Folder edukacyjny

i o-n ść
różnorod
o
w n a sz y m oto cz e n iu
i o-n ść
różnorod
Materiały informacyjne wykonano w ramach realizacji projektu
„Bioróżnorodność w naszym otoczeniu”, finansowanego przez
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie.
Więcej informacji o projekcie: e- b ior oz n or od n os c . p l
Nakład: 1000 egzemplarzy
Zdjęcie na I stronie okładki: Rafał Bobrek
Autorzy zdjęć: Rafał Bobrek (RB), Maciej Bonk (MB), Zbigniew Boratyński (ZB),
Krzysztof Dudzik (KD), Joanna Kajzer-Bonk (JKB), Przemysław Kurek (PK),
Roman Maniarski (RM), Małgorzata Pietkiewicz (MP), Elżbieta Rożej-Pabijan (ERP),
Adam Tarłowski (AT), Kazimierz Walasz (KW), Marta Wantuch (MW), Blanka Wiatrowska (BW).
Opracowanie graficzne: Zerkaj Studio.
Praca na IV stronie okładki: Alicja Warecka, kl.V, SP w Woli Batorskiej,
I miejsce w konkursie plastycznym „Bioróżnorodność w moim otoczeniu”
Folder sfinansowany ze środków
Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej w Krakowie
Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne
skr. pocz. 22
30-309 Kraków 11
e-mail: [email protected]
www. mt o - kr. pl
MTO jest pozarządową organizacją społeczną zrzeszającą miłośników ptaków.
Celem działalności Towarzystwa jest rozwój zainteresowań przyrodniczych w społeczeństwie,
szczególnie ptakami oraz badanie ich rozmieszczenia, biologii i aktualnych trendów liczebności,
a także działania na polu ochrony ptaków i środowisk, w których bytują oraz szeroko rozumiana
edukacja ekologiczna.
Jeśli chcesz wspomóc naszą działalność na rzecz aktywnej ochrony przyrody,
możesz dokonać wpłaty na konto:
Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne
Bank Śląski O/Kraków
Nr 31 10501445 1000 0022 1647 1991
o
w n a s z y m o to c z e n iu
Spis treści
Wstęp ...........................................................................................................
TEMATY ZAJĘĆ
2
4
7
10
13
15
17
20
23
26
29
31
Z czym się wiąże bycie wiązem?....................................................................
Zielone miasto.............................................................................................
Gatunki inwazyjne – nieproszeni goście........................................................
Pospolite gatunki roślin terenów przekształconych.......................................
Trzmiele – co warto o nich wiedzieć?............................................................
Różnorodność barw i kształtów – motyle.....................................................
W poszukiwaniu rusałek i bielinków..............................................................
Poznajemy i chronimy płazy Polski...............................................................
Nasi skrzydlaci sąsiedzi – zagrożenia i ochrona..............................................
Ptasie szlaki wędrówkowe ............................................................................
Ptaki zimujące w naszym otoczeniu .............................................................
u
W
JOANNA KAJZER-BONK
C ZYM
JEST BIORÓŻNORODNOŚĆ ?
Słowo ‘bioróżnorodność’ powstało z połączenia słów „różnorodność” i „biotyczna”. Pojęcie to ozna-
cza zróżnicowanie życia na wszystkich poziomach jego organizacji, czyli w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami, a także różnorodność ekosystemów. Taką różnorodność roślin i zwierząt można mierzyć np. liczbą wszystkich gatunków występujących na danym obszarze lub liczbą gatunków rzadkich w konkretnym miejscu. Dla
zachowania bioróżnorodności niezwykle ważne jest zróżnicowanie siedlisk (np. oczka wodne, zadrzewienia wśród
pól, krzewy w miastach) oraz ochrona miejsc najcenniejszych (będących miejscem życia dużej liczby i/lub
rzadkich gatunków). Im większa bioróżnorodność, tym większa szansa na trwałość ekosystemów, tak przecież ważnych dla życia ludzi.
CO
ZAGRAŻA BIORÓŻNORODNOŚCI ?
Niestety współcześnie, z powodu działalności człowieka (tzw. przyczyn antropogenicznych), wiele
gatunków roślin i zwierząt zagrożonych jest wyginięciem. Do głównych przyczyn wymierania gatunków i tym
samym utraty bioróżnorodności zalicza się:
1. Utratę i fragmentację siedlisk.
2. Inwazyjne gatunki obce.
3. Zanieczyszczenia środowiska.
4. Bezpośrednie tępienie przez człowieka.
5. Zmiany klimatyczne.
6. Współdziałanie wymienionych czynników.
Organizmy tracą miejsca do życia, rozmnażania się lub przemieszczania, są zatruwane i często zabijane. Zwróć
uwagę że to człowiek powoduje takie zniszczenia różnych środowisk i gatunków, choć równocześnie nie może
bez nich w dłuższej skali czasu przetrwać. Zatem ochrona różnorodności biotycznej to jedno z najważniejszych
wyzwań współczesnego świata. Można dokonać tego poprzez rozwój zrównoważony czyli wszelkie
działania człowieka (np. budowę domów, dróg), które biorą pod uwagę potrzeby również innych organizmów
żywych – te ostatnie niestety nie mają możliwości obrony przed działalnością człowieka.
C ZY
MASZ WPŁYW NA RÓŻNORODNOŚĆ BIOTYCZNĄ ?
Każdy z nas może we własnym zakresie przeciwdziałać procesom utraty bioróżnorodności, poprzez racjonalne zarządzanie zasobami, zrozumienie przemian zachodzących pod wpływem działalności człowieka i planowanie ochrony przyrody w sposób, który pozwoli przetrwać gatunkom. Może to dla Ciebie zaskakująca
wiadomość, ale nawet małe lokalne działania mogą pomóc w zachowaniu bioróżnorodności, a równocześnie
poprawić poziom i jakość życia Twojego i Twojej Rodziny.
MB
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
stęp
1
F OT. . Miedze śródpolne, nieużytki i łąki są ważnym siedliskiem
i miejscem odpoczynku wielu gatunków zwierząt
W tym folderze znajdziesz informacje na temat bogactwa otaczającego nas świata przyrody, zagrożeń
dotyczących różnych grup organizmów, a także propozycje działań, które możesz podjąć, by chronić przyrodę w Twoim otoczeniu.
Znajdziesz w nim m.in. informacje o tym, jakie gatunki roślin są rodzime, dlaczego warto takie sadzić,
co robić w sytuacji wypalania łąk, jakie działania można podjąć w sytuacji masowej śmierci płazów wędrujących wiosną na gody, dlaczego śmieci należy wyrzucać tylko w wyznaczonych miejscach, dlaczego warto
zakładać budki lęgowe dla ptaków i trzmieli, jak i czym dokarmiać ptaki zimą, dlaczego reagować i do kogo zgłaszać przypadki niszczenia lęgów ptasich podczas remontu budynków.
Mamy nadzieję, że zarówno przeprowadzone przez nas warsztaty, jak i informacje znalezione w tym folderze sprawią, że wraz z nauczycielem/rodziną pomyślisz o działaniach proekologicznych takich jak: sadzenie
rodzimych gatunków roślin kwiatowych w przydomowych i przyszkolnych ogrodach, przeciwdziałanie i reagowanie w sytuacji wypalania łąk, przenoszenie wiosną płazów przez lokalne drogi pod kontrolą nauczyciela/
specjalisty np. w sąsiedztwie szkół, wyrzucanie śmieci tylko w przeznaczonych do tego celu miejscach, zakładanie karmników i dokarmianie ptaków zimą, a także budek lęgowych dla ptaków i trzmieli w bezpośrednim
otoczeniu szkoły, reagowanie w sytuacji łamania prawa podczas remontów budynków.
3
Z
D RZEWO
MARTA WANTUCH
JAKIE JEST KAŻDY WIDZI*
D RZEWA są organizmami wieloletnimi o zdrewniałych pędach. Pęd główny (pień) rozgałęzia się na pewnej
wysokości tworząc koronę złożoną z konarów oraz pędów dalszych rzędów (drzewa dwuliścienne, większość
nagonasiennych) lub wytwarza pióropusz liści (palmy, sagowce).
K RZEWY , będące również roślinami drzewiastymi, w odróżnieniu od drzew nie posiadają typowego pnia lecz
wiele pędów równorzędnych.
Krzewy o niewielkich rozmiarach nazywamy KRZEWINKAMI (np. żurawina, wrzos). Warto zwrócić uwagę, że niektóre gatunki, w zależności od warunków środowiska, mogą wytwarzać formy drzewiaste lub krzewiaste (np. cis). Drzewa pojawiły się na Ziemi w dewonie (395-345 mln lat temu). Nastąpiło to niezależnie
w różnych grupach roślin.
Dział botaniki zajmujący się drzewami i krzewami nosi nazwę DENDROLOGII .
D RZEWNE
NAJ …
Drzewami osiągającymi w Polsce największą wysokość są modrzewie, świerki, jodły i buki. Najwyższym
znanym drzewem w naszym kraju była żyjąca do 1914 r. Gruba Jodła czyli rosnący na północnym stoku
Babiej Góry okaz jodły zwyczajnej Abies alba. Jej wysokość szacowano na 65 m, a wiek na 600 lat. Obecnie
na pierwszym miejscu znalazły się ex aequo dwa świerki pospolite Picea abies o wysokości 51,8 m. Jeden
z nich rośnie w Puszczy Białowieskiej, drugi w Beskidzie Żywieckim.
Najgrubszym drzewem w Polsce (o wielokrotnym pniu) jest lipa drobnolistna Tilia cordata o obwodzie 11,1 m,
wysokości 28,6 m i wieku ok 530 lat, rosnąca w Cielętnikach w województwie śląskim.
Najstarszy w Polsce jest cis pospolity Taxus baccata rosnący w Henrykowie Lubańskim w województwie dolnośląskim, którego wiek jest szacowany na około 1270 lat. Najstarszym drzewem liściastym jest
ponad 800-letni Dąb Bolesław czyli dąb szypułkowy Quercus robur z miejscowości Bagicz w województwie
zachodniopomorskim. Kilka innych dębów szypułkowych rosnących w naszym kraju przekroczyło wiek 600
lat: Dąb Chrobry w Piotrowicach, Dąb Jan Kazimierz w Bąkowie, Dąb Bażyńskiego w Kadynach, Dąb
Bartek w Bartkowie, Dąb Poganin w Węglówce, Dąb Chrobry w Nogacie, Dąb Lech w Rogalinie oraz Dąb
Chrześcijanin w Januszkowicach.
* Parafraza cytatu „Koń jaki jest każdy widzi”. Jest to definicja konia pochodząca z pierwszej polskiej
encyklopedii powszechnej (Nowe Ateny) autorstwa ks. Benedykta Chmielowskiego, której pierwsze
wydanie ukazało się w latach 1745–1746.
2
F OT. . Buk. Stare, dziuplaste drzewa dają schronienie wielu gatunkom
zwierząt (m.in. ptakom, nietoperzom i małym gryzoniom)
Z NACZENIE
DRZEW
Stanowią środowisko życia dla innych organizmów.
Na terenach wylesionych zadrzewienia pełnią funkcje
korytarzy ekologicznych.
Wzbogacają powietrze w tlen. Jedna 60-letnia
sosna „produkuje” w ciągu doby tyle tlenu, ile potrzebują
3 osoby.
Usuwają z powietrza CO2 i zmniejszają efekt cieplarniany. Jedno duże drzewo (25 m wysokości) usuwa w ciągu dnia z otoczenia tyle samo CO2, ile emitują dwa domy
jednorodzinne.
Pochłaniają pyły i inne zanieczyszczenia. Sto drzew
usuwa z powietrza około 454 kg zanieczyszczeń rocznie.
Posadzone w odpowiednim miejscu drzewa chronią przed
hałasem i mogą obniżyć jego poziom nawet o 50%.
Regulują temperaturę oraz wilgotność powietrza
i pomagają wyrównywać powstające w miastach tzw.
„wyspy ciepła”. Pojedyncze wielkie drzewo może wydzielić dziennie ponad 1800 litrów wody do atmosfery obniżając jednocześnie temperaturę otoczenia nawet o ok. 11oC.
W upalne dni zapewniając cień dają wytchnienie ludziom,
zmniejszają nagrzewanie się samochodów pozostawionych
na parkingach, a także przedłużają żywotność nawierzchni
asfaltowych.
Właściwie rozmieszczone i zadbane drzewa pełnią funkcję osłony przed wiatrem i obniżają koszty ogrzewania
budynków.
Odpowiednio posadzone drzewa podnoszą bezpieczeństwo ruchu drogowego, redukując oślepianie przez
słońce oraz zmniejszając monotonię jazdy.
Stabilizują glebę i zapobiegają erozji.
Oczyszczają wodę, stanowią ochronę przeciwpowodziową i odnawiają zasoby wód gruntowych. Sto dojrzałych
drzew zatrzymuje rocznie około 450 tys. litrów wody opadowej.
Wpływają pozytywnie na nasze zdrowie i emocje.
Poprawiają nastrój i koncentrację, łagodzą agresję oraz
wpływają na lepsze stosunki międzyludzkie. Obecność
parków zmniejsza przestępczość w miastach, a widok
z okna na drzewa przyspiesza rekonwalescencję pacjentów w szpitalach.
Poszczególne części drzew (owoce, drewno, kora,
liście, kwiaty) dostarczają wielu substancji i materiałów wykorzystywanych w różnych gałęziach przemysłowych.
MW
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
czym się wiąże bycie
wiązem?
5
MW
otoczeni
u
Z
P RZYRODA
MARTA WANTUCH
W MIEŚCIE
1. N ATURALNE
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
ielone miasto
I PÓŁNATURALNE SIEDLISKA PRZYRODNICZE
Na obszarach miejskich zachowały się tereny zaskakujące dużą różnorodnością siedlisk przyrodniczych
oraz bogactwem chronionych gatunków roślin i zwierząt. Są to:
cieki wodne i siedliska podmokłe;
kompleksy leśne;
murawy kserotermiczne;
rolniczy krajobraz kulturowy.
2. Z IELEŃ
3
F OT. . Siewki buka. Minie kilkadziesiąt lat nim wyrosną z nich dorosłe drzewa.
Sadzenie drzew to inwestycja, z której skorzystają nasze dzieci i wnuki
Podnoszą wartość rynkową nieruchomości. Wartość działki otoczonej zielenią może wzrosnąć od 5 do 30%
w porównaniu z podobną działką pozbawioną drzew.
Podnoszą walory estetyczne. Drzewa poprawiają wizerunek danej miejscowości i nadają jej indywidualny
charakter.
C HROŃMY
DRZEWA !
Opiekujmy się starymi drzewami zamiast je wycinać. Cenne są zwłaszcza osobniki dziuplaste, które dają
schronienie wielu małym gatunkom zwierząt. Najskuteczniejsze w produkcji tlenu i usuwaniu zanieczyszczeń
są właśnie duże drzewa. Stuletni buk „wytwarza” w ciągu godziny 1200 litrów tlenu czyli tyle ile 2700
młodych drzewek.
Sadząc drzewa bierzmy pod uwagę ich wymagania siedliskowe oraz cechy gatunkowe. Ważna jest nie
tylko odpowiednia gleba, oświetlenie i dostęp do wody ale także wystarczająca ilość miejsca. Pamiętajmy, że
minimalna odległość od budynków powinna wynosić co najmniej połowę średnicy korony, jaką średnio osiąga
dany gatunek drzewa. Sadząc drzewa przy ruchliwych ulicach zwróćmy uwagę na ich odporność na zanieczyszczenia
(bardziej odporne są drzewa liściaste niż iglaste). Obok drzew krótkowiecznych sadźmy okazy, które rosną
wolniej ale są długowieczne.
Pamiętajmy, że nierównomierne cięcia konarów lub uszkodzenie korzeni może zaburzać stabilność
drzewa i spowodować jego przewrócenie się!
Nie kaleczmy drzew (podczas parkowania samochodu czy koszenia trawnika), nawet niewielkie uszkodzenie
może stać się przyczyną infekcji całego organizmu.
Ochraniajmy młode drzewka przed psami, psi mocz bardzo szkodzi roślinom.
Zimą zamiast soli na ośnieżone przydomowe chodniki wysypujmy gruby żwir – sól powoduje tzw.
suszę fizjologiczną tj. uniemożliwia roślinie pobranie wody znajdującej się w glebie i w konsekwencji powoduje
jej usychanie.
URZĄDZONA
W zachowaniu różnorodności biologicznej ważną rolę odgrywają również tereny zieleni miejskiej ukształtowane przez człowieka.
parki i ogrody (botaniczne, zoologiczne, jordanowskie, zabytkowe, zdrojowe);
ogródki działkowe;
cmentarze;
tereny sportowe;
zieleńce, bulwary, promenady;
pasy zieleni i zadrzewienia przyuliczne;
zieleń towarzysząca placom i budynkom (np. balkony, tarasy, pnącza);
zieleń towarzysząca składowiskom, lotniskom, obiektom kolejowym i przemysłowym.
D L ACZEGO
TERENY ZIELENI MIEJSKIEJ SĄ WAŻNE ?
W obecnych czasach ponad połowa ludzi na naszej planecie żyje w miastach. Jakość życia na obszarach
zurbanizowanych w znacznym stopniu zależy od ilości znajdujących się tam terenów zielonych, które pełnią
funkcje ekologiczne, zdrowotne, rekreacyjne, gospodarcze, kulturowe, estetyczne i edukacyjne:
dostarczają tlen i usuwają dwutlenek węgla;
pochłaniają zanieczyszczenia;
chronią przed hałasem;
regulują temperaturę i wilgotność powietrza (zmniejszając jednocześnie koszty ogrzewania mieszkań
i ich klimatyzacji);
pozytywnie wpływają na nasze zdrowie i emocje (np. obniżając poziom agresji i stresu);
umożliwiają rekreację i wypoczynek;
stanowią środowisko życia różnych organizmów żywych;
pełnią rolę korytarzy ekologicznych;
pozwalają prowadzić działalność edukacyjną;
umożliwiają zrozumienie wielu aspektów naszej kultury związanych z obcowaniem z dziką przyrodą
(np. dzieł literackich i malarskich);
7
MW
MW
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
6 . Miej pomysł na zieleń! Luksemburg
O CHRONA
podnoszą walory estetyczne miasta;
w wielu przypadkach podnoszą również ceny nieruchomości.
CO
ZAGRAŻA ZIELENI MIEJSKIEJ ?
Najbardziej zagrożone są naturalne i półnaturalne siedliska (np. oczka wodne, łąki, fragmenty lasu) traktowane niejednokrotnie jako dzikie wysypiska śmieci. Obszary te najczęściej zostają ostatecznie przekształcone
w działki budowlane, a przecież mogłyby z powodzeniem zostać wkomponowane w miejski krajobraz jako
tereny rekreacyjne i edukacyjne.
Poważnym problemem są błędy projektowe:
realizowanie zabudowy bez wzięcia pod uwagę istniejącej na danym terenie roślinności (efektem tego bywa
m.in. wycinka drzew, budowa obiektów zbyt blisko rosnących roślin lub uszkodzenie ich systemów korzeniowych, osuszenie terenu w wyniku obniżenia poziomu wód gruntowych, przekształcanie fragmentów łąk w jednogatunkowe trawniki);
sadzenie drzew szybko rosnących ale kruchych (np. topoli
czy klonów srebrzystych), które mogą stanowić zagrożenie dla
ludzi i budynków;
sadzenie roślin bez znajomości ich wymagań oraz właściwości
(np. zbyt blisko budynków, w miejscach o nieodpowiedniej glebie
czy nasłonecznieniu).
5
MW
F OT.
4.
F OT .
Z atrakcyjnymi odmianami drzew (np. kwitnącymi obficie wiosną)
mieszkańcy wiążą się emocjonalnie i bardziej o nie dbają. Kraków
F OT. . Kosaciec syberyjski jest jednym z wielu rzadkich
i chronionych gatunków związanych z terenami pod mokłymi.
Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe w Krakowie
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880.) zieleń w miastach i wsiach podlega
ochronie prawnej. Kto wykonując prace budowlane lub stosując środki chemiczne w znaczący sposób szkodzi
drzewom, podlega karze aresztu i grzywny. Zabronione jest również m.in. usuwanie drzew i krzewów bez
zezwolenia.
CO
MOGĘ ZROBIĆ NA
„ WŁ ASNYM
PODWÓRKU ”?
Każdy z nas może zadbać o różnorodność biologiczną we własnym ogrodzie, a nawet na balkonie.
Nasz trawnik nie musi być kilkucentymetrowy i jednogatunkowy. Pozwólmy zakwitnąć na nim polnym
kwiatom i trawom, dającym pożywienie wielu bezkręgowcom m.in. pszczołom, trzmielom, motylom, a także
kręgowcom jak gryzonie czy ptaki. Wystarczy ograniczyć koszenie i nie stosować środków chemicznych
przeciwko roślinom;
Zostawmy w zakamarkach ogrodu kępy tzw. roślinności ruderalnej (np. pokrzywa, wrotycz, bylica, szczaw).
To właśnie na tych roślinach rozwijają się larwy wielu gatunków motyli;
Sadźmy rodzime gatunki roślin przystosowane do naszych warunków klimatycznych i stanowiące dobrą
bazę pokarmową dla występujących u nas gatunków zwierząt;
Sadźmy gatunki roślin kwitnące w różnych porach roku, dzięki temu zapewnimy owadom stały dostęp
do pyłku i nektaru;
Używajmy kompostu zamiast nawozów sztucznych;
Stosujmy biologiczne metody ochrony roślin zamiast środków chemicznych;
Reagujmy w sytuacji samowolnego wycinania drzew i krzewów starszych niż 10 lat, zgodnie z Ustawą
o ochronie przyrody na wycinkę trzeba uzyskać pozwolenie;
Pamiętajmy, że w okresie, gdy ptaki zakładają gniazda (od marca do połowy października) wszelkie
prace „pielęgnacyjne” drzew i krzewów (polegające przeważnie na przycinaniu gałęzi) oraz ich wycinanie są
również zabronione.
9
G
CO
MARTA WANTUCH
TO SĄ INWAZYJNE GATUNKI OBCE ?
G ATUNEK OBCY – gatunek występujący poza swoim naturalnym zasięgiem w postaci form zdolnych
do przeżycia: gamet, zarodników, nasion, jaj lub części osobników, dzięki którym może się on rozmnażać (Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880, Art.5.1c). Definicja ta nie dotyczy gatunków, które spontanicznie
rozprzestrzeniają się poza ich dotychczasowy naturalny zasięg geograficzny. Gatunki obce bywają
nazywane również gatunkami egzotycznymi, obcego pochodzenia, introdukowanymi, wprowadzonymi,
nierodzimymi lub allochtonicznymi.
I NWAZYJNY GATUNEK OBCY – roślina, zwierzę, patogen lub inny organizm obcy dla danego ekosystemu, którego wprowadzenie (introdukcja) i/lub rozprzestrzenianie może powodować szkody w środowisku, a także zagrażać gospodarce i/lub zdrowiu człowieka.
Znacząca liczba gatunków wykorzystywanych przez człowieka i przynoszących korzyści ekonomiczne jest
gatunkami obcymi (w Europie np. ziemniak, pomidor, kura domowa). Tylko niewielki procent gatunków
obcych staje się gatunkami inwazyjnymi. Warto jednak pamiętać, iż nawet nieinwazyjne gatunki mogą przyczyniać się do rozprzestrzeniania inwazyjnych patogenów.
D ROGI
WPROWADZANIA GATUNKÓW OBCYCH DO ŚRODOWISKA
Wzrost populacji ludzkiej, rozwój globalnego handlu, transportu i turystyki przyczynił się do pokonania
barier geograficznych i rozprzestrzeniania się gatunków na tereny znajdujące się poza ich wcześniejszym zasięgiem. Wprowadzanie (introdukcja) przez człowieka obcych gatunków do środowiska następuje
przypadkowo (i. niezamierzona) bądź świadomie (i. zamierzona). Szereg gatunków dostaje się w nowe
rejony świata różnymi środkami transportu wodnego, lądowego lub powietrznego jako „podróżni na gapę”
wraz z pojazdem (np. przyczepione do kadłuba statku lub w jego wodach balastowych), wraz z przewożonym
ładunkiem (np. z drewnem, owocami) bądź razem z turystami (np. jako jedzenie, „pamiątki” z wakacji).
Wiele gatunków zostało celowo sprowadzonych np. do walki ze szkodnikami (m.in. biedronka azjatycka
Harmonia axyridis), jako rośliny ozdobne (m.in. nawłoć kanadyjska Solidago canadensis) lub dla zwiększenia produkcji w rolnictwie (m.in. lucerna siewna Medicago sativa), w leśnictwie (m.in. dąb czerwony
Quercus rubra) czy w rybołówstwie (m.in. karaś srebrzysty Carassius gibelio). Uważa się, iż 80%
inwazyjnych roślin obcych w Europie zostało wprowadzonych właśnie jako rośliny ozdobne lub rolnicze. Część
introdukcji jest spowodowana przypadkowymi „ucieczkami” z hodowli (np. norka amerykańska Neovison
vison) lub wyrzucaniem egzotycznych zwierząt i roślin do kanalizacji czy na wysypiska śmieci, skąd mogą
swobodnie przenikać do lokalnych ekosystemów.
S KUTKI
WPROWADZANIA GATUNKÓW INWAZYJNYCH DO ŚRODOWISKA
Wpływ na środowisko
Inwazyjne gatunki obce są obecnie uznawane za jedno z największych zagrożeń dla różnorodności biologicznej.
Poprzez konkurencję pokarmową, drapieżnictwo, krzyżowanie się z gatunkami rodzimymi, przenoszenie patogenów oraz zakłócanie funkcjonowania ekosystemów gatunki te przyczyniają się do zmniejszania liczebności lub
nawet do wymarcia gatunków rodzimych. Przykładem może być pochodząca z Ameryki wiewiórka szara
Sciurus carolinensis, wypierająca rodzimy europejski gatunek wiewiórkę pospolitą Sciurus vulgaris. Szacuje
się, iż od XVII w. introdukowane gatunki spowodowały wyginięcie prawie 40% gatunków zwierząt,
dla których przyczyna wyginięcia jest znana.
Wpływ na działalność gospodarczą
Celowe lub przypadkowe introdukcje egzotycznych gatunków stają się również coraz poważniejszym
problemem społeczno-gospodarczym. Zmniejszając plony w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie powodują ogromne straty ekonomiczne i zwiększają biedę. Azjatycki chrząszcz Anoplophora glabripennis atakujący klony,
topole, wierzby i jesiony, zawleczony do Ameryki Północnej wraz z drewnianymi opakowaniami towarów, spowodował tam szkody o wartości dwóch bilionów dolarów amerykańskich. Gatunki inwazyjne mogą powodować
również niszczenie infrastruktury (np.małż racicznica zmienna Dreissena polymorpha, która m.in. blokuje rury do
poboru wody) czy przyczyniać się do erozji gleby (np. niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera; FOT. ).
Wpływ na zdrowie ludzi
Gatunki inwazyjne stwarzają także zagrożenie dla zdrowia ludzi wywołując zatrucia, alergie czy poparzenia
(np. barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi) oraz przenosząc chorobotwórcze mikroorganizmy. Komar
azjatycki Aedes albapictus, który dostał się do Europy w wyniku handlu używanymi oponami jest nosicielem
22 groźnych dla człowieka wirusów.
8
CO
MOGĘ ZROBIĆ ?
11
Dowiedz się jak najwięcej o gatunkach zwierząt i roślin, które hodujesz.
Zorientuj się, które gatunki są inwazyjne w twojej okolicy i zaniechaj ich hodowli.
Starannie usuwaj odpady zawierające gatunki
egzotyczne (np. materiał roślinny pochodzący z ogrodu lub
domu).
Poznaj regulacje prawne dotyczące gatunków
inwazyjnych (ich posiadanie wymaga często uzyskania stosownych pozwoleń i udowodnienia legalnego pochodzenia).
Pamiętaj, że wypuszczanie na wolność okazów
należących do gatunków obcych jest w Polsce zakazane
i traktowane jako wykroczenie (zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody), za które sąd skazać może na karę aresztu lub grzywny.
Uświadamiaj innym ludziom zagrożenia związane
z wprowadzaniem gatunków obcych.
7
F OT. . Nawłoć kanadyjska jest obecnie
jednym z największych zagrożeń różnorodności
biotycznej łąk. Rośnie łanowo wygrywając
konkurencję z rodzimymi gatunkami roślin
MW
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
atunki inwazyjne –
nieproszeni goście
JKB
MW
otoczeni
u
P
ospolite gatunki roślin
terenów przekształconych
BLANKA WIATROWSKA, PRZEMYSŁAW KUREK
i o ró ż n o r o dn ość w
na s z y m
Proces oddziaływania człowieka na szatę roślinną zaznaczył się w chwili, gdy ludzie zaczęli prowadzić osiadły
tryb życia. Początkowo oddziaływanie to polegało na wycinaniu lasów, zakładaniu upraw roślin użytkowych,
a także przekształcaniu środowiska w obrębie osad ludzkich. Z czasem, w miarę postępowania rozwoju cywilizacyjnego, coraz większy wpływ na przyrodę zaczął wywierać przemysł. Obecnie pod pojęciem terenów przekształconych w wyniku działalności człowieka możemy rozumieć przede wszystkim tereny uprawne, łąki i pastwiska, obszary miast i wsi oraz tereny poprzemysłowe (hałdy, wyrobiska). Wykształcone w tych miejscach
formacje roślinne tworzą całkowicie nowe zbiorowiska, często z dużym udziałem roślin obcego pochodzenia.
Zjawisko przemian, jakie zachodzą w przyrodzie pod wpływem działalności człowieka nazywamy synantropizacją. W wyniku tego procesu wykształcają się charakterystyczne roślinne zbiorowiska ruderalne i segetalne.
R OŚLINNOŚĆ SEGETALNA – roślinność towarzysząca uprawom.
R OŚLINNOŚĆ RUDERALNA – roślinność występująca na silnie zmienionych przez człowieka siedliskach,
towarzysząca osiedlom, szlakom komunikacyjnym i terenom przemysłowym.
8
F OT. . Niecierpek gruczołowaty sprowadzony jako atrakcyjna roślina ozdobna,
szybko uciekł z przydomowych ogródków i obecnie rozprzestrzenia się wzdłuż
dolin rzecznych. Gatunek stał się atrakcją również dla owadów zapylających,
które wybierają go jako źródło pokarmu częściej niż inne rośliny kwiatowe.
W konsekwencji rodzime gatunki roślin nie są zapylane i giną
SZUKAĆ INFORMACJI ?
Baza danych IOP PAN "Gatunki Obce w Polsce": http://www.iop.krakow.pl/ias/
Księga Gatunków Obcych Inwazyjnych w Faunie Polski: http://www.iop.krakow.pl/gatunkiobce/
Strona internetowa Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska: http://www.gdos.gov.pl/
Baza danych o inwazyjnych gatunkach obcych w Europie (DAISIE): www.europe-aliens.org/
Baza danych o inwazyjnych gatunkach obcych w Europie Północnej i Centralnej (NOBANIS):
http://www.nobanis.org/
Globalna sieć baz danych o gatunkach obcych GISIN: www.gisinetwork.org
Lista gatunków oficjalnie uznanych jako zagrażające rodzimej różnorodności biologicznej znajduje się
w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków
obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub
siedliskom przyrodniczym (Dz. U. Nr 210, poz. 1260).
SEGETALNA
9
PK
G DZIE
R OŚLINNOŚĆ
Rośliny te, określane mianem chwastów polnych, wykazują szereg przystosowań umożliwiających im występowanie np. w uprawach zbóż czy roślin okopowych. Cykl życiowy tych roślin (szczególnie owocowanie) jest
zbliżony do cyklu roślin uprawnych.
Charakterystycznym i znanym elementem tych zbiorowisk są maki, jednak roślinność segetalna to także
inne gatunki, np. kąkol polny i chaber bławatek (FOT. ). Liczne występowanie tych gatunków obniżało niegdyś
wartość plonów, a nasiona m.in. kąkolu zawierają substancje szkodliwe dla zdrowia, dostając się wraz ze zbożem
do mąki powodowały zatrucia. Rośliny segetalne traktowane jak
chwasty i zwalczane stanowią jednak charakterystyczny element
tradycyjnego krajobrazu polskiej wsi i niestety zanikają.
R OŚLINNOŚĆ
RUDERALNA
Rośliny zasiedlające podłoża przekształcone przez człowieka
związane są np. z poboczami dróg, nasypami kolejowymi i torowiskami, hałdami, placami budowy. Często możemy je także
obserwować między płytami chodnikowymi i w szczelinach
murów, a więc w środowiskach niekorzystnych dla wielu innych
gatunków. Do grupy tej należą zarówno rośliny rodzime jak i obce
pod względem geograficznym (np. sprowadzone przez człowieka z innego kontynentu).
9
F OT. . Kąkol polny (o fioletowych płatkach kwiatu)
oraz chaber bławatek (kwiat niebieski) są coraz
rzadszymi składnikami zbiorowisk segetalnych
13
BW
PK
rzmiele – co warto
o nich wiedzieć?
otoczeni
u
T
F OT. ,
. Paproć zanokcica skalna
(po lewej) oraz cymbalaria bluszczykowata (po prawej) na starym murze
11 12
Bardzo charakterystycznym gatunkiem występującym przy drogach jest cykoria podróżnik o niebieskich kwiatach, której zmielony korzeń jest składnikiem kawy zbożowej. Natomiast porzucone i odłogowane pola i łąki
są siedliskiem dla żółto kwitnącego wrotycza i nawłoci pochodzących z kontynentu północnoamerykańskiego.
Nawłocie są przykładem roślin zawleczonych, obecnie przejawiających cechy gatunków inwazyjnych, tworzących rozległe i zwarte łany.
Innym typem środowiska są tory i nasypy kolejowe. Do gatunków spotykanych w tym środowisku należą,
), starzec wiosenny i wiele gatunków traw łatwo rozprzestrzenp. kozibród wielki, rozchodnik ostry (FOT.
niających się m.in. dzięki porywom powietrza wywołanych ruchem pociągu.
Interesującym środowiskiem życia roślin są mury starych budowli (np. twierdz, zamków, murów miejskich),
)
które stwarzają warunki zbliżone do środowisk naskalnych. Spośród wielu gatunków mchów, paproci (FOT.
i wielu roślin naczyniowych (będących niejednokrotnie gatunkami rzadkimi) na uwagę zasługuje cymbalaria blusz). Szczególne przystosowanie zaobserwowane u tej rośliny polega na tym, że szypułki
czykowata (FOT.
z dojrzałymi owocami odginają się w kierunku miejsc wilgotnych – najodpowiedniejszych dla kiełkowania nasion
i wzrostu młodych roślin.
Rośliny środowisk przekształconych działalnością człowieka często należą do grupy gatunków obcych pod
względem geograficznym, których większość na stałe wpisała się jednak w nasz krajobraz mając wyraźny wkład
w kształtowanie różnorodności biologicznej. W grupie tej większość gatunków, to rośliny pospolite, spośród
których część wykazuje tendencje do niekontrolowanego i masowego rozprzestrzeniania się. Jednocześnie pewne z nich wymierają (gatunki segetalne) i stanowią coraz rzadszy element naszej flory na
skutek stosowania herbicydów i zarzucenia
uprawy niektórych roślin użytkowych, np. lnu.
Równocześnie, dzięki człowiekowi, wiele
roślin znajduje warunki dla swego rozwoju przez
zajmowanie różnych podłoży i siedlisk stwo).
rzonych działalnością ludzką (FOT.
10
11
12
13
13
F OT.
. But pozostawiony w lesie,
jako nowe siedlisko dla mchów
TRZMIELI
Trzmiele to owady społeczne, będące przedstawicielami rodziny pszczołowatych (Apidae). Podobnie jak inne
pszczoły, trzmiele odżywiają się pyłkiem i nektarem. Na świecie występuje około 250 gatunków trzmieli, przy
czym są one rozpowszechnione głównie w strefie klimatu umiarkowanego. W Polsce stwierdzono 29 gatunków trzmieli, wszystkie objęte są ochroną gatunkową.
U trzmieli występuje roczny cykl życiowy. Wiosną młode królowe wybudzają się z hibernacji, odżywiają
na kwiatach i szukają odpowiedniego miejsca do założenia gniazda. W zależności od gatunku, zakładają gniazda
w ziemi, np. opuszczonych norach gryzoni, szczelinach w murach lub zagłębieniach pod mchem. Królowa
buduje pierwszą woskową komórkę i gromadzi w niej pyłek, następnie na pyłku składa jaja, po czym zasklepia
komórkę. W tym samym czasie buduje drugą woskową komórkę służącą do przechowywania zapasów nektaru. Po około 21 dniach od złożenia jaj, pojawiają się pierwsze robotnice, które przejmują część obowiązków królowej – zajmują się zbieraniem pokarmu, opieką nad kolejnym potomstwem, rozbudową gniazda i jego obroną.
Po około trzech tygodniach rodzina trzmieli powiększa się o drugie pokolenie robotnic, a w pustych oprzędach
po larwach magazynowane są zapasy pokarmu. Wraz z nastaniem lata pojawiają się formy płciowe – samce
i młode królowe. Pod koniec lata odbywa się lot godowy. Późnym latem samce, robotnice i stara królowa umierają, a młode zaplemnione królowe szukają odpowiednich miejsc hibernacji. W kolejnym roku na wiosnę pojawiają się królowe, przyszłe założycielki gniazd i cykl się powtarza.
15
JAKIE GATUNKI TRZMIELI MOŻNA SPOTKAĆ WIOSNĄ I LATEM NA SKWERACH I ŁĄKACH?
W Polsce występuje 29 gatunków trzmieli, są wśród nich gatunki szeroko rozpowszechnione, które można obserwować w miastach (odwiedzają kwitnące rośliny na balkonach, trawnikach, skwerach), w ogrodach
i na łąkach. W trakcie obserwowania trzmieli, należy zapamiętać kolory wzorów barwnych na tułowiu i odwłoku
oraz kształt tych barwnych wzorów (czy tworzą przepaski, czy plamy). Pamiętajmy, by trzmiele obserwować
stojąc spokojnie w odległości kilku kroków od trzmiela. Robotnice i królowe trzmieli posiadają żądło i zaniepokojone mogą nas użądlić.
T RZMIEL ZIEMNY Bombus terrestris – najczęstszy
w Polsce przedstawiciel trzmieli. Królowe osiągają duże
rozmiary, ich długość wynosi 20-23 mm. Robotnice i samce są mniejsze od królowych, mają długość między 11-17 mm. Ten gatunek trzmiela ma czarne ciało z ciemnożółtymi przepaskami na przedtułowiu i odwłoku, natomiast koniec odwłoka jest biały. Gatunek pojawia się już
w marcu i jest aktywny do października. Tworzy liczne
rodziny złożone z ponad 500 osobników. Trzmiel ziemny
wykorzystuje jako rośliny pokarmowe, z których zbiera nektar i pyłek, ponad 500 gatunków roślin kwiatowych.
14
F OT.
Trzmiel ziemny ( Bombus terrestris )
na koniczynie czerwonej – jednej z ulubionych
roślin pokarmowych tego gatunku
ERP
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
10
F OT.
. Rozchodnik ostry na nasypie
kolejowym
BW
ELŻBIETA ROŻEJ-PABIJAN
B IOLOGIA
TRZMIELI
óżnorodność barw
i kształtów – motyle
R
G DZIE
Motyle spotykane są na obszarze niemal całego świata – występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem
Antarktydy. Olbrzymie bogactwo gatunków występuje w strefie tropikalnej, jednak motyle spotkać można również na pustyniach, na obszarze arktycznej tundry i na górskich szczytach. Niektóre z nich spotyka się nawet
w wielkich miastach i to nie na ukwieconych trawnikach i klombach, lecz np. w produktach spożywczych (mklik
mączny, Ephestia kuehniella) czy wełnianych ubraniach długo przechowywanych w szafach (mól włosienniczek,
Tinea bisselilla). Wiele gatunków motyli prowadzi osobliwy tryb życia, spędzając większość swojego cyklu życiowego
w środowisku wodnym, jak nimfa grzybienianka Nausinoe nymphaeta. Są też takie gatunki motyli, których
gąsienice zamiast pobierać pokarm roślinny, odżywiają się woskiem pszczelim (barciak większy, Galleria melonella), w związku z czym można je spotkać w pszczelich ulach. Mimo rozpowszechnienia motyli i różnorodności
środowisk ich życia, w ostatnich dekadach obserwuje się wymieranie wielu gatunków. Gatunki, które były
pospolite, teraz są rzadkie. Co czwarty gatunek motyla występujący w Europie Środkowej jest zagrożony wyginięciem. Jest to bardzo niekorzystne zjawisko, ponieważ motyle są ważnymi owadami zapylającymi i od ich różnorodności gatunkowej i liczebności zależy istnienie wielu roślin, w tym roślin będących pokarmem człowieka.
D L ACZEGO
Z AGROŻENIA
Do najważniejszych oddziaływań zagrażających trzmielom należą:
wiosenne wypalanie traw, które prowadzi do śmierci hibernujących pod ziemią młodych królowych i bezpowrotnej utraty tych cennych zapylaczy;
nadmierne stosowanie w rolnictwie chemicznych środków ochrony roślin, likwidujących rośliny pokarmowe
trzmieli;
zanik i fragmentacja siedlisk przyjaznych trzmielom (łąk, tradycyjnych ogrodów przydomowych, zastępowanych coraz częściej „angielskimi” trawnikami);
niszczenie miejsc gniazdowania trzmieli;
importowanie trzmieli do zapylania upraw szklarniowych, co stanowi zagrożenie dla rodzimych gatunków
trzmieli z powodu przenoszenia pasożytów.
J AK
MOGĘ POMÓC
Uświadom najbliższych, że wiosenne wypalanie traw prowadzi do śmierci wielu cennych i pożytecznych
gatunków zwierząt, w tym trzmieli;
Reaguj szybko w razie wiosennego wypalania traw (poprzez alarmowanie straży pożarnej);
Sadź w ogródkach przydomowych, na działkach oraz na balkonach rodzime gatunki roślin kwitnących
w różnych porach roku, stanowiące bazę pokarmową trzmieli (np. jasnota, malwa, dalia, lawenda, kocimiętka,
koniczyna, lucerna, ale też różne gatunki drzew i krzewów np. wierzby, lipy, klony, głóg, maliny czy jeżyny);
Stwórz miejsca do zakładania gniazd trzmieli: zbuduj drewnianą budkę dla trzmieli i umieść ją w bezpiecznym miejscu.
15
F OT.
. Malwa znikająca z przydomowych ogrodów
jest jednym z gatunków roślin pokarmowych trzmieli
ELŻBIETA ROŻEJ-PABIJAN
MOŻNA SPOTKAĆ MOTYLE ?
MOTYLE SĄ KOLOROWE ?
17
Piękno barw w świecie motyli ma określoną funkcję – maskującą (gatunki o ubarwieniu zlewającym się z otoczeniem) lub ostrzegającą (gatunki ubarwione jaskrawo). Powstało ono jako przystosowanie czyli adaptacja
do odpowiednich czynników środowiska.
Skrzydła motyli zbudowane są z przeźroczystej, dwuwarstwowej błony. Na niej znajdują się ułożone dachówkowato
łuski, które nadają skrzydłom barwę. Łuski mogą zawierać pigmenty, wtedy ułożenie różnobarwnych łusek na
całej powierzchni skrzydeł tworzy barwny wzór. Niektóre gatunki motyli mają łuski bez barwnika, wypełnione
powietrzem. Promienie słoneczne padając na takie łuski załamują się, tworząc metaliczny połysk o barwie niebieskiej lub fioletowej. Takie ubarwienie wynikające ze struktury łusek a nie z ich barwy można obserwować
u mieniaka tęczowca Apatura iris.
C YKL
ŻYCIOWY MOTYLI
Motyle to owady, które przechodzą przeobrażenie zupełne – to znaczy, że w cyklu rozwojowym pojawiają się cztery stadia:
jajo, gąsienica, poczwarka oraz owad dorosły.
Wiosną lub latem samice motyli składają
zapłodnione jaja na liściach roślin. Nie są to
przypadkowe rośliny – każdy gatunek motyla
ma określone preferencje co do roślin żywi-
16
Fot.
. Rusałka pawik Inachis io
z charakterystycznym ostrzegawczym
ubarwieniem skrzydeł
ZB
Z NACZENIE
zapylają wiele gatunków roślin w ekosystemach naturalnych i rolniczych, umożliwiając roślinom (np. pomidorom) zawiązanie owoców i wydanie nasion;
efektywne zapylacze – jedna robotnica trzmiela oblatuje w ciągu minuty dwa razy więcej kwiatów niż
pszczoła miodna;
„dzień pracy” trzmiela jest znacznie dłuższy niż innych pszczół o mniejszych rozmiarach ciała, gdyż trzmiele są bardziej odporne na niskie temperatury i są aktywne od rana do wieczora;
pożywienie dla innych zwierząt – gniazda trzmieli z larwami, osobnikami dorosłymi i zapasem nektaru
i pyłku stanowią pokarm dla niektórych zwierząt m. in. ptaka drapieżnego – trzmielojada, oraz dla ssaków:
borsuka i wielu gryzoni;
walory estetyczne – trzmiele to barwne, spokojne, przyjazne i łatwe do obserwowania, owady budzące
sympatię ze względu na swoją pracowitość i wygląd, ponadto łatwo je usłyszeć na łące, gdyż latając wydają
charakterystyczny, niski, buczący dźwięk.
JKB
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
T RZMIEL KAMIENNIK Bombus lapidarius – gatunek pospolity w Polsce, aktywny od marca do października. Królowe osiągają długość ciała 18-23 mm, a robotnice i samce 9-17 mm. Trzmiel kamiennik ma ciało
pokryte czarnymi włoskami z wyjątkiem końcówki odwłoka, która jest pokryta czerwonymi włoskami. Dodatkowo, samce mają żółte włoski na twarzy i przedtułowiu. Jest to gatunek charakterystyczny dla terenów otwartych, gniazduje w ziemi w opuszczonych norkach gryzoni. Oblatuje kwiaty roślin z ponad 360 gatunków.
T RZMIEL RUDY Bombus pascuorum – jak sama nazwa wskazuje, ten powszechny w Polsce gatunek trzmiela ma ciało rudo owłosione, przy czym na tułowiu i końcu odwłoka występuje domieszka czarnych włosków. Królowe mają długość ciała 13-18 mm, robotnice i samce między 9-15 mm. Trzmiel rudy to gatunek związany
z obrzeżami lasów i zaroślami. Jest aktywny od kwietnia do października.
JKB
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
cielskich gąsienic. Większość motyli składa kilkadziesiąt do stu jaj,
zatem bardzo ważne jest wybranie bezpiecznego miejsca, by
nawet gdy część jaj padnie ofiarą drapieżników, pozostała część
rozwinęła się w potomstwo. Z jaja wylęga się gąsienica. Jest
ona zupełnie niepodobna do owada dorosłego – ma miękkie ciało
z wyodrębnioną głową, krótkie odnóża i aparat gębowy typu gryzącego. Gąsienice większości gatunków motyli odżywiają się
miękkimi częściami roślin. Jest to jedyne stadium rozwojowe,
w którym osobnik intensywnie rośnie i w związku z tym kilkakrotnie
linieje. W pewnym momencie gąsienica przestaje przyjmować pokarm i zmienia się w nieruchomą formę –
poczwarkę. W stadium poczwarki motyl nie odżywia się, natomiast następuje przebudowa całego organizmu
– powstają m.in. skrzydła, narządy rozrodcze i aparat gębowy typu ssącego. Owad dorosły (imago) u większości gatunków wychodzi z poczwarki po przezimowaniu, czyli w następnym roku na wiosnę. Po wyjściu z poczwarki skrzydła motyla są bardzo delikatne i miękkie. Motyl zaczyna je prostować, pompując do nich hemolimfę.
Po kilku godzinach skrzydła schną i twardnieją a motyl gotowy jest do pierwszego lotu. Zależnie od gatunku, imago żyją od kilku godzin do kilku miesięcy. W trakcie tego czasu pobierają pokarm i szukają partnera do rozrodu.
Następnie samice szukają roślin pokarmowych gąsienic, składają na nich zapłodnione jaja i cały cykl się powtarza.
C ZY
MOTYLE SĄ BEZBRONNE ?
Większość motyli nocnych ma ubarwienie i rysunek spełniające rolę maskującą. Adaptacja ta umożliwia upodobnienie się do otoczenia i uniknięcie zauważenia i rozpoznania przez potencjalnego drapieżnika.
Motyle dzienne są natomiast bardziej kolorowe i łatwiej jest je zauważyć, gdy latają za dnia. Ich sposobem na zmylenie potencjalnego drapieżnika jest nieregularny lot, który utrudnia pogoń.
U różnych grup motyli często możemy obserwować wzór na skrzydłach w kształcie oczek. Taki rysunek
to imitacja oka dużych zwierząt kręgowych – oka ze źrenicą, takiego jak mają ptaki czy ssaki. Jest to przykład
ubarwienia ostrzegawczego. Zazwyczaj motyle mające wzór w kształcie oczek na swoich skrzydłach, w pozycji spoczynkowej (ze złożonymi skrzydłami) mają ubarwienie maskujące. Dopiero zaniepokojone, nagłym ruchem
otwierają skrzydła ukazując barwny wzór. Powoduje to chwilową dezorientację drapieżnika i daje czas motylom, by uciec. „Pawie oka” na skrzydłach rusałki pawika Inachis io (FOT. ) lub nastrosza półpawika Smerinthus ocellatus, to nie tylko piękne barwy ale także element umożliwiający przeżycie.
Niektóre motyle gromadzą w swoim ciele substancje trujące, które pobierają z roślin będąc jeszcze
gąsienicami. Dzięki temu, choć są łatwe do zauważenia, jak np. bielinek kapustnik Pieris brassicae czy kraśnik
sześcioplamek Zygaena filipendulae (FOT. ), rzadko są atakowane przez drapieżniki. Gąsienice bielinka kapustnika
żerują na roślinach z rodziny kapustowatych (głównie na kapuście warzywnej i rzepaku), z których pobierają
trujące olejki musztardowe i gromadzą je w swoim organizmie.
16
17
Z NACZENIE
MOTYLI
Motyle są łatwe w obserwacji i cieszą się powszechną sympatią. Jako jedna z najliczniejszych grup owadów (150 tys. gatunków na świecie i ponad 3 tys. gatunków w Polsce) są ważnym elementem ekosystemów
lądowych i pełnią w nich wiele funkcji:
Dorosłe motyle odżywiają się nektarem i przy okazji zapylają kwiaty, niektóre rośliny są zapylane tylko przez
konkretne gatunki motyli;
JKB
17
F OT. . Kraśnik sześcioplamek na roślinie pokarmowej – ostrożeniu.
Czerwone plamki na skrzydłach są sygnałem ostrzegawczym,
że motyl ten zawiera trujące związki chemiczne i jest niejadalny
18
F OT.
. Czerwończyk nieparek Lycaena dispar jest jednym z ginących
gatunków motyli, których obecność wskazuje miejsca cenne przyrodniczo
Są pokarmem dla wielu innych organizmów, m.in. ptaków;
Niektóre gatunki są szkodnikami upraw, inne natomiast odgrywają bardzo ważną rolę w przemyśle
(np. gąsienice jedwabnika morwowego Bombyx mori wytwarzają jedwab);
Niektóre gatunki motyli są dobrym wskaźnikiem miejsc cennych przyrodniczo (są tzw. gatunkami parasolowymi
, ).
– tam gdzie występują żyje też wiele innych cennych gatunków roślin i zwierząt; FOT.
18 19
Z AGROŻENIA
MOTYLI
Pomimo, że motyle wykształciły szereg przystosowań, zabezpieczających je przed presją drapieżników,
istnieją inne poważniejsze zagrożenia, doprowadzające do ginięcia wielu cennych gatunków motyli. Takimi
zagrożeniami są utrata roślin pokarmowych gąsienic i owadów dorosłych (np. na skutek intensyfikacji i chemizacji rolnictwa, stosowania pestycydów oraz nawozów sztucznych) oraz fragmentacja lub utrata siedlisk.
J AK
MOGĘ POMÓC ?
Każdy z nas może pomóc motylom!
Jeśli mieszkasz w bloku, zadbaj o to, by wiosną i latem na twoim balkonie kwitły rośliny pokarmowe motyli;
Jeśli masz ogród zadbaj, by przez większość roku były tam nektarodajne gatunki roślin, oraz by były
to gatunki które kwitną w różnym czasie w roku tak, by z kwiatów w ogrodzie mogły korzystać motyle przez
jak najdłuższy czas;
Ochrona motyli to nie tylko zapewnienie roślin pokarmowych owadom dorosłym, ale także zapewnienie miejsc
do składania jaj i rozwoju gąsienic. Jeśli masz możliwość, zostaw w ogrodzie fragment z roślinami żywicielskimi gąsienic motyli np. różnymi gatunkami traw, pokrzywą, jasnotą białą, lucerną, szczawiem;
Zadbaj, by na trawnikach na twoim osiedlu czy przed domem rosła nie tylko trawa, ale także rośliny kwitnące, atrakcyjne dla motyli i innych zapylaczy – np. koniczyna czerwona i biała;
Nie chwytaj motyli i nie przetrzymuj ich, gdyż może to doprowadzić do uszkodzenia motyla i jego śmierci;
Nie niszcz gąsienic motyli – lepiej prowadź obserwacje: ile ich jest, jak długo żerują i o jakich porach dnia.
Obserwuj kiedy zamienią się w poczwarki. Może uda Ci się zobaczyć, gdy z poczwarki wyjdzie dorosły motyl!
19
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
W
C ZY
ELŻBIETA ROŻEJ-PABIJAN
TYLKO ENTOMOLOG MOŻE OBSERWOWAĆ MOTYLE ?
Entomolog to naukowiec o wykształceniu biologicznym, zajmujący się owadami. Natomiast nauka dotycząca
owadów to entomologia. Do tej pory na świecie udokumentowano istnienie ponad miliona gatunków owadów.
Wiele gatunków nadal czeka na odkrycie i opisanie. Ze względu na fakt, że jest to tak liczna grupa zwierząt,
entomolodzy specjalizują się w wybranych rzędach owadów. W Polsce do najliczniej reprezentowanych rzędów
owadów należą: motyle (Lepidoptera), chrząszcze (Coleoptera), błonkówki (Hymenoptera) i muchówki
(Diptera). Od łacińskich nazw (podanych powyżej w nawiasach) pochodzą nazwy poszczególnych gałęzi nauki,
dotyczące odpowiednich rzędów owadów. Zatem dziedzina nauki dotycząca motyli to lepidopterologia,
a wykształcony znawca motyli to lepidopterolog.
W powszechnym rozumieniu pojęcia entomolog czy lepidopterolog odnoszą się także do osób nie posiadających wykształcenia biologicznego, które pasjonują się owadami czy motylami i zajmują się nimi hobbystycznie. Bardzo często tacy entomolodzy-amatorzy posiadają ogromną wiedzę na temat owadów, a ich obserwacje są bardzo ważne i mają duże znaczenie dla badań naukowych i faunistyki. Zatem aby rozpocząć przygodę
z entomologią lub stać się lepidopterologiem, nie trzeba czekać do momentu podjęcia studiów biologicznych.
Taką przygodę można rozpocząć już teraz, jeśli czuje się w sobie chęć poznawania świata owadów, identyfikowania w terenie napotkanych gatunków motyli oraz obserwowania ich ciekawych zachowań.
J AK
ERP
poszukiwaniu rusałek
i bielinków
I GDZIE OBSERWOWAĆ MOTYLE ?
Obserwacja motyli jest zajęciem, które dostarcza wielu emocji, doznań estetycznych i pomaga zaspokoić ciekawość na temat biologii gatunków i ich zachowania. Jest to również zajęcie wymagające wiedzy – by
wytypować miejsca dogodne do ciekawych obserwacji oraz by wiedzieć, jakie gatunki obserwujemy – czy są
one pospolite, rzadkie w skali kraju a może są to gatunki objęte ochroną? Nie trzeba udawać się w odległe
miejsca, by dokonać ciekawych obserwacji, wystarczy od wczesnej wiosny bacznie obserwować najbliższą
okolicę. Nawet fragment nieużytku, na którym zauważymy kwitnące wiosną podbiały Tussilago farfara lub
trawnik, gdzie występują kwitnące latem: mniszek lekarski Taraxacum officinale, koniczyna łąkowa Trifolium
pratense lub stokrotki Bellis spp., mogą być dobrym miejscem do obserwacji. W mieście warto przyglądać
się ukwieconym ogródkom przydomowym, balkonom, na których rosną kwiaty, a także kwiaciarniom z wystawionymi na zewnątrz kwiatami, gdyż nawet tak niewielkie skupiska nektrodajnych roślin, są w stanie przyciągnąć motyle żyjące w miastach. Idealnym miejscem do obserwacji motyli są oczywiście ukwiecone łąki.
W mieście natomiast z pewnością zaobserwujemy kilkanaście gatunków motyli dziennych udając się do ogrodu botanicznego.
Aby obserwować motyle, trzeba wykazać się cierpliwością. W celu identyfikacji gatunków, początkujący
lepidopterolog powinien podejść na tyle blisko obserwowanego osobnika, by przyjrzeć się jego wzorom i kolorom na skrzydłach i je zapamiętać, naszkicować w swoim notesie terenowym lub sfotografować. Nie zawsze
jest to proste – motyle wprawdzie są aktywne w słoneczne, ciepłe i bezwietrzne dni, więc można je wtedy
obserwować, jednak próba podejścia w pobliże motyla często kończy się jego spłoszeniem. Aby mieć możliwość
dłuższej obserwacji, warto wybrać się na poszukiwania motyli w słoneczny ciepły dzień około godziny dziewiątej rano. Wtedy motyle są aktywne i żerują intensywnie na roślinach pokarmowych, natomiast nie przemieszczają
19
Fot.
. Modraszek telejus Phengaris teleius na roślinie żywicielskiej
– krwiściągu lekarskim Sanguisorba officinalis
się tak chętnie jak w godzinach południowych, gdy jest cieplej. Najlepiej obserwować je gdy pobierają pokarm,
dlatego jako teren obserwacji warto wybrać miejsca obfitujące w nektarodajne rośliny.
Początkujący lepidopterolog powinien zaopatrzyć się w przewodnik lub atlas motyli z ilustracjami lub zdjęciami gatunków. Takie opracowania zawierają informacje o okresie pojawu motyli, roślinach żywicielskich,
postaci dorosłych i gąsienic oraz zasięgu występowania gatunku. Jest to bardzo pomocna wiedza w ich
poszukiwaniu i identyfikacji. Często opis np. preferencji siedliskowych gatunku pomoże wybrać odpowiednie
siedlisko, by udało nam się dokonać obserwacji. Na przykład gdy jej celem są objęte ochroną modraszki –
) i modraszek nausitous Phengaris nausithous, powinniśmy
modraszek telejus Phengaris teleius (FOT.
poszukać odpowiedniego dla nich siedliska czyli podmokłych łąk trzęślicowych z rośliną żywicielską gąsienic –
krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis. Warto także zwrócić uwagę na zasięg występowania tych
gatunków – oba występują w południowej części Polski. Nawet gdy chcemy spotkać w terenie rozpowszech), poznanie biologii gatunku ułatwi
nione w całym kraju gatunki, np. pazia królowej Papilio machaon (FOT.
nam obserwacje. Paź królowej chętnie odwiedza kwiaty koniczyny łąkowej oraz ostrożeni, natomiast gąsienicę tego motyla możemy zaobserwować na liściach i kwiatach roślin z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae)
np.: marchwi zwyczajnej Daucus carota, koprze ogrodowym Anethum graveolens i pietruszce zwyczajnej
Petrosolinum crispum. Przy odrobinie wysiłku i przygotowaniu merytorycznym, obserwacje motyli mogą
przynieść dużo wrażeń i ogromną satysfakcję, a czasem nawet nowe odkrycia.
19
20
W YPOSAŻENIE
LEPIDOPTEROLOGA
Co powinniśmy zabrać na wycieczkę terenową, by udokumentować nasze obserwacje i mieć możliwość
zweryfikowania obserwacji? Poniżej znajduje się lista rzeczy przydatnych w trakcie wycieczek, których celem
jest obserwacja motyli:
Notatnik – pamięć jest zawodna, zatem robienie notatek w trakcie obserwacji terenowych pomoże nam
po pewnym czasie odtworzyć listę gatunków, terminy pojawu pierwszych wiosennych gatunków lub różnorodność
gatunkową w zależności od miejsca i czasu obserwacji. W notatkach terenowych powinny znaleźć się
następujące dane: nazwa gatunku, liczba osobników, data, godzina i miejsce obserwacji. Warto zanotować
21
ERP
i o ró ż n o r o dn ość w
na s z y m
CO
20
F OT.
. Paź królowej Papilio machaon – gatunek motyla rozpowszechniony
w całej Polsce, odwiedził wysychającą kałużę by napić się wody i uzupełnić
sole mineralne
też temperaturę (°C) i siłę wiatru (skala Beauforta), gdyż są to parametry wpływające na aktywność
motyli. Przy podaniu miejsca obserwacji nie powinno zabraknąć krótkiej charakterystyki środowiska (np. wilgotna łąka, skraj lasu, wiejski ogród).
Atlas motyli lub przewodnik – umożliwią identyfikację gatunku w terenie. Na początku lepiej posługiwać
się przewodnikiem do oznaczania najczęściej spotykanych i najbardziej charakterystycznych motyli dziennych.
Łatwo zauważalne gatunki można nauczyć się rozpoznawać w miarę szybko. Stopniowo zakres poznanych
gatunków będzie się zwiększał. W większości kluczy na ilustracjach jest widoczny osobnik z rozpostartymi skrzydłami. Dzięki temu wszystkie cechy motyla są dobrze widoczne. U żywego osobnika, którego spotkamy w terenie, ułożenie skrzydeł może być zupełnie inne – np. motyl może mieć złożone skrzydła lub wzór na przednich
skrzydłach może być przysłonięty tylnymi skrzydłami. Dlatego żywy motyl wygląda często inaczej niż okaz
w przewodniku.
Aparat fotograficzny – nie jest konieczny do obserwacji motyli, ale może okazać się pomocny w oznaczaniu
trudniejszych gatunków lub ruchliwych osobników, które tylko na krótko przysiadły w jednym miejscu. Dzięki
fotografiom będziemy mogli przyjrzeć się wzorom na skrzydłach i spokojnie porównać je z ilustracjami w atlasie motyli. Należy pamiętać, że u dość licznej grupy gatunków samce i samice różnią się ubarwieniem i wzorem skrzydeł. Niektóre gatunki występują w rozmaitych odmianach barwnych, w związku z czym niekiedy trudno je oznaczyć. Istnieją także takie gatunki motyli, u których – jak na przykład u rusałki kratkowca Araschnia
levana – osobniki należące do pokolenia wiosennego są ubarwione odmiennie niż pokolenia letniego.
Prowiant – warto zabrać ze sobą w teren coś do jedzenia i picia. Pamiętajmy, że obserwacji motyli często dokonujemy podczas upalnej i słonecznej pogody, więc przebywając kilka godzin w takich warunkach poczujemy pragnienie i głód.
Odpowiedni ubiór – pamiętajmy by dopasować nasz ubiór do pogody. Ważne, by było nam wygodnie.
Nie zapomnijmy o wygodnych butach i nakryciu głowy, gdy jest słoneczna pogoda.
MACIEJ BONK
TO SĄ PŁ AZY ?
Płazy to zwierzęta, które najczęściej żyją w dwóch środowiskach. Dorosłe osobniki mogą żyć na lądzie:
na łąkach i w lasach. Natomiast co jakiś czas wchodzą do zbiorników wodnych gdzie składają jaja. Z jaj wylęgają się larwy (zwykle nazywane kijankami), które w wodzie rosną przez kilka miesięcy. Gdy są już wystarczająco
duże, larwy zmieniają całkowicie swój wygląd stając się małymi żabami, ropuchami lub traszkami.
Niektóre dorosłe płazy większość czasu spędzają w wodzie, jednak mogą się w razie potrzeby przemieszczać po lądzie. Wiele gatunków jesienią szuka na lądzie schronienia, w którym spędza zimę.
Niektóre gatunki płazów nigdy nie wchodzą do wody i składają jaja lub rodzą młode na lądzie, zwykle
w wilgotnych miejscach. Jednak w Polsce takie gatunki (np. bezpłucniki lub salamandra czarna) nie występują. Wszystkie krajowe gatunki muszą raz w roku odwiedzić zbiornik wodny, w którym składają jaja
lub rodzą żywe larwy (tak robi salamandra plamista).
Które spośród zwierząt są płazami? Do gromady płazów należą żaby i zwierzęta przypominające żaby,
takie jak ropuchy, kumaki, rzekotki, grzebiuszki, a także takie, które swym wyglądem przypominają jaszczurki. Do tej grupy należą traszki. Pierwsza grupa nie posiada ogona i najczęściej porusza się skacząc.
Druga posiada ogon i wydłużone ciało, sprawnie pływa, ale bardzo niezdarnie porusza się na lądzie.
Niekiedy traszki i salamandry bywają błędnie nazywane jaszczurkami. Jaszczurki należą jednak do innej
grupy zwierząt – gadów. Jest kilka cech pozwalających na odróżnienie traszek i salamander od jaszczurek. Najważniejszą jest wygląd skóry. U płazów jest ona najczęściej wilgotna, często gładka (z wyjątkiem
ropuch i kumaków) i nie posiada łusek. Skóra gadów, w tym jaszczurek, jest pokryta łuskami i sucha.
Różne są również zachowania jednych i drugich. Traszki i salamandry na lądzie można spotkać niemal
wyłącznie nocą lub podczas deszczu. Są powolne i łatwo je schwytać. Natomiast jaszczurki – tak jak inne
gady – najaktywniejsze są podczas ciepłych słonecznych dni. Im cieplej, tym szybciej się poruszają i najczęściej niełatwo jest je złapać.
Wszystkie płazy są mięsożerne. Dorosłe postacie żywią się małymi zwierzętami, które potrafią złapać
i połknąć. Głównym składnikiem pokarmu płazów występujących w Polsce są dżdżownice, pająki, małe chrząszcze, muchy oraz wiele innych bezkręgowców. Warto wspomnieć, że szczególnie pożyteczne są ropuchy,
gdyż chętnie zjadają bezmuszlowe ślimaki,
które jako szkodniki upraw trudno wytępić.
Ponieważ ślimaki te są niesmaczne dla ptaków lub aktywne głównie nocą, mogą być
zjadane głównie przez płazy, zwłaszcza aktywne nocą ropuchy. Niekiedy największe żaby
(np. żaba śmieszka) potrafią złapać małą rybę
lub nawet mysz. Płazy nie radzą sobie najlepiej z gryzieniem pokarmu więc zwykle ich
ofiarami są tylko takie zwierzęta, jakie uda
im się połknąć w całości.
21
F OT.
. Salamandra plamista jest
jedynym żyworodnym krajowym płazem
23
MB
otoczeni
u
P
oznajemy i chronimy
płazy Polski
24
27
TO GRUPA WYMIERAJĄCA
Płazy na całym świecie giną w zastraszającym tempie. To tempo jest znacznie
szybsze niż w przypadku ssaków czy ptaków. Najwięcej wymiera ich w regionach
tropikalnych, szczególnie tam, gdzie dochodzi do masowego wycinania lasów (Ameryka Południowa). Płazy w Europie również mają się nie najlepiej. Ze względu na fakt,
iż wymagają one do pełnego rozwoju środowiska lądowego i wodnego wystarczy, że tylko w jednym z nich dzieje się coś złego i może to spowodować lokalny zanik płazów.
MB
25
25
CHRONIĆ PŁ AZY ?
Przede wszystkim, należy dbać o małe zbiorniki wodne. Nie wolno ich zaśmiecać, wypuszczać do nich ryb ani
innych zwierząt. Zawsze gdy jesteśmy świadkami wypalania trawy wiosną, należy wezwać straż pożarną, gdyż
część płazów może zginąć w ogniu, a wypalona trawa jest dla nich środowiskiem trudnym do przebycia. Nigdy
nie wolno zabierać żywych płazów oraz ich jaj i kijanek do domu. Jeśli wiosną jesteś świadkiem masowej śmierci płazów na drodze, może wśród nauczycieli lub rodziców znajdzie się dorosły opiekun, który pomoże Ci wraz
z kolegami przenieść w wiaderku płazy na drugą stronę drogi do zbiornika wodnego? Pamiętaj że taką inicjatywę
możesz podjąć tylko pod kontrolą dorosłych, ubrany w jaskrawą odblaskową kamizelkę i w bezpiecznych warunkach.
MB
P Ł AZY
J AK
F OT.
. Jednym z największych wyzwań dla płazów jest bezpieczne dotarcie
do miejsca, w którym odbywają gody; ropucha szara przechodząca przez drogę
GODOWE PŁ AZÓW
27
Z ACHOWANIA
Prawdopodobnie każdy słyszał kiedyś rechoczące w stawie żaby. Samce wszystkich krajowych płazów
). Te najbezogonowych wydają dźwięki, które służą im do przywoływania partnerek podczas godów (FOT.
głośniejsze mają największe szanse na spotkanie partnerki i wydanie potomstwa w danym roku. Głosy różnych
gatunków różnią się często na tyle, że można je po nich rozpoznawać. Na przykład rzekotki są jednymi z najgłośniejszych płazów w Polsce. Ich rechotanie może być słyszalne nawet z kilometra, szczególnie gdy w stawie jest ich dużo. Innym głośnym płazem jest żaba śmieszka, która dysponuje repertuarem wielu różnych
głosów, jednak najbardziej charakterystyczne jest nawoływanie przypominające do złudzenia głośny śmiech.
Kumaki są nieco bardziej ciche i wydają z siebie niepokojące, tajemnicze huczenie. Żaby trawne wczesną
wiosną mruczą gromadnie w płytkich partiach stawów, a głosy żab moczarowych brzmią jak ciche szczekanie
psa. Również tajemnicze jest wydobywające się spod wody ciche chrząkanie i stukanie grzebiuszek.
W przeciwieństwie do płazów bezogonowych, traszki i salamandry nie wydają dźwięków. Za to samce traszek podczas godów wykonują pod wodą skomplikowane tańce, w których szczególnie rzuca się w oczy intensywne
falowanie ogonem.
Podczas godów, oprócz śpiewów i tańców niektóre gatunki przybierają charakterystyczną szatę godową.
Samce żab moczarowych stają się całkiem niebieskie (FOT. ). Samce żab jeziorkowych stają się cytrynowożółte
w okolicy głowy i pleców po niemal czekoladowy kolor części biodrowej i tylnych kończyn. U traszek pojawiają
się na grzbiecie i ogonie fałdy, które oprócz zachęcania samic mają służyć zwiększonej powierzchni oddechowej (płazy oddychają w dużej mierze przez skórę, szczególnie gdy żyją w wodzie).
Ten proces można łatwo zauważyć w miastach. Nawet jeśli istnieją tam drobne zbiorniki wodne, to nie ma
w nich zwykle płazów, ponieważ jako zwierzęta stosunkowo powolne giną na jezdniach rozjeżdżane przez
samochody lub ze względu na małą ilość roślinności zapewniającej schronienie, szybciej stają się ofiarami
drapieżników. Z drugiej strony, nawet najlepiej zachowany las lub łąka nie pozwolą na zaobserwowanie choćby jednej żaby, jeśli najbliższy zbiornik wodny jest oddalony o kilka kilometrów. Często zdarza się, że małe zbiorniki, takie jak śródpolne stawki czy sadzawki strażackie zanikają na skutek wysychania, lub co gorsza umyślnego spuszczania wody. Niekiedy są nawet zasypywane śmieciami. Poważnym zagrożeniem, w szczególności
dla traszek, jest wypuszczanie ryb do małych zbiorników. Ryby chętnie zjadają jaja lub larwy płazów. Większe
drapieżniki, takie jak szczupaki, sumy i okonie chętnie polują nawet na dorosłe płazy. Dlatego nie należy nigdy
wpuszczać ryb (żadnych) do miejsc gdzie występują płazy. Ze zbiornikami wodnymi związane jest jeszcze
jedno zagrożenie. Przez ostatnie dziesięciolecia na dużą skalę prowadzono osuszanie terenów wilgotnych za
pomocą sieci rowów melioracyjnych, co znacznie obniżyło poziom wód gruntowych i wiele małych zbiorników
bezpowrotnie zniknęło. Podobnie ma się rzecz z regulacjami rzek, które ograniczyły możliwość tworzenia się
naturalnych starorzeczy – miejsc chętnie wybieranych przez płazy do rozrodu. Obecnie dużym zagrożeniem
dla płazów jest zagęszczająca się sieć dróg w Polsce. Płazy jako zwierzęta powolne, często masowo giną
podczas wiosennych wędrówek do stawów.
Pewnego rodzaju ciekawostką jest fakt, że w latach 60. XX w. Polska była największym eksporterem
żabich udek do Francji, co również mogło się przyczynić do zaniku, szczególnie żaby śmieszki i żaby wodnej.
F OT.
. Widziałeś niebieską żabę? Wszystko w porządku –
to samiec żaby moczarowej w szacie godowej
salamandra plamista Salamandra salamandra,
traszka grzebieniasta Triturus criststus,
traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris,
traszka karpacka Lissotriton montandoni,
traszka górska Mesotriton alpestris.
BEZOGONOWE :
kumak nizinny Bombina bombina,
kumak górski Bombina variegata,
grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus,
ropucha szara Bufo bufo,
ropucha zielona Bufo viridis,
ropucha paskówka Bufo calamita,
rzekotka drzewna Hyla arborea,
żaba śmieszka Rana ridibunda,
żaba jeziorkowa Rana lessonae,
żaba wodna Rana esculenta,
żaba trawna Rana temporaria,
żaba moczarowa Rana arvalis,
żaba zwinka Rana dalmatina.
24. Samiec żaby jeziorkowej wzmacnia głos poprzez rezonatory widoczne na zdjęciu jako dwa pęcherze po bokach głowy
OGONIASTE :
P Ł AZY
F OT.
P Ł AZY
23
F OT.
. Rzekotka drzewna jest jednym z najpospolitszych płazów
krajowych i jedynym w Polsce, który potrafi wspinać się po drzewach
i o ró ż n o r o dn ość w
na s z y m
MB
otoczeni
u
W Polsce występuje 18 gatunków płazów. Pochyłą czcionką podano łacińskie nazwy gatunkowe, które
są jednocześnie nazwami międzynarodowymi.
F OT.
KRAJOWYCH GATUNKÓW PŁ AZÓW
22. Traszka karpacka jest najrzadszą traszką w Polsce
MB
L ISTA
F OT.
26. Zaśmiecony zbiornik może przestać wkrótce istnieć
MP
RM
asi skrzydlaci sąsiedzi –
zagrożenia i ochrona
JOANNA KAJZER-BONK, RAFAŁ BOBREK
i o ró ż n o r o dn ość w
na s z y m
N IETYPOWI
SĄSIEDZI
Często nie jesteśmy tego świadomi, ale w naszych domach, blokach czy wieżowcach obok nas mieszkają dość nietypowi sąsiedzi. Są zupełnie innymi lokatorami niż ludzie, gdyż miejsca te zasiedlają nie przez
cały rok, lecz tylko w pewnym określonym czasie, zwanym okresem lęgowym, zaczynającym się wczesną wiosną i trwającym do połowy października. Mowa tu o ptakach. Niektóre z gatunków świetnie
przystosowały się do warunków miejskich i wykorzystują wszelkie szczeliny budynków, przestrzenie pod
dachami, nieczynne kominy czy stropodachy wieżowców (odpowiedniki strychów) jako miejsca do budowy
gniazda. Gniazdo zakładane jest w celu złożenia i wysiadywania jaj, z których wykluwają się pisklęta.
Pisklęta ptaków m.in. wróblowych i drapieżnych (zasiedlających również budynki) zwane są gniazdownikami, gdyż po wykluciu są zupełnie niesamodzielne: ślepe, bez piór i wymagają opieki rodziców.
Są przez nich karmione i ogrzewane. Dorastają jednak stosunkowo szybko i już po kilku tygodniach opuszczają gniazdo. Zapamiętaj! W czasie okresu jesienno-zimowego ptaki łączą się w stada i albo odlatują
na południe do „ciepłych krajów”, albo zostają na zimę, jednak nie mieszkają już wtedy w gniazdach.
29. Jerzyk odpoczywający przy ścianie budynku
D L ACZEGO
J AKIE
PTAKI GNIEŻDŻĄ SIĘ W BUDYNKACH ?
1. Pustułka Falco tinnunculus
Mały sokół zamieszkujący głównie zadrzewienia śródpolne graniczące z terenami otwartymi, gniazdujący
chętnie także w miastach. Charakteryzuje się smukłą sylwetką z długim ogonem, w locie często nieruchomo zawisa w powietrzu. Miejskie pustułki zakładają gniazda w półotwartych wnękach wysokich
budynków i otworach stropodachów, a żerują na podmiejskich terenach otwartych. Żywią się głównie
gryzoniami, a także owadami.
2. Jerzyk Apus apus
Pierwotnie gatunek skalistych urwisk, rzadziej lasów. Obecnie pospolity w miastach, gdzie zasiedla kolonijnie wnęki, szczeliny, otwory i różne
zakamarki wysokich budynków oraz skrzynki lęgowe. Często mylony z jaskółką, jednak różni się od niej zupełnie ciemnym ubarwieniem, jedynie
z białym podgardlem oraz bardziej aerodynamiczną sylwetką i smukłymi,
długimi, sierpowatymi skrzydłami, co czyni go najszybszym ptakiem
posługującym się lotem czynnym (180 km/h).
Samiec i samica wspólnie wysiadują jaja i karmią młode. Młode jerzyki
pozostają w gnieździe aż do całkowitego wyrośnięcia, po wylocie od razu
stają się samodzielne. Swoją zdobycz – drobne owady – łowią tylko w locie.
Wieczorem można obserwować ptaki zlatujące się gromadnie do kolonii.
3. Wróbel Passer domesticus
Ptak żyjący wyłącznie w sąsiedztwie człowieka, nieodłączny element
krajobrazu miast i wsi. Do założenia gniazda wybiera najrozmaitsze zakamarki
KD
F OT.
28
F OT.
. Pustułki zakładają gniazda we wnękach budynków
i otworach stropodachów
30
F OT.
. Nawet typowe ziarnojady karmią pisklęta
owadami i pająkami. Wróbel domowy
budynków, gdyż prawie nie występuje poza osiedlami ludzkimi. W przeciwieństwie do swego bliskiego krewniaka mazurka, u samic i samców wróbli wyraźnie zaznacza się dymorfizm płciowy. Wróble mogą wyprowadzać
nawet trzy lęgi w roku. Jak wykazują badania, obecnie gatunek ten wykazuje umiarkowany spadek liczebności
w kraju. Ważną tego przyczyną wydaje się być utrata miejsc do gniazdowania w nowo wyremontowanych budynkach mieszkalnych oraz niedostatek pokarmu w okresie zimowym.
4. Kawka Corvus monedula
Należący do rodziny krukowatych, średniej wielkości, czarny ptak z grafitowo ubarwioną głową.
Bardzo towarzyski, często tworzy duże stada. Gniazduje w zakamarkach budynków i dziuplach drzew.
Korzysta także ze skrzynek lęgowych. Żywi się głównie bezkręgowcami.
PTAKI SĄ WAŻNYM ELEMENTEM KRAJOBRAZU MIEJSKIEGO ?
Są pożyteczne – zjadają wiele uciążliwych dla człowieka owadów;
Wzbogacają i „ożywiają” krajobraz miejski;
Wszystkie omawiane tu gatunki ptaków są prawnie chronione.
Z AGROŻENIA – OCIEPL ANIE BUDYNKÓW PODCZAS SEZONU LĘGOWEGO
Prace dociepleniowe budynków wykonanych z „wielkiej płyty” są dziś ważną i potrzebną działalnością
związaną z podnoszeniem standardów mieszkaniowych. Niestety zabiegi te przeprowadzane są często
niezgodnie z przepisami dotyczącymi ochrony przyrody (Ustawa
o ochronie zwierząt DzU z 1997 r. nr 111, poz. 724, Ustawa o ochronie przyrody DzU z 2004 r. nr 92, poz. 880, Rozporządzenie Ministra Środowiska DzU z 2004 r. nr 220, poz. 2237, Prawo ochrony środowiska – DzU z 2001 r. nr 62, poz. 627). Grozi za to odpowiedzialność karna w postaci grzywny lub pozbawienia wolności
do 2 lat. W sezonie lęgowym (od marca do połowy października),
nie można prowadzić takich prac bez uprzedniej kontroli budynku przez
ornitologa i uzyskania zezwolenia. Zamykanie otworów, w których
ptaki budują gniazda, wiąże się wielokrotnie z bezkarnym zamurowaniem lęgów gatunków chronionych – ptaków dorosłych i piskląt
(jerzyków, wróbli, kawek czy pustułek) oraz bezpowrotnym niszczeniem
ich miejsc gniazdowych. Wzmożone prace termomodernizacyjne
w ostatnich latach przyczyniają się do gwałtownego kurczenia
liczby miejsc lęgowych, co niekorzystnie odbija się na wielkości
populacji tych gatunków.
F OT.
31. Młode kawki w budce lęgowej zawieszonej na drzewie
27
AT
otoczeni
u
N
KW
KW
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
32
Fot.
. Zainstalowane budki lęgowe na ocieplonym budynku
33
Fot.
. Jerzyki w locie odznaczają się charakterystycznymi, długimi, sierpowatymi skrzydłami
J AK MOGĘ POMÓC ?
O planach lub podjęciu ocieplania budynku zawiadom Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie, Tarnowie lub Starym Sączu. W sytuacji łamania prawa podczas prac dociepleniowych możesz również wezwać policję, straż miejską lub zgłosić się do pobliskiego stowarzyszenia ochrony przyrody. Ekspert ornitolog sprawdzi budynek pod kątem występowania siedlisk chronionych gatunków
ptaków i określi ewentualne warunki wykonania prac remontowych, by nie kolidowały one z wyprowadzeniem lęgów przez ptaki. Jeśli okaże się to konieczne, wskaże też sposób i zakres kompensacji
przyrodniczej. Sposobem zapobiegania negatywnym skutkom prac dociepleniowych budynków jest
tworzenie dla ptaków zastępczych miejsc gniazdowych, dzięki zakładaniu budek (skrzynek) lęgowych.
Budka lęgowa to miejsce do zakładania gniazda, ptaki korzystają z niej w okresie wiosenno-letnim.
TAB .
1. Wymiary skrzynek lęgowych [wg Sokołowskiego]
Typ
Gatunki zasiedlające budkę
budki
lęgową
lęgowej
Wymiary poszczególnych boków budki lęgowej (cm)
A
B
C
D
E
F
G
S1
sikora bogatka, sikora modra, 22
wróbel domowy, mazurek,
muchołówka żałobna, pleszka
13
27
3
30
32
3-3,5
S2
szpak, sikora bogatka,
sikora modra, pleszka
15
35
3
38
40
5-5,5
24
Pełni zatem zupełnie inną funkcję niż karmnik, stanowiący stołówkę dla ptaków podczas zimy. Budki różnią się wielkością i sposobem instalowania w zależności od gatunku, dla którego są przeznaczone. Szczegółowe informacje na ten temat znajdziesz na stronie internetowej MTO: www.mto-kr.pl. Może namówisz wychowawcę lub kogoś w domu na własnoręczne zrobienie budki lęgowej dla ptaków (RYC. )?
Zawieś ją w miejscu bezpiecznym od drapieżników, takich jak kot czy kuna, najlepiej na drzewie od strony
wschodniej (w Polsce dominują wiatry zachodnie, zatem taki sposób powieszenia budki będzie stanowić
dodatkową osłonę przed wiatrem), a wiosną prawdopodobnie będziesz mógł prowadzić ciekawe obserwacje ptaków, które założą w niej gniazdo. Ciekawe jaki to będzie gatunek?
1
1
RYC. . Schemat budki lęgowej dla ptaków – wymiary
budki zamieszczone w tabeli powyżej. Zwróć uwagę
na fakt, że budka nie posiada żadnego patyczka/żerdzi
przed wejściem – ptakom zamieszkującym budkę jest
on zupełnie niepotrzebny, natomiast stanowiłby ułatwienie
dla drapieżnika do spenetrowania budki. A - bok daszka
(kwadrat); B - bok dna (kwadrat); C - wysokość wyjmowanej
ścianki przedniej; D - wysokość przedniej listwy górnej;
E - wysokość całkowita ścianki przedniej (C+D);
F - wysokość ścianki tylnej; G – otwór wlotowy (średnica)
P
C ZYM
tasie szlaki wędrówkowe
– jak, gdzie i dlaczego?
SĄ WĘDRÓWKI
RAFAŁ BOBREK
( MIGRACJE )?
Wszystkie ptaki umiarkowanych szerokości geograficznych, w których leży także nasz kraj, żyją w niezmiennym
rytmie wynikającym ze zmieniających się pór roku. Większość ptaków, w czasie pojedynczego roku życia przemieszcza się pomiędzy dwoma niezwykle istotnymi dla nich miejscami – lęgowiskami, gdzie przychodzą na świat
lub zakładają gniazda i wyprowadzają pisklęta, oraz zimowiskami, gdzie spędzają niesprzyjający okres roku,
kiedy na lęgowiskach panuje zima i brakuje pokarmu. Przemieszczenia te, które dokonują się masowo i cyklicznie
dwa razy do roku, nazywamy wędrówkami (migracjami). W końcu zimy i wczesną wiosną ptaki powracają
z zimowisk na miejsca lęgowe – jest to okres migracji wiosennej. Natomiast w końcu lata i jesienią przelot ma
miejsce z lęgowisk na miejsca zimowania i nazywamy go wędrówką jesienną. Cykl ten powtarza się każdego
roku – od zawsze był on przez ludzi obserwowany i traktowany jako jeden z objawów zmieniających się pór roku.
Główną przyczyną wędrówek ptaków jest uniknięcie niekorzystnego, trudnego do przetrwania okresu, kiedy brakuje pokarmu – okresu zimowego. Ptaki przenoszą się wtedy w miejsca położone najczęściej w niższych
szerokościach geograficznych (czyli ptaki żyjące na półkuli północnej przemieszczają się na południe), gdzie mogą
zdobyć pokarm i w bardziej sprzyjających warunkach przetrwać zimowe miesiące. Jest to strategia różna
od tej, jaką reprezentuje większość innych grup organizmów zamieszkujących klimat umiarkowany – np. ssaki
hibernują lub zapadają w sen zimowy, natomiast owady najczęściej spędzają zimę w postaci stadiów przetrwalnych
(jak jaja lub poczwarki).
S KĄD
PTAKI WIEDZĄ DOKĄD I KIEDY MAJĄ LECIEĆ ?
Lokalizacja lęgowisk i zimowisk, a także kierunek wędrówki są zapisane w genach każdego osobnika. Dlatego
nawet ptaki młode, które nigdy jeszcze nie odbyły wędrówki i z tego powodu nie mogą znać trasy, są w stanie
dokonywać nawet dalekich, międzykontynentalnych przelotów i bezbłędnie trafiać na zimowiska typowe dla
danego gatunku. Orientację na kuli ziemskiej zapewniają im posiadane niezwykłe zmysły i umiejętności – zmysł magnetyczny, śledzenie zmieniającego się położenia słońca i gwiazd na niebie czy znajomość szczegółów topografii
powierzchni ziemi. Roczny cykl życia ptaka, a więc także początek wędrówki, wyznacza zmieniający się w ciągu
roku fotoperiod, czyli stosunek długości jasnej i ciemnej fazy doby (dnia i nocy). Ptaki doskonale odczuwają, gdy
jesienią dzień jest już na tyle krótki w stosunku do nocy, że pora
wyruszyć w podróż. Zmieniają one wtedy swój wygląd (wymieniają
pióra na nowe i otłuszczają się) oraz zachowanie i czekają na
sprzyjające warunki pogodowe, by rozpocząć swą wędrówkę
na południe.
P RZYKŁ ADY WĘDROWNYCH GATUNKÓW
I TRAS ICH PRZELOTÓW
Spośród licznych i zróżnicowanych kierunków i tras
przelotu ptaków gnieżdżących się w Polsce, wyróżniają się
trzy główne, najpopularniejsze regiony zimowania, do których
podąża wiele gatunków.
2
R YC . . Uproszczony schemat następujących po sobie etapów rocznego
cyklu życia ptaków wędrownych na tle zmieniających się pór roku
29
3
J AKIE
RAFAŁ BOBREK
PTAKI I DL ACZEGO ZIMUJĄ W
P OLSCE ?
Ludzkie osady, odkąd tylko zaczęły powstawać, stały się dla ptaków bogatym źródłem pokarmu. Liczna grupa
upodobała sobie osiedla jako miejsca spędzania okresu zimowego, kiedy trudniej o naturalny pokarm. Ludzie
szybko to zauważyli, a ponieważ ptaki są grupą wzbudzającą powszechną sympatię, zaczęli dokarmiać je resztkami pożywienia. W ten sposób wykształcił się związek pomiędzy człowiekiem i zimującymi we wsiach i miastach
ptakami. Obecnie kilka grup regularnie i powszechnie spędza zimę blisko człowieka. Najważniejsze z nich to:
ptaki wodne (głównie łabędzie, kaczki, mewy i kormorany),
kuraki (kuropatwa i bażant),
dzięcioły (np. dzięcioł duży i zielony),
gołębie (najczęściej gołąb miejski i sierpówka),
krukowate (gawron, kawka, wrona siwa, sroka, sójka),
ptaki wróblowe (najliczniejsze to m. in. sikory, wróble, zięby, dzwońce, kosy i kwiczoły).
Wiele z tych gatunków przenosi się na okres zimy w pobliże ludzkich siedzib i można je wtedy w dość łatwy
sposób dokarmiać – w parku, ogrodzie, czy nawet na zaokiennym parapecie. Dzięki temu, że same wtedy do nas
przychodzą, dokarmianie jest świetną okazją do bliższego przyjrzenia się ptakom zamieszkującym naszą okolicę.
I OCHRONA PTAKÓW MIGRUJĄCYCH
Ptaki wędrowne są grupą, która jest jedną z najbardziej zagrożonych przez zmiany zachodzące we współczesnym
świecie. Do mających największy negatywny wpływ należą zanik siedlisk ich życia i zmiany środowiska powodowane przez człowieka, polowania i bezpośrednie tępienie migrantów, a także zmieniający się klimat. W swoim
życiu wędrowcy wykorzystują rozległe obszary, gdyż ważne są dla nich nie tylko odpowiednie lęgowiska, ale także zachowane we właściwym stanie tereny zimowania i trasy ich przelotu, gdzie mogą bezpiecznie odpocząć
i znaleźć pokarm. Ponieważ stan populacji wędrownych ptaków świadczy niejako o „kondycji” wykorzystywanych przez nie obszarów, świadczy on tym samym o „kondycji” dużej części naszej planety. Jeśli zabraknie
któregokolwiek z niezbędnych elementów – obszarów gniazdowania, zimowisk lub miejsc przystankowych
na trasie wędrówek, ptaki migrujące niechybnie zginą. Pamiętajmy o tym, gdy będziemy osuszać kolejny obszar
mokradeł, budować nowy pensjonat na nadmorskiej plaży lub stawiać wysokie turbiny wiatraków na górskiej przełęczy. Wykonywanie w nieprzemyślany sposób tego typu działań może mieć dla ptaków wędrownych zgubny wpływ.
Z drugiej strony każdy z nas, dzięki właściwej postawie wobec przejawów niszczenia środowiska naturalnego, może przyczynić się do ochrony i zachowania w dobrym stanie populacji i siedlisk wędrowców. Jeśli my,
Ludzie, zostawimy ptakom na ziemi miejsce do życia, wtedy z pewnością nadal będziemy mogli zachwycać się
fenomenem ich wędrówek.
35
Z NACZENIE
Ptaki, jak każda grupa organizmów, mają swoje miejsce w przyrodzie i są jej nieodłączną częścią – ich obecność jest więc wartością samą w sobie. Ale mają one także duże znaczenie dla człowieka, mimo, iż zwykle
nie korzysta on z ptaków w wymierny, dający się przeliczyć na pieniądze, sposób. Dobrym przykładem jest właśnie zimowe dokarmianie, które odbywa się głównie z pobudek etyczno-estetycznych. Mamy przeświadczenie,
że ptakom trzeba pomóc w przetrwaniu okresu głodu i zimna, a poza tym po prostu je lubimy, bo są pięknymi
i interesującymi stworzeniami, wprowadzają też w krajobraz zimowych miast i wsi niezwykłe ożywienie, którego
bardzo nam brakuje o tej porze roku. Dokarmiamy więc ptaki dlatego, że chcemy by nadal z nami były, a nie
dlatego, że coś z tego mamy – jest to wspaniały przykład bezinteresownej pomocy, która jednak powinna być
okazana w sposób właściwy – tak, by nie zaszkodzić tym, którym się pomaga.
Z AGROŻENIA
FOT.
FOT.
… i już mniej pospolity widok bocianów w tzw. „kominie” czyli szykujących
się w sierpniu do odlotu do Afryki. Na niepozornie wyglądającym zdjęciu aż 40 ptaków
RB
P
taki zimujące w naszym otoczeniu
JKB
RB
I OCHRONA
Chętnie dokarmiamy zimujące ptaki, jednak mało kto zadaje sobie pytanie – czy to naprawdę jest im niezbędne?
Odpowiedź nie jest prosta – z jednej strony ptaki świetnie radziły sobie i przed rozpoczęciem przez człowieka
masowego dokarmiania, nie ratuje ono też żadnych gatunków zagrożonych wyginięciem i należy o tym pamiętać. Niewłaściwie prowadzone dokarmianie może ptakom wręcz szkodzić – przy karmnikach
szerzą się choroby, które chore ptaki przenoszą na zdrowe, a nieodpowiedni lub nieświeży pokarm może powodować u nich zatrucia. Z drugiej jednak strony, po tak długim czasie dokarmiania wiele gatunków zmieniło swe zwyczaje wędrówkowe – mając dobre źródło pokarmu blisko swych lęgowisk, skróciły one dystans przelotów
i przynajmniej częściowo porzuciły dotychczasowe zimowiska, zostając na zimę „u nas”.
W ten sposób uzależniliśmy te ptaki od pokarmu, który im zimą dostarczamy – w tej
sytuacji całkowite i nagłe zaprzestanie zimowego dokarmiania mogłoby im zaszkodzić.
37
31
FOT.
. Karmnik jest miejscem przyciągającym zimą wiele ciekawych
gatunków ptaków (od lewej do prawej): szczygieł, wróbel, sikora modra
RB
Z AGROŻENIA
RYC. . Główne szlaki wędrówek ptaków z rejonu Europy Środkowej
MY TO WSZYSTKO WIEMY ?
Ludzie od dawna pragnęli dowiedzieć się dokąd i w jaki sposób
wędrują ptaki, które opuszczają jesienią swe lęgowiska. Dlatego
wymyślono wiele metod, które pozwalają na zdobycie informacji o trasach przelotów, czasie trwania wędrówki, miejscach docelowych
i powrotach na lęgowiska, a także o wielu innych aspektach migracji
ptaków. Najbardziej znaną oraz jedną z najdłużej i najpowszechniej
stosowanych jest obrączkowanie ptaków. Polega ono na chwytaniu
do celów badawczych pewnych osobników i ich indywidualnym oznakowaniu za pomocą zakładanej na nogę obrączki. Każda obrączka posiada numer i nazwę kraju, w którym ją
założono. Dzięki takiemu oznakowaniu, jeśli ten sam osobnik zostanie powtórnie schwytany, będzie można stwierdzić jego „tożsamość” – datę i miejsce zaobrączkowania, oraz czas, odległość i kierunek, w którym się przemieścił. Wszystkie te (i jeszcze wiele innych) informacje są gromadzone w bazach danych i wykorzystywane
przez naukowców – badaczy wędrówek do odkrywania sekretów ptasich migracji.
36. Charakterystyczny klucz żurawi
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
S KĄD
34
FOT.
. Charakterystyczna sylwetka bociana
białego poszukującego pokarmu na łące…
Poniżej przedstawiono przykłady:
a. Europa Środkowa Afryka na południe od Sahary (bocian biały, dymówka);
b. Europa Środkowa Europa zachodnia, południowo-zachodnia i północna Afryka (szpak, bogatka, czajka);
c. Europa Środkowa Półwysep Indyjski i południowo-wschodnia Azja (dziwonia, muchołówka mała).
u
otoczeni
na s z y m
i o ró ż n o r o dn ość w
38
FOT.
. Propozycja menu w ptasiej stołówce (od lewej górnej strony):
słonecznik łuskany, pszenica, słonecznik niełuskany, siemię lniane
Niezwykle ważnym aspektem zimowego dokarmiania, jest jego walor edukacyjny. Obserwowanie różnorodnej,
hałaśliwej gromadki ptaków przylatujących do karmnika jest dla wielu ludzi właściwie jedyną okazją do bliższego
zetknięcia się z tą grupą zwierząt. Daje ono możliwość poznania niezwykłego zróżnicowania kształtów, barw
i zachowań ptaków, z którymi na co dzień nie mamy styczności. Rozbudza to w nas pasję obserwatorów, wzbudza zachwyt i zaciekawienie tymi wdzięcznymi stworzeniami. Zaczynamy rozpoznawać poszczególne gatunki
i zdobywać o nich wiedzę, a nie od dziś wiadomo, że poznanie i osobiste przywiązanie jest pierwszym krokiem
do ochrony. Zimowe dokarmianie może zmieniać nastawienie ludzi do przyrody i jej ochrony, uwrażliwiając na jej
potrzebę w dzisiejszym świecie. Samo w sobie jest to czymś bezcennym i choćby z tego tylko powodu – dla
ludzi, a może mniej dla samych ptaków – warto je zimą dokarmiać.
M OJE
DZIAŁ ANIA
By rozpocząć zimowe dokarmianie będziemy potrzebowali karmnika, zakupionego lub samodzielnie wykonanego, zapasu karmy odpowiedniej dla danej grupy ptaków no i oczywiście odpowiedniego miejsca, w którym umieścimy naszą stołówkę.
Bardzo ważne, byśmy dokarmiali ptaki w sposób odpowiedzialny i nie szkodzący im. Dlatego rozpoczynając
dokarmianie, pamiętajmy o kilku prostych, ale ważnych zasadach, dzięki którym nasza pomoc zimującym ptakom
z pewnością przyniesie im korzyść:
dokarmiajmy wyłącznie w pobliżu ludzkich siedzib – we wsiach i miastach, a nie w naturalnym środowisku,
gdzie żyją dzikie ptaki, które stronią od człowieka;
dokarmianie rozpoczynajmy dopiero z nastaniem zimy, gdy mróz i pokrywa śnieżna uniemożliwi ptakom
zdobywanie naturalnego pokarmu;
raz rozpoczęte dokarmianie kontynuujmy nieprzerwanie w danym miejscu aż do nadejścia wiosny;
przerwijmy je z chwilą, gdy wczesną wiosną warunki dla ptaków się poprawią i pojawi się naturalny pokarm
wielu z nich – owady;
pamiętajmy, że niedopuszczalne jest podawanie ptakom karmy, gdy te rozpoczną już wiosną lęgi – może
to zaszkodzić ich pisklętom!
podawajmy tylko odpowiednią dla nich karmę – świeżą, nie zepsutą, oraz dostosowaną do gatunków,
które dokarmiamy. Nigdy nie należy podawać resztek z naszego stołu – sól, przyprawy i chemiczne dodatki
zawarte w naszych potrawach są dla ptaków bardzo szkodliwe;
różne gatunki jedzą różny pokarm: nasiona słonecznika i dyni, słonina i smalec (niesolone!) są ważne m.in.
dla sikor i dzięciołów; owoce jarzębiny, głogu, jabłka jedzą kos i kwiczoł; proso, kanar, pestki wiśni są dobrym
pokarmem dla łuszczaków: szczygła, dzwońca, zięby, czyża, grubodzioba; ptaki wodne (łabędzie, kaczki, łyski)
najlepiej karmić surowymi lub ugotowanymi (niesolonymi!) warzywami oraz ziarnami zbóż;
chrońmy karmę przed zepsuciem, wywianiem, zamoczeniem i zasypaniem, przygotowując odpowiednie karmniki, które zabezpieczą ją przed warunkami zewnętrznymi;
ustawmy karmnik w miejscu ustronnym i zabezpieczmy przed dostępem drapieżników, takich jak np. koty;
regularnie oczyszczajmy i myjmy karmnik (bez toksycznych środków
czystości!), by zminimalizować prawdopodobieństwo rozprzestrzeniania się
chorób wśród ptaków.
Poznawajmy ptaki zimujące w naszym otoczeniu, dokarmiajmy w sposób odpowiedzialny i chrońmy je, nie tylko zimą ale przez cały rok, a one z pewnością
odwdzięczą się nam pięknym śpiewem i zjadaniem dokuczliwych dla nas owadów,
a może i uchylą przed nami nieco tajemnic swego niezwykle interesującego świata.
Pamiętajmy, że poza zimowym dokarmianiem istnieje wiele innych działań, które mogą
się przyczynić do ochrony ptaków i zachowają je dla nas wszystkich na przyszłość.
JKB
Literatura
Berthold P., 2001. “Bird Migration: A General Survey” Oxford University Press, Oxford, 2nd ed.
Borowski J. „Drzewa w mieście. Jaką rolę pełnią drzewa w miejskim ekosystemie?”
Rozmowę przepr. Joanna Szubierajska [on line]. Dostęp: b.d. Dostępny w Internecie:
http://srodowisko.ekologia.pl/wywiady/Drzewa-w-miescie-Jaka-role-pelnia-drzewa-w-miejskim-ekosystemie,16075.html
Borowski J. „Leczą nas delikatne olbrzymy” Rozmowę przepr. Monika Janusz-Lorkowska [on line] Dostęp:
9.X.2008. Dostępny w Internecie: http://www.rp.pl/artykul/202564.html?p=1
Cofta T., 1993. „Wędrówka. Przystosowanie ptaków do zmian por roku” Zeszyty edukacyjne OTOP. Ogólnopolskie
Towarzystwo Ochrony Ptaków, Gdańsk.
Diesener G. i Reichholf J., 1997. „Płazy i gady” Leksykon przyrodniczy. Świat Książki.
Elphick J. (red.), 2007. „Migracje ptaków: szlakami skrzydlatych podróżników” MUZA SA, Warszawa.
Doniemalski K. „Korzyści płynące z drzew” [on line] Dostęp: b.d. Dostępny w Internecie:
http://www.fundacjaarka.pl/programy/ratujmy-beskidzkie-lasy/korzysci-plynace-z-drzew
Juszczyk W., 1987. „Płazy i gady krajowe” PWN.
Kamińska E. i Świderek M. (red.), 2011. „Nie znikaj. Materiały dla nauczycieli” ODE Źrodła, Łodź.
Kosmala M., 2005. „Po co ludziom drzewa, czyli o roli i znaczeniu drzew w życiu człowieka” Materiały I Konferencji
Naukowo-Technicznej: „Zieleń Miejska. Naturalne bogactwo Miasta” Toruń, s. 7-8.
Krawczyk E. i inni (red.), 2008. „Zostań przyjacielem drzew. Praktyczny poradnik jak skutecznie zadrzewiać
otoczenie” Studio Octopus. Krakow.
Kudłek J. i Pępkowska A. (red.), 2005. „Przyroda Krakowa” Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu
Jagiellońskiego. Kraków.
Kuczyński L., i Tęczyński J., 2005. „Głosy naszych płazów” Wszechświat. Pismo przyrodnicze. 106.
McPherson E.G., Simpson J.R., Peper P. i Xiao Q., 1999. „Tree Guidelines for San Joaquin Valley Communities”
Local Government Commission, Sacramento, California.
McPherson E.G., Simpson J.R., Peper P., Scott K.I. i Xiao Q., 2000. “Tree Guidelines for Coastal Southern
California Communities” Local Government Commission, Sacramento, California.
Neely D. (red.), 1988. “Valuation of Landscape Trees, Shrubs, and Other Plants” Seventh Edition. Urbana, IL:
International Society of Arboriculture.
Rohrbach C., 1997. “Domki dla ptaków” Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Skorkowska A. „Drzewa w mieście ozdoba czy konieczność?” [on line] Dostęp: b.d. Dostępny w internecie:
http://www.zszp.pl/?id=28&nid=414&lang=1
Szweykowski J. i Szweykowska A. (red.), 1993. „Słownik Botaniczny” Wiedza Powszechna. Warszawa, s. 537.
Walkowicz T., 2001. „Społeczne i ekologiczne aspekty tworzenia i utrzymania terenów zieleni miejskiej”
Materiały z konferencji: „Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody przez organy samorządu terytorialnego”
Osieczany.
Wilk T., 2002. „Jak pomóc ptakom?” W: „Ptaki. Materiały dla nauczycieli” MTO. Kraków.
Informacje z portali:
http://drzewa.nk4.netmark.pl/
www.amphibiaweb.org