowanej sytuacji problemowej. Praca obejmuje etapy: określenie problemu, analiza
i formułowanie pomysłów jego rozwiązania, sprawdzenie hipotez
w toku zaplanowanych uprzednio działań, ocena uzyskanych wyników. W toku edukacji mogą występować różnice zdań. Konfrontacja i analiza różnorodnych rozwiązań umożliwia nowe spojrzenie
na problem oraz daje nauczycielowi okazję do wykrycia ewentualnych błędów w rozumowaniu uczących się. Egzemplifikacjami metody problemowej są: metoda przypadków i metoda sytuacyjna7.
Metoda problemowa jest okazją do wykazania się przez uczących się samodzielnością, dzięki umiejętnościom, takim jak definiowanie zdarzenia, jego analiza i rozwiązanie, sprawdzenie hipotez oraz ocena uzyskanych wyników. Może również przygotować
uczących się do realnego podejścia do trudnych, niejednokrotnie
nieprzewidzianych zdarzeń oraz pomóc w ich rozwiązaniu, poprzez podejmowanie słusznych i korzystnych decyzji.
Metoda gier dydaktycznych polega na nauczaniu, z zastosowaniem modeli rzeczywistych zjawisk, sytuacji lub procesów oraz
elementu zabawy. Rozróżnia się:
1) gry ekspresyjne, najprostsza i często stosowana forma gier dydaktycznych, w której uczący się kształcą się, aby rozpoznawać
podstawowe i ogólne zasady czy uwarunkowania, poprzez wy6
7
Ibidem.
Ibidem.
155
rażanie własnych opinii, pomysłów dotyczących ograniczonego
aspektu rzeczywistości;
2) gry symulacyjne, o charakterze retrospektywnym (działają
wstecz) i autentycznym, wdrażają uczących się do analizy zagadnień, które już były dla kogoś rzeczywistymi problemami,
wyniki rozwiązań proponowane przez nich porównuje się
z rozwiązaniami wówczas podjętymi;
3) gry sytuacyjne, o charakterze prospektywnym i prognostycznym, w których uczący się muszą rozwiązać problem fikcyjny,
lecz prawdopodobny, niewystępujący dotąd w takiej postaci;
4) gry inscenizacyjne, próba odtworzenia przez uczących się
scenariusza o walorach wychowawczych, scenariusz może
odwoływać się do utworów literackich czy być wytworem
nauczyciela odzwierciedlającego w nim wybrany fragment rzeczywistości, w grach inscenizacyjnych stosuje się dramę, uczestniczący
w niej uczący się mają możliwość pełniejszego, empatycznego
doświadczenia i uświadomienia sobie przeżyć, motywów i dylematów związanych z daną rolą społeczną bądź sytuacją8.
Metoda/studium indywidualnego przypadku (ang. case study), w naukach społecznych oznacza jedną z głównych procedur
badawczych, polegającą na szczegółowej analizie jednego wybranego obiektu lub zjawiska, instytucji lub społeczności. Studium
przypadku zwykle ma na celu wszechstronną diagnozę badanej
grupy, a więc stwierdzenie, kim są jej członkowie? Jakie sposoby
zachowań i interakcji w badanej grupie mają charakter stały i powtarzający się? Jakie są stosunki między poszczególnymi członkami badanej grupy? Jaki jest jej stosunek do otaczającego świata?9
Metoda przypadku (studium przypadku), polega na analizowaniu wybranych zdarzeń z jakiejś dziedziny. Wiedza z analizy
danego przypadku może spowodować lepsze zrozumienie przypadków podobnych i ulepszenie realnych działań10.
8
Ibidem.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/case-study;3883451.html, odczyt z dnia
23.04.2015.
10 Metoda przypadku: http://www.ceo.org.pl/koss/news/najlepiej-widacna-przykladzie-czyli-studium-przypadku-jako-metoda-nauczania, odczyt z dnia
23.04.2015.
9
156
Metoda ta jest pomocna w procesie kształcenia i może skutkować przybliżeniem uczącym się zdarzeń występujących w realnym
życiu zawodowym, społecznym i prywatnym.
Studium przypadku kształci u uczących się umiejętności, takie
jak krytyczna analiza informacji, prezentacja własnych opinii, praca zespołowa. Główną zaletą tej metody jest stworzenie sytuacji,
w której uczący się podejmują decyzje na podstawie krytycznej
analizy danych. Mają oni również szansę zapoznania się z realnym przykładem działań innych ludzi i wyciągnięcia wniosków
istotnych dla ich własnych przedsięwzięć. Metoda ta daje także poczucie bezpieczeństwa, przy jednoczesnym umożliwieniu twórczej
pracy nad rozwiązaniami realnego problemu. Uczący się, na tym
etapie kształcenia, nie ponoszą konsekwencji, jakie mogłyby nastąpić w wyniku podjęcia błędnych decyzji, podczas działań rzeczywistych w życiu realnym11.
Warto zatem korzystać z doświadczenia innych, jednak ostatecznie nastawić się na samodzielność w działaniu, nawet na
późniejszym etapie.
Analizę wybranych zdarzeń można przeprowadzać dla uzyskania wiedzy, do lepszego zrozumienia ogólniejszych analogicznych
zdarzeń, zjawisk lub procesów, na podstawie badania przebiegu
jednostkowych wydarzeń (np. analiza procesu powstawania ustawy może pomóc w dokładnym zrozumieniu drogi ustawowej
w parlamencie). Może również spowodować lepsze poznanie przebiegu zjawisk ogólnych w analogicznych warunkach (np. analiza
przejęcia jednostki edukacyjnej przez samorząd terytorialny pomoże zrozumieć znaczenie takiej praktyki dla innych szkół)12.
Ueżący powinni, w ramach przygotowania, dokładnie rozpatrzyć zakres merytoryczny zdarzeń, które będą analizowane podczas zajęć dla osiągnięcia ich celu i efektywności.
Nie wszystkie elementy muszą wystąpić w każdym studium
przypadku. Zależnie od celu, jaki stawia sobie nauczyciel, przebieg
analizy przypadku może dotyczyć tylko niektórych elementów, na
przykład:
11
12
Ibidem.
Ibidem.
157
1) studium przypadku można użyć jako wprowadzenia do zajęć
na wybrany temat, dostarczania uczącym się niezbędnej wiedzy o sytuacjach życiowych, analiza może wówczas ograniczyć
się do postawienia przez uczących się diagnozy oraz do wspólnej dyskusji na temat wskazanych przez nich problemów, jest
również okazją do ćwiczenia uczących się w umiejętności przeprowadzania analizy materiałów źródłowych;
2) studium przypadku można również zastosować do stworzenia
uczącym się okazji do twórczego poszukiwania rozwiązań oraz
debaty o nich, po otrzymaniu od nauczyciela diagnozy danego zdarzenia, uczestnicy zajęć powinni szukać rozwiązań już
zidentyfikowanego problemu, wskazać ich konsekwencje oraz
wymieniać opinie podczas debaty13.
W studium przypadku:
1) należy określić cele poznawcze, dla których nauczyciel chce
użyć tej metody, a ich zdefiniowanie umożliwi świadome podjęcie decyzji o przebiegu zajęć i etapach tej metody, do analizy
na zajęciach;
2) określić rolę, jaką ma odgrywać przypadek w planowanej przez
nauczyciela realizacji danej części programu nauczania (np.
w najbliższym semestrze), na początku wybranego działu programu rolą studium przypadku będzie wprowadzenie uczących się w tematykę, wzbudzenie zainteresowania przez pokazanie jej związków z życiem, wprowadzenie podstawowych
pojęć, na tym etapie realizacji programu właściwe jest ograniczenie się do diagnozy przedstawionego zdarzenia, ponieważ
uczący się mają zbyt mało wiedzy, aby poszukiwać rozwiązań,
studium przypadku może natomiast pomóc w sformułowaniu
problemów typowych dla całego działu programu nauczania,
w trakcie realizacji wybranego działu studium przypadku może
poszerzyć wiedzę na temat podstawowych zagadnień oraz ułatwić ich zrozumienie przez pokazanie konkretnych sytuacji, na
zakończenie działu programu metoda ta może odgrywać rolę
weryfikatora tez postawionych w trakcie jego realizacji, jeżeli
w analizie przypadku zostanie położony nacisk na samodzielne
13
Ibidem.
158
rozwiązywanie przez uczących się problemów charakterystycznych dla wybranego działu, można im dać okazję do zebrania
i zastosowania wiedzy zdobytej podczas nauki;
3) określić zakres wiedzy, jaką dzięki zastosowaniu metody przypadku powinni zdobyć uczący się;
4) określić umiejętności, które powinni ćwiczyć uczący się14.
Każdy etap studium przypadku kształci konkretne umiejętności, niezbędne do prawidłowej pracy podczas realizacji poszczególnych zadań.
Podczas kolejnych etapów analizy studium przypadku kształci
się następujące umiejętności:
1) na etapie diagnozy – korzystanie z różnych źródeł informacji,
ich krytyczna analiza, selekcja informacji;
2) na etapie poszukiwania rozwiązań i prognozowania następstw
– twórcze rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji,
przewidywanie konsekwencji proponowanych rozwiązań, wartościowanie konsekwencji, zgodnie z przyjętymi kryteriami;
3) na etapie dyskusji – formułowanie i artykułowanie opinii oraz
argumentów, aktywne słuchanie;
4) na etapie adaptacji do rzeczywistych warunków – formułowanie wniosków na podstawie zdobytej wiedzy i doświadczeń,
wykorzystanie konkluzji do rozwiązywania własnych, realnych
problemów15.
Istotne jest profesjonalne podejście do zajęć dotyczących metody przypadku, gdyż od tego zależeć będzie rezultat przeprowadzonych zajęć.
Aby dobrze prowadzić zajęcia, należy określić przypadek do
analizy. spełniający następujące kryteria:
1) kryterium istotności – zdarzenie powinno dotyczyć zagadnień
ważnych dla realizacji przyjętego programu nauczania;
2) kryterium otwartości – wybrane zdarzenie interpretować
w różny sposób, mieć wiele rozwiązań i odzwierciedlać konflikty o wymiarze uniwersalnym;
14 Ibidem.
15 Ibidem.
159
3) kryterium atrakcyjności – zdarzenie lub sposób jego zaprezentowania powinny zainteresować uczących się, zaangażować
w szukanie twórczych rozwiązań;
4) kryterium bliskości doświadczeniom uczących się – tylko
przykłady sytuacji bliskich życiu uczących się mogą doprowadzić do wniosków usprawniających własne działania (np.
zanalizowanie funkcjonowania spółdzielni uczniowskiej czy
studenckiej z sąsiedniej szkoły może spowodować decyzję uczących się o wykorzystaniu wniosków z analizy do uruchomienia
własnej działalności)16.
Materiały źródłowe, jeden z najważniejszych elementów składowych realizacji metody przypadku, powinny być wiarygodne, rzetelne, poparte wynikami naukowych badań. Wskazane są
etyczne, prawidłowe teksty, rysunki satyryczne w dobrym tonie,
nieuwłaczające godności innych ludzi.
Przy wyborze gotowych materiałów źródłowych do studium
przypadku należy zadbać, aby źródła:
1) zawierały najważniejsze informacje na temat opisywanego zdarzenia oraz wiele innych, dla stworzenia uczącym się możliwości dokonywania wyboru;
2) umożliwiały rozpatrzenie przypadku wieloaspektowo, prezentowały różne opinie, zwłaszcza opisujące konflikt;
3) pisane były w języku dostosowanym do możliwości percepcyjnych uczących się (jeśli zawierają wiele fachowych terminów,
należy przygotować słowniczek terminologiczny);
4) były tak dobrane, żeby uczący się przy posiadanym zasobie
wiedzy, mogli przeprowadzić ich analizę, zwłaszcza jeżeli założono zastosowanie metody przypadku na początku realizowanego działu programowego;
5) zapewniały ciekawą interpretację zdarzenia, w wyniku korzystania z różnorodnych źródeł, takich jak akty prawne: konstytucje,
ustawy, zarządzenia, kodeksy prawne, regulaminy, artykuły
prasowe, wywiady z politykami zamieszczone w prasie, nagrania wideo i radiowe, filmy dokumentalne, audycje informa16 Ibidem.
160
cyjne, pamiętniki, biografie, dzieła klasyków myśli politycznej,
fragmenty dzieł literatury pięknej, stenogramy (np. z posiedzeń
parlamentu lub rady gminy), publikacje partii politycznych (np.
programy, ulotki, plakaty, fotografie, pocztówki, rysunki satyryczne, reprodukcje dzieł sztuki, opublikowane listy, dane statystyczne, mapy)17.
Najkorzystniejsze jest przedstawienie praktycznego zastosowania aktywizujących metod nauczania. Przybliży to dokładniejsze
zruzumienie ich sensu, możliwości odniesienia do realnego życia
zawodowego, społecznego i prywatnego. Może również zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia błędów decyzyjnych z zakresu rozpatrywanych przypadków.
EGZEMPLIFIKACJA AKTYWIZUJĄCYCH
METOD NAUCZANIA
Podczas zajęć, z zastosowaniem metody studium przypadku,
uczący się powinni:
1) postawić diagnozę, na podstawie otrzymanego od nauczyciela
albo samodzielnie wyszukanego opisu konkretnego zdarzenia
(np. analiza protestów przeciw budowie spalarni odpadów),
muszą również odpowiedzieć na pytania: Co i dlaczego zdarzyło się? Jakie były przyczyny tego zdarzenia? Jaki problem
dotyczy zdarzenia? Jakie konflikty pojawiają się w zdarzeniu?
Dlaczego należało postąpić w określony sposób?
2) poszukiwać rozwiązań, zidentyfikowanego przez siebie problemu, odpowiadając na pytania: Jakie są sposoby rozwiązania
konfliktu? Jakie kryteria należy przyjąć, by podjąć najlepszą
decyzję? Jaką decyzję podjąć, bazując na tych kryteriach? Jakie
ważne wartości są włączone w konflikt?
3) przewidywać następstwa proponowanych rozwiązań, analizując otrzymane propozycje rozwiązania problemu poprzez odpowiadanie na pytania: Jakie mogą być następstwa poszczegól17
Ibidem.
161
nych rozwiązań? Które z nich są pozytywne, a które negatywne?
Jakie mogą być następstwa decyzji uznanej przez uczących się
za najlepszą, przy uwzględnieniu różnych aspektów problemu
(np. dobra realizacja zadania, relacje z innymi osobami, wpływ
na środowisko naturalne)? Które z tych następstw są zgodne
z ważnymi wartościami dla uczących się? Które z następstw są
w konflikcie z tymi wartościami? Jak zareagować na konflikt
w przypadku jego wystąpienia?
Uczący się powinni ustalić kryteria spełniające korzystne rozwiązanie i dokonać oceny propozycji, zgodnie z przyjętymi kryteriami:
1) dyskutować nad proponowanymi rozwiązaniami, prezentując
rezultaty przeprowadzonej przez siebie analizy, przedstawiając
argumenty i wymieniając opinie;
2) przenieść wnioski z przeprowadzonego studium na sytuacje
w świecie realnym poprzez zadawanie pytań: Jakie jest podobieństwo opisanego zdarzenia do sytuacji, znanej z własnego życia? Jakie wnioski mogą być przydatne uczącym się do własnych
działań w sytuacjach, z którymi stykają się bezpośrednio?18
Umiejętne diagnozowanie przez uczących się podanego zdarzenia, poszukiwanie rozwiązań, dyskusja, przewidywanie ich
skutków, przeniesienie wniosków do życia realnego, przy pomocy
odpowiedniego doboru pytań, mogą wyspecjalizować chętnych,
pilnych, zmotywowanych uczących się, w przeprowadzaniu i stosowaniu tej metody na co dzień.
Podczas pracy przygotowawczej nad studium przypadku nauczyciel powinien:
1) stworzyć uczącym się warunki do samodzielnej pracy, czyli
samodzielnego określenia problemu, propozycji jego rozwiązania, przedyskutowania i przedstawienia wniosków (np. wybór
miejsca spartakiady młodzieży podczas spotkania z zainteresowanymi placówkami szkolnymi);
18
Ibidem.
162
2) wspomagać ich, w razie potrzeby, odpowiadać na pytania, np.
dotyczące niejasności w tekstach źródłowych czy niezrozumienia instrukcji;
3) podać jasną instrukcję określającą zadania uczących się i formy
ich pracy;
4) podjąć decyzję, czy i na jakim etapie praca będzie przebiegać
indywidualnie, w parach lub w małych grupach?
5) dokładnie przeanalizować postawione cele, dotyczące programu nauczania danego działu oraz preferencje z zakresu potrzeby kształcenia konkretnych umiejętności, ważnych lub specyficznych dla przedmiotu19.
W metodzie przypadku, podczas wymiany opinii, szczególnie
istotna jest rola uczących się. Nauczyciel działa tylko zdalnie.
Na etapie wymiany przez uczących się opinii o analizowanym
przypadku, interpretacji zdarzenia i proponowania rozwiązań,
nauczyciel pełni rolę moderatora dyskusji, czyli osoby, która nie
bierze w dyskusji bezpośredniego udziału. Dba natomiast o jej
przebieg z zachowaniem ustalonych zasad, a więc o jak największą liczbę aktywnych uczestników, o uwzględnienie w dyskusji
wszystkich ważnych argumentów „za” i „przeciw”, aby dyskutować na temat i nie zakończyć przedwcześnie. Nauczyciel powinien
być neutralny, poza niepokojącymi sytuacjami, np. głoszenia przez
uczących się treści krzywdzących innych20.
Sposób przedstawiania rezultatów pracy przez uczących się
może sugerować nauczyciel, dla wspólnych korzyści wszystkich
uczestników tego etapu zajęć.
Na etapie przedstawiania wyników pracy, przez uczących się
w małych grupach, nauczyciel może zaproponować ich przedstawienie na dużych arkuszach papieru. Pozostali uczący się będą
mogli łatwo zapoznać się z efektami pracy pozostałych grup. Będzie to wstęp do debaty nad zaproponowanymi rozwiązaniami21.
19
Ibidem.
Ibidem.
21 Ibidem.
20
163
Nauczyciel również może, w ramach wyboru najlepszego rozwiązania, zasugerować uczącym się sprawdzenie samodzielnie rezultatu ich działania.
Na etapie wyboru najlepszego rozwiązania, nauczyciel (jeżeli
uzna taką potrzebę) może zastosować różnorodne metody angażujące uczniów w proces decyzyjny:
1) może dokonać porównania najważniejszych propozycji za pomocą „drzewa decyzyjnego” Richarda C. Remy i Rogera La
Rausa;
2) może zachęcić uczących się, jeżeli istotą przypadku jest problem
relacji międzyludzkich, do przetestowania rozwiązania poprzez
odegranie ról i sprawdzenie w ten sposób ewentualnych konsekwencji przyjętych rozwiązań22.
Warto przeanalizować przedstawiony poniżej przykład zastosowania metody przypadku PBL i stosować jako uzupełnienie
kształcenia uczących się, gdyż może wzbogacić zajęcia i zwiększyć
stopień samodzielnego rozwiązywania problemów przez uczących się. Powinno to jednak odbywać się pod nadzorem uczących.
EGZEMPLIFIKACJA METODY PRZYPADKU PBL
W EUROPIE I W POLSCE
Metoda PBL (Project-Based Learning) jest w pełni skuteczna
tylko w przypadku stosowania jej na wszystkich zajęciach, czyli
od pierwszego do ostatniego roku studiów. Tak jest w przypadku
francuskiej sieci szkół wyższych “Centre d’Etude Supérieure Industrielle”, stosujących tę metodę na kierunku informatyka. Pierwszy
miesiąc zajęć, okres, w którym odbywają się systematycznie spotkania bezpośrednie studentów całego roku z prowadzącymi zajęcia, poświęcony jest przygotowaniu początkujących studentów do
pracy metodą PBL. Kadrę stanowią stale dostępni na konsultacjach
opiekunowie grup oraz przyjeżdżający od czasu do czasu (zwykle
po zamknięciu danego tematu) eksperci, reprezentujący świat po22
Ibidem.
164
zauczelniany (np. firmy komercyjne, instytucje rządowe, instytuty
badawcze). Zajęcia z ekspertami realizowane są w formie dyskusji
okrągłego stołu, w której biorą udział wszyscy studenci, na temat
rozwiązywanego problemu. Studenci, realizujący ten sam program
w 22 szkołach sieci w całej Francji, mają możliwość konsultowania się ze sobą nawzajem i współpracy on-line. Opiekunowie są
rekrutowani spośród doświadczonych pracowników, którzy mogą
sobie poradzić z najbardziej nietypowymi problemami studentów.
W szczególnie skomplikowanych przypadkach merytorycznych,
zawsze mogą odwołać się do pomocy ekspertów. Opiekun musi
znać zasoby sieciowe na dany temat i wiedzieć, na jakie błędne
dane w Internecie studenci mogą być narażeni. Powinni jednocześnie umieć im zaproponować wartościowe źródła. Uczelnia pracuje systemem modułowym. Moduły są krótkie, zwykle 2-dniowe
i zorientowane na osiągnięcie pojedynczego efektu kształcenia.
Opracowanie programu dla 2 lat studiów prowadzonych w całości metodą PBL zajęło kilkuosobowemu zespołowi 2 lata pracy. Na
innych kierunkach studiów, prowadzonych przez “Centre d’Etude
Supérieure Industrielle”, PBL jest wprowadzona tylko w przypadku wybranych modułów. Powoduje to dezorientację studentów w
sposobie pracy na konkretnych zajęciach. Częstotliwość i jakość
konsultacji studenckich warunkuje prawidłowe sfinalizowanie
przedsięwzięcia. Na informatyce pierwszy miesiąc przygotowań
do pracy metodą PBL zorientowany jest na zmianę sposobu myślenia studentów i częstych odwiedzin swoich opiekunów. Studenci
innych kierunków inżynieryjnych mają taką potrzebę tylko przed
zbliżającym się terminem prezentacji. Metodą PBL prowadzone są
również zajęcia „Ocena ryzyka/zagrożeń w przemyśle” dla studentów V roku “Centre d’Etude Supérieure Industrielle”. Pierwszy
dzień zajęć poświęcony jest metodologii pracy, celom kształcenia,
ramom czasowym itd. W ciągu następnych kilku miesięcy studenci samodzielnie lub w małych 2-3 osobowych grupach rozwiązują
problemy (przebywają w tym czasie 1 tydzień w miesiącu na terenie uczelni i 3 tygodnie w przemyśle). Mogą w tym czasie konsultować się z opiekunem, w ramach 8 godz. kontaktowych. Na koniec
spotyka się cała grupa i prezentuje rozwiązania problemów. Uczący się powinni rozwiązywać analizowane kwestie, stosując wiedzę
165
zdobytą w ramach nauki innych przedmiotów oraz na praktykach
przemysłowych23.
Zastosowanie metody PBL w Uniwersytecie w Hull (Wielka
Brytania) jest kolejnym dowodem na możliwość wejścia uczących
się w rzeczywistość i realne życie.
Ciekawe opisy scenariuszy, w stosowaniu metody PBL, opracowała grupa prof. Tiny Overton z Uniwersytetu w Hull. W jednym
z nich studenci otrzymują list od członka stowarzyszenia wędkarskiego, który zaobserwował zmniejszenie się populacji i rozmiarów
ryb łowionych na ich terenie. Studenci, działający z ramienia jednostki samorządowej zajmującej się ochroną wód, mają zbadać, czy
skarga jest uzasadniona i ewentualnie ustalić przyczynę. Studenci
otrzymują mapę hrabstwa, próbki wody, informacje o zakładach
przemysłowych i rzemieślniczych oraz farmach działających
na omawianym terenie, dane ze stacji monitoringu jakości wód
powierzchniowych, wycinki prasowe z ostatnich miesięcy itd. Aby
rozwiązać problem muszą nie tylko zapoznać się z literaturą fachową, z normami zanieczyszczeń, zinterpretować otrzymane dane
(m.in. dowiedzieć się, co oznaczają różne akronimy, np. ChZT
(chemiczne zapotrzebowanie tlenu) i BZT (biologiczne zapotrzebowanie tlenu), lecz także wykonać eksperymenty chemiczne i zlecić przeprowadzenie analiz na profesjonalnym sprzęcie. Powinni
podjąć decyzję, np. jakie analizy i jakimi metodami, z jaką czułością
należy wykonać?24
Rozpatrywane zdarzenia metodą PBL zachęcają niejednokrotnie do wnikliwego działania w wielu aspektach jednocześnie.
Studenci fizyki na Uniwersytecie Leicester mają możliwość poznania PBL na 1 roku. Na zajęciach otrzymują informację: „UltraKleene jest nowym środkiem usuwającym plamy, który, zdaniem
producentów, jest znacznie skuteczniejszy niż inne. Rada Reklamy
otrzymała szereg skarg związanych z reklamacjami tego produktu i zleca laboratorium zbadanie sprawy. Firma została już poin23 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, odczyt z dnia 30.04.2015.
24 Ibidem oraz S. Belt, T. Overton, S. Summerfield, Tales of the Riverbank.
A problem solving case study in analytical chemistry and environmental science,
University of Hull (2002).
166
formowana o toczącym się dochodzeniu i w odpowiedzi wysłała
wyniki badań laboratoryjnych wspierających informacje podane
w reklamie. Zadanie polega na stwierdzeniu w sposób niezależny, czy reklama podaje prawdziwe informacje i czy nie przekracza
kodeksu etyki reklamy? Należy przeprowadzić badania i przygotować odpowiedź w formie listu do Rady Reklamy. Uczący się
otrzymują: nagranie video reklamy, list z zarzutami skierowany
do Rady Reklamy, raport przysłany przez producenta, publikację
naukową, próbkę reklamowanego środka oraz innych preparatów
występujących na rynku, sprzęt: pojemnik, stojak na probówki, linijkę, zegar, zwitki bibuły”25.
Studenci, którzy nie zostali wprowadzeni do metody PBL, mieli
wątpliwości co do zakresu zadania, jego związku z fizyką, sposobu
wykonania, źródła, z którego można nauczyć się jak to wykonać,
celowości podjęcia się wytyczonego przedsięwzięcia. Wyrażono
również niechęć do pracy w grupie uzasadniając to zbędną stratą
czasu i możliwością ewentualnego podjęcia się zadania indywidualnie. Stąd wynika konieczność rzetelnego wprowadzenia tej metody. Początkowo studenci uczą się więcej o samej metodzie niż
o fizyce, ale wraz z większą liczbą zajęć z zastosowaniem PBL,
wzrasta zakres przyswajanej wiedzy merytorycznej. Z biegiem
czasu będą nabierać coraz większego doświadczenia26.
Na Uniwersytecie w Sheffield zajęcia laboratoryjne dla studentów pierwszego roku prowadzone są w następujący sposób: początkowo studenci poznają podstawowe czynności laboratoryjne,
następnie wykonują proste zadania (każde przewidziane na jedno
zajęcie – ok. 4 godz.), a kończą rok grupowym projektem trwającym 5 tygodni. To jeden z najprostszych sposobów wprowadzania
PBL do rzeczywistości uczelnianej27.
25 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, odczyt z dnia 30.04.2015 oraz PossiBiLities. A Practice Guide to
Problem-based Learning in Physics and Astronomy, red. D. Raine, S. Symons, The
Higher Education Academy, Physical Science Centre, Hull (2005).
26 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, odczyt z dnia 30.04.2015.
27 Ibidem.
167
Na Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu metoda PBL została
wprowadzona w roku 2000, na zajęciach modułu dydaktycznego
„nadciśnienie tętnicze”, dla studentów V roku Wydziału Lekarskiego. Moduł dydaktyczny obejmował zarówno przedpołudniowe
zajęcia kliniczne, przy łóżku chorego lub w przychodni, jak i interaktywne zajęcia seminaryjne (5 tygodniowych bloków tematycznych) oraz pracę studentów w grupach. Takie podejście pozwoliło wprowadzić innowację metodyczną bez potrzeby dokonania
zmiany w planie zajęć. Pilotażowy program nauczania pierwszej
pomocy metodą PBL został zrealizowany na Wydziale Lekarskim
Akademii (wtedy) Medycznej w Poznaniu dla studentów IV roku,
w roku akademickim 1999/2000. Wprowadzenie zmian spowodowało początkowo duże niezadowolenie studentów, którzy musieli samodzielnie przypomnieć wiedzę z pierwszej pomocy z I i III
roku studiów. Brak zwyczajowego wykładu wzbudził zdziwienie
i niepokój uczących się. Jednak już po drugim dniu zajęć (z 4) studenci podkreślali zalety dochodzenia do wiedzy we własny sposób i w dobranym przez siebie czasie. W opracowaniu programu
uczestniczyło 12 osób. Oprócz 16 godzin spotkań z całą grupą,
studenci mieli dodatkowo do własnej dyspozycji pracownie przez
5 dni w tygodniu, po 3 godziny dziennie. Poza godzinami pracy
opiekunów (w tym w weekendy) studenci mogli kontaktować się
z nimi emailowo. Opracowano specjalny przewodnik dla studentów zawierający: dane kontaktowe opiekunów, spis literatury polskiej i obcojęzycznej, adresy przydatnych stron internetowych,
szczegółowy plan zajęć, a na stronie internetowej umieszczono
fragmenty skryptu. Na początku wszystkich zajęć przedstawiono studentom 2 przypadki, na koniec przygotowano test wyboru
sprawdzający poziom ich wiedzy, na ostatnie zajęcia sprawdzian
praktyczny28.
Od roku 2007 w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego funkcjonuje kurs “Introduction into Clinical Sciences” dla
studentów Szkoły Anglojęzycznej (ok. 100 osób) prowadzony
28 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, odczyt z dnia 30.04.2015 oraz Ku problemowemu uczeniu
się w akademii medycznej. Red. Z. Adamski, Akademia Medyczna im. Karola
Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań (2001).
168
w całości metodą PBL. Kurs został przygotowany na podstawie doświadczenia zdobytego w Rochester University NY, USA29.
Warto zaznajomić się z metodami aktywizującymi, stosowanymi poza Europą, np. w Australii.
Pięć uniwersytetów, wielki wybór instytucji zawodowych oraz
renomowane szkoły angielskie zlokalizowane są w miejscowiści Perth (Australia). Zapewniają one wysoką jakość kształcenia
i kompleksowe szkolenia, z zastosowaniem różnych elastycznych
metod nauki wraz z państwowymi obiektami sztuki. Studenci
studiów dziennych oraz studenci-cudzoziemcy mogą pracować
w niepełnym wymiarze 40 godz. przez okres dwóch tygodni
w sesji egzaminacyjnej oraz nieograniczoną liczbę godzin podczas
przerwy wakacyjnej. Studenci-cudzoziemcy mogą pracować podczas wakacji w pełnym lub niepełnym wymiarze godzin oraz uczyć
się przez cztery miesiące, aby nabyć nowe umiejętności zawodowe.
Mogą również zapisać się na kurs angielskiego, by doskonalić ten
język30.
Uniwersytet Curtin, także zlokalizowany w Perth, jako przyszłościowa, innowacyjna uczelnia, współpracuje na arenie międzynarodowej z największymi firmami w Australii dla celów badawczych i edukacyjnych, jak również, aby każdy mógł nabyć wysokie
kwalifikacje zawodowe31.
Edukacja i międzynarodowe szkolenie jest możliwe ze względu
na TAFE (Technical and Further Education – Techniczna i Perspektywiczna Edukacja), jako rządowa sieć instytucji szkolnictwa wyższego, zlokalizowanych w Perth i Zachodniej Australii. Instytuty
TAFE oferują szeroką gamę kursów na temat pracy i zatrudnienia,
zarówno na poziomie certyfikatu, jak i nowoczesnych ścieżek do
programów uniwersyteckich. Kursy na studiach to: obsługa zwierząt i studia morskie; sztuka projektowania i multimedia; transport lotniczy; projektowanie budynków, budownictwo i przemysł;
biznes i zarządzanie; usługi wspólnotowe i dla dzieci; programy
29 https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, odczyt z dnia 30.04.2015.
30 http://studyperth.com.au/pl/, odczyt z dnia 21.03.2015.
31 Ibidem.
169
języka angielskiego; zdrowie, relaks i styl życia; hotelarstwo i turystyka; technologia informacyjna; nauka i badanie środowiska32.
Kolegium Edukacja i Szkolenia, australijska uczelnia w pełni
akredytowana, zarejestrowana jako Organizacja Szkoleń (RTO –
Registered Training Organization), oferuje kursy angielskiego dla
studentów, do poprawy umiejętności językowych w zakresie zatrudnienia. Studia i/lub cele turystyczne można realizować w pełni. Oferta kursów jakości obejmuje: kursy nagród, przygotowanie
do egzaminu Cambridge PET (Preliminary English Test) – egzamin na poziomie wstępnym; FCE (Preliminary English Test) – egzamin na poziomie podstawowym; CAE (Certificate in Advanced
English – egzamin na poziomie zaawansowanym; CPE (Certificate
of Proficiency in English – egzamin na poziomie biegłości; IELTS
(International English Language Testing System) – Międzynarodowy System Przeprowadzania Testów; TESOL (Teaching English
to Speakers of Other Languages – Język Angielski dla Nauczycieli
Posługujących się Innymi Językami; kursy indywidualne/na specjalne zamówienie organizowane w małych salach, z przyjaznym,
opiekuńczym i wykwalifikowanym personelem. Campus (miasteczko uniwersyteckie) znajduje się w Centrum Kultury w Perth,
wraz z licznymi różnorodnymi udogodnieniami i usługami oferowanymi studentom. Dodatkowym walorem jest zapewnienie studentom pełnego pakietu do nauki33.
Akademia Phoenix, jedna z czołowych australijskich instytucji
szkoleniowych po angielsku, zlokalizowana w dużym spokojnym
ogród-kampusie, oferuje pełną gamę kursów języka angielskiego,
w tym ogólny angielski w trybie dziennym, kursy wieczorowe,
kursy egzaminacyjne Cambridge, biznes po angielsku na poziomie
ogólnym, akademicki język angielski i program uniwersyteckieh
ścieżek, uznawane przez szkoły wyższe, kolegia, TAFE oraz partnerów bezpośrednio współpracujących z akademią34.
32
Ibidem.
Ibidem.
34 Ibidem.
33
170
Akademia Phoenix oferuje również pracę i naukę, według programu Working Holiday Makers, czyli programu pracy Demi Pair
and Au Pair oraz klubu stażu i pracy35.
ZAKOŃCZENIE
Metody asymilacji wiedzy i metody aktywizujące stanowią dodatkowe elementy kształcenia, bez których współczesna edukacja
jest niemożliwa. Formy i jakość obecnego kształcenia mają wielkie
znaczenie, gdyż zmiany w otoczeniu człowieka, coraz bogatsze
i liczniejsze bodźce, mają wpływ na jego rozwój. Wymaga to ostrożnego podejścia do informacji, szczególnie pochodzących z Internetu. Podstawą edukacji na wysokim poziomie jest posiadanie umiejętności, takich jak poszukiwanie, porządkowanie, wartościowanie
informacji oraz odpowiednie wykorzystanie ich, czyli prawidłowe
zarządzanie informacją i wiedzą. Istotne jest kształtowanie potrzeby ustawicznego dokształcania. Niezbędne jest nabywanie umiejętności selekcjonowania informacji (z Internetu, literatury, innych
źródeł) oraz przekazywanie ich innym. Obecnie globalizacja stwarza nowe miejsce i przestrzeń życia człowieka, która obejmuje otoczenie naturalne, społeczną przestrzeń ludzką, czyli miejsce w jego
bliższym i dalszym otoczeniu środowiskowym. Tradycyjne kształcenie politechniczne i uniwersyteckie na wielu kierunkach nie
zawsze przygotowuje do życia zawodowego, mimo ćwiczeń, czy
stosowanych niejednokrotnie metod asymilacji wiedzy i metod aktywizujących, czyli do łączenia wiedzy teoretycznej z praktyczną
35 http://www.perthdemipair.com.demi.pl, odczyt z dnia 26.03.2015 oraz
a demi pair, czyli studentka-cudzoziemka uczęszcza do szkoły w godz. 9:00-15:15
każdego dnia, pracuje 15 godzin w zamian za całodzienne utrzymanie. Au pair,
młoda cudzoziemka wykonuje lekkie prace domowe podczas wakacji, podchodzi
elastycznie do potrzeb innych ludzi oraz wolontariuszy-au pair; może pracować
30 godzin tygodniowo, za całodzienne wyżywienie i kieszonkowe. Część młodych
cudzoziemek pracuje podczas wakacji i uczęszcza do szkoły w godzinach rannych,
może to stosować w układzie 15, 20 lub 25 godzin. Cudzoziemki pracują 15 godzin za całodzienne utrzymanie i wynagrodzenie według stawki godzinowej.
Honorarium za 6-miesięczny staż cudzoziemek jest płatne w dolarach.
171
i umiejętnościami zdobytymi na poziomie akademickim. Utrudni
to również rozwiązywanie problemów w życiu zawodowym, społecznym i prywatnym, a także spowoduje podejmowanie błędnych
decyzji. Wskazana zatem jest ciągła egzemplifikacja tych metod,
aby zapewnić przygotowanie zarówno do pracy zawodowej, jak
i naukowo-dydaktycznej (części spośród absolwentów uczelni).
Metody te pozwolą również rozwijać zdolności, by sprostać wymogom pracodawców, a także zwiększyć zainteresowanie oraz
motywację studentów, czy innych uczących się, do efektywnego
zdobywania wiedzy oraz umiejętności praktycznych.
BIBLIOGRAFIA
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/metody-nauczania;3940117.
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/case-study;3883451.html, odczyt z dnia 23.04.2015.
Metoda przypadku: http://www.ceo.org.pl/koss/news/najlepiejwidac-na-przykladzie-czyli-studium-przypadku-jako-metodanauczania, odczyt z dnia 23.04.2015.
https://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/97e7748b0d36079bb18b8cec8c273f32.pdf, odczyt z dnia 30.04.2015.
S. Belt, T. Overton, S. Summerfield, Tales of the Riverbank. A problem solving case study in analytical chemistry and environmental science, University of Hull (2002).
PossiBiLities. A Practice Guide to Problem-based Learning in Physics and Astronomy, red. D. Raine, S. Symons, The Higher Education Academy, Physical Science Centre, Hull (2005),
Ku problemowemu uczeniu się w akademii medycznej. Red.
Z. Adamski, Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego
w Poznaniu, Poznań (2001).
http://studyperth.com.au/pl/, odczyt z dnia 21.03.2015.
http://www.perthdemipair.com.demi.pl, odczyt z dnia 26.03.2015.
Mirosław Cholewiński
TEORETYCZNE ASPEKTY
ZMIANY EDUKACYJNEJ
THEORETICAL ASPECTS
OF EDUCATIONAL CHANGE
STRESZCZENIE
Dynamika czasów współczesnych, procesy globalizacyjne,
zmiany kulturowe, rozwój cywilizacyjny powodują, że znika dotychczasowa pewność wiedzy i zaufanie do teorii naukowych.
Wiedza na temat inicjacji, przebiegu i konsekwencji zmian oraz
o kierowaniu zmianami jest współczesnym studentom i nauczycielom akademickim, nauczycielom szkół niższych szczebli, ale głównie dyrektorom, decydującym o zmianach bardzo potrzebna dla
uświadomienia sobie towarzyszących zmianom trudności i niepokojów, które mogą wpłynąć na ich przebieg.
Rozmaite podstawy teoretyczne zmiany wskazują na ich uwarunkowania i konsekwencje. Tylko poznawanie specyfiki zmian
może sprzyjać trzeźwemu osądowi sytuacji, racjonalnej ocenie
zmian i postawie umożliwiającej ich zaistnienie dla dobra placówki
i kształcących się w niej ludzi.
SUMMARY
The dynamics of modern times, globalisation processes and cultural changes along with the developing civilization result in the
fact that the certainty of knowledge and confidence in scientific theories are disappearing.
174
All changes are associated with difficulties and concerns that
may affect one’s behaviour and this is why contemporary students,
scholars, school teachers at lower levels and, most of all, headmasters – who are the ones to decide on the changes – should know
how to initiate, continue and manage them.
Various theoretical grounds for changes are also indicative of
their determinants and consequences. Only by knowing the specifics of the changes may one develop a sound judgment of a situation, reasonable opinion on the changes and an attitude that
allows them to occur for the good of an institution and its students.
Słowa klucze: zmiana, innowacja, teoria zmiany, strategie zmian
Key words: change, innovation, theory of change, change strategies
WSTĘP
Żyjemy w czasach dynamicznych i ciągłych zmian, wobec czego
wiedza na temat ich inicjacji, przebiegu i konsekwencji oraz o kierowaniu zmianami jest współczesnym studentom i nauczycielom
akademickim, nauczycielom szkół niższych szczebli, ale głownie
dyrektorom tych szkół, których czynię głównymi odbiorcami tego
opracowania, koniecznie potrzebna jako narzędzie dokonywania
zaplanowanych zmian i podstawa rozumienia zmian niezamierzonych. Jak stwierdza D. Ekiert-Oldroyd:
„Procesy globalizacji wymagają zmiany w systemach edukacyjnych poszczególnych krajów, edukację zaś postrzega się jako środek do osiągnięcia celu, jakim jest wzięcie udziału w rozwoju cywilizacyjnym. Zmiany edukacyjne są coraz trudniejsze do realizacji,
a zarządzanie zmianą – coraz bardziej kompleksowe”1.
Wiedza ogólna o zmianach jest szczególnie potrzebna dyrektorowi szkoły nie tylko po to, by je lepiej rozumiał, ale by je inicjował
we własnej pracy kierowania placówką, adaptował to, co zasługuje
na adaptację i odrzucał to, co niepotrzebne, nieprzydatne.
D. Ekiert-Oldroyd, Zmiany edukacyjne w oświacie. Od paradygmatu zmiany do
zmiany paradygmatu [W:] „Chowanna”, T. 1/26/2006, s. 9.
1
Mirosław Cholewiński – TEORETYCZNE ASPEKTY ZMIANY EDUKACYJNEJ
175
M. J. Szymański2 pisze, że zmiana „jest nieodłączną cechą życia
społecznego”. Autor wskazuje na pewną prawidłowość: zmiany
w odległej przeszłości zachodziły powoli, natomiast im bliżej naszych czasów, tym tempo ich jest szybsze. Zmiany mogą dotyczyć:
1) składu systemu, 2) struktury systemu. Pierwszy rodzaj zmiany
wynika np.: z migracji, redukcji dotychczasowych działów, czy
zajęć. Natomiast zmiana strukturalna pociąga za sobą „modyfikacje interakcji między ludźmi, interesów osobistych i grupowych,
uznawanych norm i idei”.
W wyniku dokonujących się przekształceń sieci pomiędzy wymienionymi elementami wyłaniają się nowe struktury3:
• struktury interakcyjne (gdy powstają nowe grupy, zostają nawiązane nowe kontakty, gdy ludzie wchodzą w nowe stosunki
społeczne);
• struktury interesów (gdy niektórzy ludzie bogacą się, inni biednieją, zyskują władzę lub ją tracą, popadają w zależności, układy podporządkowania, bądź też uzyskują wolność);
• struktury normatywne (wówczas, gdy wyznawane są przez ludzi nowe wartości, stosowane zmienione normy i zasady, nagrody i kary);
• struktury idealne (wyłaniają się, gdy ludzie wierzą w nowych
bogów, akceptują nowe ideologie, zyskują nową wiedzę o świecie, postrzegają się w innym, nowym świetle).
Zmianę można rozumieć jako „pełną niespodzianek podróż
w nieznane”, gdyż przebieg zmiany nie do końca daje się przewidzieć – zauważa D. Ekiert-Oldroyd4. Dlatego planowanie zmian
musi być elastyczne, wielowariantowe czyli racjonalne. Pojęcie
zmiana ma szerszy zakres, gdy obejmuje nie tylko zmiany na lepsze, ale też na gorsze, stąd zmiany mogą być planowane i nieplanowane, pożądane i niepożądane.
2 M. Szymański, W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce.
Kraków 2008, s. 41.
3 Tamże, s. 41-42.
4 D. Ekiert-Oldroyd, Kierowanie zmianą w szkole: szkoła „przyjazna zmianom”
[W:] C. Plewka, H. Bednarczyk (red.), Vademecum menedżera oświaty. Radom 2000,
s. 83-85.
176
KLASYCZNA TEORIA I MODEL ZMIANY
KURTA LEWINA
Przez lata opracowano szereg modeli zmian. Jednym z pierwszych był model uznanego teoretyka organizacji Kurta Lewina,
chociaż zazwyczaj bardziej przydatne okazują się modele bardziej
kompleksowe5. Tradycyjne ujęcie zmiany autorstwa K. Lewina
wynika z teorii rozwoju organizacyjnego – wskazują S. Nuttley
i S. Osborne6. W tym ujęciu zmiany kolejne jej etapy przedstawia
tzw. model RZZ, czyli Rozmrożenie – Zmiana – Zamrożenie. Pierwszą fazą jest Rozmrożenie: ma miejsce, gdy stosowany do tej pory
sposób pracy i wyznawane wartości są poddawane w wątpliwość,
bądź też, gdy osoby, których dotkną nadchodzące zmiany, muszą
uznać ich konieczność. Wprowadzanie nowych form zmiany składa się na fazę Zmiany. Zamrożenie natomiast obejmuje wzmocnienie i wsparcie zmiany oraz dostosowywanie się do nowej sytuacji.
Z badań wykorzystujących ten model wynika, że w fazie rozmrożenia, największe znaczenie mają czynniki zewnętrzne. W fazie zamrażania zaś najważniejsze są czynniki wewnętrzne, które
w przypadku pominięcia powodują, że proces zmiany staje się pozorny7.
Model Lewina ma bezsporną wartość, wskazuje na znaczenie
planowania zmian, przekonywania i informowania o ich wartości
oraz umocnienia wprowadzonych już zmian.
Według D. Ekiert-Oldroyd8, współcześnie akcentuje się potrzebę doprowadzenia do takiego stanu, aby ludzie czuli się współtwórcami zmiany („uwłaszczenie zmiany”). Proces planowania
zmiany można przedstawić w postaci etapów polegających na szukaniu odpowiedzi na ważne pytania dotyczące zmian. Etapy te, są
następujące:
5 Procedura przeprowadzania zmian w organizacji, http://www.justitia.pl/article.php?sid=352 [Dostęp: 15.03.2010].
6 S. Nuttley, S. Osborne, Kierowanie zmianą [W:] D. Ekiert-Grabowska (red.),
Współczesne tendencje w kierowaniu zmianą edukacyjną, Antologia II. Warszawa 1997,
s. 77.
7 Tamże.
8 D. Ekiert-Oldroyd, Kierowanie zmianą w szkole…dz. cyt., s. 85-86.
177
1. Analiza bieżącej sytuacji (pytania o cel zmian, ich uzasadnienie
i skuteczność),
2. Przyszłość (co chcemy osiągnąć, co się stanie w przypadku nie
podjęcia żadnych działań),
3. Relacja „stan obecny/stan pożądany” (jakie działania mogą pomóc, bądź przeszkodzić w realizacji przyjętych celów),
4. Działania (jakie działania należy podjąć, czy osiągnięto wspólny punkt widzenia na konieczność podejmowania określonych
działań),
5. Nadzorowanie procesu zmiany i ocena jego rezultatów (czy
działania przyniosły założone skutki, na jak długo).
Zmiana powinna przebiegać fazowo, według trójfazowego modelu: Inicjacja – Implementacja – Instytucjonalizacja lub Odrzucenie9.
W fazie inicjacji istotne jest, aby zmiana zaspokajała ważne potrzeby jednostek i instytucji, aby cele i sposoby zmian były jasno
określone. W fazie tej powinniśmy umieć odpowiedzieć na istotne pytania: PO CO? > CO? > DLA KOGO? > KTO? > GDZIE? >
KIEDY? > JAK? > ZA ILE? Z kolei w fazie implementacji ważne
jest poczucie „własności” zmiany, dobra koordynacja, strategia
będąca mieszanką wymuszania i wsparcia, zapewnienie zasobów
materialnych, nagradzanie osób wprowadzających zmiany. Zaś
w kolejnej fazie – instytucjonalizacji należy ciągle monitorować
i wspierać dokonujące się zmiany oraz priorytetowo traktować te
już wprowadzone10.
TEORIA ZMIANY MICHAELA FULLANA
Czynniki warunkujące skuteczność wprowadzania zmian zostały opisane przez M. Fullana11. Uważa on, że zmiana oświatowa „jest zjawiskiem technicznie prostym, ale niezwykle złożonym
9
Tamże, s. 87.
Tamże, s. 87-88.
11 M. Fullan, Czynniki warunkujące skuteczność wprowadzania zmian [W:] D. EkiertGrabowska (red.) Współczesne tendencje w kierowaniu zmianą edukacyjną. Antologia II,
Warszawa 1997, s. 162.
10
178
społecznie”. Dlatego czynniki zostały też zhierarchizowane. Autor
ten wymienia dziewięć czynników wpływających na wdrożenie
zmiany i grupuje je w trzy kategorie: A – właściwości innowacji
bądź projektu zmian; B – rola środowiska lokalnego, C – czynniki
zewnętrzne.
Jako właściwości zmiany (A) wymienia12: Potrzebę, Jasność,
Złożoność, Jakość/Praktyczność. Jako cechy środowiska zaś: Kuratorium Oświaty, Społeczność Lokalną, Dyrektora, Nauczycieli.
Do czynników zewnętrznych zalicza Rząd i pozostałe instytucje.
Z wymienionych tu, znaczących czynników, najbardziej interesuje
mnie osoba dyrektora szkoły. Cytowany Autor jest zdania, że kierowanie zmianą na poziomie szkoły jest zagadnieniem złożonym
i kompleksowym, do którego dyrektorzy nie mają odpowiedniego przygotowania. Ich problemy, tak natury psychologicznej, jak
i socjologicznej, z którymi borykają, są podobne do problemów
nauczycieli. Niezbędne staje się zatem wsparcie społeczne dyrektorów. W przypadku jego braku wielu dyrektorów może mieć
poczucie, że inni nie rozumieją tych problemów, których oni doświadczają13.
M. Fullan wymienia się sześć czynników mających wpływ na
proces wdrażania zmian: 1) tworzenie wizji, 2) ewolucyjne planowanie i rozwój, 3) podejmowanie inicjatyw i upoważnianie do podejmowania decyzji, 4) mobilizacja zaplecza i zasobów/doskonalenie personelu i wsparcie zasobów, 5) rozwiązywanie problemów/
monitorowanie oraz 6) restrukturyzacja (dotyczy istniejących
w szkole układów i ról)14.
Osobną grupę stanowią czynniki wpływające na kontynuację
zainicjowanych reform. Zauważa się bowiem, że łatwiej jest wprowadzać zmiany krótkofalowe, niż zadbać o to, by trwały w czasie.
Tu autor wyszczególnił cztery elementy: 1) aktywną inicjację i partycypację; 2) nacisk i wsparcie; 3) zmiany w zachowaniu i przekonaniach; 4) problem poczucia wpływu na przebieg zmian15.
12
Tamże, s. 162.
Tamże, 166-167.
14 Tamże, s. 168-169 (pierwsze pięć czynników pochodzi z badań Louis’a
i Milesa, a szósty czynnik sformułował M. Fullan).
15 Tamże, s. 174-175.
13
179
Podsumowując zagadnienie czynników M. Fullan stwierdza,
iż16: „rozpatrywanie procesu wdrażania zmian wymaga uwzględnienia kilku wzajemnie oddziałujących na siebie elementów (…).
Najważniejsza część zmiany zakłada określenie sensu i znaczenia nowych pomysłów, programów, reform lub grupy czynności.
W praktyce zagadnieniem tym zajmują się pojedynczy ludzie, którzy stanowią mało istotną część gigantycznego, luźno zorganizowanego, złożonego i nieuporządkowanego systemu społecznego,
na który składają się niezliczone ilości różnych, subiektywnych
światów (...). Efektywność wdrażania zmiany zależy od kombinacji wszystkich czynników i zagadnień scharakteryzowanych w tym
rozdziale. (...) Sytuacje, w których przebiega wdrażanie są różnorakie i nigdy nie wiemy dokładnie, na czym polega lub powinno
polegać wdrażanie, dopóki ludzie uczestniczący w konkretnych
sytuacjach praktycznie i dokładnie nie wyjaśnią tego zagadnienia”.
Aby zmiany były skutecznie wprowadzane, należy poznać warunki, które powinny być spełnione, by proces zmiany mógł się dokonać i miał możliwie prawidłowy przebieg. Zespół takich warunków to, zdaniem M. Fullana: Adekwatność, Gotowość, Zaplecze17.
Ocena co do wyboru strategii należy do osób wprowadzających
zmiany.
Autor ten odszedł od dotychczasowego paradygmatu zmiany
planowej. Twierdzi bowiem, że żadna strategia, żadna liczba innowacji, nie gwarantuje sukcesu podczas wprowadzania zmiany.
Uważa, że konieczne staje się dostosowanie sytuacji organizacyjnej
do zmiany przez zapewnienie odpowiedniej kadry oraz zasobów
materialnych. Zmiana jest zawsze procesem chaotycznym i trudno
przewidzieć jego rezultaty18.
M. Fullan wymienia ponadto osiem warunków, od których zależy powodzenie zmiany: 1) zmiany nie można wprowadzać na siłę,
2) zmiana jest procesem i nie przebiega według gotowych schematów, 3) problemy są nieuniknione i trzeba je polubić, 4) zbyt wczesne ustalenie wizji i strategiczne planowanie jest często zawodne,
5) działania indywidualne i zespołowe mają jednakowe znaczenie
16
Tamże, s. 177.
D. Ekiert-Oldroyd, Kierowanie zmianą w szkole…dz. cyt., s. 91.
18 Tamże, s. 91.
17
180
w procesie wprowadzania zmiany, 6) ani centralizacja, ani decentralizacja oddzielnie nie mogą funkcjonować, 7) konieczne są
związki z szerszym środowiskiem, 8) każdy jest agentem zmiany19.
INNE ASPEKTY TEORETYCZNE ZMIAN
DOKONYWANYCH W SZKOLE
Ze studiów literatury przedmiotu wynika, że pisząc o zmianach
należy nakreślić tło związane ze zmianami edukacyjnymi, które to
mają swoje teoretyczne założenia, będące przedmiotem badań20.
Zatem wpierw przybliżę te teorie, które mają już poniekąd walor historyczny, następnie przejdę do opisu tych, których funkcjonowania jesteśmy świadkami.
J. Kuźma wymienia sześć współczesnych teorii zmian edukacyjnych w szkole: teorię pozytywistyczną i neopozytywistyczną,
teorię progresywistyczną, teorię funkcjonalistyczną, teorię humanistyczną i neohumanistyczną, teorię interakcjonistyczną oraz teorię rekonstruktywizmu21. Według tego autora osobno wymienia
się też systemologię wskazując jednak, że nie została ona dotąd
„wyodrębniona jako teoria zmian organizacyjnych i edukacyjnych
szkoły”22.
Jako teorie pozytywistyczne o dużym wpływie tak na rozwój,
jak późniejszą stagnację nauk pedagogicznych, J. Kuźma wymienia
teorie J. Kretzschmara i J.F. Herbarta23. „Teoria pozytywistyczna
wywierała decydujący wpływ na koncepcję teoretyczną i praktykę edukacji szkolnej w pierwszej połowie XX wieku i mimo, że
w drugiej połowie tego stulecia w modelu badań neopozytywistycznych zaczęto dostrzegać coraz więcej ograniczeń, głównie
z powodu przeceniania eksperymentów oraz znaczenia metody
19
Tamże, s. 92-93.
Por.: J. Kuźma, Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji.
Kraków 2005; D. Ekiert-Grabowska, Kierowanie zmianą. Moduł III. Warszawa 1996;
E. Potulicka (red.), Szkice z teorii i praktyki zmiany oświatowej. Poznań 2001.
21 J. Kuźma, Nauka o szkole... dz. cyt., , s. 96.
22 Tamże.
23 Tamże.
20
181
ścisłej i analiz ilościowych, to jednak orientacje pozytywistyczne,
nazywane coraz częściej neopozytywistycznymi, nadal odgrywają istotną rolę w badaniu procesów edukacyjnych w szkole. Coraz
częściej badania empiryczne są jednak uzupełniane jakościowymi”24.
Z kolei teorii progesywistycznej J. Deweya „zarzuca się przecenianie praktycznego działania, a przywiązywanie zbyt malej wagi
do myśli teoretycznej i rozwoju umysłowego dziecka oraz niedocenianie znaczenia kultury duchowej dla kształcenia jego osobowości”25. Jednak uważa się też, ze teoria ta jest spójna, dynamiczna
i otwarta.
Natomiast funkcjonalizm, to ogólny pogląd „na postęp i rozwój społeczeństwa przemysłowego”. Teoria ta także ma swoje
liczne ograniczenia. Po pierwsze uznaje się czasem, że ta teoria
nie jest neutralna i obiektywna ideologicznie. Ponadto: „Funkcjonalizm nie tylko nie daje odpowiedzi na to, jak skutecznie można
wyrównywać szanse edukacyjne dzieci i młodzieży ze środowisk
upośledzonych, np. rolniczych czy robotniczych, lecz także stara
się zafałszować świadomość ich rodziców złudnymi nadziejami
i obietnicami, że o wyborze typu szkoły i powodzeniach edukacyjnych decydują głównie cechy osobowe (zdolności), możliwości
i motywacje, a nie cechy nabyte lub „przypisane” (które biorą się
z pochodzenia i statusu materialnego rodziny)26.
Kolejna teoria dotyczy szkoły humanistycznej (neohumanistycznej), do której – zdaniem J. Kuźmy – należy przyszłość. Podstawy tej koncepcji sformułowali A. Maslow i C. Rogers. Ona jednak także ma swoje ograniczenia jako teoria eklektyczna, mało
spójna, przeceniająca rolę wychowania ogólnego a niedoceniająca
kształcenia profesjonalnego, specjalistycznego. Dostrzega się też
zagrożenia dla efektywnej edukacji humanistycznej w postaci takich zjawisk społecznych jak „anomia społeczna, relatywizm, werbalizm, moralizatorstwo, podwójne standardy moralne”27.
24
Tamże.
Tamże, s. 98.
26 Tamże, s. 99-101.
27 Tamże, s. 101.
25
182
Z kolei teoria interakcjonistyczna wywodząca się z orientacji pozytywistycznej kieruje się w kierunku orientacji fenomenologicznej.
Charakteryzując teorię interakcjonistyczną, autor ten wskazuje, że
„obecnie (…) znacznie poszerzyła ona swoje pole zainteresowań
badawczych, przekraczając flanderowski system analizy interakcji
w klasie szkolnej. Obejmuje bowiem także relacje pomiędzy samymi uczniami w grupach rówieśniczych oraz nauczycielami a rodzicami w procesie doskonalenia jakości pracy szkoły (...). Teoria
interakcjonizmu, która stała się obecnie modna w krajach Europy
Zachodniej, obejmuje istotne pod względem skutecznego przebiegu procesu socjalizacji i wychowania aspekty życia szkoły. Stanowi
też twórcze rozwinięcie teorii konwergencji czynników osobowych
i środowiskowych W. Sterna. Dotyczy jednak głównie mikrosystemu wychowawczego szkoły. Nie jest to teoria uniwersalna. Ma
niewielki, raczej pośredni związek z szeroko rozumianym rozwojem organizacyjnym szkoły i długotrwałymi zmianami organizacyjnymi”28.
Natomiast teoria rekonstrukcjonistyczna szkoły jest ściśle powiązana z teorią zmiany oświatowej i koncepcją rozwoju organizacyjnego szkoły. Teoria ta „jest teorią eklektyczną, uwzględniającą
paradygmat ciągłości i zmiany, założenia systemów i organizacji
zarządzania oświatą”29. Głównym założeniem tego paradygmatu
jest przekonanie, że nie możemy oczekiwać, iż świat zewnętrzny
będzie się starał zaspokajać nasze potrzeby. W procesie zmiany
trzeba podejmować takie działania, by system edukacji stał się
uczącą się organizacją.
W celu przeprowadzenia zmiany stosuje się różne strategie.
Strategie definiuje się jako „wszystkie techniki i sposoby postępowania nadające się do wykorzystania przez jednostki lub grupy dla
osiągnięcia pożądanych celów”30.
Strategie kierowania zmianą zostały opracowane wpierw na potrzeby przedsiębiorstw, a dopiero potem zaaplikowane dla potrzeb
oświatowych, bowiem pewne prawidłowości są tu takie same.
28
Tamże, s. 105.
Tamże, s. 105-106.
30 R. Schulz, Procesy zmiany i odnowy w oświacie. Warszawa 1980, s. 178.
29
183
J. Kurnal wyróżnia następujące strategie zmian31: konserwatywne, racjonalistyczne, ukierunkowane na ludzi i kompleksowe (globalne). Pierwsze z nich charakteryzują się tym, że każda zmiana
uznawana jest jako nośnik ryzyka i pożądana konieczność, której
podjęcie może zamiast poprawy sytuacji przynieść jej pogorszenie.
Strategie racjonalistyczne dotyczą zmian widzianych przez pryzmat produktywności. Udział pracowników w tworzeniu zmian
jest ograniczony. Są oni jedynie oceniani za osiągnięcia, najczęściej
ilościowe. W strategiach ukierunkowanych na ludzi zakłada się, że
poprawa stosunków pomiędzy ludźmi pozwala na lepsze, sprawniejsze rozwiązywanie problemów w organizacji, zaś jej funkcjonowanie może być zdynamizowane przez społeczną aktywność
jej uczestników. W toku dokonywania zmian brane są pod uwagę
motywy działania i związki emocjonalne pracowników z organizacją. Natomiast stosując strategie kompleksowe zakłada się, że nie
można wprowadzić żadnych zmian w sferze organizacji i techniki
bez równoczesnego dokonywania zmian w strukturach społecznych (podejście socjoekonomiczne)32.
W zależności od typu motywacji, jaką kierują się jej odbiorcy,
wyróżnić można, za D. Ekiert-Oldroyd, strategie zorientowane
na wartości, zorientowane na racjonalizm odbiorcy, dydaktyczne,
psychologiczne, ekonomiczne, autorytarne33. Zaś w modelu zmiany planowej, zalecane są szczególnie trzy następujące: strategię polityczno-administracyjną, empiryczno-racjonalną, strategię normatywno-reedukacyjną oraz modele strategii mieszanych. Autorka ta
jest zdania, że w wielu sytuacjach skuteczne okazuje się stosowanie strategii mieszanych, natomiast istotnym zadaniem kierownika
(facylitatora) zmiany jest wybór strategii adekwatny do sytuacji.
Podkreśla też, że nie istnieją żadne gotowe wzorce, jakie można by
automatycznie zastosować w danej sytuacji34.
R. Schulz35 zaznacza, iż zmiana stanowi starannie zaplanowany proces, który może być wzmacniany przez trzy różnorodne
J. Kurnal (red.), Twórcy naukowych podstaw organizacji. Wybór pism. Warszawa 1973.
S. Sokołowska, Organizacja i zarządzanie. Ujęcie teoretyczne. Opole 2004, s. 196 -198.
33 D. Ekiert-Oldroyd, Kierowanie zmianą w szkole…dz. cyt., , s. 89.
34 Tamże, s. 90.
35 R. Schulz, Procesy zmiany... dz. cyt., s. 11.
31
32
184
strategie. Pierwsza z nich to strategia polityczno-administracyjna.
Można odnieść jej elementy do czasu wdrażania nowe I i II etapu
reformy. Druga, empiryczno-racjonalna polega na założeniu, iż odbiorcy innowacji kierują się rozsądkiem, są też podatni na logiczne
argumenty. Natomiast trzecia, normatywno-reedukacyjna zakłada
przeprowadzenie szerokiego i głębokiego procesu zmiany.
Model zmiany planowej obejmuje następujące etapy (fazy)
działania36:
1. Inicjację, czyli start;
2. Implementację, czyli wdrażanie reformy;
3. Instytucjonalizację, czyli utrwalanie.
Rola dyrekcji polega na uzasadnieniu i potwierdzeniu słuszności wprowadzenia określonych zmian (wiele zmian nie ma takiego poparcia dyrekcji) oraz na wspieraniu nauczycieli zarówno
psychologicznie, jak również poprzez udostępnianie zasobów (…).
Jeżeli wspomnimy wcześniejsze właściwości zmiany (przekonania, zachowanie nauczycieli, materiały programowe), to możemy
wnioskować, ze dopóki dyrektor czy kierownik nie osiągnie pewnej wiedzy potrzebnej do zrozumienia znaczenia tych cech (...) nie
będzie on w stanie zrozumieć problemów nauczycieli, a w konsekwencji nie udzieli on odpowiedniego wsparcia przy wdrażaniu
zmian. Rozumienie to wymaga współdziałania interakcyjnego”37.
Zdaniem cytowanego autora zebrano wiele danych opisujących,
jak i dlaczego rola dyrektora jest tak ważna dla efektywnego wdrażania zmian. Dyrektor jest bowiem osobą, której obowiązkiem jest
stworzenie warunków organizacyjnych niezbędnych do odniesienia sukcesu, a więc rozwijania wspólnych celów, struktur i klimatu
pracy oraz procedur monitorowania podejmowanych wyników.
Wielu dyrektorów boryka się z podobnymi problemami przy wypełnianiu swojej nowej roli facylitatora, moderatora zmiany, na
jakie napotykają nauczyciele przy wdrażaniu swoich nowych ról.
Istotne uwagi na temat skuteczności wprowadzania zmian
w edukacji podaje J. Gęsicki38, zdaniem którego: „zmiany w edu36
Tamże.
Tamże, s. 165.
38 J. Gęsicki, Sytuacja ucznia w szkole (Jaka jest? Jaka może być?), Warszawa 1990, s. 62.
37
185
kacji powinny mieć bardziej ewolucyjny niż skokowy charakter,
bo są wówczas zgodne z dynamiką procesów interpersonalnych.
Jeśli już następuje zmiana skokowa, to nie powinna ona w miarę
możliwości, naruszać więzi społecznych istniejących w społeczności szkolnej. Kształcenie jest bowiem delikatnym i złożonym
procesem społecznym, w trakcie którego zawiązuje się pewna sieć
stosunków międzyludzkich i międzygrupowych. Zerwać tą sieć
jest bardzo łatwo, odbudować niezmiernie trudno i jest to działanie
długofalowe. Bardziej efektywne okazuje się doskonalenie podporządkowane konkretnym celom i pod stabilnym kierownictwem”.
LUDZIE WOBEC ZMIANY
Zmiany w organizacji wywołują mniejszy lub większy niepokój
u wszystkich jej uczestników. Powszechny jest na ogół opór wobec zmian – twierdzi R. Gryfin39. Zdecydowanie najmniejszy opór
występuje w przypadku adaptacji, a zwiększa się on wraz ze wzrostem radykalności zmian oraz niepewności co do ich skutków.
Zdaniem W. Kojsa, w systemie edukacji, niezależnie od jego złożoności, można wyróżnić dwa wzajemnie sprzężone ze sobą podsystemy40: 1) podsystem edukujący (zmieniający) i 2) podsystem
edukowany (zmieniany). „System edukacji tworzą np. rodzice pragnący ukształtować określone postawy u swoich dzieci, ale tworzy
go także osoba chcąca wywołać w sobie pewne zmiany, czyli osoba, u której wyodrębniły się dwa podsystemy: podsystem motywacyjno-sterująco-edukacyjny (zmieniający) i podsystem zmieniany.
Można w pewnym uproszczeniu powiedzieć, że chodzi o wyodrębnienie się w osobie podmiotu edukacyjnego”.
Do czynników zmiany edukacyjnej cytowany autor zalicza
zagrożenie, przed jakim staje system oświaty, ale też wskazuje
na szanse dokonywania zmian, jakie równocześnie się pojawiają.
Zagrożenie to „dostrzeżona i uświadomiona relacja między przyR. Gryffin, Podstawy zarządzania. Warszawa 1996, s. 398.
W. Kojs, Zagrożenie jako czynnik zmiany edukacyjnej [W:] K. Denek, F. Bereźnicki,
J. Świrko-Philipczuk (red.), Proces kształcenia i jego uwarunkowania, Szczecin 2003, s. 23.
39
40
186
najmniej dwoma systemami lub dwoma podsystemami systemu,
wskazująca, że jeden z nich może stać się przyczyną niekorzystnych zmian drugiego lub przyczyną jego unicestwienia (...). Zagrożenie upadkiem czegoś nie jest tożsame z upadkiem tego czegoś,
tak jak zagrożenie wojną nie jest jeszcze wojną. (...) Zatem system
zagrożony może – w odpowiednim czasie – tak się zmienić lub
zmienić okoliczności swojego funkcjonowania, by zagrożenie zostało usunięte. Czas między dostrzeżoną możliwością niekorzystnego działania jakiegoś czynnika (systemu), a początkiem jego
rzeczywistego oddziaływania jest (...) ważny, gdyż jest to czas na
przygotowanie i przeprowadzenie stosownych zmian w systemie
zagrożonym, w tym zmian edukacyjnych”41.
Można zatem uznać, że zagrożenie to sytuacja mogąca doprowadzić do niekorzystnych zmian czegoś lub w czymś, ale mogąca
też wywołać korzystne w skutkach przeciwdziałania systemu zagrożonego.
Szerzej zjawisko to ujmuje R. Gryffin42, który wyróżnił cztery
przyczyny oporu:
1) niepewność,
2) zagrożenie osobistych interesów,
3) odmienne postrzeganie,
4) uczucie straty.
Niepewność może stanowić poważną przyczynę oporu pracowników wobec zmian. Mogą ogarniać ich obawy, nerwowość
wskutek znalezienia się w sytuacji dla nich niejasnej. Boją się, czy
zmiany nie spowodują utraty stanowiska pracy. Zagrożenie osobistych interesów może stanowić jedną z przyczyn oporu przed
zmianą wówczas, gdy zmiany zmniejszają obszary wpływów i zakres władzy menedżerów w organizacji. W końcu mogą oni stawiać czynny i bierny opór wobec wprowadzanych zmian. Kolejną
przyczyną oporu wobec zmiany może być odmienne postrzeganie
problemu i metod rozwiązania ze strony menedżerów i podwładnych. Mogą postrzegać oni problem zupełnie inaczej, ze swojego
41
42
Tamże, s. 29.
R. Gryffin, Podstawy zarządzania …dz. cyt., s. 398.
187
punktu widzenia. Natomiast uczucie straty wynikać może z sytuacji, gdy zmiany dokonane w procesie pociągają za sobą określone
zmiany układów stosunków społecznych w organizacji. Stosunki
społeczne w organizacjach są bardzo ważne, stąd większość ludzi
sprzeciwia się takim zmianom, które im zagrażają.
Ze względu na omawiany opór przed zmianą, właśnie „umiejętności projektowania zmian z uwzględnieniem nie tylko potrzeb
organizacji, ale także czynnika ludzkiego to sztuka, której opanowanie pozwoli na sprawniejsze kierowanie szkołą i podniesienie jej
konkurencyjności na rynku oświatowym”43.
Stwierdza się też, że zmiany oświatowe w mniejszym stopniu
zależne są od oporów natury dogmatycznej oraz złych intencji
a w większym stopniu są „uwarunkowane trudnościami w planowaniu i koordynacji wielopoziomowych procesów społecznych
angażujących tysiące ludzi”44.
Zwykle wprowadzanie zmiany pojmuje się jako dwustopniowy
proces obejmujący dwa stadia: diagnozę i interwencję. Diagnoza to:
„zrozumienie, skąd bierze się potrzeba zmiany i jakiego typu zmiana
jest wymagana.”45. Natomiast interwencja „odnosi się do podejmowania działań mających na celu wprowadzanie zmiany. Proces ten dzieli
się na trzy zasadnicze fazy: odmrażania, zmiany i zamrażania”46.
Mimo, ze wszystkie zmiany są wprowadzane „w celu ulepszenia”, to często efekt ich wprowadzania jest taki, jak gdyby były
wprowadzane „w celu pogorszenia” – pisze D. Ekiert-Oldroyd 47.
To stwierdzenie ma związek z jedną z cech zmiany, jaką jest silne zaangażowanie w związki interpersonalne. Trzeba pamiętać,
podkreśla P. Whitaker48, że: „kluczowym zadaniem jest stworzenie
D. Ekiert-Oldroyd, Kierowanie zmianą w szkole: szkoła „przyjazna zmianom”
[W:] Vademecum... dz. cyt., s. 93.
44 M. Fullan, Czynniki warunkujące skuteczność wprowadzania zmian [W:]
Współczesne tendencje w kierowaniu zmianą edukacyjną. Antologia II, D. EkiertGrabowska (red.). Warszawa 1997, s. 159.
45 S. Nuttley, S. Osborne, Kierowanie zmianą …dz. cyt., s. 80.
46 Tamże.
[W:] Vademecum...dz. cyt., s. 83
48 P. Whitaker, Strategie kierowania zmianą [W:] Współczesne tendencje w kierowaniu zmianą edukacyjną. Antologia II, D. Ekiert-Grabowska (red.). Warszawa 1997, s. 95.
43
188
warunków pracy, w których wszyscy członkowie organizacji będą
mogli optymalnie wykorzystać swoje umiejętności i kwalifikacje
w wykonywaniu zadań oraz w realizacji potrzeb grupowych i indywidualnych”.
Zatem wskazuje się na konieczność uważnego słuchania podwładnych przez dyrektora, a więc takiego, kiedy uwaga jest skupiona na rozmówcy. Następnie dyrektor, po stworzeniu właściwego klimatu słuchania powinien wspomagać mówiącego przez
umiejętnie zadawane pytania oraz sygnalizować zrozumienie treści jego wypowiedzi. W końcu rozmówca powinien otrzymać od
szefa jakieś informacje zwrotne49.
Ponadto ważne jest stymulowanie rozmówcy do refleksji oraz
analizy sposobów i efektów pracy. A także zachęcanie go do współdziałania w procesie zmiany, co wiąże się z umiejętnością przekazywania podwładnym pewnych uprawnień. Jednak wskazuje się
też na to, że delegowania uprawnień związane jest z ryzykiem pozostawienia ludziom swobody w działaniu, co łączy się z pewnym
niebezpieczeństwem. Bowiem im więcej swobody, tym większe
prawdopodobieństwo popełnienia błędów. Jednak niektóre błędy są wręcz potrzebne dla osiągnięcia rozwoju. Dlatego umiejętne
rozdzielanie zadań to także określenie, jakie błędy będą stanowić
zagrożenie dla jakości pracy, a jakie przyczynią się do rozwoju
i postępu50.
E. Potulicka zauważa51, że jednym z fundamentalnych problemów dzisiejszej oświaty jest brak zrozumienia przez nauczycieli
celu wprowadzania danej zmiany, jak też jej przebiegu. Stąd też
wiele jest powierzchowności we wprowadzaniu zmian, porażek,
oporu52. „Żadna zmiana nie może być zasymilowana dopóki jej
sens nie jest podzielany przez tych, którzy ją wdrażają. Celem osiągnięcia lepszego zrozumienia zmiany należy odpowiednio wniknąć w sprawy ogólne (polityki oświatowej) i sprawy specyficzne
dla danej szkoły”.
49
Tamże, s. 95-104.
Tamże, s. 110.
51 E. Potulicka, Dyrektor i nauczyciele …dz. cyt., s. 9.
52
50
189
Można zatem zgodzić się z opinią J. P. Sawińskiego53, że „każda zmiana w procesie edukacyjnym, jak i w organizacji szkoły powinna być przemyślana i przedyskutowana”. Te czynności mogą
bowiem pomóc w prawidłowym zrozumieniu zmiany, ułatwić
podjęcie decyzji o przystąpieniu do zmiany, bądź rezygnacji z niej,
mogą więc uchronić przed bezsensownymi działaniami – wskazuje
D. Elsner54.
W szkole zmiana skutkuje rozwojem w sytuacji, gdy wymagania i udzielane nauczycielom wsparcie są wysokie. Wówczas wyzwalana energia i inicjatywy kierowane są w korzystnym dla rozwoju kierunku, warunki pracy zaś sprzyjają koncentrowaniu się na
zaplanowanych zadaniach55.
T. Szkudlarek, rozpatrując sytuację polskiej oświaty w kontekście europejskim wskazał na kilka spraw w polskiej oświacie, które wymagały rozwiązania56. Zaliczył do nich kwestę podejścia do
zmian. Przyjęta logika zmian adaptacyjnych, a więc nie rewolucyjnych i zdecydowanych, może nie przystawać do tempa globalnych
zmian politycznych, ekonomicznych i cywilizacyjnych. Zdaniem
tego autora „długofalowa polityka edukacyjna powinna uwzględniać także napięcia i konflikty wynikające z procesów globalizacji
(której elementem jest integracja europejska)”.
T. Szkudlarek dostrzegł też kwestie ‘deficytów edukacyjnych‘
Polski. Zaliczył do nich: żywiołowo rozwijający się ruch oświaty
dorosłych, który nie stanowi wyraźnego elementu polityki państwa; brak działań w kierunku uznawania kwalifikacji zdobywanych poza formalnym systemem kształcenia; prawdopodobnie narastające nierówności w dostępie do i w jakości edukacji; wyraźny
brak koncepcji kształcenia nauczycieli; niewystarczające działania
J. P. Sawiński, Jakiego dyrektora chciałbym mieć w swojej szkole [W:] Zmieniam
siebie i swoją szkołę, J. Kropiwnicki (red.). Jelenia Góra 1997, s. 127.
54 D. Elsner, Kierowanie zmianą w szkole. Nowy sposób myślenia i działania.
[W:] Vademecum… dz. cyt., s. 84.
56 T. Szkudlarek, Sprawy nierozwiązane w polskiej oświacie w kontekście integracji europejskiej (2002), www.isp.org.pl/files/ T. Szkudlarek, ISP www.isp.org.pl
(Dostęp 15.05.2011).
53
190
w zakresie relacji międzykulturowych, społeczeństwa bez barier,
itp.57.
Te opinie, wynikające tak z wiedzy naukowej, jak i obserwacji rzeczywistości społeczno-oświatowej, każą dostrzegać sens
poświęcania czasu na modernizowanie edukacji, wprowadzanie
zmian i ewaluację podejmowanych działań.
PODSUMOWANIE
Należy mieć świadomość zagrożeń, ograniczeń oraz mitów
związanych z wprowadzaniem zmian, o czym pisał celnie Z. Kwieciński58, a co wydaje się być nadal aktualne. Mit radykalnej zmiany jest jak gdyby wzięty „z wczesnych etapów porewolucyjnych,
w których odmienne były punkty wyjścia i miary osiągnięć (alfabetyzacja, upowszechnienie szkolnictwa najniższych szczebli)”59.
Trzeba jednak mieć świadomość, że zmiany są powolne, o rożnych
natężeniach i kierunkach, w przeciwnym razie: „radykalne zmiany treści prowadzą do rozbieżności świata szkolnego i życia oraz
do niespójności nowych treści i starych metod pracy (klasy, hierarchie, rytuały). Radykalne zmiany form pracy w szkole, w kierunku
komunikacji i więzi interpersonalnej, dialogu i studiowania prowadzą do tych samych dysonansów między demokracją szkolną
a autorytaryzmem i konserwatyzmem świata spoza szkoły i obrazu świata w przekazach szkolnych”60.
Jako inne mity związane ze zmianami, wymienia wspomniany
autor mit autonomii szkoły, mit sprawstwa, przekonanie o tym,
że procesami i drogami edukacyjnymi można dowolnie sterować,
złudzenie, że zmiany organizacyjne w szkolnictwie dają szybkie
i pozytywne efekty, mit, że to metody i techniki są najważniejsze
w pracy szkoły, przekonanie o sile sprawczej nowych nazw i rytuałów w okresie wprowadzania reform. A ponadto mit deprywacji
i niezbędnej resocjalizacji oraz złudzenie, że da się oddzielić rolę
57
Tamże.
Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji. Olecko 1995, s. 80-85.
59 Tamże, s. 80.
60 Tamże, s. 80.
58
191
reformatora od roli eksperta61. Z. Kwieciński wskazuje na opozycję
i konflikt interesów w projektowaniu zmiany edukacyjnej między
interesem stabilizacyjnym a interesem zmiany edukacyjnej „ku
wyższym pułapom możliwości w skali powszechnej”62.
Można zatem sądzić, że trzeźwa ocena sytuacji powinna sprzyjać trafnym decyzjom dyrektorów szkół przy wprowadzaniu zmian.
BIBLIOGRAFIA
Ekiert-Oldroyd D., Kierowanie zmianą w szkole: szkoła „przyjazna
zmianom” [W:] Vademecum menedżera oświaty, C. Plewka, H. Bednarczyk (red.). Radom 2000, s. 83-86.
Ekiert-Grabowska D., Kierowanie zmianą. Moduł III. Warszawa 1996.
Potulicka E. (red.), Szkice z teorii i praktyki zmiany oświatowej. Poznań
2001.
Ekiert-Oldroyd D., Zmiany edukacyjne w oświacie. Od paradygmatu
zmiany do zmiany paradygmatu [W:] „Chowanna”, T. 1/26/2006.
Elsner D, Kierowanie zmianą w szkole. Nowy sposób myślenia i działania.
Warszawa 2005.
Fullan M., Czynniki warunkujące skuteczność wprowadzania zmian [W:]
Współczesne tendencje w kierowaniu zmianą edukacyjną. Antologia
II, D. Ekiert-Grabowska (red.), Warszawa 1997.
Fullan M., Czynniki warunkujące skuteczność wprowadzania zmian [W:]
Współczesne tendencje w kierowaniu zmianą edukacyjną. Antologia
II, D. Ekiert-Grabowska (red.). Warszawa 1997.
Gęsicki J., Sytuacja ucznia w szkole (Jaka jest? Jaka może być?), Warszawa 1990.
Gryffin R., Podstawy zarządzania. Warszawa 1996.
Kojs W., Zagrożenie jako czynnik zmiany edukacyjnej [W:] Proces kształcenia i jego uwarunkowania, K. Denek, F. Bereźnicki, J. Świrko-Philipczuk (red.). Szczecin 2003.
Kurnal J. (red.), Twórcy naukowych podstaw organizacji. Wybór pism.
Warszawa 1973.
61
62
Tamże, s. 81-85.
Tamże, s. 85.
192
Kuźma J., Nauka o szkole. Studium monograficzne. Zarys koncepcji. Kraków 2005.
Nuttley S., Osborne S., Kierowanie zmianą [W:] Współczesne tendencje
w kierowaniu zmianą edukacyjną, Antologia II, D. Ekiert-Grabowska (red.). Warszawa 1997.
Potulicka E., Dyrektor i nauczyciele w szkole jako organizacji uczącej się
[W:] Nauczyciel
między tradycją a współczesnością. Teoria i praktyka, E. Laska (red.).
Rzeszów 2007.
Sawiński J. P, Jakiego dyrektora chciałbym mieć w swojej szkole [W:]
Zmieniam siebie i swoją szkołę, J. Kropiwnicki (red.). Jelenia Góra
1997.
Schulz R., Procesy zmiany i odnowy w oświacie. Warszawa 1980.
Sokołowska S., Organizacja i zarządzanie. Ujęcie teoretyczne. Opole
2004.
Szymański M., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce. Kraków 2008.
Whitaker P., Strategie kierowania zmianą [W:] Współczesne tendencje
w kierowaniu zmianą edukacyjną. Antologia II, D. Ekiert-Grabowska (red.). Warszawa 1997.
Netografia
Procedura przeprowadzania zmian w organizacji, http://www.justitia.pl/article.php?sid=352 (Dostęp: 15.03.2009).
T. Szkudlarek, Sprawy nierozwiązane w polskiej oświacie w kontekście
integracji europejskiej (2002), www.isp.org.pl/files/ T. Szkudlarek,
ISP www.isp.org.pl (Dostęp: 15.05.2007).
http://www.exporter.pl/zarzadzanie/pracownicy/2lewin.html
(Dostęp: 19.11.14).
http://tskierko.wordpress.com/2011/01/29/proces-zmiany-ujecie-klasyczne/ (Dostęp: 28.11.14).
www.researchgate.net/profile/../0912f5058417c0d45e000000
(Dostęp: 19.11.14).
www.adamdrobniak.pl/docs/06%20-%20Mod_zm.pdf
(Dostęp: 11.12.14).
Igor Hebda
WPŁYW WYSOKOŚCI DODATKU
MOTYWACYJNEGO WYPŁACANEGO
NAUCZYCIELOM NA WYNIKI
EGZAMINACYJNE UCZNIÓW
THE IMPACT OF TEACHERS’ INCENTIVE
ALLOWANCE ON SCHOOL EXAMS RESULTS
STRESZCZENIE
W artykule przedstawiono analizę korelacji pomiędzy wysokością i zróżnicowaniem wewnątrzszkolnym przeciętnego dodatku
motywacyjnego wypłacanego nauczycielom publicznych szkól
gimnazjalnych i licealnych na terenie całej polski a wynikami egzaminacyjnymi oraz wskaźnikami edukacyjnej wartości dodanej.
Dodatkowo, analizę uzupełniono o zbadanie wpływu zróżnicowania wysokości tego składnika płacowego na osiągnięcia szkolne
uczniów. Wyniki wskazują na większe znaczenie motywacyjnej
funkcji wynagrodzeń dla nauczycieli uczących przedmiotów humanistycznych w porównaniu do nauczycieli przedmiotów matematyczno-przyrodniczych. Ponadto, rezultaty badania sugerują
większy wpływ dodatku motywacyjnego na nauczycieli z mniejszym stażem pracy.
SUMMARY
The paper presents an analysis of the correlation between the
incentives paid to teachers and the results of the exams and also
194
the educational value-added indicators. The aim of the study was
to combine data from public junior high schools and public high
schools across Poland and examine the impact of incentive allowance to educational achievements of students. The results show
the increasing importance of the incentive role of remuneration
for teachers who teach the humanities in comparison to teachers
of mathematics and science. Study also suggests a higher impact
of incentive allowance for teachers with less seniority.
Słowa klucze: nauczyciel, wynagrodzenia nauczycieli, dodatek
motywacyjny, EWD
Keywords: teacher, teachers’ salaries, incentive allowance, value-added measures of schools quality
WSTĘP
Wynagrodzenie nauczycieli szkół publicznych składa się z wynagrodzenia zasadniczego, dodatków takich jak: dodatek za wysługę lat, dodatek motywacyjny, dodatek funkcyjny oraz za warunki pracy oraz wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe
i zastępstwa, nagród i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy. Wysokość wynagrodzenia wypłacanego pracownikom
oświatowym jest uzależniona głównie od stopnia awansu zawodowego, kwalifikacji zawodowych i wymiaru zajęć obowiązkowych.
Dodatki płacowe są natomiast powiązane z okresem zatrudnienia,
jakością pracy, stanowiska i uciążliwością warunków pracy.
Polski system oświatowy chociaż z pozoru wysoce zdecentralizowany nie pozwala jednak całościowo, w sposób autonomiczny,
na poziomie lokalnym, podejmować decyzji dotyczących płac nauczycielskich ponieważ w dużej mierze dyrekcja szkoły jest zobligowana przepisami ustawy Karta Nauczyciela1. Jednym z niewielu składników płacowych pozostających istotnie w kompetencjach
dyrektora szkoły jest dodatek motywacyjny. Jest to także w zamyA. Jeżowski, Bon edukacyjny – idea czy metoda, „Studia BAS,” 2010, t. 2, nr 22,
s. 209–230.
1
Igor Hebda – WPŁYW WYSOKOŚCI DODATKU MOTYWACYJNEGO...
195
śle twórców ustawy Karta Nauczyciela narzędzie mogące służyć
poprawie jakości pracy szkoły poprzez wypełnianie motywacyjnej
funkcji wynagrodzeń2.
Dyrektora szkoły i nauczycieli można traktować jako organ administracji publicznej. Konsekwencją takiego podejścia jest możliwość powołania się na strukturalne różnice w podejściu do zagadnień zarządzania zasobami ludzkimi pomiędzy organizacją
organów administracji publicznej a organizacji biznesowej. Do najważniejszych w kontekście systemu oświaty należy zaliczyć mniejszą autonomię menadżerów (dyrektorów szkół), sztywność zasad
zatrudniania, awansowania i zwalniania pracowników oraz większe bezpieczeństwo zatrudnienia. W odniesieniu do kształtowania
systemu wynagrodzeń najważniejszy jest jednak niewielki związek miedzy wynikami pracy a wynagrodzeniami pracowników3.
Podstawowym założeniem leżącym u podstaw idei powiązania
wynagrodzeń z wynikami pracy jest to, że pracownicy są bardziej
wydajni kiedy ich pensja jest ściślej związana z wysiłkiem lub wynikami. Ponadto efektywność całej organizacji podnosi się jeżeli
premie pracownicze są ściślej dopasowane do celów organizacji4.
Wpisując się w aktualny dyskurs dotyczący wynagrodzeń nauczycieli i zastanawiając się nad możliwością poprawy jakości oświaty
warto przeanalizować skuteczność obecnych rozwiązań w zakresie
motywacji płacowej nauczycieli.
Analiza definicji związanych z wynagrodzeniami uzależnionymi od osiągnięć sugeruje brak istotnych różnic pomiędzy podejściem do zagadnienia w sektorze przedsiębiorstw i oświaty. Jednakże w przypadku sektora komercyjnego o wiele łatwiej
o wycenę wyników pracy poprzez jednostki pieniężne niż w przypadku sektora publicznego gdzie jest to o wiele większe wyzwa-
2 A. Klawenek, Lokalne regulaminy płacowe nauczycieli, [w:] Finansowanie oświaty, Wydawnictwo ICM Uniwersytetu Warszawskiego 2012, s. 129–166.
3 J.M. Szaban, Zarządzanie zasobami ludzkimi w biznesie i w administracji publicznej, Difin, Warszawa 2011, s. 55–56.
4 C.J. Heinrich i G. Marschke, Incentives and their dynamics in public sector performance management systems, „Journal of Policy Analysis and Management,” 2010,
t.29, nr 1, s. 183–208.
196
nie5. Współczesne techniki diagnostyki edukacyjnej jak omówiona
w artykule metoda edukacyjnej wartości dodanej pozwala badaczom zajmującym się zarządzaniem w oświacie na lepszą ocenę
wpływu systemów płacowych na pracę szkoły i może być przydatna przy ocenie obecnych i przyszłych rozwiązań w tym zakresie.
Przy uwzględnieniu powyższych zastrzeżeń należy podjąć próbę oceny racjonalności wykorzystania dodatku motywacyjnego
wypłacanego nauczycielom i wpływu jego wysokości na realizację
funkcji dydaktycznej szkoły. Wynikającym z tego celem artykułu
jest ocena wpływu wysokości dodatku motywacyjnego wypłacanego nauczycielom szkół gimnazjalnych i licealnych na wyniki ich
pracy w rozumieniu wyników testów egzaminacyjnych. Ponadto,
interesującym wydaje się zbadanie wpływu różnicowania wewnątrzszkolnego wypłacanego dodatku motywacyjnego na wyniki nauczania.
MOTYWACJA POPRZEZ WYNAGRODZENIA
W literaturze pojęcie wynagrodzenie jest definiowane w sposób nie budzący wątpliwości co do swojej natury i „(…) oznacza
wszelkie wypłaty należne pracownikowi za pracę wykonywaną
w ramach stosunku pracy”6. W podobny sposób wynagrodzenia
definiuje GUS7: „Wynagrodzenia obejmują wypłaty pieniężne oraz
wartość świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty należne pracownikom z tytułu pracy.” Jest to zgodne z intuicyjnym rozumieniem słowa wynagrodzenie jako zapłaty za pracę należną pracownikowi.
Wynagrodzenia spełniają dla pracownika funkcję dochodową
pozwalając mu na pokrycie swoich kosztów utrzymania. Jednocześnie wynagrodzenia nauczycieli szkół publicznych spełniają
także funkcję kosztową dla budżetów jednostek samorządu tery5 S. Burgess i M. Ratto, The role of incentives in the public sector: Issues and evidence, „Oxford review of economic policy,” 2003, t. 19, nr 2, s. 285–300.
6 Z. Jacukowicz, skuteczny system wynagradzania w firmie, Ośrodek Doradztwa
i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 1998, s. 9.
7 GUS, Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2013, 2013, s. 915.
197
torialnego lub w nielicznych przypadkach budżetów ministerstw.
Z takiego punktu widzenia naturalnym dążeniem nauczycieli będzie maksymalizacja swoich przychodów przy zachowaniu minimalnych nakładów. Samorządy będą natomiast zainteresowane
osiąganiem jak najwyższego poziomu świadczonych usług oświatowych przy jak najmniejszych kosztach.
Praca ludzka ma specyficzny charakter i nie może w pełni podlegać regułom rynkowym. Funkcja społeczna wynagrodzeń stanowi w swojej istocie o systemie wartości i oczekiwaniach społecznych w danym kraju, społeczności lub grupie zawodowej. Rodzi
to wymogi dotyczące ustalania płac minimalnych zapobiegających
ubóstwu, ochrony wynagrodzeń realnych, zapobiegania konfliktom społecznym i nadmiernym, nieuzasadnionym nierównościom
wynagrodzeń. Dla nauczycieli szkół publicznych uregulowania
takie znajdują swój wyraz w zapisach ustawy Karta Nauczyciela
a stawki wynagrodzeń minimalnych są kształtowane za pomocą
średnich na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego.
W klasycznym podziale, wynagrodzenia poza funkcją społeczną, dochodową oraz kosztową spełniają także funkcję motywacyjną, której sens polega na zachęcaniu pracowników do podejmowania pracy, trwania przy niej i poprawiania jej jakości. Egalitaryzm
wynagrodzeń dowodzi większej wagi przykładanej do społecznej
funkcji wynagrodzeń natomiast w rozwiązaniach kładących nacisk na funkcję motywacyjną obserwuje się większą dyferencję
płac. Wynagrodzenia będące głównym narzędziem motywowania pracowników do pracy nie oddziaływają w równej mierze na
wszystkie grupy społeczne i zawodowe czego konsekwencją jest
konieczność stosowania odpowiednich instrumentów motywowania płacami poprzez odpowiednio skonstruowany system wynagrodzeń8.
W ramach systemu wynagradzania nauczycieli szkół publicznych w Polsce składnikiem płacowym najpełniej realizującym
funkcję motywacyjną jest dodatek motywacyjny. W ramach rozważań o racjonalizacji wydatków państwa należy się zastanowić
S. Borkowska, Skuteczne strategie wynagrodzeń – tworzenie i zastosowanie,
Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 28–32.
8
198
czy wielkość tego dodatku wypłacanego około 650 tysiącom nauczycieli ma znaczenie dla realizacji funkcji dydaktycznej szkoły
a przez to pośrednio na wyniki egzaminacyjne młodzieży. Waga
tego zagadnienia jest jeszcze większa kiedy zdamy sobie sprawę,
że według danych z Sytemu Informacji Oświatowej roczne wydatki publiczne z tytułu tego składnika płacowego wypłacanego pracownikom oświaty wynoszą ponad 1 miliard złotych.
Dodatek motywacyjny jest przyznawany nauczycielom na
podstawie art. 30 ust. 2 ustawy Karta Nauczyciela oraz paragrafu 6 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 31
stycznia 2005 roku określającego ogólne warunki przyznawania
nauczycielom dodatku motywacyjnego. Minister określił, że dodatek motywacyjny jest przyznawany za: osiągnięcia w realizowanym procesie dydaktycznym i osiągnięcia wychowawczo opiekuńcze, wprowadzanie innowacji, zaangażowanie, szczególną
efektywność zawodową oraz realizację zadań edukacyjnych zgodnie
z priorytetami lokalnej polityki oświatowej9.
Motywacja to pojęcie wieloznaczne będące przedmiotem badań
wielu nauk między innymi psychologii, nauk o zarządzaniu oraz
ekonomii. Nie ulega jednak wątpliwości że na ogół motywacja ma
znaczenie pozytywne i mobilizujące.
Motywację opisuje się w dwóch ujęciach: atrybutowym i czynnościowym. W ujęciu atrybutowym motywację do działania wiąże
się z cechami osobowymi pracownika. Ujęcie czynnościowe koncentruje się doborze odpowiednich bodźców skłaniających ludzi
do działania. Podsumowując motywację można traktować jako
zbiór czynników wpływających na ludzi tak aby zachowywali się
w określony sposób w kontekście: kierunku aktywności, rozmiaru
pracy wkładanej przez pracownika oraz trwania wysiłku nazywanego też wytrwałością10.
A. H. Maslow starając się odnieść do pojęcia motywacja twierdzi, że: „Motywacja dla mnie stanowi uczucie pragnienia, potrzeby, tęsknoty, chęci lub braku. Nie znaleziono, jak dotąd, dającego
9 Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jednolity – Dz.U. 2006,
Nr 97, poz. 67 ze zmianami).
10 Z. Sekuła, Motywowanie do Pracy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
199
sie obiektywnie zaobserwować stanu odpowiadającego w przybliżeniu tym subiektywnym relacjom, to znaczy, nie znaleziono jak
dotąd dobrej behawioralnej definicji motywacji.”11
Wynagrodzenia są bez wątpliwości silnym motywatorem ludzi
do pracy jednak motywowanie przez wynagrodzenia jest procesem złożonym. Oznacza to, że nie można przekładać wprost wyższego wynagrodzenia na wyższą motywację do pracy. Przyczyną
tego mogą być czynniki endogeniczne (leżące wewnątrz organizacji) jak i czynniki egzogeniczne (leżące poza sfera oddziaływania
organizacji). Złożenie tych bodźców decyduje o sile motywacyjnej
wynagrodzeń12.
Wiązanie płacy z wynikami wydaje się rozwiązaniem sprawiedliwszym i lepszym od płacenia ludziom za przebywanie w miejscu pracy lub w zależności od stażu, umiejętności lub wkładu pracy. Wśród zalet tego sposobu wynagradzania wymienia się między
innymi: wyrażanie uznania dla lepszej efektywności, przyciąganie
i zatrzymywanie lepszych pracowników i poprawę efektywności
organizacji. Z tych powodów wobec pracowników podatnych na
bodźce płacowe organizacje komercyjne stosują płace uzależnione
od efektów. Nie należy jednak zapominać o wadach tego typu rozwiązań i konieczności obiektywizacji oceny efektywności pracownika13.
A. Kohn14 oraz J. Pfeffer15 krytykowali koncepcję pracy uzależnionej od efektów głównie z powodu braku możliwości zapewnienia stałej motywacji za pomocą pieniędzy. Podobnie F. Herzberg16 nie włączył wynagrodzenia do czynników wewnętrznych
(motywujących) i uważał że nie jest możliwe zmotywowanie praA.H. Maslow, W stronę psychologii istnienia, PAX, Warszawa 1984, s. 27.
J. Penc, Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków 2000.
13 M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa 2011, Wydanie 5.
14 A. Kohn, Why Incentive Plans Cannot Work, „Harvard Business Review,” 1993,
t. 71, s. 54–63.
15 J. Pfeffer, Six dangerous myths about pay, „Harvard business review,” 1998,
t. 76, s. 112.
16 F. Herzberg, B. Mausner, i B.B. Snyderman, The motivation to work. Vol. 1.,
Transaction Publishers 2011, s. 34–35.
11
12
200
cowników za pomocą wynagrodzeń. Według tej teorii pracodawca
powinien tak skonstruować system wynagrodzeń aby możliwie
ograniczyć negatywne skutki demotywujące niewłaściwych płac.
W teorii organizacji i zarządzania można wyróżnić trzy główne
nurty koncepcyjne w odniesieniu to motywacji: teorie treści (potrzeb), która starają się odpowiedzieć na pytanie co motywuje, teorie procesu, które szukają odpowiedzi na pytanie jak się motywuje
i teorie wzmocnienia, które koncentrują się na zjawisku uczenia
się zachowań. Wszystkie one odnoszą się w pewnym zakresie do
motywacji poprzez płace i wpływu wynagrodzeń na postawy pracowników jednak pełne omówienie tych idei wykracza poza zakres tego artykułu.
EDUKACYJNA WARTOŚĆ DODANA
Wyzwaniem w obszarze oświaty jest pomiar efektów pracy
pracownika – nauczyciela. Jeżeli decydujemy się na proste odwoływanie się do surowych wyników egzaminacyjnych uzyskane rezultaty mogą nie być w pełni wiarygodne. Jest to związane przede
wszystkim z tym że poziom wiedzy ucznia jest w dużej mierze powiązany ze statusem socjoekonomicznym środowiska rodzinnego,
wrodzonymi zdolnościami a także z uprzednio zdobytymi umiejętnościami i wiedzą. Warto zaznaczyć, że np. około 50-60% wariancji wyników egzaminów gimnazjalnych może być wyjaśniona
poprzez wyniki sprawdzianu kończącego szkołę podstawową17.
We współczesnych badaniach edukacyjnych jako dobrą miarę
przyrostu wiedzy ucznia przyjmuje się modele Edukacyjnej Wartości Dodanej18 (EWD). Wartością oszacowania punktowego EWD
możemy nazwać wiedzę jaką zdobywają uczniowie dzięki placówce oświatowej, w określonej jednostce czasu po wyłączeniu wszel17 M. Jakubowski i A. Pokropek, Badając egzaminy Podejście ilościowe w badaniach
edukacyjnych, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2009, s. 110–113.
18 Rozwojem metody Edukacyjnej Wartości Dodanej na potrzeby wzmocnienia ewaluacyjnej funkcji egzaminów zewnętrznych zajmuje się Zespół Szkolnych
Uwarunkowań Efektywności Kształcenia powołany przy Instytucie Badań Eduka
cyjnych w Warszawie.
201
kich innych czynników niezależnych od pracy szkoły. W kontekście prezentowanej analizy warte zaznaczenia jest to, że EWD
jest miara relatywną tzn. że wynik jest obliczany w odniesieniu
do reszty populacji uczniów i szkół. Co za tym idzie szkoła może
uzyskać gorsze oceny ewaluacji EWD nie tylko poprzez obniżenie
jakości swoje pracy, ale także dzięki podwyższeniu przeciętnego
poziomu nauczania w grupie ocenianych szkół. Analogicznie dzięki obniżeniu poziomu nauczania w reszcie populacji, szkoła która
utrzyma dotychczasową jakość kształcenia uzyska wzrost wskaźników EWD bez żadnej zmiany jakościowej w procesie nauczania.
Zaznaczmy, że stosowane w oświacie dane dotyczą trzyletnich wskaźników EWD. Rozstrzygnięcie o nie stosowaniu danych
dla każdego roku osobno był podyktowane większą stabilnością
i mniejszymi efektami losowymi danych dla dłuższego okresu czasu. Wahania wskaźników EWD dla krótkich okresów są powodowane mniejszą licznością próby, zmianami w zakresie grona pedagogicznego, zmianami programowymi itd.
Zaletą stosowania wskaźników EWD w stosunku do surowych
wyników testów egzaminacyjnych jest możliwość docenienia
i dostrzeżenia szkół które pomimo niskich wyników w rankingach
egzaminów wykazują się wysoką efektywnością nauczania lecz
niestety przyjmując, z różnice przyczyn, słabszych uczniów nie
mogą wykazać się wysokimi wynikami egzaminów. Koncertując
się tylko na rankingach szkół możemy także przecenić te szkoły
które dzięki korzystnemu położeniu, modzie lub z innych przyczyn osiągają wysokie rezultaty kształcenia tylko dzięki rekrutacji
najzdolniejszych uczniów. Należy jednak podkreślić że powinno
się w analizie wartości dodanej uwzględniać także kontekst wyników egzaminów19.
Podsumowując, metoda EWD pozwala na ocenę polityki edukacyjnej i ewaluację pracy nauczycieli przez pryzmat wyników
egzaminacyjnych. Narzędzia EWD posługują się dużymi zbiorami
19 A. Pokropek, Trafność wskaźnika edukacyjnej wartości dodanej dla szkół gimnazjalnych, [w:] Edukacyjna wartość dodana jako metoda oceny efektywności nauczania
na podstawie wyników egzaminów zewnętrznych, Centralna Komisja Egzaminacyjna,
202
reprezentatywnych i rzetelnych danych dzięki czemu jest to precyzyjna metoda oceny pracy szkoły.
DYLEMATY WOKÓŁ PŁAC ZWIĄZANYCH
Z WYNIKAMI W OŚWIACIE
Analizując dotychczasowe publikacje dotyczące motywowania
poprzez wynagrodzenia w oświacie można zauważyć, że programy badawcze dotyczące wynagrodzeń za osiągnięcia nauczycieli
wskazały na problemy związane z identyfikacją efektywnych nauczycieli, pomiarem wartości dodanej, sprawiedliwością oceny
pracy oraz standaryzacji ocen pomiędzy szkołami.
D. Goldhaber, H. J. Choi, M. DeArmond, i D. Player20 przedstawili hipotezę wedle której budowanie systemów wynagrodzeń
nauczycieli w oparciu o wyniki nie jest możliwe z powodu samej
natury procesu kształcenia. Wynika to z faktu że wydajność pracy
nauczyciela jest trudno mierzalna w sposób obiektywny. Przyczyną tego jest brak jasnych kryteriów oceny sukcesu oraz to, że na
wyniki pracy nauczycieli ma wpływ wiele czynników będących
poza kontrolą pracowników oświaty21.
Jednak rozwój metod statystycznych związanych z oceną wartości dodanej szkoły w ostatnim czasie pozwolił na lepszą ocenę
pracy placówek oświatowych w oparciu np. o metodologię EWD.
Wielu badaczy jednak podkreśla znaczenie kontekstu środowiskowego szkoły i problem stabilności oceny w czasie22.
Ważnym argumentem przeciwko składnikom płacowym uzależnionym od wyników w oświacie jest zespołowy charakter pracy
nauczycieli. Ustalanie dodatków uzależnionych od wyników na
poziomie indywidualnym może zmniejszyć efekty synergetycz20 D. Goldhaber et al., Why Do So Few Public School Districts Use Merit Pay?,
„Journal of Education Finance,” 2008, t. 33, nr 3 (WINTER 2008), s. 262–289.
21 R.J. Murnane i D.K. Cohen, Merit pay and the evaluation problem: Why most
merit pay plans fail and a few survive, „Harvard educational review,” 1986, t. 56, nr 1,
s. 1–18.
22 M.J. Podgursky i M.G. Springer, Teacher performance pay: A review, „Jurnal of
Policy Analysis and Management,” 2007, t. 26, nr 4, s. 909–949.
203
ne i w rezultacie pogorszyć jakość pracy szkoły. Zjawiska takie są
zminimalizowane w przypadku premiowania całych zespołów
zwłaszcza jeśli istnieje możliwość wzajemnej kontroli pracowników. Z drugiej strony takie systemy premiowania mogą generować
problem zmniejszenia zaangażowania wśród niektórych członków
zespołów i niewspółmiernego premiowania słabszych pracowników23.
Wielowymiarowość pracy nauczyciela jest wyzwaniem przy
ocenie jego wydajności zwłaszcza wtedy kiedy mierzalne są tylko
wybrane aspekty jego pracy. B. Holmstrom i P. Milgrom24 pierwsi
zauważyli, że pracownicy zatrudnieni w wielozadaniowym środowisku, jakim jest szkoła, mogą koncentrować znaczną cześć swojej
pracy w sposób nie wystarczająco efektywny. Może w ten sposób
dochodzić do konfliktu pomiędzy misją instytucji jako całości i dążeniem pracownika do większego zaangażowania w te aktywności
które są nagradzane. Zjawisko to może objawiać się poprzez tzw.
„uczenie pod testy” czyli koncentracji nauczyciela tylko na wynikach egzaminacyjnych uczniów25.
Wiązanie dodatków płacowych nauczycieli na poziomie indywidualnym i grupowym z wynikami egzaminacyjnymi uczniów
może powodować wynaturzenia poprzez akceptację oszustw egzaminacyjnych lub zwykłe ściąganie. Możliwe jest jednak takie
monitorowanie statystyczne wyników egzaminacyjnych aby ograniczyć wpływ nadużyć na funkcjonowanie szkoły. W literaturze
rozwiązaniem tego problemu jest zalecenie aby oceny pracownicze
były związane z wieloma aspektami pracy26.
B. Gerhart i M. Fang, Pay for (individual) performance: Issues, claims, evidence and
the role of sorting effects, „Human Resource Management Review,” 2013, t. 24, nr 1,
s. 41–52.
24 B. Holmstrom i P. Milgrom, Multitask principal-agent analyses: Incentive contracts, asset ownership, and job design, „Journal of Law, Economics and Organization,”
1991, t. 7, nr January 1991, s. 24–52.
25 A. Dixit, Incentives and Organizations in the Public Sector: An Interpretative
Review, „The Journal of Human Resources,” 2002, t.37, nr 4, s. 696–727., A. Cordella
i T. Cordella, Motivations, Monitoring Technologies, and Pay for Performance, 2014.
26 D. Ballou i M.G. Springer, Using Student Test Scores to Measure Teacher
Performance: Some Problems in the Design and Implementation of Evaluation Systems,
„Educational Researcher,” 2015, t. 44, nr 2, s. 77–86., P. Glewwe et al., Teacher
Incentives, „American Economic Journal: Applied Economics,” 2010, t. 2, nr July,
23
204
Argumentem na korzyść akceptacji składników płacowych
związanych z wynikami pracy jest spostrzeżenie, że wynagradzanie wyników podnosi wydajność w porównaniu z wynagradzaniem wniesionego wkładu. W przypadku nauczycieli wynagrodzenia za wkład oznaczają wynagradzanie za umiejętności,
wykształcenie i czas pracy natomiast płaca za wyniki związana jest
z mierzalnymi dokonaniami uczniów27.
E. P. Lazear28 wskazuje na dwie zalety większego powiązania
wynagrodzeń z wynikami dydaktycznymi w oświacie. Pierwszy
z nich to zwiększona motywacja nauczycieli do pracy. Stworzenie
systemu wynagrodzeń wiążącego bonusy pieniężne z postępami
edukacyjnymi uczniów ma w swoim efekcie zwiększyć nakłady
pracy nauczycieli i spowodować aby były one zgodne z celami
edukacji publicznej. E. P. Lazear wskazuje także na podstawowy
cel który powinien przyświecać systemowi oświaty: kształtowanie
umiejętności niezbędnych dla zapewnienia wydajności wychowanka w przyszłej pracy. Wyniki badań wskazują na związek pomiędzy
wynikami egzaminacyjnymi uczniów a ich przyszłymi dochodami.
Wynika z tego że wyniki egzaminów gimnazjalnych i maturalnych
mogą być dobrą podstawą dla ewaluacji pracy szkoły i budowania
na ich oparciu motywacyjnych systemów wynagrodzeń.
Drugi argument za zwiększeniem wagi dodatków motywacyjnych w edukacji to wzmocnienie pozytywnej selekcji pracowników do zawodu nauczyciela. Wynagrodzenia w większym stopniu uzależnione od wyników mają w swoim zamyśle przyciągnąć
i utrzymać w zawodzie pracowników, którzy wykazują szczególne osiągnięcia w obszarach premiowanych przez bodźce płacowe.
Lazear wskazał, że wprowadzenie płacy za wyniki nie tylko zwiększa produktywność pojedynczego pracownika ale także całkowitą
jakość kapitału ludzkiego w organizacji.
Długość pozostawania w zawodzie nauczyciela zależy od nauczanego przedmiotu i poziomu szkoły (szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum). Badania przeprowadzane w USA wskazują na
s. 205–227., D. Neal, The design of performance pay in education, 2011, NBER Working
Paper Series.
27 E.P. Lazear, Teacher incentives, „Swedish Economic Policy Review,” 2003,
t. 10, nr 2, s. 179–214.
28 Ibid.
205
negatywną korelację pomiędzy wynikami egzaminów uprawniających do wykonywania zawodu nauczyciela lub wynikami egzaminów maturalnych nauczyciela a czasem pozostawania w zawodzie. Jest to zgodne z intuicją nakazującą sądzić, że przy decyzji
o pozostawaniu w zawodzie nauczyciela ludzie będą uwzględniać
koszt alternatywny zmiany zawodu29 30.
WPŁYW WYNAGRODZEŃ NAUCZYCIELSKICH
NA WYNIKI KSZTAŁCENIA
Badania próbujące związać wysokości wynagrodzeń całkowitych nauczycieli z efektami kształcenia nie są jednoznaczne.
E.A. Hanushek31 32 podsumowując badania przeprowadzane przed
1995 rokiem wskazał że w 20% przypadków wpływ wyższego wynagrodzenia nauczycieli na wyniki uczniów był pozytywny, w 7%
negatywny a dla pozostałych przypadków statystycznie nieistotny
(w tym dla 25% – pozytywny, 20% – negatywny a dla 28% obojętny).
Nowsze badania dowiodły jednak wpływu wysokości wynagrodzeń nauczycieli na wyniki pracy szkoły. Uzyskanie bardziej
jednoznacznych wyników było możliwe dzięki lepszym zbiorom
danych a co za tym idzie lepszej kontroli zmiennych środowiskowych. Szczególnym wyzwaniem w tego typu analizach jest znaczna odległością w czasie pomiędzy bodźcem w postaci wyższych
zarobków nauczycielskich a wynikiem w postaci wyższych zarobków uczniów33.
29 R.J. Murnane i R.J. Olsen, The effects of salaries and opportunity costs on length of
stay in teaching: Evidence from North Carolina, „Journal of Human Resources,” 1990,
t. 25, nr 1, s. 106–124.
30 M. Podgursky, R. Monroe, i D. Watson, The academic quality of public school
teachers: An analysis of entry and exit behavior, „Economics of Education Review,”
2004, t. 23, nr 5, s. 507–518.
31 E.A. Hanushek, Assessing the Effects of School Resources on Student Performance :
An Update, „Educational Evaluation and Policy Analysis,” 1997, t. 19, nr 2, s. 141–164.
32 E.A. Hanushek, The Failure of Input-based Schooling Policies, „The Economic
Journal,” 2003, t.113, nr 485, s. F64–F98.
33 M.D. Hendricks, Does it pay to pay teachers more? Evidence from Texas, „Journal
of Public Economics,” 2014, t.109, s. 50–63., S. Loeb i M.E. Page, Examining The Link
206
W badaniu przeprowadzonym na próbie 534 szkół w USA na
danych pochodzących z National Education Longitudinal Survey
i własnym badaniu ankietowym. Wskazano że w szkołach oferujących indywidualne premie za wyniki nauczania osiągniecie szkolne uczniów są lepsze. Ponadto wykazano że siła oddziaływania
bodźców płacowych jest silniejsza w szkołach w których rodzice
byli mniej zaangażowani w życie szkoły34.
Podobnie w Wielkiej Brytanii, otrzymano wyniki potwierdzające że wprowadzenie płacy opartej o wyniki nauczania poprawiło
wyniki testów o około 40% oceny. Wykazano także występowanie
niejednorodności wśród nauczycieli w zależności od nauczanego
przedmiotu. Nauczyciele matematyki okazali się najmniej podatni na zaoferowane bodźce płacowe. W badaniu tym porównano
dane na poziomie indywidualnym ucznia i nauczyciela w zakresie
wyników egzaminów i wskaźników EWD. Dane pochodziły z 18
szkół, 182 nauczycieli i około 23 000 uczniów35.
Porównanie międzynarodowe wykorzystujące wskaźniki stopnia powiązania płacy z wynikami pracy nauczycieli w relacji do
wyników testów PISA36. Udowodniło, że kraje, które wykorzystują systemy płacowe w większym stopniu powiązane z efektami
kształcenia osiągają lepsze rezultaty w testach PISA z matematyki
i czytania ze zrozumieniem tekstu o około 25% odchylenia stanBetween Teacher Wages And Student Outcomes: The Importance Of Alternative Labor
Market Opportunities And Non-Pecuniary Variation, „The Review of Economics and
Statistics,” 2000, t.82, nr 3, s. 393–408.
34 D.N. Figlio i L.W. Kenny, Individual teacher incentives and student performance,
„Journal of Public Economics 91,” 2007, t.91, s. 901–914.
35 A. Atkinson et al., Evaluating the impact of performance-related pay for teachers in
England, „Labour Economics,” 2009, t. 16, nr 3, s. 251–261.
36 PISA (Programme for Internetional Student Assessment) jest międzynarodowym badaniem umiejętności 15-latków przeprowadzanym co trzy lata na wybranej
losowo grupie uczniów. Badanie składa się z trzech testów i sprawdza umiejętności
matematyczne, dotyczące nauk ścisłych oraz umiejętności związane z czytaniem
i rozumieniem czytanego tekstu. Corocznie wybierany jest także temat przewodni
każdej edycji. Ostatnie, przeprowadzone w 2012 roku badanie było skoncentrowane
na sprawdzeniu umiejętności matematycznych uczniów. Badanie to zrealizowano
na grupie 510 000 uczniów z 34 krajów należących do OECD oraz 31 krajów spoza
tej organizacji. Testy przeprowadzane są w każdym kraju w oparciu o te same karty
pytań i zasady przeprowadzania badania.
207
dardowego oraz o około 15% odchylenia standardowego w testach
z nauk przyrodniczych37.
Na szczególną uwagę zasługują wyniki badań eksperymentalnych dotyczących wprowadzania płacy nauczycieli uzależnionej
od wyników w szkołach. Badanie przeprowadzone wśród dużej reprezentatywnej próby wiejskich szkół podstawowych w Indiach38
dowodzi, że wprowadzenie bodźców płacowych dla nauczycieli
przyczynia się do osiągania znacząco lepszych wyników kształcenia. Ponadto dowiedziono, że poprawa programów płacowych
była trzy razy bardziej efektywna kosztowo w poprawie wyników
egzaminacyjnych niż inwestycja w inne zasoby szkoły (wyposażenie, remonty itd.).
Jednak badanie przeprowadzone w szkołach Kenijskich39 biorące pod uwagę wyniki testów egzaminacyjnych z potrąceniami
wynagrodzeń związanymi z absencją uczniów na egzaminach. Dowiodły znaczenia zachęt finansowych dla nauczycieli dla podniesienia wyników egzaminacyjnych uczniów jednocześnie wskazując, że nie osiągnięto zwiększania całościowego kapitału ludzkiego.
Wyjaśnieniem tego może być nie tyle osiągnięta poprawa wiedzy
uczniów a raczej ulepszenie techniki zdawania egzaminów. Wnioskami z badania w Kenijskich szkołach jest postulat jak najszerszej
oceny wyników pracy nauczycieli i nie wiązaniu ich tylko z wynikami egzaminacyjnymi.
Badanie eksperymentalne w Izraelu40 na nauczycielach języka angielskiego i matematyki gdzie nauczyciele byli nagradzani
finansowo za osiągnięcia uczniów udowodniło, że uzależnienie
wynagrodzeń od efektów pracy zwiększa wyniki egzaminów maturalnych. Poprawę osiągnięto poprzez udoskonalanie metod nauczania, pracę poza godzinami lekcyjnymi i zwiększeniem dopasowania zajęć do potrzeb młodzieży.
37 L. Woessmann, Cross-country evidence on teacher performance pay, „Economics
of Education Review,” 2011, t.30, nr 3, s. 404–418.
38 K. Muralidharan i V. Sundararaman, Teacher Performance Pay: Experimental
Evidence from India, „Journal of Political Economy,” 2011, t.119, nr 1, s. 39–77.
39 P. Glewwe et al., Teacher Incentives..., op. cit.
40 V. Lavy, Performance Pay and Teachers’ Effort, Productivity, and Grading Ethics,
„American Economic Review,” 2009, t.99, nr 5, s. 1979–2011.
208
OPIS BADANIA
Analiza przedstawiona w niniejszym artykule przedstawia
porównanie pomiędzy wysokością i zróżnicowaniem wewnątrzszkolnym wypłacanego nauczycielom dodatku motywacyjnego
a współczynnikami Edukacyjnej Wartości Dodanej (EWD) oraz
wynikami egzaminacyjnymi dla gimnazjów oraz liceów. Dane dotyczące średnich wysokości i odchyleń standardowych dodatków
płacowych pochodzą z Systemu Informacji Oświatowej i zostały
udostępnione przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Wskaźniki
dotyczące wyników egzaminacyjnych i EWD pochodziły natomiast
z Instytutu Badań Edukacyjnych w Warszawie. W porównaniu
wzięto pod uwagę trzyletnie wskaźniki EWD dla lat 2011-2013 oraz
odpowiadające im wyniki egzaminu gimnazjalnego i maturalnego.
Podstawą do uzyskania zaprezentowanych wyników było połączenie dwóch zbiorów danych. W rezultacie przeprowadzonych
prac ustalono połączenie dla 4601 gimnazjów ze zbioru 6365 szkół
z opublikowanymi wskaźnikami EWD. Dla liceów wartości te wynosiły odpowiednio: 1467 – uwzględnionych w analizie szkół wobec 2058 szkół ze wskaźnikami EWD. Należy podkreślić, że dzięki
starannemu procesowi łączenia danych uzyskano ponad 70% skuteczność tego procesu odrzucając z dalszych analiz wszelkie przypadki co do których zachodziły jakiekolwiek wątpliwości.
Drugim wyzwaniem metodologicznym związanym z przeprowadzonym badaniem była dostępność danych dotycząca wynagrodzeń nauczycieli. W wielu przypadkach informacje te są
przekazywane na poziomie zespołów szkół natomiast wyniki egzaminacyjne i wskaźniki EWD dotyczą pojedynczego gimnazjum
lub liceum. W związku z tym faktem przyjęto, że w ramach zespołu szkół polityka płacowa realizowana przez kierownictwo jest
spójna dla wszystkich podległych placówek oświatowych.
W badaniu przyjęto zmienne zależne jako wyniki egzaminacyjne
z poszczególnych przedmiotów oraz odpowiadające im wskaźniki
EWD. Jako zmienną niezależną przyjęto natomiast średnią wysokość dodatku motywacyjnego przyznawanego w danej placówce
oświatowej oraz odchylenie standardowe wysokości tego składnika
płacowego w ramach danej szkoły. Sformułowano także hipotezę
209
badawczą o dodatnim wpływie wysokości wypłacanego nauczycielom dodatku motywacyjnego na wyniki egzaminacyjne uczniów.
W celu dokładniejszego zbadania zjawiska płacowej motywacji
nauczycieli do pracy przyjęto jako zmienne kontrolne średnie wynagrodzenie podstawowe brutto w danej szkole lub zespole szkół
oraz przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto na poziomie powiatów za rok 2013. Źródłem danych o wynagrodzeniach w ujęciu
brutto, czyli łącznie z zaliczkami na poczet podatku dochodowego
od osób fizycznych oraz ze składkami na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe i chorobowe) płaconymi
przez szkołę był GUS.
W analizie pominięto z uwagi na znikomą wielkość próby nauczycieli bez stopnia awansu zawodowego zatrudnionych na podstawie art. 10 ust. 9 ustawy Karta Nauczyciela, nauczycieli bez
stopnia awansu zawodnego zatrudnionych na podstawie art. 7 ust
1a-1d ustawy o systemie oświaty oraz pozostałych nauczycieli bez
stopnia awansu zawodowego. Co za tym idzie w analizie skoncentrowano się na podstawowych stopniach awansu zawodowego:
nauczycielach stażystach, kontraktowych, mianowanych i dyplomowanych którzy obejmują około 98% populacji wszystkich nauczycieli uczących w szkołach41.
Drugim poza wpływem wysokości dodatku motywacyjnego
ważnym pytaniem w obszarze kształtowania polityki płacowej
w zakresie przyznawania dodatku motywacyjnego w szkołach
gimnazjalnych i liceach jest wpływ różnicowania jego wysokości
na wyniki kształcenia. W tym obszarze sformułowano hipotezę badawczą o dodatniej korelacji pomiędzy zróżnicowaniem wewnątrz
szkolnym wysokości przyznawanego dodatku motywacyjnego
a wynikami egzaminacyjnymi uczniów.
WYNIKI
Tabele 1 i 2 prezentują wskaźniki korelacji Pearsona pomiędzy
oszacowaniem punktowym wskaźników EWD i wynikami egzami41
IBE, Liczą się nauczyciele – Raport o stanie edukacji 2013, Warszawa 2014.
210
nacyjnymi a wysokością dodatku motywacyjnego bez uwzględnienia zmiennych kontrolnych oraz przy ich uwzględnieniu. Analizę
uzupełniono o zbadanie wpływu zróżnicowania wewnątrz szkolnego wysokości opisywanego składnika płacowego. Wskaźniki
statystycznie istotne dla p<0,05 wyróżniono poprzez pogrubienie.
W wynikach dla szkół gimnazjalnych (tabela 1) poprzez indeks
GH oznaczono wyniki części humanistycznej egzaminu gimnazjalnego natomiast poprzez GM wyniki części matematyczno-przyrodniczej.
Wyszczególnienie
Wysokość dodatku
motywacyjnego
Zmienna
kontrolna: Średnie
wynagrodzenie
w regionie
Zmienna kontrolna:
Średnia wysokość
wynagrodzenia
zasadniczego w
placówce oświatowej
Odchylenie
standardowe
wysokości dodatku
motywacyjnego
Tabela 1: Wpływ wysokości dodatku motywacyjnego na wyniki
egzaminacyjne dla gimnazjów bez uwzględnienia stopni awansu
zawodowego nauczycieli
EWDGH
,0660
,0493
,0672
,0139
EGZGH
,1028
,0605
,1062
,0723
EWDGM
,0150
,0152
,0160
-,0183
,0835
,0463
,0871
,0602
EGZGM
Źródło: Opracowanie własne
W przedstawionych wynikach dla egzaminów maturalnych (tabela 2) poprzez indeks LH oznaczono wyniki dla przedmiotów humanistycznych, LP- wyniki dla języka polskiego, LMP – wyniki dla
przedmiotów matematyczno – przyrodniczych oraz przez indeks
LM – wyniki dla matematyki.
211
Odchylenie standardowe
wysokości dodatku
motywacyjnego
Zmienna kontrolna: Średnia
wysokość wynagrodzenia
zasadniczego w placówce
oświatowej
Zmienna kontrolna: Średnie
wynagrodzenie w regionie
Wysokość dodatku
motywacyjnego
Wyszczególnienie
egzaminacyjne dla liceów bez uwzględnienia stopni awansu
Przedmioty humanistyczne
EWDLH
EGZLH
,0790
,0453
,0826
,0547
,0747
,0427
,0768
,0505
Język polski
EWDLP
EGZLP
,0719
,0396
,0755
,0503
,0698
,0389
,0719
,0478
Przedmioty matematyczno-przyrodnicze
,0358
,0282
,0361
,0106
EGZLMP
,0589
,0361
,0592
,0333
EWDLM
,0332
,0261
,0332
,0091
,0582
,0355
,0585
,0330
EWDLMP
Matematyka
EGZLM
Zaobserwowane zależności należy uznać za słabe ale w większości statystycznie istotne. Na uwagę zasługuje fakt zmniejszenia
ich siły po uwzględnieniu średnich płac w regionie i ich stosunkowy wzrost kiedy wysokość dodatku motywacyjnego w większym
stopniu odnosimy do wynagrodzenia podstawowego. Przypadki
w których nie stwierdzono statystycznej istotności zależności od-
212
noszą się do przedmiotów matematyczno - przyrodniczych natomiast dla języka polskiego i przedmiotów humanistycznych zależność jest silniejsza.
Uwagę zwraca ujemna korelacja pomiędzy odchyleniem standardowym wysokości dodatku motywacyjnego a wskaźnikami
EWDGM. Sugeruje ona, że dla nauczycieli przedmiotów matematyczno-przyrodniczych w szkołach gimnazjalnych polityka wynagrodzeń powinna w większym stopniu sprzyjać pracy grupowej
a nie indywidualnej.
Tabele 3 i 4 pogłębiają analizę zaobserwowanych zależności
poprzez wprowadzenie dodatkowego parametru: stopnia awansu zawodowego nauczyciela. Liczność próby dla gimnazjów wynosiła odpowiednio: szkół zatrudniających nauczycieli stażystów
N=2374, nauczycieli kontraktowych N=4274, nauczycieli mianowanych N=4573, nauczyciel dyplomowanych N=4598. Dla szkół licealnych wielkość próby wynosiła natomiast: szkół zatrudniających
nauczycieli stażystów N=876, nauczycieli kontraktowych N=1411, nauczycieli mianowanych N=1463 i nauczycieli dyplomowanych N=1465.
Przedstawione dane potwierdzają uprzednie obserwacje o wyższym znaczeniu dodatku motywacyjnego dla nauczycieli przedmiotów humanistycznych. Na uwagę zasługują znacząco wyższe
współczynniki korelacji dla nauczycieli gimnazjów rozpoczynających karierę zawodową. Podobny efekt chociaż o mniejszej sile
zaobserwowano także dla liceów (tabela 4) ale statystycznie istotne
dane uzyskano tylko dla nauczycieli przedmiotów humanistycznych i języka polskiego.
213
EWDGH
EGZGH
EWDGM
EGZGM
EWDGH
EGZGH
EWDGM
EGZGM
EWDGH
EGZGH
EWDGM
EGZGM
EWDGH
EGZGH
EWDGM
EGZGM
NAUCZYCIEL STAŻYSTA
,1040
,0881
,1129
,1318
,0969
,1427
,0534
,0434
,0685
,1180
,0832
,1315
NAUCZYCIEL KONTRAKTOWY
,0635
,0458
,0549
,1089
,0636
,0991
,0185
,0206
,0152
,0951
,0560
,0872
NAUCZYCIEL MIANOWANY
,1090
,0891
,1085
,1628
,1105
,1622
,0345
,0354
,0345
,1328
,0871
,1325
NAUCZYCIEL DYPLOMOWANY
,0873
,0696
,0865
,1564
,1014
,1563
,0201
,0277
,0198
,1307
,0839
,1308
wysokości dodatku
motywacyjnego
Zmienna kontrolna:
Średnia wysokość
wynagrodzenia
oświatowej
Zmienna kontrolna:
Średnie wynagrodzenie
w regionie
Wysokość dodatku
motywacyjnego
Wyszczególnienie
egzaminacyjne dla gimnazjów z uwzględnieniem stopni awansu
,1535
,1831
,1264
,1766
,0328
,1187
-,0041
,1074
,0475
,1237
-,0114
,0999
,0027
,0961
-,0350
,0825
214
wysokości dodatku
motywacyjnego
Zmienna kontrolna:
Średnia wysokość
wynagrodzenia
oświatowej
Zmienna kontrolna:
Średnie wynagrodzenie w
regionie
Wysokość dodatku
motywacyjnego
Wyszczególnienie
egzaminacyjne dla liceów z uwzględnieniem stopni awansu
NAUCZYCIEL STAŻYSTA
,0868
,0658
,0935
,0653
,0827
,0614
,0895
,0763
,0825
,0629
,0881
,0538
EGZLP
,0801
,0598
,0864
,0703
EWDLMP
,0457
,0386
,0534
,0285
EGZLMP
,0656
,0477
,0728
,0631
EWDLM
,0413
,0345
,0481
,0231
EGZLM
,0642
,0463
,0711
,0615
EWDLH
EGZLH
EWDLP
EWDLH
EGZLH
NAUCZYCIEL KONTRAKTOWY
,0665
,0320
,0689
,0809
,0593
,0251
,0588
,0721
,0596
,0276
,0641
,0758
EGZLP
,0535
,0207
,0543
,0685
EWDLMP
,0119
-,0005
,0109
-,0067
EGZLMP
,0398
,0135
,0374
,0419
EWDLM
,0103
-,0023
,0091
-,0152
EGZLM
,0393
,0126
,0368
,0388
EWDLP
215
wysokości dodatku
motywacyjnego
Zmienna kontrolna:
Średnia wysokość
wynagrodzenia
oświatowej
Zmienna kontrolna:
Średnie wynagrodzenie w
regionie
Wysokość dodatku
motywacyjnego
Wyszczególnienie
NAUCZYCIEL MIANOWANY
EWDLH
EGZLH
,0834
,0463
,0826
,0709
,0765
,0426
,0756
,0634
,0770
,0418
,0758
,0681
EGZLP
,0718
,0393
,0705
,0614
EWDLMP
,0255
,0188
,0263
-,0028
EGZLMP
,0508
,0282
,0516
,0338
EWDLM
,0224
,0158
,0231
-,0069
,0498
,0270
,0505
,0321
EWDLP
EGZLM
NAUCZYCIEL DYPLOMOWANY
,0861
,0327
,0855
,0564
,0751
,0236
,0737
,0441
,0821
,0309
,0821
,0573
EGZLP
,0716
,0216
,0705
,0440
EWDLMP
,0087
-,0081
,0052
-,0279
EGZLMP
,0423
,0025
,0397
,0095
EWDLM
,0069
-,0088
,0036
-,0260
EGZLM
,0420
,0024
,0394
,0105
EWDLH
EGZLH
EWDLP
Podsumowując uzyskane rezultaty należy zauważyć, że nie
odnotowano we wszystkich przypadkach statystycznie istotnego
wpływu wysokości i sposobu dystrybucji dodatku motywacyjnego
na wyniki egzaminacyjne. Należy zauważyć jednak, że taki wpływ
216
istnieje i jest znacząco większy wśród nauczycieli o niższym stopniu awansu zawodowego oraz uczących przedmiotów humanistycznych i języka polskiego.
WNIOSKI
Koniecznym i stałym elementem realizacji funkcji personalnej
w każdej organizacji, w tym w szkole, jest motywacja pracowników, z drugiej strony jednym z podstawowych zadań które powinna wypełniać szkoła jest realizacja jej funkcji dydaktycznej
a stopień jej wykonania jest najpełniej mierzony poprzez sukcesy egzaminacyjne młodzieży. Zaprezentowane badanie badało
wpływ użycia jednego z podstawowych motywatorów pieniężnych przewidzianych w ustawie Karta Nauczyciela na postępy
edukacyjne uczniów.
Uzyskane wyniki potwierdzają wpływ zachęt finansowych na
wyniki pracy szkoły jednocześnie sugerując na dwa praktyczne
zalecenia. Pierwszym z nich jest przykładanie większego znaczenia do motywowania finansowego nauczycieli stażystów. Drugim
z nich jest zalecenie dokładniejszej analizy obowiązujących w szkołach regulaminów płacowych szczególnie w kontekście nauczycieli
przedmiotów humanistycznych. Zalecenia te mogą być podstawą
do dalszych analiz i mogą być brane pod uwagę przy określaniu
regulacji samorządowych dotyczących przyznawania dodatku
motywacyjnego dla nauczycieli szkół publicznych.
Zwiększenie roli składników płacowych powiązanych z wynikami pracy w oświacie może wpływać na możliwość rekrutacji
i zatrzymania w zawodzie bardziej utalentowanych nauczycieli. Wynikiem takiej reformy ustawy Karta Nauczyciela i szerszego stosowania dodatków motywacyjnych w oświacie może być
poprawienie jakości edukacji która w sposób bezpośredni może
przyczynić się do szybszego wzrostu gospodarczego. Jednocześnie
ogólne podwyższenie wynagrodzeń nauczycielskich mogło by się
okazać nie efektywne i po prostu zbyt drogie dla budżetów jednostek samorządu terytorialnego i państwa. Rozwiązanie to oparte
jest na założeniu dużego zróżnicowania wyników zawodowych
217
nawet pomiędzy nauczycielami posiadającymi zbliżone wykształcenie, stopień awansu zawodowego i doświadczenie zawodowe.
Ta heterogeniczność może wynikać między innymi z cech osobistych takich jak zaangażowanie i motywacja.
Ważnym zagadnieniem jest problem pomiaru pracy szkoły.
Wiązanie dodatków płacowych z wynikami egzaminacyjnymi
może powodować uzasadnione opory w środowiskach nauczycielskich i rozwiązaniem tych dylematów może być zastosowana
w omawianym badaniu metoda EWD. Ta zaawansowana metoda
statystyczna może być także zastosowana dla ewaluacji wewnętrznej szkół i jest możliwa do zastosowania do pomiaru indywidualnych wyników pracy nauczycieli.
Znaczenie motywacyjnej funkcji wynagrodzeń w szkolnictwie
i możliwości uzależnienia wynagrodzeń nauczycieli od wyników
ich pracy powinna być przedmiotem dalszych badań w obszarze
polskiego systemu oświaty. Warte rozważenia jest także przeprowadzenie badań dotyczących pozostałych motywatorów finansowych przewidzianych w ustawie Karta Nauczyciela i poziom ich
wykorzystania w szkołach.
BIBLIOGRAFIA
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, Wydanie 5.
Atkinson A., Burgess S., Croxson B., Gregg P., Propper C., Slater
H., i Wilson D., Evaluating the impact of performance-related pay
for teachers in England, „Labour Economics,” 2009, t. 16, nr 3,
s. 251–261.
Ballou D., i Springer M.G., Using Student Test Scores to Measure
Teacher Performance: Some Problems in the Design and Implementation of Evaluation Systems, „Educational Researcher,” 2015, t. 44,
nr 2, s. 77–86.
Borkowska S., Skuteczne strategie wynagrodzeń - tworzenie i zastosowanie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012.
218
Burgess S., i Ratto M., The role of incentives in the public sector: Issues
and evidence., „Oxford review of economic policy,” 2003, t.19, nr
2, s. 285–300.
Cordella A., i Cordella T., Motivations , Monitoring Technologies , and
Pay for Performance, 2014.
Dixit A., Incentives and Organizations in the Public Sector: An Interpretative Review, „The Journal of Human Resources,” 2002, t. 37,
nr 4, s. 696–727.
Figlio D.N., i Kenny L.W., Individual teacher incentives and student
performance, „Journal of Public Economics 91,” 2007, t.91, s. 901–
914.
Gerhart B., i Fang M., Pay for (individual) performance: Issues, claims,
evidence and the role of sorting effects, „Human Resource Management Review,” 2013, t.24, nr 1, s. 41–52.
Glewwe P., Ilias N., Kremer M., American S., Journal E., Economics
A., i July N., Teacher Incentives, „American Economic Journal:
Applied Economics,” 2010, t.2, nr July, s. 205–227.
Goldhaber D., DeArmond M., Player D., i Choi H.J., Why Do So Few
Public School Districts Use Merit Pay?, „Journal of Education Finance,” 2008, t. 33, nr 3 (WINTER 2008), s. 262–289.
GUS, Rocznik statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2013, 2013, s. 915.
Hanushek E.A., Assessing the Effects of School Resources on Student
Performance : An Update, „Educational Evaluation and Policy
Analysis,” 1997, t. 19, nr 2, s. 141–164.
The Failure of Input-based Schooling Policies, „The Economic Journal,”
2003, t. 113, nr 485, s. F64–F98.
Heinrich C.J., i Marschke G., Incentives and their dynamics in public
sector performance management systems, „Journal of Policy Analysis and Management,” 2010, t.29, nr 1, s. 183–208.
Hendricks M.D., Does it pay to pay teachers more? Evidence from Texas,
„Journal of Public Economics,” 2014, t.109, s. 50–63.
Herzberg F., Mausner B., i Snyderman B.B., The motivation to work.
Vol. 1., Transaction Publishers 2011.
Holmstrom B., i Milgrom P., Multitask principal-agent analyses: Incentive contracts, asset ownership, and job design, „Journal of Law, Economics and Organization,” 1991, t.7, nr January 1991, s. 24–52.
219
IBE, Liczą się nauczyciele - Raport o stanie edukacji 2013, Warszawa
2014.
Jacukowicz Z., skuteczny system wynagradzania w firmie, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o.o., Gdańsk 1998.
Jakubowski M., i Pokropek A., Badając egzaminy Podejście ilościowe
w badaniach edukacyjnych, Centralna Komisja Egzaminacyjna,
Warszawa 2009.
Jeżowski A., Bon edukacyjny – idea czy metoda, „Studia BAS,” 2010,
t.2, nr 22, s. 209–230.
Klawenek A., Lokalne regulaminy płacowe nauczycieli, [w:] Finansowanie oświaty, Wydawnictwo ICM Uniwersytetu Warszawskiego
2012, s. 129–166.
Kohn A., Why Incentive Plans Cannot Work, „Harvard Business Review,” 1993, t.71, s. 54–63.
Lavy V., Performance Pay and Teachers’ Effort, Productivity, and Grading Ethics., „American Economic Review,” 2009, t. 99, nr 5,
s. 1979–2011.
Lazear E.P., Teacher incentives, „Swedish Economic Policy Review,”
2003, t.10, nr 2, s. 179–214.
Loeb S., i Page M.E., Examining The Link Between Teacher Wages And
Student Outcomes: The Importance Of Alternative Labor Market Opportunities And Non-Pecuniary Variation, „The Review of Economics and Statistics,” 2000, t.82, nr 3, s. 393–408.
Maslow A.H., W stronę psychologii istnienia, PAX, Warszawa 1984.
Muralidharan K., i Sundararaman V., Teacher Performance Pay: Experimental Evidence from India, „Journal of Political Economy,”
2011, t.119, nr 1, s. 39–77.
Murnane R.J., i Cohen D.K., Merit pay and the evaluation problem: Why
most merit pay plans fail and a few survive, „Harvard educational
review,” 1986, t.56, nr 1, s. 1–18.
Murnane R.J., i Olsen R.J., The effects of salaries and opportunity costs
on length of stay in teaching: Evidence from North Carolina., „Journal of Human Resources,” 1990, t. 25, nr 1, s. 106–124.
Neal D., The design of performance pay in education, 2011, NBER Working Paper Series.
Penc J., Motywowanie w zarządzaniu, Wydawnictwo Profesjonalnej
Szkoły Biznesu, Kraków 2000.
220
Pfeffer J., Six dangerous myths about pay., „Harvard business review,”
1998, t.76, s. 108–119.
Podgursky M., Monroe R., i Watson D., The academic quality of public
school teachers: An analysis of entry and exit behavior, „Economics
of Education Review,” 2004, t. 23, nr 5, s. 507–518.
Podgursky M.J., i Springer M.G., Teacher performance pay: A review.,
„Jurnal of Policy Analysis and Management,” 2007, t. 26, nr 4,
s. 909–949.
Pokropek A., Trafność wskaźnika edukacyjnej wartości dodanej dla
szkół gimnazjalnych, [w:] Edukacyjna wartość dodana jako metoda
oceny efektywności nauczania na podstawie wyników egzaminów zewnętrznych, Centralna Komisja Egzaminacyjna, Warszawa 2007,
s. 139–200.
Sekuła Z., Motywowanie do Pracy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2010.
Szaban J.M., Zarządzanie zasobami ludzkimi w biznesie i w administracji
publicznej, Difin, Warszawa 2011.
Woessmann L., Cross-country evidence on teacher performance pay,
„Economics of Education Review,” 2011, t. 30, nr 3, s. 404–418.
Dokumenty prawne
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jednolity –
Dz.U. 2006, Nr 97, poz. 67 ze zmianami), b.d.
Anna Janus
ZARZĄDZANIE EDUKACJĄ PERMANENTNĄ
– FUNKCJE FORMALNEJ I NIEFORMALNEJ
EDUKACJI SENIORÓW
MANAGEMENT OF PERMANENT EDUCATION
– THE IMPORTANCE OF FORMAL AND
INFORMAL EDUCATION FOR SENIORS
STRESZCZENIE
Artykuł odnosi się do coraz bardziej popularnego zagadnienia edukacji jako sposobu zachęcania seniorów do wychodzenia
z domu i prowadzenia aktywnego życia, zapobiegającego wykluczeniu społecznemu. Nacisk położony jest na integrację i aktywizację, edukacja przybiera raczej formę warsztatów, lub dyskusji
tematycznych, rzadziej wykładów. Organizatorzy realizują projekty tematyczne, które kształtują szeroką ofertę różnego rodzaju
kursów, wykładów, seminariów czy po prostu spotkań dyskusyjnych. Projekty te często nie traktują osób starszych jedynie jako
słuchaczy i odbiorców działań, lecz także jako autorów proponowanych przedsięwzięć. Wszystkie inicjatywy mogą mieć zarówno
formalny, jak i nieformalny wymiar – ważne aby uczyniły starość
ciekawym okresem życia, w którym osiąga się życiową mądrość
i czuje prawdziwy smak życia, a to, co się twórczo w tym okresie
robi dawało poczucie rzetelnie wykonanego dzieła.
222
SUMMARY
Article refers to the increasingly popular issues of education
as a way to encourage seniors to leave home and lead an active
life, prevent social exclusion. The emphasis is on integration and
mobilization, education have the form of workshops or thematic
discussions, rarely lectures. The organizers implement thematic
projects that shape a wide range of different types of courses, lectures, seminars or simply discussion meetings. These projects often
do not treat the elderly only as listeners and audience actions, but
also as authors of the proposed projects. All initiatives can have
both formal and informal dimension – important to have made an
interesting time of life in old age, which achieves a life wisdom and
feels real taste of life, and what is creative in that period does offer
a sense of the work performed reliably.
Słowa klucze: edukacja seniorów, aktywizacja osób starszych,
Uniwersytety Trzeciego Wieku, zapobieganie wykluczeniu społecznemu
Keywords: education of seniors, activation of the elderly, Universities of the Third Age, preventing social exclusion
WSTĘP
Rzeczywistość, która nas otacza niesie ze sobą wiele wymagań
powodujących zagubienie i dezorientację osób starszych, którym
trudno jest zrozumieć złożoność zasad i zjawisk współczesnego
świata. Wiąże się to nie tylko z zachodzącymi zmianami biologicznymi, ale również ze zmianami w oczekiwaniach społecznych. Jak stwierdził Erikson każdy okres rozwoju niesie ze sobą przypisany mu kryzys, który człowiek musi we właściwym czasie rozwiązać,
aby osiągnął prawidłowy rozwój własnej osobowości. Osiągając ostatnie
stadium rozwojowe (późna dorosłość), jednostka staje w obliczu kryzysu
psychospołecznego: integracja ego versus rozpacz.1 Budzenie w sobie
1
E. H. Erikson, Dopełniony cykl życia, Dom Wyd. Rebis, Poznań 2002, s. 17.
Anna Janus – ZARZĄDZANIE EDUKACJĄ PERMANENTNĄ ...
223
żalu często prowadzi do wyolbrzymiania lub zniekształcania różnych aspektów przeszłości, emocjonalnie wiąże człowieka z dawnymi zdarzeniami i prowadzi do takich stanów emocjonalnych,
które uniemożliwiają optymalne funkcjonowanie w bieżącej rzeczywistości i bardzo utrudniają planowanie przyszłości2.
Ludzie starsi zaprzeczający swojej starości, postrzegają starość
jako czynnik stresogenny. Często utożsamiają ją z ograniczeniami
fizycznymi, bólem, chorobą, ustawaniem aktywności zawodowej
i społecznej, starzejącym się ciałem, samotnością, sporządzaniem
bilansu życia i ze śmiercią. Jedynie osoby, które przejście na emeryturę potraktowały jako szansę na rozwój zainteresowań, wyznaczenie sobie nowych, pozazawodowych celów, akceptują moment
i stan, w którym się znajdują, traktując go jako naturalną kolej rzeczy. Ważnym czynnikiem sprzyjającym pozytywnemu starzeniu
się mogą być zainteresowania edukacyjne stanowiące motywację
do rozwoju osobistego i społecznego. Oczywiście proces uczenia
się i sytuacja edukacyjna takich osób powinny bardziej być nastawione na poszukiwanie sensu i szczęścia, niż na przekształcanie
osobowości, zaś osoba prowadząca powinna szczególnie wystrzegać się zachowań autorytarnych i protekcjonalnych oraz nie podważać światopoglądu uczestników procesu kształcenia.
ZNACZENIE EDUKACJI DLA PROCESU
ADAPTACJI DO STAROŚCI
Pogodne starzenie się jest nie tylko życiem bez chorób, ale również wymaga subiektywnego zadowolenia z życia, udziału w życiu
społecznym, dobrych zdolności poznawczych i zasobów psychicznych.
Należy wobec tego przekonywać osoby starsze, że ważnym
predykatorem jakości życia jest wykształcenie, ponieważ wyższy poziom wykształcenia sprzyja lepszej jakości życia. Współczesne tempo i nowoczesny styl życia udowadniają, iż dążenie
Zob. R. D. Hill, Pozytywne starzenie się. Młodzi duchem w jesieni życia. Laurum,
Warszawa 2010.
2
224
do rozwoju przez całe życie jest koniecznością. Wpływa na większe poczucie własnej wartości, użyteczności i spełnienia. Sprzyja
nawiązaniu więzi, kształtuje pozytywne wyobrażenia o starości i osobach w starszym wieku, zapobiegając społecznej izolacji.
Pragnąc zatroszczyć się o właściwy poziom adaptacji do starości
należy popularyzować edukację osób starszych, w której od lat
możemy zaobserwować zmianę form kształcenia od sformalizowanych do bardziej elastycznych, odchodzenie od edukacji kierowanej do samokształcenia, od scentralizowanych rozwiązań do
bardziej rozproszonych w praktyce edukacyjnej. Jest to szczególnie
związane z edukacją nieformalną. Jednym z ważnych problemów
w obszarze edukacji nieformalnej jest wykorzystywanie technologii informacyjnych. Seniorzy są grupą zagrożoną wykluczeniem
społecznym, właśnie ze względu na brak dostępu do technologii
informacyjnych, które są obecne prawie w każdej dziedzinie życia codziennego (urzędy, banki, sklepy, źródła informacji, komunikacji i społecznej). Bez dostępu do niej trudno jest uczestniczyć
w życiu społecznym. Wykluczenie społeczne, oprócz przejawianego braku motywacji i umiejętności oraz braku dostępu do technologii, może być spotęgowane przez różne rodzaje niepełnosprawności, które często dotykają osoby starsze. Istnieje zatem konieczność
podejmowania działań związanych z włączeniem osób starszych
w cyfrową przestrzeń, a także do podjęcia działań związanych
z wykorzystywaniem różnych mediów dla ich lepszego funkcjonowania w społeczeństwie.
W większości państw pojawia się więc coraz więcej instytucji,
które chcą zapewnić seniorom, na odpowiednim poziomie, spotkania związane z różnymi dziedzinami wiedzy i nauki, profilaktyki zdrowotnej, życia społecznego, postępu technologicznego oraz
sztuki. W stosunku do krajów Unii Europejskiej, w Polsce mało
osób starszych uczy się i dokształca. W Unii Europejskiej 9,3% dorosłych w wieku 25-64 kontynuuje edukację, w Polsce 4,7% dorosłych w wieku 25-64 kontynuuje edukację. Najwyższy wskaźnik
Lifelong learning (uczenia się przez całe życie) w Unii Europejskiej
występuje w Danii - jest to 31,6%, najniższy natomiast w Bułgarii i wynosi 1,4%. Natomiast w mniejszym przedziale 45-54 lata kształtuje się
następująco: Dania 29,0%, UE 7,3%, Polska 2%, Rumunia 0,3%. Zaś
225
w przedziale wiekowym 55-64 wygląda tak: Dania 24,4%, UE 4,6%
(wzrost o prawie 100% w latach 2000 - 2009), Polska 0,7%, Węgry 0,3%3.
W wielu programach europejskich, związanych z działaniami mającymi na celu poprawę jakości życia, podkreśla się znaczenie kontaktów i relacji jako ważnych elementów dobrego samopoczucia,
podobnie jak właściwe stosunki interpersonalne i zaufanie powodują
poczucie szczęścia. Wydaje się oczywistym, że integracja społeczna
jest bardzo ważna dla zachowania dobrego samopoczucia osób starszych – aktywność społeczna i kontakty poprawiają jakość ich życia.
Edukacja osób w wieku starszym powinna uwzględniać potrzebę aktualizacji wiedzy, wynikającą z jednej strony z przemian
zachodzących w świecie, zaś z drugiej ze zmian dokonujących się
w samej jednostce. Proces ten powinien mieć na celu zarówno pogłębienie wiedzy, jak i rozwój kompetencji i umiejętności. Powinien zbliżać do nowoczesności i dawać seniorom pewność, iż dobrze wykształcona i świadoma swoich możliwości osoba starsza
zajmuje bardzo ważne miejsce w hierarchii życia społecznego. Seniorzy mając możliwość podejmowania nowych ról społecznych,
mogą angażować się w takie formy autentycznej aktywności, które
sprzyjają zachowaniu wysokiej sprawności fizycznej i intelektualnej oraz ciągłemu rozwojowi. Na pewno bardzo ważną rolę odgrywa aktywność domowo-rodzinna, religijna, społeczna, artystyczna
(umysłowa i zabawowa), czy aktywność rekreacyjna (polegająca
na wypoczynku, nowych formach rekreacji, takich jak: turystyka,
krajoznawstwo, zajęcia sportowe oraz różnego rodzaju hobby skutecznie przeciwdziałające zmianom fizycznym i psychicznym). Jednak szczególnego znaczenia nabiera w starszym wieku edukacja
– zwłaszcza w kontekście zapobiegania wykluczeniu społecznemu
i spowodowaniu, że życie seniora może mieć porównywalną jakość
do wcześniejszych etapów życia: młodości i dorosłości. Aktywność
edukacyjna nie tylko pomaga ćwiczyć umysł i pamięć - spełnia też
wiele innych ważnych funkcji4:
3 Z. Wiśniewski, Kształcenie ustawiczne w Polsce w kontekście europejskim, prezentacja PPT dostępna na stronie: http://www.e-mentor.edu.pl/ (dostęp z dnia 12.04.2015)
4 Piszą o tym np. gerontolodzy Barbara Szatur-Jaworska, Piotr Błędowski
i Małgorzaty Dzięgielewska w publikacji: B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M.
Dzięgielewska Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006, s. 164.
226
a) adaptacyjną, która pomaga w przystosowaniu się osób starszych do życia w nowej sytuacji społecznej i w zachowaniu dobrego samopoczucia,
b) integracyjną, ułatwiającą przystosowanie się do grupy środowiskowej, tworzonej przez osoby starsze,
c) kształcącą, wpływającą na wszechstronny rozwój, zwłaszcza na
i doskonalenie cech osobowościowych,
d) kompensacyjną, sprzyjającą wyrównaniu braków w różnych
zakresach, zwłaszcza braku pracy zawodowej,
e) psychohigieniczną, która ułatwia odczuwanie satysfakcji, podnosi autorytet, a dzięki temu poprawia jakość życia osób starszych.
f) rekreacyjno-rozrywkową, zapewniającą wypełnienie wolnego
czasu i przywracanie chęci do życia,
Edukacja ludzi starszych pomaga w uwolnieniu się od stereotypów, które ograniczają spojrzenie na to, czego mogą dokonać, ułatwia angażowanie się w wolontariat i efektywniejszą organizację
spędzania wolnego czasu. Uczestnicząc w zajęciach edukacyjnych
seniorzy osiągają większą sprawność procesów koncentracji uwagi i funkcji intelektualnych, wynikających z lepszego ukrwienia
mózgu, wzrost odwagi, optymizmu i satysfakcji z własnej sprawności, a także łatwiejsze radzenie sobie ze stresem. Wpływa to na
likwidację takich barier jak: niedostateczne umiejętności komunikacji międzypokoleniowej, brak lokalnych systemów informacji o inicjatywach kierowanych do osób starszych, brak tradycji
wolontariatu i niski prestiż zaangażowania społecznego, zbyt małe
otwarcie organizacji i instytucji lokalnych na współdziałanie z seniorami, stereotypowe postrzeganie osób starszych wyłącznie jako
odbiorców usług, a nie kreatorów działań, itd.
Edukacja w starszym wieku poprawia relacje społeczne także
poprzez budowanie klimatu akceptacji, życzliwości, zaangażowania, zaufania i szczerości, a także odważnego wyrażania siebie.
Rozwój zainteresowań i osiąganie wyższego pułapu wiedzy sprzyja tworzeniu nowych i umacnianiu istniejących więzi społecznych.
W warunkach wzajemnego szacunku i dobrej organizacji seniorzy
na nowo odkrywają swoje możliwości, podejmują nowe zadania
227
i znajdują satysfakcję płynącą zarówno z pracy społecznej, jak
i włączenia się w nowe formy aktywności. Najlepszym sposobem rozpoczęcia uczenia się przez całe życie jest oferowanie form
edukacji indywidualnie dostosowanych do poziomu aktywności
i motywacji, przy zapewnieniu pozytywnej atmosfery nauki i zastosowaniu nowych form stymulacji, oraz wspierania nastroju seniorów. Seniorzy muszą wiedzieć, że zdolności pamięciowe mogą
być podtrzymane i aktywowane.
Kształcenie seniorów wymaga zaangażowania profesjonalistów, którzy posiadają odpowiednią wiedzę z zakresu gerontologii
i są pozytywnie nastawieni do starzejących się ludzi oraz nie mają
żadnych barier związanych z przekazywaniem wiedzy na takim
poziomie, na jakim wymagają tego osoby starsze. Edukacja osób
starszych kierowana jest do tzw. grupy docelowych, tj. grup o specyficznych potrzebach. Wiąże się to ściśle z zasadą zorientowania
na uczestników, która zakłada konieczność poznania uczącej się
jednostki, jej potrzeb i doświadczeń w zakresie kształcenia oraz
różnorodność i elastyczność form kształcenia.
FUNKCJE NIEFORMALNEJ EDUKACJI SENIORÓW
Koncepcja aktywnego starzenia się związana jest z czterema
funkcjami: społeczną, psychoterapeutyczną, właściwą i zastępczą.
Kontynuacja edukacji przez osoby starsze daje im poczucie inkluzji oraz ułatwia utrzymywanie dotychczasowych więzi społecznych i nawiązywanie nowych, pomaga zwiększyć świadomość
i wiedzę na temat zdrowia, zdobyć umiejętności obsługi nowoczesnych technologii codziennego użytku (np. Internetu, elektronicznej bankowości), co wpływa na zachowanie przez osoby starsze
niezależności i autonomii. Udział w różnych programach edukacyjnych wpływa na ocenę seniorów w otoczeniu – przyczynia się
do przełamywania stereotypowego wizerunku osoby starszej jako
niesamodzielnej, niedołężnej, izolującej się i społecznie izolowanej.
Z tym wiąże się funkcja psychoterapeutyczna – nie tylko wpływa
pozytywnie na zachowanie sprawności intelektualnej, ale też na
opóźnienie procesów biopsychospołecznego starzenia się, daje po-
228
czucie włączenia społecznego i przeciwdziała chorobom takim jak
np. depresja.
Właściwa funkcja edukacji związana jest ze stałym aktualizowaniu i uzupełnianiu wiedzy i umiejętności osób dorosłych. Natomiast funkcja zastępcza polega na przekazywaniu ludziom dorosłym takich wiadomości i rozwoju takich umiejętności, których nie
zdobyli w czasie nauczania szkolnego. Przyswajanie nowej wiedzy
i jej aktualizowanie oraz nabywanie i rozwój nowych umiejętności
stanowią o utrzymaniu atrakcyjności osób starszych na rynku pracy i ograniczaniu zakresu wykluczenia ekonomicznego i społecznego osób starszych.
Skuteczna edukacja osób starszych zwykle należy do edukacji
pozaformalnej i nieformalnej. Według ujęcia Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Głównego Urzędu Statystycznego5 kształcenie
nieformalne (nauka przez praktykę), to samodzielne uczenie się
w celu uzyskania wiedzy lub doskonalenia umiejętności. Samokształcenie w odróżnieniu od kształcenia formalnego i pozaformalnego powinno odbywać się bez udziału nauczyciela. Kształcenie
tego rodzaju odbywa się poza zorganizowanymi formami edukacji
szkolnej i pozaszkolnej. Nauczania nie prowadzi instytucja edukacyjna i nie odbywa się ono poprzez szkolenia, ani też zwykle nie
prowadzi do certyfikacji. Kształcenie nieformalne ma miejsce poza
głównym systemem edukacyjnym, jest głównie związane ze spędzaniem wolnego czasu, realizowaniem zainteresowań lub hobby.
Jest to więc świadoma i zorganizowana działalność kształcąco-wychowująca, prowadzona poza ustanowionym formalnym systemem szkolnym, umożliwiająca określonej grupie uczestników
osiągnięcie założonych celów kształcenia.
Kształcenie nieformalne może obejmować wydarzenia związane z działaniami edukacyjnymi występującymi w miejscu pracy,
w codziennym życiu, w rodzinie.
Kształcenie pozaformalne to udział w edukacji poza systemem
formalnym obejmujący wszelkie zorganizowane działania edukacyjne, które nie odpowiadają definicji edukacji szkolnej, tzn. nie są
5 Strategia kształcenia ustawicznego do roku 2010. Dokument opracowany przez
Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu i przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 8 lipca
2003 r., http://www.men.gov.pl/, dostęp: 03.05.2014.
229
one zapewnione poprzez formalne instytucje szkolne. Są to wszystkie rodzaje dokształcania i szkoleń poza systemem szkolnym,
w których dana osoba uczestniczyła w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Kształcenie takie prowadzone jest zazwyczaj w formie kursów,
szkoleń, instruktaży (w miejscu pracy lub poza nim), seminariów,
konferencji lub wykładów, na które respondent zgłosił się i w których uczestniczył. W strategii rozwoju kształcenia ustawicznego
jest ono interpretowane jako trwający przez całe życie, niezorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez każdego człowieka wiadomości, sprawności, przekonań i postaw na podstawie
codziennego doświadczenia oraz wpływów wychowawczych otoczenia. Obejmuje wszelkiego rodzaju rozmowy, spotkania towarzyskie, które poprzez wymianę informacji dostarczają wiedzy,
kształtują nasze myślenie o świecie. Wyróżniamy tu przykładowo
korzystanie z: materiałów drukowanych, programów komputerowych w celu przeglądania przewodników, książek, prasy branżowej, z porad innej osoby, z programów edukacyjnych nadawanych
przez radio i telewizję, wystaw muzealnych, wizyt w ośrodkach
badawczych, takich jak biblioteki, w połączeniu z wykorzystaniem
ich zasobów informacyjnych, itd. Zainteresowana osoba zdobywa
materiały z własnej inicjatywy, nie są one częścią jakiegoś konkretnego, sformalizowanego programu nauczania na kursie, nie są zalecane przez nauczyciela.
Odnosząc się do powyższych ustaleń, warto przyjrzeć się klasyfikacji działań edukacyjnych na rzecz seniorów, zaproponowanej
przez Sandrę Timmermann6, która kierując się dążeniem tych ludzi
do utrzymania samodzielności, wyróżniła cztery typy edukacji:
1. Zdobywanie wiedzy i umiejętności służących utrzymywaniu
podstaw ekonomicznych (chodzi tu o ludzi starszych, zainteresowanych dodatkowymi dochodami – edukacja może im
pomóc w skutecznym pokierowaniu swoim życiem, jak też
w nabywaniu odpowiednich technik poszukiwania pracy, uzyskaniu nowych, pożądanych na rynku pracy umiejętności, udoskonalaniu starych oraz wykorzystywaniu nowych możliwości
zarabiania pieniędzy).
S. Timmermann, Liflong learning for self-sufficiency. A theme and strategy for the
1980. “Convergence” 1985, T.18 s. 28-37.
6
230
2. Nauka praktycznych umiejętności potrzebnych do dalszego
życia – wiąże się ze zdobyciem umiejętności, które pozwolą na
przezwyciężenie codziennych problemów takich jak: zdrowie,
finanse czy odżywianie, przejęcie inicjatywy w rozwiązywaniu
własnych problemów, podejmowanie decyzji i dopasowywanie się do zmian życiowych w kontekście potrzeb, które mogą
zmieniać się wraz z wiekiem oraz zależeć od dochodów.
3. Nabywanie umiejętności działania na rzecz innych – najważniejsze jest tu uświadomienie możliwości nabycia umiejętności,
które mogą być użyteczne w pomaganiu innym i pracy na rzecz
społeczności. Chodzi tutaj także o pomoc w rozwiązywaniu
problemów społecznych i ekonomicznych oraz uwrażliwienie
na te problemy odpowiednich instytucji.
4. Naukę, której celem jest osiągnięcie pełni człowieczeństwa, czyli ogólny rozwój – chodzi tu o rolę indywidualnej nauki, uwalnianie ludzi starszych od stereotypów, które ograniczają ich
spojrzenie na to, czego mogą dokonać.
Omawiane wyżej formy edukacyjne coraz częściej są domeną
klubów seniora, gdzie starsi ludzie mogą spędzić w ciekawy sposób wolny czas. Oferują różnorodne zajęcia teatralne, komputerowe, plastyczne, muzyczne i inne. Wszystko to ma na celu nie tylko
umożliwienie seniorom nawiązywania nowych kontaktów towarzyskich czy ciekawego spędzania wolnego czasu – chodzi również o rozwijanie zainteresowań, zasięgnięcie specjalistycznych
porad (np. prawnych) a nawet skorzystanie z różnych form aktywności fizycznej. Przede wszystkim celem jest tu jednak poprawienie jakości życia ludzi starszych i samotnych poprzez ich integrację
ze środowiskiem lokalnym oraz zaspokojenie potrzeb związanych
z wypoczynkiem i rozrywką. Organizują też bezinteresowne niesienie pomocy innym ludziom w ramach wolontariatu – tego typu
działania dają poczucie użyteczności, przydatności i satysfakcji
z wykonania nawet najprostszych czynności. Starsi wolontariusze
odwiedzają często samotne osoby w szpitalach, hospicjach, domach pomocy społecznej, gdzie np. czytają pensjonariuszom prasę,
wychodzą z nimi na spacery lub do lokali użyteczności publicznej. Angażowanie osób starszych do działań społecznych wymaga
231
wzięcia pod uwagę tego, że osoby starsze często inaczej postrzegają pracę społeczną – kojarzy się ona często z wielkim wyrzeczeniem, całkowitym poświęceniem się dla innych, pomocą osobom
chorym czy biednym. Osoby starsze lubią działać w sprawdzony
przez lata sposób, mają też swoje przyzwyczajenia – z reguły nie
lubią eksperymentów. Mają także swoje przekonania, budowaną
przez lata filozofię życiową, mają swoje pasje, którym chcą i mogą
się w pełni poświęcić. Mogą dzielić się swoją wiedzą życiową,
chcą odczuć efekty swojej pracy, chociaż z reguły są mniej sprawne
i mniej wytrzymałe fizycznie.
W wielu miastach organizowane są osiedlowe Centra Seniora
realizujące program edukacji nieformalnej i aktywizacji osób powyżej 60 roku życia poprzez szkolenia otwarte dla osób po 60 roku
życia, różne zajęcia aktywizujące ciało i umysł oraz edukację prozdrowotną. Czasem zaprasza się tu seniorów z wnukami i zachęca
do wspólnego działania, żeby doprowadzić do integracji międzypokoleniowej oraz zacieśnienia więzi rodzinnych. Funkcjonują też
liczne fundacje i stowarzyszenia, które angażując osoby starsze
w działania społeczne wykorzystują ich potencjał. Są to między
innymi oddziały organizacji zrzeszających emerytów, rencistów,
inwalidów, kombatantów i osoby niepełnosprawne, koła gospodyń wiejskich, ochotnicze straże pożarne, lokalne chóry, zespoły
ludowe czy ludowe kluby sportowe. Zapewniają one osobom starszym wiedzę o tym, jak się organizować, komunikować, zarządzać
wspólnymi działaniami, tworzyć projekty czy jak zdobywać pieniądze na działalność, dostarczyć umiejętności przydatne w działalności społecznej, np. korzystanie z komputera i Internetu czy
telefonu komórkowego, dostosować działania społeczne do kompetencji zawodowych seniorów, ich preferencji i oczekiwań.
Cenne jest tutaj poradnictwo dla osób starszych, które powinno
koncentrować się na problemach wynikających z procesu starzenia
się i postrzegania siebie jako osoby starszej, konstruowaniu programu życiowego, reorganizacji życia w okresie postparentalnym,
wdowieństwa, w okresie emerytalnym, gdy trzeba dokonać wyboru aktywności życiowej. Poradnictwo dla osób starszych powinno
dotyczyć również możliwości podtrzymywania sprawności intelektualnej, ćwiczenia pamięci, rozwoju społeczno-moralnego itd.
232
INSTYTUCJONALNE FORMY KSZTAŁCENIA
SENIORÓW
Najbardziej popularne, sformalizowane formy kształcenia seniorów to: uniwersytety otwarte, uniwersytety powszechne, uniwersytety trzeciego wieku. Cechą wspólną tych instytucji jest brak
barier wobec słuchaczy ze względu na poziom wykształcenia, płeć
i wiek.
Uniwersytety otwarte – zrodziły się w Wielkiej Brytanii, umożliwiają dorosłym udział w zajęciach o charakterze uniwersyteckim,
w sposób bardziej elastyczny i przyjazny, niż tradycyjne zajęcia
akademickie. Dorośli uzyskują również dyplomy, które są honorowane tak samo, jak te wydawane przez inne uczelnie. Polskie uniwersytety otwarte oferują przede wszystkim zajęcia dodatkowe,
rozwijające pasje i zainteresowania dorosłych osób, pomagające
w doskonaleniu zawodowym i upowszechnianiu wiedzy naukowej. W statucie zaznacza się, iż celem działalności Uniwersytetu
Otwartego jest rozwój i pogłębienie sprawności intelektualnej, psychofizycznej i aktywności społecznej słuchaczy, bez względu na ich
formalne wykształcenie, płeć czy status zawodowy. Przykłady takich uczelni to:
• działający od 1989 roku Techniczny Uniwersytet Otwarty przy
Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie, w którym szczególną uwagę zwraca się nie tylko na aktualizację oraz rozszerzenie wiedzy, ale wspólną refleksję nad
tym, jak lepiej wykorzystać postęp nauki i techniki dla rozwiązywania bieżących problemów i poprawy jakości życia.
• działający od 2008 roku Uniwersytet Otwarty Uniwersytetu
Warszawskiego, który deklaruje dostarczanie najwyższej jakości usług edukacyjnych ramach sześciu bloków tematycznych.
Prowadzone są również (dla chętnych) egzaminy, na podstawie
których słuchacze uzyskują świadectwa na drukach określonych
w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej. Wówczas absolwenci kończą kurs dokształcający lub nawet kwalifikacyjny,
co jest bardzo istotne w procesie doskonalenia zawodowego
czynnych pracowników,
233
• Uniwersytet Otwarty przy Uniwersytecie Przyrodniczym we
Wrocławiu, w którym zajęcia poza pracownikami naukowymi
Uniwersytetu, mogą także prowadzić sami słuchacze uniwersytetu otwartego.
• działający od 2009 roku na Uniwersytecie Kardynała Stefana
Wyszyńskiego Uniwersytet Otwarty, który szczególną wagę
przywiązuje do prowadzenia kształcenia stwarzającego osobom dorosłym warunki do doskonalenia i uzupełniania wiedzy
oraz podnoszenia kompetencji ogólnych i zawodowych.
Uniwersytety powszechne (ang. popular university), są w terminologii andragogicznej rozumiane jako instytucja społeczna,
która zajmuje się kształceniem ludzi dorosłych głównie w formie
wykładów oraz cyklu dyskusji. Nazwa często stosowana wymiennie z „wszechnicą” lub „uniwersytetem ludowym”. Twórcą
pierwszego uniwersytetu powszechnego w 1873 r. był docent uniwersytetu w Cambridge, James Stuart, który rozszerzył właściwą
działalność uczelni akademickiej poza krąg studiującej młodzieży.
Po wykładach organizował dyskusje, mających na celu wyjaśnienie
bardziej złożonych problemów. Uniwersytety powszechne pojawiły się pod koniec XIX wieku w niemal całej Europie , Ameryce, dotarły nawet do Indii i Australii.
Oprócz popularyzacji wiedzy uniwersytety te prowadziły aktywizację kulturalną, upowszechniały czytelnictwo, angażowały się
w zakładanie bibliotek, organizowanie amatorskiego ruchu artystycznego itp. W wielu krajach uniwersytety powszechne działały
nie jako agendy wyższych uczelni, lecz jako samodzielne instytucje
oświatowe, powoływane do życia przez różne środowiska społeczne. Pierwszym uniwersytetem powszechnym na ziemiach polskich
był utworzony w 1898 Uniwersytet Ludowy imienia Adama Mickiewicza w Galicji, pozostający pod wpływem Polskiej Partii Socjaldemokratycznej. Uzupełnieniem kwalifikacji zawodowych są
tutaj umiejętności społeczne.
Promowanie idei kształcenia ustawicznego wśród seniorów
to główne zadanie Uniwersytetów Trzeciego Wieku, placówek
oświatowych dla osób w wieku poprodukcyjnym, prowadzących
systematycznie zajęcia z zakresu wybranych dyscyplin nauko-
234
wych, lektoraty językowe, zespoły rekreacji ruchowej i grupy zainteresowań artystycznych. Zajęcia prowadzą w nich nauczyciele
akademiccy, lekarze, dziennikarze i inni specjaliści. Słuchacze sami
organizują imprezy artystyczne, wycieczki, wczasy, poradnictwo
i pomoc koleżeńską. Nawiązują współpracę z innymi uniwersytetami, prowadzą kluby absolwentów itp. W Polsce od 1975 roku
stanowią najlepszą propozycję edukacyjną dla seniorów. Ich geneza związana jest z nazwiskiem francuskiego uczonego, Pierre`a
Vellas – profesora prawa międzynarodowego. To z jego inicjatywy
powstała w Tuluzie, w 1972 roku, pierwsza tego typu koncepcja
kształcenia jako ukoronowanie edukacji permanentnej. Jej fundamentem było dążenie do przełamania uprzedzeń, przypisujących
ludziom starszym upośledzenie fizycznie i psychicznie, stworzenie
warunków godnego starzenia się oraz włączenie osób starszych do
systemu kształcenia ustawicznego bez ograniczeń.
Uniwersytety Trzeciego Wieku są instytucjami gerontologicznymi, ale przede wszystkim uniwersyteckimi, dlatego zajmują się
badaniami dotyczącymi procesu starzenia się i starości. Dążą nie
tylko do poprawy życia seniorów, ale pełnią wiele innych funkcji,
w tym edukacyjną, integracyjną i psychoterapeutyczną. Uświadamiają, że osoba dorosła nierzadko ma duży potencjał rozwojowy,
który powinna uaktywnić i pielęgnować. Dlatego jest bardzo ważne, żeby w swojej misji permanentnej edukacji miały możliwość
prowadzenia działalności na rzecz zbiorowości lokalnej – propagowania profilaktyki gerontologicznej, pobudzania aktywności
fizycznej, umysłowej i ekspresji artystycznej, szerzenia oświaty
sanitarnej itd. Coraz częściej dużym zainteresowaniem cieszą się
zajęcia poświęcone obsłudze komputera i Internetu. Studentom –
seniorom ułatwia to zaspokajanie potrzeby czysto poznawczych,
dobrze wpływa na utrzymanie dobrej kondycji zdrowotnej, rozwijanie dobrej kondycji psychofizycznej i kompensowanie braków
w posiadanym wykształceniu. Jednak najważniejsza rola to likwidacja wrażenia pustki i samotności, aktywnego włączania się w organizowanie inicjatyw edukacyjnych, zapewnienie poczucia przynależności i umożliwienie przebywania w grupie rówieśniczej.
Wszystko to sprzyja integracji społecznej osób starszych i eliminuje
zjawisko wykluczenia społecznego. Nie bez znaczenia jest tu fakt,
235
że większość uniwersytetów trzeciego wieku w Polsce to organizacje społeczne, w których głównie pracują wolontariusze, samodzielnie zdobywający fundusze na działalność swoich towarzystw.
Formy funkcjonowania w Polsce tego typu uniwersytetów odnoszą się do dwóch wzorców, które z założenia zmierzają do zachęcenia starszych ludzi, aby pozostali aktywnymi i na emeryturze
kontynuowali proces kształcenia. Pierwszy ma swoje korzenie we
Francji, gdzie oświata osób w wieku emerytalnym już w latach 80.
została określona jako kształcenie społeczno-ekonomiczne7. Fundamentem modelu francuskiego jest takie kształcenie na kilku kierunkach studiów, aby młodzi ludzie kontaktowali się ze starszymi
osobami, które mogłyby dzielić się swoim doświadczeniem życiowym i zawodowym. Miało to z jednej strony umożliwić ustawiczne
kształcenie osobom starszym, zaś z drugiej kształcenie studentów
w zakresie gerontologii społecznej, przygotowanie odpowiedniej
kadry specjalistów pracujących dla ludzi starszych oraz prowadzenie badań dotyczących problemów medycznych, prawnych i psychospołecznych wieku starszego. Model francuski charakteryzuje
zróżnicowanie form organizacyjnych od pełnej integracji z wyższą
uczelnią, przez ścisłą współpracę z uczelnią, do niezależności, wysoki poziom działalności naukowo-badawczej oraz dydaktycznej,
tworzenie autonomicznych instytutów itp. Uniwersytety Trzeciego
Wieku stanowią część uniwersyteckiego Centrum Dalszego Kształcenia, albo posiadając strukturę stowarzyszenia wiążą się formalnie bądź nieformalnie z uniwersytetem. Obecnie idea kształcenia
seniorów według modelu francuskiego opiera się na przejściu od
stylu segregacyjnego, do koncepcji uniwersytetu dla wszystkich
grup wiekowych (Universite Tous Ages), co związane jest z rozwojem Centrów Dalszego Kształcenia na uniwersytetach, ze zmianami na rynku pracy oraz z ułatwieniami jakie zapewnia taka forma – funkcjonowanie w Centrach Dalszego Kształcenia pozwala
na kontynuowanie działalności ze względu na korzystniejsze warunki materialne jak i kadrowe. Idea uniwersytetu dla wszystkich
grup wiekowych przyczynia się do szeroko rozumianej i bardzo
J. Halicki, Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium historyczno - porównawcze, Białystok 2000, s. 38- 42.
7
236
modnej w Europie wymiany międzygeneracyjnej, dlatego we
wszystkich francuskich uniwersytetach istnieją takie Centra. Prowadzone w ten sposób zajęcia mają formy wykładów, seminariów,
warsztatów, wycieczek i zajęć ruchowych, akademickich kursów
i programów, których celem jest rozwój aktywności społecznej
i badawczej słuchaczy. Są one finansowane z opłat członków uniwersytetu, subsydiów pochodzących ze środków samorządowych,
i środków pochodzących od sponsorów.
Od 1981r. idea uniwersytetów dla seniorów rozwija się w Wielkiej Brytanii. Wytworzył się tam zmodyfikowany model, nazywany też modelem Cambridge, oparty na wzajemnej pomocy słuchaczy, samopomocy jako głównej metodzie kształcenia oraz braku
podziału na studentów i wykładowców. Seniorzy sami organizują
zajęcia wykorzystując własną wiedzę i doświadczenie. Kładzie się
nacisk na eksperyment i nauczanie grupowe8. W Anglii mówi się
o tym modelu „intelektualna demokracja” – każdy może tu być zarówno studentem, jak i prowadzącym zajęcia, przy czym ci, którzy
nauczają powinni być zachęceni do uczenia się, a ci którzy uczą się
powinni również nauczać lub w inny sposób wspierać funkcjonowanie instytucji.
Uniwersytety te noszą różne nazwy. Na przykład w Chinach
nazywane są uniwersytetami dla Seniorów, w USA wiele z nich to
Institutes of Learning in Retirement. W Australii „community of
scholars” itd. Oferta edukacyjna jest bardzo zróżnicowana – wykładane przedmioty akademickie i prowadzone zajęcia praktyczne w znacznej mierze zależą od tego, czym interesują się studenci
i jakie posiadają umiejętności. W Wielkiej Brytanii każdy może założyć taki uniwersytet. Niektóre współpracują ze szkołami wyższymi, większość jednak pozostaje zupełnie niezależnymi ośrodkami
kształcenia ludzi starszych, spełniającymi oprócz funkcji poznawczych również integracyjne i terapeutyczne9 .
Polska jest trzecim krajem na świecie (po Francji i Belgii),
w którym rozwinął się ruch uniwersytetów trzeciego wieku. Pierwszy polski uniwersytet trzeciego wieku zaczął funkcjonować rówJ. Halicki, Informator Sekcji UTW przy PTG, 1999/2000, Warszawa 2001, s. 5.
E.A. Wesołowska, Uniwersytet Trzeciego Wieku w Toruniu, [w:] Edukacja
Dorosłych, nr 1/1994, s. 95.
8
9
237
nocześnie z pierwszymi uniwersytetami w Szwajcarii, Włoszech
i Kanadzie już w roku 1975. Właśnie wtedy Centrum Kształcenia
Podyplomowego w Warszawie rozpoczęło szkolenie w zakresie
gerontologii – klinicznej, eksperymentalnej i społecznej.
Kolejne powstały: we Wrocławiu, w Opolu, Szczecinie i w Poz
naniu. W 2012 w całej Polsce roku działało już blisko 400 Uniwersytetów Trzeciego Wieku – większość w miastach do 50 000 mieszkańców, najmniej na wsiach, gdzie działa zaledwie około 10%
uniwersytetów. Funkcjonują najczęściej w formie stowarzyszeń –
utworzone jako samodzielne organizacje, lub działające przy większym stowarzyszeniu, często w ramach uczelni lub na bazie porozumienia z uczelnią o współpracy i patronacie. Jedynie 30% UTW
nie jest w żaden sposób związane z jakąkolwiek uczelnią działając
w ramach domu kultury, biblioteki, instytucji pomocy społecznej itp.
Uniwersytet trzeciego wieku poprawia strukturę życia osób
starszych, uczy jak wypełniać wolny czas, przeciwdziała monotonii życia, umożliwia zdobywanie nowej wszechstronnej wiedzy
niezbędnej do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie,
walczy z negatywnym stereotypem starości, zaspokaja więzi społeczne, gdyż proponuje związki przyjacielskie i uczuciowe.
Na uwagę zasługuje również założona w 1980 roku międzynarodowa federacja FIAPIA, zrzeszająca organizacje działające na
rzecz osób starszych, a zwłaszcza promujące edukację osób starszych, wymianę wiedzy i doświadczeń pomiędzy uniwersytetami
z różnych krajów, zwłaszcza w zakresie prowadzenia badań na temat edukacji dorosłych. Podkreśla się tutaj rolę społeczną takich
działań, które umożliwiają wymianę kulturalną między generacjami, potrzebę stymulacji psychicznej i fizycznej, utrzymywanie
więzi towarzyskich oraz udział w prewencji geriatrycznej.
Wszystkie instytucje dokształcające osoby starsze działają wielokierunkowo. Oprócz standardowej edukacji prowadzą zajęcia
gimnastyczne, rehabilitacyjne i turystyczne, uczą organizacji różnego rodzaju zajęć związanych z zainteresowaniami, takimi jak:
malarstwo, zespół wokalny, kabaret, nauka języków obcych, tkactwo artystyczne, itd. Nakłaniają do realizacji młodzieńczych marzeń, które były dotychczas nie do pogodzenia z życiem zawodowym i obowiązkami wobec rodziny. Pomagają ludziom starszym
238
walczyć z negatywnymi następstwami izolacji społecznej, takich
jak: stany lękowe, depresja, osamotnienie.
Zajmują się upowszechnianiem wiedzy z różnych dziedzin, poprzez co zaspakajane są potrzeby edukacyjne słuchaczy, pragnienia odkrywania nowych dziedzin wiedzy, potrzeba samorealizacji
i aktualizacji wiedzy oraz uczestniczenia w rozwiązywaniu problemów życia społecznego, politycznego, gospodarczego, oświatowego itd.
PODSUMOWANIE
Rosnąca popularność edukacji seniorów, którzy mogą odgrywać
aktywną rolę w budowie społeczeństwa obywatelskiego, a przede
wszystkim nie powinni czuć się społecznie wykluczeni, coraz częściej staje się przedmiotem badań naukowych. Różne formy edukacji ludzi starszych dają nie tylko możliwość dalszego rozwoju na
wielu płaszczyznach, zapewniają też dynamiczne i konstruktywne
podejście do starości, efektywne przeciwstawianie się drastycznemu ograniczeniu przestrzeni życiowej osób starszych i mobilizację
do różnorodnej aktywności. Działania edukacyjne wywołują korzystne zmiany w życiu seniorów pobudzając ich aktywizację intelektualną , społeczną i ruchową. Umożliwiają realizację nowych ról
społecznych i ułatwiają relacje z otoczeniem społecznym w sytuacji
licznych zmian, zachodzących w życiu politycznym, społecznym
i gospodarczym, które w sposób szczególny wpływają na ludzi dojrzałych. Nauczanie osób dorosłych jest coraz szybciej rozwijającą
się dziedziną usług edukacyjnych. Dotyczy to zwłaszcza form pozaszkolnych. Specyfika nauczania osób dojrzałych wymaga jednak
innego przygotowania treści szkoleniowych, wyboru odmiennych
metod pracy oraz dopasowania sposobów komunikacji. Wymaga
uwzględnienia róż- nic w sposobach uczenia się i zapamiętywania. Wspieranie osób dojrzałych w procesie uczenia się po to, aby
zwiększali swoje możliwości, doskonalili umiejętności i mogli się
rozwijać, wymaga od trenerów odpowiednich kompetencji. Szczególne znaczenie ma tu umiejętność przekazywania informacji
zwrotnych, zadawania pytań i słuchania, a także odpowiedniego
239
kierowania relacjami pomiędzy uczestnikami sesji szkoleniowych
i łączenia nowoczesnej wiedzy z nowymi, praktycznymi umiejętnościami.
BIBLIOGRAFIA
Erikson E. H., Dopełniony cykl życia, Dom Wyd. Rebis, Poznań 2002.
Finogenow M., Psychologiczne uwarunkowania zadowolenia z życia
w wieku emerytalnym – wyniki modelowania równań strukturalnych,
„Polskie Forum Psychologiczne”, nr 13/ 2008, 82–95.
Halicki J., Edukacja seniorów w aspekcie teorii kompetencyjnej. Studium
historyczno - porównawcze, Białystok 2000.
Halicki J., Informator Sekcji UTW przy PTG,1999/2000, Warszawa
2001.
Hill R. D., Pozytywne starzenie się. Młodzi duchem w jesieni życia. Laurum, Warszawa 2010.
Kroger J., Identity processes and contents through the years of late adulthood, “Identity: an Interational Journal of Theory and Research”,
nr 2/2002, 81–99.
Kryszkiewicz Cz., Aktywne życie seniorów warunkiem pomyślnego starzenia się, [w:] Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia, Wyd. KUL, Lublin2006, 281–288.
Marchow M., Późna dorosłość – szanse rozwoju, „Remedium”, nr
6/2004, 4–5.
Scheier M. F., Carver C. S., Bridges M. W., Distinguishing optimism
from neuroticism (and trait anxiety, self-mastery, and self-esteem):
A reevaluation of the Life Orientation Test, “Journal of Personality
& Social Psychology”, nr 67/1994,1063–1078.
Steuden S., Psychologia starzenia się i starości, PWN, Warszawa 2011.
Strategia kształcenia ustawicznego do roku 2010. Dokument opracowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu i przyjęty
przez Radę Ministrów w dniu 8 lipca 2003 r., http://www.men.
gov.pl/, dostęp: 03.05.2014.
Szatur-Jaworska B., Błędowski P., Dzięgielewska M., Podstawy gerontologii społecznej, Warszawa 2006.
240
Timmermann S., Liflong learning for self-sufficiency. A theme and strategy for the 1980. “Convergence” 1985, T.18.
Wesołowska E.A., Uniwersytet Trzeciego Wieku w Toruniu,[w:] Edukacja Dorosłych, nr 1/1994.
E D U K A C J A
S P O Ł E C Z N A
Elżbieta Sanecka
ETYCZNE PRZYWÓDZTWO JAKO
ALTERNATYWNY STYL PRZYWÓDCZY
ETHICAL LEADERSHIP AS THE
ALTERNATIVE LEADERSHIP STYLE
STRESZCZENIE
Światowy kryzys ekonomiczny i skandale finansowe, jakie
miały miejsce w ciągu ostatnich 15 lat, zapoczątkowały debatę naukową poświęconą znaczeniu zachowań etycznych przywódców.
Artykuł prezentuje powszechnie akceptowaną koncepcję teoretyczną wykorzystywaną do opisu konstruktu etycznego przywództwa i omawia wcześniejsze badania empiryczne poświęcone
etycznemu przywództwu. Po dokonaniu analizy popularnej definicji etycznego przywództwa, ujmowanego jako styl przywódczy,
autorka omówiła konsekwencje i uwarunkowania etycznego przywództwa w kontekście organizacyjnym oraz wskazała ograniczenia teorii etycznego przywództwa. W artykule dokonano również
przeglądu międzykulturowych badań nad etycznym przywództwem.
SUMMARY
The global economic crisis and corporate scandals in the last 15
years have stimulated the scientific debate about the importance
of leaders` ethical behaviour. The article presents the widely accepted conceptual framework for ethical leadership construct and
reviews the previous empirical research on ethical leadership.
242
After focusing on the popular definition of ethical leadership as leadership style, the author discusses the outcomes and antecedents
of ethical leadership in the organizational context and identifies the
limitations of the ethical leadership theory. The literature review
focuses also on the cross-cultural studies on ethical leadership.
Słowa klucze: etyczne przywództwo, zachowania etyczne,
przywództwo, styl przywódczy, badania międzykulturowe.
Keywords: ethical leadership, ethical behaviour, leadership, leadership style, cross-cultural studies.
WSTĘP
Przywództwo stanowi chętnie podejmowany przedmiot badań
w naukach ekonomicznych. Jednak historia rozważań teoretycznych i dociekań empirycznych nad przywództwem wskazuje, że
w 20. Wieku dominującym nurtem w literaturze przedmiotu była
analiza natury przywództwa, a pytania badawcze koncentrowały
się wokół problematyki stylów przywódczych oraz właściwości
posiadanych przez odnoszącego sukcesy, efektywnego lidera. Chociaż celem podejmowanych badań było poszukiwanie – istotnych
z punktu widzenia praktyki zarządzania – właściwości skutecznego przywódcy, to większość badaczy pomijała normatywny aspekt
zachowań przywódczych. Dopiero skandale finansowe z udziałem
zarządzających oraz ich znacząca rola w powstaniu globalnego
kryzysu finansowego przełożyły się na zwiększenie w społeczeństwie świadomości, że decyzje podejmowane przez przywódców
mają nie tylko znaczenie biznesowe, ale też etyczne. Jednocześnie
część teoretyków zaczęła dostrzegać ograniczenia konceptualne
najczęściej wykorzystywanego paradygmatu w badaniach nad
przywództwem. Podkreślał on bowiem znaczenie skuteczności lidera, nie uwzględniając aspektów etycznych związanych z zarządzaniem innymi.1
D. E. Palmer, Business leadership: Three levels of ethical analysis, Journal
of Business Ethics, nr 88/2009, s. 525-526.
1
Elżbieta Sanecka – ETYCZNE PRZYWÓDZTWO JAKO ALTERNATYWNY...
243
Prekursorami nowego podejścia do przywództwa byli Rabindra Kanungo i Manuel Mendonca, którzy zwrócili uwagę na
konieczność wyjścia poza tradycyjne rozumienie przywództwa
w kategoriach efektywności, wpływu wywieranego na podwładnych i zachowań wynikających z pełnienia roli przywódczej na
rzecz analizy wartości i zasad wyznawanych przed managera.
W myśl proponowanego przez nich ujęcia we współczesnych organizacjach, działających w turbulentnym środowisku w warunkach globalnej konkurencji, etyczne implikacje działań zarządzających nabierają szczególnego znaczenia.2 Z kolei Joanne Ciulla
zaakcentowała konieczność wyróżnienia dwóch znaczeń sformułowania „dobre przywództwo” – pragmatycznego, technicznego
(odzwierciedlającego skuteczność przywódcy w realizacji zadań
biznesowych) oraz normatywnego, moralnego (wskazującego na
etyczną odpowiedzialność przywódcy za podejmowane decyzje
i działania).Obydwa wymienione aspekty przywództwa są jej zdaniem komplementarne, a „dobry lider” jest zarówno efektywny,
jak i etyczny.3
W rezultacie ostatnie dwa dziesięciolecia stanowią okres wzmożonego zainteresowania teoretyków i badaczy etycznym wymiarem przywództwa. O ile jednak w pierwszym okresie badań ujmowany był on jako komponent różnych stylów przywódczych,
w ostatnich latach traktowany jest jako odrębny styl zarządzania.4
Nowa, wywodząca się z nauk społecznych konceptualizacja etycznego przywództwa jako stylu kierowania zespołem autorstwa
Michela Browna, Lindy Treviño i Davida Harrisona wydaje się
powszechnie akceptowana, stanowiąc ramy teoretyczne dla większości badań prowadzonych w obszarze psychologii zarządzania.5
2 R. Kanungo, M. Mendonca, Ethical dimensions of leadership, SAGE Publications,
Londyn 1996, s. 8.
3 J. Ciulla, Ethics and leadership effectiveness [w:] J. Antonakis, A. T. Cianciolo,
R. J. Sternberg, The nature of leadership, Sage Publications, Thousand Oaks 2004,
s. 308.
4 R. Fehr, K. Yam, C. Dang, Moralized leadership: The construction and consequences of ethical leader perceptions, Academy of Management Review, tom 40,
nr 2/2015, s. 183.
5 M. Brown, M. Mitchell, Ethical and unethical leadership: Exploring new avenues for future research, Business Ethics Quarterly, nr 20(4)/2010, s. 583-616.
244
Celem artykułu jest przedstawienie wyznaczników etycznego
przywództwa rozumianego jako styl przywódczy, jego podmiotowych i organizacyjnych uwarunkowań, a także konsekwencji
obecności etycznego lidera dla organizacji i osób w niej zatrudnionych. Podjęta zostanie również problematyka teoretycznych
i empirycznych ograniczeń prezentowanego podejścia do etycznego przywództwa. W dalszej kolejności zaprezentowane zostaną
różnice kulturowe w rozumieniu pojęcia etycznego przywództwa,
wyodrębnione na podstawie porównań międzykulturowych.
KONCEPCJA ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA
W początkowej fazie badań nad etycznymi aspektami przywództwa brakowało spójnej, powszechnie akceptowanej definicji
etycznego przywództwa. Etyczny wymiar zachowań lidera przez
większość badaczy i teoretyków traktowany był jako jeden z elementów różnych stylów przywódczych. Zwracano uwagę na to,
że teorie przywództwa transformacyjnego, autentycznego i duchowego, podkreślające znaczenie moralności przywódcy, wykazują
pewne pokrewieństwo z koncepcją etycznego przywództwa. Późniejsze analizy pokazały jednak, że koncepcje te nie wyczerpują
wszystkich wyznaczników etycznego przywództwa.6
Przełom w badaniach nad etycznym wymiarem sprawowania
roli przywódczej przyniosło zaproponowanie w 2005 roku przez
M. Browna, L. Treviño i D. Harrisona szerszej, opisowej konceptualizacji etycznego przywództwa, wywodzącej się z nauk
społecznych i uwypuklającej znaczenie relacji między liderem
a jego zwolennikami w promowaniu zachowań etycznych w organizacji. Zdefiniowali oni etyczne przywództwo jako „demonstrowanienormatywnie właściwego postępowania poprzez własne
działania i relacje interpersonalne, a także propagowanie takiego
postępowania wśród swoich zwolenników na drodze dwustronnej
M. Brown, L. Treviño, Ethical leadership: A review and future directions, The
Leadership Quarterly, nr 17/2006, s. 595–616,
6
245
komunikacji, wzmacniania i podejmowania decyzji”.7 W przywołanej definicji nacisk położony został na aspekt relacyjny etycznego przywództwa i wydźwięk etycznyzachowań podejmowanych
przez osobę pełniącą rolę lidera. Element ten różnicuje opisywane podejście do etycznego przywództwa względemwcześniejszej
konceptualizacji RabindryKanungo, która potraktowała etyczne
przywództwo jako rezultat dominacji motywacji altruistycznej nad
egoistyczną.8
W ujęciu M. Browna, L. Treviño i D. Harrisona rozumienie
etycznego przywództwa wykracza poza ramy dotychczas opisywanych teorii przywództwa. Etyczny przywódca charakteryzuje
się nie tylko cechami tradycyjnie wymienianymi we wcześniejszych opracowaniach – uczciwością, prawością i wiarygodnością.
Wyróżniają go również otwartość, orientacja na ludzi i tendencja
do angażowania się w etyczne działania w sposób dostrzegalny
dla innych członków organizacji. Etyczny lider podejmuje nie tylko zachowania typowe dla transakcyjnego przywódcy, takie jak:
ustalanie etycznych standardów w organizacji i ich egzekwowanie. Istotny wyznacznik etycznego przywódcy stanowi również
to, w jaki sposób jest on postrzegany przez swoich zwolenników
i podwładnych. Etyczny lider posiada reputację osoby o dużej świadomości etycznej, przejawiającej dbałość o sprawy różnych grup
interesariuszy i podejmującej decyzje w oparciu o zasady etyczne.9
Zaproponowana konceptualizacja zrywa z wywodzącym się z filozofii, normatywnym podejściem do przywództwa, wskazującym
na to, „jaki powinien być lider”. W zamian bezpośrednio odwołuje
się do teorii społecznego uczenia się Alberta Bandury, akcentując,
że lider na drodze modelowania wpływa na podejmowanie przez
swoich zwolenników etycznych zachowań. Jednak aby proces modelowania był skuteczny, przełożony musi być postrzegany przez
7 M. Brown, L. Treviño, D. Harrison, Ethical leadership: A social learning perspective for construct development and testing, Organizational Behavior and Human
Decision Processes, nr 97/2005, s. 120.
8 R. Kanungo, Ethical values of transactional and transformational leaders,
Canadian Journal of Administrative Science, nr 18(4)/2001, s. 259.
9 L. Treviño, M. Brown, L. Hartman, A qualitative investigation of perceived
executive ethical leadership: Perceptions from inside and outside the executive
suite, Human Relations, nr 56(1)/2003, s. 21.
246
swoich podwładnych jako wzorzec etycznych zachowań. Percepcja
przywódcy jako wiarygodnego i słusznego wzoru do naśladowania uzależniona jest od angażowania się przez niego w zachowania
oceniane przez podlegających mu członków organizacji jako normatywnie właściwe – nacechowane uczciwością i wzglądem na innych, a jednocześnie sugerujące altruistyczną motywację. Zdaniem
autorów koncepcji o efektywności procesu modelowania decydujeszereg dodatkowych czynników: komunikowanie innym, jakie
standardy etyczne obowiązują w organizacji, nagradzanie etycznych i karanie nieetycznych zachowań podwładnych oraz kształtowanie sprawiedliwego środowiska pracy.10
W myśl zaproponowanej konceptualizacji reputacja przywódcy jako etycznego opiera się na dwóch zasadniczych podstawach
– byciu spostrzeganym przez innych członków organizacji jako
moralna osoba i moralny manager. Elementy te stanowią dwa powiązane wymiary etycznego przywództwa. Bycie etyczną osobąodnosi się do posiadanych przez jednostkę w opinii innych cech
osobowości (prawości, uczciwości, wiarygodności), podejmowania etycznychzachowań („robienia właściwych rzeczy”, nacechowanych troską o innych)oraz dokonywania obiektywnych i sprawiedliwych decyzji (uwzględniających interes społeczny, a także
zgodnych z uniwersalnymi wartościami i zasadami etycznymi).11
Wymiar moralnego przywództwa odzwierciedla natomiast to,
w jakim zakresie jednostka jest spostrzegana jakomanager promujący standardy etyczne w organizacji. Moralni managerowie stanowią dla swoich zwolenników wzór do naśladowania.12 Podejmują
oni w sposób widoczny dla innych działania zgodne z zasadami
etyki biznesu. W otwarty sposób komunikują swoim współpracownikom i podwładnym, jak wyznawane przez nich wartości
i zasady etyczne wpływają na ich decyzje i działania. Efektywnie
wykorzystują ustalony system nagradzania i karania, aby zdyscyplinować pracowników naruszających obowiązujące zasady etycz10
M. Brown, L. Treviño, D. Harrison, Ethical leadership…, op. cit., s. 119-120.
L. Treviño, L. Hartman, M. Brown, Moral person and moral manager: How
executives develop a reputation for ethical leadership, California Management Review,
tom 42, nr 4/2000, s. 130-133.
12 M. Brown, M. Mitchell, Ethical and unethical…, op. cit., s. 584.
11
247
ne i zasygnalizować, jakie zachowania są pożądane, a jakie nieakceptowane w organizacji.13
KONSEKWENCJE ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA
Etyczne przywództwo najczęściej analizowane jest w kontekście
relacji lidera z jego podwładnymi i zwolennikami. Opracowania
naukowe chętnie odwołują się do teorii społecznego uczenia się,
w myśl której przywódcamodeluje zachowania pracowników.14
Część badaczy postuluje jednak przyjęcie perspektywy teorii wymiany społecznej. Zgodnie z jej założeniami zachowania i postawy pracowników stanowią formę odwzajemnienia podejmowanych przez lidera względem nich działań. Uczciwość i tendencja
do kierowania się zasadami, cechujące etycznego lidera, stanowią
w takim ujęciu czynnik odpowiadający za powstanie pozytywnych, opartych na wzajemnym zaufaniu, relacji interpersonalnych
między przełożonym a podwładnymi. W rezultacie podejmowanie
przez lidera zachowań korzystnych dla organizacji i osób w niej
zatrudnionych oraz przyjmowanie pozytywnych postaw wobec
pracy będzie skłaniać podwładnych do analogicznych działań.15
Niezależnie od przyjętej perspektywy teoretycznej, w literaturze przedmiotu akcentowane są pozytywne rezultaty oddziaływań
etycznego lidera na postawy i zachowania osób, którym przewodzi.
Badania pokazują, że etyczne przywództwo wykazuje pozytywny
związek z satysfakcją z pracy i przywiązaniem do organizacji podwładnych, chęcią zgłaszania przez nich problemów przełożonemu
i wyrażania sugestii służących udoskonaleniu funkcjonowania organizacji, a także gotowością do wkładania dodatkowego wysiłku
w pracę.16 Odnotowano również związek między etycznym przywództwem a wskaźnikami poczucia dobrostanu w pracy – zaanga13
L. Treviño, L. Hartman, M. Brown, Moral person…, op. cit., s. 133-136.
M. Brown, M. Mitchell, Ethical and unethical…, op. cit.,s. 585.
15 S. D. Hansen, Ethical leadership: A multifoci social exchange perspective, The
Journal of Business Inquiry, tom 10, nr1/2011, s. 41-55.
14
248
żowaniem w pracę i wyczerpaniem emocjonalnym.17 Na poziomie
organizacyjnym podwładni etycznych liderów przejawiali bardziej
pozytywne postawy wobec społecznej odpowiedzialności biznesu
(corporatesocialresponsibility, CSR)18, częściej podejmowali etyczne zachowania i oceniali klimat organizacyjny jako etyczny.19 Byli
w większym stopniu zmotywowani, a wykonywaną przez siebie
pracę spostrzegali jako zapewniającą autonomię i ważną dla organizacji.20 Uzyskiwali również wyższe wyniki w pracy,21 przejawiali silniejszą tożsamość moralną (rozumianą jako identyfikacja
z określonymi wartościami etycznymi),22 a ich współmałżonkowie
deklarowali większą satysfakcję z życia rodzinnego.23 Co więcej, etyczne przywództwo korelowało dodatnio z podejmowaniem przez podwładnych zachowań obywatelskich w organizacji
i ujemnie z tendencją do angażowania się w zachowania dewiacyjne, przy czym zależności te były słabsze dla pracowników cechujących się wysokim poczuciem własnej skuteczności.24 Dodatkowo,
obecność etycznego lidera w organizacji wydaje się być opłacalna
z ekonomicznego punktu widzenia. Organizacje, w których zarzą17
A. Chughtai, M. Byrne, B. Flood, Linking ethical leadership to employee
well-being: The role of trust in supervisor, Journal of Business Ethics, nr 128(3)/2014,
s. 653-663.
18 S. B. Choi, S. M. Ullah, W. J. Kwak, Ethical leadership and followers’ attitudes
toward corporate social responsibility: The role of perceived ethical work climate,
Social Behavior and Personality, nr 43(3)/2015, s. 353-365.
19 C. S. Lu, C. C. Lin, The effects of ethical leadership and ethical climate on
employee ethical behavior in the international port context, Journal of Business Ethics,
nr 124(2)/2014, s. 209-223.
20 R. F. Piccolo, R. Greenbaum, D. N. D. Hartog, R. Folger, The relationship
between ethical leadership and core job characteristics, Journal of Organizational
Behavior, nr 31(203)/2010, s. 259-278.
21 D. Bouckenooghe, A. Zafar, U. Raja, How Ethical Leadership Shapes
Employees’ Job Performance: The Mediating Roles of Goal Congruence and
Psychological Capital, Journal of Business Ethics, nr 129(2)/2015, s. 1-14.
22 W. Zhu, The effect of ethical leadership on follower moral identity: The mediating role of psychological empowerment, Leadership Review, nr 8(3)/2008, s. 62-73.
23 Y. Liao, X. Y. Liu, H. K. Kwan, J. Li, Work–family effects of ethical leadership,
Journal of Business Ethics, nr 128(3)/2014, s. 535-545.
24 J. B. Avey, M. E. Palanski, F. O. Walumbwa, When leadership goes unnoticed:
The moderating role of follower self-esteem on the relationship between ethical leadership and follower behavior, Journal of Business Ethics, nr 98(4)/2011, s. 573-582.
249
dzający najwyższego szczebla promowali zasady etyczne, nie tylko
były postrzegane jako bardziej sprawiedliwe, ale też uzyskiwały
również wyższe wyniki finansowe.25
Pomimo że zdecydowana większość badań konsekwentnie potwierdza występowanie pozytywnych konsekwencji etycznego
przywództwa, istnieją dowody empiryczne sugerujące możliwość
ujawnienia się pewnych potencjalnie negatywnych, niezamierzonych następstw związanych z obecnością wysoce etycznego lidera
w organizacji. JeroenStouten wraz ze współpracownikami w szeroko zakrojonym, międzynarodowym projekcie badawczym, łączącym dane podchodzące zarówno z badań eksperymentalnych,
jak i korelacyjnych,analizował relacje między etycznym przywództwem a zachowaniami organizacyjnymi pracowników. Uzyskane
rezultaty potwierdziły istnienie negatywnego, liniowego związkumiędzy obecnością etycznego lideraw organizacji apodejmowaniem zachowań dewiacyjnych przez osoby, którym przewodzi.
Mniej jednoznaczne okazały się wyniki odnoszące się do zachowań
obywatelskichw organizacji (organizationalcitizenshipbehaviour,
OCB), czyli podejmowania przez członków organizacji działań
prospołecznych, wykraczających poza pełnione role zawodowe.
Związek etycznego przywództwa z zachowaniami obywatelskimi miał charakter krzywoliniowy. Innymi słowy, najchętniej angażowali się w zachowania obywatelskie pracownicy podlegający
przełożonym postrzeganym jako cechujący się umiarkowanym
poziomem etyczności. Natomiast obecność wysoce etycznych bądź
nieetycznych liderów wiązała się z mniejszą częstotliwością podejmowania zachowań obywatelskich w organizacji. Badacze wyjaśniają ten – pozornie paradoksalny – wynik, odwołując się do teorii
społecznego uczenia się. Pracownicy nie uważająskrajnie etycznychoraz nieetycznych liderówza osoby stanowiące atrakcyjne wzory
do naśladowania, ponieważ czują się przez nich moralnie osądzani
25 Y. Shin, S. Y. Sung, J. N. Choi, M. S. Kim, Top management ethical leadership and firm performance: Mediating role of ethical and procedural justice climate,
250
i potępiani, co może zniechęcać do podejmowania dodatkowych,
prospołecznych zachowań w organizacji.26
Oddziaływania etycznego lidera mają jednak znacznie szerszy
zasięg, obejmując nie tylko osoby bezpośrednio mu podlegające.
Efekty etycznego przywództwa ujawniają się bowiem na różnych
poziomach hierarchii organizacyjnej. Wykorzystanie wpływu społecznego przez lidera w celu promowania etycznych zachowań
znajduje odbicie w funkcjonowaniu jego bezpośrednich podwładnych oraz pośrednio wpływa na innych pracowników, zatrudnionych na niższych i równorzędnych szczeblach organizacyjnych,
prowadząc do tak zwanego „efektu kaskadowego” w organizacji. Związane jest to z tym, że przywódca, manifestując i promując określone zachowania, sprzyja kształtowaniu etycznej kultury
w organizacji.27 W rezultacie etyczność managerów wyższego
szczebla pośrednio wpływa na zachowania obywatelskie i dewiacyjne pracowników niższego szczebla, nie będących ich bezpośrednimi podwładnymi.28
UWARUNKOWANIA ETYCZNEGO
PRZYWÓDZTWA
Stosunkowo niewiele analiz empirycznych poświęconych zostało potencjalnym determinantom etycznego przywództwa. Pojedyncze badania koncentrowały się na głównie podmiotowych,
osobowościowych predyktorach etycznego przywództwa.29 Ich
wyniki wskazują, że etycznego lidera cechuje wyższa ugodowość
26 J. Stouten, M. van Dijke, D. Mayer, D. De Cremer, M. Euwema, Can a leader
be seen as too ethical? The curvilinear effects of ethical leadership, The Leadership
Quarterly, nr 24/2013, s. 691-692.
27 J. M. Schaubroeck, S. T. Hannah, B. J.Avolio, S. W. Kozlowski, R. G. Lord,
L. K.Treviño, N. Dimotakis, A. C. Peng, Embedding ethical leadership within and
across organization levels, Academy of Management Journal, nr 55(5)/2012, s. 1054.
28 D. M. Mayer, M.Kuenzi, R.Greenbaum, M.Bardes, R. B. Salvador, How low
does ethical leadership flow? Test of a trickle-down model, Organizational Behavior
and Human Decision Processes, nr 108(1)/2009, s. 1-13.
251
i sumienność30. Natomiast czynnikiem redukującym pozytywne
oddziaływania etycznego lidera na postawy i zachowania pracowników okazał się przejawiany przez niegomakiawelizm. Przełożony charakteryzujący się wysokim makiawelizmw mniejszym
zakresie przyczynia się do wzrostu zaangażowaniaw pracę podwładnych i częstotliwości podejmowania przez nich zachowań
obywatelskich w organizacji (polegających na zgłaszaniu osobistych inicjatyw) oraz ograniczeniazachowańkontrproduktywnych.
Pracownicy dostrzegają bowiem sprzeczność między publicznie
manifestowanym przez makiawelicznego lidera przywiązaniem
do norm etycznych a jego rzeczywistymi przekonaniami.31
Badania pokazują, że do indywidualnych uwarunkowań etycznego przywództwa należy również zaliczyć poziom moralnego
rozumowania lidera. Przełożeni, którzy osiągnęli wyższe stadium rozwoju moralnego według teorii Lawrence`a Kohlberga, są
w większym stopniu postrzegani jako etyczni. Znaczenie ma również relacja między poziomem rozumowania moralnego lidera
i jego zwolenników. Gdy przełożony prezentuje wyższy poziom
rozumowania moralnego niż podwładny, jest oceniany przez podlegającego mu pracownika jako bardziej etyczny.32 Etycznych przywódców cechuje również wyższy poziom moralnej identyfikacji,
rozumianej jakouwewnętrznianie (internalizacja) i demonstrowanie poprzez własne działania (symbolizacja) wyznawanych norm
etycznych.33 Badania pokazują również, że etyczni liderzy częściej
potrafili wskazać osoby będące dla nich wzorami do naśladowania,
przy czym w toku kariery zawodowej młodsi liderzy chętniej wzo-
30
F. O. Walumbwa, J.Schaubroeck, Leader personality traits and employee voice behavior: mediating roles of ethical leadership and work group psychological
safety, Journal of Applied Psychology, nr 94(5)/2009, s. 1275-1286.
31 D. N. Den Hartog, F. D. Belschak, Work engagement and Machiavellianism
in the ethical leadership process, Journal of Business Ethics, nr 107(1)/2012, s. 35-47.
32 J. Jordan, M. E. Brown, L. K. Treviño, S. Finkelstein, Someone to look up to
executive–follower ethical reasoning and perceptions of ethical leadership, Journal
of Management, nr 39(3)/2013, s. 660-683.
33 D. M. Mayer, K. Aquino, R. L. Greenbaum, M. Kuenzi, Who displays ethical
leadership, and why does it matter? An examination of antecedents and consequences of ethical leadership, Academy of Management Journal, nr 55(1)/2012, s. 151-171.
252
rowali się na znaczących osobach z dzieciństwa, natomiast starsi
na swoich dawnych mentorach.34
Brakuje natomiast systematycznych analiz odnoszących się do
sytuacyjnych uwarunkowań etycznego przywództwa. Próbę wypełnienia tej luki podjęli Silke Astrid Eisenbeiss and Steffen R. Giessner.
Zaproponowali oni wyróżnienie trzech grup czynników sytuacyjnych,
warunkujących pojawienie się i podtrzymywanie obecności etycznego
lidera w organizacji. Pierwsza obejmuje właściwości społeczeństwa:
przestrzeganie praw człowieka i kulturowo cenionych norm etycznych.
Druga odnosi się do charakterystyk branży, w jakiej działa organizacja:
złożoności środowiska biznesowego, systemu wartości etycznych wpisanego w misję przedsiębiorstwa oraz postulatów zgłaszanych przez
interesariuszy. Natomiast trzecia dotyczy samej organizacji: spójności
między sformalizowanymi i nieformalnymi zasadami postępowania
w organizacji, wzajemnych etycznych zachowań wśród kierownictwa.35
Gary Yukl zaproponował natomiast uwzględnienie dodatkowych
czynników społecznych, warunkujących wyłonienie się etycznego lidera w organizacji, takich jak: kultura organizacyjna, formalny system
nagradzania w organizacji, obecność mechanizmów ograniczających
nadużywanie władzy przez przełożonego, a także cechy osobowości
i poziom rozwoju moralnego jego podwładnych.36 Chociaż płodne poznawczo, przedstawione klasyfikacje uwarunkowań etycznego przywództwa wymagają jednak empirycznej weryfikacji.
OGRANICZENIA KONCEPCJI ETYCZNEGO
PRZYWÓDZTWA
Mimo że konceptualizacja etycznego przywództwa zaproponowana przez M. Browna, L.Treviño i D. Harrisona znajduje szerokie
34 M. E. Brown, L. K. Treviño, Do role models matter? An investigation of role
modeling as an antecedent of perceived ethical leadership, Journal of Business Ethics,
nr 122(4)/2014, s. 587-598.
35 S. A. Eisenbeiss, R. S. Giessner, The emergence and maintenance of ethical
leadership in organizations, Journal of Personnel Psychology, nr 11(1)/2015, s. 7–19.
36 G. Yukl, Leadership in organizations, Pearson Education, Upper Saddle River,
New Jersey 2010, s.336.
253
zastosowanie w badaniach empirycznych, jej użyteczność bywa
kwestionowana przez niektórych teoretyków i badaczy. Główny
zarzut odnosi się do użytego w definicji etycznego przywództwa
sformułowania „normatywnie właściwe postępowanie”. Krytycy
wskazują na jego niejednoznaczność. Trudno bowiem określić, jakie właściwie normy etyczne liderzy powinni propagować wśród
swoich podwładnych i zwolenników. Czy chodzi o zgodność zachowań podejmowanych przez etycznego lidera z normami obowiązującymi w organizacji, czy raczej z uniwersalnymi wartościami i standardami moralnymi? Czysto opisowe, wywodzące się
z nauk społecznych i w znacznej mierze relatywistyczne podejście
nie przynosi satysfakcjonującej odpowiedzi na to pytanie. Dlatego
też niektórzy autorzy sugerują przyjęcie perspektywy interdyscyplinarnej – integrację podejścia normatywnego i opisowego w celu
stworzenia holistycznej koncepcji etycznego przywództwa.37
Zastrzeżenia budzi również koncentracja na aspekcie relacyjnym etycznego przywództwa i działaniach podejmowanych przez
lidera względem podwładnych. Badania jakościowe prowadzone
przez Colinę Frisch i Markusa Huppenbauera potwierdziły, że
etyczny wymiar działań i decyzji podejmowanych przez zarządzających ma istotne znaczenie dla szerszego grona interesariuszy.
Badacze wysunęli zatem postulat, aby analizy poświęcone etycznemu przywództwu uwzględniały nie tylko pracowników, ale też
klientów, dostawców, właścicieli przedsiębiorstwa, członków całego społeczeństwa i lokalnej społeczności oraz efekty, jakie zachowania managerów wywierają na środowisko naturalne.38 Dodatkowo, akcentowanie interpersonalnego/relacyjnego komponentu
etycznego przywództwa, wskazującego na to, w jaki sposób liderzy sprawują władzę i wywierają wpływ na swoich bezpośrednich
podwładnych, prowadzi do pominięcia istotnego aspektu przywództwa – wyznaczania etycznych celów.39
37 S. A. Eisenbeiss, Re-thinking ethical leadership: An interdisciplinary integrative approach, The Leadership Quarterly, nr 23(5)/2012, s. 792.
38 C. Frisch, M. Huppenbauer, New insights into ethical leadership: A qualitative investigation of the experiences of executive ethical leaders, Journal of Business
Ethics, nr 123(1)/2014, s. 37.
39 S. A. Eisenbeiss, Re-thinking ethical…, op. cit., s. 792.
254
Ograniczenia pojawiają się również na etapie zastosowania
modelu etycznego przywództwa w badaniach empirycznych.
Gary Yukl zwrócił uwagę na powierzchowność znacznej części
dokonywanych analiz. Jego zdaniem zrozumienie determinantów
i konsekwencji etycznego przywództwa nie jest możliwe w oparciu
o proste, jednowymiarowe modele, zakładające jednokierunkowe
związki przyczynowe. W dłuższej perspektywie czasowej w organizacji może zachodzić efekt synergii, polegający na tym, że przywódcy i ich zwolennicy wzajemnie oddziałują na wyznawane przez
siebie wartości i podejmowane zachowania etyczne. Dwukierunkowy charakter mają również relacje między przywódcą a kulturą organizacyjną, silnie nasyconą wartościami etycznymi i wyposażoną
w odpowiednie systemy nagradzania zarządzających.40
Dodatkowe trudności związane są z pomiarem tak szerokiego
konstruktu, jakim jest etyczne przywództwo, za pomocą istniejących narzędzi. Poza obszarem analiz pozostają bowiemwartości,stanowiące fundamentetycznych zachowań lidera: altruizm,
współczucie, uczciwość, bezstronność, sprawiedliwość. Problemy
na etapie szacowania zachowań podejmowanych przez etycznego
lidera mogą również wynikać z pokrewieństwa koncepcji etycznego przywództwa względem innych konstruktów, opisujących
aspekt relacyjny przywództwa. Etyczne działania przywódcy
mogą być zatem błędnie utożsamiane z wspieraniem pracowników i wykazywaniem o nich troski, uprawomocnieniem (empowerment), rozwijaniem umiejętności i pewności siebie podwładnych oraz reprezentowaniem ich interesów.41
Wątpliwości niektórych badaczy budzi również jednowymiarowość konstruktu etycznego przywództwa i powszechnie stosowanej do jego pomiaru Skali Etycznego Przywództwa (EthicalLeadershipScale, ELS) autorstwa M. Browna, L. Treviño i D. Harrisona.
W oparciu o pogłębioną analizę teorii przywództwa i wyników
wcześniejszych badań KarianneKalshoven, Deanne Den Hartog
i Annebel De Hoogh wyróżnili siedem wymiarów etycznego przy40
G. Yukl, Leadership in organizations, op. cit., s.337-338.
G. Yukl, R. Mahsud, S. Hassan, G. Prussia, An Improved Measure of Ethical
Leadership, Journal of Leadership & Organizational Studies, nr 20(1)/2013, s. 38-39.
41
255
wództwa, odpowiadających zachowaniom podejmowanym przez
liderów:42
• bezstronność – ujmowaną jako nie stosowanie protekcji, uczciwe i jednakowe traktowanie innych, dokonywanie wynikających z zasad i bezstronnych wyborów,
• dzielenie się władzą – czyli zezwalanie pracownikom na zabieranie głosu w procesie podejmowania decyzji oraz wysłuchiwanie ich pomysłów i obaw,
• sprecyzowanie roli – sprecyzowanie obowiązków, celu i oczekiwanych wyników,
• orientację na ludzi – rozumianą jako troska, szacunek i wspieranie podwładnych i zwolenników,
• prawość – spójność słów i czynów, dotrzymywanie obietnic,
• etyczne przewodnictwo – przekazywanie informacji o zasadach
etycznych i wyjaśnianie ich, promowanie i nagradzanie etycznych zachowań,
• troskę o zrównoważony rozwój – definiowaną jakotroska o środowisko i zachęcanie do recyklingu.
Na bazie stworzonej przez siebie definicji etycznego przywództwa przywołani badacze zaproponowali własną, poszerzoną miarę
– wielowymiarowy kwestionariusz Etyczne Przywództwo w Pracy
(EthicalLeadershipatWorkQuestionnaire, EWQ).43
RÓŻNICE KULTUROWE W PODEJŚCIU
DO ETYCZNEGO PRZYWÓDZTWA
W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę nie tylko na jednowymiarowość konstruktu etycznego przywództwa, ale też na
jego ograniczoną użyteczność w badaniach międzykulturowych.
Dominujące w literaturze ujęcie etycznego przywództwa wywodzi
się bowiem z zachodniego kręgu kulturowego, zaś powszechnie
42 K. Kalshoven, S. N. Den Hartog, A. H. De Hoogh, Ethical leadership at work
questionnaire (ELW): Development and validation of a multidimensional measure,
The Leadership Quarterly, nr 22(1)/2011, s. 54.
43 Ibidem, s. 64-65
256
akceptowana definicja etycznego przywództwa autorstwa Browna, Treviño i Harrisona odzwierciedla perspektywę amerykańską.
Co więcej, zdecydowana większość badań poświęconych etycznemu przywództwu prowadzona była w Stanach Zjednoczonych.
Systematyczne, międzynarodowe badania porównawcze stanowią
natomiast rzadkość. Dlatego też część badaczy rekomenduje przyjęcie bardziej całościowego punktu widzenia w analizie zjawiska
etycznego przywództwa, uwzględniającego wartości i standardy
etyczne obowiązujące w innych kulturach.44
Dowodów na poparcie tezy o istnieniupewnych różnic kulturowych w rozumieniu pojęcia etycznego przywództwa dostarczyły
między innymi dane pochodzące z międzynarodowego projektu
badawczego dotyczącego przywództwa – GLOBE (the Global Leadership and OrganizationalEffectiveness). Prowadzone w połowie lat 90. w 62 krajach badania poświęcone były analizie relacji
między kulturą społeczną a preferowanym stylem przywództwa.45
Otrzymane wyniki ujawniły, że chociaż wyodrębnione cztery
aspekty etycznego przywództwa (charakter/prawość, altruizm,
kolektywna motywacja i zachęta) okazały się uniwersalne kulturowo, to poszczególne kultury (azjatycka, amerykańska i europejska)
różniły się pod względem znaczenia przypisywanego konkretnym
wymiarom. Przykładowo, w krajach skandynawskich najwyżej ceniono charakter/prawość przywódcy, zaś w kulturach Azji Południowej najbardziej pożądanym atrybutem lidera był altruizm.46
Wyniki uzyskane w ramach projektu badawczego GLOBE mają
znaczenie teoretyczne i praktyczne. Na poziomie teoretycznym pozwalają wyróżnić wspólny rdzeń definicji etycznego przywództwa
w różnych społeczeństwach. Sugerują również, że akcentowanie
odmiennych elementów koncepcji etycznego przywództwa może
skutkować występowaniem różnic w zakresie uwarunkowań
44 S. A. Eisenbeiss, F. Brodbeck, Ethical and unethical leadership: A cross-cultural and cross-sectoral analysis, Journal of Business Ethics, nr 122(2)/2014, s. 344.
45 G. S. Martin, C. J. Resick, M. A. Keating, M. W. Dickson, Ethical leadership
across cultures: A comparative analysis of German and US perspectives, Business
Ethics: A European Review, nr 18(2)/2009, s. 126.
46 C. J. Resick, P. J. Hanges, M. W. Dickson, J. K. Mitchelson, A cross-cultural examination of the endorsement of ethical leadership, Journal of Business Ethics,
nr 63(4)/2006, s. 345-359.
257
i konsekwencji etycznego przywództwa w poszczególnych kulturach. W praktyce biznesowej mogą natomiast znaleźć zastosowaniew organizacjach działających w globalnym środowisku jakowskazówka co do oczekiwań żywionych w różnych społeczeństwach
względem etycznych liderów.47
Nowsze opracowania wskazują na znaczenie interdyscyplinarnego, zintegrowanego podejścia do etycznego przywództwa,
uwzględniającego wartości cenione w religiach i tradycji filozoficznej Wschodu i Zachodu.48 Badania jakościowe potwierdzają istnienie pewnych specyficznych kulturowo wzorców w percepcji etycznego przywództwa w obu częściach świata. W kulturach Wschodu
etyczne przywództwo kojarzone jest ze skromnością, otwartością
na pomysły innych, podążaniem za swoim wewnętrznym głosem,
poczuciem łączności z innymi, nie przywiązaniem wagi do zewnętrznych, materialnych oznak statusu, a także partycypacyjnym
stylem zarządzania. W zachodniej kulturze etyczne przywództwo
w większym stopniu jest łączone z transakcyjnym stylem zarządzania – wyznaczeniem jasnych celów, monitorowaniem zachowania podwładnych, przekazywaniem informacji zwrotnych, a także
przyznawaniem nagród uzależnionych od uzyskanych wyników.49
PODSUMOWANIE
Z dotychczasowych rozważań wynika, że konceptualizacja
etycznego przywództwa jako stylu zarządzania pozwoliła na usystematyzowanie wiedzy w zakresie etycznych zachowań osób sprawujących władzę w organizacjach. Jej wprowadzenie stanowiło
impuls dla badań poświęconych konsekwencjom i – w mniejszym
zakresie – uwarunkowaniom etycznego przywództwa. Jednak
mimo żedefinicja M. Browna, L. Treviño i D. Harrisona cieszy się
dużą popularnością wśród badaczy, to wciąż nie wyczerpuje zakre47 C. J.Resick, G. S. Martin, M. A. Keating, M. W. Dickson, H. K. Kwan, C. Peng,
What ethical leadership means to me: Asian, American, and European perspectives,
48 S. A. Eisenbeiss, Re-thinking ethical…, op. cit., s. 791-808.
49 S. A. Eisenbeiss, F. Brodbeck, Ethical and unethical…, op. cit., s. 355-356.
258
su znaczeniowego pojęcia etycznego przywództwa. Dodatkowych
trudności przysparzają próby zidentyfikowania podmiotowych
i społecznych uwarunkowań etycznego przywództwa. Dlatego
w konkretnych badaniach pojawiają się propozycje przyjęcia bardziej ogólnego, wielowymiarowego podejścia, uwzględniającego
aspekt normatywny funkcjonowania przywódcy i pozwalającego na opisanie problematyki etycznego przywództwa w całej jej
złożoności. Postulat taki wydaje się tym bardziej uprawniony, że
zjawiskoetycznego przywództwa ma niejednorodny charakter.
W różnych kontekstach kulturowych przejawia się w odmienny
sposób, co utrudnia ustalenia terminologiczne i jego pomiar. Trudno jednak wskazać alternatywę dla powszechnie akceptowanej
koncepcji etycznego przywództwa, ponieważ większość proponowanych podejść do tematyki etycznego przywództwa opiera się
na rozważaniach teoretycznych i analizach danych jakościowych.
Innymi słowy, chociaż integrujące, wielowymiarowe podejście do
etycznego przywództwa wydaje się obiecujące z poznawczego
punktu widzenia, to brakuje niezależnych dowodów empirycznych je potwierdzających.Podjęcie kompleksowych badań nad
etycznym wymiarem przywództwa wydaje się tym istotniejsze, że
tematyka etycznych zachowań człowieka w organizacji jest praktycznie nieobecna w polskim piśmiennictwie.50
Przywołane analizy teoretyczne i dane empiryczne potwierdzają, że przestrzeganie przez lidera zasad etycznych ma znaczenie nie
tylko dla jego bezpośrednich podwładnych, ale też dla całej organizacji. Etyczne i nieetyczne zachowania przywódcy wpływają bowiem zarówno na jego reputację, jak i na wizerunek organizacji.51
Co więcej, wszelkie naruszenia norm etycznych w miejscu pracy
generują poważne koszty, w tym tak zwane „koszty etyczne”.52
Nieetyczne przywództwo wydaje się zatem skrajnie niekorzystne
dla organizacji, a pozytywny wzorzec etycznego przywódcy przeciwstawiany jest w opracowaniach teoretycznych ciemnej stronie
korporacyjnego przywództwa, uosabianej z nadużywaniem właM. Bugdol, Gry i zachowania nieetyczne w organizacji, Difin, Warszawa 2007, s. 9.
D. M. Messick, R. M. Kramer, The psychology of leadership: New perspectives and
research, Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, New Yersey 2005, s. 309.
52 M. Bugdol, Gry i zachowania…, op. cit., s. 9.
50
51
259
dzy i posiadanych informacji, nieodpowiedzialnością, faworytyzmem, korzystaniem z nadmiernych przywilejów, a także brakiem
lojalności wobec różnych grup interesariuszy.53 Podkreśla się również potrzebę etycznego, odpowiedzialnego przywództwa wdziałalności gospodarczej, opartego na relacjach nacechowanych lojalnością i wzajemnym zaufaniem.54
Analizy etycznych zachowań lidera mają zatem nie tylko wymiar teoretyczny, ale też praktyczny. Z jednej strony świadomość
różnic kulturowych związanych w obszarze etyki biznesu wydaje
się niezbędnym atrybutem skutecznego managera. Z drugiej strony wzrost zainteresowania tematyką moralnego postępowania
przywódcy, promowania zasad etycznych w środowisku pracy
i wspierania pozytywnych postaw wobec pracy daje szansę na skuteczne przeciwdziałanie patologiom organizacyjnym.55
Warto również zaznaczyć, że badania dotyczące etycznych
zachowań człowieka w organizacji wskazują na mnogość warunkujących je czynników. Moralne wybory jednostki w środowisku
pracy są uzależnione od zmiennych indywidualnych (moralności
pracownika, jego osobowości i cech społeczno-demograficznych)
oraz środowiskowych (społecznych i demograficznych).56 Nadal
jednak problematyka uwarunkowań etycznego przywództwa jest
w niewielkim stopniu analizowana – zarówno w polskiej, jak i anglojęzycznej literaturze naukowej. W tym kontekście zasadne wydaje się zintensyfikowanie badań nad podmiotowymi i sytuacyjnymi determinantami etycznego przywództwa. Wyniki takich analiz
mogłyby znaleźć zastosowanie w praktyce biznesowej. Pozwoliłoby również na przyjęcie bardziej holistycznego podejścia do problematyki etycznego przywództwa.
53 A. Lewicka-Strzałecka, Etyczny wymiar przywództwa w biznesie: dwa bieguny, Prakseologia, nr 151/2011, s. 65-84.
54 B. Rok, Czy przywództwo etyczne w działalności gospodarczej jest możliwe?, Prakseologia, nr 149/2009, s. 187-204.
55 R. Karaszewski, Przywództwo – aspekty etyczne, Prakseologia, nr 151/2011,
s. 101.
56 A. Chudzicka-Czupała, Etyczne zachowanie się człowieka w organizacji, Wydaw
nictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013, s. 246.
260
BIBLIOGRAFIA
Avey J. B., Palanski M. E., Walumbwa F. O., When leadership goes
unnoticed: The moderating role of follower self-esteem on the
relationship between ethical leadership and follower behavior,
Journal of Business Ethics,nr 98(4)/2011, s. 573-582.
Bouckenooghe D., Zafar A., Raja U., How Ethical Leadership Shapes Employees’ Job Performance: The Mediating Roles of Goal
Congruence and Psychological Capital, Journal of Business Ethics,
nr 129(2)/2014, s. 1-14.
Brown M. E., Treviño L. K., Do role models matter? An investigation of role modeling as an antecedent of perceived ethical leadership, Journal of Business Ethics, nr 122(4)/2014, s. 587-598.
Brown M., Mitchell M., Ethical and unethical leadership: Exploring
new avenues for future research, Business Ethics Quarterly, nr
20(4)/2010, s. 583-616.
Brown M., Treviño L., Ethical leadership: A review and future directions, The Leadership Quarterly,nr 17/2006, s. 595–616.
Brown M., Treviño L., Harrison D., Ethical leadership: A social
learning perspective for construct development and testing, Organizational Behavior and Human Decision Processes, nr 97/2005,
s. 117–134.
Bugdol M., 2007, Gry i zachowania nieetyczne w organizacji,Difin,
Warszawa 2007.
Choi S. B., Ullah S. M., Kwak W. J., Ethical leadership and followers’ attitudes toward Corporate Social Responsibility: The role
of perceived ethical work climate, Social Behavior and Personality,
nr 43(3)/2015, 353-365.
Chudzicka-Czupała A., Etyczne zachowanie się człowieka w organizacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2013.
Chughtai A., Byrne M., Flood B., Linking ethical leadership to employee well-being: The role of trust in supervisor, Journal of Business Ethics,nr 128(3)/2014, s. 653-663.
Ciulla J., Ethics and leadership effectiveness [w:] J. Antonakis, A. T.
Cianciolo, R. J. Sternberg, The nature of leadership, Sage Publications, Thousand Oaks 2004.
261
Den Hartog D. N., Belschak F. D., Work engagement and Machiavellianism in the ethical leadership process, Journal of Business
Ethics,nr 107(1)/2012, s. 35-47.
Eisenbeiss S. A., Brodbeck F., Ethical and unethical leadership:
A cross-cultural and cross-sectoral analysis, Journal of Business
Ethics,nr 122(2)/2014, s. 343-359.
Eisenbeiss S. A., Giessner S. R., The emergence and maintenance
of ethical leadership in organizations, Journal of Personnel
Psychology,nr 11(1)/2015, s. 7–19.
Eisenbeiss S. A., Re-thinking ethical leadership: An interdisciplinary
integrative approach, The Leadership Quarterly, nr 23(5)/2012,
s. 791-808.
Fehr R., Yam K., Dang C., Moralized leadership: The construction
and consequences of ethical leader perceptions, Academy of Management Review, tom 40, nr 2/2015, s. 182–209.
Frisch C., Huppenbauer M., New insights into ethical leadership:
A qualitative investigation of the experiences of executive ethical leaders, Journal of Business Ethics, nr 123(1)/2014, s. 23-43.
Hansen S. D., Ethical leadership: A multifoci social exchange perspective, The Journal of Business Inquiry, tom 10, nr 1/2011, s. 4155.
Jordan J., Brown M. E., Treviño L. K., Finkelstein S., Someone to
look up to executive–follower ethical reasoning and perceptions of ethical leadership, Journal of Management,nr 39(3)/2013,
s. 660-683.
Kalshoven K., Den Hartog D. N., DeHoogh A. H., Ethical leadership at work questionnaire (ELW): Development and validation of a multidimensional measure, The Leadership Quarterly, nr
22(1)/2011, s. 51-69.
Kanungo R., Ethical values of transactional and transformational
leaders, Canadian Journal of Administrative Science, nr 18(4)/2001,
s. 257-265.
Kanungo R., Mendonca M., Ethical dimensions of leadership, SAGE
Publications, Londyn 1996.
Karaszewski R., Przywództwo – aspekty etyczne, Prakseologia,
nr 151/2011, s. 85-104.
262
Lewicka-Strzałecka A., Etyczny wymiar przywództwa w biznesie:
dwa bieguny, Prakseologia, 151/2011, s. 65-84.
Liao Y., Liu X. Y., Kwan H. K., Li J., Work–family effects of ethical
leadership, Journal of Business Ethics, nr 128(3)/2014, s. 535-545.
Lu C. S., Lin C. C., The effects of ethical leadership and ethical climate on employee ethical behavior in the international port context, Journal of Business Ethics,nr 124(2)/2014, s. 209-223.
Martin G. S., Resick C. J., Keating M. A., Dickson M. W., Ethical
leadership across cultures: A comparative analysis of German
and US perspectives, Business Ethics: A European Review, nr
18(2)/2009, s. 127-144.
Mayer D. M., Aquino K., Greenbaum R. L., Kuenzi M., Who displays
ethical leadership, and why does it matter? An examination of
antecedents and consequences of ethical leadership, Academy of
Management Journal,nr 55(1)/2011, s. 151-171.
Mayer D. M., Kuenzi M., Greenbaum R., Bardes M., Salvador R. B.,
How low does ethical leadership flow? Test of a trickle-down
model, Organizational Behavior and Human Decision Processes,
nr 108(1)/2009, s. 1-13.
Messick D. M., Kramer R. M., The psychology of leadership: New
perspectives and research, Lawrence Erlbaum Associates, Mahwah, New Yersey 2005.
Palmer D. E., Business leadership: Three levels of ethical
analysis,Journal of Business Ethics,nr 88/2009, s. 525–536.
Piccolo R. F., Greenbaum R., Hartog D. N. D., Folger R., The relationship between ethical leadership and core job characteristics,
Journal of Organizational Behavior,nr 31(2‐3)/2010, s. 259-278.
Resick C. J., Hanges P. J., Dickson M. W., Mitchelson J. K., A crosscultural examination of the endorsement of ethical leadership,
Journal of Business Ethics,nr 63(4)/2006, s. 345-359.
Resick C. J., Martin G. S., Keating M. A., Dickson M. W., Kwan
H. K., Peng C., What ethical leadership means to me: Asian,
American, and European perspectives, Journal of Business Ethics,
nr 101(3)/2011, s. 435-457.
Rok B., Czy przywództwo etyczne w działalności gospodarczej jest
możliwe? Prakseologia, nr 149/2009, s. 187-204.
263
Schaubroeck J. M., Hannah, S. T., Avolio, B. J., Kozlowski, S. W.,
Lord, R. G., Treviño, L. Dimotakis K., Peng N., A. C., Embedding ethical leadership within and across organization levels,
Academy of Management Journal,nr 55(5)/2012, s. 1053-1078.
Shin Y., Sung S. Y., Choi J. N., Kim M. S., Top management ethical leadership and firm performance: Mediating role of ethical and procedural justice climate, Journal of Business Ethics,
nr 129(1)/2014, s. 43-57.
Stouten J., van Dijke M., Mayer D., De Cremer D., Euwema M., Can
a leader be seen as too ethical? The curvilinear effects of ethical
leadership, The Leadership Quarterly, nr 24/2013, s. 680–695.
Treviño L., Brown M., Hartman L., A qualitative investigation of
perceived executive ethical leadership: Perceptions from inside
and outside the executive suite, Human Relations, nr 56(1)/2003,
s. 5-37.
Treviño L., Hartman L., Brown M., Moral person and moral manager: How executives develop a reputation for ethical leadership,
California Management Review, tom 42, nr 4/2000, s. 128-142.
Walumbwa F. O., Schaubroeck, J., Leader personality traits and employee voice behavior: mediating roles of ethical leadership and
work group psychological safety, Journal of Applied Psychology,
nr 94(5)/2009, s. 1275-1286.
Yukl G., Leadership in organizations, Pearson Education, Upper
Saddle River, New Jersey 2010.
Yukl G., Mahsud R., Hassan S., Prussia G., An Improved Measure of
Ethical Leadership, Journal of Leadership & Organizational Studies,
nr 20(1)/2013, s. 38-48.
Zhu W., The effect of ethical leadership on follower moral identity:
The mediating role of psychological empowerment, Leadership
Review, nr 8(3)/2008, s. 62-73.
Mariusz Szajda
ETYKA – BIOETYKA
– SZANSA CZY ZAGROŻENIE?
STRESZCZENIE
Istotą artykułu jest uzasadnienie obecności etycznej refleksji
w obszarach różnych działań człowieka, w kontekście zagrożeń jakie niesie ze sobą rozwój cywilizacyjny i naukowy. W perspektywie
etymologicznego rozumienia istoty etyki i etycznego postępowania, zostały poddane krytyce często spotykane we współczesnym
świecie poglądy sprzyjające postawom skrajno-liberalistycznym.
Uwagę poświęcono przede wszystkim argumentom potwierdzającym szczególną potrzebę etyki przy podejmowaniu decyzji o charakterze medycznym, związanych z troską o obiektywne
dobro człowieka. Intencją autora jest nie tylko przybliżenie istoty
postępowania etycznego, ale wskazanie na poszukiwanie dobra
obiektywnego dla osoby na gruncie personalizmu, jako szansy na
uchronienie współczesnej medycyny przed jej dehumanizacją.
SUMMARY
The essence of the article is justification for the presence in various the areas human activities the ethical reflection, in the context
of the risks posed by the development of civilization and science.
In the etymological understanding the essence of ethics and ethical
266
behavior, criticizes quite common in the modern world the views
of favoring the adoption of extreme-liberal attitudes.
It focused mainly on the arguments confirming the particular
need for ethics when making decisions of a medical nature, related
to the concern for objectively good of the person. The author’s intention is not only to explain what is ethical behavior, but also the
conviction to the need to find what is objectively good for the man
on the personalism base. This is a chance on avoid the in modern
medicine all that we call dehumanization.
Słowa klucze: etyka, bioetyka, personalizm, dobro najwyższe,
podmiotowość ontyczna
Keywords: ethics, bioethics, personalism, the supreme good,
the subjectivity of ontic
WSTĘP
Współczesne przedstawianie tematyki związanej z etyką często
związane jest ze stawianiem jej w opozycji do religii, co w pewnym
stopniu spowodował fakt, że etyka stała się alternatywą dla lekcji
religii w szkole. Dalszy los tej nauki w świadomości wielu ludzi
rozwijał się podobnie jak efekt domina, czyli skoro w opozycji do
religii to znaczy coś antyreligijnego, antykościelnego, wręcz ateistycznego. W rozumowaniu takim nie ma nic bardziej fałszywego, choć wiele obaw w przestrzeni nauki zwanej ETYKĄ, czy też
jej wyodrębnionym działem nazwanym BIOETYKĄ, zapewne
można napotkać.
Bioetyka „cierpi” na tym w sposób szczególny – stanowiąc
etyczną refleksję nad rozwojem nauk biologicznych i medycznych,
stawia nam trudne pytania w tzw. sytuacjach granicznych tzn. takich, w których szczególnie zagrożone jest ludzkie życie lub podstawowe wartości. Dokonująca się na przełomie XX i XXI wieku
rewolucja bio-technologiczna sprawia, że spektakularny postęp
w zakresie nauk i technik biomedycznych wpływa na sposób postrzegania istoty człowieczeństwa, ingerencji w procesy powsta-
Mariusz Szajda – ETYKA – BIOETYKA – SZANSA CZY ZAGROŻENIE?
267
wania ludzkiego życia oraz różnych radykalnych interwencji, jakie
mogą być podejmowane wobec istoty ludzkiej.
OD ETYKI DO BIOETYKI
Czym jest zatem etyka? Jej początki bez wątpienia sięgają czasów starożytnych. Wśród wielkich którzy się nią zajmowali byli
Platon1 i Arystoteles2. Ten drugi poświęcił zagadnieniom etycznym nawet osobne dzieło pt. Etyka nikomachejska3. Polskie słowo
etyka wywodzi się z jej grecko brzmiącego wzoru: tá ēthiká; przy
czym etos miało oznaczać tyle co obyczaj4. Arystoteles zaliczał etykę do filozofii praktycznej. W odróżnieniu od Platona5 założenia
w podejściu do etyki, czyli badania ludzkich zachowań, postawione przez Stagirytę były zdecydowanie empiryczne. W konsekwencji prowadziło to także do racjonalistycznych wniosków. Zadania
jakie stawił Arystoteles przed człowiekiem były po pierwsze osiągalne a po drugie miały prowadzić go do osiągnięcia szczęścia.
1
Platon – właściwie Arystokles; ur. ok. 427, prawdopodobnie w Atenach (wg
niektórych świadectw na wyspie Eginie), zm. 347 p.n.e. także w Atenach. To jeden
z najważniejszych i najsłynniejszych filozofów greckich. Był uczniem Sokratesa,
a także założycielem słynnej Akademii Platońskiej. Jego najsłynniejszym uczniem
był Arystoteles – por. Platon, Encyklopedia PWN, [online]: http://encyklopedia.
pwn.pl/haslo/Platon;3958022.html, z dn. 10.02.2015; M. Szajda, Sztuka mądrości.
Starożytność, Szczecin 2012, s. 81- 82.
2 Arystoteles – ur. 384 p.n.e., Stagira (Tracja), zm. 322 p.n.e., Chalkis na wyspie
Eubei. Od miejsca jego urodzenia bardzo często nazywa się go Stagirytą. Przez 20
lat był członkiem Akademii Platońskiej i uczniem Platona. W 343 roku p.n.e. Filip
Macedoński powierzył mu wychowanie swojego syna Aleksandra, później zwanego Wielkim. Arystoteles założył także konkurencyjną do Akademii Platońskiej,
szkołę, którą nazwał Liceum – por. Arystoteles, Encyklopedia PWN,[online],
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Arystoteles;3871513.html, z dn. 10.02.2015;
M. Szajda, Sztuka mądrości. Starożytność, dz. cyt., s. 92-94.
3 zob. Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, Warszawa 2007.
4 Por. Etyka, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/etyka;3898956.html, z dn. 10.02.2015.
5 Platon uważał szczęście za najwyższe dobro i cel życia człowieka, jednakże
do założeń etycznych podchodził w sposób dedukcyjny, odnosząc się do świata
idei i w nim właśnie widząc nieosiągalną idee dobra – Por. M. Szajda, Sztuka mądrości. Starożytność, dz. cyt., s. 87.99.
268
Stąd też dobrem najwyższym dla Stagiryty stało się SZCZĘŚCIE
czyli EUDAJMONIA6. W tej perspektywie „szczęście jednostki zależało zatem od jej rozumu, z którego wynikało życie doskonałe.
Środkiem do osiągnięcia tego rozumnego szczęścia była cnota”7.
I tak począwszy od wielkich filozofów greckich poprzez myślicieli,
teologów, naukowcy zastanawiają się jaki zestaw norm moralnych
należy obrać aby obowiązywał on daną społeczność. To z kolei
staje się odniesieniem do dokonywania ocen moralnych poszczególnych członków danych wspólnot. Jeśli natomiast spojrzy się na
etykę w sensie filozoficznym, wtedy możemy określić, że jest „to
nauka dotycząca moralności, rozpatrywana odrębnie w aspektach:
normatywnym jako nauka moralności (tzw. etyka normatywna lub
etyka właściwa) oraz opisowo-wyjaśniającym jako nauka o moralności (tzw. etyka opisowa lub etologia)”8. Zatem etyka jako nauka
o moralności9, jest dziedziną, która z jednej strony bada czyny
i decyzje człowieka, a także postawy z jakich wynikają te działania,
oraz samego sprawcę czynu, z drugiej strony to także zespół norm10
lub ocen moralnych obowiązujących ludzkość. Badanie ludzkich
czynów dokonuje się z punktu widzenia norm moralnych, czyli
nakazów, zakazów lub też wartości. Aby móc dokonywać tych badań na płaszczyźnie etyki ustala się: co to jest dobro moralne czy
też czy istnieje dobro najwyższe i czym ono jest. W etyce wyróżnia
się trzy działy11: etykę opisową, etykę normatywną i metaetykę.
Etologia (etyka opisowa), to nauka zajmująca się badaniem społeczności ludzkich i ukazywaniem, jak na różnych etapach rozwoju
Por. M. Szajda, Sztuka mądrości. Starożytność, dz. cyt., s. 99.
Tamże.
8 Etyka, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/
etyka;3898956.html, z dn. 10.02.2015.
9 Istotnym jest rozróżnienie, że moralność, którą czasami zamiennie stosuje
się ze słowem etyka nie oznacza tego samego, choć są to słowa niewątpliwie bliskoznaczne. Moralność skupia się na określonych zachowaniach człowieka, etyka
natomiast dotyczy „refleksji opisującej lub normującej te zachowania” – M. Środa,
Etyka dla myślących, Warszawa 2010, s. 17.
10 Norma wyznacza wskazanie, dyrektywę, zatem określa sposób postępowania w danej sytuacji. – zob. Norma, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/norma;4009320.html, z dn. 10.02.2015.
11 E. Starzyńska-Kościuszko, Wprowadzenie do filozofii. Filozoficzne koncepcje człowieka, Warszawa 1999, s. 66-72.
6
7
269
myśli ludzkiej określano fenomen moralności, jakie przyjmowano
zasady życia, czy też jakie wartości były podstawą dokonywanych
ocen12. Zatem etyka opisowa głównie rzetelnie opisuje i tłumaczy
zjawiska moralne. Na jej płaszczyźnie nie można wskazywać na
konieczność jakiegoś zachowania. Etologia bada płaszczyznę moralności w aspekcie psychologicznym, historycznym i socjologicznym. Ten rodzaj etyki potocznie mówiąc, ani niczego nie nakazuje,
ani niczego nie zabrania. Całkowicie inną rolę pełni etyka normatywna, która podejmuje się wartościowania zachowań moralnych,
ich oceny, a także wskazuje na powinność określonego postępowania. Zatem niezbędnym jest tutaj nazwanie na płaszczyźnie etyki
normatywnej tego czym jest dobro najwyższe (bonum summum).
Określenie dobra najwyższego jest niezbędne bowiem przez jego
pryzmat bada się ludzkie zachowania, ustala się normy. Zatem
etyka normatywna nie zajmuje się opisywaniem tego jak się żyje,
ale jak się powinno żyć. Współcześnie wielu etyków wypowiadających się w mediach często – zresztą na własny użytek – celowo
miesza te dwa porządki etyki (etykę normatywną i etykę opisową)
próbując normy moralne, dobro najwyższe określać na podstawie
badań polegających na opisie zachowań określonych grup społecznych. Zatem przedmiotem etyki ma być nie zjawisko ale wartość
moralna, nie stan faktyczny ale powinność. Ostatnim działem etyki
jest metaetyka (gr. meta – po, poza i ethos – obyczaj, zwyczaj). Zadaniem metaetyki jest zasadniczo badanie podstaw teoretycznych
etyki, stąd też często określa się ją jako „etykę krytyczną” czy też
jako „logikę etyki”.
W obrębie działań szeroko pojętej etyki już od długiego czasu
umiejscawia się także bioetykę. Wydawać by się mogło, że chociaż
termin bioetyka sam w sobie jest dość młody (lata 70 XX wieku),
o tyle zagadnienia natury bioetycznej towarzyszyły człowiekowi
już od czasów starożytnych.
12 M. Środa wskazuje na szczególnie naukowy charakter tego działu etyki.
Według niej etyk „ występuje tu w roli obiektywnego badacza, który, znając zakres
i charakter swojej dziedziny, bada jej elementy według obiektywnych kryteriów”
– M. Środa, Etyka dla myślących, dz. cyt., s. 22. O ile można zgodzić się z rolą etyka
jako obserwatora i tego który opisuje pewne stany, zachowania, o tyle trudno dość
zgodzić się z pojęciem „obiektywnych kryteriów”
270
BIOETYKA – RYS HISTORYCZNY
W latach 1970–1971 pojawił się w Stanach Zjednoczonych termin „bioetyka”. Dosłownie oznaczał on, od greckich słów bios – życie, tzw. etykę życia. Twórcami tego terminu byli, zresztą niezależnie od siebie: Van Rensselaer Potter13 i Andre Hellegers14. Pierwszy
z nich specjalizował się w onkologii i interesował się wpływem
nauk biologicznych i medycznych na zdrowie i środowisko człowieka. Pracując w University of Wisconsin, w Madison (USA), zaproponował on w 1970 roku utworzenie nowej dyscypliny naukowej o nazwie bioetyka. Niewątpliwie pierwsze wzmianki na temat
bioetyki pojawiły się w jego artykule zatytułowanym Bioethics: The
Science of Survival, zamieszczonym w czasopiśmie Perspectives in
Biology and Medicine15. V. R. Potter widział w bioetyce most prowadzący ludzkość ku przyszłości16. Nowa dyscyplina naukowa
miała być swoistym połączeniem znajomości biologii z szeroko
pojętymi ludzkimi wartościami. V. R. Potter problematyką bioetyczną zajmował się już od 1962 roku, choć samo pojęcia bioetyka
w jego pracach pojawiło się dopiero osiem lat później. Słowo bioetyka
w tym samym czasie pojawiało się także w założonym przez holenderskiego ginekologa Andre Hellegersa, Instytucie Kennedy’ego
13 Van Rensselaer Potter – urodził się 27 sierpnia 1911, zmarł 06 września
2001. Był amerykańskim biochemikiem. Przez 50 lat profesorem onkologii na
Uniwersytecie Wisconsin-Madison w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Autor wielu publikacji, między innymi: Global Bioethics: Building on the Leopold Legacy
by Van Rensselaer Potter (East Lansing: Michigan State University Press, 1988);
Bioethics: Bridge to the Future by Van Rensselaer Potter (Englewood Cliffs, N.J.:
Prentice-Hall, 1971); Global Bioethics: Converting Sustainable Development to
Global Survival. Van Rensselaer Potter, Ph.D., Lisa Potter, B.A. (1995). Na podstawie: Van Rensselaer Potter, [online], http://www.toxipedia.org/display/toxipedia/Van+Rensselaer+Potter, z dn. 10.04.2015.
14 Andre Hellegers – urodził się w Holandii w 1926 roku, zmarł w 1979 roku.
W wieku 27 lat wyemigrował do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Był lekarzem
specjalizującycm się w ginekologi i położnictwie. Szczególne zasługi zdobył na
płaszczyźnie badań fizjologii płodu ludzkiego. Od 1971 roku był pierwszym dyrektorem Kennedy Institute of Ethics. Na podstawie: Andre Hellegers, [online], http://
www.bioeticamexicana.org/biograf%C3%ADas-bioeticistas/, z dn. 11.05.2015.
15 V. R. Potter, Bioethics: The Science of Survival, w: Perspectives in Biology and
Medicine, 14(1970)1, s. 127-153.
16 V. R. Potter, Bioethics: bridge to the future, Prentice-Hall 1971.
271
przy Georgetown University. A. Hellegers zajmujący się ginekologią i położnictwem, zawęził bioetykę do problemów moralnych
związanych z naukami medycznymi i biologicznymi. A. Hellegers
miał bardzo dobre przygotowanie filozoficzne i teologiczne – był
katolikiem, co niewątpliwie sprzyjało poszukiwaniu uzasadnień
dla norm moralnych mających wpływ na biomedycynę. Należy
podkreślić, że sam termin bioetyka uzyskał instytucjonalny wymiar wówczas, gdy pojawił się dzięki staraniom A. Hellegersa
w nazwie powstałego w 1971 roku instytutu o nawie: Joseph and
Rose Kennedy Center for the Study of Human Reproduction and Bioethics17. Zasadniczo celem tej placówki, znanej głównie pod nazwą
Kennedy Instytute, była praca badawcza i dydaktyczna dla różnych
instytucji publicznych. Jednakże główne spektrum działań dotyczyło: zaludnienia, reprodukcji ludzkiej i bioetyki.
Postulaty jakie wysunęli zarówno V. R. Potter, jak i A. Hellegers
zdecydowanie nie były przypadkowe, ale były próbą odpowiedzi
na narastającą w XX wieku tendencją, którą Jan Paweł II nazwał
kulturą śmierci18. Pisał on w encyklice „Evangelium Vitae”: „Fakt,
że prawodawstwo wielu państw, oddalając się nawet od fundamentalnych zasad swych konstytucji, nie tylko nie karze tego rodzaju praktyk wymierzonych przeciw życiu, ale wręcz uznaje je
za całkowicie legalne, jest niepokojącym przejawem, a zarazem
jedną z istotnych przyczyn poważnego kryzysu moralnego: czyny
jednomyślnie uważane niegdyś za przestępcze i w powszechnym
odczuciu moralnym niedopuszczalne, zyskują stopniowo społeczną aprobatę. Nawet medycyna, która z tytułu swego powołania
ma służyć obronie życia ludzkiego i opiece nad nim, w niektórych
dziedzinach staje się coraz częściej narzędziem czynów wymierzonych przeciw człowiekowi i tym samym zniekształca swoje
oblicze, zaprzecza samej sobie i uwłacza godności tych, którzy ją
uprawiają. W takim kontekście kulturowym i prawnym również
poważne problemy demograficzne, społeczne i rodzinne, nękające
17 Kennedy Institute, [online], http://www.zwierzpospolita.pl/zagadnienia-wstepne-bioetyki/kennedy-institute, z dn. 10.05.2015.
18 Jan Paweł II szeroko na temat „kultury śmierci’ pisał w encyklice „Evangelium
Vitae”: Jan Paweł II, Evangelium Vitae, [online], http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/evangelium_1.html#, z dn. 10.04.2015.
272
wiele narodów świata i domagające się odpowiedzialnej i czynnej
reakcji ze strony społeczności narodowych i międzynarodowych,
stają się przedmiotem rozwiązań fałszywych i złudnych, sprzecznych z prawdą oraz z dobrem osób i narodów. Prowadzi to do dramatycznych konsekwencji: choć samo zjawisko eliminacji wielu
ludzkich istot poczętych lub bliskich już kresu życia jest niezwykle
groźne i niepokojące, równie groźny i niepokojący jest fakt, że nawet ludzkie sumienie zostaje jak gdyby zaćmione przez oddziaływanie wielorakich uwarunkowań i z coraz większym trudem
dostrzega różnicę między dobrem a złem w sprawach dotyczących fundamentalnej wartości ludzkiego życia”19. Papież zauważa
zagrożenia, wskazuje na nie ale także w dalszych słowach encykliki zachęca do pogłębionej refleksji etycznej wokół życia. Widzi
on szansę na to właśnie na polu bioetyki, jako przestrzeni dialogu
między wierzącymi i niewierzącymi.
Bioetyka zatem od samego początku miała być szansą na rzetelną odpowiedź człowieka na zagrożenia jakie niosła ze sobą cywilizacja. Ujęcie standardowe bioetyki nazywa się często bioetyką
regulatywną, czyli ukierunkowaną na tworzenie regulacji etycznych mających charakter dyrektyw normujących działania tych
którzy są związani z systemem opieki zdrowotnej. Bioetyka miała
stać się odpowiedzią na gigantyczny postęp jaki dokonuje się na
płaszczyźnie nauk medycznych i biologicznych. Korzenie bioetyki
– mimo wszystko młodej nauki – wyrastają z etyki normatywnej.
Obecnie przedmiotem bioetyki stają się sytuacje graniczne człowieka takie jak chociażby: początek ludzkiego życia, regulacja urodzin, zapłodnienie wspomagane, diagnostyka przedurodzeniowa,
antykoncepcja, problem przerywania ciąży, status moralny płodu
ludzkiego, opieka paliatywna, eutanazja i pomoc w samobójstwie,
transplantacja, problem badan naukowych w medycynie i wiele innych. Bada się te zagadnienia z punktu widzenia norm moralnych.
Zatem zadaniem bioetyki jest ustalenie ocen i norm moralnych
w zakresie ludzkich działań polegających na ingerencji w sytuacjach granicznych powstawania życia, jego trwania i śmierci. Wybitny polski bioetyk Tadeusz ślipko określał tę dyscyplinę jako:
19
Tamże.
273
„dział filozoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły) moralne ważne w dziedzinie działań (aktów ludzkich)
polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach związanych
z zapoczątkowaniem życia, jego trwaniem i śmiercią”20. Bioetyka
jednakże nie jest tylko i wyłącznie teorią moralności czy tez systemem etycznym do podejmowania kolejnych decyzji w procesie
silnego rozwoju biotechnologicznego. Jak wskazuje D. J. Roy: „bioetyka jest dziedziną nauki, która zajmuje się wszystkimi koniecznymi warunkami jakich wymaga odpowiedzialne dysponowanie
życiem ludzkim w ramach szybkiego i kompleksywnego postępu
bio-medycznego”21. W takim wymiarze bioetyka staje się swoistą
refleksją rozumową wzywającą do odpowiedzialności nad wezwaniami jakie niesie ze sobą postęp bio-medyczny w odniesieniu do
życia ludzkiego.
Dziś każdy z nas musi zmierzyć się z tym co ważne, co stanowi
często o naszym być czy nie być. Sytuacje graniczne życia ludzkiego poddawane są społecznemu dyskursowi w którym uczestniczą
wszyscy ludzie: przedstawiciele różnych zawodów, wyznań, światopoglądów. Ważne jest aby odnosząc się do dobra najwyższego
jakim dla ludzi jest prawo naturalne, Bóg, czy też sam człowiek
szukać takich rozwiązań które będą chroniły to co istotne – czyli
samo życie człowieka, gdzie on sam staje się podmiotem a nie zostaje zdegradowany jedynie do poziomu przedmiotu działań.
TENDENCJA UTYLITARYSTYCZNE W BIOETYCE
Utylitaryzm jest teorią etyczną powstałą pod koniec XVIII wieku, opartą na zasadzie użyteczności: „czyn jest dobry wtedy i tylko
wtedy, gdy przyczynia się do stanowienia szczęścia powszechnego, rozumianego jako wzrost przyjemności i redukcja cierpień
w świecie”22. Zatem głównym kryterium rozróżnienia dobra i zła
T. Ślipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Kraków 1994, s. 16.
Por. D.J. Roy, La biomédicine aujourd’hui et l’homme demain. Point de départ et
directions de la bioéthique, „Le Supplément”, (1979) 128, s. 64.
22 Utylitaryzm, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/utylitaryzm;3991981.html, z dn. 16.05.2015.
20
21
274
staje się tu zasada użyteczności: dobre jest to co jest użyteczne. Korzenie tego nurtu wyrastają z obecnego już wcześniej w myśli filozoficznej hedonizmu. Jednym z najbardziej bezkompromisowych
i zdecydowanych hedonistów w świecie starożytnym był Arystyp
z Cyreny23. To przez niego właśnie „subiektywizm z teorii poznania został (…) przeniesiony na płaszczyznę etyki. Zwrócił on uwagę, że poznajemy tylko nasze stany wewnętrzne, a są one albo przyjemne albo przykre. I to one stają się jedynym kryterium wszelkich
wyborów – człowiek powinien decydować się na to, co jest dla niego przyjemne. W tej perspektywie przyjemność jawi się jako dobro,
a przykrość jako zło”24. Utylitaryzm w odróżnieniu od hedonizmu,
nie koncentrował się na poczuciu szczęścia konkretnego pojedynczego człowieka, ale całego społeczeństwa. Zatem polegał on na poszukiwaniu największego szczęścia dla jak największej ilości ludzi.
Tendencję taką można by było nazwać eudajmonizmem społecznym. Tak rozumiane szczęście ma być przede wszystkim przydatne społecznie25. W takim ujęciu korzyści zostają przeniesione z poziomu egoizmu jednostki na poziom egoizmu grupy, społeczności.
Głównymi i najwybitniejszymi przedstawicielami nurtu utylitaryzmu w czasach nowożytnych byli: Jeremy Bentham26 i James Stuart
23 Arystyp z Cyreny (435 – 356 p.n.e.) – założyciel szkoły cyrenaików (nazwa
pochodził od jego rodzinnej miejscowości Cyreny. Żył w czasach wielkiego mistrza Platona. Był pod dużym wpływem myśli Protagorasa, co miało zdecydowany
wpływ na promowany przez niego relatywizm. Sam Arystoteles ze względu na
wędrowny styl życia, widział w Arystypie zdecydowanego sofistę. Zdecydowany
wpływ na taki pogląd miał także fakt że jako pierwszy z uczniów Sokratesa pobierał wynagrodzenie za swoją naukę. Mówiono o nim, że był człowiekiem bardzo
wygodnym, szukającym w życiu głównie przyjemności. Por. M. Szajda, Sztuka mądrości. Starożytność, dz. cyt., s. 78.
24 Tamże.
25 Por. S. Privitera, Utilitarismo, w: Diżionario di Bioetica, pod red. S. Leone,
S. Privitera, Palermo 1994, s. 1017.
26 Jeremy Bentham – (ur. 15 II 1748, Londyn, zm. 6 VI 1832, tamże), słynny
angielski ekonomista i filozof. Był prekursorem pozytywizmu prawniczego. Jeden
z głównych przedstawicieli liberalizmu współczesnego w filozofii. Zalicza się go
do ojców utylitaryzmu. Był przywódcą grupy tzw. radykałów filozoficznych., do
której należeli m.in. J. Mill, D. Ricardo, T. Malthus i G. Grote. J. Bentham był propagatorem idei o równości ludzi i podobieństwie ich natury. Wierzył że rozumne dążenie do osobistego szczęścia zwiększa pomyślność całej społeczności. Por.
275
Mill27. Zarówno jeden jak i drugi twierdzili, że jedynym dobrem
staje się szczęście które sprowadza się do przyjemności28. W tej
perspektywie staranie się o szczęście wszystkich, całej społeczności, staje się podstawowym zadaniem moralnym. Różnica miedzy
filozofami poległa głównie na tym, że J. S. Mill „próbował słuszności hedonizmu dowieść, podczas gdy Bentham przyjmował go
bez dowodu. Dowodził mianowicie tak: wszyscy ludzie pożądają
jedynie przyjemności, dobre jest to co pożądane, więc przyjemność
jest jedynym dobrem”29. Dla swojego systemu etycznego J. S. Mill
nadał nazwę utylitaryzmu, ponieważ zmodyfikowany przez niego
hedonizm, który do tej pory odnosił się głównie do egoistycznej
jednostki teraz zmienił swoje zabarwienie i podmiot. J. S. Mill rozgraniczył przyjemności wyższe od niższych i w takim momencie
to nie poczucie zadowolenia jednostki miało decydować o tym co
lepsze a co gorsze, ale całej społeczności. J. Bentham postulował,
że istotną zasadą życia jest maksymalizacja korzyści, przyjemności
dla jak największej wspólnoty ludzkiej30.
Obecnie mówiąc o utylitaryzmie rozgranicza się utylitaryzm
czynów i utylitaryzm zasad31. E. R. Bales analizując utylitaryzm
czynów pisze: „można ogólnie powiedzieć, że według utylitaryzmu czynów – określony czyn (w przeciwieństwie do typu lub
klasy czynów) jest słuszny wtedy i tylko wtedy, jeżeli jego użyteczność, tzn. wkład do wewnętrznie dobrych układów spraw
i sytuacji, jest nie mniejsza niż jakiegokolwiek innego czynu alternatywnego; jest zaś niesłuszny wtedy, jeżeli jego użyteczność jest
Jeremy Bentham, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Bentham-Jeremy;3876089.html, dn. 10.05.2015.
27 James Stuart Mili – (1806 – 1873) – angielski filozof, ekonomista i logik. Swoje
życie spędził głównie na pracy pisarskiej i na działalności politycznej w służbie
liberalizmu. Był on uczonym nie związanym z żadnym ośrodkiem akademickim.
Sformułował on na nowo doktrynę empiryzmu w teorii logiki i poznania, a także
teorię utylitaryzmu w etyce. Por. W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii. Filozofia XIX
wieku i współczesna, t. 3, s. 29-33.
28 Więcej na ten temat: J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1968; J. S. Mili, Utylitaryzm: o wolności, Warszawa 2006.
29 W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii. Filozofia XIX wieku i współczesna, dz. cyt., s. 33.
30 Zob. J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa
1968.
31 Por. E. R. Bales, Czego należy utylitaryzmu czynów?, Etyka, (1973)11, s. 88.
276
mniejsza niż jakiegokolwiek innego czynu alternatywnego. Według
utylitaryzmu zasad, czyn (ogólnie rzecz biorąc) jest słuszny (lub
niesłuszny) wtedy i tylko wtedy, jeżeli jest zgodny (lub niezgodny)
z zasadą zależną w pewien sposób od użyteczności”32. Utylitaryzm
zasad wskazuje, że o słuszności czynu można mówić wówczas gdy
jest on zgodny z określonymi zasadami moralnymi. Jednakże te
zasady moralne określane są w zależności od ich użyteczności.
Zasada maksymalizacji korzyści sprawia, że wszelkie wartości
i normy moralne, a w tym przede wszystkim wartość ludzkiego
życia, schodzą na dalszy plan. Suma użyteczności staje się czymś
nadrzędnym. Taka tendencja w myśl filozofii darwinowskiej i mentalności naturalistycznej, sprzyja przede wszystkim wzmocnieniu
silniejszych w gatunku co ma przekładać się na jego przetrwanie,
a eliminację słabszych, którzy takiego przetrwania nie gwarantują.
Utylitaryzm w takiej formie wzmacniający przetrwanie ludzkości,
zdecydowanie będzie sprzyjał przetrwaniu silniejszych, poprzez
eliminację słabszych co zdecydowanie sprawia, że z płaszczyzny
etycznej przeradza się w sprawną taktykę eliminacyjną.
Postępująca filozofia utylitarystyczna sprawia, że współcześnie
podwyższa się wartość życia ludzkiego, szczególnie w odniesieniu
do ludzi dotkniętych różnorodnymi bardzo ciężkimi chorobami
czy też wadami genetycznymi. Tu nie rodzi się myśl jak uratować,
uzdrowić, ale raczej jak wyeliminować. Promotorzy tego rodzaju filozofii są zdecydowanymi zwolennikami, zarówno aborcji,
eutanazji jak i manipulacji genetycznej na etapie „produkcji ludzkich embrionów”. Legalizacja takich metod ma na celu zwiększenie dobrobytu społeczeństwa. Filozofia nazistowska w czasach
II wojny światowej, umożliwiała przeprowadzanie eksperymentów medycznych na więźniach czy też dokonując eutanazji na słabych. Taka tendencja w myśli współczesnych utylitarystów przybiera postać raczej podnoszenia jakości życia i poszukiwania takich
metod które sprawią, że ludzie z poważnymi dysfunkcjami po
prostu nie będą się rodzić. Tendencja idąca w kierunku zdrowego
i silnego społeczeństwa sprawia, że w miejsce dziecka chorego które może się począć ma się pojawić zdrowy osobnik. W tym momen32
Tamże.
277
cie jego eliminacja przez aborcję czy też swoisty dobór poprzez badania genetyczne na pierwszym etapie In vitro jest jak najbardziej
uzasadniona. Jak pisze Z. Szawarski: „Wolno zabić embrion ludzki
lub nowo narodzone niemowlę pod warunkiem, że na jego miejsce
pojawi się inny osobnik gatunku homo sapiens. Nie ma bowiem żadnego znaczenia, kto żyje, natomiast ważna jest ogólna suma użyteczności”33. Jak można zauważyć utylitaryzm promując wyższość
społeczeństwa nad jednostką, prowadzi do degradacji znaczenia
osoby ludzkiej, jej godności i prawa do życia. Ignorując rozwój moralny jednostki, idzie w kierunku dobrobytu ekonomicznego czy
też pokoju społecznego. Praktyki utylitarystyczne na płaszczyźnie
bioetycznej sprawiają że wiele działań złych lub przynajmniej dyskusyjnych moralnie zostaje usprawiedliwionych postępem technologicznym ludzkości. W takim przypadku np. ocena działań
związanych z metodą zapłodnienia pozaustrojowego In vitro jest
jak najbardziej pozytywna. Takiej oceny dokonuje się na podstawie
konkretnych założeń, między innymi: nie uznaje się embrion ludzki za osobę, metoda ta niepłodnym rodzicom może dać upragnione
potomstwo, czy też metoda ta sprzyja badaniom mogącym nieść
ludzkości „genetyczne ulepszenie”34.
PERSONALIZM W BIOETYCE
Na rozwój myśli filozoficznej i kształtowanie się moralności
szczególny wpływ miała tradycja judeochrześcijańska. Nauka ta
obejmowała sobą nie tylko normy i oceny moralne, ale przede
wszystkim nowy wzorzec człowieka. Uzasadnienie judeochrześcijańskie moralności oparte jest na odwołaniu do zamysłu i woli
Boga. Właściwie główny trzon tych wskazań określa prawo Boskie
zapisane w dekalogu oraz przykazaniu miłości Boga i bliźniego35.
33 Z. Szawarski, Moralne problemy dotyczące opieki nad dziećmi nieuleczalnie chorymi, w: W kręgu życia i śmierci, pod red. Z. Szawarski, Warszawa 1987, s. 229.
34 Por. P. Singer, Etyka praktyczna, Warszawa 2003, s. 160.
35 Jest to zdecydowanie etyka deontologiczna oparta na teologii. Por. R. Preston,
Etyka chrześcijańska, w: Przewodnik po etyce, pod red. P. Singera, Warszawa 2009,
s. 124-167.
278
W takim ujęciu wiedza o wartości czynu moralnego człowieka pochodzi od Boga. Zrodzony na tej bazie w XX wieku nurt filozoficzny został określony mianem personalizmu, choć zdecydowane
jego korzenie można odnaleźć już w myśli starożytnych: Arystotelesa, Platona, a także w filozofii wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej: św. Augustyna, Boecjusza, św. Tomasza. Zasady personalizmu można scharakteryzować w dwóch zdaniach: homo homini
res sacra (człowiek dla człowieka jest rzeczą świętą) które przypisuje się stoikom36, oraz persona est affirmanda propter se ipsam (osobie
jako osobie należna jest afirmacja – czyli miłość – dla niej samej)
– o czym pisał chociażby Karol Wojtyła. Etyka personalistyczna polega zasadniczo na ochronie niezbywalnej godności człowieka oraz
podkreśla osobową naturę istoty ludzkiej37. W konsekwencji prowadzi to do tego, że osoba ludzka nie może być traktowana przedmiotowo jako środek do osiągania innych celów ale podmiotowo
jako cel sam w sobie. Zatem godność osoby staje u podstaw norm
moralnych. Obecnie powoływanie się na godność osoby ludzkiej
pojawia się w wielu różnych dokumentach czy deklaracjach o zasięgu lokalnym – krajowym, ale także europejskim czy światowym.
Poszukując tego co mogłoby afirmować osobę ludzką należy zapytywać czym jest obiektywne dobro dla osoby. Poszukiwanie dobra
obiektywnego dla osoby na gruncie personalizmu ma przede
wszystkim uchronić współczesną medycynę przed jej dehumanizacją i sprawić, że człowiek nie stanie się jedynie obiektem doświadczalnym swoich biotechnologicznych odkryć. Mówiąc o godności odnaleźć możemy trzy jej ujęcia: godność osobowa, godność
osobista i godność osobowościowa38. Rozróżnienie to wydaje się
być dość istotne. Godność osobista ujawnia się jako poczucie włas
nej godności a także sposób manifestowania jej na zewnątrz. Jednakże człowiek na skutek swoich własnych negatywnych uwarunkowań39, może poczucie własnej godności przeżywać na sposób
roszczeniowy. Godność osobowościowa związana jest natomiast
Więcej o stoikach: M. Szajda, Sztuka mądrości. Starożytność, dz. cyt., s. 105-114.
A. Szostek, Wokół godności, prawdy i miłości, Lublin 1995, s. 34.
38 zob. A. Szostek, Rola godności w etyce, w: Wokół godności, prawdy i miłości,
pod red. A. Szostka, Lublin 1995, s. 43n.
39 Chociażby poczucie niższości, egocentryzm, pycha.
36
37
279
z charakterem człowieka, z jego wyglądem, zdolnościami, społecznymi, psychicznymi czy też biologicznymi cechami. W ten sposób
człowiek, dzięki swojej osobowości, osiągając sukces staje się autorytetem w płaszczyźnie czy to zawodowej czy też moralnej dla innych. Godność osobowościową nbywa człowiek wraz z rozwojem
osobowości, ale może ją także utracić poprzez degradację siebie
czy też eliminację swoich pozytywnych cech charakteru. Jednakże
dopiero gość osobowa staje się na płaszczyźnie personalistycznej
normą podstawową. W tendencji englo-ametrykańskiej etyki,
główny nacisk położony jest na godność osobowościową. Przed to
dochodzi do silnego redukcjonizmu40. Australijski etyk Peter Singer, wskazuje, że teorie głoszące niezbywalną wartość ludzkiego
życia, ulegają zdecydowanemu zakwestionowaniu. Według niego
rozwijająca się chociażby w medycynie, konsekwencjalistyczna
etyka jakości życia ludzkiego, zdecydowanie kwestionuje znaczenie tradycyjnie ujmowanej etyki świetości życia ludzkiego41. To
sprawia, że zastąpienie kategorii godności ludzkiej, kategorią
sprawnie działającego biologicznie organizmu pozwala wyżej postawić dobrze rozwinięte zwierzę niż chociażby noworodka z zespołem Downa42. Na płaszczyźnie personalizmu dopiero po wskazaniu dobra obiektywnego dla osoby ludzkiej, możliwe staje się
określenie faktu nieszkodzenia czy też dobroczynności w medycynie. To pozwala uchronić działania przed dehumanizacją i umożliwić afirmacje osoby dla niej samej. Dlatego też swoim zakresem
norma personalistyczna obejmuje całą osobę ludzką, na każdym
etapie jej rozwoju, bez względu na jej użyteczność dla społeczności
czy też stan zdrowia/choroby. Geneza tej normy nie kryje się
w biologicznych podstawach życia, ale odwrotnie, to właśnie dzięki swojemu istnieniu osoba sprawia, że jej życie psychiczne, społeczne, biologiczne staje się wartościowe. W tej perspektywie wartość istnienia osoby nie podlega jakimkolwiek uzgodnieniom,
dyskusjom czy tez badaniom, nie może też być nadawana przez
jakąkolwiek grupę społeczną. Jest to wartość ponadczasowa i ogól40
Dotyczy to zredukowania etyki do psychologii czy tez socjologii.
por. P. Singer, O życiu i śmierci. Upadek etyki tradycyjnej, Warszawa 1997,
s. 205–242.
42 zob. tamże, s. 63.
41
280
noludzka, jedyna w swoim rodzaju, niepowtarzalna. Godność osoby ujawnia i realizuje się wprost w relacjach międzyosobowych,
w których drugi człowiek staje się podmiotem, czyli kimś, a nie zostaje ściągnięty do poziomu przedmiotowego czyli bycia czymś.
Karol Wojtyła podkreślając afirmację osoby ludzkiej wskazywał, że
wartość osoby jest niezbywalna i przysługująca każdemu człowiekowi bez względu na to czy jest on przestępca czy świętym, zdrowym, czy chorym, bogatym czy biednym43. Odpowiednie odniesienie do osoby to nie tylko afirmacja jej poszczególnych cech ale to
afirmacja całej osoby dla niej samej. To nie wartości w osobie stanowią o niej ale to wartość osoby jest tym co nadrzędne. Dzięki temu
każdemu człowiekowi bez względu na to czy jest zarodkiem obdarzonym wadami genetycznymi czy też terminalnie choremu przysługuje jednakowe prawo do poszanowania godności osoby. Zdecydowanie inaczej widzi to H. T. Engelhardt, który pisze: „Nie
wszyscy ludzie są równi. To właśnie opieka medyczna ma do czynienia z olbrzymim zróżnicowaniem cech jednostek gdy styka się
z dojrzałymi ludźmi dorosłymi, z opóźnionymi w rozwoju, z dziećmi, z niemowlętami czy płodami ludzkimi. Różnice te są podstawą
istotnych nierówności moralnych”44. Do tak jawnie skonstruwanej
segregacji H. T. Engelhardt definiuje osobę ludzką: „Nie wszyscy
ludzie są osobami. A to dlatego, że nie wszyscy ludzie używają
świadomości, są racjonalni i zdolni rozróżnić to, co jest godne potępienia od tego, co jest godne pochwały. Płód ludzki, niemowlęta,
głęboko upośledzeni umysłowo, będący w beznadziejnej śpiączce,
to przykłady istot, które nie są osobami (examples o f human non-persons)”45. Taka hierarchizacja istot ludzkich sprawia, ze to społeczność osób przypisuje sobie prawo do przyjmowania lub odrzucania tych którzy mogą być przyjęci przez tę społeczność. Zatem to
swoiście pojęty ład społeczny decyduje że pojawienie się danej
istoty nie zakłuci jego funkcjonowania. Dlatego też uznanie bezwarunkowej godności osoby buduje równość między ludźmi. Utylitaryzm w miejsce tej równości proponuje segregację i selekcję eugeniczną. Dlatego też rasowy utylitarysta wskazuje, że ludzie wówczas
Por. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1982, s. 74.
H. T. Engelhardt, Foundations of Bioethics, New York, Oxford 1986, s. 104.
45 Tamże, s. 107.
43
44
281
żyją w zgodzie z prawidłami etycznymi jeśli „potrafią bronić
i usprawiedliwić to, co robią”46. Taki kierunek jeśli zawładnie
współczesną bioetyką doprowadzi do jej degradacji, więcej stanie
się ona pretekstem do usprawiedliwiania czynów po prostu moralnie złych. Dlatego jak pisze T. Biesaga: „Personalizm domaga się,
aby bioetyka sięgała po integralną koncepcję osoby. Nauki biomedyczne, psychologia empiryczna, socjologia przez swoje metody
mogą jedynie opisać osobowość i jej cechy, ale nie osobę. Do tego
potrzebna jest metoda filozoficzna, można powiedzieć ontologiczna. Przeniesienie segregacji ludzi w oparciu o dane biologiczne na
teren bioetyki nie jest etyką ale teorią egoizmu grupy, która uznała
swoje biologiczne cechy za uprawniające ich do dyskryminacji
tych, którzy tych cech nie posiadają”47. Zatem bioetyka potrzebuje
dzisiaj odpowiedniego modelu antropologicznego, aby w miejsce
zasady jakości życia wstawić godność istnienia osoby i przez to
promować to wszystko co sprzyja poszanowaniu tej godności.
Ważne jest to aby poprawianie jakości życia zawsze służyło dobru
osoby a nie stawało w opozycji do jej samej. W takim wymiarze
personalizm dąży do rozwoju humanistycznej misji nauk medycznych i przez to do humanizacji cywilizacji. T. Biesaga wskazuje:
„Nie mają racji ci bioetycy, którzy powołując się na zasadę Kartezjusza cogito ergo sum twierdzą, że osoba to suma aktów myślenia;
nie maja racji także ci bioetycy, którzy wykorzystując zasadę Berkeley’a esse est percipere aut percipi, twierdzą, że podmiot to wiązka
doznań zmysłowych czy aktów percepcji. Rację w tym względzie
należy przyznać zasadzie agere seąuitur esse św. Tomasza, według
której wszystkie nasze akty spostrzegania, myślenia czy działania
są wtórne wobec naszej natury, której są wyrazem. Nie jesteśmy
ani wiązką doznań spostrzegania, czy wiązką aktów myślenia, lecz
jesteśmy bytem doznającym i myślącym: Persona est indwidua substantia rationalis naturae. Godność i podmiotowość ontyczna jest
wcześniejsza od podmiotowości fenomenalistycznej czy egzystencjalnej. To właśnie z podmiotowości i godności ontycznej człowieka, którą posiada w każdym okresie swego życia, wynikają jego
P. Singer, Etyka praktyczna, Warszawa 2003, s. 25.
T. Biesaga, Personalizm a pryncypializm w bioetyce, w: Podstawy i zastosowania bioetyki, pod red. T. Biesaga, Kraków 2001, s. 53.
46
47
282
uprawnienia moralne”48. Dlatego tak istotne jest to aby współczesna bioetyka otrzymała wsparcie personalistyczne, dzieki czemu
będzie mogła pretendować do miana nauki prawdziwe pro-ludzkiej, pro-osobowej.
BIBLIOGRAFIA
Andre Hellegers, [online], http://www.bioeticamexicana.org/
biograf%C3%ADas-bioeticistas/, z dn. 11.05.2015.
Arystoteles, [online]: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Arystoteles;3871513.html, z dn. 10.02.2015.
Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska, Warszawa 2007.
Bales E. R., Czego należy utylitaryzmu czynów?, Etyka (1973)11,
s. 87-109.
Bentham J., Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1968.
Biesaga T., Personalizm a pryncypializm w bioetyce, w: Podstawy i zastosowania bioetyki, pod red. T. Biesaga, Kraków 2001,
s. 43-54.
Biesaga T., Zagadnienia bioetyczne w nauczaniu Jana Pawła II, w:
Bioetyka personalistyczna, pod red. T. Biesaga, Kraków 2006,
s. 83-94.
Engelhardt H. T., Foundations of Bioethics, New York, Oxford 1986.
Etyka, [online]: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/etyka;3898956.
html, z dn. 10.02.2015.
Jan Paweł II, Evangelium Vitae, [online], http://www.opoka.org.
pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/encykliki/evangelium_1.
html#, z dn. 10.04.2015.
Jeremy Bentham, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.
pwn.pl/haslo/Bentham-Jeremy;3876089.html, z dn. 10.05.2015.
Kennedy Institute, [online], http://www.zwierzpospolita.pl/zagadnienia-wstepne-bioetyki/kennedy-institute, z dn. 10.05.2015.
Mili J. S., Utylitaryzm: o wolności, Warszawa 2006.
T. Biesaga, Zagadnienia bioetyczne w nauczaniu Jana Pawła II, w: Bioetyka personalistyczna, pod red. T. Biesaga, Kraków 2006, s. 91.
48
283
Norma, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/norma;4009320.html,
z dn. 10.02.2015.
Platon, [online], http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Platon;3958022.html, z dn. 10.02.2015.
Potter V. R., Bioethics: bridge to the future, Prentice-Hall 1971.
Potter V. R., Bioethics: The Science of Survival, w: Perspectives in Bio
logy and Medicine,14(1970)1, s. 127-153.
Preston R., Etyka chrześcijańska, w: Przewodnik po etyce, pod red.
P. Singera, Warszawa 2009, s. 124-167.
Privitera S., Utilitarismo, w: Diżionario di Bioetica, pod red. S. Leone, S. Privitera, Palermo 1994.
Roy D.J. , La biomédicine aujourd’hui et l’homme demain. Point de
départ et directions de la bioéthique, „Le Supplément”, (1979)
128, s. 64.
Singer P., Etyka praktyczna, Warszawa 2003.
Singer P., O życiu i śmierci. Upadek etyki tradycyjnej, Warszawa
1997.
Starzyńska-Kościuszko E., Wprowadzenie do filozofii. Filozoficzne
koncepcje człowieka, Warszawa 1999, s. 66-72.
Szajda M., Sztuka mądrości. Starożytność, Szczecin 2012.
Szawarski Z., Moralne problemy dotyczące opieki nad dziećmi
nieuleczalnie chorymi, w: W kręgu życia i śmierci, pod red.
Z. Szawarski, Warszawa 1987, s. 229.
Szostek A., Rola godności w etyce, w: Wokół godności, prawdy
i miłości, pod red. A. Szostka, Lublin 1995, s. 43.
Szostek A., Wokół godności, prawdy i miłości, Lublin 1995.
Ślipko T., Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Kraków
1994.
Środa M., Etyka dla myślących, Warszawa 2010.
Tatarkiewicz W., Histroia Filozofii. Filozofia XIX wieku i współczesna, t. 3, Warszawa 2001.
Utylitaryzm, Encyklopedia PWN, [online], http://encyklopedia.
pwn.pl/haslo/utylitaryzm;3991981.html, z dn. 16.05.2015.
Van Rensselaer Potter, [online], http://www.toxipedia.org/display/toxipedia/Van+Rensselaer+Potter, z dn. 10.04.2015.
Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1982.
Magdalena Karolak-Michalska
WPŁYW TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ
JEDNOSTKI NA POSTRZEGANIE
RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNOPOLITYCZNEJ – ANALIZA DYLEMATÓW
TOŻSAMOŚCIOWYCH ROSJAN NA
UKRAINIE
UNITS IMPACT OF NATIONAL IDENTITY
IN THE PERCEPTION OF SOCIO-POLITICAL
REALITY – ANALYS OF IDENTITY
DILEMMAS RUSSIANS IN UKRAINE
STRESZCZENIE
Artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie o wpływ tożsamości narodowej ludności rosyjskiej na Ukrainie na postrzeganie
tamtejszej rzeczywistości społeczno-politycznej. Autor analizuje
stan świadomości narodowej mniejszości rosyjskiej na Ukrainie
oraz jej dylematy tożsamościowe. Analizie poddaje również rolę
religii i języka w kształtowaniu tożsamości narodowej i ich wpływ
na postrzeganie sytuacji społeczno-politycznej przez mniejszość
rosyjską.
SUMMARY
This article attempts to answer the question about the impact of
the national identity of the Russian population in Ukraine on the
286
perception of the local socio-political reality. The author analyzes
the condition of the national consciousness of the Russian minority in Ukraine and the identity dilemmas. Treat the role of religion
and language in shaping national identity and their impact on the
perception of the socio-political situation by the Russian minority.
Słowa kluczowe: tożsamość narodowa, mniejszość rosyjska,
świadomość narodowa, rola religii, Rosjanie na Ukrainie, język rosyjski
Keywords: national identity, Russian minority, national consciousness, the role of religion, Russians in Ukraine, russian language
ŚWIADOMOŚĆ I POSTAWY MNIEJSZOŚCI
ROSYJSKIEJ
Fenomen świadomości narodowej szczególną rolę odgrywa dla
mniejszości rosyjskiej żyjącej w niepodległej Ukrainie. W wyniku
rozpadu ZSRR ludność rosyjska zamieszkująca ziemie ukraińskie
znalazła się w nowej sytuacji, której towarzyszył dyskomfort położenia związany ze zmianą dotychczasowej pozycji społeczno-politycznej1. Wydarzenia przełomu 2013 i 2014 roku na Ukrainie nazywane Euromajdanem, a także bezprawna aneksja Krymu przez
Rosję zdają się potwierdzać, że znacząca grupa mniejszości rosyjskiej żyjącej na terytorium ukraińskim nie pogodziła się ze zmianą swojego statusu prawnego i społeczno-politycznego z czasów
imperium radzieckiego. Z obserwacji zachowań tej grupy ludności
wynika, że szczególną rolę odgrywa dla niej tożsamość narodowa,
która niejako nie pozwala jej zapomnieć o „ojczyźnie historycznej”.
Badania nad stanem świadomości narodowej mniejszości rosyjskiej dowodzą, że wyraża się ona głownie w poczuciu przynależ-
1
s. 257.
S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006,
Magdalena Karolak-Michalska – WPŁYW TOŻSAMOŚCI NARODOWEJ...
287
ności do narodu oraz etniczno-kulturowych powiązaniach2. Sondaże przeprowadzane w tym zakresie niejednokrotnie ujawniały
polaryzację wśród Rosjan na Ukrainie3, ilustrując zróżnicowane
postawy członków mniejszości rosyjskiej wobec rzeczywistości
politycznej i zaistniałych zmian po rozpadzie ZSRR. W świetle badań stan świadomości mniejszości rosyjskiej wyraża się również
w poczuciu przynależności do Ukrainy, które jest determinowane takimi czynnikami, jak: 1) pochodzenie od rodziców tej samej
narodowości – rodzice Rosjanie przekazują potomstwu wiedzę
o „ojczyźnie historycznej”, co utrudnia kształtowanie „więzi”
z Ukrainą; 2) język rosyjski – jako wyznacznik odmienności kulturowej jest „łącznikiem” wszystkich Rosjan z ojczyzną; 3) urodzenie
się w Rosji – przypomina o macierzy, emocjonalnie blokując więź
z Ukrainą; 4) kultura i obyczaje rosyjskie – odróżniają Rosjan od
Ukraińców, pielęgnując pamięć o „ojczyźnie historycznej”; 5) język
ukraiński - jako środek komunikowania w państwie generuje kontakt Rosjan z kulturą i tradycją ukraińską – co służy budowaniu
przynależności do Ukrainy; 6) bliskość Ukraińców – sprzyja zawieraniu małżeństw mieszanych, które stymulują zacieranie różnic
kulturowych między Ukraińcami i Rosjanami.
Z badań empirycznych wynika także, że to głównie narodowość i język determinują poczucie przynależności mniejszości rosyjskiej do niepodległej Ukrainy4. Zamieszkiwanie jednego terytorium przez ludność ukraińską i rosyjską krystalizuje świadomość
narodową mniejszości rosyjskiej5. Z kolei świadomość przeszłości
historycznej Rosjan (rosyjska kolonizacja b. republik radzieckich
oraz odgrywanie przez ludność rosyjską na obszarze ZSRR roli
elementu „cementującego” państwo totalitarne) generuje zarówno
przynależność do miejsca zamieszkania (terytorium ukraińskie),
jak i do „ojczyzny historycznej”6.
2 N. Lebedeva, Russkaâ diaspora ili čast΄ russkogo naroda? K probleme opredeleniâ
russkih na Ukraine, Moskva 1994.
3 W. Baluk, Koncepcje polityki narodowościowej Ukrainy, Wrocław 2006, s. 242-243.
4 Ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: stan ì zmìni, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona”
2007, No 9(93), s. 8.
5 J. Chinn, R. Kaiser, Russians as the new minority Ethnicity and Nationalism in the
Soviet Successor States, Boulder 1996.
6 S. Savoskul, Russkie novogo zarubež΄a. Vybor sud΄by, Moskva 2001, s. 90-92.
288
Dodać należy, że proces kształtowania się świadomości narodowej ulega ciągłym przemianom7. Jak zauważa S. Savoskul, sytuacja
na Ukrainie po uzyskaniu przez państwo niepodległości przyniosła „przesilenie i nadwyrężenie” świadomości narodowej Rosjan8.
Jej stan miał znaczenie dla decyzji o miejscu ich zamieszkania.
Drogami wyboru Rosjan stały się: powrót do Rosji lub życie na
Ukrainie. Odrzucając emigrację, mogli poddać się asymilacji bądź
pielęgnując historyczne przeświadczenie o pełni praw do przebywania na jego terenie – prowadzić działalność podkreślającą swoją
tożsamość, rangę języka, a także tworzyć struktury zdolne oddziaływać na politykę państwa. Przy tym prezentować przekonanie
o potędze swojego narodu oraz znaczeniu Rosji jako strategicznego
partnera dla stosunków polityczno-gospodarczych Ukrainy. Mogli
również – zostając – wybrać samoizolację, koncentrację na pracy
zawodowej, dystans do instytucji państwowych oraz ograniczenie
kontaktów do osób tej samej narodowości. Rosjanie stanęli w obliczu pytania o przyszłość. Ukraińcy byli u „siebie”, natomiast ludność rosyjska znalazła się w obcym kraju. Przy tym podejmowane
przez Rosjan postanowienia o miejscu ich osiedlenia były i są głównie uwarunkowane wspólną przeszłość historyczną, stopniem podobieństwa języka, kultury oraz mentalności Rosjan i Ukraińców,
warunkami rodzinnymi (powrót do krewnych), w końcu identyfikacją narodową oraz polityką narodowościową władz ukraińskich.
E. Poppe i L. Hagendoorn wśród głównych czynników sprzyjających asymilacji mniejszości rosyjskiej w republikach poradzieckich, w tym na Ukrainie wymieniają okres zamieszkiwania w danym państwie (im dłużej Rosjanie przebywali w b. republikach,
tym bardziej się z nim utożsamiali lub z narodowością tytularną),
a także stopień znajomości języka narodowości tytularnej państwa
(ludność rosyjska, która posiada znikomą umiejętność posługiwania się językiem tytularnym państwa lub nie ma jej wcale, asymiluje się wolniej, niż gdyby znała ten język). Znaczącą rolę przypisują
także statusowi społecznemu (najmniej podatni na asymilację są
7
8
T. Kuzio, Ukraine state and nation building, London-New York 1998, s. 146.
S. Savoskul, Russkie…, dz. cyt., s. 89-90.
289
Rosjanie, którzy mają najniższą pozycję społeczną) oraz wiekowi
(starsi przystosowują się wolniej)9.
Ważnym czynnikiem wpływającym na adaptację mniejszości rosyjskiej na Ukrainie jest także jej rozmieszczenie regionalne
i zwarty charakter skupisk w części wschodniej państwa. Dzięki
nim Rosjanie są bardziej „odporni” na procesy deetnizacyjne, niż
ich rodacy mieszkający na pozostałych terenach kraju (na Krymie
są wręcz „niewrażliwi” na absorpcję kultury ukraińskiej). Ponadto
są też bardziej „uodpornieni” na asymilację językową, co jest rezultatem „wszechobecności” języka rosyjskiego w strukturach b.
Związku Radzieckiego. Obecność Rosjan na ukraińskim obszarze
przygranicznym z Rosją sprzyja poczuciu jedności i zachowaniu
w ich świadomości narodowej przywiązania do „ojczyzny historycznej”.
Świadomość i postawy znacznej części Rosjan, wykształcone
jeszcze w Ukraińskiej SRR, nie przystają do nowej rzeczywistości
polityczno-społecznej i gospodarczej w niepodległym już państwie. Sytuacja ta rodzi poczucie dysonansu, zagubienia mentalnego i nie sprzyja akceptacji radykalnej zmiany pozycji Rosjan w społeczeństwie ukraińskim, którzy jeszcze niedawno w rzeczywistości
radzieckiej będąc narodem „dominującym”, z dnia na dzień stali
się mniejszością narodową. Można stwierdzić, że pierwszy okres
budowy niepodległości ukraińskiej dla Rosjan był traumatyczny,
wymagający wielkich przewartościowań w mentalności i stylu życia.
Proces adaptacji Rosjan do roli mniejszości i warunków życia
w niepodległym państwie nie był łatwy. Ujawniła się w nim polaryzacja orientacji i postaw implikowana splotem wielu czynników, w tym bagażem mentalnym wyniesionym z ZSRR, wiedzą
o zachodzących zmianach ustrojowych na Ukrainie, stereotypami,
uprzedzeniami, emocjami wobec uzyskania przez b. republikę radziecką niepodległości oraz nowych realiów politycznych, poczuciem przynależności do terytorium ukraińskiego, a także identyfikacją narodową Rosjan.
E. Poppe, L. Hagendoorn, Titular identification of Russians in Former Soviet
Republics, „Europe-Asia Studies” 2003, vol. 55, No 5, s. 772-774.
9
290
Bliższa analiza okresu adaptacji mniejszości rosyjskiej do nowych realiów życia w byłej republice radzieckiej pozwala na wyróżnienie kilku dominujących postaw mniejszości rosyjskiej wobec
zaistniałej rzeczywistości politycznej na Ukrainie: a) patriotyczne
względem Ukrainy – wyrażające się w miłości do państwa i silnej więzi z narodem ukraińskim, w gotowości do pozostania na
terytorium ukraińskim i budowaniu nowopowstałego państwa;
b) patriotyczne wobec Rosji – ujawniające się w miłości i przywiązaniu do „ojczyzny historycznej” oraz narodu rosyjskiego,
a także powrocie do Rosji i podjęcia pracy na rzecz jej rozwoju;
c) nacjonalistyczne - uwidaczniające się w poczuciu przynależności do narodu rosyjskiego, lekceważącym stosunku wobec narodu
ukraińskiego, pozostaniu na terytorium b. republiki związkowej
i walce o zwiększenie przywilejów i praw mniejszości rosyjskiej na
Ukrainie, dążeniu do rozwoju języka, kultury, dziedzictwa historycznego oraz zapewnienia sobie dostępu do ukraińskich struktur
władzy państwowej i jej zasobów; d) ksenofobiczne – przejawiające się w niechęci i agresji wobec nowej rzeczywistości politycznej na Ukrainie i opowiadaniu się za powrotem struktur Związku
Radzieckiego; e) pośrednie – wyrażające się zarówno w miłości do
„ojczyzny historycznej”, jak i Ukrainy; przywiązaniu do narodu
rosyjskiego, jak i silnej więzi z narodem ukraińskim; z jednej strony
w chęci powrotu do Rosji, z drugiej pozostaniu na Ukrainie. Można
sądzić, że świadomość narodowa i postawy mniejszości rosyjskiej
wykształcone po upadku ZSRR, rzutują również na postrzeganie
przez nią dalszych procesów politycznych zachodzących w niepodległej Ukrainie.
DYLEMATY TOŻSAMOŚCIOWE ROSJAN
Niepodległość Ukrainy łączyła się ze zmianą położenia Rosjan w strukturze społeczno-narodowościowej tego kraju. Wśród
mniejszości rosyjskiej zaczęły „rodzić się wątpliwości” dotyczące
podstaw tożsamości rosyjskiej, wyznaczników identyfikacji narodowej, a także sytuacji językowej. Pytanie o to, czy uważać się za
291
Rosjan czy Ukraińców stanowiło dylemat określenia tożsamości
ludności rosyjskiej, która mieszkała na terytorium ukraińskim10.
Na uwagę zasługuje, że tożsamość i charakter narodowy współczesnych Rosjan odnosi się do kategorii „russkost’ ” wyrażającej
zarówno poczucie przynależności do narodu i cywilizacji rosyjskiej, jak i przywiązanie do standardów kulturowych oraz identyfikacji jednostek jako „russkih”. „Russkost’ oznacza jedność
w prawosławiu, w pamięci o wielkości Rosji, w języku i kulturze rosyjskiej, w miłości do ojczyzny, więź Rosjan w przestrzeni „świata
rosyjskiego”, obejmująca nie tylko obywateli Federacji Rosyjskiej,
ale także ludność rosyjską za granicą”11. Bycie Rosjaninem cechuje
coraz częściej przynależność językową i kulturową, a nie etniczną
i terytorialną. Najczęściej jako „Rosjanin” traktowana jest osoba, dla
której język rosyjski jest ojczystym, ukształtowana przez kulturę
rosyjską12. Z kolei narodowość w świadomości Rosjan była precyzowana na podstawie dwóch kryteriów: prawosławia oraz podporządkowania władzy cara rosyjskiego. Identyfikacja „my” – Rosjanie, znamionowała nie tylko Rosjan etnicznych, ale wszystkich
prawosławnych i tych, którzy podlegali władcy rosyjskiemu.
Wyjątkowy charakter dla Rosjan ma określenie „russkij” i „rossijskij”. „Russkij” miało dwa znaczenia. W pierwszym oznaczało
„rossijskij” (ogólnorosyjski), a w drugim było wspólną nazwą dla
trzech narodów: wielkoruskiego, białoruskiego i ukraińskiego.
Współcześnie pojęcie „russkij” obrazuje przynależność do etnosu
rosyjskiego, a „rossijskij” do państwa rosyjskiego. Z kolei fundacja
„Russkie” w swoim statucie termin „russkij” definiuje w szerszym
ujęciu: „russkij mir”13. Ma on wymiar duchowo-polityczny i kulturowo-historyczny. „Russkij” to nie tylko etniczny Rosjanin, ale
każdy kto się z nim utożsamia, kto uznaje za własną państwowość
rosyjską, kulturę i język rosyjski, kto uważa Rosję za swoją „ojczy10 S. A. Sokurov, Prorusskoe i prorossijskoe na Ukraine, w: S. Û. Panteleev (red.),
Russkaâ identičnost΄ na postsovetskom prostranstve, Moskva 2008, s. 51-53.
11 A. Savel’ev, Naciâ. Russkaâ formula professora Kovalevskogo, w: P. Kovalevskij,
Russkij nacionalizm i nacional’noe vospitanie v Rossii, Moskva 2006, s. 11.
12 A. Wierzbicki, Russkij narod w teorii i praktyce etnopolityki w Rosji, maszynopis
powielony; V. Klučevskij, Russkaâ istoriâ. Polnyj kurs lekcij, Moskva 2005, s. 38.
13 Naš Fond, Fond sodejstviâ ob’ edineniû russkogo naroda „Russkie”, http://
www.russkie-fond.ru (19.12.2010).
292
znę historyczną” i kto wiąże swoje życie ze światem i cywilizacją
rosyjską14.
Bliższa analiza tożsamości rosyjskiej pozwala sądzić, że wyraża
się ona w przynależności do narodu i cywilizacji rosyjskiej, pamięci o wielkości Rosji i wspólnej przeszłości historycznej, identyfikowaniu się i przywiązaniu do ojczyzny, języku i kulturze rosyjskiej,
jedności w prawosławiu, w końcu więzi między Rosjanami mieszkającymi nie tylko w Rosji, ale także poza jej terytorium, a także we
wspólnocie ekonomicznej i terytorialnej. Ze względu na potencjał
etnosu rosyjskiego, jego tożsamość można ująć zarówno jako etniczną (russkij narod, russkaâ ideâ), jak i państwową/obywatelską (rossijskij narod, rossijskaâ ideâ). Co ważne, obie tożsamości
przenikają się wzajemnie i żadna z nich nie stanowi zagrożenia dla
drugiej15.
Nadmienić należy, że Rosjanie jako część wielkiego narodu rosyjskiego zajmowali szczególne miejsce w strukturze republik radzieckich – kształtując tożsamość radziecką w oparciu o rosyjskie
paradygmaty kulturowo-społeczne. Ich migracja na obszarze ZSRR
była traktowana jako „misja cywilizacyjna” – instrument niesienia
wyższej kultury rosyjskiej na peryferia. Sprawowali też kluczowe
stanowiska w aparacie partyjnym i państwowym na szczeblu republik16. Rosjanie w całym ZSRR „byli u siebie”, czemu sprzyjał
rosyjskojęzyczny system administracyjny. Ich rosyjska tożsamość
narodowa kreowała się jako identyfikacja radziecka.
W państwie związkowym „radzieckość” była utożsamiana
z „rosyjskością”. R. Brubaker twierdzi, że „dokładnie z tego powodu to, co było „rosyjskie” w Związku Radzieckim, uległo dyfuzji na całym jego terytorium i na całą jego populację, „rosyjskość”
nie mogła być adekwatnie wyrażona lub zawarta w ograniczonym
terytorium narodowym lub odrębnej personalnej narodowości
(…), była w pewnym sensie niewidoczna, doświadczalna nie jako
A. Wierzbicki, Russkij…, dz. cyt.
N. Haritonova, Russkaâ identičnost’ - ètničeskaâ ili graždanskaâ, w: S. Û.
Panteleev (red.), Russkaâ…, dz. cyt., s. 133.
16 J. Konieczna, Tożsamość narodowa a wartości polityczne, religijne i moralne
w transformacji ustrojowej. Ukraina na tle Polski i innych krajów Europy Wschodniej,
14
15
293
wyjątkowa narodowość, lecz jako ogólna norma, wartość zerowa,
uniwersalny warunek, wobec którego inne narodowości istniały
jako szczególne i partykularystyczne dewiacje”17. W świadomości „ludzi radzieckich” rosyjskość „stopiła się” z „radzieckością”
– w efekcie wzajemnie się przenikając. Tożsamość radziecka jako
rezultat polityki ZSRR, przyjmując charakter ponadnarodowy
– polega głównie na poczuciu przynależności do wspólnoty radzieckiej. Stanowi przy tym podłoże dla odbudowy struktur byłego imperium.
Na Ukrainie tożsamość radziecka jest głównie spotykana wśród
mieszkańców lewobrzeżnej części kraju. Z badań w latach 19912014 wynika, że przykładowo, w 2001 roku przyznało się do niej
22,7% ludności w obwodach południowych państwa i 26% we
wschodnich. Również dane z 2005 roku potwierdziły, że obywatele Ukrainy deklarują tożsamość radziecką - 16,4% (w tym 24,4%
w regionie pd., 22,7% we wsch., 13,3% w central., 4,4% w zach.).
Z badań wynika także, że Rosjanie częściej niż Ukraińcy wyrażają
przywiązanie do narodu radzieckiego oraz popierają idee odrodzenia b. Związku Radzieckiego18. Jest to przejawem ich tęsknoty
za czasami imperium komunistycznego oraz żalu za utratą pozycji
„narodu-spoiwa” wśród innych narodowości ZSRR.
Mniejszość rosyjska na Ukrainie stanęła w obliczu określenia
własnej tożsamości narodowej. Szczególnego znaczenia nabrała
dla niej kwestia poczucia przynależności narodowej. Wychowując
się w dwóch tradycjach, kulturach i językach (pierwszy krąg tworzy najbliższe otoczenie – rodzina, drugi jest związany ze szkołą,
pracą i działalnością publiczną), pojęcie „ojczyzny” traktuje dwojako. Z jednej strony istnieje „mała ojczyzna” – region, będący kolebką danej narodowości (narodu), z drugiej jest to „większa ojczyzna” - Rosja19.
17 R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa a kwestie narodowościowe
w nowej Europie, Warszawa-Kraków 1998, s. 61-62.
18 Ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: spìl’ne ì vìdmìnne, „Nacìonal’na bezpeka
ì oborona” 2006, No 7(79), s. 6-7; I. Prybytkova, U poškah novìh ìdentičnostej: Ukraїna
v etnoregìonalnomu vimìrì, „Socìolohíâ: teorìâ, metodì, marketìng” 2001, No 3, s. 62.
19 A. Wierzbicki, Russkij…, dz. cyt.
294
R. Brubaker zgłębiając problematykę tożsamości narodów
b. ZSRR, wyróżnia wśród nich następujący podział: a) „graždanie”
(obywatele b. ZSRR, za których Rosja ponosi odpowiedzialność,
dążąc do przekształcenia rodaków we współobywateli poprzez zawarcie porozumień w sprawie podwójnego obywatelstwa z innymi państwami poradzieckimi); b) „rossiânie” (obywatele Federacji
Rosyjskiej, identyfikujący się z Rosją jako z ojczyzną); c) „russkie”
(określenie o znaczeniu etniczno-kulturowym, często używane dla
rdzennych Rosjan, a sam charakter tego sformułowania jest emocjonalny); d) „russkoâzyčnye” (ludność wykazująca chęć łączenia
się z Rosjanami w państwie swego zamieszkania, dla której pierwszym językiem kontaktów jest rosyjski); e) „sootečestvenniki”
(mający tę samą ojczyznę, obywatele dawnego ZSRR i ich potomkowie, należący do jednej z grup etnicznych Rosji, uważający się za
duchowo, kulturowo i etnicznie związanych z Rosją)20.
Nadmienić należy, że w niepodległej Ukrainie znaczenia nabiera termin „russkoâzyčnye”, który można scharakteryzować
przez wyodrębnienie czterech grup: 1) obywatele rosyjskojęzyczni
(etniczni Rosjanie, bądź członkowie innych narodów nietytularnych na Ukrainie, mówią po rosyjsku lub przeważnie po rosyjsku);
2) Ukraińcy rosyjskojęzyczni (etniczni Ukraińcy porozumiewający
się po rosyjsku lub głównie po rosyjsku); 3) dwujęzyczni Ukraińcy
(etniczni Ukraińcy, dla których językiem ojczystym jest ukraiński,
kontaktują się w języku rosyjskim lub w dominującym stopniu
w rosyjskim); 4) rosyjskojęzyczni ukraińskokulturowi Ukraińcy
(etniczni Ukraińcy, za ojczysty uważają język ukraiński, wyznają ukraińską tradycję kulturową, komunikują się po rosyjsku lub
zazwyczaj po rosyjsku). Istniejący podział wskazuje, że ludności
rosyjskojęzycznej współczesnej Ukrainy nie należy utożsamiać wyłącznie jako Rosjan czy Ukraińców21.
20 R. Brubaker, Nacjonalizm…, dz. cyt., s. 198; Russkoâzyčnye graždane Ukrainy,
„Ukraina. Informacionno-analitičeskij monitoring” 2009, No 9(29), s. 10-11.
21 Osoblivostì ìdentičnostì rosìjs’komovnih gromadân, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2007, No 9(93), s. 10-14.
295
Najczęściej członkowie mniejszości rosyjskiej na Ukrainie identyfikują się jako: „russkie” i „rossiânie”22. Przejawiają również
wątpliwości wobec odpowiedzi na pytanie: Rosjanin czy Ukrainiec. Ujawnia to ich dylemat tożsamościowy. Wspólne zamieszkiwanie terytorium ukraińskiego przez narodowość tytularną
i Rosjan sprzyjało wzajemnemu poznawaniu specyfiki obydwu narodów. Podobieństwo kultury i języka stanowiło znaczący element
ułatwiający „zbliżanie” między ludnością ukraińską i rosyjską.
W efekcie „współistnienie” spowodowało, że narody zaczęły
przejmować od siebie wyznaczniki własnej identyfikacji narodowej. Dodać należy, że deklaracja mniejszości rosyjskiej o podwójnej tożsamości narodowej jest spowodowana głównie podatnością
i tęsknotą Rosjan za rzeczywistością radziecką, gdzie byli narodem
uprzywilejowanym, „rozmyciem” tożsamości rosyjskiej, utratą etnicznej wyrazistości Rosjan na skutek bycia „spoiwem narodu radzieckiego”, a także tym, że Rosjanie nie stali się na Ukrainie narodem państwotwórczym.
Drogi wyboru określenia tożsamości Rosjan na Ukrainie sprowadzają się do „bycia kimś, kto pozostaje tym samym, kontynuując
siebie”, albo do „bycia kimś, kto jest odróżniany w pewien szczególny sposób od innych”23. Pierwszy z nich jest akceptacją „czasów radzieckich”, utożsamieniem się z przeszłymi wartościami
i działaniami oraz pozycją Rosjan na terenie b. republik związkowych. Łączy się także z pielęgnacją oraz rozwojem kultury i języka
rosyjskiego. Z kolei druga droga – zaakceptowanie statusu mniejszości, postrzegania siebie zarówno jako Rosjanina, jak i Ukraińca
– wyróżnia ludność rosyjską na tle populacji Ukrainy poprzez jej
odrębność, język oraz kulturę. Nie jest jednak powrotem do „statusu uprzywilejowanego”.
Rosjanie, którzy pozostali na Ukrainie po 1991 roku to głównie
osoby urodzone na jej obszarze. Znaczącym wydaje się, że miejsce zamieszkania kształtowało ich stosunek do integralności terytorium ukraińskiego24. Przykładowo, w 2006 roku 82,7% Rosjan
22 Tamże, s. 11-14; Więcej na ten temat: Russkie i ukraincy: kto my?, „Ukraina.
Informacionno-analitičeskij monitoring” 2010, No 9(50), s. 29-42.
23 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2005, s. 36-37.
24 W. Baluk, Koncepcje…, dz. cyt., s. 247.
296
sprzeciwiało się ewentualnemu odłączeniu regionu osiedlenia od
Ukrainy i budowaniu niezależnego państwa, 9,4% opowiadało się
„za”, a 7,9% nie potrafiło udzielić odpowiedzi. Wobec przyłączenia
regionu do innego państwa protestowało 72,5%, popierało 17,7%,
natomiast uzyskaniu autonomii oponowało już tylko 56,8% Rosjan,
30,7% wyrażało zgodę, a 12,5% nie miało zdania25. Akceptacja dla
potencjalnej autonomii regionu obrazuje trudność w opowiedzeniu się Rosjan za przynależnością terytorialną: do Rosji czy też do
Ukrainy. Jest to przejawem ich przywiązania do miejsca osiedlenia. Poczucie przynależności do Ukrainy i identyfikacja narodowa
mniejszości rosyjskiej wpływają na różnorodność jej postaw wobec
pozycji polityczno-prawnej regionu zamieszkania. Ponadto wielorakość poglądów mniejszości rosyjskiej wobec statusu regionu koreluje z ich zwartym lub rozproszonym charakterem skupisk na
Ukrainie. Rosjanie zamieszkujący obwody południowo-wschodnie
państwa są bardziej skłonni do zmiany rangi polityczno-prawnej
regionu osiedlenia, niż ludność rosyjska w zachodniej Ukrainie.
Na uwagę zasługuje, że obecność Rosjan i Ukraińców na jednym terytorium utrudnia ustalenie granic etnicznych między nimi.
Kształtuje również wśród mniejszości rosyjskiej poczucie patriotyzmu względem Ukrainy. Różnorodność deklaracji ilustruje znaczenie kryterium etnicznego jako wyznacznika poczucia patriotyzmu
względem Ukrainy, co ma swoje przyczyny w mentalnym przywiązaniu Rosjan do „ojczyzny historycznej”. Mimo odrębności
państwowej Ukrainy i Rosji, ich bliskość graniczna ułatwia więź
mniejszości rosyjskiej z ojczyzną. Patriotyzm wobec Ukrainy jest
także przejawem „braku lojalności” w stosunku do Federacji Rosyjskiej – postawą „wbrew ojczyźnie” – co sprzyja „rozmywaniu”
tożsamości rosyjskiej.
Wśród badaczy istnieje wiele poglądów dotyczących typów tożsamości, jakie wytworzyły się na Ukrainie. W. Jeszkilew wymienia
pięć dyskursów identyfikacyjnych na Ukrainie: 1) tradycyjny ukraiński (nawiązuje do tożsamości ukraińskiej); 2) tradycyjny (inteligencki) rosyjski (odnosi się do tożsamości rosyjskiej); 3) reliktowoSpìl’na ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: pìdgruntâ, vikliki, šlâhi formuvannâ,
„Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2007, No 9(93), s. 25.
25
297
-radziecki rosyjskojęzyczny (wyraża się w tożsamości radzieckiej);
4) reliktowo-radziecki ukraiński (połączenie tożsamości ukraińskiej i radzieckiej); 5) wielojęzyczny dyskurs globalistycznego substratu kulturowego (brak poczucia przynależności do jakiejkolwiek
wspólnoty etnicznej)26. Z kolei T. Kuzio jest zdania, że na Ukrainie
wygenerowały się trzy odrębne typy tożsamości, które charakteryzują ludność poszczególnych regionów. „Na jednym biegunie
znajduje się nowoczesny naród ukraiński, w którym procesy modernizacji i kształtowania się świadomości narodowej przebiegały
równocześnie. Jego przedstawiciele są ukraińskojęzyczni (…) i żyją
głównie w zachodnich obwodach Ukrainy. Drugi biegun to mieszkańcy Donbasu i Krymu, o przewyższającej „sowieckiej” identyfikacji i posługujący się językiem rosyjskim. Pomiędzy nimi zarówno geograficznie, jak i pojęciowo znajduje się najliczniejsza grupa
- ukraińska „pół-nowoczesna”. Osoby należące do tej kategorii
władają językiem ukraińskim lub są dwujęzyczne”27. Wspólnym
mianownikiem dla powyższych poglądów wydaje się być konstatacja, że populacja Ukrainy „dzieli” państwo na odrębne części,
z których każda posiada własną specyfikę. Zachodnia Ukraina
koncentruje ludność utożsamiającą się głównie z kulturą, tradycją
i językiem ukraińskim, z kolei wschodnia – to obszar kultury i języka rosyjskiego. Natomiast część środkowa stanowi pewnego rodzaju „zderzenie” kultury i tradycji obszaru zachodniego i wschodniego, czego przejawem jest panująca na jej terenie dwujęzyczność.
Tożsamość narodowa społeczeństwa Ukrainy jest przedmiotem
dyskusji publicznych, w których ujawniają się przeciwstawne racje
badaczy. Słusznie zauważa V. Karasev, że brak „wspólnej identyfikacji narodowej” obywateli Ukrainy prowadzi w konsekwencji do
„dwuwektorowości” polityki zagranicznej. Jego zdaniem, polityka
ukraińska konstruowana jest w oparciu o konflikt tożsamości narodowej (rosyjskiej i ukraińskiej) jej mieszkańców. „Dwie Ukrainy”
są rezultatem m.in. braku jednego języka, kultury i tradycji. Z kolei
E. Bistric’kij i I. Kresina szerzą ideę krystalizowania „jednej tożsa26 W. Jeszkilew, Literatura kak humanitarna strategia: umowy hry, „Dzerkalo
Tyżnia” 2001, nr 36(360).
27 T. Kuzio, The national factor in Ukraine’s quadruple transition, „Contemporary
Politics” 2000, vol. 6, No 2.
298
mości narodowej” – jako zadania politycznego, za realizację którego powinna odpowiadać władza państwowa28. Nie dostrzegają
jednak, że jej reprezentanci podzieleni są nie tylko „programowo”
(nie są tylko przedstawicielami określonych interesów), ale mają
również odmienne poczucie identyfikacji narodowej. W efekcie
sprzyja to budowaniu dwukierunkowej polityki zagranicznej państwa. Stąd też „misja polityczna” w postaci „formułowania jednej
identyfikacji narodowej przez władze państwa” staje się trudną
do zrealizowania. Ponadto – jak zauważa M. Riabczuk – dylematy
określenia tożsamości narodowej społeczeństwa ukraińskiego są
także powiązane z jego poglądami politycznymi29. Uczony przywołuje pojęcie „kukułczego nacjonalizmu”30, podejście ekstremalne31, jak i koncepcję wspólnoty dziejowej wszystkich trzech narodów wschodniosłowiańskich32, które warunkują dokonywany
wybór. Łączą się także z poszukiwaniem idei narodowej i „budowy Ukrainy”, w której również uwzględniana jest obecność mniejszości rosyjskiej.
Odpowiedź na pytanie o to, czy uważać się za Rosjan czy też
Ukraińców – odzwierciedlała trudne wybory, jakich dokonywała
i dokonuje mniejszość rosyjska. Dotyczą one nie tylko języka czy
tradycji, ale także akceptacji realiów. Ich konsekwencją są m.in.
postawy wobec nowo ukształtowanej rzeczywistości polityczno-społecznej. „Pielęgnowanie” przez mniejszość rosyjską jej identyfikacji narodowej wyraża się w posługiwaniu się językiem rosyjskim, mentalnej więzi i solidaryzowaniem się z Federacją Rosyjską.
Szczególne znaczenie dla Ukrainy mają Ci Rosjanie, którzy się nie
integrują z narodowością tytularną. Ich tożsamość hamuje konsolidację mieszkańców Ukrainy. Są oni „barierą” w budowie narodu
jako wspólnoty obywatelskiej i etnokulturowej. Odmienność tożsaRegìoni Ukraїni: perspektivi èdnannâ, šlâhi formuvannâ spìl’noї ìdentičnostì (vistupi učastnikìv kruglogo stolu), „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2006, No 7, s. 47-49;
Šlâhi ì činniki formuvannâ spìl’noї ìdentičnostì ukraїns’kogo suspìl’stva: pozicìї fahìvcìv
(zaočnij kruglij stìl), „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2007, No 9(93), s. 32-36.
29 M. Riabczuk, Dwie Ukrainy, Wrocław 2004.
30 A. Wilson, Ukraińcy, Warszawa 2002, s. 234.
31 Reguluje odrębność etniczną Ukrainy, nie uwzględniając odrębności dziejowej.
32 Zob. L. Nahorna, Nacìonal’na identičnist’ v Ukraїnì, Kiїv 2002.
28
299
mości rosyjskiej i ukraińskiej prowadzi do podziałów w płaszczyźnie politycznej i etnokulturowej, co służy różnego rodzaju „napięciom etnicznym” między obydwoma narodami.
ROLA RELIGII W UMACNIANIU TOŻSAMOŚCI
MNIEJSZOŚCI ROSYJSKIEJ
Każdy z trzech kościołów na Ukrainie (Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego, Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego, Ukraińska Autokefaliczna
Cerkiew Prawosławna) prezentuje odmienną wizję prawosławia33.
Główną grupę wyznaniową na Ukrainie tworzą prawosławni oraz
grekokatolicy34. Studiując mapę religijnej aktywności społeczeństwa ukraińskiego, można zauważyć, że największy poziom osiąga
ona w obwodach zachodnich, a najmniejszy w północnych35.
33 Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego dąży do
tego, aby Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego i Ukraińska
Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna wróciły do jej struktur. Natomiast dla
Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego zjednoczenie cerkwi
ma charakter polityczny. Chce przez to „umocnić Ukrainę”, m.in. poprzez wprowadzenie jednego (ukraińskiego) języka liturgii. Kościół grekokatolicki ze względu na zasięg działania (region zachodni) nie może stać się kościołem narodowym.
Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Kijowskiego postrzegana jest więc
jako trzon prawosławia, wokół którego należy zbudować kościół narodowy. Z kolei Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego nie zgadza się
z ideą Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego, argumentując,
że prawosławie ukraińskie jest młodsze od prawosławia rosyjskiego. Kościołem narodowym powinien zostać ten, który sprosta religijnym potrzebom większości obywateli, szerząc i wspierając jednocześnie ideę narodową, procesy państwotwórcze,
odrodzenie języka, tradycji i kultury narodowej. Zob. K. Frolov, Rasčlenenie Russkoj
Pravoslavnoj Cerkvi – teoriâ i praktika. Informacionno-analitičeskij bûlleten’ – Ukraina,
http://www.zatulin.ru (12.09.2009); V. E. Žuravlev, Pravoslavie kak osnova Russkoj
civilizacii i identičnosti΄, w: S. Û. Panteleev (red.), Russkaâ…, dz. cyt., s. 111-123;
A. Wilson, Ukraińcy…, dz. cyt., s. 267.
34 J. Konieczna, Tożsamość…, dz. cyt., s. 71-80.
35 A. Bičenko, N. Dudar, Relìgìjnìst’ ukraїns’kogo suspìl’stva: rìven’, harakter,
osoblivostì, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2002, No 10(34), s. 14-21; V. Vas’kovs’kij,
Stan relìgìjnoї merežì v Ukraїnì, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2002, No 10(34),
s. 22-27; N. Dudar, L. Šangìna, Relìgìâ ì vìra v žittì ukraїncìv, „Nacìonal’na bezpeka
300
Większość Rosjan na Ukrainie deklaruje postawy prawosławne
i jest wierna Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego oraz Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Największym
poparciem cieszą się one w regionach południowym i wschodnim,
a większość ich parafian to etniczni Rosjanie oraz prorosyjscy pod
względem postaw politycznych Ukraińcy rosyjskojęzyczni. Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego jest najbardziej wpływową instytucją religijną na Ukrainie reprezentującą
interesy Rosjan nie tylko w kwestiach wyznaniowych, ale także politycznych i kulturalno-oświatowych36. Przykładowo, w 2002 roku
25% deklarujących jako swoją religię prawosławie uznawało się
za wiernych Patriarchatu Kijowskiego, a 14% – Moskiewskiego37.
Z obserwacji życia religijnego na Ukrainie w latach 2000-2014 wynika także, że przynależność do konkretnego kościoła na Ukrainie
rzutuje także na kreowanie przekonań politycznych wśród wiernych, w tym mniejszości rosyjskiej. Dodać również należy, że podziały występujące w prawosławiu ukraińskim przekładają się na
brak dialogu ekumenicznego. „Mimo że i Ukraińcy, i Rosjanie pospołu wyznają prawosławie, ich duchowość przybiera zdecydowanie odmienne formy”38. Rozłamy religijne na Ukrainie utrudniają
budowanie jedności wyznaniowej państwa oraz „jednej identyfikacji narodowej” mieszkańców.
Na Ukrainie powstało wiele organizacji społecznych zrzeszających wiernych Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu
Moskiewskiego, w których działają Rosjanie. Należą do nich powołany w 1993 roku Związek Prawosławnych Bractw Ukraińskiej
Cerkwi Prawosławnej dla obrony kanonicznego prawosławia na
Ukrainie oraz „Jedna Ojczyzna” (funkcjonuje od 2001 roku), będąca ruchem społecznym prawosławnych patriotów Noworosji
(południe Ukrainy), którzy stanęli w obronie swych praw do móì oborona” 2000, No 10, s. 83-98; E. Šetkina, Harizmatičeskie cerkvi: religiâ ili tehnologiâ
zombirovaniâ?, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2000, No 10, s. 78-82.
36 N. Horska, Aktywność narodowa mniejszości rosyjskiej na Ukrainie (1991-2004),
Toruń 2009, s. 187.
37 T. Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003,
s. 154.
38 Rozmowa z J. Swerstiukiem, 24.03.1998, cyt. za: A. Wilson, Ukraińcy…, dz. cyt.,
s. 253.
301
wienia w języku rosyjskim i odmawiania modlitw w kanonicznej
Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego. Organizacje
te cieszą się poparciem Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego i współpracują z organizacjami w obwodach
południowo-wschodnich. Rosjanie są także członkami Związku
Prawosławnych Obywateli Krymu oraz Prawosławnego Bractwa
Świętego Księcia Aleksandra Newskiego Rosyjskiego Ruchu Ukrainy. Mniejszość rosyjska w wymienionych organizacjach inicjuje
regularne procesje, które mają miejsce głównie w Kijowie i Odessie, a ich celem jest jednoczenie wiernych Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego39.
Mniejszość rosyjska, która identyfikuje się z Ukraińską Cerkwią
Prawosławną Patriarchatu Moskiewskiego pogłębia istniejącą
„segmentację religijną na Ukrainie”, podtrzymując przy tym więzi
z Federacją Rosyjską. Utożsamianie się z kościołem, którego pozycja jest znaczącą na terytorium ukraińskim, pozwala na zachowanie i pielęgnowanie odrębności narodowej. Ponadto do utrzymania
jedności religijnej przywiązuje uwagę Moskwa, niechętna utracie
statusu centrum światowego prawosławia. „W konflikcie” między
Ukraińską Cerkwią Prawosławną Patriarchatu Moskiewskiego
i Ukraińską Cerkwią Prawosławną Patriarchatu Kijowskiego,
Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego
dla podwyższania własnej rangi może wykorzystać zarówno dylematy tożsamościowe społeczeństwa ukraińskiego, jak i obecność
mniejszości rosyjskiej.
Religia jako ideologia narodowa, symbolika, tradycja kreuje tożsamość mniejszości rosyjskiej. Konflikty wyznaniowe potwierdzają także, że przynależność do danego kościoła ma znaczenie dla
mieszkańców Ukrainy i odgrywa istotną rolę w ich życiu. „Rozwarstwienie” wyznaniowe ludności na Ukrainie łączy się ze zróżnicowaniem etnicznym. Rosjanie zmierzają do zachowania przez
Ukraińską Cerkiew Prawosławną Patriarchatu Moskiewskiego
„miejsca jednej kanonicznej cerkwi” na terytorium ukraińskim, co
stanowiłoby wyraz wpływów rosyjskich na Ukrainie. Religia jako
39
N. Horska, Aktywność…, dz. cyt., s. 256-265.
302
ważny element w określeniu tożsamości narodowej mniejszości rosyjskiej oddziałuje zatem na jej postawy polityczne.
KILKA UWAG O JĘZYKU ROSYJSKIM
Język rosyjski na Ukrainie zajmuje istotne miejsce w komunikacji jej obywateli. Taki kontekst wykorzystania języka rosyjskiego w społeczeństwie ukraińskim wyznaczony jest przez ludność
rosyjską posługującą się językiem rosyjskim i jej „przywiązanie”
do mowy rodzimej, potencjał demograficzny Rosjan, zwarty charakter zamieszkania mniejszości rosyjskiej, ustawodawstwo językowe, w końcu dominację języka rosyjskiego w strukturach ZSRR.
Mimo ekspansji języka ukraińskiego, rosyjski nadal pozostaje powszechnym w życiu publicznym Ukrainy. Realną przestrzenią
jego komunikowania jest administracja, gospodarka, edukacja,
kontakty codzienne, media, nauka, polityka, religia i siły zbrojne.
Jego obecność w tych sferach umacnia poczucie identyfikacji narodowej mniejszości rosyjskiej oraz sprzyja konsolidacji Rosjan na
Ukrainie40.
40 Władze ukraińskie chcąc uniezależnić się od wpływów rosyjskich, podejmowały już od początku lat 90. XX wieku działania mające na celu ograniczenie
powszechnej komunikacji w języku rosyjskim na korzyść języka państwowego.
1 lipca 1997 roku został opublikowany przez rząd projekt dokumentu O razvitii
i ispolzovaniû âzykov na Ukraine, w którym środki masowego przekazu mogą podlegać karze za nie używanie języka ukraińskiego w prawnie przedstawionych sytuacjach, gdzie posługiwanie się nim jest obowiązkowym. W latach 1999-2000 nastąpiło podpisanie aktów prawnych, które również redukowały udział rosyjskiego
w sferach życia Ukrainy. Jego „minimalizacja” w środkach masowego przekazu
skutkowała m.in. zaprzestaniem nadawania radiowych stacji rosyjskich. O utrzymujących się tendencjach zmniejszenia roli języka rosyjskiego na Ukrainie świadczy także wydane 30 września 2009 roku przez rząd J. Tymoszenko rozporządzenie
O vnesenii izmenenij v Položenie ob obŝeobrazovatel’nom učebnom zavedenii. Zgodnie
w nim, nauczyciele i uczniowie ukraińskich szkół średnich podczas przebywania
w szkole mają obowiązek komunikowania się i prowadzenia zajęć w języku ukraińskim. Zob. O razvitii i ispolzovaniû âzykov na Ukraine ot 1.07.1997 g, http//www.
gramota.ru (10.02.2006); O vnesenii izmenenij v Položenie Ob obŝeobrazovatel’nom učebnom zavedenii ot 30.09.2009 g, http://www.rada.gov.ua (12.05.2010); E. Kožokin, Za
âzyk nužno borot’sâ, „Russkaâ Pravda” 2009, No 23-24(207-208), s. 9.
303
Kontrowersje dotyczące języka rosyjskiego koncentrują się
głównie wokół uznania go za drugi język państwowy. Głównymi argumentami zwolenników nadania rosyjskiemu tego statusu są poparcie rosyjskojęzycznych obywateli, specyfika regionów
południowego i wschodniego, która historycznie kreowała się
w warunkach wpływu języka oraz kultury rosyjskiej, brak regulacji kwestii języka może prowadzić do tendencji separatystycznych
ludności rosyjskojęzycznej, a także potencjał demograficzny mniejszości rosyjskiej. Natomiast oponenci wśród racji wskazują: a) na
Ukrainie nie ma ograniczenia posługiwania się językiem rosyjskim,
stąd też nie istnieje konieczność zmiany jego pozycji; b) wszyscy
obywatele Ukrainy powinni władać językiem ukraińskim, co służy
budowaniu „wspólnej tożsamości narodowej”; c) ludność Ukrainy to w przeważającym stopniu etniczni Ukraińcy, stąd też językiem państwowym powinien pozostać ukraiński; d) język rosyjski
„w nowym położeniu” będzie pogłębiać tendencje separatystyczne
ludności rosyjskiej w regionach południowym i wschodnim.
Z badań w okresie 1991-2014 wynika, że dążenia Rosjan do modyfikacji statusu języka rosyjskiego widoczne były już w 1996 roku,
kiedy 44,1% mniejszości rosyjskiej „zdecydowanie nie zgadzało
się”, aby jednym językiem państwowym na Ukrainie był ukraiński,
29,8% „nie zgadzało się”, 12,5% „zgadzało się”, 8,2% „zdecydowanie się zgadzało”, a 5,4% miało problem z odpowiedzią41. Tym samym bez mała 3/4 mniejszości rosyjskiej (73,9%) oponowało wobec
tego, aby na Ukrainie był tylko jeden język państwowy. Z badań
przeprowadzonych 10 lat później w 2006 roku wynika z kolei, że
mieszkańcy regionu zachodniego w 78,6% prezentują pogląd, że
język ukraiński powinien być jedynym językiem państwowym.
W regionie południowym 54,8% populacji było zdania, że obydwa
języki powinny mieć status państwowy, we wschodnim tak samo
uważało 57,8%, w centralnym 41% społeczeństwa stało na stanowisku, że tylko język ukraiński ma być państwowym42. Zarówno
w regionach wschodnim, jak i południowym występuje najsilniejsze poparcie dla uznania rosyjskiego za drugi język państwo41 S. Savoskul, Russkie v nezavisimoj Ukraine: status, identičnost’, perspektivy,
w: D. E. Furman (red.), Ukraina i Rossiâ: gosudarstva i obŝestva, Moskva 1997, s. 294.
42 Ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: spìl’ne ì vìdmìnne…, dz. cyt., s. 18.
304
wy. Historyczna świadomość pozycji języka rosyjskiego generuje
w mniejszości rosyjskiej dezaprobatę wobec jego „nieuprzywilejowanego i niepaństwowego” statusu na terytorium ukraińskim.
Sprzeciw mniejszości rosyjskiej względem jednego języka państwowego na Ukrainie obrazuje także, jak ważną rolę odgrywa język w kształtowaniu jej tożsamości narodowej.
Bliższa analiza sytuacji językowej na Ukrainie pozwala stwierdzić, że zwolenników zmiany statusu języka rosyjskiego można
podzielić na dwie grupy: 1) wybierających „pełen wariant” – rosyjski językiem państwowym; 2) opowiadających się za „wariantem
ograniczonym” – rosyjski językiem regionalnym we wschodniej
części kraju. Pierwszą charakteryzuje to, że tworzą ją etniczni Rosjanie lub ludność rosyjskojęzyczna, komunikująca się za pomocą
języka ukraińskiego (stopień jego znajomości jest słaby), mieszkająca przy tym w regionach południowym i wschodnim. Drugą grupę
natomiast cechuje to, że jej członkowie identyfikują się jako obywatele Ukrainy, władają językiem ukraińskim, żyją w centralnej części
państwa, a także zgadzają się na nadanie statusu regionalnego dla
języka rosyjskiego w obwodach, w których koncentruje się ludność
rosyjskojęzyczna.
Status języka rosyjskiego staje się także przedmiotem sporów
politycznych, ujawnianych zwłaszcza w okresie kampanii wyborczych. Kandydaci na stanowiska polityczne obiecując jego uregulowanie, pozyskują w ten sposób głosy mniejszości rosyjskiej. Już
w 1994 roku L. Kuczma pretendujący do urzędu prezydenta wyrażał postulaty zmiany statusu języka, co w rezultacie przyniosło
mu w drugiej turze poparcie 80% Rosjan na Ukrainie43. Natomiast
w 2004 roku i 2010 roku W. Janukowycz zapewniał, że wraz z wygraną „rozstrzygnie” kwestię języka rosyjskiego44. Dodać należy,
że za prezydentury Wiktora Janukowycza 3 lipca 2012 roku poza
porządkiem obrad, Rada Najwyższa Ukrainy wprowadziła zmianę
w Ustawie o językach. W jej wyniku język rosyjski zyskał status regionalnego w tych obwodach, w których 10% mieszkańców wyrazi
takie życzenie. I. Kuras, Etnopolìtolohìâ. Peršì kroki stanovlennâ, Kiїv 2004, s. 445-446.
Portret èlektoratov Ûŝenko i Ânukoviča, 18.01.2005, Kijevskij Centr Političeskih
Issledovanii i Konfliktologii, http://www.analitik.org.ua.
43
44
305
Przykładem upolitycznienia statusu języka rosyjskiego w latach 1991-2014 stanowi m.in. podjęta w 2006 roku przez władze
samorządowe obwodów charkowskiego, donieckiego, odesskiego
decyzja o nadaniu rosyjskiemu rangi języka regionalnego na ich
terenie. Wywołała ona poruszenie wśród społeczności ukraińskiej.
W następstwie prezydent Ukrainy W. Juszczenko powziął działania zmierzające do ustalenia zgodności tej decyzji z konstytucją.
W wyniku analizy prawnej uznano, że „kroki” władz samorządowych nie są zgodne z ustawodawstwem ukraińskim, w myśl którego zmiany określające pozycję języka mogą być dokonywane jedynie przez ustawy parlamentarne45. Dążenia Rosjan do modyfikacji
statusu języka rosyjskiego są tak silne, że gotowi są oni do samowolnych uchwał. „Uznanie” języka rosyjskiego jako państwowego,
byłoby tożsame z poszerzeniem ich praw. Przeniosłoby się także
na szereg dziedzin życia: łatwiejszy dostęp i wpływ w środowisku
politycznym i ekonomicznym, rozwój edukacji rosyjskojęzycznej,
propagowanie kultury rosyjskiej, a tym samym silniejszą adaptację
Rosjan na terytorium Ukrainy.
W opinii ekspertów pojawiają się głosy, że również naród
ukraiński posiadając swój język, chce go rozwijać i pielęgnować,
a pamięć o Związku Radzieckim i dominacji Rosji wywołuje
w większości jego członków sprzeciw wobec uznania rosyjskiego
za państwowy. Była republika związkowa odzyskała niepodległość i nie chce poddać się wpływom rosyjskim – w postaci rosyjskiego jako języka państwowego. Ponadto jego obecność w życiu
społecznym Ukrainy prowadzi do ograniczenia języka tytularnego
– w konsekwencji obniżając jego status polityczno-społeczny.
Dniepr, dzieląc Ukrainę na dwie części, wyznaczył także obszary wpływów kulturowych, co obrazują granice językowe terytorium. Mapa posługiwania się językiem rosyjskim pokrywa się
z regionalnym rozmieszczeniem Rosjan. Język rosyjski „wzmacnia” zróżnicowanie społeczeństwa ukraińskiego i daje Rosjanom
poczucie przynależności do grupy ludności komunikującej się za
jego pomocą. Wyjątkowego znaczenia nabiera dla tych, którzy żyją
poza granicami swojego kraju – „łącząc” ich z ojczyzną. Zapew45
N. Horska, Aktywność…, dz. cyt., s. 201.
306
nia także przedłużenie tradycji i kultury narodowej. Tym samym
oddziałuje na umocnienie tożsamości mniejszości rosyjskiej. Język rosyjski pogłębia także dwujęzyczność na Ukrainie i staje się
przyczyną podziałów tożsamościowych jej populacji. „Stymuluje”
także ludność rosyjską do działania na rzecz zmiany jego statusu,
co polepszyłoby pozycję Rosjan jako mniejszości oraz wpływa na
przyjmowane przez nich postawy polityczne.
UWAGI KOŃCOWE
Poczucie tożsamości narodowej Rosjan na Ukrainie odgrywa
istotną rolę w postrzeganiu przez nich rzeczywistości społeczno-politycznej. Rzutuje ono na sposób adaptacji mniejszości rosyjskiej
do realiów, jakie wytworzyły się po rozpadzie Związku Radzieckiego. Utrata „przewagi” Rosjan wśród innych narodów byłego
imperium komunistycznego kreuje ich postawy polityczne i utrudnia asymilację na Ukrainie. Ponadto poczucie tożsamości Rosjan
jest czynnikiem, który nie pozwala im na „drugorzędne miejsce”
w stosunku do narodu tytularnego. Sprzeciw ludności rosyjskiej wobec statusu mniejszości z kolei implikuje jej konsolidację.
W procesie integrowania wspólnoty Rosjan na Ukrainie szczególne
znaczenie ma poczucie dorobku kulturowego i wspólnego języka.
Ponadto „jednoczenie się” mniejszości rosyjskiej jest formą obrony
przed wpływami kultury ukraińskiej. Świadomość narodowa również wytwarza wyjątkowy rodzaj więzi między Rosjanami, co jest
istotnym czynnikiem trwania i rozwoju narodu rosyjskiego.
Tożsamość narodowa Rosjan odróżnia ich od Ukraińców. Różnice kulturowe i językowe w porównaniu z ludnością tytularną
stymulują Rosjan do wyrażania swojej odmienności w stosunkach
z Ukraińcami. „Odrębność” ta nie jest pozbawiona historycznie
ukształtowanego „pierwiastka wyższości” Rosjan wobec Ukraińców – nazywanych przez nich Małorosjanami. Wzajemne przenikanie się tożsamości obydwu narodów wytworzyło sytuację
dylematów tożsamości ludności rosyjskiej, które wpływają także na postawy polityczne mniejszości rosyjskiej. Szczególną rolę
ogrywają Ci Rosjanie, którzy nie mają rozterek dotyczących swo-
307
jej identyfikacji narodowej i czują się związani z Rosją. To oni są
„generatorem pielęgnowania” tożsamości rosyjskiej i zachowania
odrębności kulturowej, językowej, tradycji i zwyczajów mniejszości rosyjskiej na terytorium ukraińskim. To oni również motywują
do zachowania wspólnoty między ludnością rosyjską na Ukrainie,
co ułatwia artykułowanie interesów grupowych, a także podejmowanie walki o jej status, interesy oraz dostęp do władzy. Stanowią
także „filar” mniejszości rosyjskiej w realizacji jej celów politycznych i ekonomicznych. Ponadto ich „niezadowolenie” ze statusu
prawno-politycznego generuje „napięcia etniczne” między mniejszością rosyjską a Ukraińcami.
Istotne znaczenie dla sytuacji prawno-politycznej mniejszości
rosyjskiej ma także język. Jako ważny atrybut narodu jest czynnikiem jednoczącym wszystkich Rosjan na Ukrainie. Jego obecność
w codziennej komunikacji mieszkańców Ukrainy (szczególnie
w regionach wschodnim i południowym) „nie pozwala” Rosjanom
zapomnieć o ich uprzywilejowanej pozycji z czasów ZSRR – poprzez co stają się oni „oporni” wobec asymilacji. Ponadto język jest
dla mniejszości rosyjskiej źródłem budowania „palety postulatów”
dotyczących zmiany jej rangi prawno-politycznej, a tym samym
generuje jej aktywność polityczną. Więź językowa między ludnością rosyjską dynamizuje także działalność Rosjan, poprzez którą
nie chcą dopuścić do marginalizacji języka rosyjskiego na Ukrainie.
Znaczącym jest, że istniejąca na Ukrainie dwujęzyczność ukraińsko-rosyjska „zaostrza” dodatkowo podziały między Rosjanami
i Ukraińcami. Ponadto ukazuje brak zgodności interesów obydwu
narodów na Ukrainie. Mniejszość rosyjska nie godzi się, aby język
ukraiński stał się składnikiem identyfikacji państwowej dla wszystkich narodowości zamieszkujących Ukrainę. Dwujęzyczna przestrzeń komunikacyjna utrudnia także istnienie społeczeństwa obywatelskiego, gdyż nie wszyscy mieszkańcy Ukrainy na co dzień
aktywnie posługują się językiem ojczystym narodu tytularnego.
Jeden język państwowy na Ukrainie stwarza sytuacje konfliktowe
między jej ludnością. Ponadto różnice językowe stają się „podatnym” podłożem dla ruchów nacjonalistycznych.
308
BIBLIOGRAFIA
Monografie i opracowania
Baluk W., Koncepcje polityki narodowościowej Ukrainy, Wrocław 2006.
Bieleń S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa
2006.
Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2005.
Brubaker R., Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa a kwestie narodowościowe w nowej Europie, Warszawa-Kraków 1998.
Chinn J., Kaiser R., Russians as the new minority Ethnicity and Nationalism in the Soviet Successor States, Boulder 1996.
Horska N., Aktywność narodowa mniejszości rosyjskiej na Ukrainie
(1991-2004), Toruń 2009.
Klučevskij V., Russkaâ istoriâ. Polnyj kurs lekcij, Moskva 2005.
Konieczna J., Tożsamość narodowa a wartości polityczne, religijne i moralne w transformacji ustrojowej. Ukraina na tle Polski i innych krajów Europy Wschodniej, Warszawa 2002.
Kuras I., Etnopolìtolohìâ. Peršì kroki stanovlennâ, Kiїv 2004.
Kuzio T., Ukraine state and nation building, London-New York 1998.
Lebedeva N., Russkaâ diaspora ili čast΄ russkogo naroda? K probleme
opredeleniâ russkih na Ukraine, Moskva 1994.
Nahorna L., Nacìonal’na identičnist’ v Ukraїnì, Kiїv 2002.
Olszański T., Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003.
Riabczuk M., Dwie Ukrainy, Wrocław 2004.
Savoskul S., Russkie novogo zarubež΄a. Vybor sud΄by, Moskva 2001.
Wilson A., Ukraińcy, Warszawa 2002.
Artykuły zawarte w publikacjach nieperiodycznych, czasopismach,
na stronach WWW
Bičenko A., Dudar N., Relìgìjnìst’ ukraїns’kogo suspìl’stva: rìven’, harakter, osoblivostì, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2002, No
10(34).
Dudar N., Šangìna L., Relìgìâ ì vìra v žittì ukraїncìv, „Nacìonal’na
bezpeka ì oborona” 2000, No 10.
309
Frolov K., Rasčlenenie Russkoj Pravoslavnoj Cerkvi - teoriâ i praktika. Informacionno-analitičeskij bûlleten’ - Ukraina, http://www.zatulin.
ru (12.09.2009).
Haritonova N., Russkaâ identičnost’ - ètničeskaâ ili graždanskaâ, w:
S. Û. Panteleev (red.), Russkaâ identičnost΄ na postsovetskom prostranstve, Moskva 2008.
Ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: spìl’ne ì vìdmìnne, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2006, No 7(79).
Ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: stan ì zmìni, „Nacìonal’na bezpeka
ì oborona” 2007, No 9(93).
Jeszkilew W., Literatura kak humanitarna strategia: umowy hry, „Dzerkalo Tyżnia” 2001, nr 36(360).
Kožokin E., Za âzyk nužno borot’sâ, „Russkaâ Pravda” 2009, No 2324(207-208).
Kuzio T., The national factor in Ukraine’s quadruple transition, „Contemporary Politics” 2000, vol. 6, No 2.
Naš Fond, Fond sodejstviâ ob’ edineniû russkogo naroda „Russkie”,
http://www.russkie-fond.ru (19.12.2010).
Osoblivostì ìdentičnostì rosìjs’komovnih gromadân, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2007, No 9(93).
O razvitii i ispolzovaniû âzykov na Ukraine ot 1.07.1997 g, http//www.
gramota.ru (10.02.2006).
O vnesenii izmenenij v Položenie Ob obŝeobrazovatel’nom učebnom zavedenii ot 30.09.2009 g, http://www.rada.gov.ua (12.05.2010).
Poppe E., Hagendoorn L., Titular identification of Russians in Former
Soviet Republics, „Europe-Asia Studies” 2003, vol. 55, No 5.
Portret èlektoratov Ûŝenko i Ânukoviča, 18.01.2005, Kijevskij Centr
Političeskih Issledovanii i Konfliktologii, http://www.analitik.
org.ua.
Prybytkova I., U poškah novìh ìdentičnostej: Ukraїna v etnoregìonalnomu
vimìrì, „Socìolohíâ: teorìâ, metodì, marketìng” 2001, No 3.
Regìoni Ukraїni: perspektivi èdnannâ, šlâhi formuvannâ spìl’noї
ìdentičnostì (vistupi učastnikìv kruglogo stolu), „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2006, No 7.
Russkoâzyčnye graždane Ukrainy, „Ukraina. Informacionno-analitičeskij monitoring” 2009, No 9(29).
310
Russkie i ukraincy: kto my?, „Ukraina. Informacionno-analitičeskij
monitoring” 2010, No 9(50).
Savel’ev A., Naciâ. Russkaâ formula professora Kovalevskogo, w:
P. Kovalevskij, Russkij nacionalizm i nacional’noe vospitanie v Rossii, Moskva 2006.
Savoskul S., Russkie v nezavisimoj Ukraine: status, identičnost’, perspektivy, w: Furma D. E. (red.), Ukraina i Rossiâ: gosudarstva
i obŝestva, Moskva 1997
Sokurov S. A., Prorusskoe i prorossijskoe na Ukraine, w: Panteleev S. Û.
(red.), Russkaâ identičnost΄ na postsovetskom prostranstve, Moskva
2008.
Spìl’na ìdentičnìst’ gromadân Ukraїni: pìdgruntâ, vikliki, šlâhi formuvannâ, „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2007, No 9(93).
Šetkina E., Harizmatičeskie cerkvi: religiâ ili tehnologiâ zombirovaniâ?,
„Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2000, No 10.
Šlâhi ì činniki formuvannâ spìl’noї ìdentičnostì ukraїns’kogo suspìl’stva:
pozicìї fahìvcìv (zaočnij kruglij stìl), „Nacìonal’na bezpeka ì oborona” 2007, No 9(93).
Vas’kovs’kij V., Stan relìgìjnoї merežì v Ukraїnì, „Nacìonal’na
bezpeka ì oborona” 2002, No 10(34).
Wierzbicki A., Russkij narod w teorii i praktyce etnopolityki
w Rosji, maszynopis powielony.
Žuravlev V. E., Pravoslavie kak osnova Russkoj civilizacii i identičnosti΄, w: S. Û. Panteleev (red.), Russkaâ identičnost΄ na
postsovetskom prostranstve, Moskva 2008.

czas w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa time

Transkrypt

Podobne dokumenty

Twoje śmieci zabierane są w - The City of Cardiff Council

nr 100 treść - Warszawa - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

preznetacja-start-w-przyszlosc

Pobierz w formacie pdf.

Part 9 Maj