Pobierz plik PDF - Reader`s Digest

001-004SN_PL6
6/23/09
2:03 PM
Page 3
NIEZWYKŁE
SEKRETY
PRZYRODY
Warszawa 2009
001-004SN_PL6
6/22/09
8:12 AM
Page 4
THE AMAZING SECRETS OF NATURE
was produced by The Reader’s Digest Association
© 2004, The Reader’s Digest Association, Inc.
First English language edition 2004
Original edition first published by Sélection du Reader’s Digest, SA,
212, Boulevard Saint-Germain, 75007 Paris, 2001
CONSULTANTS
Philippe Dubois, ecological engineer and ornithologist
Jean-Claude Bousquet, doctor of science
WRITERS
Vincent Albouy, entomologist
Jean-Claude Bousquet, doctor of science
Jean-Marie Dautria, professor of geology
Frédéric Denhez, scientific journalist
Philippe Dubois, ecological engineer and ornithologist
Serge Lallemand, director of research at CNRS, specialist in tectonics and subduction
Jacques Malavieille, doctor of science, director of research at CNRS
Philippe Masson, professor at Paris-Sud University
Marc Morell, hydrological engineer
Bernard Pellequer, doctor of astrophysics, director of Géospace
Patrick Piro, journalist, specialist in environmental issues
EDITOR Sandy Shepherd
ART DIRECTOR Peter Bosman
DESIGN Mathias Durvie, Colman Cohen
ILLUSTRATIONS Christine Adam, Régis Mac, Jean Soutif, Jean-Louis Verdier
PICTURE RESEARCH Marie-France Naslednikof, Marie-Christine Petit,
Véronique Masini, Danielle Burnichon
Niezwykłe sekrety przyrody
Pierwsze polskie wydanie, Copyright © 2009
WYDAWCA: Reader’s Digest Przegląd Sp. z o.o.
ul. Taśmowa 7, 02-677 Warszawa
tel. 022 319 32 00, faks 022 319 32 99
www.digest.com.pl
REDAKTOR NACZELNY REDAKCJI KSIĄŻEK: Jacek Fronczak
DYREKTOR ARTYSTYCZNY: Maciej Marchewicz
TŁUMACZENIE: Jan Halbersztat
REDAKCJA: Agata Bernat
KOREKTA: Grażyna Nawrocka
INDEKS: Elżbieta Potocka
ŁAMANIE I REDAKCJA TECHNICZNA: Point Plus i Tatiana Kwaśniewska
Produkcja: Janina Dołowa
Druk: Leo Paper Products LTD, China
Reader’s Digest jest prawnie zastrzeżonym znakiem The Reader’s Digest Association, Inc.
Żadna część niniejszej publikacji nie może być w żadnej formie reprodukowana
lub przedrukowywana bez pisemnej zgody Reader’s Digest Przegląd Sp. z o.o.
ISBN 978-83-60530-76-4
US 3564/G
005-008SN_PL
12-06-09
13:03
Page 5
Spis treści
1. POCZĄTEK
RZECZY
Narodziny gwiazd • Gwiezdne żłobki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Morze Czerwone • Pęka kontynent, rodzi się ocean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny wulkanu • Z trzewi Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozsiewanie nasion • Podróżuj albo zgiń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Początek życia zwierząt żyworodnych • Urodzone gotowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NARODZINY WSZECHŚWIATA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Z jajka • Początek życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wychowanie dzieci w królestwie zwierząt • Żłobki, przedszkola, nianie . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wyżywić rodzinę • Pora na małe co nieco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. WSZYSTKO
SIĘ ZMIENIA, WSZYSTKO PRZEMIJA
Linienie • Zmienić skórę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przemiana owadów • Dwa różne ciała w jednym życiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metamorfizm • Od wapieni do marmurów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wzrost roślin • Tajemnice długowieczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
KIEDY ŻYCIE ŻYWI SIĘ ŚMIERCIĄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wyrównywanie wyżyn • Góry – nieśmiertelne olbrzymy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koniec Ziemi • Zapowiedziana śmierć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak umierają gwiazdy • Kosmiczne eksplozje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kwestia wieku • Lekarstwo na starość? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. PRZEKAZYWANIE
28
30
33
34
36
38
39
40
42
ŻYCIA
Dwa sposoby rozmnażania parzydełkowców • Płciowo i bezpłciowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dymorfizm płciowy • Jak plus z minusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hermafrodytyzm • Męskie i żeńskie w jednym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
JAK ZDOBYĆ PARTNERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łososie: śmiertelne rozmnażanie • Ktoś umiera, by ktoś mógł żyć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Torbacze • Kieszonkowe dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zachowania rodzicielskie zwierząt jajorodnych • Dzielni rodzice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. NIEZNANY
10
12
13
14
17
18
20
22
24
46
47
50
52
56
58
60
ŚWIAT I TO, CO NIEWIDZIALNE
Droga Mleczna • Gwiezdny szlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ziemia w Układzie Słonecznym • Wyjątkowa planeta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Materia we wszechświecie • Dziewięćdziesiąt dwie proste struktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Narodziny Ziemi • Weź nieco gazu i pyłu... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PODRÓŻ DO ŚWIATA SKRAJNOŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Komórka • Życie z klocków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mikroorganizmy • Małe bywa piękne... albo śmiertelnie groźne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mikrusy królestwa zwierząt • Pożyteczne czy szkodliwe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
64
67
70
72
74
76
78
80
5
005-008SN_PL
12-06-09
13:03
Page 6
5. NA
PODBÓJ ŚWIATA
Mechanika poruszania się pod wodą • Pływanie i unoszenie się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Mechanika latania • Władcy przestworzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Jak poruszają się zwierzęta • Pełzają, biegają, skaczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Niebezpieczne podróże • Nomadzi świata zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Migracje owadów • Odyseja maluchów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
CIĄGLE W RUCHU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Migracje ptaków • Co roku ta sama trasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Zwierzęta, którym w wędrówce pomaga człowiek • Pasażerowie na gapę . . . . . . . . . . . . . . . 99
Migracje ssaków lądowych • Wędrowcy duzi i mali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Migracje zwierząt morskich • Przełamując fale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Techniki orientacji w podróży • Na północ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
6. CENA
PRZETRWANIA
Przystosowanie do środowiska wodnego • Życie w wodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przystosowanie do życia w ciemności • W jaskini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przystosowanie do suszy • Przeżyć bez wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szybkie mutacje • Kilka pytań o ewolucję . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GRUNT TO RODZINKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przystosowanie do niskich temperatur • Nie bądź zmarzluchem! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gatunki zagrożone i niedawno wymarłe • Niedługo ich tu nie będzie... . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gatunki, które nie ewoluowały • Żywe skamieniałości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przystosowanie do zmian klimatu • Więcej słońca, więcej deszczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przystosowanie do środowiska miejskiego • Betonowa dżungla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. TEATR
108
111
112
115
116
118
120
123
124
126
NATURY
Skalne polichromie • Paleta minerałów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Drogie kamienie • Podróż do serca minerałów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kolory roślin i owoców • Sztuka wabienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Baśniowe zamki, wieżyczki i kolumny • Cuda równowagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
MAGIA BARW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łuki, tunele, groty • Natura architektem przestrzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Granitowy paradoks • Głazy w równowadze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konkrecje i trawertyny • Woda: artysta i budowniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bazaltowe organy • Słupy i kolumny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sposoby na drapieżnika • Jak zniechęcić wroga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
130
132
134
136
138
140
141
142
144
146
8. WODA, WSZĘDZIE WODA
Opady • Wielka ulewo, wielka śnieżyco... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prądy • Rzeki płynące w morzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Od lekkiej fali do wściekłych bałwanów • Niespokojne morze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jeziora • Zbiorniki wody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
WIELKA PODRÓŻ MAŁEJ KROPLI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Woda z głębin ziemi • Pomiędzy zimnem a gorącem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lodowce • Zastygłe rzeki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzeki • Kręte strumienie życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
148
150
153
154
156
158
160
162
005-008SN_PL
12-06-09
13:03
9. MAGICZNY
Page 7
ŚWIAT NIEBA
Słońce • Olbrzymi reaktor atomowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fatamorgana • Kiedy światło robi nam kawały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Księżyc • Bardzo ważny satelita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ATMOSFERA JAK SZYBKOWAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tęcze • Kolorowe łuki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grzmot i błyskawica • Gniewne niebiosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chmury • Balet w powietrzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Światła na niebie • Efekty naprawdę specjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. WIELKI
PLAC BUDOWY
Aktywność sejsmiczna • Podziemne uskoki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wulkany • Uwaga, obiekt w budowie! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Grzbiety śródoceaniczne • Tworzenie się skorupy ziemskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kordyliery i wyspy wulkaniczne • Kiedy morze nurkuje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gdy schodzą się kontynenty • Himalaje: gigantyczne zderzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ZIEMIA – PLANETA AKTYWNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Punkty zapalne • Podróżujące wulkany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Delty • Tam, gdzie ląd walczy z morzem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Klify • Tam, gdzie morze walczy z lądem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rafy, bariery, atole • Wapienne katedry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. DACH
166
169
170
172
174
175
176
178
182
184
186
188
190
192
194
196
198
200
NAD GŁOWĄ
Gniazda • Budowanie schronienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ul • Bloki dla owadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kopce termitów • Wieżowce na sawannie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
GENIALNI INŻYNIEROWIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mrówki-prządki i ich gniazdo • Dom szyty na miarę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pająki: jedwabna architektura • W sieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dzicy lokatorzy świata zwierząt • Uroki życia w hotelu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Legowiska, nory, kryjówki • Życie w ukryciu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. KRÓLESTWO
204
207
208
210
212
213
214
216
ZMYSŁÓW
Wrażliwe rośliny • Dar odczuwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Smak u kręgowców • Spróbuj, zanim zjesz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak działa słuch • Wrażliwość na drgania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PERCEPCJA POZAZMYSŁOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak widzą zwierzęta • Złapać światło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmysł powonienia • Dobry nos to za mało . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmysł dotyku • Wrażliwa skóra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
220
222
223
224
226
228
230
13. KRZYKI, MRUCZENIA, SZEPTY
Komunikacja w świecie zwierząt • Język ciała . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Feromony • Chemiczne przesłanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Język dźwięków • Dźwięk może być zaproszeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bioluminescencja • Więcej światła! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BEZ KOMUNIKACJI NIE MA ŻYCIA SPOŁECZNEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Język roślin • Drzewa, które rozmawiają . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ultradźwięki i infradźwięki • Tajne wiadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
232
235
238
241
242
244
246
7
005-008SN_PL
12-06-09
13:04
Page 8
14. UZDRAWIAJĄCA
MOC NATURY
Atmosfera • Świeże powietrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Magnetosfera • Potężny filtr przeciwsłoneczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Właściwości lecznicze wody • U wód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
APTEKA MATKI NATURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwierzęce lekarstwa • Jak leczą się zwierzęta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rośliny lecznicze • Filary współczesnej medycyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rośliny i zwierzęta: żywe apteki • Terapie przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15. TY
250
252
254
256
258
261
264
ZJESZ ALBO CIEBIE ZJEDZĄ
Pułapki i uzbrojenie • Żebym mógł cię lepiej zjeść! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mięsożerne rośliny • Zieloni drapieżcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zbroje i pancerze • Techniki obronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polowanie • Drapieżcy doskonali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rośliny: bierna obrona • Kolce i inne urządzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
EDUKACJA MŁODYCH DRAPIEŻNIKÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kamuflaż i przebranie • Jak oszukać wroga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Techniki obronne zwierząt • Umknąć drapieżcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jad i trucizna • Śmiertelnie groźne jady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16. GNIEW
268
271
272
274
277
278
282
285
288
NATURY
Jak powstają kratery • Kosmiczne zderzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybuchy wulkanów • Gdy góra eksploduje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trzęsienia ziemi • Zabójcze wstrząsy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tsunami • Fale wagi ciężkiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
CYKLE KLIMATYCZNE I ICH ZABURZENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Burze, cyklony, tornada • Wiry w atmosferze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Lawiny • Zdradliwy śnieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wielkie powodzie • Kiedy rzeki występują z brzegów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Osuwiska i lawiny kamienne • Czasem ziemia rusza z miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
292
294
296
298
300
304
307
308
310
17. WSPÓŁPRACA, SOJUSZE, SOLIDARNOŚĆ
Kwiaty i zapylające je zwierzęta • Owocna współpraca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pasożytnictwo • Nieproszeni goście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Symbioza • Razem lepiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polowanie w stadzie • Wespół w zespół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W TUNDRZE: ŻYCIE LEMINGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dzieląc środowisko • Współwłaściciele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Społeczności rolnicze w świecie owadów • Mrówki: rolnicy i hodowcy . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zwierzęta stadne • W kupie raźniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Współpraca międzygatunkowa • Oryginalne sojusze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18. REKORDZIŚCI
312
315
316
318
320
322
323
324
326
NATURY
Największe • Kolosy na glinianych nogach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Najsilniejsze • Strongmeni świata przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Królestwo karzełków • Małe, ale twarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mistrzowie adaptacji • Wszędzie sobie poradzą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Najlepsi sportowcy na ziemi • Szybciej, wyżej, dalej… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
330
333
334
336
338
SŁOWNIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
INDEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
8
009SN_PL
12-06-09
13:06
Page 9
Rozdział
1
NARODZINY
Początek rzeczy
Wykluwanie się krokodyla
nilowego, Botswana.
010-011SN_PL
12-06-09
13:11
Page 10
NARODZINY
GWIAZD
Gwiezdne
żłobki
Gigantyczne obłoki wodoru w przestrzeni
kosmicznej są jak wielkie wylęgarnie, w których
– przy udziale sił grawitacji – powstają tysiące
potężnych kul gazu. Nazywamy je gwiazdami.
W 1995 r. Kosmiczny Teleskop Hubble’a przebadał przestrzeń pełną gazu i cząsteczek pyłu, zwaną mgławicą Orzeł, w gwiazdozbiorze
Węża, w odległości 7 tysięcy lat świetlnych od
Ziemi. W jej centrum widać kształty przypominające ogromne, ciemne chmury odcinające się od jaśniejszego tła.
Pomiędzy tym jaśniejszym obszarem – składającym się głównie z wodoru – a ciemniejszą „chmurą”, czyli obłokiem molekularnym,
widniały trzy potężne kolumny bardzo gęstego gazu o długości ponad 1 roku świetlnego.
Mgławica Orzeł
w gwiazdozbiorze
Węża wzięła nazwę
od ogromnych
chmur
zjonizowanego
gazu – swoistej
„wylęgarni”
gwiazd.
Zarodki gwiazd
W tych przestrzeniach wypełnionych skompresowanym gazem rodzą się i rosną grupy
gwiazd. Niektóre są ogromne (osiem razy
większe od naszego Słońca), inne – mniejsze.
Młode gwiazdy emitują silne promieniowanie ultrafioletowe, które wymiata z najbliższej okolicy kosmiczny pył. Dalsze otoczenie wygląda wtedy, jakby było „zadymione”.
Na obszarze widocznym na zdjęciu po lewej
„wiatr” rozproszył niemal całą otaczającą
gwiazdy materię, pozostawił tylko trzy gigantyczne kolumny pyłu. W tych kolumnach teleskop Hubble’a wypatrzył „niewielkie” (jak na
odległości kosmiczne)
kule o średnicy kilku
jednostek astronomicznych – zarodki przyszłych gwiazd.
Jednostka astronomiczna (j.a.) równa jest
Galaktyka
Psów Gończych
– fragment Wielkiej
Niedźwiedzicy.
Gwiazdy powstają
w ramionach tej
wielkiej spirali.