Zeszyty naukowe nr 5

Zeszyty naukowe nr 5
2006
Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni
Dominika Hołuj
Rola samorządu terytorialnego w kształtowaniu
procesu rozwoju Miasta Krakowa w okresie
autonomii (1866-1918)
Wprowadzenie
Początki samorządności jako wyrazu decentralizacji władzy państwowej,
stanowiące w swych założeniach i przesłaniu zalążek współczesnych procesów
rozwoju samorządności lokalnej, datują się w Krakowie na 20 lutego 1866 roku,
kiedy to Sejm Krajowy uchwalił Tymczasowy Statut gminy dla stołecznego,
królewskiego miasta Krakowa. Wprawdzie w okresie wcześniejszym, w latach
1848-1853, chwilowo funkcjonowały w Krakowie władze samorządowe, to jednak zgodnie z wytycznymi polityki Austro-Węgier, zostały one zlikwidowane1.
Tak więc za faktyczny początek okresu rozwoju samorządności w Krakowie należy uznać rok 1966, w którym miasto otrzymało fundamentalny dlań dokument
– statut miejski, sankcjonujący istnienie władz lokalnych o określonych wymiarach autonomiczności. Uregulowanie to, wchodząc w życie z dniem pierwszego
sierpnia 1866 r., otwarło przed miastem szerokie możliwości rozwoju i zaistnienia w rzeczywistości społeczno-polityczno-gospodarczej, a także kreowania jej,
mając na względzie własne cele i zamierzenia.
W kontekście ówczesnych uwarunkowań politycznych, w jakich funkcjonowały Ziemie Polskie, nadanie miastu statutu dało podwaliny funkcjonowaniu lokalnej władzy, które w połączeniu z działaniami wybitnych osobistości lokalnej
polityki w osobach kolejnych prezydentów miasta Krakowa, pozwoliły na rozwinięcie potencjału tkwiącego w mieście, jego mieszkańcach i dziedzictwie.
Tabela nr 1
Prezydenci Krakowa w okresie Autonomii Galicyjskiej
Józef Dietl
Mikołaj Zyblikiewicz
Ferdynand Weigel
13.09.1866 – 18.06.1874
02.07.1874 – 07.02.1881
17.02.1881 – 17.11.1884
50
Feliks Szlachtowski
Józef Friedlein
Juliusz Leo
Jan Kanty Fedorowicz
17.11.1884 – 10.05.1893
24.05.1893 – 07.07.1904
11.07.1904 – 21.02.1918
06.03.1918 – 13.07.1924
Źródło: Bieniarzówna J., Małecki J.M., Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1976-1918, Wydawnictwo
Literackie Kraków 1979, s. 240.
1. Czasy prezydentury Józefa Dietla oraz kontynuatorów jego planów rozwoju Miasta Krakowa
Pierwszy prezydent Miasta Krakowa ery autonomicznej, Józef Dietl, miał do
spełnienia szczególną rolę. Jego zadaniem było na wstępie dokonanie oceny stanu gospodarki miasta, następnie zaś opracowanie planu działania z uwzględnieniem najpilniejszych potrzeb ośrodka. Plan taki został nakreślony przez Dietla
już na pierwszym posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 31 października 1966 r.2.
Założenia planu obejmowały szeroki zakres spraw. Wprawienie w ruch gospodarki Krakowa było ogromnym wyzwaniem. Był on bowiem w połowie XIX
wieku miastem zacofanym gospodarczo, zaniedbanym i nieuporządkowanym.
W wybranych wypowiedziach świadków tejże epoki Kraków przedstawiał się
jako3: ruina przeszłości (Pamiętnik, Deotyma, 1843 r.), trup stolicy (Honore de
Balzac, 1847 r.), miasto grobowe (Listy o Krakowie, Walerian Kalinka, 1850),
wielkie cmentarzysko (Józef Ignacy Kraszewski, Zagadki, 1973 r.).
Pomimo ogólnie złego stanu miasta, Dietl miał jednak świadomość, że
Kraków, z całym bagażem przeszłości, tradycji i historii, ma rzadką szansę zbudować nowoczesny ośrodek miejski o szczególnych zaletach. Chciał on,
aby Kraków połączył w sobie funkcje, które już pełnił -„matecznik polski”z wszystkimi wygodami i osiągnięciami życia miejskiego, czyniącego miasto
z jednej strony przyjazne mieszkańcom, z drugiej zaś szczycące się posiadaniem
bezcennych zasobów, zarówno materialnych, jak i duchowych. Nie wystarczyło
więc zarządzanie miastem polegające na wypełnianiu funkcji samorządu poprzez
zaspokajanie potrzeb nakierowanych wyłącznie na mieszkańca. Dietl zdawał sobie sprawę, że taka polityka lokalna zdegradowałaby dodatkowo już znacznie
nadwątloną sytuację miasta. Kraków potrzebował wizji godnej miasta o królewskiej i stołecznej przeszłości.
Rola Krakowa, zarówno gospodarcza jak i naukowa, w okresie rozbiorowym
uległa znacznej degradacji. Ze znaczącego ośrodka handlowego, miejsca kwitnącej kultury oraz żywej nauki, stał się on lokalnym miejscem wymiany o niskim
natężeniu oraz słabej jakości i dywersyfikacji produktów handlowych, przetrwalnikiem kultury i nauki, funkcjonującej jeszcze na fali pamięci o dawnej świetności4. Dodatkowo trudną sytuację miasta pogłębiało fortyfikowanie Krakowa, któ-
51
ry stał się w połowie XIX w. nadgraniczną twierdzą monarchii austriackiej5.
Mając na względzie szczególne cechy ośrodka, w którym sprawował
urząd, Dietl w następujący sposób sformułował główny postulat swojej koncepcji rozwoju miasta: „Trzeba, aby ten Kraków, który już nie może świetnieć
potęgą zasobów materialnych, świetniał potęgą zasobów duchowych (...)”6.
Założenie to miało się wypełnić między innymi poprzez proces budowania silnego ośrodka nauk, zarówno teoretycznych, jak i stosowanych. Stąd miał iść pomysł, inicjatywa, jako sposób na pobudzenie gospodarki, a także uniezależnienie miasta od wahań koniunkturalnych. Postulowane przez Dietla budowanie
bogactwa gospodarczego miasta na bazie własnych wyników badań, a więc
w oparciu o pomysły, patenty, innowacje, stanowi wyraz znakomitego zmysłu
ekonomicznego kierującego miastem doktora medycyny, który w swej Mowie
stwierdza „Powinien on (Kraków – przyp. aut.) być wielką pracownią narodową”, szerzyć światło nauk7. W nauce ekonomii bowiem idee rozwoju miasta opartego na wiedzy, przeżywają rozkwit dopiero w erze postindustrialnej. „Pomysł na
miasto” przedstawiony przez pierwszego Prezydenta ery autonomicznej jest aktualny także w realiach gospodarczych końca XX i początku XXI wieku.
Kraków posiadał, oprócz drzemiącego w nim potencjału naukowo-oświatowego, „legalne” życie polityczne. Jak nigdzie w innych zaborach, tu mogły się
rozwijać stronnictwa, wydawać własną prasę, na jej łamach prezentować programy. Najsilniejszą grupę stanowili w Krakowie konserwatywni Stańczycy.
Opozycję względem nich tworzyły ugrupowania demokratyczne. Kraków był
ponadto siedzibą głównej filii emigracyjnego stronnictwa Hotel Lambert8.
Swobody, którymi cieszyło się miasto, pozwoliły zbudować środowisko polityczne, realizujące się między innymi właśnie poprzez działalność w samorządzie miejskim.
Słabość gospodarcza Krakowa łączyła się ze zdegradowanym wyglądem
miasta, katastrofalnym stanem urządzeń komunalnych, a co za tym idzie problemami natury zdrowotnej. Rozwiązanie pilnych potrzeb z zakresu sytuacji sanitarnej Krakowa połączył Dietl z kwestią „ozdobności” miasta, postulując wprowadzanie w życie takich decyzji, które uczynią z Krakowa miasto przyjazne
mieszkańcom, nie tylko poprzez uruchomienie najnowszych zdobyczy z zakresu
infrastruktury miejskiej, ale również poprzez przystąpienie do „porządkowania”
miasta. Kraków miał się stać miastem: czystym, zdrowym i ozdobnym, które swoim wyglądem będzie „nęcić” i „przyciągać”. Realizację tego postulatu widział
Dietl w przeprowadzeniu szeregu inwestycji infrastrukturalnych (wodociągi, kanalizacja, drogi, chodniki, uregulowanie stosunków wodnych), ale także, nie zapominając o szczególnych walorach Krakowa, podnosił konieczność przywrócenia dawnego blasku pamiątkom przeszłości (renowacje, odbudowy obiektów zabytkowych)9. Szczegółowe wytyczne działań w powyższym zakresie nakreślił
Dietl w Projekcie uporządkowania miasta Krakowa w ogólnych zarysach skre-
52
ślonym przez prezydenta miasta odczytany na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu
5 stycznia 1871 r. Tamże zaznaczył Dietl rolę, jaką spełni wyposażenie miasta
w urządzenia służące nie tylko wygodzie, ale i higienie, a co za tym idzie poprawie zdrowotności mieszkańców. Ponadto podkreślił on znaczenie tychże działań
jako impulsów dla rozwoju budownictwa, w tym szczególnie mieszkaniowego10.
Z rozmachem zakreślone tory rozwojowe miasta nie stanowiły jedynego wyznacznika rangi wystąpienia pierwszego Prezydenta. Przede wszystkim należy
zauważyć, iż Dietl, którego cechował brak doświadczenia na podobnym stanowisku, wytyczał precyzyjnie ścieżki realizacji swoich postulatów, wskazywał na
konkretne podmioty, które powinny stać się motorami rozwoju.
Podwaliny rozwoju nauk stosowanych widział Dietl w rozwijaniu sieci szkół,
w tym zawodowych, agronomicznej, handlowej, leśnej, górniczej. Szczególne
miejsce i uwagę poświęcał Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, którego potencjał
w okresie obejmowania przez niego urzędu Prezydenta znacznie podupadł11.
W swojej idei rozwoju miasta ważną rolę Dietl przypisał Uniwersytetowi, postawił na jego rozwój, zarówno jako nośnika kilkusetletnich tradycji miasta naukowego, jak i podmiotu skupiającego w sobie znaczny potencjał intelektualny.
Do głównych animatorów rozwoju miasta zaliczał Prezydent, oprócz organów samorządu miejskiego, obywateli miasta, akcentując rolę: inteligencji, środowiska kupieckiego oraz rzemiosła. Kraków nie miał rozwiniętego przemysłu,
brak było w strukturze ludności burżuazji. Proces tworzenia i wzmacniania stanu
średniego był znacznie utrudniony. Dostrzegając rolę Krakowa jako miasta o dużych tradycjach rzemieślniczych, a jednocześnie obserwując upadek tychże działalności, postulował Dietl stworzenie możliwości ich podniesienia z jednej strony poprzez edukację, z drugiej zaś przez pomoc finansową, założenie stowarzyszeń rękodzielniczych12. Na bazie rzemiosła miała zostać zbudowana brakująca
warstwa społeczna – stan średni. Dietl akcentował potrzebę asymilacji Żydów,
tym samym uznając ich rolę we współtworzeniu pozycji miasta jako przedstawicieli znacznej części krakowskiego środowiska kupieckiego13 i inteligenckiego. W swojej Mowie tak określił znaczenie społeczności żydowskiej dla rozwoju miasta: „wcielamy doń wielką część inteligencyi, pracy i oszczędności krajowej, tych niezbędnych czynników wszelakiego materyalnego rozwoju”14. Ponadto
Dietl postulował współpracę z władzami: państwowymi, kościelnymi oraz wojskowymi15.
Jako podstawowy element z zakresu naprawy funkcjonowania samego samorządu wskazywał na konieczność reorganizacji magistratu w myśl zasady
koncentrowania się na „działaniu”, a nie „pisaniu”, a co za tym idzie na sprawnym wykonywaniu uchwał, co nie tylko miało przyspieszyć i usprawnić magistrat, ale także obniżyć koszt realizacji poszczególnych zadań. O urzędnikach
miejskich pisał zaś, iż powinni być: wierni, gorliwi, nieskazitelni i rzetelni16.
53
Wobec ogromu potrzeb o charakterze podstawowym, inwestycje w sprawy:
kultury, sztuki, nauki, ozdobności miasta, spychane były na drugi plan wydatków budżetu miasta. Okres autonomii w dziejach samorządu stanowi więc walkę
pomiędzy potrzebami społecznymi natury egzystencjalnej a wymaganiami rozwoju funkcji metropolitalnych Krakowa. Kierunki inwestowania środków publicznych były niejednokrotnie przedmiotem krytyki, sporów, znajdujących swe
odzwierciedlenie nie tylko jednak w przebiegu prac organów miejskich, ale także w ożywionej dyskusji na łamach lokalnej prasy, reprezentującej poszczególne
grupy interesów w Radzie Miejskiej.
Szerokie i zarazem pilne potrzeby miasta łączyły się z kiepskim stanem
jego finansów. Uporządkowanie stanu majątkowego gminy było kolejnym wyzwaniem. W majątku i we wpływach z podatków i opłat widział Dietl znaczące źródło zasilania finansów gminy17. Proces gromadzenia majątku i walki o źródła dochodów był jednak długotrwały i napotykał na liczne przeszkody, stąd też
Dietl zdawał sobie doskonale sprawę, że samorząd nie jest w stanie samodzielnie zbudować potęgi miasta. Potrzebny był montaż finansowy, poszukiwanie obcych źródeł zasilania budżetu. Choć droga ta była ryzykowna dla systemu płynności finansowej miasta i krytykowana wielokrotnie przez opozycję18, okazała
się jednak wyborem słusznym. Niezależnie od poszukiwania zewnętrznych źródeł finansowania, udało się pierwszemu prezydentowi w ciągu sześciu lat urzędowania podwoić dochody miasta i zwiększyć wydatnie, w stosunku do stanu zastanego, majątek gminy19.
W związku z piętrzącymi się problemami, spowodowanymi zarówno koniecznością przekonania Rady Miejskiej, co do słuszności kierunków inwestycji, jak i trudną drogą zdobywania funduszy na ich wykonanie, realizacje poszczególnych postulatów dr. Dietla oddalały się w czasie. Za jego prezydentury
rozpoczęto jedynie przygotowania do wypełniania poszczególnych założeń planu zawartego w Mowie z października 1866 r. Prace nad uruchomieniem infrastruktury miejskiej, czy też porządkowaniem substancji materialnej miasta były
z racji swej natury zadaniami długoterminowymi. Tak więc kontynuatorami,
a niekiedy faktycznymi realizatorami planu Dietla, byli jego następcy w osobach: Mikołaja Zyblikiewicza, Ferdynanda Weigla, Feliksa Szlachtowskiego
oraz Józefa Friedleina.
W okresie prezydentury Mikołaja Zyblikiewicza dokończono, kluczowy dla
wizerunku miasta, proces odnowienia i nadania nowego znaczenia Sukiennicom.
W latach 1875-1879, według projektu Tomasza Prylińskiego, wykonano prace
związane z ich przebudową20. W okresie obejmowania przez Dietla obowiązków
prezydenta miasta wokół budynku Sukiennic narastały różne kontrowersje, związane z koniecznością zdecydowania o jego dalszym funkcjonowaniu. Wahano się
pomiędzy pomysłem ich odnowienia a koncepcją zburzenia zabudowań i urzą-
54
dzenia płyty Rynku Głównego jako przedłużenia koncepcji miasta-ogrodu poprzez zagospodarowanie jego płyty na wzór Plantacji21. Decyzja o odnowieniu
gmachu została jednak podjęta. Inwestycja ta miała okazać się kluczowym elementem budowania nowego wizerunku miasta, potwierdzając tym samym intuicję Dietla w kwestiach kształtowania elementów wizerunku nowoczesnego
Krakowa. Po ukończeniu odnowy krakowski „Czas” napisał: „Kraków cieszy się
i chlubi odnową tej budowli, która pod wielu względami zrosła się niejako z jego
życiem handlowym i codziennym i stała pamiątkowym niejako zabytkiem”22.
W zakresie poprawiania stanu tkanki miejskiej rozpoczęto przygotowania do
restauracji Wawelu. Ponadto za prezydentury Zyblikiewicza powstały liczne budowle miejskie: szkoły, koszary straży pożarnej, rzeźnia miejska. Udało się również wypełnić plan Dietla w zakresie uregulowania stosunków wodnych poprzez
zasypanie koryta Starej Wisły. Kontynuowano prace nad rozbudową sieci kanalizacyjnej, porządkowaniem stanu ulic23.
Wypełniając poszczególne założenia powyższego Planu prezydenci Miasta
Krakowa rozwijali niekiedy wprowadzone przez Dietla wątki, dodając do głównego celu dodatkowe cele szczegółowe, które, przekładając się na kolejne korzyści dla miasta, otwierały przed nim nowe drogi rozwoju. Przykładem twórczego
rozwijania koncepcji postawionych przez Dietla był chociażby pomysł utworzenia w Krakowie Szkoły Sztuk Pięknych. Prezydent Zyblikiewicz, idąc za pomysłem Dietla, rozszerzył ideę rozwoju miasta jako ośrodka naukowego24. Z uwagi na zaplecze materialne i duchowe, jakie posiadał Kraków, ustanowienie szkoły kształcącej artystów stanowiło naturalną potrzebę.
Następca Zyblikiewicza – Ferdynand Weigel uruchomił, tak ważne dla
Dietla, Miejskie Biuro Statystyczne, którego zadaniem było dostarczanie
Magistratowi niezbędnych informacji na temat: wad, które należy usunąć, szkód,
które trzeba naprawić, oszczędności, jakie należy zaprowadzić czy też wskazywania źródeł poszukiwania dochodów25. Ponadto za jego prezydentury w dalszym ciągu prowadzono prace mające na celu uporządkowanie miasta, założenie wodociągów i uregulowanie Wisły, a także uruchomiono przewozy tramwajem konnym26. Kolejny Prezydent Miasta – Feliks Szlachtowski dokończył dzieło budowy Collegium Novum, jako etapu rozbudowy Uniwersytetu – trzonu
naukowego potencjału miasta.
Inwestycje infrastrukturalne, takie jak wodociągi, kanalizacja, organizacja transportu zbiorowego potrzebowały wielu lat na uruchomienie. Związane
to było zarówno z problemami finansowymi miasta, jak i koniecznością dokonania wcześniejszych inwestycji, przygotowujących warunki do otwarcia inwestycji głównej. Kolejni prezydenci miasta przybliżali swymi działaniami realizację
celów Dietla. Miasto było sukcesywnie kanalizowane, tak że w roku 1915 długość sieci osiągnęła 91 km. Wodociągi otwarto za prezydentury piątego z kolei
55
prezydenta ery autonomicznej – Józefa Friedleina, w roku 1901, zaś elektrownię miejską uruchomiono w 1905. Wiele lat zajęło również porządkowanie miasta. W związku ze zwiększaniem się obszaru zurbanizowanego, rozpoczęto organizowanie transportu zbiorowego. Początkowo Kraków uzyskał ominbusy konne, następnie tramwaj konny. Rozwój techniki pozwolił w stosunkowo krótkim
czasie na wprowadzenie nowoczesnych rozwiązań w tym zakresie, takich jak
tramwaj elektryczny (od 1901 r.). W przededniu wybuchu I Wojny Światowej
rozpoczęto próby uruchomienia transportu autobusowego, łączącego Dworzec
z Salwatorem. W zakresie przesyłu niematerialnego uruchomiono w 1893 r. centralę telefoniczną27.
Kraków, jako miasto kultury i sztuki, potrzebował dla jej rozwoju odpowiedniej infrastruktury. Ówczesny Teatr Miejski położony przy placu Szczepańskim
nie spełniał już, pomimo odnowienia i przebudowy, wymogów nowoczesności.
Idea wybudowania nowego gmachu Teatru wydawała się naturalną konsekwencją braku możliwości rozwojowych wspomnianych dziedzin. Okazała się jednak
nie tak oczywista, bowiem wokół pomysłu narosło wiele różnego rodzaju kontrowersji. Pomimo kwestionowania jej celowości w 1872 r. decyzja zapadła. Prace
rozpoczęto jednak z wieloletnim opóźnieniem, do czego przyczynił się między
innymi brak funduszy. W 1890 r. przeznaczono na budowę Teatru część środków z pożyczki, jaką zaciągnęło w 1872 roku Miasto na inwestycje miejskie (początkowo miały być one wykorzystane m.in. na budowę wodociągu miejskiego).
W połączeniu z darowizną pieniężną z prywatnych zapisów, Miasto posiadało
odpowiedni kapitał, aby przystąpić do realizacji inwestycji28.
Dodatkowo sprawie budowy Teatru dodawał dramaturgii konflikt, jaki narósł pomiędzy władzami miasta a Janem Matejką, który domagał się zmiany lokalizacji budowy z uwagi na chęć ocalenia zabudowań klasztoru Duchaków.
Postulaty Matejki nie zostały uwzględnione. W symbolicznym geście Matejko
oddał „klucze do miasta”. Przyczyn tak dramatycznego końca tego konfliktu upatruje się w odmiennych wizjach miasta, reprezentowanych z jednej strony przez
interrexa Matejkę, z drugiej zaś przez władze miejskie. Dla Matejki Kraków dalej pozostawał miastem w formie z połowy XIX w. z Rynkiem stanowiącym jego
centrum. Tymczasem miasto, chcąc wkroczyć na ścieżkę budowy wielkomiejskiego ośrodka o rozwijających się funkcjach metropolitalnych, musiało podejmować niekiedy odważne i kontrowersyjne decyzje29. Lokalizacja Teatru, której
towarzyszyło wyburzenie zabudowań Duchaków, nawet we współczesnych publikacjach bywa uznawana za błąd, pomimo jednoczesnego uznania niekwestionowanych korzyści dla miasta, jakie spowodowała30.
Procesu kształtowania nowego wielkomiejskiego centrum w okolicy placu
Św. Ducha nie udało się dokończyć. Obok gmachu Teatru nie powstał bowiem
nowy Ratusz Miejski projektu Jana Zawiejskiego. Pozostała jednak myśl rozwo-
56
ju przestrzennego centrum miasta, które nie mieściło się już w swych średniowiecznych granicach. Idea ta, z równie dużymi kontrowersjami i problemami jak
przed stu laty, jest żywa do dziś.
Realizacje inwestycji, ocena celowości ich dokonania oraz zakresu, była
konsultowana lub też czerpała z rozwiązań wybranych przez samorządy innych
miast europejskich, które posiadały już określone obiekty, w tym nowoczesną
infrastrukturę. W tym celu przykładowo Dietl odwiedził Zagrzeb w roku 1879,
gdzie wizytował nowootwarty wodociąg miejski31. Miasto w swych działaniach
korzystało z doświadczeń samorządów innych miast również w kwestiach finansowych. Pożyczka zaciągnięta przez Miasto w roku 1871 wzorowana była na
modelu opracowanym w Innsbrucku32.
2. Wielki Kraków – wizja rozwoju miasta ukształtowana przez Juliusza Lea
Na nowe tory rozwoju miasta pchnął je Prezydent Juliusz Leo, który stanowisko objął w roku 1904 i pełnił je do roku 1918. Juliusz Leo był prezydentem,
który nie tylko podejmował kroki celem wypełniania planów nakreślonych przez
poprzedników. Do historii miasta przeszedł on jako twórca planu tzw. Wielkiego
Krakowa. Był prezydentem, którego misją nie było, jak w przypadku Dietla, podniesienie miasta z wieloletniego marazmu, ale nadanie biegu już rozwijającemu
się organizmowi miejskiemu.
Duże miasta w początkach dwudziestego wieku, zaczęły coraz bardziej oddalać się, zarówno w materialnym jak i niematerialnym wymiarze, od osadnictwa
typu wiejskiego. Oprócz oczywistych różnic, widocznych zarówno w ekonomice miasta jak i jego zewnętrzności, w miastach zaczęła pojawiać się niespotykana
gdzie indziej infrastruktura, wzmagające się koncentracja ludności, podmiotów,
indukowały popyt na specyficzne dobra i usługi, a co za tym idzie kształtowały
wyraźnie odrębny od ruralnego system ekonomiczny i przestrzenny33.
Proces kształtowania miejskiego wyglądu tkanki urbanistycznej i infrastruktury, w połączeniu z rosnącymi oczekiwaniami obywateli miast, stawiał przed
władzą lokalną nowe wyzwania. Znacząca rola samorządu w kształtowaniu warunków i standardów życia w mieście, doskonale zauważona przez dra Dietla, na
początku wieku dwudziestego uległa spotęgowaniu. Rozwój komunikacji, a także zmiany w sposobie wytwarzania, wzrost powiązań ośrodka z innymi miastami
położonymi w coraz to większej od niego odległości musiały zmienić sposób postrzegania roli i funkcji miasta. Z układu miasta centralnego ośrodki powoli przechodziły do układów sieciowych, w których dominanty stanowią jednostki miejskie o najlepiej rozwiniętych wzajemnych powiązaniach i zależnościach.
Te zmiany w uwarunkowaniach ekonomicznych, a także wyraźnie wykrysta-
57
lizowana rola lokalnej władzy, stanowiły dla Lea impuls do opracowania śmiałego planu, w którym samorząd pełnić miał aktywną rolę kreatora wizerunku
miasta. Okres prezydentury Lea zbiegł się w czasie z okresem urzędowania premiera rządu wiedeńskiego Ernesta von Körbera. Podejmując wyzwanie wyciągnięcia monarchii z zacofania gospodarczego, które miało się dokonać poprzez
rozległy proces inwestycyjny, otworzył on niejako drogę dla urzeczywistnienia
planów prezydenta Lea. Idea Wielkiego Krakowa znakomicie pasowała do założeń Körbera, dla którego jednym z celów było stworzenie sieci kanałów żeglownych na rzekach Dunaj-Odra-Wisła34. Wizja Körbera nie została zrealizowania,
pozostawiła w Krakowie jako pozostałość, istniejące do dziś, bulwary wiślane.
Koncepcja Lea zaś otwarła przed Krakowem szerokie możliwości rozwojowe.
Prezydent Leo przystąpił do rozszerzenia granic miasta jako do długookresowego celu. Rozszerzenie granic nie stanowiło celu samego w sobie, było dopiero początkiem drogi, bowiem tereny, które miasto objęło swoimi granicami, wymagały w pierwszej kolejności wizji zagospodarowania, następnie zaś
skrupulatnej i planowej ich realizacji. Kluczowym etapem budowania koncepcji Wielkiego Krakowa było rozpisanie w 1909 r. konkursu na „plan regulacyjny” dla miasta. Wygrała koncepcja autorstwa zespołu znanych krakowskich architektów: J. Czajkowskiego, W. Ekielskiego, T. Stryjeńskiego, L. Wojtyczki
i K. Wyczyńskiego35. Wypełnianie założeń planu, połączone z klarowną polityką
miejską w zakresie uzbrajania i szczegółowego planowania przeznaczenia, objęło swym okresem czas aż do wybuchu I Wojny Światowej36. Ciężar finansowy
i organizacyjny skutków wprowadzenia planu Lea spoczął jednak głównie na
barkach władz miasta okresu dwudziestolecia międzywojennego.
W okresie prezydentury Lea udało się też w 1905 r., po wielu latach starań,
odzyskać Wawel, oswobodzić go z funkcji wojskowej37. Ta, od wielu lat oczekiwana, decyzja władz wojskowych przyniosła z sobą kolejne wyzwanie dla samorządu w związku z koniecznością odnowienia obiektu. Ta i inne inwestycje miejskie wymagały potężnego zastrzyku finansowego dla miasta. Stąd też władze
lokalne, chcąc podjąć się ich realizacji musiały poszukiwać obcych źródeł finansowania. Decyzję o zaciągnięciu dużej pożyczki, bo w wysokości 24.600.000
koron podjął Prezydent Leo w roku 1908 r., przeznaczając uzyskane z niej środki pieniężne na realizację inwestycji miejskich38. Należy jednak dodać, że zasługą Lea dla finansów Miasta było przede wszystkim znaczne podniesienie dochodów własnych gminy. W roku 1902 wynosiły one 3.000.000 koron, zaś w 1914
już 14.000.000 koron39.
Należy zauważyć, że przemiany, które dokonywały się w Krakowie w latach przedwojennych, stanowiły wyraz nowych trendów rozwojowych Krakowa.
Miasto przechodziło przeobrażenia, nie tylko dotyczące samego jego wizerunku, ale może przede wszystkim mentalności mieszkańców. Kosmopolityzm i li-
58
beralizm zaczynały odmieniać tradycyjne, konserwatywne oblicze Krakowa.
Pojawianie się i rozwój nowych trendów myślowych, światopoglądowych, nie
tylko owocowało konkretnym realizacjami, projektami, ale przede wszystkim
było wyznacznikiem gruntownych przemian mieszkańców miasta, a co za tym
idzie sposobu „myślenia” o mieście. Miasto wchodziło w kolejny etap przemian.
Rozumieniu Krakowa z połowy XIX w., zostały przeciwstawione prądy przełomu wieków, które aż do wybuch Wojny rozwijały się, tocząc walkę o nowy, inny
wymiar miasta. Kraków pozostawał „centrum polskości”, równocześnie jednak
rozrastał się w organizm miejski o nowoczesnych cechach, aspirujący do roli nie
tylko „miasta pamiątek”, ale także prężnej gospodarki, osadzonej m.in. na: handlu, przemyśle, kapitale finansowym40. W decyzjach Lea odnajdujemy zarówno działania na rzecz zapewnienia odpowiednich warunków życia ludności miasta (regulacja Wisły, budowa gmachów publicznych, placówek opiekuńczych),
jak i świadomą politykę inwestycyjną, ukierunkowującą rozwój o charakterze
wielkomiejskim. Prezydent dbał o pozyskiwanie nowych terenów pod inwestycje, które miały być zagospodarowane zarówno na budowę gmachów najważniejszych instytucji w mieście, regulowanie układu komunikacyjnego, ale
także na kontynuowanie rozwoju miasta-ogrodu. Za prezydentury Lea miasto
nabyło przykładowo Park Wolski. Gmina dbała również o dalsze podtrzymywanie rozwoju opartego na potencjale zgromadzonego tu dziedzictwa narodowego.
W początkach XX wieku Gmina nabyła od Czapskich ich zbiory a także przejęła
pamiątki po Janie Matejce, włączając je w zasoby Muzeum Narodowego41.
Rozległe plany rozwojowe władz miasta, bogate w działania sankcjonujące wielotorowy rozwój jednostki, pokrzyżował wybuch I Wojny Światowej.
Realizacja śmiałych zamierzeń musiała zostać odsunięta w czasie, niekiedy na
wiele lat.
3. Podsumowanie
Samorząd okresu Autonomii Galicyjskiej odegrał kluczową rolę w budowaniu wizerunku miasta, zarówno tego gospodarczego, naukowego jak i kulturowego. Stanowił on szczególnie uprzywilejowany podmiot w polskim
mieście pod obcym panowaniem. W trudnych czasach niepewności co do stabilności władzy, stał się aktywnym uczestnikiem życia miasta. Jak pokazuje historia, wytyczona przez Dietla odważna, niekiedy kontrowersyjna, ale długookresowa i przyszłościowa wizja, uczyniła ze sprowincjonalizowanego i zacofanego gospodarczo miasta nowoczesny ośrodek miejski końca XIX i początku XX
wieku. Pomimo ogromnych zapóźnień, a co za tym idzie konieczności wykonania dużego wysiłku celem wykreowania w mieście silnych czynników produkcji,
takich jak: wykwalifikowania siła robocza, kapitał i zasoby materialne konieczne do rozwijania poszczególnych rodzajów działalności, Kraków podźwignął się
59
z marazmu i otępienia, co niewątpliwie było w dużej mierze funkcją sprawnych
i dalekosiężnych działań samorządu miejskiego.
Sukces i znacząca rola, jaką odegrał samorząd w okresie Autonomii
Galicyjskiej, był nie tylko funkcją jakości konstrukcji ustroju miasta, wysokości
środków finansowych oraz warunków polityczno-społecznych. Znakomite znaczenie w niespełna pięćdziesięcioletnim okresie funkcjonowania samorządnego Krakowa ery autonomicznej odegrali ludzie, będący osobowościami o dużej
charyzmie, zaangażowaniu w sprawy publiczne, których wizje Krakowa sankcjonowały jego pozycję jako miasta europejskiego, które bez kompleksu niższości
prowincjonalnego ośrodka winno stać się ważnym punktem na kulturalnej, naukowej, a także i gospodarczej mapie Europy.
Na uwagę zasługuje też fakt konsekwencji, z jaką realizowano raz określone
główne cele rozwojowe. Stabilność długoterminowych celów, konsekwentna realizacja raz wytyczonej ścieżki działań stanowi jakość, która zasługuje tym bardziej na uwagę, że często nie stanowi ona wartości we współcześnie kreowanej
lokalnej polityce. Należy pamiętać, że półwiecze działań samorządu miejskiego
w Krakowie można praktycznie zamknąć w dwóch planach działania: pierwszym
– wyznaczonym przez Dietla, kolejnym – autorstwa Juliusza Lea.
Bezspornym pozostaje fakt, że Kraków w okresie funkcjonowania samorządu ery autonomicznej stał się miastem bardziej zdrowym, ozdobnym i czystym,
jak życzył sobie w mowie programowej dr Dietl. Wyrażało się to w wielokierunkowych zmianach zachodzących w mieście. Zarówno w sferze materialnej,
jak i zasobów niematerialnych Kraków zaczynał zrzucać wieloletnie zaległości.
Osiągnięcia rozwojowe miasta można podzielić na dwie grupy. Pierwszą, również chronologicznie, stanowi budowanie zasobów (podmioty, obiekty, instytucje, kadry, kapitały), drugą, będącą produktem lub efektem istnienia tych pierwszych są konkretne: realizacje, prądy, idee, dzieła.
Poprzez swoje działania samorząd indukował rozwój wielu dziedzin wytwórczości. Z uwagi na zapotrzebowanie na określone usługi, rosła w Krakowie
liczba fachowych, dobrze wykształconych pracowników, rzemieślników,
a przede wszystkim artystów. Do osób, które kształtowały w tym okresie wygląd miasta, zaliczyć należy takich projektantów, jak chociażby wspominani już:
Tomasz Pryliński, Jan Zawiejski czy też Filip Pokutyński, Feliks Księżarski,
Teodor Talowski42.
Poprzez znakomitych twórców działających w mieście, Kraków zyskiwał
niebanalne zasoby materialne. Instytucje, przedsiębiorstwa, organizacje tworzone lub osiadające w mieście budowały nowe gmachy. Te zaś zyskiwały niespotykany wygląd w związku z wprowadzaniem nieznanych, świeżych trendów w projektowaniu. Zaczęło się w Krakowie tworzyć grono zarówno inwestorów, jak i projektantów i wykonawców, rozwijał się przemysł materiałów
budowlanych, a także instytucjonalna podbudowa tej dziedziny wytwórczości
60
i sztuki, której przedstawicielami były m.in. takie organizacje, jak: Towarzystwo
Upiększania Miasta Krakowa i Okolicy, Towarzystwo Miłośników Historii
i Zabytków Krakowa, Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych43. W tymże okresie miały miejsce liczne odnowy i restauracje istniejących obiektów zabytkowych. W całościowym dziele zmiany wyglądu miasta znaczącą rolę odegrał
samorząd miejski, którego zasługi można ująć w dwa kierunki: oddziaływań bezpośrednich (inwestycje miejskie) oraz pośrednich (wprowadzanie i respektowanie rygorów dotyczących realizacji, restauracji, modernizacji obiektów).
Miasto budowało powoli swój majątek trwały. Zyskiwało ono na wartości nie
tylko poprzez odradzanie się jego wyglądu, substancji materialnych. Okres końca
XIX i początku wieku XX pozostawił po sobie spuściznę w postaci dzieł wielu
uznanych twórców. Do nazwisk, które dziś stanowią ikony sztuki, zaliczamy zarówno wybitnego przedstawiciela malarstwa historycznego – Jana Matejkę, jak
i reprezentantów nowych kierunków w sztuce, osnutych na kanwie obcych prądów artystycznych. Do grona uznanych artystów okresu przełomu wieków, przedstawicieli Młodej Polski, którzy byli nierozerwalnie związani z Krakowem, zaliczają się m.in.: Stanisław Przybyszewski, Włodzimierz Tetmajer, Lucjan Rydel,
Stanisław Wyspiański, Leon Wyczółkowski, Julian Fałat, Jacek Malczewski44.
Koniec epoki historyzmu oznaczał również otwarcie się krakowskiego środowiska artystycznego na kontakty z twórczością rozwijaną poza granicami ziem polskich. Członkowie krakowskiego stowarzyszenia Sztuka współpracowali m.in.
z artystami wiedeńskimi i praskimi. Na przełomie wieków miasto odmieniło nie
tylko swoją tkankę materialną, ale również włączyło się w sieć powiązań natury
niematerialnej z innymi dużymi i wielkimi miastami Europy.
Rolę miasta będącego centrum polskości Kraków wypełniał poprzez podejmowanie wielokrotnie obowiązku bycia gospodarzem wydarzeń o charakterze
narodowym, takich jak chociażby: pięćdziesięciolecie pracy literackiej Józefa
Ignacego Kraszewskiego (1879 r.), dwóchsetlecie odsieczy wiedeńskiej (1883
r.), pięćsetlecie bitwy pod Grunwaldem (1910 r.), sprowadzenie zwłok Adama
Mickiewicza (1890 r.)45. Na uroczystościach 500-lecia bitwy pod Grunwaldem,
połączonej ze zlotem Sokołów, zgromadziło się kilkanaście tysięcy ludzi46.
Inną formą zaistnienia Krakowa w świadomości nie tylko Polaków, były wydarzenia z zakresu tematyki naukowej i artystycznej. Miasto budowało przecież
swój wizerunek jako ośrodka nauki, kultury, sztuki, który chce nie tylko pochwalić
się własnymi osiągnięciami, ale również stać się miejscem wymiany osiągnięć innych ośrodków. W okresie Autonomii Galicyjskiej miasto gościło m.in.: Wystawę
Krajową w 1887 roku47 czy też Krakowską Wystawę Architektury i Wnętrz
w Otoczeniu Ogrodowym w 1912 r.48.
Kraków potrafił wykreować na wydarzenie również takie okazje jak otwarcie odnowionych Sukiennic. Zakończenie inwestycji miejskich i oddanie ich do
61
użytku stanowiło bowiem również promocję miejsca. W dzienniku rozporządzeń
Stoł. Król. Miasta Krakowa nr 12 z 1929 r. wspominane jest oddanie Sukiennic
jako wydarzenie o znaczeniu ogólnonarodowego święta49.
W tymże okresie zapoczątkowane zostały także inicjatywy, które w długiej
perspektywie czasowej (niektóre kontynuowane do dziś) stanowiły podstawę do
umacniania charakteru Krakowa jako serca polskości. Przykładem takiej idei jest
chociażby stworzenie „grobów zasłużonych” na Skałce w okresie prezydentury
Zyblikiewicza50.
Krakowski samorząd miejski okresu Autonomii Galicyjskiej był ważnym,
ale nie jedynym twórcą sukcesu miasta. Wraz z władzami lokalnymi kreowali
go mieszkańcy i instytucje, współtworzyła spuścizna dziejowa, a także sytuacja
polityczna na Ziemiach Polskich. Znaczącą rolę dla rozwoju miasta odgrywały
czynniki pozaekonomiczne, które można zagregować w jeden wieloaspektowy
czynnik, tj. pełnienie przez Kraków roli duchowej stolicy nieistniejącego kraju,
a co za tym idzie - bycie jedynym miejscem na ówczesnej mapie ziem polskich,
które dawało możliwości pielęgnowania polskości. Swobody ówczesnego okresu zainicjowały proces: gromadzenia dziedzictwa narodowego, tworzenia miejsc
i pomników pamięci, inwestowania51. To wyróżnienie stało się czynnikiem napędzającym rozwój miasta, nie tylko jako funkcji mierzonej potencjałem gospodarczym, ponieważ Kraków nie stał się w owym czasie miastem silnym gospodarczo. Inne czynniki złożyły się na jego niepowtarzalność, a co za tym idzie szczególną wartość.
Upodmiotowione miasto, pod postacią swoich organów, potrafiło, pomimo
występowania rozmaitych problemów natury finansowej, politycznej, społecznej, wypracować taki plan działania i znaleźć takie instrumenty jego realizacji, że
po okresie półwiecza można stwierdzić, iż został on w znakomitej części wykonany, w wybranych przypadkach zaś odważnie rozszerzony w stosunku do pierwotnych zamierzeń. Samorząd terytorialny spełnił swoją misję jako rzecznika
lokalnego interesu, wypełniając zadania o charakterze użyteczności publicznej
w sposób bezpośredni poprzez inwestycje, jak i pośrednio, otwierając możliwości, stwarzając dogodne warunki działania i życia innym użytkownikom miasta.
W 1866 r. plan Dietla sankcjonował rolę Krakowa jako miasta zasobów niematerialnych. Na tej osnowie budowano bogactwo miasta, gromadząc w nim,
obok kapitału ludzkiego, wiedzy, duchowego dziedzictwa, także dziedzictwo
materialne. Kraków nie przyciągnął, poza nielicznymi wyjątkami, znaczących
kapitałów dla inwestycji produkcyjnych. Nie można mu jednak odmówić prawa
do chlubienia się mianem mekki polskości, co w postaci rozmaitych inwestycji
indukowało proces gromadzenia w mieście kapitałów, pochodzących zarówno
z ziem polskich, jak i z emigracji. Nie zostawiły one po sobie klasycznie rozumianych efektów inwestycji produkcyjnych, Kraków nie przekształcił się
62
w owym czasie, jak wiele innych miast, w ośrodek przemysłowy. Do miasta
„ciągnął” kapitał innego przeznaczenia. Efektem inwestycji okresu drugiej połowy wieku XIX i początku wieku następnego były: obiekty „pomniki” polskości,
wyrażające ją w sposób bezpośredni (upamiętniające wydarzenia pomniki, obchody rocznicowe), lub też tworzenie zasobów infrastrukturalnych służących
rozwojowi potencjału duchowego (Teatr Miejski, Muzeum Narodowe). Rolę samorządu miasta Krakowa można mierzyć w tamtym okresie na pewno bogactwem wyrażającym się siłą oddziaływania jego potęgi jako polskiego: Rzymu,
Aten czy Piemontu, jak zwykł być nazywany przez współczesnych.
63
Przypisy
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Purchla J., Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie Autonomii
Galicyjskiej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie Nr 96,
Kraków 1990, s. 65
Mowa dra Józefa Dietla prezydenta miasta Krakowa, zagajająca pierwsze posiedzenie
Rady Miejskiej pod jego prezydencyą dnia 31 października 1866 roku odbyte,
Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, Kraków 1866
Grodziska K., „Gdzie miasto zaczarowane” – Księga cytatów o Krakowie,
Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 78, 84, 85, 101.
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, Wydawnictwo Literackie Kraków 1979, s. 228
Purchla J., Kraków w Europie Środka, Międzynarodowe Centrum Kultury Kraków
2000, s. 117
Mowa dra Józefa Dietla ..., op. cit., s. 10-11
Mowa dra Józefa Dietla ..., op. cit., s. 10
Purchla J., Kraków w Europie Środka, op. cit., s. 125; Bieniarzówna J., Małecki J. M.,
Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków w latach 1976-1918, op. cit., s. 252
Mowa dra Józefa Dietla ..., op. cit., s. 13-15
Projekt uporządkowania miasta Krakowa w ogólnych zarysach skreślony przez
prezydenta miasta odczytany na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 5 stycznia 1871 r.
odbytem; Kraków Drukarnia „Czasu” W. Kirchmayera, 1871 r., s. 17
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 228
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 240
Stanowili oni w XIX w. około 2/3 właścicieli firm kupieckich; por. Purchla J., Kraków
w Europie Środka, op. cit., s. 141
Mowa dra Dietla..., op. cit., s. 7
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 239
Mowa dra Dietla..., op. cit., s. 12-13
Przykładem walki o pozyskanie źródeł dochodów jest sprawa przejęcia przez Miasto
wpływów z akcyzy na niektóre towary przywożone do miasta, szerzej: HomolaSkąpska I., Józef Dietl i jego Kraków, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1993,
s. 177-187
W 1871 r. , pomimo silnej opozycji Rady Miejskiej, Miasto zaciągnęło ogromną
pożyczkę w wysokości 1.500.000 złr na zadania inwestycyjne, por. Homola I.,
Kraków za prezydentury Mikołaja Zyblikiewicza, Wydawnictwo Literackie, Kraków
1976, s. 30
Chmiel A., Ustrój miasta Krakowa w XIX wieku (w zarysie) i działalność prezydentów
miasta 1866-1924, Wydawnictwo Anczyca i spółki, Kraków 1931, s. 48
64
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, Wydawnictwo Literackie Kraków 1990, s.66
Homola-Skąpska I., Józef Dietl i jego Kraków, Wydawnictwo Literackie Kraków ,
s. 219-220
Homola I., Kraków za prezydentury Mikołaja Zyblikiewicza, Wydawnictwo Literackie,
Kraków 1976, s. 163, za czasopismem „Czas”
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 242
Homola I., Kraków za prezydentury ...,, s. 147
Mowa dra Dietla..., op. cit., s. 8
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 243
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 349-354
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 275, 349
Purchla J., Kraków w Europie Środka, op. cit., s. 128
Passowicz W., Gaczoł E., Kraków wczoraj, Wydawnictwo „Wokół nas”, Kraków
1999, s. 6
Homola I., Kraków za prezydentury ..., op. cit., s. 171
Homola-Skąpska I., Józef Dietl ..., op. cit., s. 212
Strasburger E., Gospodarka naszych wielkich miast ..., op. cit., s. 7-8
Purchla J., Kraków w Europie ..., op. cit., s. 154
Encyklopedia Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2000,
s. 761
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 363
Encyklopedia Krakowa, op. cit., s. 544
Chmiel A., Ustrój miasta Krakowa w XIX wieku..., op. cit., s. 81
Rolle K., Kraków. Rozszerzenie granic 1909-1915, op. cit., s. 587
Purchla J., Kraków w Europie Środka, op. cit., s. 154-155
Rolle K., Kraków. Rozszerzenie granic 1909-1915, s. 587
Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, op. cit., s. 94
Purchla J., Jak powstał nowoczesny Kraków, op. cit., s. 95
Rożek M., Kraków – Przewodnik historyczny, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław
2004, s. 159-160
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918., op. cit., s. 242-244, 264
Chmiel A., Ustrój miasta Krakowa w XIX wieku ..., op. cit., s. 81
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 244
Purchla J., Kraków w Europie Środka, op. cit., s. 156
Chmiel A., Ustrój miasta Krakowa w XIX ..., op. cit., s. 51
Bieniarzówna J., Małecki J. M., Mitkowski J. (red.), Dzieje Krakowa. Kraków
w latach 1976-1918, op. cit., s. 242
65
51
Czynnikom tym poświęcił swoją rozprawę habilitacyjną prof. dr hab. Jacek Purchla.,
por. Purchla J., Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie Autonomii
Galicyjskiej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria Specjalna: Monografie Nr 96,
Kraków 1990