Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Zarz¹dzanie
i Edukacja
Zarządzanie przedsiębiorstwem
• Źródła ryzyka
• System JUST IN TIME
• Potencjał technologiczny przedsiębiorstwa
Zarządzanie finansami
• Budżetowanie kosztów
• Łagodzenie kryzysów finansowych
Prawo i etyka w zarządzaniu
• Etyka komunikatów reklamowych
• Mobbing
NUMER 80 STYCZEŃ–LUTY 2012 – ISSN 1428-474X
DWUMIESIÊCZNIK SZKO£Y WY¯SZEJ IM. BOGDANA JAÑSKIEGO
Adres redakcji
Dwumiesięcznik „Zarządzanie i Edukacja”
ul. Elektronowa 2
03-219 Warszawa
tel./fax (0-22) 676-94-85
e-mail: [email protected]
Redaktor naczelny
Prof. dr hab. Kazimierz Korab
Rada naukowa dwumiesięcznika „Zarządzanie i Edukacja”
Mirosława Czerny, Jerzy Donarski,
Janusz Gudowski, Krystyna Lubomirska, Zbigniew Matkowski,
Jacek Nowak, Marek Pawlak, Wojciech Sroczyński
Sekretarz redakcji
Anna Janus
Korekta
?????????
Wszystkie artykuły są recenzowane
Recenzent
prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz
dr Barbara Gołębiewska
Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania
w publikowanych tekstach skrótów i zmian
ISSN 1428-474X
wersja referencyjna czasopisma: papierowa
numer dostępny w wersji elektronicznej
na stronie: www.janski.edu.pl
Skład, druk i oprawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”
Spis treœci
I. Zarządzanie przedsiębiorstwem
Izabela Jonek-Kowalska
. Źródła ryzyka w procesie wprowadzania innowacji technologicznych/Sources of risk in the process of technological innovation..............................................................................
Joanna Łodziana-Grabowska
. Internet jako narzędzie marketingowe małych przedsię
biorstw/Internet as a marketing tool small business...........
Agnieszka Piasecka-Głuszak
. Główne wymagania, wpływające na powodzenie systemu
JUST IN TIME w przedsiębiorstwie/ The main requirements, which affect the success of the JIT system in the enterprise..........................................................................................
Cezary Tomasz Szyjko
. Zarządzanie systemami inteligentnego opomiarowania
w gazownictwie polskim – korzyści i uwarunkowania ekonomiczno-prawne/ Management of smart metering systems in the Polish gas industry – benefits and conditions of
economic and legal.....................................................................
Joanna Wiśniewska
. Potencjał technologiczny przedsiębiorstw XXI wieku/Tech
nological potential of the enterprises in the XXI century.........
II. Zarządzanie finansami
Romuald Łanczkowski
. Zarządzanie finansami w realizacji programu pomocy
państwa polskiego dla Polonii i Polaków za granicą na
przykładzie Senatu RP po 1989 roku/ Financial management of the aid program of the Polish state and Polish for
the Polish community abroad as an example of the Senate
after 1989......................................................................................
Spis treœci
Bogusław Jędrzejas
. Budżetowanie kosztów jako narzędzie zarządzania kosztami w przedsiębiorstwie/Cost budgeting as an instrument of cost management in the enterprise...........................
Bogna Sawicka
. Ekonomiczne i księgowe aspekty sprawozdawczości finansowej/The economic and accounting aspects of financial reporting...............................................................................
Marzena Adamczyk
. Rola organizacji międzynarodowych w zapobieganiu i łagodzeniu kryzysów finansowych/ The role of international organizations in preventing and mitigating financial
crises.............................................................................................
III. Prawo i etyka w zarządzaniu- wybrane obszary
. Kontekst etyki i specyfika języka komunikatów reklamowych, skierowanych do segmentu dziecięcego/Ethics
context of advertising message aimed at the children’s
segment........................................................................................
Tomasz Kochański
. Charakterystyka mobbingu w miejscu pracy/Characteristics
of mobbing in the workplace..........................................................
Noty o Autorach.....................................................................................
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Izabela Jonek-Kowalska
ŹRÓDŁA RYZYKA W PROCESIE
WPROWADZANIA INNOWACJI
TECHNOLOGICZNYCH
Sources of risk in the process
of technological innovation
Streszczenie
Celem artykułu jest identyfikacja źródeł ryzyka w procesie
wprowadzania innowacji technologicznych. Na potrzeby tak sformułowanego zamierzenia badawczego, wykorzystuje się dwie
podstawowe metody identyfikacji ryzyka w działalności przedsiębiorstw: metodę portfelową, umożliwiającą określenie źródeł ryzyka w otoczeniu przedsiębiorstwa oraz metodę wykresu chronologicznego, pozwalającą na wskazanie wewnętrznych źródeł ryzyka
w przedsiębiorstwie. Przedstawioną metodykę identyfikacji źródeł
ryzyka w przedsiębiorstwie adaptuje się na potrzeby procesu innowacyjnego w ogólnej (dla wszystkich przedsiębiorstw) i branżowej perspektywie (na przykładzie polskich przedsiębiorstw górniczych).
Z przeprowadzonej analizy wynika, że w polskich przedsiębiorstwach górniczych, za istotne źródła systematycznego ryzyka
innowacji uznać należy: brak uregulowań organizacyjnych i finansowych dla wdrażania czystych technologii węglowych, rozwój alternatywnych, w stosunku do węgla, metod pozyskiwania energii,
brak nowoczesnych systemów edukacji dla górnictwa i postrzeganie branży jako schyłkowej. Źródła ryzyka specyficznego obejmują
z kolei: ograniczoność źródeł finansowania działalności innowacyjnej i inwestycyjnej, złą kondycję finansową przedsiębiorstw, brak
6
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 80/2012 – styczeń – luty
nowoczesnego zaplecza technicznego i badawczo-rozwojowego,
niechęć pracowników do zmian oraz brak proinnowacyjnych postaw zarządzających.
Summary
This article aims to identify sources of risk in the process of
technological innovation. For the purposes of research as articulated intentions, uses two basic methods of identifying risk
in the enterprise: a portfolio approach, which allows identification of sources of risk in the company environment and the method of chronological chart, allowing you to identify internal sources of risk in the enterprise. The presented methodology to
identify sources of risk in the company adapts to the needs of
the innovation process in general (for all companies) and industry perspective (for example, the Polish mining companies).
The analysis shows that in the Polish mining companies, as important sources of systematic risk should be recognized for innovation:
the lack of organizational and financial arrangements for the implementation of clean coal technologies, development of alternative,
in relation to carbon, energy production methods, lack of modern
education systems for mining and perceived as a declining industry. Sources include specific risk in turn: the limitations of funding
sources for innovation and investment, poor financial condition of
enterprises, lack of modern technical facilities and research and development, staff reluctance to change and lack of pro-innovation
attitude of managers.
Słowa klucze: innowacje technologiczne, źródła ryzyka, rozwój
przedsiębiorstw
Keywords: technological innovation, sources of risk, business
development
Izabela Jonek-Kowalska – Źródła ryzyka w procesie...
7
Wstęp
Innowacje są obecnie dla wielu przedsiębiorstw warunkiem
koniecznym przetrwania i rozwoju. Wprowadzanie innowacji nie
jest jednakże procesem łatwym. Towarzyszą mu liczne zagrożenia
o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Działalność innowacyjna, tak jak każde działanie, podejmowane przez przedsiębiorstwo, obarczona jest ryzykiem. Zrealizowanie ryzyka innowacji
może spowodować całkowite lub częściowe niepowodzenie procesu innowacyjnego. Niezbędne jest zatem skuteczne zarządzanie
ryzykiem w procesie innowacji. Jednym z podstawowych etapów
tego zarządzania jest identyfikacja źródeł ryzyka.
W obliczu wagi ryzyka, w procesie wprowadzania innowacji,
problem badawczy sformułowano następująco: jakie źródła ryzyka
występują w procesie wprowadzania innowacji technologicznych
w przedsiębiorstwie? Zaś celem rozważań uczyniono identyfikację
źródeł ryzyka, w procesie wprowadzania innowacji technologicznych, na przykładzie przedsiębiorstw górniczych w Polsce.
1. Metodyka badań
Dla potrzeb prowadzonych rozważań, konieczne jest określenie
istoty ryzyka. W niniejszym artykule za wiodącą przyjmuje się definicję ryzyka, sformułowaną przez L.Osiatyńskiego, zgodnie z którą
ryzyko, to „grożąca podmiotowi gospodarującemu możliwość całkowitego lub częściowego niepowodzenia przedsięwzięcia lub interesów, co do których podmiot gospodarujący ma świadomość związanych z nim niebezpieczeństw, nie ma natomiast a priori pewności,
co do ich zaistnienia lub wielkości strat, i co do których bierze na
siebie odpowiedzialność, za mogące wyniknąć konsekwencje”1.
Mając na uwadze podstawowy cel prowadzonego procesu
badawczego, w artykule posłużono się dwoma podstawowymi
1 L.Osiatyński: Problem kwantyfikacji ryzyk w handlu zagranicznym – cz. I,
„Wiadomości Ubezpieczeniowe”, 1/1963, s. 2.
8
metodami identyfikacji źródeł ryzyka, adaptując je na potrzeby
prowadzonych rozważań. Pierwsza z nich, to metoda portfelowa,
umożliwiająca identyfikowanie poszczególnych obszarów ryzyka,
ulokowanych w otoczeniu przedsiębiorstwa. Rezultatem takiego
postępowania jest syntetyczna ocena czynników ryzyka2. Metoda ta została wykorzystana do określenia źródeł ryzyka systematycznego, w procesie wprowadzania innowacji technologicznych
i posłużyła do sporządzenia listy kontrolnej, która obejmuje źródła
ryzyka, określane także mianem obszarów ryzyka.
Druga z wykorzystywanych metod, znana pod nazwą wykresu chronologicznego, bazuje na procesowym podejściu do działalności przedsiębiorstwa. Pierwszym jej etapem jest dokładne
rozpoznanie wszystkich procesów, zachodzących w przedsiębiorstwie. Następnie, procesy te przedstawia się w formie schematów, uwzględniających chronologię zdarzeń. W dalszej kolejności
sporządza się listę kontrolną, w odniesieniu do całego przedsiębiorstwa, uszczegóławiając ją w stosunku do kolejnych etapów
wyodrębnionych procesów3. Metoda ta została wykorzystana do
określenia źródeł ryzyka, specyficznego w procesie wprowadzania
innowacji w przedsiębiorstwie.
2. Identyfikacja źródeł ryzyka
w świetle studiów literaturowych
We współczesnym, burzliwym otoczeniu, wzrasta ranga zarządzania ryzykiem w działalności gospodarczej przedsiębiorstwa.
Zarządzanie to, rozumiane jest jako ciąg działań, skierowanych na
ograniczenie wpływu zewnętrznych i wewnętrznych, nieprzewidywalnych czynników na przedsiębiorstwo, które obejmują systematyczne badanie problemu ryzyka w przedsiębiorstwie, szaco2 Por. P.Buła: Zarządzanie ryzykiem w jednostkach gospodarczych. Aspekt uni
wersalistyczny, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2003,
s. 93-95.
3 Por. C.A.Williams, M.L.Smith, P.C.Young: Zarządzanie ryzykiem a ubezpiecze
nia, PWN, Warszawa 2002, s. 81-82.
9
wanie jego poziomu oraz implementację kompleksowej strategii
reakcji na ryzyko, dokonywaną na podstawie dostępnych informacji4. Warunkiem skuteczności zarządzania ryzykiem jest podejście
systemowe i integracja ze wszystkimi procesami zarządzania, w
celu wykorzystania sprzężeń zwrotnych, zarówno z innymi elementami systemu, jak również z otoczeniem5.
Zgodnie z powyższym, zarządzanie ryzykiem to proces wewnętrznie uporządkowany i zhierarchizowany. W literaturze
przedmiotu sekwencja tego procesu obejmuje od trzech, do sześciu etapów6. Bez względu na ilość, wyróżnionych w procesie zarządzania ryzykiem zadań, w każdym z proponowanych podejść
wyodrębnia się identyfikację źródeł ryzyka. Jest to pierwszy etap,
stanowiący essentialia negotii skutecznego zarządzania ryzykiem7.
Identyfikacja ryzyka to proces systematycznego i ciągłego rozpoznawania źródeł ryzyka w działalności przedsiębiorstwa8.
Celem tej identyfikacji jest wskazanie obszarów, w których przed4 Szerzej: R.Holt, Risk management: The talking cure, „Organization”, Vol.11,
No.2/2004, s. 251-270.
5 Patrz: J.Bizon-Górecka: Strategia zarządzania ryzykiem w organizacji gospodar
czej, „Przegląd Organizacji” 1/2001, s. 15. Zob. też: J.Bizon-Górecka: Problemy zarzą
dzania ryzykiem w systemie produkcyjnym, „Przegląd Organizacji”, 6/1998, s. 23 oraz
K.Sawicki: Rola rachunkowości i audytu finansowego w zarządzaniu przedsiębiorstwem
prowadzącym działalność w warunkach ryzyka, [w:] Rachunkowość zarządcza a ryzyko
działalności gospodarczej, pod red. E.Nowaka, Wydawnictwa Akademii Ekonomicznej
im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007, s. 395.
6 Trzy etapy w procesie zarządzania ryzykiem proponuje m.in. M.Łuczak:
Ryzyko i kryzys w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyższa Szkoła Ekonomiczna,
Warszawa 2003, s. 66. Cztery etapy to ujęcie K.Jędralskiej: Zachowania przedsiębiorstw
w sytuacjach niepewnych i ryzykownych, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, 1992,
s. 144-146. Pięcioetapowy proces zarządzania ryzykiem to koncepcja C.A.Williamsa
Jr., M.L.Smitha, P.C.Younga: Zarządzanie ryzykiem a ubezpieczenia, PWN, Warszawa
2002, s. 61. Wreszcie sześć etapów wyróżnia T.T.Kaczmarek: Ryzyko i zarządzanie
ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa 2007, s. 98.
7 Szerzej: L.Tchankova: Risk identification – basic stage in risk management,
,,Environmental Management and Health”, Vol. 13, No. 3/2002, s. 290-297. Zob. też:
G.M.Winch, E.Maytorena, Making good sense: assessing the quality of risky decisionmaking, ,,Organization Studies”, Vol. 30, No. 2-3/2009, s. 181-203.
8 Por. A.Ahmed, B.Kayis, S.Amornsawadwatan: A review of techniques for risk
management in projects, ,,Benchmarking. An International Journal”, Vol. 14, No.
1/2007, s. 26-29.
10
siębiorstwo jest narażone na wystąpienie ryzyka oraz określenie
zdarzeń, prowadzących do wystąpienia zagrożeń i strat9.
W praktyce, proces identyfikacji ryzyka, oznacza wskazanie
wszystkich sytuacji - zagrożeń, które mogą prowadzić do wystąpienia zdarzenia, wywołującego stratę, ustalenie ryzyka, występującego jako przyczyna potencjalnej straty, wskazanie okoliczności,
które mogą wpłynąć na wystąpienie ryzyka oraz zidentyfikowanie
możliwych, bezpośrednich i pośrednich skutków zrealizowania
ryzyka10. W tak rozumianej identyfikacji ryzyka, należy wyraźnie oddzielić określenie źródeł ryzyka, od oszacowania zagrożeń i
strat, związanych z realizacją ryzyka.
3. Innowacyjność a ryzyko
w przedsiębiorstwie Zgodnie z założeniami P.F.Druckera oraz K.J.Arrowa11 ryzyko
jest atrybutem wszystkich działań w przedsiębiorstwie. Towarzyszy zatem także działalności innowacyjnej. Szczególnym obszarem
aktywności innowacyjnej są innowacje technologiczne, rozumiane
jako nowe produkty i nowe procesy oraz znaczące zmiany w produktach i procesach ich wytwarzania12. Ryzykiem innowacji należy zarządzać, a jak już wspomniano, warunkiem koniecznym
skutecznego zarządzania ryzykiem jest właściwa identyfikacja
źródeł ryzyka, która w procesie wprowadzania innowacji polega
9
Zob. M.S.Carolan: The precautionary principle and traditional risk assessment,
,,Organization&Environment”, Vol. 20, No. 1/2007, s. 5-19.
10 Por. S.Nahotko: Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej, Oficyna
Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego Sp. z o.o., Bydgoszcz 2001,s. 59.
11 Szerzej: K.J.Arrow: Eseje z teorii ryzyka, PWN,Warszawa 1979, s.20 i dalsze.
12 Zob. D.Winkler: Innowacyjność technologiczna jako element poprawy konkuren
cyjności przedsiębiorstw, [w:] Zarządzanie innowacjami w przedsiębiorstwie, pod red.
S.Lachniewicza, A.Adamiuk i M.Matejuna, Monografie Politechniki Łódzkiej, Łódź
2008, s. 100. Zgodnie z zaproponowaną definicją wyróżnia się innowacje produktowe i procesowe. Por. S.Łobejko, Systemy informacyjne w zarządzaniu wiedzą i innowa
cją w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2005,
s. 68.
11
na ciągłym poszukiwaniu i wskazywaniu okoliczności, mogących
przedsięwzięcie innowacyjne częściowo lub całkowicie uniemożliwić13.
Proces wprowadzania innowacji technologicznych w przedsiębiorstwie rozpoczyna się od poszukiwania nowych idei i ich selekcji. Wybór pomysłów następuje w oparciu o zidentyfikowanie
uwarunkowań ich realizacji. Następnie opracowuje się i testuje
przyjęte koncepcje. Po etapie tym następuje analiza finansowa nowych koncepcji i wybór opcji, przyjętej do dalszej realizacji. Wprowadzanie innowacji wieńczy testowanie prototypu i wdrożenie.
Przeprowadzeniu scharakteryzowanego procesu wprowadzania innowacji towarzyszy ryzyko, które ma charakter systematyczny i specyficzny. Ryzyko systematyczne związane jest z zagrożeniami, generowanymi przez otoczenie dalsze oraz otoczenie
branżowe przedsiębiorstwa. Ryzyko specyficzne dotyczy wnętrza
przedsiębiorstwa i procesów w nim realizowanych14. Źródła ryzyka systematycznego i specyficznego, w procesie wprowadzania innowacji, przedstawiono na rysunku 1.
13 Szerzej: J.G.Richardson: Uncertainty, the critical basis of risk management,
,,Foresight”, Vol. 11, No. 6/2009, s. 42-55.
14 Por. W.Samecki, Ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa przemysło
wego, PWE, Warszawa 1967, s. 8-30.
12
Rysunek 1. Źródła ryzyka w procesie wprowadzania innowacji
Picture 1. Sources of risk in innovation
Źródło: opracowanie własne.
13
W każdym, z przedstawionych na rysunku 1 etapów, realizowanych we wnętrzu przedsiębiorstwa, mogą pojawić się zagrożenia, komplikujące wprowadzenie innowacji lub je uniemożliwiające. Są one źródłem ryzyka specyficznego i mogą być związane z wykorzystywaniem w tym procesie zasobów materialnych (rzeczowych i finansowych) oraz niematerialnych (ludzkich, organizacyjnych i rynkowych).
Na proces generowania innowacji wpływa także otoczenie
bliższe i dalsze, kreujące uwarunkowania działalności innowacyjnej o charakterze branżowym i ogólnogospodarczym w obszarze
prawnym, środowiskowo-technologicznym oraz ekonomiczno-społecznym. Bardziej szczegółowe ujęcie, zaproponowanej koncepcji identyfikacji ryzyka innowacji technologicznych, przedstawiono w kolejnych punktach, na przykładzie polskich przedsiębiorstw górniczych.
4. Innowacje technologiczne,
jako warunek konieczny
funkcjonowania przemysłów
tradycyjnych, na przykładzie
przedsiębiorstw górniczych Górnictwo węgla kamiennego, jako przemysł tradycyjny, charakteryzuje się niskim poziomem innowacyjności15. Z uwagi na
homogeniczność wyrobu finalnego, technologiczne innowacje produktowe, w przedsiębiorstwa górniczych nie znajdują szerokiego
zastosowania. Zaś proces wydobycia i przeróbki węgla kamiennego nie jest zadaniem technologicznie złożonym, stąd też niska
innowacyjność procesowa branży. Powyższe rozważania potwierdzają dane Głównego Urzędu Statystycznego, na temat poziomu
15 Szerzej: I.Bielski, Przebieg i uwarunkowania procesów innowacyjnych, Biblioteka
Menedżera i Służby Pracowniczej, Zeszyt 187/2000, Oficyna Wydawnicza Ośrodka
Postępu Organizacyjnego Sp. z o.o., Bydgoszcz 2000.
14
innowacyjności polskich przedsiębiorstw górniczych. W tabeli 1
przedstawiono udział górnictwa w kreowaniu innowacji, na tle innych sektorów przemysłowych oraz sektora usług.
Tabela 1. Udział górnictwa w kreowaniu innowacji, w latach
2006-2008 (przedsiębiorstwa, które wprowadziły innowacje w %
ogółu przedsiębiorstw)
Wyszczególnienie
Liczba zatrudnionych
10-49
50-249
powyżej 249
Ogółem przemysł
14,6
32,7
60,7
Górnictwo
9,6
24,3
46,9
Przetwórstwo przemysłowe
14,7
33,0
60,7
Wytwarzanie i zaopatrywanie w
energię elektryczną, gaz, wodę
11,3
30,3
63,4
Ogółem sektor usług
12,5
25,0
47,7
Źródło: opracowanie własne, na podstawie sprawozdania GUS
Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006-2008, Warszawa 2009, s. 1.
Badania GUS dowodzą także dominacji innowacji procesowych
w górnictwie, przy zachowaniu niskiego poziomu tej innowacyjności. Dane na temat struktury innowacji w górnictwie przedstawiono w tabeli 2.
15
Tabela 2. Innowacje wprowadzone w górnictwie w latach 2006-2008
Rodzaje innowacji wprowadzonych w górnictwie
(w % ogółu przedsiębiorstw)
Wyszczególnienie
ogółem
nowe lub
istotnie
ulepszone
produkty
w tym nowe
dla rynku
nowe lub
istotnie
ulepszone
procesy
Ogółem przemysł
21,3
15,5
9,3
17,0
Górnictwo
17,5
9,6
3,5
15,5
Ogółem sektor
usług
15,6
10,3
6,3
12,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania GUS Działalność innowacyjna
przedsiębiorstw w latach 2006-2008, Warszawa 2009, s. 2.
Innowacje produktowe w górnictwie wprowadza jedynie 9,6%
ogółu przedsiębiorstw. Przy czym, jedynie 3,5% to innowacje
nowe dla rynku. Mają one zatem najczęściej charakter nowych lub
ulepszonych produktów, jedynie dla wprowadzającego je przedsiębiorstwa górniczego, co podkreśla bardzo niską innowacyjność
polskiej branży górniczej.
Aktualne uwarunkowania rynkowe są dla polskiego górnictwa
węgla kamiennego wyjątkowo niekorzystne i związane są przede
wszystkim ze zmianami w unijnym prawie energetycznym. Dokumentem, który zapoczątkował proces kreacji unijnego prawa
energetycznego była Zielona Księga, zawierająca strategię na rzecz
zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii16. Rozszerzoną wersją tego aktu był tak zwany Pakiet Energetyczny (Ener
gy Package), wytyczający nową politykę energetyczną w Unii Eu16 Zielona Księga – Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej
i bezpiecznej energii, Komisja Wspólnot Europejskich, KOM (2006) 105, Bruksela,
8.03.2006 r.
16
ropejskiej. Najważniejsze postulaty, zawarte w tym dokumencie,
określane jako „3x20”zakładają, że do 2020 roku Unia Europejska
powinna:
zwiększyć efektywność energetyczną o 20%,
zwiększyć udział energii odnawialnej, w łącznym bilansie do
20%,
zredukować emisję dwutlenku węgla o 20%, z możliwością
zwiększenia tej wartości nawet do 30%, przy korzystnych uwarunkowaniach zewnętrznych17.
W świetle powyższego, zasadniczym czynnikiem, determinującym funkcjonowanie górnictwa w Polsce, jest obecnie konieczność
wypełniania zobowiązań, wynikających z regulacji Unii Europejskiej,
zawartych w Pakiecie Energetycznym. Przy czym szczególne znaczenie ma ostatni z wymienionych postulatów, odnoszący się do emisji
dwutlenku węgla. W tym zakresie przyjęto następujące ustalenia:
dla źródeł energii elektrycznej istniejących oraz tych, których
budowę rozpoczęto przed końcem 2008 r., wystąpi stopniowo
zwiększający się obowiązek zakupu uprawnień do emisji dwutlenku węgla, od poziomu 30% w 2013 r. do 100% w 2020 r.,
dla nowych źródeł energii elektrycznej wystąpi obowiązek zakupu uprawnień w 100%,
dla wytwarzania ciepła sieciowego, w obiektach elektroenergetyki i instalacjach wysokosprawnej kogeneracji, wytwarzających
ciepło na potrzeby ciepłownictwa, będą zapewnione bezpłatne
uprawnienia do emisji spalin,
w pozostałych obiektach wystąpi obowiązek nabywania uprawnień dla wytwarzania ciepła sieciowego, wzrastający do 100%
w 2027 r.
Oznacza to, że Polska otrzymała możliwość stosowania okresu przejściowego, w odniesieniu do obowiązku zakupu przez
jednostki energetyczne wszystkich uprawnień do emisji gazów
17 Por. J.Malko, H.Wojciechowski: Polityka Unii Europejskiej w zakresie rozwoju
energetyki zero-emisyjnej, [w:] Uwarunkowania wdrożenia zero-emisyjnych technologii
węglowych w energetyce, pod red. M.Ściążko, Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla,
Zabrze 2007, s. 13-17.
17
cieplarnianych. Zastosowanie przedmiotowego okresu przejściowego zapobiegnie eliminacji węgla z portfela paliw pierwotnych,
co wpłynęłoby na osłabienie bezpieczeństwa energetycznego. Niemniej jednak przedstawione uregulowania wymuszają jednocześnie podejmowanie działań polegających na znaczącej redukcji
emisji gazów cieplarnianych. Działania takie wiążą się z wprowadzeniem kompleksowych technologii usuwania dwutlenku węgla
ze strumienia paliw, transportu do miejsc zdeponowania oraz składowania. Technologie te są określane mianem CO2 Capture and Sto
rage, w skrócie CCS.
Pełna realizacja pożytków czystych technologii węglowych
wymaga ścisłej współpracy zarówno górnictwa, jak i energetyki,
chemii, nauki oraz państwa w popieraniu ich dalszego rozwoju
i zastosowania18. Jest to warunek konieczny wdrażania CCS, a tym
samym utrzymania konkurencyjnej pozycji węgla kamiennego
jako surowca pokrywającego w gospodarce część zapotrzebowania na energię.
5. Identyfikacja źródeł ryzyka
w procesie wprowadzania innowacji technologicznych
w przedsiębiorstwach górniczych Największym problemem technologicznym w procesie ograniczania emisji dwutlenku węgla jest obecnie system usuwania
i magazynowania CO2. Aktualnie większość technik opiera się na
usuwaniu dwutlenku węgla bezpośrednio ze spalin19. Możliwe
18 Por. M.Ściążko, J.Zuwała: Uwarunkowania dla rozwoju i wdrażania technologii
zero-emisyjnych w energetyce, [w:] Uwarunkowania wdrożenia zero-emisyjnych techno
logii węglowych w energetyce, pod red. M.Ściążko, Instytut Chemicznej Przeróbki
Węgla, Zabrze 2007, s. 67.
19 W praktyce wyróżnia się trzy sposoby usuwania dwutlenku węgla ze spalin:
po spaleniu (post-combustion), przed spaleniem (pre-combustion) oraz spalanie tlenowe (oxy-combustion).
18
jest także usuwanie dwutlenku węgla przed spalaniem. Wówczas
węgiel zgazowuje się, a otrzymany gaz palny poddaje reformingowi. Trzecią metodą usuwania dwutlenku węgla jest proces spalania w tlenie, który polega na doprowadzeniu tlenu wydzielonego
z powietrza bezpośrednio do kotła. Powstają wówczas spaliny zawierające głównie dwutlenek węgla oraz parę wodną, którą można
skondensować i otrzymać strumień gazu o bardzo dużej koncentracji , gotowy do transportu i magazynowania20.
Aktualnie technologie wytwarzania energii elektrycznej i separacji dwutlenku węgla są rozwijane. Optymalizuje się także koncepcje elektrownii z i bez separacji dwutlenku węgla. Pyłowe boki
nadkrytyczne, zasilane paliwem węglowym, obiegi zintegrowane
ze zgazowaniem węgla (IGCC) oraz kombinatowe układy parowogazowe21 (NGCC) są rozwijane w kierunku wyższych sprawności
energetycznych oraz niższych jednostkowych nakładów inwestycyjnych. Pilne jest również geologiczne rozpoznanie struktur odpowiednich do długoterminowego i bezpiecznego składowania
dwutlenku węgla.
W ramach nowoczesnych technologii węglowych opracowuje się także rozwiązania polegające na wykorzystywaniu synergii
węglowo-jądrowej. Zastosowanie reaktorów typu HTR (High Tem
perature Reactors) bazujących na wykorzystaniu węgla kamiennego
otworzy możliwości zasilania wielu procesów technologicznych
wysokotemperaturowym ciepłem procesowym. Nowe bezemisyjne źródło ciepła ograniczy emisję dwutlenku węgla i zwiększy
możliwości przetwarzania węgla w procesach chemicznych22.
Wprowadzenie każdej z opisanych powyżej innowacji w zakresie ograniczania emisji dwutlenku węgla narażone jest na wiele
20 Por. M.Ściążko, K.Dreszer, T.Chmielniak: Skutki techniczno-ekonomiczne usu
wania i składowania dwutlenku węgla dla wytwarzania, op.cit., s. 42.
21 Szerzej: M.Ściążko, T.Chmielniak: Zero-emisyjny kompleks energio-chemiczny
– unikalny przykład działania proekologicznego wykorzystującego węgiel kamienny, [w:]
Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków 2010, s. 36-50.
22 Szerzej: L.Pieńkowski, Reaktory jądrowe typu HTR jako skondensowane źró
dło ciepła. W stronę synergii węglowo-jądrowej, [w:] Szkoła Eksploatacji Podziemnej,
Kraków 2010, s. 33-36. Zob. też: S.Taczanowski: Wykorzystanie węgla w symbiozie
z energią jądrową, [w:] Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków 2010, s. 73-86.
19
zagrożeń, które zgodnie z przyjętą wcześniej metodyką zaprezentowano na rysunku 2.
Rysunek 2. Źródła ryzyka w procesie wprowadzania innowacji
w przedsiębiorstwach górniczych
Picture 2. Sources of risk in innovation in mining enterprises
Źródło: opracowanie własne.
20
6. Wnioski Proces wprowadzania innowacji w polskich przedsiębiorstwach
górniczych23 obarczony jest licznymi zagrożeniami o charakterze
wewnętrznym. Źródła ryzyka tkwiące we wnętrzu tych przedsiębiorstw związane są przede wszystkim z trudną sytuacją finansową.
W ostatnich latach podmioty te charakteryzuje wysoki poziom zadłużenia i niska zdolność do generowania dodatnich wyników finansowych. Brak dostępu do dodatkowych źródeł finansowania stanowi
podstawowe źródło ryzyka specyficznego w procesie wprowadzania innowacji. Nie bez znaczenia jest także brak lub niedostateczne
wyposażenie w nowoczesne zasoby rzeczowe. Proces wprowadzania innowacji utrudnia również bardzo słabo rozwinięta sfera B+R24.
Ponadto wdrożenie CCS już w fazie testowania wymaga ogromnych
nakładów inwestycyjnych przeznaczanych na tworzenie pełnoskalowych obiektów demonstracyjnych. Niemożliwe jest w tym przypadku niskokosztowe rozpatrywanie innowacji jedynie w warunkach
laboratoryjnych, co silnie oddziałuje na wzrost ryzyka innowacji25.
Zagrożenia o charakterze specyficznym tkwią również w zasobach niematerialnych przedsiębiorstw górniczych. Niechęć pracowników górnictwa węgla kamiennego do zmian oraz tradycyjne
podejście do zarządzania i zbiurokratyzowanie przedsiębiorstw
górniczych stanowią poważne zagrożenie dla procesu wprowadzania innowacji. Źródłem ryzyka jest w tym przypadku także
brak odpowiedniej wiedzy, doświadczenia i wykształcenia pracowników przedsiębiorstw górniczych.
Przedstawione powyżej źródła ryzyka zostają wzmocnione
przez oddziaływanie otoczenia polskich przedsiębiorstw górni23
Przedsiębiorstwa, które tworzą w Polsce branżę górniczą to: Kompania
Węglowa S.A., Jastrzębska Spółka Węglowa S.A. oraz Katowicka Grupa Kapitałowa
S.A. Wszystkie wymienione spółki są własnością Skarbu Państwa.
24 Szerzej: L.Gustavsson, S.Laestadius: From grounded skills to creativity: on
the transformation of mining regions in the knowledge economy, „Journal of Industrial
Relations”, Vol. 48, No. 5/2006, s. 619-631.
25 Szerzej: B.O’Regan, R.Moles, Investment decisions of international mining firms:
policy approaches, ,,Simulation”, Vol. 78, No. 6/2002, s. 362-379.
21
czych. Zagrożeniem w obszarze prawnym jest brak uregulowań organizacyjnych i finansowych wprowadzania CCS. Źródłem ryzyka
systematycznego jest także otoczenie środowiskowo-technologiczne. Rozwój alternatywnych metod pozyskiwania energii oraz dalsza presja na obniżenie emisji CO2 mogą przyczynić się do zahamowania, a nawet fiaska prac badawczo-rozwojowych i wdrożeń
CCS. Dodatkowe źródła ryzyka systematycznego generuje także
obszar ekonomiczno-społeczny. Poważnym zagrożeniem jest brak
programów finansowych wspierających innowacyjność w górnictwie. Brak nowoczesnych systemów edukacji dla górnictwa, starzenie się załóg przedsiębiorstw górniczych i postrzeganie branży jako schyłkowej to również istotne czynniki ryzyka w procesie
wprowadzania innowacji w przedsiębiorstwach górniczych. Nie
bez znaczenia dla tego procesu są także opory społeczne, szczególnie silne dla synergii węglowo-jądrowej.
Literatura
1. Ahmed A., Kayis B., Amornsawadwatan S.: A review of techni
ques for risk management in projects, ,,Benchmarking. An International Journal”, Vol.14, No. 1/2007.
2. Arrow K.J.: Eseje z teorii ryzyka, PWN, Warszawa 1979.
3. Bizon-Górecka J.: Problemy zarządzania ryzykiem w systemie pro
dukcyjnym, „Przegląd Organizacji”, 6/1998.
4. Bizon-Górecka J.: Strategia zarządzania ryzykiem w organizacji go
spodarczej, „Przegląd Organizacji” 1/2001.
5. Buła P.: Zarządzanie ryzykiem w jednostkach gospodarczych. Aspekt
uniwersalistyczny, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej
w Krakowie, Kraków 2003.
6. Bielski I., Przebieg i uwarunkowania procesów innowacyjnych,
Biblioteka Menedżera i Służby Pracowniczej, Zeszyt 187/2000,
Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego
Sp. z o.o., Bydgoszcz 2000.
7. Carolan M.S.: The precautionary principle and traditional risk as
sessment, ,,Organization&Environment”, Vol.20, No.1/2007.
22
8. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2006-2008,
Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009.
9. Gustavsson L., Laestadius S.: From grounded skills to creativity:
on the transformation of mining regions in the knowledge economy,
„Journal of Industrial Relations”, Vol.48, No. 5/2006.
10. Holt R.: Risk management: The talking cure, „Organization”,
Vol.11, No.2/2004.
11. Jędralska K.: Zachowania przedsiębiorstw w sytuacjach niepewnych
i ryzykownych, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, 1992.
12. Kaczmarek T.T.: Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscy
plinarne, Difin, Warszawa 2007.
13. Łobejko S.: Systemy informacyjne w zarządzaniu wiedzą i innowa
cją w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2005.
14. Łuczak M.: Ryzyko i kryzys w zarządzaniu przedsiębiorstwem,
Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2003.
15. Malko J., Wojciechowski H.: Polityka Unii Europejskiej w zakresie
rozwoju energetyki zero-emisyjnej, [w:] Uwarunkowania wdroże
nia zero-emisyjnych technologii węglowych w energetyce, pod red.
M. Ściążko, Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Zabrze 2007.
16. Nahotko S.: Ryzyko ekonomiczne w działalności gospodarczej,
Oficyna Wydawnicza Ośrodka Postępu Organizacyjnego
Sp. z o.o., Bydgoszcz 2001.
17. O’Regan B., Moles R., Investment decisions of international mi
ning firms: policy approaches, ,,Simulation”, Vol. 78, No. 6/2006.
18. Osiatyński L.: Problem kwantyfikacji ryzyk w handlu zagranicznym
– cz.I, „Wiadomości Ubezpieczeniowe”, 1/1963.
19. Pieńkowski L.: Reaktory jądrowe typu HTR jako skondensowane
źródło ciepła. W stronę synergii węglowo-jądrowej, [w:] Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków 2010.
20. Richardson J.G.: Uncertainty, the critical basis of risk management,
,,Foresight”, Vol. 11, No. 6/2009.
21. Samecki W.: Ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa
przemysłowego, PWE, Warszawa 1967.
22. Sawicki K.: Rola rachunkowości i audytu finansowego w zarządza
niu przedsiębiorstwem prowadzącym działalność w warunkach ryzy
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
23
ka, [w:] Rachunkowość zarządcza a ryzyko działalności gospodarczej,
pod red. E.Nowaka, Wydawnictwa Akademii Ekonomicznej
im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2007.
Ściążko M., Chmielniak T.: Zero-emisyjny kompleks energio-che
miczny – unikalny przykład działania proekologicznego wykorzy
stującego węgiel kamienny, [w:] Szkoła Eksploatacji Podziemnej,
Kraków 2010.
Ściążko M., Dreszer K., Chmielniak T.: Skutki techniczno-ekono
miczne usuwania i składowania dwutlenku węgla dla wytwarzania,
[w:] Uwarunkowania wdrożenia zero-emisyjnych technologii wę
glowych w energetyce, pod red. M.Ściążko, Instytut Chemicznej
Przeróbki Węgla, Zabrze 2007.
Ściążko M., Zuwała J.: Uwarunkowania dla rozwoju i wdrażania
technologii zero-emisyjnych w energetyce, [w:] Uwarunkowania
wdrożenia zero-emisyjnych technologii węglowych w energetyce,
pod red. M.Ściążko, Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Zabrze 2007.
Taczanowski S.: Wykorzystanie węgla w symbiozie z energią jądro
wą, [w:] Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Kraków 2010.
Tchankova L.: Risk identification – basic stage in risk management,
,,Environmental Management and Health”, Vol. 13, No. 3/2002.
Uwarunkowania wdrożenia zero-emisyjnych technologii węglowych
w energetyce, pod red. M.Ściążko, Instytut Chemicznej Przeróbki Węgla, Zabrze 2007.
Williams C.A. Jr., Smith M.L., Young P.C.: Zarządzanie ryzykiem
a ubezpieczenia, PWN, Warszawa 2002.
Winch G.M., Maytorena E.: Making good sense: assessing the qu
ality of risky decision-making, ,,Organization Studies”, Vol. 30,
No. 2-3/2009.
Winkler D: Innowacyjność technologiczna jako element poprawy
konkurencyjności przedsiębiorstw, [w:] Zarządzanie innowacja
mi w przedsiębiorstwie, pod red. S.Lachniewicza, A.Adamiuk
i M.Matejuna, Monografie Politechniki Łódzkiej, Łódź 2008.
Zielona Księga – Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, kon
kurencyjnej i bezpiecznej energii, Komisja Wspólnot Europejskich,
KOM (2006) 105, Bruksela, 8.03.2006r.
24
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
KONTEKST ETYKI I SPECYFIKA JĘZYKA
KOMUNIKATÓW REKLAMOWYCH
SKIEROWANYCH DO
SEGMENTU DZIECIĘCEGO
Ethicks context of advertising
message aimed
at the children`s segment
Streszczenie
Celem artykułu jest rozpoznanie specyficznych cech i form językowych w reklamie dziecięcej warunkujących jej skuteczność oraz
wskazanie rangi regulacji prawnych oraz potrzeby etycznej ewaluacji przekazów skierowanych do bardzo wrażliwego segmentu.
Dzieci stają się coraz częstszymi adresatami przekazów reklamowych. Stanowią ważną grupę docelową, bo odgrywają nie tylko
rolę konsumentów, ale także wpływających na decyzje o zakupach
w rodzinie.
Wskazana grupa konsumentów ze względu na etap rozwoju
psychofizycznego jest szczególnie podatna na przekaz reklamowy,
ale jednocześnie nie potrafi racjonalnie ocenić docierających informacji. Dlatego należy zdać sobie sprawę z potrzeby ograniczeń
prawno – etycznych w zakresie reklamy skierowanej do dzieci.
Mówiąc o języku reklamy, ma się na myśli przede wszystkim język sloganu reklamowego, czyli hasło, sugestywne sformułowanie dające się łatwo zapamiętać.
Reklamy skierowane do dzieci zawierają przede wszystkim
przyjemnościowo – zabawowe informacje o atrybutach towarów.
26
Równolegle z tendencją, by reklamy przemawiały głosem młodszych dzieci i nastolatków, dba się o to, by przywiązać klienta od
najmłodszych lat do określonej marki.
Summary
The rationale of the article titled “Ethics context and specifics of
advertising message addressed to children’s market segment” is to
identify the characteristic features and language forms in advertisements for children which will be a conditioning stimulus for their
effectiveness and the indication the importance of legal regulations
and the need for ethical evaluation of the message directed to a very
sensitive and vulnerable audience.
Children are becoming more and more frequent addressees of advertisement message. They form important target audience because
they are not only consumers but they also influence the decisions of
their parents concerning the purchase of goods for the family.
This consumer group due to the stage of their psychophysical development is particularly vulnerable to the advertisement message
but also is not able to reasonably evaluate the information obtained.
Therefore it is important to understand the need for legal and ethical
regulations in the area of advertisements directed to children.
By the notion of the language of advertisements, I mean first of
all the language of an advertisement slogan, that is a phrase formulated suggestively which is easy to remember.
Commercials and advertisements directed to children involve first
of all pleasurable and playful information about the attributes of the
goods. Simultaneously with the tendency for the advertisements to
speak the language of small children and teenagers, there is a visible
care to attach the customer from early years with the particular brand.
Słowa klucze: reklama dziecięca, język reklamy, etyczny kontekst przekazu reklamowego.
Keywords: advertisements directed to children, the language of
an advertisement, ethics context of advertising message
Joanna Łodziana-Grabowska – internet jako narzędzie...
27
Wstęp
Reklama jest szczególną formą procesu komunikowania się
przedsiębiorstwa z rynkiem.
Amerykańskie Stowarzyszenie Marketingu (AMA) definiuje reklamę jako „masową, odpłatną i bezosobową formę prezentowania oferty sprzedaży przez określonego sprzedawcę”.1 Reklama
obejmuje zatem te działania, które dotyczą prezentacji odbiorcom
nieosobowej, płatnej i zidentyfikowanej ze sponsorem informacji o
ofercie lub organizacji.2
Reklamę charakteryzują następujące cechy:3
• jest werbalną i/lub wizualną informacją,
• ma zidentyfikowanego sponsora,
• jest przekazywana odbiorcom za pomocą jednego lub więcej mediów,
• jest płatna przez nadawcę (sponsora)”.
Ze względu na środki przekazu wyróżnia się: reklamę telewizyjną, radiową, prasową, pocztową, zewnętrzną, kinową, specjalną,
internetową.
Biorąc pod uwagę nośniki informacji reklamowej i ich oryginalność, a zatem nietypowość, wyróżnia się tzw. reklamę ambientową. Reklama ambientowa to reklama wykorzystująca niestandardowe, oryginalne nośniki reklamowe. Coraz częstsze
stosowanie przez firmy tego typu przekazu reklamowego spowodowane jest częściowym uodpornieniem się klientów na standardowe formy reklamowe.4 Ambient reklamowy – to rodzaj
przekazu, który polega na umieszczania reklam w niezwykłych
miejscach, początkowo nie branych pod uwagę jako dobre miej1 Pr. zbiorowa pod red. J. Altkorna, Podstawy marketingu, Instytut Marketingu,
Kraków 2006, s. 271.
2 J. Łodziana-Grabowska, Efektywność reklamy, PWE, Warszawa 1996, s. 13. Por.
M. Laszczak, Psychologia przekazu reklamowego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków 2000, s.15.
3 Tamże, s.13-14.
4 Zob. zasady tworzenia i przykłady: http://www.bullseye.webzine.pl/2007/
reklama-ambientowa-captive-media/ (02.05.2009)
28
sce na reklamę, jak np. podłogi, pistolety do nalewania paliwa
i wewnętrzne strony drzwi w toaletach. Nie wyklucza żadnego medium, korzysta ze wszystkich możliwych metod i środków komunikacji z odbiorcą (np. organizowanie pozorowanych manifestacji
i protestów ulicznych, umieszczanie reklam na taśmach podawczych przy sklepowych kasach, barwienie wody w fontannie przed
kinem).
Ze względu na specyficzną grupę odbiorców, która została ujęta
w artykule analizę odniesiono do tych mediów, które są nośnikami
informacji kierowanej do dzieci. Dlatego też skoncentrowano się na
reklamie telewizyjnej i prasowej.
Należy dodać, że decyzje reklamodawców odnośnie środków
przekazu są przemyślane i celowe. Wybieranymi środkami reklamy są głównie telewizja oraz prasa, gdyż dziecko odbiera otoczenie przede wszystkim poprzez doznania wzrokowe i kolorystykę,
a znane postaci, które widzi przemawiają najbardziej do małego
widza.
Celem artykułu jest identyfikacja specyfiki elementów przekazu
reklamowego (przesłania i jego realizacji) skierowanego do segmentu dziecięcego, rozpoznanie specyficznych cech i form językowych,
stosowanych w reklamie dziecięcej oraz wskazanie charakterystyk
małego konsumenta, decydujących o jego poziomie wrażliwości,
która zobowiązuje - w kontekście prawa i etyki – do jego ochrony.
Stąd wynika potrzeba etycznej ewaluacji przekazów, skierowanych
do bardzo wrażliwego segmentu. Główny problem artykułu dotyczy wyjaśnienia, na czym polega skuteczna realizacja przesłania
w reklamie dziecięcej oraz – poprzez egzemplifikację – jaki jest jej
wpływ na małego adresata.
Kategoria dzieci jako segmentu
docelowego przekazów reklamowych Agencje reklamowe, odpowiadając na zapotrzebowanie producentów dóbr, w coraz większym stopniu próbują, poprzez kreatywne
pomysły i niestandardowe środki przekazu, trafiać do kolejnych
29
grup konsumentów. Wiele przedsiębiorstw, przewidując coraz
większy wzrost konkurencji, kieruje swoje zainteresowanie w stronę przyszłych konsumentów, w tym przede wszystkim dzieci.
Brak jednolitej unijnej regulacji poświęconej prawom dzieci sprawia, że w różnych dokumentach nie występuje jedno pojęcie dziecka. Akty i regulacje UE posługują się zarówno pojęciem dziecka, jak
i osoby małoletniej. Raz poprzez „dziecko” rozumie się osoby do
18 roku życia, innym razem granicę ustala się na 21 lat lub tylko 14.
Na przykład z punktu widzenia prawa karnego, które chroni dzieci
m.in. przed wyzyskiem i wykorzystywaniem seksualnym stosuje
się definicję zgodną z Konwencją o Prawach Dziecka (18 lat). Jednak
w dyrektywie z 2004 r., która mówi o swobodzie przemieszczania się i osiedlania osób jako obywateli Unii, mówi się, że prawo
to przysługuje również „dzieciom do 21 roku życia”. Natomiast
w 1988 r. wydano dyrektywę w sprawie zbliżenia ustawodawstw
państw członkowskich w zakresie bezpieczeństwa zabawek. Tu
dziecko rozumiane jest jako osoba do 14 roku życia.5
Opisując wybrany segment należy wskazać na cechy dziecka,
które wyróżniają je jako odbiorcę reklamy i mają wpływ na jego
percepcję komunikatów. Cechą dzieci jako konsumentów jest duża
sugestywność i brak możliwości przeciwstawiania się wpływom
perswazji. Dzieci charakteryzują się dużą skłonnością do nieświadomego naśladowania zachowań podziwianych przez siebie osób,
nawet bez zachęty i nacisków z ich strony. Posiadanie osoby do
naśladowania jest konieczne do rozwoju moralnego dziecka.6
Należy także podkreślić, że dzieci wcześnie spostrzegają, że prestiż społeczny zwiększa atrakcyjność i pozycję w otoczeniu i w grupie, do której należą. Waga przywiązywana do symboli statusu
5 C. Mik, Prawa dziecka w Unii Europejskiej – aspekty prawno – traktatowe.
W: Materiały z konferencji Rzecznika Praw Dziecka, 16 czerwiec 2004, http://209.85.229.132/search?q=cache:sHB5pxxE9oJ:www.brpd.gov.pl/publikacjeskany/RzeczPrawUEdruk.pdf+wiek+dziecka+w+Unii+Europejskiej&cd=2&hl=pl&ct=clnk (02.05.2009).
Zob. też: http://zsp5.scholaris.pl/samorzad/konwencja_praw_dziecka.htm
(01.05.2009).
6 A. Jachnis, J. Terelak, Psychologia konsumenta i reklamy, Oficyna Wydawnictwa
Branta, Bydgoszcz 1998, s. 351.
30
społecznego zmienia się w zależności od wieku. Dzieci młodsze
szczególne znaczenie przypisują posiadaniu zabawek i swobodzie.
Dla dzieci starszych materialnymi symbolami statusu społecznego są ubiór, sprzęt sportowy, własne radio, MP3, MP4 czy telefon
komórkowy. A o tych produktach informuje i przekonuje do nich
reklama.
Wpływ reklam na dzieci
i kontekst etyki reklamy
Dzieci stanowią ważną grupę docelową, bo odgrywają nie tylko
rolę konsumentów, ale wpływających na decyzje o zakupach w rodzinie.
Rozpatrując reklamę dziecięcą w kontekście etyki należy zauważyć, że wątpliwości etyczne budzi przede wszystkim sposób odbioru reklam przez same dzieci. Większość z nich z zainteresowaniem
ogląda reklamy, łatwo zapamiętuje przekazywane w nich treści
i slogany. W wielu przypadkach reklamy budzą w dzieciach natychmiastową chęć posiadania. Do najbardziej nieetycznych reklam
skierowanych do dzieci należą te, które:
• Pokazują produkty w sposób nierealistyczny – w ten sposób wykorzystują naturalną ufność i brak doświadczenia dzieci. Najczęściej dotyczy to cech produktu, takich jak rozmiary (np. zabawki
większe niż są w rzeczywistości), wygląd (zabawki o atrakcyjniejszej kolorystyce), wartość (produkty przedstawiane jako bardzo wartościowe), trwałość (zabawki i przybory pokazane jako
niezużywające się), techniczne możliwości (zabawki posiadające
nadzwyczajne cechy typu umiejętność mówienia, latania itp.).
Jest to szczególnie niebezpieczne w przypadku małych dzieci,
które nie rozumieją, że jest to tylko zabieg artystyczny.
• Wprowadzają w błąd – poprzez ukrywanie informacji o: konieczności zakupu dodatkowych produktów komplementarnych (np.
31
baterii do zabawek), oddzielnym kupowaniu dwóch produktów
przedstawionych w jednej reklamie (np. zabawek) oraz przeznaczeniu produktów dla dzieci w określonym wieku (reklamy nic
mogą przedstawiać, że produkt jest przeznaczony dla każdego
dziecka, podczas gdy posługiwać się nim będą mogły tylko dzieci posiadające umiejętności nabywane np. wraz z wiekiem).
• Zagrażają rozwojowi dziecka – poprzez pokazywanie przemocy,
naruszania prawa lub obowiązujących norm społecznych.
• Pokazują, że posiadanie produktu zapewnia przewagę nad innymi
dziećmi np. fizyczną (dziecko jest silniejsze), społeczną (dziecko
jest bardziej lubiane), psychologiczną (dziecko jest mądrzejsze).
• Sugerują, że produkt należy się dziecku – pod wpływem takich reklam dzieci zaczynają upominać się o zakup produktu, którego
rodzice nic mogą lub nic chcą im kupić. Reklamy nie powinny
zachęcać dzieci do nakłaniania innych do zakupu reklamowanych produktów.
• Pomniejszają autorytet rodziców – w ten sposób mogą oddziaływać
reklamy, które stwarzają wrażenie, że rodzice kupujący dany
produkt bardziej troszczą się o swoje dzieci niż inni.
Popularnym sposobem wywierania wpływu na dzieci jest łączenie reklamy z filmami lub programami telewizyjnymi dla dzieci. Na
rynek wprowadzane są produkty (głównie zabawki) znane dzieciom z telewizji. Sponsorami filmów i programów telewizyjnych są
producenci zabawek, którzy, finansując je, mają zapewnioną dodatkową reklamę.7
Spełniając postulaty wielu środowisk zaniepokojonych niekorzystnym wpływem telewizji i reklam na kształtowanie postaw
i wyborów dzieci i młodzieży, w Ustawie o radiofonii i telewizji
z 29 grudnia 1992 r. umieszczono liczne zakazy dotyczące reklam
skierowanych do niepełnoletnich:8
• nawołujących bezpośrednio małoletnich do nabywania produk
tów lub usług;
7 R. Nowacki, Reklama, Difin, Warszawa 2006, s. 237.
Zob. art. 16b ust. 2 Ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, http://
bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009).
8 32
• zachęcających małoletnich do wywierania presji na rodziców
lub inne osoby w celu skłonienia ich do zakupu reklamowanych
produktów lub usług:
• wykorzystujących zaufanie małoletnich, jakie pokładają w ro
dzicach, nauczycielach i innych osobach;
• w nieuzasadniony sposób ukazujących małoletnich w niebez
piecznych sytuacjach;
• oddziałujących w sposób ukryty na podświadomość.
Ponadto, na podstawie przepisu art. 16b ust. 3 pkt. 4. Ustawy
reklama nie może zagrażać fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi małoletnich.
Warto zwrócić uwagę, iż pojęcie małoletniego użyte w powyż
szych przepisach zastąpiło na mocy nowelizacji Ustawy z 2004
roku wcześniejsze, pochodzące z prawa karnego, określenie kręgu
chronionych osób jako „nieletnich”, co tym samym podwyższyło
de facto o jeden rok granicę wiekową wyznaczającą krąg osób chronionych.
Spośród aktów ustanawiających ograniczenia w zakresie reklamy poszczególnych produktów podstawowe znaczenie ma ustawa
o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
Ustawa ta w przepisie art. 131 ustanawiając dla piwa wyjątek od
zakazu reklamy i promocji alkoholu, wprowadza jednocześnie zastrzeżenia, iż reklama piwa nie może być kierowana do małoletnich, prowadzona w prasie młodzieżowej i dziecięcej, zaś na słupach i tablicach reklamowych i innych powierzchniach może być
prowadzona tylko, gdy 20 % powierzchni reklamy zajmować będą
widoczne i czytelne napisy informujące o szkodliwości spożycia alkoholu lub o zakazie sprzedaży alkoholu małoletnim.
W związku z tym, że kodeksy reklamy zakazują nachalnej perswazji, w reklamie adresowanej do dzieci brak bezpośredniego
nakłaniania, a pozostałe treści wyrażane są najczęściej przy zastosowaniu takich środków, które uniemożliwiają uchwycenie ich
nakłaniającego charakteru. Nic więc dziwnego, że dzieci pozytywnie charakteryzują reklamy, bowiem nie uświadamiając sobie ich
funkcji, traktują je jako krótkie filmy. Dziecięcy bohaterowie reklam
dążą do wytworzenia więzi między odbiorcą rówieśnikiem, co czę-
33
sto podkreślają zwroty typu: „przyłącz się do nas”, „rośnij zdrowo”
, „graj z nami” itp.9
Potrzeba ograniczeń w zakresie reklamy skierowanej do dzieci
nie jest oczywiście przez nikogo kwestionowana, gdyż jest to grupa
konsumentów, która ze względu na etap rozwoju psychofizycznego jest szczególnie podatna na przekaz reklamowy, ale jednocześnie nie potrafi racjonalnie ocenić docierających informacji.10
Elementy języka komunikacji
w reklamie skierowanej do dzieci Język reklam jest zestawem często zakodowanych środków perswazyjnych, wykorzystujących różne środki, argumenty, przesłanki, chwyty stylistyczne, metafory, niedomówienia, magiczne skojarzenia itp. Język reklamy wykorzystuje także skojarzenia, często
zaskakujące.
Słowo w reklamie przyjmuje postać pisaną lub mówioną, jest zależne od wybranego medium oraz inwencji nadawcy (np. w reklamie
telewizyjnej można użyć słowa mówionego, ale także skonstruować
ją wyłącznie z dźwięków, obrazów i słowa pisanego).
W reklamie radiowej słowo buduje emocje i nastrój. Największe znaczenie ma tu barwa głosu odtwórców, prędkość mówienia, zabarwienie emocjonalne.
Słowo pisane pojawia się w reklamie prasowej, wydawniczej i ze
wnętrznej. Z pojęciem słowa pisanego związane jest liternictwo
i typografia. Liternictwo – to sztuka rysowania, konstruowania, projektowania lub pisania liter (kaligrafia). Typografia – to dobór czcionek, których firma będzie używała do konstruowania przekazów
reklamowych.11
9 Por. A. Ryłko-Kurpiewska, Dziecko – odbiorca traktowany instrumentalnie,
„Marketing w Praktyce” Nr 8/2004, s. 12.
10 http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009). Zob. też: M. Koz
łowski, Reklama dla młodzieży, „Brief” Nr 57/2004, s. 18.
11 Szerzej na ten temat pisze A. Dejnaka, Strategia reklamy marki, produktów
i usług, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006, s. 51-53.
34
W dzisiejszej reklamie, również dziecięcej, zwłaszcza w stylizowanych na spontaniczność scenkach przeważa styl czasownikowy,
dynamiczny, w naturalnej perswazji bardziej wskazany. Dobrym
przykładem jest reklama cukierków Zozole, gdzie właśnie w wypowiedzi reklamowej taki styl dynamiczny jest bardzo wyraźnie zaznaczony poprzez czasowniki: „mają”, „zajadają”, „musują”, „nadchodzą”, „wolą”, „pasują”.
Inną częścią mowy o wyraźnie zaznaczonej pozycji w reklamie
jest przymiotnik. Przymiotnik zazwyczaj wymaga rzeczownikowego kontekstu. W reklamach skierowanych do dzieci te części mowy
(przymiotniki) mają zabarwienie znaczeniowo bardzo pozytywne
jak np. „wyjątkowy”, „mistrzowski”, „jedyny”, „wielki”, „ekstra
i stanowią obietnicę czegoś wyjątkowego, gdy dziecko będzie posiadaczem reklamowanego produktu.
Pokazując rolę przymiotnika w reklamie dziecięcej trzeba dodać,
że często występują one w wypowiedziach reklamowych w stopniu najwyższym, gdyż dzieciom imponuje to, co jest „naj…”, np.
„najlepsze” czy „najzabawniejsze”. Jak dowodzą badania podczas
opisywania reklam telewizyjnych, w słowniku dziecka najliczniej
pojawiają się następujące przymiotniki: dobry/najlepszy, nowy, duży,
owocowy i pyszny.12 I potwierdzeniem tego jest reklama, w której słyszymy: „Nowe, pyszne, witaminowo – owocowe Haribo”.
Mówiąc natomiast o imiesłowach w reklamie należy podkreślić,
że skracają one wypowiedź (a wypowiedzi reklamowe powinny
być krótkie, są przez to łatwiejsze do zapamiętania). Z form imiesłowowych stosuje się przeważnie te perswazyjnie sprawdzone, jak
„wypróbowany” czy „zdumiewający”.
W sferze leksyki, reklamy kierowane do dzieci korzystają ze
słownictwa dobrze znanego dzieciom i to najczęściej kolokwialnego. Nawet użycie neologizmów, w sensie wzbogacenia słownictwa,
nie tworzy zasobu słów mogących poszerzać wiedzę dzieci o rzeczywistości, a często może być nawet powodem błędnie stosowa12 I. Samborska, Dziecko i telewizja. Reklamy i bajki telewizyjne a zachowania języ
kowe współczesnego przedszkolaka, Wydawnictwo ATH w Bielsku Białej, Bielsko-Biała
2004, s. 89.
35
nych konstrukcji np. złożenie: czekotubka, czekozabawa, zestawienia:
czekoladowa pycha, wyrażenia: kapitalne klimaty, ale czad, ale jazda,
nazwy: Zozole, Huba Buba. Neologizmy spotykamy na przykład
w reklamie prasowej nowego soku Kubusia Scool, w której używa
się słowa „stylówka”, a przekaz reklamowy brzmi: „Pokaż innym
swoją stylówkę i wyraź się! Spróbuj nowego Kubusia Scool!”.13 Innym
przykładem jest reklama żelków i cukierków Akuku, w której postać
animowana stwierdza: „Dopiero teraz zakukałem” – co miało oznaczać „zrozumiałem”, ale jednocześnie celem było użycie słowa, w
którym występuje brzmienie nazwy reklamowanych słodyczy. Kolejnym przykładem jest reklama soku „Pysio”, w której słyszymy :
„reportero, senior bananas, smakos, fantastikos, truskawkos, malinos, w
nowe koloros”.
W tekście reklamowym, a zatem można powiedzieć perswazyjnym, zdania proste są dobitniejsze i celniejsze – jak pisze profesor
J. Bralczyk. Jeśli slogan jest zdaniem, to zwykle prostym – zdania
proste dobrze zaczynają i kończą tekst reklamy. Mówiąc: „Hari
bo – smak radości” prezentujemy świat atrakcyjnie prosty. A zatem
łatwiejszy do zrozumienia przez dziecko. Zdania proste nierozwinięte, które często w reklamach lapidarnie ujmują rzeczywistość,
bywają sugestywne.
Natomiast zdania złożone umożliwiają łączenie sensów, jakże
potrzebne w nakłanianiu. Oto baśniowa opowieść o dzieciach porwanych przez złą czarownicę. Dzieciom groził straszny los, ale „na
szczęście mama dała im pyszną mleczną czekoladę M&M’s, która
wyczyściła dzieciom buzie, w cudowny sposób uwolniła je i odprowadziła do domu”. Rozbicie tego zdania na kilka pojedynczych
ujawniłoby miałkość wywodu i mogłoby zrodzić niepotrzebne pytania.14
Gdy autor tekstu reklamowego ma do wyboru konstrukcję
spójnikową i bezspójnikową, często wybiera raczej tę drugą. Przy
stopniu wyższym przymiotnika gramatycznie potrzebne jest wsta13
„Kaczor Donald” Nr 08/2009, s. 27.
14 J. Bralczyk, Język na sprzedaż, czyli o tym, jak język służy w reklamie i jak reklama
używa języka, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2004, s. 116-117.
36
wienie członu porównywanego – w reklamie można spokojnie powiedzieć, że Vibovit jest lepszy, nie mówiąc, od czego. Takie pominięcia zbliżają wypowiedź do wypowiedzi potocznej.15
Niekiedy można odnieść wrażenie, że w reklamie jest więcej
równoważników zdań niż pełnych zdań z orzeczeniem. Orzeczenia
nie mają zazwyczaj slogany. Brak czasownika umożliwia wygodną i dostosowaną do odbiorcy aktualizację zdania, dynamizuje jego
treść i sprawia, że staje się ona bardziej emocjonalna. Np. „W prezencie naklejki”, „Oficjalny magazyn” (reklama miesięcznika
„CAMP ROCK”)16 czy „Nowy numer KIM KOLWIEK w kioskach
20 lutego”.17 Inne przykłady to : „Haribo – smak radości”, „Zabawa na
okrągło” w reklamie żelków Jojo czy: „Nimm 2 – żujki, łakocie i wita
miny”.
W tekstach perswazyjnych pewną rolę odgrywają paralelizmy,
czyli powtarzające się struktury składniowe, wypełnione nieco
innymi treściami. Odbiorcy podporządkowujący się rymom i rytmom jako sposobowi organizacji teksu, a przez to i świata przedstawionego, mogą ulec i paralelizmowi. W reklamie ten środek jest
wykorzystywany zwykle z jednym powtarzającym się członie, np.
„Zawsze czysto, zawsze sucho, zawsze pewnie”.18 Inny przykład
dotyczy reklamy soku dla dzieci: „Kubuś pyszny, Kubuś zdrowy,
Kubuś gęsty owocowy.”
W reklamie dziecięcej istotne znaczenie mają rym, gdyż łatwo wpadają w ucho i są łatwiejsze do zapamiętania. Oto kilka przykładów:
– „Siłę i zdrowie Gerber da tobie”,
– „Bo Paula to jest krowa na maksa odjazdowa” (reklama budyniu
„Paula”);
– „Bo Zozole wciąż musują i dlatego nam pasują” (reklama cukierków Zozole);
– „Jojo moto hej, hej! Na okrągło się śmiej!” (reklama żelków
Jojo).
15 Tamże, s. 116.
Kaczor Donald” Nr 09/2009, s. 23.
17 „Kaczor Donald” Nr 08/2009, s. 2.
używa języka, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2004, s. 116.
16 Joanna Łodziana-Grabowska – internet jako narzędzie...
37
Głównym elementem słownej reklamy jest slogan. Właściwie
napisany slogan długo kojarzony jest z reklamowym produktem
i informuje jego odbiorcę o jego cechach i korzyściach z jego nabycia. Dobre hasła reklamowe mogą pobudzić wyobraźnię wizualną
dziecka tak samo dobrze jak obraz. Slogan reklamowy zbudowany
jest na różnorodnych formach stylistycznych. Oto niektóre z nich:19
• Synonimy – są najliczniejszą grupą wyrazów o podobnym, bliskim znaczeniu, nazywamy je więc wyrazami bliskoznacznymi.
Używane reklamie, gdy trzeba zamiennie użyć tego samego wyrazu. Np. zozole, karmelki, żelki (reklama Zozoli) czy żelki, cukierki (reklama Akuku).
• Homonimy – wyrazy o jednakowym brzmieniu, ale różnych znaczeniach. Na przykład w reklamie żelków „Akuku” słyszymy:
„żelki, cukierki – te nadziane”.
Jedna z najpopularniejszych społecznych kampanii reklamowych również wykorzystywała tę formę stylistyczną. Jest to kampania pod hasłem „Pij mleko. Będziesz Wielki!”. Nośnikami tej reklamy
była telewizja, wspierana również przez materiały prasowe, spoty
radiowe oraz reklamę zewnętrzną.
Do picia mleka, będącego gwarantem zdrowia, zachęcają znani artyści i sportowcy (Kayah, Bogusław Linda, Jagna Marczułajtis
i Krzysztof Hołowczyc), a także osobistości ze świata bajek – Shrek.
A przymiotnik „wielki” można odnieść do wzrostu, siły lub popularności. A zatem każde dziecko, które pije mleko będzie duże
i sławne. Wielki, czyli zdrowy, silny, odnoszący sukcesy, wybitny.
• Antonimy – są to wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, a kontrast znaczeniowy uwydatnia się, gdy zestawiamy je w pary.
Wykorzystywane w celu podkreślenia funkcji produktu np.
„czarna czekolada z białym wnętrzem”.
• Personifikacja (uosobienie) – przedstawienie przedmiotów, zwierząt, roślin, pojęć abstrakcyjnych, zjawisk natury jako działających, mówiących postaci ludzkich. Wykorzystywana w reklamie animowanej, często humorystycznej. W reklamie budyniu
19 Por. A. Dejnaka, Strategia reklamy marki, produktów i usług, Wydawnictwo
Helion, Gliwice 2006, s. 42-44.
38
„Paula” słyszymy: „Krowa – mega gwiazda”, „krowa okulary
wkłada”; w reklamie „Zozoli” – „Zozole nadchodzą”; w reklamie żelków „Akuku” – postaci animowane rozmawiają, malują,
jeżdżą na rowerze.
• Metafora (przenośnia) – zestawienie dwóch lub więcej wyrazów,
które osobno znaczą co innego, a w zestawieniu nabierają nowego
znaczenia. Pozwala na chwilę zatrzymać słuchacza. Metafora znajduje swoje miejsce w reklamie dziecięcej i młodzieżowej. Przykładem może być kampania reklamowa marki Heyah, w której firma
oferuje darmowe rozmowy. Określenie „luźne gadki” oznacza
rozmowy, które można prowadzić bez ograniczeń czasowych.
• Alegoria – motyw lub zestaw motywów, który poza znaczeniem
dosłownym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne np. „sowa” – ptak,
symbol mądrości. Jest to aluzyjne wyrażenie myśli bez dosłownego odnie
sienia. I tak w reklamie animowanej soku „Leon” zwierzęta oceniają
lwa jako postać, która ma „fajne pomysły”. Lew (który w domyśle jest królem zwierząt, a zatem mądry, „wie najlepiej”) proponuje sok Firmy Hortex „Leon”: „Zwierzaki jeszcze wygrać możecie, łyk
soku z marchewki i pierwsi będziecie”, „I taki dziś z rajdu morał wypływa:
Marchewka i owoce – tym się wygrywa.” Jednocześnie są to przykłady
rymów, które tak bardzo sprawdzają się w reklamie dziecięcej.
Mówiąc o hasłach, sloganach reklamowych należy wskazać na
występujące w nich ubóstwo językowe, które widoczne jest w samym sposobie wartościowania produktów. Szczególnie wyraziście
przedstawia się to w reklamach produktów spożywczych, kierowanych bezpośrednio do dzieci. Jako przykłady można podać takie
określenia, jak: danonkowe mleko słodkie i pyszne, chipsy Star Foods megasmaczne, czekolada Wedel – pyszna sprawa, Pysio – bardzo pyszny
sok. Odniesienie jedynie do walorów smakowych znajduje się tylko
w reklamach skierowanych do dzieci. W zacytowanych powyżej
hasłach widać wyraźnie nadużywanie niektórych słów, co zapewne jest podyktowane troską o dostosowanie językowego kształtu
komunikatu do językowych kompetencji odbiorcy.20
20 A. Ryłko – Kurpiewska, Dziecko – odbiorca traktowany instrumentalnie,
39
Mówiąc o języku reklamy, ma się na myśli przede wszystkim język sloganu reklamowego, czyli hasło, wypowiedź, sformułowanie
obrazowe, sugestywne dające się łatwo zapamiętać.
przyjemnościowo - zabawowe informacje o atrybutach towarów.
Zwroty pochodzące z reklam skierowanych do dzieci i młodzieży często przenikają do ich codziennego języka. Po sukcesie kampanii Sprite’a niezwykle popularny stał się wykorzystany w niej
sposób witania się – „He he”. Równie dużą popularnością cieszyło
się hasło „Nie bawisz się, nie żyjesz”. Nie tylko slogan z kampanii
Sprite’a przedostał się do słownika młodzieży. Jeszcze do niedawna
powtarzane hasło z reklamy telewizyjnej czekolady „Milka”: „a świstak siedzi i zawija je w te sreberka”, w zwrotach dzieci i młodzieży
oznaczało, że ktoś po prostu kłamie. Sentencja, która przeniesiona
została na grunt towarzyski, od dawna funkcjonuje w kawałach i
żartach. Przez długi czas była elementem marketingu wirusowego w formie kartki, którą z upodobaniem wysyłali sobie młodzi
internauci. Być może dzięki tej reklamie niejednemu młodemu
konsumentowi już zawsze to miłe zwierzątko kojarzyć się będzie z
czekoladą.21 Zamysłem kampanii było zapewne zwiększenie zainteresowania reklamowaną marką poprzez humorystyczny przekaz,
a nie uczynienie z hasła reklamowego „modnego powiedzenia”.
Podsumowując należy stwierdzić, że dzieci stają się coraz częstszymi adresatami reklam. Mali odbiorcy coraz częściej wpływają
już nie tylko na zakup zabawek, produktów z przeznaczeniem „dla
domu”, ale na wybory osób spoza ich najbliższego otoczenia. Dla
pozyskania uwagi dziecka stosuje się środki, które wzmacniają perswazję przekazu, ale w sposób na ogół uniemożliwiający dziecku jej
uchwycenie. W tym celu reklamy odwołują się do dziecięcych potrzeb, wykorzystują naiwność małego odbiorcy, stosują przejrzyste
i znane mu z doświadczenia konstrukcje fabularne i jednoznacznie
wartościują bohaterów. Przez to dzieci stają się wiernymi odbiorcami reklam i w sondażach określają je pozytywnie. Dla reklamodaw21 s. 18.
A. Lizon, Ryzykowny humor w reklamie, „Marketing w Praktyce” Nr 12/2004,
40
ców są one adresatami idealnymi, bo, czerpiąc przyjemność płynącą z odbioru reklam nie zauważają perswazji i namawiają dorosłych
do zakupów. Niestety, tym samy dzieci stają się instrumentami, co
wypacza ich podmiotowość jako samych odbiorców.22
Językoznawcy donoszą, że w ciągu kilku zaledwie lat wykształcił się styl reklamowy w języku polskim charakteryzujący się swoistym doborem środków językowych, ciekawym ich układem i organizacją tekstu. Odmiana ta dostarcza współczesnej polszczyźnie
potocznej nowych wyrazów i zwrotów, które jako modne szybko
się rozprzestrzeniają,23często w języku dzieci i młodzieży, czego
przykłady podano powyżej.
Literatura
1. Art. 16b ust. 2 Ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji,http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009).
2. Bralczyk J., Język na sprzedaż, czyli o tym, jak język służy w reklamie
i jak reklama używa języka, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2004.
3. Dejnaka A., Strategia reklamy marki, produktów i usług, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006.
4. http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009).
5. Jachnis A., Terelak J., Psychologia konsumenta i reklamy, Oficyna
Wydawnictwa Branta, Bydgoszcz 1998.
6. „Kaczor Donald” Nr 08/2009.
8. Kozłowski M., Reklama dla młodzieży, „Brief” Nr 57/2004.
9. M. Laszczak, Psychologia przekazu reklamowego, Wydawnictwo
Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000.
22 A. Ryłko – Kurpiewska, Dziecko – odbiorca traktowany instrumentalnie,
23 I. Samborska, Dziecko i telewizja. Reklamy i bajki telewizyjne a zachowania języ
2004, s.87.
41
10. Lizon A., Ryzykowny humor w reklamie, „Marketing w Praktyce”
Nr 12/2004.
11. Łodziana-Grabowska J., Efektywność reklamy, PWE, Warszawa
1996.
12. Mik C., Prawa dziecka w Unii Europejskiej – aspekty prawno – trak
tatowe. W: Materiały z konferencji Rzecznika Praw Dziecka,
16 czerwiec 2004, http://209.85.229.132/search?q=cache:sHB5pxxE9oJ:www.brpd.gov.pl/publikacjeskany/RzeczPrawUEdruk.pdf+wiek+dziecka+w+Unii+Europejskiej&cd=2&hl=pl&ct=clnk (02.05.2009). Zob. też: http://zsp5.scholaris.pl/
samorzad/konwencja_praw_dziecka.htm (01.05.2009).
13. Nowacki R., Reklama, Difin, Warszawa 2006.
14. Pr. zbiorowa pod red. J. Altkorna, Podstawy marketingu, Instytut
Marketingu, Kraków 2006.
15. Ryłko-Kurpiewska A., Dziecko – odbiorca traktowany instrumen
talnie, „Marketing w Praktyce” Nr 8/2004.
16. Samborska I., Dziecko i telewizja. Reklamy i bajki telewizyjne a za
chowania językowe współczesnego przedszkolaka, Wydawnictwo
ATH w Bielsku Białej, Bielsko-Biała 2004.
17. Zasady tworzenia i przykłady: http://www.bullseye.webzine.
pl/2007/reklama-ambientowa-captive-media/ (02.05.2009).
42
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Dr Agnieszka Piasecka-Głuszak
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
GŁÓWNE WYMAGANIA WPŁYWAJĄCE NA
POWODZENIE SYSTEMU JUST IN TIME
W PRZEDSIĘBIORSTWIE
MAIN REQUIREMENTS AFFECTING
THE SUCCESS OF THE JUST IN TIME
IN COMPANIES
Streszczenie
System just in time wdrażany z sukcesem w przedsiębiorstwach
przynosi wiele korzyści i usprawnień. Aby osiągnąć zamierzone
efekty wymaga odpowiedniego przygotowania, wprowadzenia
i przestrzegania pewnych zasad – wymagań. Celem artykułu jest
przedstawienie głównych wymagań, zasad stawianych systemowi
just in time. Autor zwrócił uwagę na niektóre z nich, a w szczególności na zastosowanie koncepcji kaizen, metodę pull, technikę
kanban, jak również na eliminację marnotrawstwa.
Summary
The main requirements which affect success of just in time
system in the enterprise
Just in time system implemented with success in companies has
many benefits and improvements. To achieve the desired results requires adequate preparation, implementation and following certain
rules – requirements. This article presents the main requirements,
rules that just in time system has. The author paid attention to some
44
ZARZĄDZANIE I EDUKACJA nr 79/2011 – listopad – grudzień
of them, particularly the application of the concept of kaizen, pull
method, kanban technique, as well as the elimination of waste.
Słowa klucze: zarządzanie przedsiębiorstwem,system just in
time, koncepcja kaizen, metoda pull, technika kanban.
Keywords: enterprise management, the system just in time, the
concept of kaizen, the method of pull, kanban technique.
Wprowadzenie
Rosnąca konkurencja, postęp naukowo-technologiczny, zmieniające się potrzeby klientów spowodowały, że przedsiębiorstwa
zaczęły poszukiwać lepszych systemów zarządzania przepływem
produktów i informacji, systemów elastycznych, ale i ciągłych. Zauważono, że lepsze zarządzanie przepływem ma znaczny wpływ
na wzrost produkcji, poziom zapasów, wykorzystywaną przestrzeń, jak i poziom zatrudnienia. Takie możliwości daje system just
in time, który z powodzeniem stosowany jest w wielu przedsiębiorstwach, nie tylko japońskich.
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie głównych wymagań, zasad stawianych systemowi just in time, aby mógł on zostać dobrze wprowadzony i kontynuowany z sukcesem w każdym
przedsiębiorstwie. Autor zwrócił uwagę na niektóre wymagania,
a w szczególności na zastosowanie koncepcji kaizen, metodę pull,
technikę kanban, jak również na eliminację marnotrawstwa.
Pojęcie i geneza powstania systemu
just in time
W literaturze przedmiotu można spotkać wiele definicji systemu
just in time (JiT, pol. dokładnie na czas, właściwie na czas). Amerykańskie Towarzystwo Produkcji i Zaopatrzenia (APICS, ang. American Production Inventory Control Society) określa just in time jako
filozofię organizacji wytwarzania opartą na planowo prowadzonej
Seweryn Spałek – nauczanie przez projekty jako metoda...
45
eliminacji wszelkiego marnotrawstwa i ciągłego doskonalenia wydajności według filozofii kaizen. Obejmuje ona właściwe wykonanie wszystkich działań niezbędnych do wytworzenia ostatecznego
produktu od zaprojektowania organizacji, poprzez realizację dostaw potrzebnych materiałów i wszystkie etapy produkcji aż do zaoferowania klientowi finalnego wyrobu.1
Maasaki Imai mówi, iż just in time dotyczy kosztu i dostawy, ale
może być wdrożony tylko wtedy, gdy w przedsiębiorstwie zostanie wprowadzony dobry system zarządzania jakością. Just in time
pomaga zmniejszać koszty poprzez wyeliminowanie wszelkich rodzajów działań nie dodających wartości.2
Analizując definicje wielu autorów, najczęściej spotyka się określenie, że just in time jest to filozofia zarządzania przedsiębiorstwem,
a dokładnie zarządzania zapasami, produkcją, dostawami, która polega na dostarczeniu i utrzymywaniu surowców, materiałów, półproduktów, czy wyrobów gotowych w dokładnie takiej ilości, w takim czasie i w takim miejscu, aby było możliwe wytworzenie, czy
dostarczenie właściwej ilości produktów. System ten wskazuje, jaki
poziom określonych zapasów powinien być dostępny w czasie, kiedy firma ma faktycznie na nie zapotrzebowanie. Takie podejście pozwala przedsiębiorstwu osiągnąć ciągłość i elastyczność przepływów
materialnych w każdej sferze, ponieważ pełna realizacja JiT nie ogranicza się do systemu produkcyjnego firmy, ale w miarę możliwości
powinna obejmować dostawców i odbiorców. Osiągnięcie ciągłości
i elastyczności przepływu wymaga jednak od przedsiębiorstwa3:
eliminacji pośrednich punktów składowania i realizacji dostaw
bezpośrednio na linie produkcyjną,
lokalizacji dostawców w pobliżu zakładu produkującego wyroby finalne,
wysokiej częstotliwości dostaw, która w przypadku produktów
o dużej wartości może sięgać kilkunastu dostaw dziennie,
1 Instrumenty zarządzania logistycznego. Red. Ciesielski M., PWE, Warszawa
2006, s. 137.
2 Imai M.: Gemba Kaizen. Zdroworozsądkowe, niskokosztowe podejście do zarządzana,
MT Biznes, Warszawa 2006, s. 88.
3 Witkowski J.: Zarządzanie łańcuchem dostaw. PWE, Warszawa 2010, s. 195.
46
usprawnienia przepływu informacji towarzyszących przepły-
wowi produktów dzięki zastosowaniu elektronicznej wymiany
danych między miejscami wysyłki i odbioru.
Just in time, rozpowszechniona przez Toyotę, po raz pierwszy
została zastosowana w latach dwudziestych XX wieku przez Henry
Forda. Wówczas do jego zakładu w Detroit dostarczano rudę żelaza,
która jeszcze tego samego dnia była przetapiana na stal, a następnie
w kolejnych dniach używana była do produkcji samochodów. Takie
terminowe dostawy na czas pozwoliły firmie zredukować poziom
zapasów. Ale w tym czasie koncepcja ta nie znalazła naśladowców.
Po drugiej wojnie światowej podjęto kolejne próby dostaw na czas,
a stosowano ją m.in. w amerykańskich supermarketach, gdzie uzupełniano towar na półkach po faktycznej sprzedaży, czy w japońskim przemyśle stoczniowym. Przełom nastąpił dopiero w latach
pięćdziesiątych XX wieku i został wprowadzony i rozpowszechniony wśród dostawców przez wiceprezydenta Toyoty, Taiichi Ohno.
Dostawcy firmy musieli dostarczać potrzebne produkty w małych
ilościach, które były uzależnione od zgłaszanego popytu. Realizacja całego systemu JiT w odniesieniu do produkcji we wszystkich
montowniach nastąpiła w 1962 roku. Kolejne lata do początku lat
siedemdziesiątych służyły upowszechnieniu koncepcji zarówno w
zaopatrzeniu, jak i produkcji. I tak dzięki Taiichi Ohno w fabrykach
Toyoty wprowadzono reaktywne ujęcie kształtowania zapasów
z wykorzystaniem techniki Kanban, do 1 minuty ograniczono czas
przezbrajania maszyn i urządzeń (wprowadzono SMED), znacznie zredukowano dystans między maszynami wykorzystywanymi
w kolejnych etapach produkcji.4 Zrozumiano, że system ten może
przynieść firmie wiele korzyści i usprawnień (porównanie tradycyjnych systemów produkcyjnych i JiT przedstawia tabela 1). Po trzech
latach od wprowadzenia systemu w fabrykach Toyoty osiągnięto
30 proc. wzrost produkcji, o 60 proc. spadł poziom utrzymywanych
zapasów, o 15 proc. zredukowano przestrzeń produkcyjną, aż o 90
proc. zredukowano braki i o 15 proc. zmniejszyli zatrudnienie na
stanowiskach operatorów i w dziale administracyjno-technicznym.
4 Por.: Witkowski J.: Logistyka firm japońskich. Wydawnictwo AE, Wrocław 1999, s. 47.
47
Tabela 1: Cechy tradycyjnych systemów produkcyjnych i systemów JiT stosowanych w przedsiębiorstwie
Czynnik/cechy
System tradycyjny
System JiT
Jakość a koszty
niskie koszty przy
akceptowalnym poziomie
jakości
najwyższa jakość – zero
defektów, jednocześnie
niskie koszty
Zapasy
wysoki poziom zapasów,
efekt skali
małe zapasy, pewny ciągły
strumień materiałowy
Zapas bezpieczeństwa
tak
nie
Serie produkcyjne
długie
krótkie
Czas przestawienia
produkcji
według amortyzacji
urządzeń
zminimalizowany
Elastyczność
mała elastyczność
duża elastyczność
Partia dostawy
duża
mała
Kolejki
niezbędne
eliminowane
Czas dostawy
w granicach tolerancji
krótszy
Kontrola jakości
istotne części
cały proces
Dostawcy/klienci
przeciwnicy
partnerzy
Liczba dostawców
jak najwięcej, aby uzyskać
najkorzystniejsze warunki
niewielu, najlepiej jeden,
długoterminowe kontrakty
Komunikacja z dostawcami
ścisła ochrona informacji
otwartość, swobodna
wymiana informacji,
wspólne rozwiązywanie
problemów, liczne
powiązania
Transport
najniższe koszty przy
akceptowalnym poziomie
jakości dostaw
100% pewności dostaw
Pracownicy
szkoleni
zaangażowani
Cechy ogólne
zarządzanie oparte na
kosztach
zarządzanie oparte
na obsłudze klienta
Źródło: Por.: Coyle J. J., Bardi E. J., Langley Jr. C. J.: Zarządzanie logistyczne. PWE,
Warszawa 2002, s. 125, Milewscy B. D.: Just in time.
Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001, s. 84.
48
Główne wymagania
stawiane systemowi just in time
System JiT nie jest łatwy do wdrożenia w przedsiębiorstwie,
gdyż wymaga odpowiedniego przygotowania, wprowadzenia
i przestrzegania różnych zasad – wymagań. Takie podejście pozwala firmie osiągnąć zamierzone efekty.
Jednym z ważniejszych wymagań jest odpowiednie przygotowanie zarówno pracowników na każdym szczeblu, jak i dostawców.
Pracownicy zaangażowani w procesie muszą przejść długotrwałe
specjalne szkolenia, aby zrozumieli istotę działania JiT i jej podstawowe zasady. Od dostawców z kolei wymagana jest ścisła współpraca, więź wyrażająca się pełnym zaufaniem, bo jeżeli dostawca
nie dostarczy na czas dobrych jakościowo materiałów potrzebnych
do produkcji, to firma, jak również dostawca straci klientów.
Innym ważnym czynnikiem wpływającym na powodzenie systemu JiT jest działanie według filozofii ciągłego doskonalenia – kaizen.
Kaizen jest to filozofia myślenia i działania, określony sposób
myślenia o zarządzaniu, metoda zarządzania, wywodząca się z Japonii, a obecnie od lat osiemdziesiątych XX wieku stosowana z sukcesem na całym świecie w różnych branżach, nie tylko przez firmy
japońskie. Słowo to oznacza dobrą zmianę – kai-zmiana i zen-dobre,
a zatem zmianę na lepsze, systematyczne poszukiwanie i wdrażanie ulepszeń przez wszystkich pracowników. U podstaw tej koncepcji leży przekonanie, że doskonalenie każdego dnia wszystkich
procesów, zarówno technologicznych, jak i organizacyjnych może
pozwolić przedsiębiorstwu odnieść sukces na rynku, także międzynarodowym.
Firmy, które zamierzają kierować się drogą kaizen muszą
uwzględnić trzy równolegle pojawiające się elementy. Po pierwsze
muszą być nastawione na nieustanne rozwiązywanie pojawiających
się codziennych trudności. Po drugie zobowiązani są wprowadzać
lepsze zmiany w poszczególnych procesach funkcjonowania przedsiębiorstwa, zapewnić odpowiednią jakość. Poprzez poszukiwanie
i wdrażanie nawet drobnych poprawek we wszystkich sferach
działalności i na każdym stanowisku pracy przedsiębiorstwo może
49
zapobiec większym problemom, które mogą pojawić się w przyszłości. I po trzecie wszyscy pracownicy na każdym szczeblu organizacyjnym, od pracowników, poprzez menedżerów, a kończąc na
naczelnym kierownictwie muszą być świadomi stosowania podejścia kaizen, które zachęca do zgłaszania odpowiednich propozycji
i ich wykorzystania w praktyce.
Innym ważnym, jednym z podstawowych wymagań systemu
just in time jest tzw. produkcja ciągniona przez popyt (ssąca) – pull.
Metoda ta polega na tym, że wcześniejsze stanowiska pracy produkują tylko tyle wyrobów, ile wykorzysta kolejne stanowisko.
Stawia na produkcję tylko tych podzespołów, które są potrzebne
w danym momencie, biorąc pod uwagę rzeczywiste zapotrzebowanie klientów, stara się być elastyczna w reakcji na potrzeby klienta.
W metodzie tej pracownicy liniowi są przygotowani do pracy na
wielu stanowiskach, a organizacja odbywa się przede wszystkim
według linii produktów. Dąży zatem do minimalizacji zapasów,
w tym zapasów magazynowych, międzyoperacyjnych, zapasów
produkcji w toku i wyrobów gotowych. Przeciwieństwem metody
pull jest push (z ang. pchany), który jest mniej elastyczny i realizuje
produkcję według planu, bez względu na faktyczne zapotrzebowanie ze strony rynku, a zatem wytwarza na zapas, powodując marnotrawstwo w procesie. W systemie push personel operacyjny jest
bardzo wyspecjalizowany, a organizacja pracy odbywa się według
faz technologicznych.
Najważniejsze zasady just-in-time przy zastosowaniu metody
pull to m.in.5:
utrzymanie zapasów na minimalnym, niezbędnym poziomie,
małe i częste dostawy, zsynchronizowane z procesem produkcji
bądź zużyciem,
ciągłe podnoszenie jakości w dążeniu do całkowitego wyeliminowania defektów – wymaga wprowadzenia metod zapewniających najwyższą jakość, np. stosowanie wybranych metod
TQM,
5 Por.: Bozarth C., Handfield R.B.: Wprowadzenie do zarządzania operacjami i łań
cuchem dostaw. OnePress, Helion, Gliwice 2007, s. 627.
50
skracanie czasów realizacji poprzez redukcję czasów rozruchu,
długości kolejek i rozmiarów partii,
krótkie cykle realizacji zamówienia,
stopniowe doskonalenie samych operacji,
minimalizacja kosztów przestrzegania wymienionych zasad.
Kolejnym istotnym wymaganiem przy wprowadzeniu JiT jest
wykorzystanie techniki Kanban (z jap. karta, etykieta, naklejka). Jest
to system komunikacyjny szczupłej produkcji, działającym podobnie jak autonomiczny układ nerwowy, który sygnalizuje mózgowi
zmianę warunków. Kanban przekazuje kolejnym procesom co i kiedy produkować, oraz ostrzega je w przypadku zmian i problemów,
aby mogły zatrzymać produkcję.6 Technika kanban polega na tym,
że np. produkcja na stanowisku A będzie uruchomiona, gdy kolejne stanowisko B zgłosi na nie zapotrzebowanie przy użyciu karty
albo pojemnika. W przedsiębiorstwie można spotkać się z sześcioma typami kart kanban, jak zamówień zewnętrznych, dostaw zewnętrznych, dostaw wewnętrznych, przepływu (ruchu), sygnału
produkcji, czy partii produkcyjnej. Informacje zawarte na karcie w
zależności od rodzaju i potrzeby przedsiębiorstwa mogą być różne
i zawierają m.in. takie informacje jak: rodzaj i numer pojemnika, nazwa i rodzaj produktu, numer identyfikacyjny, liczba produktów,
miejsca wystawienia, data wystawienia, nazwa dostawcy, termin
dostawy. Głównym zadaniem organizacji produkcji według kanban jest wprowadzenie hasła „7 razy zero” tzn.: zero zapasów, zero
opóźnień, zero braków, zero kolejek – gdziekolwiek i po cokolwiek,
zero bezczynności, zero zbędnych operacji technologicznych i kontrolnych oraz zero zbędnych pomieszczeń.
Innym ważnym wymaganiem, mającym wpływ na właściwe
działanie systemu JiT jest poszukiwanie i eliminacja marnotrawstwa
(jap. muda) w przedsiębiorstwie. Eliminacja źródła ponoszonych
strat odnosi się do każdego działania w przedsiębiorstwie, które
nie przynosi wartości, może się pojawić w działalności organizacji na każdym etapie, od momentu pozyskania surowców, poprzez
6 The Productivity Press Development Team: Kanban na hali produkcyjnej.
ProdPress, Wrocław 2009, s. 28.
51
proces produkcyjny, a kończąc na dostarczeniu klientowi gotowego
wyrobu albo usługi. Marnotrawstwa mogą wynikać np. z trudności
w komunikacji pomiędzy pracownikami, z wykonywanych zbędnych czynności, ze złych relacji z dostawcami czy odbiorcami, bądź
z niepotrzebnych wydatków.
Można wyróżnić wiele rodzajów marnotrawstwa. Taiichi Ohno
wyróżnił ich siedem, a zalicza do nich m. in.7:
nadprodukcję – wyprodukowanie większej ilości materiałów,
części czy produktów niż wynika z zapotrzebowania w danym
okresie, co może przyczynić się m.in. do zwiększenia kosztów
magazynowych i transportu, ryzyka starzenia bądź utraty wartości produktu, wymaga dodatkowej pracy siły roboczej i maszyn;
zapasy – generują one koszty magazynowania, są zamrożonym
kapitałem i najczęściej są wynikiem nadprodukcji, czy błędnej
decyzji dotyczącej ilości zamówionych zapasów; optymalizacja
sterowania zapasami polega najczęściej na minimalizacji kosztów tworzenia i utrzymania zapasów, co przyczynia się do podjęcia właściwej decyzji o zakupie;
naprawy/braki, poprawy – konieczność powtórnej realizacji procesu, ponownej obróbki, częste zmiany w projektach, nadmierna
biurokracja – to wszystko generuje dodatkowe koszty; braki przerywają produkcję i wymagają szybkiej, kosztownej naprawy, zaś
źle wytworzone produkty mogą powodować olbrzymie straty w
postaci zwrotów dostaw od klientów bądź wyrzucenia, co wiąże
się z marnotrawstwem zasobów i wysiłku pracowników;
ruch – każdy dodatkowy, zbędny ruch operatora, obrót, niepotrzebny krok, czy niewłaściwe rozmieszczenie maszyn i urządzeń powoduje marnotrawstwo czasu pracowników, a także
maszyn i urządzeń;
przetwarzanie – niewłaściwe technologie, złe dobrane parametry procesów, brak koordynacji, łączenia operacji, zły przepływ
informacji – to wszystko generuje dodatkowe koszty;
7 Piasecka-Głuszak A.: Kaizen – rozwój japońskiej ewolucyjnej metody zarządzania
zmianą. W: „Integracja Azji Wschodniej. Mit czy rzeczywistość.”. Red., Skulska B.,
Wydawnictwo UE, Wrocław 2009, s. 378-379.
52
oczekiwanie – spowodowane brakiem płynności procesu, nie-
właściwym zbalansowaniem pracy operatora i maszyny, kiedy
pracownik czeka z powodu np. awarii czy braku części, bądź
kiedy obserwuje tylko maszynę;
transport (wewnętrzny) – przenoszenie produktów nie dodaje wartości, w czasie transportu w przedsiębiorstwie może dojść do uszkodzenia, a zatem należy dążyć do minimalizacji kosztów transportu
poprzez np. wybór najkrótszej drogi, jednokierunkowego i ciągłego
przepływu ładunków bez nawrotów i skrzyżowań, czy wyeliminować zbędne operacje transportowe i przeładunkowe.
W literaturze można znaleźć jeszcze inne typy marnotrawstwa
jak: niewykorzystany potencjał ludzki, zbędne zużycie mediów,
zbędna kontrola, czy zbyt duże zużycie materiałów.
Wdrożenie just in time
w przedsiębiorstwie
Decyzje o wdrożeniu just-in-time powinna poprzedzić szczegółowa analiza wszystkich czynników determinujących jego funkcjonowanie, w tym kosztów transportu i problemów związanych ze
środowiskiem naturalnym. Dla powodzenia prac wdrożeniowych
JIT decydujące znaczenie mogą mieć takie czynniki, jak8:
1) zyskanie akceptacji załogi, pełne zaangażowanie i przeszkolenie pracowników;
2) osiągnięcie długotrwałej i harmonijnej współpracy z dostawcami – czynnik ten wymaga przestrzegania następującej procedury ich wyboru i kontroli:
a) analiza części wyselekcjonowanych do dostarczenia w systemie JiT z punktu widzenia jakości produktów i obsługi oferowanych przez dotychczasowych dostawców,
8 Witkowski J.: Zarządzanie łańcuchem…, op. cit., s. 202, Bendkowski J,
Radziejowska G.: Logistyka zaopatrzenia w przedsiębiorstwie. Wydawnictwo Poli
techniki Śląskiej, Gliwice 2005, s. 161-162; Lysons K.: Zakupy zaopatrzeniowe. PWE,
Warszawa 2004, s. 250.
3)
4)
5)
6)
53
b) analiza porównawcza alternatywnych źródeł zaopatrzenia,
analiza potencjału dostawców, którzy muszą być zlokalizowani w takiej odległości od nabywcy, aby zwiększyć pewność dostaw i skrócić cykl realizacji zamówienia,
c) wstępne wyselekcjonowanie dostawców z uwzględnieniem
różnych kryteriów wyboru (np. koszt, jakość, lokalizacja, umiejętności, siła przetargowa dostawców, zgodność kultury organizacyjnej),
d) negocjacje i wybór dostawców,
e) wdrożenie i monitoring systemu dostaw który obejmuje
z reguły trzy płaszczyzny:
f) uzgodnienia ramowe, w których określa się ogólne warunki
dostaw,
g) zamówienia ramowe – w których każdorazowo wyszczególnia się zapotrzebowanie tygodniowe lub dzienne odbiorcy
w okresie kilku miesięcy,
h) dostawę „na wezwanie”, w której ustala się konkretne ilości, terminy i punkty dostawy materiału,
i) opracowanie programu certyfikacji efektywnych dostawców,
dzięki któremu materiały dostarczone przez każdego dostawcę
będą spełniały wymagania jakościowe nabywcy, co pozwoli wyeliminować potrzebę przeprowadzania kontroli przy dostawie,
j) ocena wyników osiąganych przez dostawców i udzieleniu
pomocy w przezwyciężeniu napotykanych przez niego problemów jako elementu doskonalenia współpracy;
zastosowanie odpowiedniego systemu planowania potrzeb materiałowych opartego na harmonogramach produkcyjnych, co
pozwoli na precyzyjne formułowanie wymagań w zakresie realizacji dostaw;
utrzymywanie niewielkich zapasów magazynowych jedynie
w formie zapasów bezpieczeństwa;
ścisłe powiązanie informatyczne oparte na systemie planowania i sterowania dostawami pomiędzy przedsiębiorstwami
oraz zaawansowanej elektronicznej wymianie danych (EDI);
właściwa organizacja transportu zewnętrznego z uwzględnieniem czasu niezawodności i kosztów transportu.
54
Według M. Bednarka sukces wdrażania JiT zależy od przestrzegania określonej kolejności działań, które realizowane kolejno dają
w końcowym efekcie wdrożony system JiT9:
wdrożenie technologii grup (TG) – technologia grup stwarza
podstawy do zoptymalizowania przepływu produkowanych
wyrobów przez kolejne stanowiska pracy, optymalizuje ciągłość
procesów, wielkość zapasów produkcyjnych i prowadzi do standaryzacji operacji produkcyjnych i transportowych; TG wykorzystuje podobieństwo geometryczne lub technologiczne części,
grupuje produkty w tzw. rodziny wyrobów gotowych, aby można było utworzyć elastyczne komórki produkcyjne;
teoria ograniczeń (TOC) – planowanie i sterowanie produkcją,
wykorzystując pojęcie „wąskiego gardła” w procesach, od których zależy końcowa wydajność komórki lub systemu produkcyjnego;
reengineering (BPR – Business Process Reegineering) – wdraża się po to, aby usprawnić, bądź przeprojektować istniejące
procesy, linie produkcyjną, systemy zarządzania, produkty;
polega na dogłębnej analizie i przekształceniu procesów działania z uwzględnieniem celów, kosztów, jakości, obsługi klienta
oraz czasu realizacji zadań z ukierunkowaniem na wzrost wydajności;10 w przeciwieństwie do kaizen, zmiany odbywają się
rewolucyjnie i wymagają odrzucenia dotychczasowych metod,
przekształcenia, zorganizowania przedsiębiorstwa od nowa i liczy się przede wszystkim osiągnięty wynik; wymaga nowych
technologii, szczególnie technologii informacyjnej, ponoszenia
większych nakładów finansowych; w filozofii kaizen w proces
doskonalenia zaangażowani są wszyscy pracownicy od najwyższego do najniższego szczebla, zaś w reengineeringu uczestniczą
zazwyczaj tylko wybrane grupy osób, zespoły procesowe;
wdrożenie systemu pracy bezawaryjnej (TPM – Total Productivity Maintenace) – zapewnia podniesienie efektywności pracy
9 Bednarek M.: Doskonalenie systemów zarządzania. Nowa droga do przedsiębior
stwa lean. Difin, Warszawa 2007, s. 203-204.
10 Müller R., Rupper P.: Process reengineering. Astrum, Wrocław 2000, s. 20.
55
maszyn i urządzeń, poprzez wydłużenie czasu pracy bezawaryjnej i zmniejszenie ilości braków powstałych w wyniku niewłaściwego działania maszyn i urządzeń;
metoda szybkich przezbrojeń (SMED – Single Minute Exchange Die) – pozwala na zredukowanie czasu przezbrojeń maszyn
i urządzeń; w praktyce krótkie czasy przezbrojeń oznaczają
znaczne obniżenie zapasów produkcyjnych oraz poprawę rytmiczności przepływu produkcji itp.;
kompleksowe zarządzanie jakością (TQM – Total Quality Management) – zapewnia osiągnięcie wysokiej jakości usług i wyrobów
oferowanych klientom; pomaga w zaangażowaniu wszystkich
pracowników oraz inicjuje procesy udoskonalania systemu JiT;
wprowadzenie kanban – sposób komunikowania się pomiędzy
poszczególnymi stanowiskami pracy biorącymi udział w procesie wytwarzania, zapewniający ciągłość jego realizacji.
Podsumowanie
W systemie just in time zarówno przed wprowadzeniem, jak
i jego kontynuowaniem z sukcesem, przedsiębiorstwo musi zwrócić
szczególną uwagę na wszelkie wymagania jemu stawiane. Stosując
elementy udoskonalające proces – kaizen, metodę pull, technikę
kanban, eliminując wszelkie źródła marnotrawstwa przy pełnym,
świadomym zaangażowaniu pracowników na każdym szczeblu,
przedsiębiorstwo jest w stanie właściwie zarządzać przepływem
materiałów, surowców, półproduktów, wyrobów gotowych od źródła zaopatrzenia, poprzez produkcję na kliencie finalnym kończąc.
Dobra organizacja pracy i odpowiednie sterowanie przepływem
z jednej strony wpływa na redukcję zapasów, szybszy przepływ informacji, lepszą współpracę z dostawcami, zwiększenie potencjału
produkcyjnego poprzez mniejsze straty, niższe koszty manipulacji
materiałami. Z drugiej strony wpływa na poprawę jakości produktów, redukcję czasu realizacji zamówień, szybszą reakcję na zmiany
popytu, zwiększenie poziomu logistycznej obsługi klienta, a tym
samym na poprawę pozycji konkurencyjnej na rynku. Przedsiębior-
56
stwa wdrażające system just in time muszą liczyć się z wymaganiami jemu stawianymi, ograniczeniami i zmiennością na rynku.
Niekorzystne strony to również możliwość wystąpienia opóźnień
np. transportu, które mogą mieć wpływ na przestoje produkcyjne,
zachowanie ciągłości produkcji, a w konsekwencji na koszty utraconych możliwości sprzedaży.
LITERATURA
1. Bednarek M.: Doskonalenie systemów zarządzania. Nowa droga do
przedsiębiorstwa lean. Difin, Warszawa 2007.
2. Bendkowski J, Radziejowska G.: Logistyka zaopatrzenia w przed
siębiorstwie. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2005.
3. Bozarth C., Handfield R.B.: Wprowadzenie do zarządzania opera
cjami i łańcuchem dostaw. OnePress, Helion, Gliwice 2007.
4. Coyle J. J., Bardi E. J., Langley Jr. C. J.: Zarządzanie logistyczne.
PWE, Warszawa 2002.
5. Imai M.: Gemba Kaizen. Zdroworozsądkowe, niskokosztowe podejście
do zarządzani., MT Biznes, Warszawa 2006.
6. Instrumenty zarządzania logistycznego. Red. Ciesielski M., PWE,
Warszawa 2006.
7. Lysons K.: Zakupy zaopatrzeniowe. PWE, Warszawa 2004.
8. Milewscy B. D.: Just in time. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2001.
9. Müller R., Rupper P.: Process reengineering. Astrum, Wrocław
2000.
10. Piasecka-Głuszak A.: Kaizen – rozwój japońskiej ewolucyjnej meto
dy zarządzania zmianą. W: „Integracja Azji Wschodniej. Mit czy
rzeczywistość.”. Red., Skulska B., Wydawnictwo UE, Wrocław
2009.
11. The Productivity Press Development Team: Kanban na hali pro
dukcyjnej. ProdPress, Wrocław 2009.
12. Witkowski J.: Logistyka firm japońskich. Wydawnictwo AE, Wrocław 1999.
13. Witkowski J.: Zarządzanie łańcuchem dostaw. PWE, Warszawa 2010.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Cezary Tomasz Szyjko
Zarządzanie systemami
inteligentnego opomiarowania w gazownictwie polskim
– korzyści i uwarunkowania
ekonomiczno-prawne
Management of the Systems
of Smart Gas Metering – economic-legal advantages
and conditions in Poland
Streszczenie
Unia Europejska tworzy społeczeństwo prosumenckie. Polską energetykę, w tym gazownictwo, czeka w najbliższym czasie
ogromne wyzwanie – wprowadzenie w życie idei smart metering
– inteligentnych systemów pomiarowych oraz smart grid – inteligentnych sieci energetycznych. Zgodnie z tzw. Dyrektywą Gazową
UE, państwa członkowskie mają obowiązek wykonania ekonomicznej oceny długoterminowych kosztów i korzyści wdrożenia systemów inteligentnego opomiarowania w gazownictwie do 3 września 2012 roku. Rozwiązania i wdrożenia systemów inteligentnego
opomiarowania np. klasy AMI (Advanced Metering Infrastructure)
są praktycznie przesądzone dla polskiej branży gazowej, ale trudno przewidzieć na aktualnym etapie jakie będą to technologie, tym
bardziej, że formalno-prawna i powszechnie przyjęta definicja systemów inteligentnego opomiarowania wciąż nie istnieje. Celem
publikacji jest omówienie możliwości wykorzystania technologii
smart w przedsiębiorstwach gazowych oraz potencjału inwestycyj-
58
nego drzemiącego w branży gazowniczej w świetle zapewnienia
bezpieczeństwa energetycznego Polski na tle ustawodawstwa europejskiego.
Summary
Gas grids are an essential part of the energy supply of Europe.
Increasingly, the sources of gas are diversified with the grids fed
by different gas qualities, a trend that will increase as new biogas
sources are added to the network. In order to facilitate efficient control of the growing grids, to realise energy savings and to ensure
accurate accounting, a new metrological and reliable approach to
real-time determination of the amount of energy and other relevant
quantities of the gas transmitted through and extracted from the
grid is needed.
The global gas utility market will follow in the footsteps of the
electric smart grid industry in updating networks, communications,
metering devices, pilots, and ultimately deployments. The smart
gas grid will implement many of the same devices as the smart electricity grid, integrating advanced communications with energy measurement to drive greater operational efficiencies for gas utilities
as well as reduced energy consumption.
The publication aims to develop new procedures and tools underpinning advanced network reconstruction and simulation techniques to enable the determination of all relevant feeding, transportation, extraction and energy parameters of the gas for any branch
of the grid at any time with defined uncertainty acceptable to the
industry and consumer.
Słowa klucze: Polityka energetyczna UE, Inteligentna sieć gazowa, Prawo energetyczne, Bezpieczny przesył danych, Technologie
dystrybucji i pomiarowania.
Keywords: EU Energy Policy, Smart Gas Grid, Energy Law, Safe
and Secure Data Transmission, Distributed Systems, Model-Based
State Estimation.
Cezart Tomasz Szyjko – zarządzanie systemami...
59
Rys. 1: Smart rewolucja czy ewolucja?
Źródło: Vattenfall Distribution Poland S.A.1
Wprowadzenie
Tematem numer jeden na ustach całej branży elektroenergetycznej w Polsce jest Smart Metering, czyli system inteligentnego opomiarowania.2 Umożliwia on operatorom energetycznym pomiary
jakości energii na zewnętrznych obszarach sieci, co z kolei ułatwia
przewidywanie zapotrzebowania na energię z dużą dokładnością
czasową i geograficzną, pozwala również reagować na zmiany zapotrzebowania tam, gdzie w okresach szczytu ogranicza się jej pobór lub wyłącza urządzenia.3
1 Grafikę zaprezentował Janusz Kurpas Wicedyrektor ds. Planowania i Roz
woju Sieci, Vattenfall Distribution Poland S.A. w czasie wystąpienia na „Smart
Communications & Technology Forum”, 12.10.2011, Warszawa, organizator CBE
Polska: http://cbepolska.pl/smart-communications-and-technology-forum.html
(dostęp z dnia 15.10.2011).
2 Już w grudniu 2008 r. Urząd Regulacji Energetyki zaprezentował studium wykonalności Smart Meteringu w Polsce. Studium zawiera analizę wszystkich aspektów związanych z wdrożeniem inteligentnego opomiarowania: koszty, sprawy
techniczne, sytuację prawną i społeczno-ekonomiczną. Zarysowuje ono dodatkowo
zakres prac i określa harmonogram dla pełnego wdrożenia systemu w naszym kraju. Zakłada się, iż implementacja całego systemu zajmie do 10 lat.
3 C.T. Szyjko, Znaczenie inteligentnego opomiarowania dla sieci przesyłowych,
[w:] Wiadomości Naftowe i Gazownicze, nr 5(157), Kraków 2011, s. 9-14. ISSN
1505-523X.
60
Jeszcze kilka czy kilkanaście lat temu systemy inteligentnego opomiarowania (smart meteringu – oba te pojęcia będą używane wymiennie) czy ich wersje uproszczone nazywane systemami AMR (Automatic Meter Reading) uznawane były za ciekawostkę technologiczną czy
innowację, która może znaleźć jedynie lokalne zastosowanie w systemach odczytowych takich mediów jak elektrycznośd, gaz, woda.
Ostatni okres w istotny sposób zmienił to podejście. Bezwzględnie
prokonsumenckie nastawienie Unii Europejskiej, problemy energetyczne – w tym związane z emisją gazów cieplarnianych oraz z koniecznością zwiększania efektywności energetycznej (program 3 x
20%) oraz nowe możliwości zarządzania popytem, koncepcja smart
grids, idea możliwości generowania energii (i oddawania do sieci)
przez indywidualnych odbiorców (prosumentów) spowodowały,
że smart metering stał się nie tylko modną alternatywną technologią
odczytową ale po prostu koniecznością i czymś znacznie poważniejszym – zmianą filozofii w kontakcie z odbiorcą/klientem.4
Rys. 2: Moda na smart.
Źródło: Vattenfall Distribution Poland S.A.
4 D. Dzirba, Smart metering w gazownictwie – jaka przyszłośd?, Biuro Rozwoju
PGNiG SA. 2011.
61
Systemy inteligentnego opomiarowania są już wdrażane w państwach UE (w tym w Polsce); równolegle dopiero trwają prace (na
poziomie UE, tzw. mandat M/441 (komunikacja, funkcjonalność).
Podkreślmy jednak, że dopiero wykonanie pełnej analizy kosztów
i korzyści wdrożenia systemów inteligentnego opomiarowania
w gazownictwie da podstawę do podjęcia dalszych decyzji. Materiały opublikowane przez ERGEG5 wskazują, że dla sektora gazowego w 6 krajach analizy takie (cost analysis benefits) zostały już
przeprowadzone a w 14 krajach unijnych są aktualnie realizowane
lub będą przeprowadzone w najbliższym czasie.
Obowiązki państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie
instalacji inteligentnych urządzeń pomiarowych w sieciach gazowych uregulowane są w: Dyrektywie 2006/32/WE w sprawie efektywności końcowej wykorzystania energii i usług energetycznych oraz Dyrektywie 2009/73/WE (tzw. Gazowej6), dotyczącej wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego.
Przytoczone dyrektywy unijne nie ustanawiają bezwzględnego
obowiązku dla państw członkowskich UE wdrożenia inteligentnego opomiarowania w przedsiębiorstwach gazowniczych. Potrzebę
oraz celowość takiego wdrożenia uzależnia się od pozytywnej oceny skutków społecznych i ekonomicznych jakie mogą być uzyskane
w przypadku dokonania wdrożenia w danym państwie. Jednakże
podkreślić należy, iż wdrożenie inteligentnych urządzeń pomiarowych może okazać się niezbędnym rozwiązaniem w celu osiągnięcia przez państwo członkowskie rezultatu zakładanego przez każdą
z dyrektyw w zakresie poprawienia efektywności energetycznej.7
5 Summary of Member State experiences on cost benefit analysis (CBA) of smart
meters 2 February 2011, Raport ERGEG/CEER, Ref: C11-RMC-44-03.
6 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE z dnia 13 lipca
2009 dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylającej
dyrektywę 2003/55/WE (Dz.U. UE z dnia 14 sierpnia 2009 r.).
7 C.T. Szyjko, Technologie smart w służbie polskiej energetyki, [w:] Czysta
Energia, nr 6(118), Poznań 2011, s. 29-32. ISSN 1643 126X.
62
Rys. 3: Struktura ilościowa klientów gazownictwa
Źródło: D. Dzirba8
Metody pomiaru gazu
Pomiar ilości gazu można wykonać różnymi metodami:
• przez pomiar objętości (gazomierz miechowy, rotorowy, bębnowy),
• przez pomiar prędkości (gazomierz turbinowy, zwężkowy, ultradźwiękowy, wirowy),
• przez pomiar masy (gazomierz Coriolisa).
Metody wykorzystujące pomiar objętości i prędkości nie dają
dokładnej informacji o ilości gazu ponieważ ten parametr silnie zależy od wartości ciśnienia i temperatury. Dla celów domowych stosowane są powszechnie gazomierze miechowe (komorowe). Tego
typu urządzenia zawierają dwie komory pomiarowe, z których
każda wyposażona jest w elastyczną, nieprzepuszczalną dla gazu
membranę. Membrany połączone są układem dźwigniowym z zaworami sterującymi przepływem gazu.
8 Materiały Konferencji „Zaawansowane systemy pomiarowe – smart metering
w elektroenergetyce i gazownictwie”, 23-24.03.2010 r. Warszawa www.ptpiree.pl
63
W rezultacie gaz wlotowy jest wtłaczany (pod wpływem różnicy
ciśnienia gazu wlotowego i wylotowego) z jednej strony membrany
i jednocześnie z drugiej wytłaczany do części wylotowej gazomierza. Natomiast po przełączeniu zaworów gaz wlotowy wtłaczany
jest z przeciwnej strony membrany. Ruch dźwigni przekazywany
jest na liczydło mechaniczne gazomierza. W domowych miernikach
gazu nie uwzględnia się wpływu ciśnienia i temperatury.
Systemy pomiarowe powinny umożliwiać automatyczny odczyt danych pomiarowych i ich archiwizację łącznie z opisem; powinny automatyzować proces przetwarzania, zarządzania oraz korzystania z danych
pomiarowych; powinny dostarczać pełnych informacji na temat zużycia
energii, łącznie z kosztami emisji dwutlenku węgla, zdalnie (dane historyczne) lub lokalnie dla klientów (dane w czasie rzeczywistym); powinny sprzyjać wzrostowi efektywności wytwarzania energii oraz zachęcać
do bardziej racjonalnego użytkowania zasobów energetycznych.
Smart Metering powinny zapewniać:
• dokładny pomiar zużycia gazu,
• infrastrukturę transmisji danych,
• środowisko informatyczne dostosowane do ilości danych,
• system fakturowania zorientowany na konsumenta,
• lokalne wyświetlanie danych o zużyciu energii.9
Podstawowym wymogiem jest standaryzacja nowych technologii i systemów w celu umożliwienia skutecznej integracji poszczególnych elementów. Inteligentne systemy pomiarowe będą działać
jak katalizator dla innych rozwiązań technologicznych, takich jak
inteligentne domy i mieszkania.
Gazowa legislacja unijna
Rynek wewnętrzny gazu ziemnego, który od 1999 r. jest stopniowo realizowany w całej Wspólnocie, ma na celu zapewnienie
9 C.T. Szyjko, Znaczenie smart meteringu oraz smart gridu, [w:] Przegląd energetyczny, nr 3 (63), Wyd. Izby Gospodarczej Energetyki i Ochrony Środowiska,
s. 22-26, ISSN 1641-7992.
64
prawdziwej możliwości wyboru wszystkim konsumentom w Unii
Europejskiej, bez względu na to czy są to obywatele, czy przedsiębiorstwa, stworzenie nowych możliwości gospodarczych oraz
zwiększenie poziomu handlu transgranicznego, aby osiągnąć w ten
sposób zwiększenie wydajności, konkurencyjne ceny i wyższe standardy usług oraz przyczynić się do bezpieczeństwa dostaw i stabilności. Dyrektywa 2003/55/WE Parlamentu Europejskiego i Rady
z dnia 26 czerwca 2003 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego wniosła znaczący wkład w tworzenie
takiego rynku wewnętrznego gazu ziemnego.10
W komunikacie Komisji z dnia 10 stycznia 2007 r. zatytułowanym
„Polityka energetyczna dla Europy” zwrócono uwagę na zasadnicze
znaczenie dokończenia budowy rynku wewnętrznego gazu ziemnego oraz stworzenia równych warunków działania dla wszystkich
przedsiębiorstw gazowych mających siedzibę we Wspólnocie. Komunikaty Komisji z dnia 10 stycznia 2007 r. zatytułowane „Perspektywy
rynku wewnętrznego energii elektrycznej i gazu” oraz „Dochodzenie
w ramach art. 17 rozporządzenia (WE) nr 1/2003 w odniesieniu do
europejskich sektorów gazu i energii elektrycznej (raport końcowy)”
wykazały, że obecne zasady i środki nie zapewniają niezbędnych ram
dla osiągnięcia celu, jakim jest właściwie funkcjonujący rynek wewnętrzny. Zasady dotyczące rozdziału prawnego i funkcjonalnego
przewidziane w dyrektywie 2003/55/WE nie doprowadziły jednak
do skutecznego wydzielenia operatorów systemów przesyłowych.
Na posiedzeniu w dniach 8 i 9 marca 2007 r. Rada Europejska wezwała w związku z tym Komisję do opracowania wniosków legislacyjnych w zakresie „skutecznego oddzielenia działalności w zakresie
dostaw i produkcji od eksploatacji sieci”. W konsekwencji uchylono
dyrektywę 2003/55/WE przyjmując dnia 13 lipca 2009 nową dyrektywę nr. 2009/73/WE dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego, która stwierdza m.in.:
…Państwa członkowskie zapewnią wdrożenie inteligentnych syste
mów pomiarowych, które pozwolą na aktywne uczestnictwo konsumentów
w rynku dostaw gazu...
10 Dz.U. L 176 z 15.7.2003, s. 57.
65
...Wdrożenie tych systemów pomiarowych może być uzależnione od
ekonomicznej oceny wszystkich długoterminowych kosztów i korzyści dla
rynku oraz indywidualnego konsumenta lub od oceny, która forma inte
ligentnego pomiaru jest uzasadniona z ekonomicznego punktu widzenia
i najbardziej opłacalna oraz w jakim czasie ich dystrybucja jest wykonalna.
Ocena taka odbywa się w terminie do dnia 3września 2012r….
….Należy umożliwić oparcie wprowadzenia inteligentnych systemów
pomiarowych na ocenie gospodarczej. Jeżeli z oceny takiej wyniknie, że
wprowadzenie tego rodzaju systemów pomiarowych jest racjonalne z go
spodarczego punktu widzenia i opłacalne tylko dla konsumentów o okre
ślonym poziomie zużycia gazu, państwa członkowskie powinny móc to
uwzględnić przy wdrażaniu inteligentnych systemów pomiarowych….
….niezbędne jest zapewnienie konsumentom odpowiednich informacji
o rzeczywistym zużyciu i kosztach gazu dostateczną częstotliwością, tak
aby mogli dostosowywać swoje zużycie gazu. Informacje te podawane są
w odpowiednich przedziałach czasowych uwzględniających możliwości
posiadanych przez odbiorcę urządzeń pomiarowych. W należyty sposób
uwzględnia się opłacalność takich środków. Konsumenta nie obciąża się
żadnymi dodatkowymi kosztami tej usługi…
…w celu promowania efektywności energetycznej, państwa członkow
skie, lub - w przypadku gdy państwo członkowskie tak postanowiło - organ
regulacyjny, zdecydowanie zalecają przedsiębiorstwom gazowym optyma
lizację wykorzystania gazu, na przykład poprzez dostarczanie usług w za
kresie zarządzania energią, rozwój innowacyjnych formuł cenowych lub
poprzez wprowadzanie, w stosownych przypadkach, inteligentnych syste
mów pomiarowych lub inteligentnych sieci.11
Definicje inteligentnego
opomiarowania
Inteligentne sieci energetyczne (ang. smart grid) to kompleksowe rozwiązania energetyczne, pozwalające na łączenie, wzajemną
11 Pełny tekst na stronie Ministerstwa Gospodarki: www.mg.gov.pl/files/.../09.07.13_Dyrektywa%202009_73_WE.pdf (dostęp z dnia 15.10.2011).
66
komunikację i optymalne sterowanie rozproszonymi dotychczas
elementami infrastruktury energetycznej – po stronie producentów jak i odbiorców energii – która umożliwia wzajemną wymianę
i analizę informacji a w efekcie – optymalizowanie decyzji o zużyciu lub dystrybucji gazu.12
Zdaniem uczestników „Smart Communications & Technology Forum”, które odbyło się w dniu 12 października w Warszawie13, w ustawodawstwie europejskim, jak również polskim nie została wypracowana,
jak dotąd jedna spójna definicja legalna inteligentnego opomiarowania.
Możliwe jest jedynie zdefiniowanie tego pojęcia poprzez wskazanie zestawu funkcjonalności wymaganych przepisami prawa, stanowiących
korzyści dla odbiorców energii i przedsiębiorstw energetycznych.
Analiza dokumentów unijnych pozwala na stwierdzenie, że Komisja Europejska interpretuje technologie smart jako: „sieć elektryczną,
która w efektywny kosztowo sposób może integrować zachowania
i działania wszystkich użytkowników do niej przyłączonych-wytwórców, konsumentów, i tych, którzy zarówno są konsumentami
jaki wytwórcami. Celem takiej integracji jest zapewnienie efektywnego kosztowo, niezawodnego systemu energetycznego z małymi
stratami i wysokim poziomem bezpieczeństwa dostaw”.14
W wielu aspektach sektor elektroenergetyczny jest o wiele bardziej „smart”, m.in. dlatego, że rozpoczęły się w nim już konkretne
wdrożenia na bardzo dużą skalę. Przykładem jest projekt Energa
Operator utworzenia systemu AMI i wymiany 2,8 miliona liczników energii elektrycznej swoich odbiorców na liczniki inteligentne. Sektor energetyczne zgłasza propozycję udostępnienia swojej
infrastruktury oraz terminologii dla sektora gazowniczego, który
ma jednak swoją specyfikę. Różnice i podobieństwa obu sektorów
pokazuje poniższe zestawienie:
12 C.T. Szyjko, Inteligentna sieć a rozwój funkcji logistyczno-dystrybucyjnej
w polskiej energetyce, Logistyka - czasopismo Instytutu Logistyki i Magazynowania,
Poznań, nr 4/2011, s. 48-49. ISNN 1231-5478.
13 http://cbepolska.pl/smart-communications-and-technology-forum.html (dostęp z dnia 15.10.2011).
14 http://ec.europa.eu/energy/gas_electricity/smartgrids/taskforce_en.htm (do
stęp z dnia 15.10.2011).
67
Rys. 4: Porównanie gazownictwa i elektroenergetyki.
Źródło: D.Dzirba15
Grupy funkcjonalności
Zakres funkcji, które ma spełniać smart metering w gazownictwie jest kluczowy dla dalszych analiz (w tym ekonomicznej i organizacyjnej). Poniżej przedstawione zostaną propozycje kilku organizacji europejskich. W Raporcie Eurogas przywołując ustalenia CEN-CENELEC-ETSI Smart Meters Coordination Group określa się
6 podstawowych grup funkcjonalności dla inteligentnego opomiarowania w gazownictwie.16 Są to:
15 Materiały Konferencji „Zaawansowane systemy pomiarowe - smart metering
w elektroenergetyce i gazownictwie”, 23-24.03.2010 r. Warszawa www.ptpiree.pl
16 Eurogas Distribution Committee, Report on Smart Gas Metering, 2010. 68
Grupa 1. Zdalny odczyt (Remote Reading)
Grupa 2. Komunikacja dwukierunkowa (2-Way Communications)
Grupa 3. Zaawansowany systemy taryfikacji i płatności ( Advanced tariff and payment systems)
Grupa 4. Zdalne odcinanie/przywracanie dostawy [...gazu…]
(Remote Disablement/ Enablement)
Grupa 5. Komunikacja z innymi urządzeniami (Communication
with other devices)
Grupa 6. Pomiar w czasie rzeczywistym, zużycie i fakturowanie
oraz dostarczanie informacji do domowej sieci komputerowej (Real-time metering, consumption and billing, with provision of information to a home area network).
W innym dokumencie przygotowanym na potrzeby rynku brytyjskiego, mamy zdefiniowane następujące główne funkcjonalności
dla gazu:
A. Zdalne dostarczanie wiarygodnych odczytów/informacji dla
zdefiniowanego okresu czasu do odbiorców, dostawców i innych
uprawnionych podmiotów
B. Dwukierunkowa komunikacja pomiędzy gazomierzem a dostawcą lub/i innym uprawnionym podmiotem umożliwiająca między innymi zdalną konfigurację gazomierza, diagnostykę i modyfikację oprogramowania użytkowego
C. Współpraca z lokalną siecią domową (komputerową) bazująca na otwartych standardach i protokołach umożliwiająca wizualizację aktualnych informacji/pomiarów na dedykowanym domowym wyświetlaczu (In-home display)
D. Mechanizmy umożliwiające wprowadzanie dynamicznych
zmian taryf TOU (time of use)
E. Zdalne odcinanie/przywracanie dostawy gazu umożliwiające stosowanie trybu pre-paid.17
W ramach prac Zespołu ds. Inteligentnego Opomiarowania
działającego przy Izbie Gospodarczej Gazownictwa na bazie propozycji europejskich i własnych analiz, sformułowano wstępną pro17 2010.
Smart metering Implementation Programme: Prospectus – Great Britain July
69
pozycję funkcjonalności operacyjnej dla systemów inteligentnego
opomiarowania polskiego gazownictwa. Podział funkcjonalności
na dwie grupy (podstawową i dodatkową) ma ułatwić ewentualny
proces wdrażania i zwiększyć jego ekonomikę:
Rys. 5: Podział funkcjonalności
Źródło: http://www.igg.pl
Ad. P1: Zdalny odczyt będzie dostarczać odbiorcy bieżących informacji o aktualnym stanie/wskazaniach gazomierza oraz umożliwiać
wystawianie rachunków bazujących na rzeczywistym zużyciu gazu.
Ad. P2: Użytkownik i podmiot uprawniony będą miały możliwośd dostępu odpowiednio do danych historycznych (pomiarowych, diagnostycznych, alarmowych itd.). W szczególności dostęp
umożliwi porównywanie zużycia gazu w wybranych odcinkach
czasowych. Funkcjonalność ta nie przesądza trybu/sposobu gdzie
ten dostęp będzie miał miejsce (gazomierz, Internet/komputer, panel In Home Display- IHD itp.). Ad. D1: Możliwość zdalnego odcinania dostawy gazu (zamykanie zaworu szybko zamykającego zabudowanego w gazomierzu).
Opcja zdalnego przywracania dostaw gazu (zdalne otwarcie zaworu) będzie uzależniona od uwarunkowao prawno-organizacyjnych.
Dla tej funkcjonalności niezbędna będzie dwukierunkowa wymiana danych informacji do/z gazomierza.
70
Ad. D2: Możliwość podłączania zewnętrznych (niezabudowanych w gazomierzu) czujników automatyki domowej (diagnostyka
wycieku gazu, domowego systemu antywłamaniowego, itp.) oraz
podłączenia gazomierza jako elementu domowej sieci komputerowej (Home Area Network – HAN).
Ad. D3: Udostępnianie dla odbiorcy złożonych w tym interaktywnych możliwości zarządzania zużyciem gazu będących otwartym zestawem opcji takich jak: ustawianie okresowych limitów
zużycia (z sygnalizacją przekroczeń), podawanie zużycia gazu
w jednostkach energii, wariantów taryfowych, aktualnego i narastającego kosztu zużycia, elektroniczne rozlicznie rachunków itp.
Korzyści dla odbiorców Zakłada się, że system inteligentnego opomiarowania dla gazownictwa będzie miał następują minimalną funkcjonalność: automatyczny i programowalny odczyt zużycia paliwa gazowego i/lub
innych niezbędnych parametrów paliwa gazowego oraz przetwarzanie odczytanych danych w zakresie umożliwiającym rozliczenie oraz
łatwą kontrolę zużycia przez odbiorcę indywidualnego, możliwość
magazynowania danych oraz udostępniania w trybie on-line danych
bieżących i archiwalnych dla odbiorcy i dostawcy w sposób gwarantujący poufność danych i zabezpieczenie przed dostępem stron
nieuprawnionych dwukierunkowa komunikacja pomiędzy urządzeniami pomiarowymi/odbiorcą a dostawcą usługi/paliwa gazowego
umożliwiającą interaktywność oraz aktywność każdej ze stron.
Korzyści dla klientów polegają głównie na umożliwieniu odbiorcy na świadome zarządzanie zużyciem energii oraz aktywnym
uczestnictwu w rynku energii. Poprzez lepszy dostęp do danych
pomiarowych odbiorca może:
• dostosowywać taryfy do indywidualnych swoich potrzeb,
• dostosowywać częstotliwości rozliczeń za zużytą energię odpowiednio do swoich możliwości i potrzeb,
• ograniczać zużycia energii poprzez poprawienie efektywności
jej zużycia (tzw. racjonalne zużywanie energii),
71
• optymalnie i wymiennie korzystać z rożnych źródeł energii odpowiednio do swoich potrzeb,
• korzystać bez ograniczeń z procedury zmiany sprzedawcy energii.18
Co się zaś tyczy korzyści dla przedsiębiorstw energetycznych to
polegają one głównie na:
• zwiększeniu częstotliwości, jakości i skuteczności odczytów
m.in. poprzez dostosowanie częstotliwości odczytów do profilu
zużycia odbiorcy,
• zminimalizowaniu zjawiska nieuprawnionego poboru i kradzieży energii,
• lepszym zarządzaniu kontami odbiorców,
• usprawnieniu procesu windykacji,
• zwiększeniu szybkości przepływu środków pieniężnych,
• poprawie jakości świadczenia usług, poprzez: lepszy marketing,
szybszą reakcja na reklamacje odbiorców, lepszą ocenę potrzeb
odbiorców,
• poprawie organizacji przedsiębiorstwa poprzez: zwiększenie
możliwości w zakresie taryfikowania, wprowadzenie rozliczeń
w jednostkach energii, ułatwienie procesu wstrzymania i wnawiania dostaw gazu, zmiany sprzedawcy gazu,
• zwiększenie bezpieczeństwa pracy sieci gazowej i instalacji gazowych.
18 A. Jarek, Biuro Pomiarów i Łączności , Karpacka Spółka Gazownictwa
Sp. z o.o. wystąpienie na „Smart Communications & Technology Forum”, 12.10.2011,
Warszawa, organizator CBE Polska: http://cbepolska.pl/smart-communicationsand-technology-forum.html (dostęp z dnia 15.10.2011).
72
Rys. 6: Różne metody odczytu w systemach inteligentnego opomiarowania w gazownictwie
Źródło: PGNiG
Model programu modernizacji
Przykładowy program modernizacji układów pomiarowych
można podzielić na trzy podstawowe obszary wdrożeniowe:
Obszarze dużego odbioru – obejmujący wyposażenie punktów
dostaw gazu i punktów dużego odbioru gazu (taryf od W-5 do
W-10) w elektroniczne układy pomiarowe i lokalnej automatyki,
umożliwiające bieżące przeliczanie, archiwizowanie i prezentowanie wyników pomiarów oraz telemetryczny przekaz odczytów do
systemów SCADA i billingowych KSG.
Obszarze małego odbioru – obejmujący wyposażenie punktów
odbioru gazu taryf od W-1 do W-4 w gazomierze elektroniczne lub
elektroniczne urządzenia współpracujące z gazomierzami mechanicznymi, umożliwiające zdalny odczyt wskazań, zdalną zamianę
parametrów pracy oraz wykrywanie ingerencji osób trzecich w pracę układu pomiarowego.
73
Obszarze systemów wsparcia – obejmujący opracowanie i wdrożenie systemów centralnego zbierania i przetwarzania danych pomiarowych oraz nadzoru nad obiektowymi układami pomiarowymi, tj.: system SCADA, systemy billingowe, pomiary parametrów
jakościowych gazu oraz systemy łączności telemetrycznej i teleinformatycznej.
Taki program został opracowany np. w Karpackiej Spółce Gazownictwa w latach 2003-2004. Jego celem było takie przeprowadzenie przebudowy istniejących układów pomiarowych oraz wdrożenie nowych systemów około pomiarowych, aby w okresie około
10 lat osiągnąć następujące efekty:
• maksymalnie zmniejszyć pozorne straty gazu w sieci dystrybucyjnej, będące efektem nieprawidłowego, zbyt rzadkiego i niedokładnego pomiaru,
• zwiększyć częstotliwości odczytów układów pomiarowych,
• maksymalnie zautomatyzować procesy odczytowe i przetwarzania danych pomiarowych,
• umożliwić częstsze i dokładniejsze bilansowanie gazu w całym
systemie dystrybucyjnym i wyznaczonych strefach dystrybucyjnych,
• umożliwić w przyszłości rozliczanie odbiorców w jednostkach
energii,
• poprawić obsługę odbiorców gazu w zakresie odczytów i swobodnego dostępu do informacji o odczytach,
• usprawnić i przyspieszyć proces windykacji, tj. wstrzymania
i wznowienia usługi dostawy gazu,
• zwiększyć skuteczność wykrywania nielegalnego poboru gazu
i kradzieży gazu,
• przyspieszyć przepływ środków pieniężnych,
• zmniejszyć koszty wykonywanych odczytów,
• umożliwić efektywnie zarządzanie środkami inwestycyjnymi
i remontowymi,
• zwiększyć bezpieczeństwo pracy sieci i instalacji gazowych.19
19 http://www.ksgaz.pl/;jsessionid=5A44285CDDA25090014DD7432C558AB3.
pgnigapposd2_1 (dostęp z dnia 15.10.2011).
74
Modernizacja układów pomiarowych
dużego odbioru
W ramach obszaru dużego odbioru celowym jest przeprowadzenie montażu elektronicznych przeliczników przepływu gazu we
wszystkich punktach dostaw gazu i w punktach odbioru gazu pracujących na wysokim i średnim ciśnieniu (ok. 1350 punktów pomiarowych) oraz wykonano w większości z nich telemetryczny przekaz
danych (ponad 1300 punktów pomiarowych) oraz montażu elektronicznych rejestratorów szczytów godzinowych w punktach odbioru gazu pracujących na niskim ciśnieniu (ok. 5700 punktów odbioru
gazu) wraz z telemetrycznym przekazem danych (wiadomości SMS
z ponad 5500 punktów pomiarowych). Rysunek nr 7 przedstawia
elektroniczne przeliczniki przepływu gazu sieciowe i bateryjne. Są
to układy pomiarowe na wysokim i średnim ciśnieniu, które:
• współpracują w zależności od wersji z gazomierzami: zwężkowymi, turbinowymi, rotorowymi i ultradźwiękowymi,
• w zależności od modelu, występują: w wykonaniu iskrobezpiecznym i nieiskrobezpiecznym, z zasilaniem sieciowym (230V
AC) lub bateryjnym (wbudowane akumulatory),
• wykonują przeliczanie objętości zliczonego gazu na warunki
bazowe (P=101,325 kPa; T=0°C), jego energię, gęstość i ciepło
spalania, na podstawie pomiarów: przepływu rzeczywistego,
ciśnienia, temperatury i składu gazu,
• wypracowują alarmy wraz z parametrami mającymi związek ze
zdarzeniem alarmowymi,
• archiwizują wykonane pomiary i wartości wyliczone (z kwantem 12 minutowym), oraz wykryte zdarzenia (w trybie on-line), • wyposażone są w porty komunikacyjne (standardowo – 2 RS232/
RS485), z obsługą protokołów GazModem-1 lub GazModem-2
i opcjonalnie protokołu ModBus RTU,
• w wykonaniu rozszerzonym mogą być wyposażone w dodatkowe: wejścia i wyjścia analogowe, wejścia i wyjścia cyfrowe, porty
komunikacyjne,
• posiadają wbudowany mechanizm ograniczonego dostępu
i ochrony danych zarejestrowanych.
75
Rys. 7: Modele elektronicznych przeliczników przepływu gazu.
Źródło: A.Jarek, Biuro Pomiarów i Łączności , Karpacka Spółka Gazownictwa.
Natomiast elektroniczne rejestratory szczytów godzinowych to
układy pomiarowe na niskim ciśnieniu, które:
• współpracują z gazomierzami miechowymi wyposażonymi
w nadajnik impulsów,
• rejestrują objętość gazu wraz z maksymalnym godzinowym poborem gazu,
• posiadają wejście dwustanowe, do współpracy ze stykiem kontrolnym gazomierza, co umożliwia wykrycie zakłócenia pracy
gazomierza,
• w zależności od wersji wykonania, wyposażone są w port komunikacyjny lub wbudowany moduł GSM z zintegrowaną wewnętrzną anteną,
• automatycznie przekazują dane pomiarowe za pomocą sieci
GSM (SMS) do serwera centrum zbiorczego,
• umożliwiają konfigurowanie harmonogramu raportowania, tym
samym dostosowanie charakteru odczytów do potrzeb wynikających z obowiązujących taryf oraz indywidualnych wymagań
stron rozliczających się,
• posiadają wbudowany mechanizm umożliwiający ograniczenie
dostępu do danych zarejestrowanych przez osoby nieupoważnione.
76
Rys. 8: Modele rejestratorów szczytów godzinowych
Obszar małego odbioru
Działania w tym zakresie związane są głównie z poszukiwaniem
rozwiązań systemowych umożliwiających zautomatyzowanie odczytów u odbiorców taryf W-1 do W-4, z jednoczesnym zwiększeniem częstotliwości odczytów i obniżeniem kosztów ich realizacji.
Obecnie w Polsce testuje się różne rozwiązania. Na uwagę zasługuje wdrożenie pilotażowe systemu AMR w wersji przewodowego
odczytu gazomierzy domowych zainstalowanych u odbiorców taryf W-1 i W-2 w Tarnowskim Towarzystwie Budownictwa Społecznego (TTBS). Od roku 2006 wdrożeniem objęto ok. 500 gazomierzy
zamontowanych w budynkach TTBS.
77
Rys. 9: Schemat systemu AMR przewodowego.
Źródło: http://www.tarnowskietbs.pl/aktualnosci.php
Wśród zalet wdrożonego systemu AMR przewodowego (TTBS)
wymienia się:
• bardzo duża niezawodność pracy systemu,
• możliwość odczytu wskazań gazomierzy wg ustalonego harmonogramu odczytowego lub wręcz w trybie on-line,
• możliwość archiwizacji danych odczytowych z dowolnym
kwantem odczytowym,
• możliwość rozbudowy systemu w kierunku systemu AMM
(Advanced Metering Management) tj. z komunikacją dwukierunkową,
• system może być wykorzystywany do odczytów urządzeń pomiarowych różnych dostarczanych mediów.
78
System AMR w wersji radiowej
Po uzyskanych doświadczeniach we wdrożeniu system AMR w
wersji przewodowej trwają poszukiwania doskonalszego systemu
zdalnego odczytu gazomierzy:
• o podobnych własnościach lecz nie wymagającego ponoszenia
wysokich kosztów montażu instalacji teletechnicznych oraz
umożliwiającego zdalny odczyt gazomierzy zamontowanych
w budynkach jednorodzinnych rozproszonych na dużym obszarze,
• umożliwiającego jego wdrożenie stopniowo i planowo,
• aby efekty wdrożeniowe systemowe i finansowe mogłyby być
już odczuwalna dla KSG od samego początku wdrożenia,
• umożliwiającego łagodne przejście z obecnego tradycyjnego
sposobu odczytu (inkasenckiego) do nowego zdalnego w pełni
zautomatyzowanego.
W latach 2007-2008 firma AIUT sp. z o.o. przeprowadziła projekt
badawczo-rozwojowy oceny przydatności i możliwości eksploatacji w KSG systemu AMR w wersji radiowego odczytu gazomierzy
domowych odbiorców taryf W-1 do W-3.20 Projekt objął: 1150 gazomierzy wyposażonych w przystawki radiowe do zdalnego odczytu
i 50 specjalistycznych gazomierzy wyposażonych w zdalny odczyt
i zdalnie sterowany zawór odcięcia wznowienia dostaw paliwa gazowego. Podczas projektu przetestowano pracę systemu w dwóch
wersjach:
• wersji obchodowej (półautomatycznej),
• wersji stacjonarnej (w pełni automatycznej).
W wersji obchodowej odczyt wykonywany jest automatycznie
przez inkasentów przy użyciu mikrokomputerów przenośnych
typu PSION lub PDA wyposażonych w przystawki radiowe. Dane
odczytowe z urządzeń PSION są sczytywane następnie do systemu
bilingowego, gdzie podlegają dalszemu przetwarzaniu.
20 http://www.aiut.com.pl/stronaA.php?KOD=zespol&LNG=PL (dostęp z dnia
15.10.2011).
79
Rys. 10: Schemat systemu obchodowego.
Źródło: www.aiut.com.pl
W systemie stacjonarnym odczyt jest automatyczny przy użyciu
koncentratorów GSM. Odczyty są automatycznie zbierane w określonych interwałach czasowych przez koncentratory i automatycznie przesyłane siecią GSM (wiadomości SMS lub pakiety GPRS) do
systemu bilingowego, gdzie podlegają dalszemu przetwarzaniu.
80
Rys. 11: System stacjonarny z użyciem koncentratów.
Źródło: www.aiut.com.pl
Znaczenie radiowych przystawek
Firmy produkujące liczniki zużycia mediów wyposażają swoje urządzenia w różne możliwości komunikacyjne. Ma to na celu
umożliwienie coraz powszechniej stosowanego zdalnego odczytu
liczników oraz poznanie bardziej szczegółowych danych na temat
zużycia mediów. Rozwiązania stosowane w warunkach przemysłowych powinny spełniać nie tylko wymagania czasu rzeczywistego
ale również ostre warunki dotyczące bezpieczeństwa transmisji danych. Odbiorca musi mieć pewność, że dane, które do niego docierają
są identyczne z danymi, które wysłał nadawca (integralność danych).
Cel ten jest osiągalny za pomocą zabezpieczeń nadmiarowych treści pakietu (słowo kontrolne). W przypadku sieci radiowych bardzo
istotna jest również poufność transmisji. Transmitowane dane powinny być nieczytelne dla nieupoważnionych stron (osób lub procesów).
Realizacja tej kwestii wymaga użycia metod szyfrowania.
81
Aktualnie zdecydowana większość rozwiązań gazomierzy
z funkcją zdalnego odczytu polega na uzupełnieniu tradycyjnego
mechanicznego urządzenia pomiarowego w zewnętrzną przystawkę elektroniczną, rejestrującą obroty jednego z elementów liczydła,
wykonującą niezbędne przetwarzanie danych pomiarowych i obsługującą moduł komunikacyjny. Radiowe przystawki do gazomierzy miechowych (rejestratory
impulsów):
• przeznaczone dla gazomierzy miechowych dowolnego typu
i producenta,
• zliczają impulsy z gazomierza wyposażonego w nadajnik impulsów,
• podłączane są bezpośrednio do gazomierza i mogą być instalowane wewnątrz szafki gazowej (posiadają znak CE i certyfikat
ATEX dla strefy 2),
• wykorzystują do transmisji danych nielicencjonowane pasmo
radiowe 433.925 MHz,
• wysyłane dane o stanie gazomierza są w trybie „blind” z częstotliwością konfigurowalną,
• dane pomiarowe wysyłane są w formie kodowanej,
• zasilane są z wewnętrznej baterii litowej umożliwiającej nieprzerwaną ich pracę przez ok. 10 lat,
• w wybranych wersjach mogą rejestrować dane godzinowe wraz
z wartościami maksymalnego godzinowego odbioru.
Rys. 12: Przykłady rejestratorów impulsów.
82
Z kolei gazomierze z funkcją zdalnego odczytu i z zintegrowanym zaworem zdalnego sterowania zamknięciem i otwarciem przepływu gazu (GALLUS 2002 IMR firmy Itron i BK-G4M OLAN firny
Intergaz):
• mogą posiadać wbudowany moduł radiowy lub GSM, za pomocą którego, realizowana jest transmisja dwukierunkowa danych
pomiarowych i diagnostycznych,
• generują alarmy w przypadku działań sabotażowych i ingerencji
w działanie gazomierza,
• archiwizują dane o stanie liczydła gazomierza,
• optyczny odczyt impulsów sprawia, iż pomiar zużycia gazu
jest w pełni odporny na działanie zewnętrznym polem magnetycznym,
• poprzez wbudowany nadajnik / odbiornik radiowy 433 MHz
mogą być wykorzystywane jako koncentrator odczytów z innych modułów radiowych,
• posiadają dopuszczenie do pracy w strefach zagrożonych wybuchem (ATEX) oraz znak CE.
Rys. 13: Gazomierz serii BK wyposażony w system zdalnego odczytu, transmisji i archiwizacji danych IMR (produkowany przez
firmę AIUT).
Źródło: www.intergaz.eu
83
Podsumowując, zalety testowanego systemu radiowego AMR to:
• oba warianty systemu bazują na tych samych elementach podstawowych tj. gazomierzach współpracujących z przystawkami
radiowymi będącymi rejestratorami impulsów wysyłającymi radiowo odczyty,
• system można wdrażać stopniowo. Już sam montaż przystawek
radiowych przynosi efekty wdrożeniowe, gdyż mogą one być
odczytywane przez inkasentów za pomocą urządzeń PSION
z nakładką radiową. Wariant obchodowy systemu podczas
wdrożenia kompleksowego może być stosowany jako rozwiązanie pośrednie między odczytami tradycyjnymi a odczytami
docelowymi w pełni automatycznymi – wariant stacjonarny,
• duży wzrost skuteczności dokonywania odczytów rzeczywistych wynoszący ponad 99,9%,
• niski koszt infrastruktury komunikacyjnej poprzez wykorzystanie częstotliwości radiowych nielicencjonowanych,
• możliwość odczytu wskazań gazomierzy wg ustalonego harmonogramu odczytowego (trasy inkasenckie) lub wręcz w trybie online w przypadku stosowania wariantu stacjonarnego systemu,
• duża skuteczność systemu w zakresie wykrywania ingerencji
osób trzecich w działanie układu pomiarowego,
• poprzez zastosowanie gazomierzy specjalnych z wbudowanym
zdalnie sterowanym zaworem znaczne przyspieszenie procesu
windykacji z jednoczesnym zminimalizowaniu jej kosztów,
• możliwość rozbudowy systemu w kierunku systemu AMM
z komunikacją dwukierunkową poprzez stosowanie bardziej zaawansowanych przystawek radiowych,
• system może być wykorzystywany do odczytów urządzeń pomiarowych różnych dostarczanych mediów.
Wady zaprezentowanego systemu radiowego AMR to:
• stosunkowo mały radiowy zasięg odczytowy – maksymalnie do
100 m, skutkujący niskim wykorzystaniem koncentratorów na
obszarach zabudowy jednorodzinnej w wariancie stacjonarnym
systemu. Trwają obecnie prace nad zastosowaniem przystawek
– retransmiterów (z przemiennikami częstotliwości 433 MHz na
869 MHz. Zwiększy to zasięg do ok. 400 metrów.
84
• system wykorzystuje zamknięte protokoły i oprogramowanie
firmy AIUT, co obecnie uniemożliwia zastosowanie w systemie
urządzeń innych producentów. Jednakże, zgodnie z deklaracją
producenta system może wykorzystywać inne protokoły komunikacyjne, jeżeli wyniknie taka potrzeba lub powstanie standard
techniczny w sektorze gazowniczym to określający.
W roku 2010 rozpoczęto w ramach systemu AMR w wersji radiowej, program instalacji przystawek radiowych z funkcją rejestracji
szczytów godzinowych u odbiorców taryfy W-4, u których istnieje
podejrzenie przekraczania mocy umownej 10m3/h oraz w wersji
tylko odczytowej u odbiorców taryfy W-3, u których dostęp do
gazomierza jest znacznie utrudniony. Wraz z przeprowadzaniem
modernizacji układów pomiarowych należy wykonać szereg prac
w zakresie modernizacji i stworzenia nowych systemów wspierających wykonywane procesy pomiarowe. Trwają nadal prace nad
modułami bilansująco-rozliczeniowy, modułem analityczno-prognostyczny i odbioru danych odczytowych z systemów AMR.
Podsumowanie
Problematyka inteligentnego opomiarowania jest promowana
przez wiele instytucji i organów administracji publicznej, jak Sejm
RP, Ministerstwo Gospodarki, Urząd Regulacji Energetyki, Urząd
Ochrony Konsumentów. W Narodowym Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej realizowany jest program „Inteligentne sieci energetyczne” z przeznaczeniem przeszło 0,5 mld zł.
na dopłaty do projektów pilotażowych (w tym dla gazownictwa).
URE przedstawił ostatnio propozycję tzw. „Stanowiska Prezesa URE w sprawie niezbędnych wymagań wobec wdrażanych
przez OSD inteligentnych systemów pomiarowo-rozliczeniowych
z uwzględnieniem funkcji celu oraz proponowanych mechanizmów
wsparcia przy postulowanym modelu rynku”.21 Jest to bardzo roz21 www.ure.gov.pl/portal/pl/424/3926/Stanowisko_regulatora_w_sprawie_niezbednych_wymagan_wobec_inteligentnych_systemow.html (dostęp z dnia 15.10.2011).
85
budowany i szczegółowy dokument po raz pierwszy w całościowy
sposób obejmujący pogląd Regulatora zarówno na strukturę technologiczną systemu inteligentnego opomiarowania, modelu rynku
opomiarowania jak i preferencyjnych zasad regulacyjnych dla inwestycji z tego zakresu. Dokument ten i szczegółowe propozycje
rozwiązań dotyczą w większości energetyki ale co do idei obejmuje
również gazownictwie. Projekt będzie przedmiotem dalszych konsultacji.22
Przytoczone w ustawodawstwie europejskim (dyrektywach) zagadnienia związane z wdrożeniem inteligentnego opomiarowania
są uprawomocnieniem panujących w ostatnich latach w świecie
i w Polsce trendów rozwojowych systemów i urządzeń pomiarowych. Nowością wynikającą z dyrektyw jest odmienne od dotychczasowego podejście do efektów i korzyści jakie powinny wynikać
z wdrożenia nowych systemów pomiarowych. Prócz obecnych
głównych beneficjentów zyskujących na wdrożeniu tych systemów,
jakimi są przedsiębiorstwa energetyczne, dyrektywy określają nowych, tj. odbiorców energii, którzy poprzez dostępność do informacji o swoim zużyciu energii będą mogli ją oszczędzać i optymalnie
wykorzystywać. Uzyskanie korzyści z wdrożenia inteligentnego opomiarowania
przez odbiorców energii określone w dyrektywach unijnych jest
wprost zależne od korzyści jakie wcześniej musi uzyskać przedsiębiorstwo energetyczne, które musi konkurować na rynku gospodarczym. Aby wdrożenie inteligentnego opomiarowania w przedsiębiorstwach energetycznych miało sens musi one przynosić
przedsiębiorstwu energetycznemu wymierną korzyść ekonomiczną w zaplanowanym czasie eksploatacji.
Dzięki zastosowaniom nowych technologii - odbiorcy będą bardziej otwarci na inicjatywy dotyczące rozwiązań z obszaru zrównoważonej gospodarki energią. Jeśli uda się połączyć wysiłki obu stron,
mamy szanse na uczynienie miast bardziej inteligentnymi – przyja22 M.Konieczko, Ekspert URE, wystąpienie na „Smart Communications &
Technology Forum”, 12.10.2011, Warszawa, organizator CBE Polska: http://cbepolska.
pl/smart-communications-and-technology-forum.html (dostęp z dnia 15.10.2011).
86
znymi jednocześnie dla środowiska i społeczeństwa. Do równowagi
między konkurencyjnością i zrównoważonym rozwojem przyczynią się rozwiązania dotyczące m.in. efektywności energetycznej sieci
grzewczych, efektywności energetycznej sieci dostarczających energię elektryczną, a także technologie pozyskiwania i wykorzystania
zielonej energii oraz inteligentna gospodarka wodna i odpadowa. Wdrożenie Smart gridu i Smart meteringu na poziomie lokalnym
pomoże w wykorzystaniu aktualnie niedostępnych zasobów odnawialnej energii pierwotnej, w tym energetyczne zagospodarowanie
odpadów, w efekcie rewolucjonizując cały model.
Legislacja UE w odniesieniu do systemów smart meteringu w gazownictwie nie ma na razie obligatoryjnego charakteru. Dyrektywa
Gazowa zawiera jedynie wskazania czy zalecenia. Dodajmy, ze dyrektywa ta nie została jeszcze zaimplementowana do polskiego prawodawstwa. Należy jednak oczekiwać, że dodatkowe akty regulacyjne (w dużej części mające charakter techniczny) będące aktualnie
przedmiotem dyskusji i uzgodnień w UE, będą pośrednio, ale istotnie
i skutecznie wpływać na polskie regulacje. Nie wydaje się prawdopodobne, żeby nasze krajowe rozwiązania w obszarze smart meteringu/smart gridu różniły się istotnie od rozwiązań w innych krajach
Unii. Przykładem tego są wprowadzane zapisy odnośnie częstości
odczytów. Dla gazu standardem ma być odczyt co najmniej 1 raz w
miesiącu u każdego odbiorcy (nawet o niskiej wielkości zużycia) i/
lub na żądanie.23 Powodem tego jest chęć spełnienia warunków dyrektyw europejskich zalecających dostarczanie każdemu odbiorcy
informacji z taką częstością, która umożliwia mu świadomą kontrolę
i wpływ na zużycie nośników energetycznych i innych mediów.24
Toczy się dyskusja, która z sieci bezprzewodowych małej mocy
zostanie zaakceptowana dla Europy w ramach Smart Metering. Bardzo silnym kandydatem są protokoły IEEE 802.15.4/ZigBee, któ23 An ERGEG Public Consultation Paper on Draft Guidelines of Good Practice
on Regulatory Aspects of Smart Metering for Electricity and Gas Ref: E10-RMF-2303 10 June 2010.
24 C.T. Szyjko C.T., Uwarunkowania prawne rozwoju rynku gazu w Polsce,
[w:] Wiadomości Naftowe i Gazownicze, nr 9(161), Kraków 2011, s. 8-15. ISSN 1505523X.
87
re stanowią rozwiązanie przemyślane, szeroko udokumentowane
o dużym potencjale i to we wszystkich warstwach specyfikacji. Zapewniają dużą odporność na zakłócenia transmisji, zawierają silne
mechanizmy bezpieczeństwa pracy, dają możliwości tworzenia dużych struktur sieciowych z uwzględnieniem zagadnień retransmisji
i rutingu. Podkreślić należ znaczące wsparcie od producentów (aktualnie bardzo wielu) układów radiowych ZigBee i układów bardziej zaawansowanych typu SoC (ang. System on Chip), zarówno
od strony sprzętowej jak i programowej. Minusem może być brak
opracowania warstwy aplikacyjnej dla zastosowań pomiarowych,
ale nie jest to zbyt złożony i czasochłonny problem.
Coraz powszechniej traktuje się obszar smart meteringu nie
tylko jako nową technologię ale również jako nową innowacyjną
formę kontaktu z odbiorcą/konsumentem przynoszącą nowe możliwości biznesowe. Dzięki docelowo planowanej, bezpośredniej
dwustronnej komunikacji z każdym odbiorcą, włączeniem w system „smart” wielu domowych urządzeń pomiarowych, czujników,
elementów automatyki domowej czy wreszcie HAN-u (Home Area
Network) uzyskujemy dodatkową przestrzeń działań biznesowych
czy dostarczenia wielu nowych usług. Do realnych opcji należy
możliwość wykorzystania każdego gazomierza (z zainstalowanym
zaworem) w systemie AMI jako gazomierza pre-paid. Systemy
pre-paidowe są korzystne zarówno dla przedsiębiorstw gazowych
(brak kredytowania klientów, mniejsze formalności, ułatwienie postępowania z tzw. trudnymi klientami itp.) jak i dla indywidualnych klientów gazownictwa (zapotrzebowanie z rynku wynajmu, łatwiejsza możliwość kontroli wydatków za dostarczany gaz itp.).
Jako dodatkowe przykłady ponadstandardowych funkcji podaje
się możliwość udostępniania usług związanych z bezpieczeństwem
domu/mieszkania i jego mieszkańców (wyciek gazu, awaria wodociągowa, włamanie, szybkie wzywanie pomocy), usług związanych
z szeroko pojętym marketingiem i reklamą (możliwość dotarcia do
olbrzymich rzeszy sprofilowanych konsumentów), badania ankietowe oraz realizacji bezgotówkowych płatności za media.
Jest też wielce prawdopodobne, że nowe możliwości technologiczne i funkcjonalne wymuszą nijako „odkrycie” nowych usług,
88
które aktualnie nie są jeszcze zdefiniowane. Można sobie wyobrazić
(bardziej futurystycznie) autodiagnostykę elementów wyposażenia
domu czy nawet osobistych rzeczy ich mieszkańców. Nasuwa się tu
analogia do telefonii komórkowej – pierwsze telefony służyły wyłącznie do pełnienia funkcji podstawowych – kontaktu głosowego.
W miarę rozwoju technologii funkcje i istota wykorzystania telefonów komórkowych rozrosły się do wielu dodatkowych i nowych
usług, o których twórcy tej technologii nawet nie myśleli. Prawdopodobnie tak samo będzie ze smart meteringiem. Stąd branża, która uzyska przewagę w tej dziedzinie uzyska też nowy interesujący
obszar rozwoju biznesowego i w efekcie – przewagę konkurencyjną
nad przedsiębiorstwami z innego, ale pokrewnego sektora.25
Wydaje się, że docelowa struktura zarówno systemów inteligentnego opomiarowania jak i rynku opomiarowania powinna być
przedmiotem dalszych dyskusji. Celowe jest też wdrażanie pilotaży
o dużej skali testujących różne warianty rozwiązań. Jest ważne aby
sektor gazowniczy wypracował własny, najbardziej odpowiadający
interesom branży i naszych indywidualnych odbiorców gazu, model inteligentnego opomiarowania i struktury rynku opomiarowania z uwzględnieniem i poszanowaniem działań już realizowanych
przez innych uczestników rynku. Decyzje dotyczące rozwoju sieci
inteligentnych powinny zostać skorelowane z innymi ważnymi dla
sektora elektroenergetycznego decyzjami. W planach i debatach
politycznych dotyczących inteligentnych sieci należy uwzględnić
skutki cenotwórcze wdrażanych rozwiązań oraz ich wpływ na bezpieczeństwo energetyczne kraju.
Bibliografia
1. Appraisal of Costs & Benefits of Smart Meter Roll Out Options.
Final Report, Mott macDonald, BERR, London 2007.
25 D. Dzirba, Smart metering w gazownictwie – jaka przyszłośd? Przewodniczący
Zespołu ds. Inteligentnego Opomiarowania w Gazownictwie IGG Dyrektor Biura
Rozwoju PGNiG SA. 2011.
89
2. Kubiak Z., Urbaniak A.: Współczesne rozwiązania telemetryczne. Rynek Energii 2007, nr 2.
3. Meter Readout (Radio Meter Reading for Operation in the 868870 MHz SRD Band). CEN, Brussels 2003. 4. Dzirba D., Smart metering w gazownictwie – jaka przyszłość?,
Biuro Rozwoju PGNiG SA., 2011.
5. Polska 2030 – Wyzwania rozwojowe, Zespół Doradców Prezesa
RM, lipiec 2009.
6. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/73/WE
z dnia 13 lipca 2009 dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego i uchylającej dyrektywę 2003/55/
WE (Dz.U. UE z dnia 14 sierpnia 2009 r.).
7. Smart metering Implementation Programme :Prospectus - Great Britain July 2010.
8. An ERGEG Public Consultation Paper on Draft Guidelines of
Good Practice on Regulatory Aspects of Smart Metering for
Electricity and Gas Ref: E10-RMF-23-03 10 June 2010.
9. Zbudowanie i uzgodnienie modelu rynku opomiarowania
i stosowania mechanizmów zarządzania popytem wraz z opracowaniem modeli biznesowych – 2010, opracowanie HP na zlecenie PSE Operator.
10. Smart Metering UK & Europe Summit and the European Smart
Metering Awards, 27-28.01.2011, London.
11. Eurogas Distribution Committee, Report on Smart Gas Metering, 2010.
12. Standardization mandate to CEN, CENELEC and ETSI in the
field of measuring instruments for the development of an open
architecture for utility meters involving communication protocols
enabling interoperability M/441, SMART METERS CO-ORDINATION GROUP FINAL REPORT (Version 0.7 – 2009-12-10).
13. An ERGEG Public Consultation Paper on Draft Guidelines of
Good Practice on Regulatory Aspects of Smart Metering for
Electricity and Gas ,2010.
14. Summary of Member State experiences on cost benefit analysis
(CBA) of smart meters 2 February 2011, Raport ERGEG/CEER,
Ref: C11-RMC-44-03.
90
15. www.ure.gov.pl/portal/pl/424/3926/Stanowisko_regulatora_w_sprawie_niezbednych_wymagan_wobec_inteligentnych_
systemow.html (dostęp z dnia 15.10.2011).
16. Materiały Konferencji „Zaawansowane systemy pomiarowe –
smart metering w elektroenergetyce i gazownictwie”, 23-24.03.2010
r. Warszawa www.ptpiree.pl (dostęp z dnia 15.10.2011).
17. Materiały Konferencji „Smart Communications & Technology Forum”, 12.10.2011 r., Warszawa, organizator CBE Polska:
http://cbepolska.pl/smart-communications-and-technologyforum.html (dostęp z dnia 15.10.2011).
18. Statistics 2010, Eurogas, Brussels, 01.01.2011, http://www.eurogas.org/uploaded/statistics%202010.pdf
19. Natural gas demand and supply. Long term outlook to 2030,
Eurogas, Brussels, 16.11.2007, http://www.eurogas.org/uploaded/Eurogas%20long%20term%20outlook%20to%202030
%20-%20final.pdf
20. Eurostat statistical books. Gas and electricity market statistics,
2010 edition, Luxembourg: Office for Official Publications of
the European Communities, http://www.eds-destatis.de/downloads/publ/en8_gasandelectricprices.pdf
21. Communication from the Commission to the European Council and the European Parliament: An energy policy for Europe.
Commission of the European Communities, Brussels, http://
ec.europa.eu/energy/energy_policy/doc/01_energy_policy_
for_europe_en.pdf
22. Szulc Ł., System monitorowania zużycia mediów w budynku. Praca magisterska. Wydział Informatyki i Zarządzania, Politechnika Poznańska, Poznań 2008.
23. Szyjko C.T., Inteligentny budynek przyszłości [w:] Energia i budynek – miesięcznik audytorów energetycznych, nr.
09(52)/2011, s.39-42. ISSN 1897-5879.
24. Szyjko C.T., Znaczenie smart meteringu oraz smart gridu, [w:]
Przegląd energetyczny, nr 3 (63), Wyd. Izby Gospodarczej Energetyki i Ochrony Środowiska, s. 22-26, ISSN 1641-7992.
25. Szyjko C.T., Uwarunkowania prawne rozwoju rynku gazu
w Polsce, [w:] Wiadomości Naftowe i Gazownicze – czasopi-
26.
27.
28.
29.
30.
91
smo naukowo-techniczne, nr 9(161), Kraków 2011, s. 8-15. ISSN
1505-523X.
Szyjko C.T., Inteligentna sieć a rozwój funkcji logistyczno –
dystrybucyjnej w polskiej energetyce, Logistyka – czasopismo
Instytutu Logistyki i Magazynowania, Poznań, nr 4/2011,
s. 48-49. ISNN 1231-5478.
Szyjko C.T., Technologie smart w służbie polskiej energetyki, [w:] Czysta Energia, nr 6(118), Poznań 2011, s. 29-32. ISSN 1643
126X.
Szyjko C.T., Znaczenie inteligentnego opomiarowania dla
sieci przesyłowych, [w:] Wiadomości Naftowe i Gazownicze,
nr 5(157), Kraków 2011, s. 9-14. ISSN 1505-523X.
Ziegler H., M-BUS WG4. Proposal for a Future 868 MHz Communication Standard. University of Paderborn, 1998.
ZigBee Specification. ZigBee Document 053474r13. ZgBee Standards Organization, 2006.
92
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Joanna Wiśniewska
POTENCJAŁ TECHNOLOGICZNY
PRZEDSIĘBIORSTW XXI WIEKU
TECHNOLOGICAL POTENTIAL
OF THE ENTERPRISES IN THE XXI CENTURY
Streszczenie
Z uwagi na istotne znaczenie technologii jako czynnika budowy potencjału konkurencyjnego, jednym z największych wyzwań
stojących współcześnie przed podmiotami gospodarczymi jest
przyspieszenie procesu gromadzenia wiedzy technicznej. Celem
artykułu jest wskazanie sposobów kształtowania potencjału technologicznego i aktualnie występujących trendów zmian technologicznych na świecie.
Summary
Due to significant role of technology, as the main factor of competitiveness, the most important challenge of the enterprises is the
acceleration of the process of collecting knowledge and technology.
This paper presents the possible methods of creating technological
potential and contemporary trends of technological changes in the
world.
Słowa klucze: potencjał technologiczny, innowacyjność przedsiębiorstw, kultura konwergencji.
Keywords: potential of technological innovation in business,
culture convergence.
94
1. Wprowadzenie
Szybkie zmiany technologiczne stały się obecnie szczególnie
istotnym czynnikiem konkurencji między przedsiębiorstwami.
Nowe technologie pozwalają wprowadzać innowacje wśród produktów, zastosować nowe materiały i metody ich przetwarzania,
a także coraz bardziej doskonalić jakość oferowanych wyrobów.
Z tego względu wiedza, technologie i innowacje powszechnie uznawane są za podstawowe elementy decydujące o rozwoju współczesnych przedsiębiorstw.
Aktualnie jednym z największych wyzwań stojących przed podmiotami jest przyspieszenie procesu gromadzenia wiedzy technicznej. Rozwój potencjału technologicznego jest wypadkową całego
szeregu działań: kreowania innowacyjnych rozwiązań w sektorze
badawczym, absorpcji technologii transferowanych z zagranicy oraz
dyfuzji wiedzy technicznej i jej implementacji w kolejnych podmiotach gospodarczych. Dla właściwego kształtowania zasobów technologicznych ważne znaczenia ma m.in. obserwacja zmian i trendów w zakresie rozwoju technologii występujących na świecie.
Każde rozszerzenie zestawu technologii w przedsiębiorstwie
z definicji oznacza zmianę technologiczną. Jeżeli procesom takim towarzyszy powiększenie zbioru technik efektywnych, albo gdy nowo
opracowana technologia przewyższa techniki wcześniej stosowane
czyniąc je nieefektywnymi, dokonywany jest postęp technologiczny.
Może on pojawić się zarówno w drodze zmian rewolucyjnych (jeśli
zastosowana zostanie nowa przełomowa technologia – radykalna innowacja) jak i ewolucyjnych (jeśli nastąpi kumulacja drobnych zmian
w obrębie stosowanych technologii – innowacje przyrostowe).
2. Kształtowanie portfela
technologicznego przedsiębiorstwa
Pojęcie technologii bywa różnie definiowane i interpretowane. Najogólniej można powiedzieć, że technologia to umiejętność,
czy sztuka polegająca na zastosowaniu wiedzy do rozwiązywania
Joanna Wiśniewska – Potencjał technologiczny...
95
praktycznych problemów i osiągania użytecznych celów.1 Na technologię w przedsiębiorstwie składają się:2
• Hardware – wyposażenie o charakterze fizycznym (majątek
trwały) niezbędne do wykonywania zadań i operacji– maszyny,
urządzenia, wyposażenie;
• Software – elementy niematerialne, takie jak: wiedza, umiejętności, metody zarządzania;
• Orgware – metody organizacji, struktury i sposoby połączenia
w systemową całość software i hardware.
W technologii ważne znaczenie mają zarówno: zasady naukowe
– nawet jeśli nie zostały całkowicie opracowane we wczesnych stadiach nowych technologii, jak i usystematyzowane doświadczenie,
które może nie być w pełni wykorzystywane i rozwijane – w wypadku tworzącej się technologii.3
Koncepcja biologicznego cyklu życia odniesiona do technologii
pozwala wyróżnić określone etapy jej istnienia. Mogą one objąć na
przykład trzy główne fazy:
• innowacji – w której pojawia się nowa technologia i następuje
stopniowy jej rozwój,
• konsolidacji – kiedy dochodzi do praktycznego zastosowanie
i rozwoju stosowania technologii. W tym czasie technologia dojrzewa, co przyczynia się do standaryzacji i masowego zastosowania.
• schyłku – w której następuje degradacja technologii i zanik jej
stosowania. Na tym etapie pojawiają się alternatywne rozwiązania technologiczne.
Nowa technologia zwykle sama tworzy popyt na zastosowanie
i odpowiadające jej produkty, natomiast w późniejszej fazie cyklu
życia, gdy jest ona dojrzała, a konkurencja się nasiliła, o jej powo1 Por.: S. Kubielas: Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 21.
2 S. Umiński: Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich dla transferu
technologii do Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s. 26.
3 Por. P. Lowe: Zarządzanie technologią. Możliwości poznawcze i szanse,
Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1995, s.31–32.
96
dzeniu może decydować ssanie rynku.4 Zauważyć należy, że istnieją pewne naturalne ograniczenia technologii związane z wartością
określonych parametrów technologicznych uzyskanych w danych
warunkach ekonomicznych.
Każdy podmiot niezależnie od rodzaju prowadzonej działalności
posiada pewną wiedzę techniczną, tzn. zestaw podstawowych kompetencji, które umożliwiają jej w konkurencyjny sposób przetworzyć
uzyskane informacje na efekt rynkowy (wyroby lub usługi).
Portfel technologiczny składa się ze skodyfikowanej wiedzy
(projekty, formuły, szkice, instrukcje produkcyjne), wiedzy posiadanej przez poszczególne osoby i zespoły pracujące w firmie (z czego część jest zapisana w firmowych procedurach postępowania i organizacji), a także maszyn i urządzeń.
Najczęściej stosowanymi kryteriami oceny atrakcyjności technologii są:
1. Możliwość rozwoju technologii;
2. Upowszechnienie danej technologii;
3. Standaryzacja;
4. Uniwersalność, to znaczy możliwość wykorzystania w różnych
dziedzinach;
5. Okres potrzebny na opracowanie technologii i jej wdrożenie.
Biorąc pod uwagę możliwości zdobywania przewagi konkurencyjnej technologie występujące w przedsiębiorstwie podzielić można na :5
• bazowe – szeroko stosowane zarówno przez firmy oraz przez
konkurencję, charakteryzujące się w związku z tym niewielką
możliwością konkurowania. W krajach wysokorozwiniętych ten
typ technologii jest chętnie sprzedawany do krajów słabiej rozwiniętych,
• kluczowe – charakteryzujące się dużymi możliwościami konkurowania będące często przedmiotem eksperymentów. Ten typ
technologii wytycza zwykle kierunek rozwoju firmy,
4 P. Lowe : op. cit., s. 50.
Por.: D. Janczewska: Strategie innowacji, [w:] Zarządzanie działalnością innowacyjną, red. L. Białoń, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2010, s.2 43.
5 Joanna Wiśniewska – Potencjał technologiczny...
97
• kroczące – są to rozwiązania pojawiające się na rynku, ale nieupowszechnione na większą skalę i nie objęte jeszcze prawem
własności. Ten typ technologii może stać się dobrym źródłem
przewagi strategicznej,
• wschodzące (embrionalne) – znajdujące się w bardzo wczesnych
stadiach badań, o nieznanych możliwościach konkurowania.
Technologie takie wymagają prowadzenia dalszych, intensywnych prac badawczych.
Tworzenie odpowiedniego, docelowego potencjału technologicznego przedsiębiorstwa wymaga rozpoznania szeregu istotnych
zagadnień, m.in. oceny relatywnej pozycji technologicznej wynikającej z posiadanych w tym zakresie zasobów, określenia zapotrzebowania na nową technologię oraz zdiagnozowania szans i potencjalnego ryzyka nowych technologii.
Główne mechanizmy tworzenia i pozyskiwania technologii
w przedsiębiorstwie obejmują różnorodne procesy o charakterze
endo– i egzogenicznym. Zaliczyć do nich należy:
• w przypadku źródeł wewnętrznych –własne prace B+R;
• w przypadku źródeł zewnętrznych – klientów, grupy przedsiębiorstw z tego samego sektora, targi, dostawców, konkurentów,
konferencje, publikacje, wyższe uczelnie, firmy doradcze, Internet, jednostki (instytuty) badawczo–rozwojowe.
Endogeniczny mechanizm pozyskiwania technologii wymaga
prowadzenia w przedsiębiorstwie prac B+R, wynikiem których budowane są podstawowe kompetencje technologiczne. Wiąże się to
z koniecznością ponoszenia kosztów tych procesów oraz czasem koniecznym na opracowanie technologii. Z drugiej jednak strony wewnętrzne źródła technologii z uwagi na to, że bazują na wynikach
prac rozwojowych prowadzonych nad technologiami kontrolowanymi przez firmę, mają tę istotną zaletę, że są własnością firmy.
Z kolei egzogeniczny mechanizm kreowania potencjału technologicznego oznacza pozyskanie technologii z zewnątrz, np.: szkolenie personelu, przejęcie pracowników, zakup wyników prac badawczych, nabycie licencji, franchising, alianse strategiczne (w tym
z uczelniami), przejęcie firm, joint ventures, inwestycje (zakup gotowych technologii wraz z maszynami i urządzeniami) i innych.
98
Współcześnie wykorzystywane są również mieszane opcje pozyskania technologii, np. gdy podmiot decyduje się na prowadzenie wspólnych prac badawczo–rozwojowych w ramach sieci czy
klastra, zlecanie fragmentów prac badawczych na zewnątrz, itp.
Zakres wykorzystania poszczególnych źródeł technologii wynika z przyjętej i realizowanej strategii innowacyjnej przedsiębiorstwa. Na poziomie podmiotu gospodarczego dotyczy ona decyzji w
zakresie wytyczenia strategicznej orientacji firmy oraz wyznaczenia
polityki rozwojowej.
Wysoka dynamika postępu naukowo–technicznego obserwowana aktualnie na świecie, jego kumulatywny charakter i szeroki
zakres wykorzystania różnorodnych technologii w działalności gospodarczej oraz fakt, że funkcjonowanie mechanizmu endogenicznego jest niewystarczające, uzasadniają konieczność angażowania
się w szeroko rozumiane procesy krajowego i międzynarodowego
transferu technologii.
Procesy globalizacji gospodarki powodują poszerzanie powiązań pomiędzy różnymi podmiotami, to z kolei staje się przyczyną
wzajemnego przeplatania się różnych rodzajów procesów transferu
wiedzy i technologii.
3. Główne trendy rozwoju technologii
Za podstawę do ustalenia rodzaju i głównych tendencji rozwoju
techniki oraz technologii można przyjąć charakter procesów innowacyjnych, rozwój form integracji sfery nauki i techniki z gospodarką, strategiczne powiązania oraz preferencje w programach rozwoju
nauki, techniki, a także ewolucję tradycyjnych kierunków postępu
technicznego i zmian w międzynarodowym transferze wiedzy.6
Od pewnego czasu pojawił się trend do otwierania się przedsiębiorstw na współdziałanie z jednostkami zewnętrznymi w
6 Por.: T. Obrębski: Współczesne tendencje w rozwoju techniki i technologii
działalności gospodarczej, [w:] Kierunki postępu technicznego w Polsce na tle zmian
trendów światowych, Instytut Studiów Strategicznych, Warszawa 1997, s. 14–15.
99
zakresie działalności badawczo-rozwojowej, w tym z wyższymi
uczelniami. Jest on wyraźnie wspierany przez politykę unijną
oraz władze krajowe i lokalne, poprzez preferowanie projektów
badawczych z udziałem partnera przemysłowego. Wynika on
także z nowego paradygmatu zarządzania technologiami zwanego „open innovation”.7 Koncepcja ta zakłada, że we współczesnym
świecie, w którym mamy do czynienia z szeroko rozpowszechnioną wiedzą (zwłaszcza ze sprawą technologii ICT, internetu),
podmioty gospodarcze nie mogą polegać wyłącznie na własnych
badaniach, ale powinny również nabywać nowatorskie rozwiązania od innych jednostek. Ponadto własne rozwiązania, które
nie są wykorzystywane, należy udostępniać np.: w drodze licencji, tworzenia konsorcjów czy firm typu spin–off. Głównym
wyznacznikiem tzw. „otwartego procesu innowacyjnego”, jest
tworzenie wartości dodanej, minimalizacja czasu niezbędnego
do wprowadzenia nowego produktu na rynek oraz ograniczenie
ryzyka z tym związanego. Mniejsze znaczenie ma chronienie procesu innowacyjnego przed konkurencją.8
Dodać należy, że model tzw. „otwartej innowacji” ma wspierać
endogeniczny mechanizm innowacyjny, poprzez włączenie zewnętrznych źródeł innowacyjności do procesów tworzenia nowych
rozwiązań. Takie podejście nie byłoby zapewne możliwe gdyby nie
rozwój technologii ICT oraz sieci współpracy różnego rodzaju podmiotów i organizacji, rozproszonych często w rozmaitych miejscach
na świecie.
Współcześnie obserwować można również, tzw. „kulturę konwergencji”, co związane jest z przenikającymi się wzajemnie zjawiskami kreującymi, tzw. „kulturę cyfrową”. Rozwój Internetu i pojawienie się wielu nowych narzędzi umożliwiły dotychczas biernym
obserwatorom włączenie się w procesy twórcze zachodzące w róż7 K. Santarek, J. Bagiński, A. Buczacki, D. Sobczak, A. Szerenos: Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP,
Warszawa 2008, s. 26–27.
8 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce. Siły motoryczne i bariery, red. K.B. Matusiak i J. Guliński, PARP, Poznań– Łódź– Wrocław
–Warszawa, 2010, s.14.
100
nych dziedzinach. Stało się to bodźcem dla powstania technologii
konwergencyjnej (convergence technology).9
Konwergencja technologii w dużym uproszczeniu oznacza
„współbieżność” lub „przenikanie się technologii”, które wcześniej
nie były ze sobą bezpośrednio spokrewnione lub technicznie powiązane. Efektem tych procesów jest m.in.: zbieżność i integracja
różnych programów komputerowych, technik telekomunikacyjnych oraz funkcji urządzeń do odbioru i przekazywania informacji,
przetwarzania danych, co sprawia, że różne rozwiązania mogą pełnić zamiennie te same lub podobne zadania. Następstwem konwergencji technologii jest zbieżność usług elektronicznych, szczególnie
komunikacyjnych.
Znalazło to wyraz w określonych propozycjach strategicznych
UE zmierzających np. do budowy Jednolitej Europejskiej Przestrzeni Informacyjnej – w ramach tzw. programu i2010– Europejskie społeczeństwo informacyjne, czy w aktualnej strategii Europa
2020– tzw. Europejskiej Agendy Cyfrowej.
Można zatem stwierdzić, że mamy do czynienia z paradygmatem konwergencji technologii, będącym rezultatem przenikania się
wiedzy, różnych technologii i sektorów rynku. Szczególnie chodzi
o kwestię zbieżności badań naukowych i uzyskiwanej wiedzy, na
przykład na polu biotechnologii, nanotechnologii i technologii informacyjnych.10 Technologie te, z uwagi na szerokie spektrum wykorzystania w różnych dziedzinach działalności, a także możliwość
stosowania ich wzajemnych kombinacji, decydują o aktualnym
i przyszłym rozwoju przedsiębiorstw na całym świecie. Świadczą
o tym zgłaszane priorytety badawcze, liczba aplikacji patentowych
czy wydatki ponoszone na rozwój tego rodzaju technologii w poszczególnych krajach.
We wszystkich opublikowanych po roku 2005 prognozach rozwoju technologii największą wagę przypisuje się do: przetwarzania
informacji w bardzo wielkiej skali, elektroniki krzemowej, urządzeń
9 M. Golińska– Pieszyńska: Polityka wiedzy a współczesne procesy
innowacyjne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s.192.
10 M. Golińska– Pieszyńska; op. cit. s. 196.
101
optycznych i fotonicznych, elektroniki bezprzewodowej, bioelektroniki, gromadzenia informacji, obrazowania i monitorów, cyfrowych urządzeń domowych, robotów elektronicznych, energetyki.
Badania podstawowe zapewnić mają rozwój leków, monitorowanie
i technologie pomiarów substancji biologicznych, wyjaśnienie zapisu informacji genetycznej i mechanizmu transdukcji sygnałów biologicznych z zastosowaniami w innowacyjnych technologiach.11
Dominującą rolę wśród różnych rodzajów współcześnie rozwijanych technologii odgrywają zatem technologie informacyjno-telekomunikacyjne (ICT). W grupie 12 wiodących technik mających
zrewolucjonizować XXI wiek, sześć jest bezpośrednio związanych
z kreacją, przetwarzaniem i dystrybucją informacji (optoelektronika, nanotechnika informatyczna, tworzenie i wykorzystanie rzeczywistości wirtualnej, uniwersalna telefonia osobista, megakomputery, sztuczna inteligencja). Zakłada się, że do roku 2020 na sprzęt
i wyposażenie informatyczne przypadać będzie około 33 do 35%
całej produkcji przemysłowej.12
Zauważyć również należy istotny wzrost znaczenia nanotechnologii. Aktualnie praktycznie większość krajów prowadzi badania
w tym obszarze. Mając na uwadze strategiczny wymiar tego typu
technologii Komisja Europejska przeznaczyła w latach 2007–2013
na nanotechnologie 3,5 mld EUR.
Do najważniejszych technologii XXI wieku zaliczyć należy
również biotechnologię, która znajduje współcześnie zastosowanie w wielu dziedzinach działalności, m.in. w medycynie,
rolnictwie, przemyśle. W większości krajów OECD wydatki na
biotechnologie stanowią od 2% do 6% budżetu B+R w sektorze przedsiębiorstw, przy czym odsetek ten jest dużo większy
w USA, Szwajcarii, Kanadzie, Danii, Nowej Zelandii i Islandia,
gdzie przekracza 20%.13
11 Por.: W.A. Kasprzak: Ocena projektów badań i innowacji, Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2009, s. 45.
12 Por.: W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk: Zarządzanie technologiami. Zaawan
sowane technologie i wyzwanie ich komercjalizacji, Difin, Warszawa 2008, s. 29–30.
13 Por.: OECD Science, Technology and Industry: Scoreboard 2007 Edition,
Raport OECD 2007.
102
Z analiz Narodowego Programu Foresight „Polska 2020” wynika, że rozwój technologii w najbliższej przyszłości w kraju dotyczyć
powinien wskazanych rodzajów technologii generycznych (tj. ICT,
nano- i biotechnologii). W szczególności priorytetowy charakter
będą miały:
• zaawansowane, bezodpadowe technologie materiałowe i biodegradowalne materiały inżynierskie dla przemysłu, transportu i energetyki, o zamkniętym, bezpiecznym dla środowiska „cyklu życia”,
• zaawansowane materiały i technologie dla inżynierii biomedycznej,
• biodegradowalne, podlegające recyklingowi materiały konstrukcyjne,
• technologie odnawialne i alternatywne źródła energii, w tym
umożliwiające wytwarzanie elektryczności i ciepła w systemach
rozproszonych,
• technologie energetyki jądrowej i ich hybrydyzacja z zaawansowanymi technikami węglowymi oraz rozwiązaniami wykorzystującymi źródła energii odnawialnej,
• efektywne technicznie i ekonomicznie systemy wykorzystania
krajowych zasobów surowców kopalnych, w tym szczególnie
rozwój czystych i wysoko sprawnych technologii węglowych
nowej generacji, zapewniających dotrzymanie wymagań ochrony środowiska i ograniczenie emisji dwutlenku węgla,
• unikatowe urządzenia technologiczne oraz aparatura badawcza
i pomiarowa dla zaawansowanych technologii nowej generacji,
• zaawansowane metody i technologie informatyczne, w tym systemy ekspertowe sterowania urządzeniami, procesami przemysłowymi, sieciami komunikacyjnymi i monitorowania stanu środowiska naturalnego,
• systemy informacyjne,
• sieci i transmisja danych,
• inżynieria tworzenia produktów informatycznych,
• nauki obliczeniowe.
Jak wynika z przytoczonych przykładów, kierunki przyszłego rozwoju technologii zarówno w Polsce, jak i innych krajach na świecie są
podobne. Istotne i jak można się spodziewać rosnące znaczenie, mieć
103
nadal będą różnego rodzaju rozwiązania technologiczne wywodzące
się z grupy technologii ICT, nanotechnologii czy biotechnologii.
Wykorzystanie zmian technologicznych dla właściwego funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw wymaga nie tylko obserwacji
i prognozowania, ale również sterowania i zarządzania tymi procesami. Działania te wpisane powinny zostać w realizowaną strategię
rozwoju nie tylko poszczególnych podmiotów, ale i całej gospodarki, dzięki czemu przyczyniać się będą do tworzenia odpowiedniego
potencjału konkurencyjnego i innowacyjnego.
4. Podsumowanie
Źródła i kanały pozyskiwania technologii podlegają ciągłej ewolucji, której wyrazem jest zakres współpracy przedsiębiorstw z organizacjami naukowymi. Zarówno ze względu na znaczenie technologii dla konkurencyjności na poziomie mikroekonomicznym, jak
i jej rolę dla długoterminowego wzrostu gospodarczego – przedsiębiorstwa muszą dołożyć większych, bezpośrednich starań w celu
osiągnięcia i zachowania swej przewagi technologicznej.
Współcześnie nie bez znaczenia dla działalności przedsiębiorstw
i procesów kształtowania ich potencjału technologicznego pozostają
obserwowane trendy konwergencji technologii i tzw. „otwartej innowacji”. Bez wątpienia oddziaływać one będą na zmianę podejścia
do procesów kreowania odpowiedniego portfela technologicznego
oraz budowy strategii technologicznej w podmiotach gospodarczych. Ważnym zadaniem jest monitorowanie zarówno istniejącego
potencjału technologicznego, jak i trendów zmian technologicznych
występujących na świecie. Biorąc pod uwagę wzajemne niedopasowanie popytu i podaży w zakresie oferowanych nowych technologii
(niedostateczny wymiar współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw),
stanowiące jedną z istotniejszych barier innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce, niezmiernie ważnym jest, stworzenie pomostu
i wspólnego języka między przemysłem a nauką. Działania takie
przyczynić się mogą bowiem do odpowiedniego kształtowania zasobów technologicznych, reagowania na pojawiające się zmiany,
104
a nawet inicjowania i kreowania zmian technologicznych, co w XXI
wieku jest jedynym sposobem poprawy poziomu innowacyjności.
Wykaz literatury
1.Golińska-Pieszyńska M.: Polityka wiedzy a współczesne procesy
innowacyjne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009
2.Grudzewski W.M., Hejduk I.K.: Zarządzanie technologiami. Zaawansowane technologie i wyzwanie ich komercjalizacji, Difin,
Warszawa 2008
3.Janczewska D.: Strategie innowacji, [w:] Zarządzanie działalnością innowacyjną, red. L. Białoń, Wydawnictwo Placet, Warszawa 2010
4.Kasprzak W.A.: Ocena projektów badań i innowacji, Oficyna
Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2009
5.Kubielas S.: Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej
opartej na wiedzy. Strukturalne i makroekonomiczne uwarunkowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009
6.Lowe P.: Zarządzanie technologią. Możliwości poznawcze
i szanse, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1995
7.Obrębski T.: Współczesne tendencje w rozwoju techniki i technologii działalności gospodarczej, [w:] Kierunki postępu technicznego w Polsce na tle zmian trendów światowych, Instytut
Studiów Strategicznych, Warszawa 1997
8.OECD Science, Technology and Industry: Scoreboard 2007 Edition, Raport OECD 2007
9.Santarek K., Bagiński J., Buczacki A., Sobczak D., Szerenos A.:
Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, PARP, Warszawa 2008,
10.System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce.
Siły motoryczne i bariery, red. K.B. Matusiak i J. Guliński, PARP,
Poznań – Łódź – Wrocław – Warszawa, 2010
11.Umiński S.: Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpośrednich
dla transferu technologii do Polski, Wydawnictwo Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk 2002.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Romuald Łanczkowski
Biuro Polonijne Kancelarii Senatu RP
Zarządzanie finansami
w realizacji programu pomocy
państwa polskiego dla Polonii
i Polaków na przykładzie Senatu RP
po 1989 roku1
The level of financial cooperation
of the Senate of the Republic
of Poland with the Polish diaspora
and Poles abroad, with particular
emphasis on the 7th term
Streszczenie
Artykuł omawia zagadnienie dotyczące finansowych działań
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990–2011 na rzecz polskiej diaspory, ze szczególnym uwzględnieniem VII kadencji, tj. lat
2008–2011.
W ciągu 22 lat sprawowania przez Senat faktycznej opieki nad
Polonią i Polakami za granicą ze środków, których dysponentem
jest szef Kancelarii Senatu, wydatkowano na ten cel ponad 841 mln
zł. Środki te przeznaczono na zlecane do wykonania przez organiza1 Artykuł został ukończony dnia 23 lutego 2012 roku. Informacja ta jest istotna ze względu na projektowane zmiany dotyczące przeniesienia środków finansowych z Biura Polonijnego do MSZ.
106
cje pozarządowe zadania związane z potrzebami polskiej diaspory.
Były to zadania dwojakiego rodzaju: programowe i inwestycyjne.
Na realizację zadań o charakterze programowym (m.in. oświata,
kultura, wypoczynek dzieci i młodzieży, etc.) przeznaczono w tym
czasie ok. 610 mln zł, natomiast ponad 232 mln zł wydatkowano
na realizację zadań o charakterze inwestycyjnym (m.in. budowy
i remonty szkół, przedszkoli oraz siedzib organizacji w krajach zamieszkiwania Polonii i Polaków za granicą).
Kwota pozostająca w dyspozycji Senatu – to ok. 40% tego, co państwo polskie przeznacza na zaspokajenie potrzeb polskiej dispory.
Pozostałymi ponad 60% środków dysponują różne ministerstwa (m.
in. spraw zagranicznych, edukacji, nauki i szkolnictwa wyższego,
kultury i dziedzictwa narodowego, etc.). W roku 2010 w budżecie
państwa na potrzeby Polonii i Polaków za granicą zarezerwowano
ok. 180 mln zł, co jest kwotą niewielką, bo stanowi tylko ok. 0,05%
wszystkich planowanych wydatków Rzeczypospolitej Polskiej..
Zdaniem autora opracowania udzielanie pomocy Polonii i Polakom za granicą ze środków budżetu państwa jest uzasadnione
z wielu względów. Jednym z nich jest powód finansowy. Polscy
migranci albowiem, którzy po wejściu Polski do Unii Europejskiej
wyjechali za granicę w poszukiwaniu pracy, w latach 2004-2011
przetranserowali oficjalnymi kanałami do swoich rodzin w Polsce
ponad 115 mld zł.
Summary
The paper discusses financial projects carried out for the Polish
diaspora by the Senate of the Republic of Poland between 1990–
2011, in particular during the 7th term, i.e. 2008-2011.
The Head of the Chancellery of the Senate expanded more than
PLN 841 million during the 22 years that the Senate was responsible for caring for the Polish diaspora and Poles abroad. The funds
were allocated to non-government organizations to carry out tasks
to meet the needs of the Polish diaspora. The tasks were twofold - to
meet program needs and investment needs.
Romuald Łanczkowski – zarzadzanie finansami w realizacji...
107
PLN 610 million was allocated for program-type tasks, such as
education, culture, children’s and youth recreation, etc., and more
than PLN 232 million was spent on investments, such as building
and renovating schools, pre-schools and organizations’ headquarters
in the countries where the Polish diaspora and Poles abroad live.
About 40% of funds, which the Polish Government allocated to
meet the needs of the Polish diaspora was available through the Senate. The remaining 60% of funds was spent by various ministries,
including the Ministry of Foreign Affairs, Ministry of Education,
Ministry of Science and Higher Education, Ministry of Culture and
National Heritage, etc. In 2010, about PLN 180 million was reserved
in the national budget for the needs of the Polish diaspora and Poles
abroad, which is not a large amount as it represents merely about
0.05% of all planned expenditures of the Polish Republic of Poland.
The writer of this paper considers that providing assistance to
the Polish diaspora and Poles abroad from the national budget is
justified for many reasons. One of them is financial. In 2004–2011
those Polish migrants, who went abroad looking for work after the
Polish accession to the European Union, transferred through official
channels more than PLN 115 billion to their families in Poland.
Słowa kluczowe: Polonia, polityka polonijna Senatu, diaspora
polska, finansowanie Polonii i Polaków za granicą, organizacje pozarządowe.
Keywords: Polonia, Polish Politics of the Senate, the Polish diaspora, the financing of Polish Diaspora, Poles abroad, non-governmental organizations.
Senat Rzeczypospolitej Polskiej faktyczną opiekę nad polską diasporą sprawuje od 1990 roku. Jednakże o funkcji opiekuna Polonii
i Polaków za granicą izba wyższa2 expressis verbis wypowiedziała się
2 Zdaniem J. Okrzesika „Demokratyczne wybory prezydenckie w listopadzie
1990 r. i wolne wybory do Sejmu w październiku 1991 r. pozbawiły Senat jego
wyjątkowej legitymacji i ostatecznie zmieniły jego funkcję z „izby wyższej” na
„izbę drugą”. Zob. Tegoż, Polski Senat. Studium politologiczne, Kancelaria Senatu,
108
w osiemdziesiątą rocznicę restytucji przedwojennego Senatu Rzeczypospolitej w uchwale z 28 listopada 2002 roku3 w sposób następujący: Obecny Senat Rzeczypospolitej, ponownie wskrzeszony w roku
1989 po przerwie spowodowanej czasami okupacji i Polski Ludowej, czuje
się spadkobiercą wielkiej tradycji Senatu Pierwszej i Drugiej Rzeczypospo
litej. Ta tradycja zobowiązuje do tego, aby Senat jako izba rozsądku
i umiaru, przy najlepszym wykorzystaniu konstytucyjnych uprawnień,
pełnił funkcję strażnika dobrego prawa i stabilizacji politycznej państwa
oraz opiekuna Polonii i Polaków za granicą (podkr. R.Ł.)4. Celem
niniejszego opracowania jest pokazanie finansowego wymiaru
opieki sprawowanej przez Senat w latach 1990–2011 ze szczególnym uwzględnieniem VII kadencji5.
Uchwałą Prezydium Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 26 lipca
1990 roku6 po raz pierwszy przyznano środki na pomoc polskiej
diasporze7. Beneficjentem było Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”8 – jedyna organizacja zajmująca się w latach 1990–1993 spra3 Uroczyste obchody 80. rocznicy pierwszego posiedzenia Senatu II Rzeczy
pospolitej odbyły się w gmachu Senatu w dniach 27–30 listopada 2002 roku.
Towarzyszyła im konferencja naukowa „Senat w II i III Rzeczypospolitej”. Otwarto
też okolicznościową wystawę „W osiemdziesiątą rocznicę pierwszego posiedzenia
Senatu II RP” poświęconą pierwszej kadencji Senatu w latach 1922–1927. Więcej na
ten temat: http://ww2.senat.pl/k5/dok/diar/27/2701.htm, dostęp: 21 lutego 2011
roku.
4 Zob. M.P. 2003 Nr 2, poz. 13.
5 Por. D. Górecki, Opieka Senatu RP nad Polonią i Polakami za granicą, [w:]
„Przegląd Polsko–Polonijny” 2011, nr 1, s. 80.
6 Uchwała Prezydium Senatu z 26 lipca 1990 roku w sprawie zlecania zadań dla
Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” w Warszawie na rok 1990.
7 A. Borek pisze: „W społeczno-religijnej tradycji żydowskiej przyjęcie i pomoc
uchodźcom stanowią mizwe (nakaz) pidjon schewujim (ratunek uwięzionym), który
dla istniejącej od 2000 lat diaspory ma egzystencjalne znaczenie”. Warto o tym pamiętać, kiedy dyskutuje się, czy w ogóle należy pomagać polskiej diasporze. Zob.
Tejże, Emigranci żydowscy z krajów byłego ZSRR w Berlinie, [w:] E. Waszkiewicz (red.),
Współcześni Żydzi – Polska i diaspora. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego (Wrocław 2007), s. 210.
8 Stowarzyszenie, na czele którego stanął ówczesny marszałek Senatu Rzeczy
pospolitej Polskiej, prof. Andrzej Stelmachowski (1925–2009), zostało powołane do
życia 7 lutego 1990 roku z inicjatywy grona senatorów (Anna Bogucka-Skowrońska,
Władysław Findeisen, Tadeusz Kłopotowski, Ryszard Reiff, Andrzej Szczepkowski).
Zastąpiło ono funkcjonujące w PRL Stowarzyszenie Łączności z Polakami za
109
wami Polonii i Polaków za granicą9. W załączniku do przywołanej uchwały zawarte zostało zestawienie zadań dla niej zleconych.
Warto je, ze względu na dzielący czas, przypomnieć. Były to:
1. Imprezy polonijne w kraju.
2. Polsko – polonijne spotkanie w Rzymie.
3. Publikacje i wydawnictwa.
4. Materiały programowe (wydawnictwo książek i podręczników).
5. Eksploatacja domów Polonii w Warszawie, Krakowie, Poznaniu i Puł
tusku.
6. Remonty domów Polonii w Pułtusku i Rzeszowie.
7. Zakupy inwestycyjne dla domu Polonii w Pułtusku.
Zakres podejmowanych wówczas zadań był stosunkowo wąski,
a środki na ich realizację niezbyt wielkie (1.188.000 zł), co widać
na wykresie 1. Na wykresie tym pokazano wydatki z części 03 budżetu państwa (Kancelaria Senatu) na realizację zadań związanych
z opieką nad Polonią i Polakami za granicą od roku 1990 poczynając, a na 2011 – kończąc10. Z analizy tej części budżetu wynika, że
kwoty planowane na realizację zadań związanych z Polonią i Polakami za granicą z roku na rok wzrastały. Wyjątkiem była V kadencja, kiedy to koalicję rządową – jak pisze J. Bardach – „utworzyły
Granicą „Polonia” – organizację powiązaną różnorakimi nićmi z Ministerstwem
Spraw Zagranicznych. Stowarzyszenie „Polonia”, która na początku 1990 roku dokonała samorozwiązania.
9 Pierwszym dokumentem rządowym, w którym zostały zdefiniowane zadania i zobowiązania instytucji państwowych w zakresie współpracy z Polonią
i Polakami za granicą była niepublikowana uchwała Rady Ministrów nr 145 z 5 listopada 1991 roku wraz z załącznikiem zatytułowanym: Cele i priorytety polityki
rządu wobec Polonii, Emigracji i Polaków za granicą. W oparciu o ten dokument 18
maja 1992 roku ustanowiona została fundacja skarbu państwa o nazwie Fundacja
„Pomoc Polakom na Wschodzie”. Jej zasadniczy cel działania określono następująco: „niesienie pomocy i wspieranie Polaków zamieszkałych w krajach byłego ZSRR
i byłego bloku komunistycznego w Europie Środkowej i Wschodniej.” Zob. http://
www.pol.org.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=10&Itemid=11,
dostęp: 21 stycznia 2012 roku. 10 D. Górecki, Opieka Senatu RP nad Polonią i Polakami za granicą, [w:] Przegląd
Polsko – Polonijny 2011, nr 1, s. 81 pisze: „W latach 1990 – 2009 na zadania inwestycyjne i programowe Senat wydał około 670 mln zł”. Kwota ta, co wynika z danych zamieszczonych na wykresie 1., w rzeczywistości jest nieco wyższa i wynosi
693.595.000 zł.
110
dwa największe ugrupowania SLD i PSL”11. Pod jej rządami plan
wydatków zmniejszono w 2002 roku o ponad 10% (z 50.640.000 zł
w 200112 do 45.220.000 zł w 2002 roku13) Wysokie wykonanie planu
wydatków 2002 roku (99,46%) zmniejszyło do 8,2% różnicę kwot
rzeczywiście wydatkowanych na rzecz diaspory, liczoną metodą
„rok do roku”. Odosobniona, jednakże pod zupełnie innym względem, była również VI kadencja. Wtedy dla odmiany plan wydatków części 03 budżetu państwa (Kancelaria Senatu) w rozdziale
75195 („Pozostała działalność. Opieka nad Polonią i Polakami za
granicą”) rządzące wówczas Prawo i Sprawiedliwość (PiS)14 postanowiło zwiększyć aż o 46,15% (z 51.315.000 zł w 200615 do 75.000.000
zł w 200716). W „Projekcie budżetu Kancelarii Senatu na 2007 rok”
napisano, iż, szacując wydatki w zakresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą, „uwzględniono wysokość zgłaszanego przez
organizacje pozarządowe zapotrzebowania na dotacje celowe”. Ponieważ to zapotrzebowanie z roku na rok było coraz wyższe, co
potwierdzały i rosnąca liczba organizacji wnioskujących o środki,
i coraz większa liczba wniosków jak też i całkowita wysokość kwot,
o jakie organizacje występowały do Senatu, uznano, że proponowane zwiększenie wydatków na zadania programowe i inwestycyjne
11 Zob. J. Bardach, Dzieje Sejmu Polskiego, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa
1997, s. 356.
12 Dz.U. 2001 Nr 21 poz. 246. Tekst on-line: http://isap.sejm.gov.pl/
DetailsServlet?id=WDU20010210246, dostęp: 15 stycznia 2012 roku. Zmiana:
Dz.U.2001 Nr 147, poz.1645. Tekst on-line: http://lex.pl/serwis/du/2001/1645.
htm, dostęp: 15 lutego 2012 roku.
13 Dz.U. 2002 Nr 30, poz. 275. Tekst on-line: http://lex.pl/serwis/du/2001/0246.
htm, dostęp: 15 stycznia 2012 roku. 14 Zob. A. Dudek, Główne konflikty polityczne w Sejmie V kadencji (2005 – 2007), [w:]
J. K. Sokołowski, P. Poznański (red.), Wybrane aspekty funkcjonowania Sejmu w latach
1997–2007, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. - Oficyna Wydawnicza
AFM, Kraków 2008, s. 155–185. W czasie trwania VI kadencji Senatu (V kadencji
Sejmu) Rzeczypospolitej Polskiej władzę sprawował najpierw mniejszościowy rząd
Prawa i Sprawiedliwości (PiS), a później koalicja PiS, Ligi Polskich Rodzin (LPR)
i Samoobrony.
15 Dz.U. 2006 Nr 35, poz. 244. Tekst on-line: http://www.mf.gov.pl/dokument.
php?const=5&dzial=32&id=43570&typ=news, dostęp: 15 stycznia 2012 roku.
16 Dz.U. 2007 Nr 15, poz. 90. Tekst on-line: http://www.mf.gov.pl/dokument.
php?const=5&dzial=32&id=66601, dostęp: 15 stycznia 2012 roku.
111
służyć będzie zapewnieniu pomocy finansowej możliwie największej liczbie środowisk polonijnych w świecie oraz zaspokajaniu ich
ciągle rosnących potrzeb. Sejm V kadencji propozycję zwiększenia
środków na rzecz polskiej diaspory zaakceptował i odtąd plany wydatków Kancelarii Senatu związane z działaniami na rzecz Polonii
i Polaków za granicą (rozdział 75195) w roku 2007 i w kolejnych latach VII kadencji, kiedy rządu sprawowała koalicja Platformy Obywatelskiej (PO) oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) ani
nie uległy zwiększeniu, ani nie były zmniejszane poniżej 75.000.000
zł17.
Wykres 1. Środki (w tys. zł) wydatkowane z budżetów Kancelarii Senatu na realizację zadań związanych z opieką nad Polonią
i Polakami za granicą w latach 1990–201118
17 Por. Opracowanie z 7 listopada 2011 roku pt. Działalność Senatu na rzecz
Polonii i Polaków za granicą, s. 349, http://ww2.senat.pl/k7/pos/data/32.pdf, dostęp: 20 lutego 2012 roku.
18 Dla roku 2011 kwoty ustalono w oparciu o dane Biura Polonijnego Kancelarii
Senatu zgodnie ze stanem na ostatni dzień grudnia. Mogą one ulec nieznacznej
zmianie po całkowitym rozliczeniu sprawozdań organizacji.
112
Kadencje Senatu Rzeczypospolitej Polskiej19:
I kadencja
(18 czerwca 1989 roku – 25 listopada 1991 roku)
II kadencja (25 listopada 1991 roku – 31 maja 1993 roku)
III kadencja (19 września 1993 roku – 20 października 1997 roku)
IV kadencja (20 października 1997 roku – 18 października 2001
roku)
V kadencja (19 października 2001 roku – 18 października 2005
roku)
VI kadencja (19 października 2005 roku – 4 listopada 2007 roku)
VII kadencja (5 listopada 2007 roku – 7 listopada 2011 roku)
Sporządzono: 12 lutego 2012 roku na podstawie danych
Biura Polonijnego Kancelarii Senatu
W latach 2008–2011 różnicowane były jedynie wielkości kwot
przewidywanych na wydatki związane z zadaniami o charakterze
inwestycyjnym: 12.000.000 zł w 2008; 20.000.000 zł w 2009; 15.000.000
zł w 2010 i 13.000.000 zł w 2011 roku, co w konsekwencji powodowało, że zmieniały się również i kwoty planowane na udzielanie
dotacji celowych przeznaczane w budżecie Kancelarii Senatu na
finansowanie lub dofinansowywanie zadań o charakterze programowym zlecanych do realizacji: stowarzyszeniom (38.500.000 zł
w 2008, 31.500.000 zł w 2009 i po 35.000.000 zł w latach 2010 – 2011),
fundacjom (odpowiednio: 21.300.000 zł – 19.600.000 zł – 22.000.000 zł
i 24.000.000 zł) oraz pozostałym jednostkom niezaliczanym do sektora finansów publicznych (3.200.000 zł – 3.900.000 zł i po 3.000.000
19 Zgodnie z art. 98, ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej „Sejm i Senat
są wybierane na czteroletnie kadencje. Kadencje Sejmu i Senatu rozpoczynają się
z dniem zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie i trwają do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji.” (Dz. U. 1997 Nr 78 poz. 483
z późn. zm.). Podane w niniejszej pracy granice poszczególnych kadencji oparto na
opracowaniu Kancelarii Senatu pod nazwą: Terminy rozpoczęcia oraz zakończenia
kadencji Sejmu i Senatu od 1989 r. Analiza aktów prawnych, oprac. T. Skwarek,
Kancelaria Senatu, Biuro Informacji i Dokumentacji, Zespół Informacji i Statystyk,
Opracowania tematyczne OT-427, lipiec 2009, http://ww2.senat.pl/senatrp/noty/
termin.pdf, dostęp: 9 stycznia 2011 roku.
113
zł w latach 2010–2011)20. Całość planowanych w tym okresie wydatków pokazano na wykresie 2.
Wykres 2. Plany wydatków (w tys. zł) Kancelarii Senatu w latach 2008–2011 w rozdziale 75195. Pozostała działalność. Opieka
nad Polonią i Polakami za granicą
Proporcje pomiędzy zadaniami inwestycyjnymi i programowymi w poszczególnych latach kształtowano biorąc pod uwagę
20 Dotacjami celowymi w rozumieniu art. 127 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009
roku o finansach publicznych (Dz. U. 2009 Nr 157, poz. 1240 z późn. zm.) są środki
przeznaczone na finansowanie lub dofinansowanie m.in. zadań zleconych do realizacji organizacjom pozarządowym.
114
przede wszystkim możliwość najbardziej optymalnego wykorzystania środków na planowane do realizacji i kontynuowane w tym
czasie zadania. W ciągu VII kadencji najwyższą kwotę (20.000.000
zł) na zadania inwestycyjne zaplanowano w 2009 roku21, najniższą
(12.000.000 zł) – w 2008 roku22. Całość planowanych wydatków na
zadania o charakterze inwestycyjnym i programowym oraz ich proporcje w stosunku do planowanych wydatków w części 03 budżetu
państwa zawarto w tabeli 1.
21 10 grudnia 2008 roku na 27. posiedzeniu Komisji Spraw Emigracji i Łączności
z Polakami za Granicą, na wniosek senatora Ł. Abgarowicza, w ramach niezmienionej kwoty budżetu, dokonano przesunięcia pomiędzy środkami przeznaczonymi na dotacje programowe i inwestycje poprzez zwiększenie z 15 do 20 milionów
kwoty przeznaczonej i równoczesne zmniejszenie o tę samą kwotę (z 60 do 55 mln
zł) środków planowanych na dotacje związane z realizacją zadań o charakterze programowym. Komisja przestawiony wniosek przyjęła. Zob. Notatka z posiedzenia
Komisji Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą, http://ww2.senat.pl/
k7/kom/ksep/2008/027.pdf, dostęp: 21 lutego 2012 roku.
22 Projekt budżetu Kancelarii Senatu na 2008 opiniowany był przez Komisję
Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą 24 lipca 2007 roku. Członkowie
Komisji zostali poinformowani, że w 2008 roku odbędzie się więcej m.in. imprez
o charakterze programowym, które odbywają się w cyklu dwu-, trzyletnim, co
uzasadnia zwiększenie wydatków na te cele. Zob. Zapis stenograficzny (864) z 50.
posiedzenia Komisji Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą w dniu 24
lipca 2007 r., http://ww2.senat.pl/k6/kom/ksep/2007/050sep.htm, dostęp: 21 lutego 2012 roku.
115
Tabela 1. Plany wydatków (w tys. zł) lat 2008–2011 rozdziału 75195
części 03 budżetu państwa – Kancelaria Senatu w podziale na za
zadania o charakterze inwestycyjnym i programowym.
Zadania o charakterze:
Inwestycyjnym
L.p. Rok
Programowym
Kwota
Udział %
(3:7*100)
Kwota
Udział %
(5:7*100)
1.
2008
12 000
16,00%
63 000
84,00%
2.
2009
20 000
26,67%
55 000
73,33%
3.
2010
15 000
20,00%
60 000
80,00%
4.
2011
13 000
17,34%
62 000
82,66%
Kwota
zaplanowana
w części 03
budżetu
państwa
– Kancelaria
Senatu
75 000
W ciągu omawianej kadencji dokonywano zmian (przesunięć) w
planowanych wydatkach rozdziału 75195 budżetu Kancelarii Senatu.
W 2008 roku (w oparciu o decyzję ministra finansów) zmniejszono
do 62 mln zł środki przewidziane na realizację zadań o charakterze
programowym, zwiększając jednocześnie o 1 mln zł kwotę zaplanowaną na finansowanie zadań i zakupów inwestycyjnych. W budżecie
2009 roku decyzją Ministerstwa Finansów o blokowaniu wydatków
zmniejszono wydatki na zadania i zakupy inwestycyjne o 895.000.000
zł, w związku z czym i środki rozdziału 75195 zostały zmniejszone z
75.000.000 zł do 74.105.000 zł (z czego: 19.105.000 zł – inwestycje).
Na podstawie badania sprawozdań z wykonania budżetów
lat 2008–2010 Kancelarii Senatu oraz danych Biura Polonijnego,
dotyczących kwot wydatkowanych na koniec grudnia 2011 roku,
stwierdzono, że w ramach dotacji celowych na finansowanie (dofinansowywanie) zadań zlecanych organizacjom pozarządowym w
tym okresie wydatkowano ogółem 297.423 tys. zł (99,43%) z plano-
116
wanych 299.105 tys. zł, z czego na finansowanie lub dofinansowanie zadań zlecanych do realizacji:
• fundacjom (§ 2810) – 97.758 tys. zł;
• stowarzyszeniom (§ 2820) – 127.975 tys. zł;
• pozostałym jednostkom niezaliczanym do sektora finansów publicznych (§ 2830) – 12.150 tys. zł oraz
• na finansowanie lub dofinansowanie realizacji inwestycji i zakupów inwestycyjnych – 58.540 tys. zł.
Szczegóły dotyczące wydatków Kancelarii Senatu w poszczególnych latach VII kadencji na realizację zadań związanych z potrzebami środowisk polskich i polonijnych (w układzie klasyfikacji
budżetowej) zamieszczono w tabeli 2.
Tabela 2. Wydatki (w tys. zł) lat 2008–2011 z budżetu Kancelarii
Senatu na realizację zadań związanych z opieką nad Polonią i Polakami za granicą.23242526
Lata
Paragraf
Rozdział 75195
– Pozostała działalność.
Opieka nad Polonią
i Polakami za granicą
§2810
Dotacje celowe z budżetu na finansowanie lub
dofinansowanie zadań
zleconych do realizacji
fundacjom
23 060 21 336 25 014 28 348
§2820
Dotacje celowe z budżetu
na finansowanie lub
stowarzyszeniom
34 582 29 937 32 278 31 178
23 200823 200924 201025 201126
Por. Sprawozdanie z wykonania budżetu Kancelarii Senatu za 2008 rok.
Por. Sprawozdanie z wykonania budżetu Kancelarii Senatu za 2009 rok.
25 Por. Sprawozdanie z wykonania budżetu Kancelarii Senatu za 2010 rok.
26 Kwoty (stan na 31 grudnia) dla roku 2011 ustalono w oparciu o dane Biura
Polonijnego Kancelarii Senatu. Mogą one ulec nieznacznej zmianie po całkowitym
rozliczeniu sprawozdań organizacji.
24 117
Dotacje celowe z budżetu na finansowanie lub
pozostałym jednostkom
niezaliczanym do sektora
finansów publicznych
§2830
4 163
3 366
2 244
2 377
Ogółem (§2810 + §28210 + §2830)
61 805 54 639 59 536 61 903
Dotacje celowe na
finansowanie lub
§ 6230 dofinansowanie kosztów
realizacji inwestycji
i zakupów inwestycyjnych
12 937 18 662 14 200 12 741
Ogółem (§2810 + §2820 + §2830 + 6230) 74 742 74 301 73 736 74 644
W kadencji kwoty zaplanowane i rzeczywiście wydatkowane na
realizację zadań związanych z zaspokajaniem potrzeb środowisk
polskich i polonijnych poza granicami Rzeczypospolitej znacznie
odbiegały od kwot, o jakie organizacje pozarządowe wnioskowały
do Kancelarii Senatu (tabela 2.).
Tabela 2. Zestawienie wysokości kwot (w tys. zł), o jakie organizacje pozarządowe wnioskowały na realizację zadań zlecanych w latach
2007–2011 w ramach opieki nad Polonią i Polakami za granicą.
Zadania o charakterze:
1
2
3
4
5
6
Suma kwot,
o jakie
wnioskowały
polskie
organizacje
pozarządowe
7
1.
2008
22 077
15,90
116 755
84,10
138 832
L.p. Rok
Inwestycyjnym
Programowym
Kwota
Udział %
(3:7*100)
Kwota
Udział %
(5:7*100)
118
2.
2009
33 012
23,13
109 696
76,87
142 708
3.
2010
30 047
17,87
138 111
82,13
168 158
4.
2011
40 470
21,21
150 314
78,79
190 784
W kolejnych latach omawianej kadencji relacja możliwości części
03 budżetu państwa do potrzeb Polonii i Polaków zawartych impli
cite we wnioskach organizacji pozarządowych składanych do Kancelarii Senatu kształtowała się następująco: 2008 r. – 1:1,85; 2009 r.
– 1:1,90; 2010 r. – 1:2,24; 2011 r. – 1:2,54.
Bez odrębnych badań trudno stwierdzić, w jakiej części potrzeby środowisk polskich i polonijnych były przez ciała statutowe organizacji wnioskujących do Senatu o środki związane z realizacją
zadań na rzecz Polonii i Polaków za granicą weryfikowane w ramach preselekcji. Podobnie jak i bez pogłębionej analizy nie można
stwierdzić, czy zagraniczne organizacje wnioskujące o środki nie
dokonywały swoistego zwiększania szans na ich pozyskanie w drodze różnorakiego rodzaju zawyżania kwot. Jedno z całą pewnością
nie ulega wątpliwości: z roku na rok rosną kwoty, o jakie polskie
organizacje pozarządowe wnioskują do Kancelarii Senatu. Natomiast pozostający od 2007 roku na niezmienionym poziomie 75 mln
zł „budżet polonijny”, w ciągu upływających lat podlegał prawom
inflacji, której poziom w czasie VII kadencji przekroczył 13%, ponieważ roczne wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych (przy
podstawie rok poprzedni = 10027) dla tego okresu kształtowały się
następująco: 2008 – 104,2; 2009 – 103,5; 2010 – 102,6 i 201128 – 103,1.
Trzeba też pamiętać o różnicach kursowych podstawowych walut,
w jakich pomoc jest udzielana (średnie kursy walut 2 stycznia 2008
27 Źródło: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1634_PLK_HTML.htm, dostęp:
11 grudnia 2011 roku.
28 Por. PKOBP. Prognoza rozwoju sytuacji makroekonomicznej w kraju i na świecie
w 2011 roku. Departament Analiz, Warszawa 15 września 2010, dostęp: 11 grudnia
2011 roku.
119
roku wynosiły: 1 USD = 2,4550 zł, 1 EURO = 3,5975 zł29, natomiast
30 listopada 2011 roku już było to: 1 USD = 3,4248 zł, 1 EURO =
4,5494 zł30). Różnice kursowe mogą bowiem znacząco wpływać na
wysokość kwot, jakie ostatecznie do środowisk polskich i polonijnych trafiają.
Omawiając sprawy związane ze wspieraniem Polonii i Polaków za granicą trzeba je odnieść również do planowanych wydatków budżetu państwa polskiego i to w perspektywie dłuższej
niż jedna kadencja, by możliwe było pokazanie ewentualnych
linii trendu (wykresy 3. i 4.). Na użytek niniejszego opracowania przyjęto perspektywę wykraczającą poza cztery kadencje.
Dwanaście lat, od 2000 roku poczynając, jest wystarczająco długim czasem, by możliwe było wyciągnięcie uprawomocnionych
wniosków.
29 Por. Narodowy Bank Polski. Tabele kursów średnich z lat 1984 – 2011, http://
www.nbp.pl/kursy/archiwum/2008.xls, dostęp: 27 grudnia 2011 roku.
30 Por. Narodowy Bank Polski. Tabele kursów średnich z lat 1984 – 2011, http://
www.nbp.pl/kursy/archiwum/2011.xls, dostęp: 27 grudnia 2011 roku.
120
ykres 3. Plany wydatków (w mln zł) części 03 budżetu państwa
– Kancelaria Senatu na tle całkowitych planów wydatków państwa
polskiego lat 2000-2011.
Plany wydatków Kancelarii Senatu (co widać na wykresie 3.)
są pozycją tak mało znaczącą w budżecie państwa, że krzywa to
odwzorowująca (kolor czerwony) w żadnej mierze nie odchyla
się od poziomu „zerowego”, mimo że w ciągu tych lat plan wydatków budżetowych Kancelarii Senatu ze 112.327.000 zł w roku
2000 wzrósł do 176.212.000 zł w roku 2011, z wiec o 56,87%. W analogicznym okresie plan wydatków budżetu państwa polskiego ze
156.309.815.000 zł zwiększył się do 313.344.394.000 zł, a więc ponad
100%. W omawianym przedziale czasowym zmalał więc procentowy
udział części 03 budżetu państwa z 0,072% w 2000 roku do 0,056%
w roku 2011. Tendencję malejącą, mimo wspomnianego wyżej ponad 46% zwiększenia w 2007 roku środków na potrzeby diaspory
(zob. także wykres 1.), wykazują również procentowe udziały kwot
121
zapisywanych w minionych latach w rozdziale 75195, dotyczącym
wydatków na „opiekę nad Polonią i Polakami za granicą”. W roku
2000 było to 0,03%, a 12 lat później – już tylko 0,024%. Tę spadkową
tendencję dobrze odwzorowuje wykres 4., który połączone z tabelą
3., zawierającą kwoty planowanych w ustawach budżetowych lat
2000–2011 wydatków całkowitych państwa polskiego.
Tabela 3. Plany wydatków państwa (w mln zł) w ustawach budżetowych lat 2000–201131
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
156
309,8
185
444,7
185
101,6
194
431,7
199
851,9
209
703,7
225
828,7
258
952,5
308
982,7
300
097,8
301
220,8
313
344,4
31 Ze względu na brak technicznych możliwości odwzorowania na tym samym
wykresie liczb „wielkich”, jakimi są budżety państwa i „małych”, jakimi są budżety Kancelarii Senatu, plany wydatków państwa z lat 2000 – 2011 pomieszczono w
tabeli 3. powiązanej z wykresem 4., na którym zarówno udziały procentowe całego
budżetu Kancelarii Senatu i jego dwóch rozdziałów (75101 i 75195) odniesiono do
planów budżetów państwa.
122
Wykres 4. Udział procentowy planów wydatków części 03 bu
dżetów państwa (Kancelaria Senatu) w planach wydatków Rze
czypospolitej Polskiej zapisanych w ustawach budżetowych lat
2000–2011
Widoczny na nim od 2008 roku nieznaczny wzrost środków części 03 budżetu państwa (linia czerwona) związany jest wyłącznie
z planowanymi zwiększeniami kwot w rozdziale 75101, które dotyczyły wydatków32:
• zapewniających określone ustawowo warunki wykonywania
mandatu (bezpłatne przejazdy i przeloty senatorów na terenie kraju, ich zakwaterowanie w Warszawie oraz noclegi poza
miejscem zamieszkania, zabezpieczenie medyczne podczas posiedzeń Senatu, usługi internetowych świadczone na rzecz biur
senatorskich itp.);
32 Por. Projekty budżetów Kancelarii Senatu na lata 2008 – 2011.
123
• na przygotowanie i sprawowanie przewodnictwa Polski w Radzie Unii Europejskiej w wymiarze parlamentarnym;
• zwiększonej aktywności Senatu i jego organów w ramach współpracy międzynarodowej związanej z objęciem przez Polskę
w 2011 roku przewodnictwa w Radzie Unii Europejskiej;
• związanych z zakończeniem VII i rozpoczęciem VIII kadencji
Senatu.
Z rozdziału 75195 budżetu Kancelarii Senatu finansowano realizację zadań związanych z opieką nad Polonią i Polakami za granicą,
sprawowaną od 1990 roku przez Senat Rzeczypospolitej Polskiej.
Odbiorcami środków przeznaczanych na zaspokajanie potrzeb diaspory były wyłącznie krajowe organizacje pozarządowe33. Środki
na zadania przyznawano decyzjami Prezydium Senatu34, biorąc
pod uwagę zarówno stanowisko Polonijnej Rady Konsultacyjnej
przy urzędzie Marszałka Senatu, jak i opinię komisji właściwej do
spraw Polonii i Polaków za granicą oraz szefa Kancelarii Senatu35,
w imieniu którego wnioski opiniował powołany przez niego Zespół Finansów Polonijnych36. Zespół, będący organem doradczym
szefa Kancelarii Senatu, był również miejscem, gdzie współdziałali
ze sobą przedstawiciele Kancelarii Senatu i administracji rządowej
(ministerstw właściwych dla spraw zagranicznych, edukacji, nauki
33 Por. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009
Nr 157, poz. 1240 z późn. zmianami), on-line patrz: http://isap.sejm.gov.pl/
DetailsServlet?id=WDU20091571240, także: Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dzia
łalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. 2003 Nr 96, poz. 873), on-line patrz:
http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20030960873, dostęp: 22 grudnia
2011 roku.
34 Por. Procedura zlecania przez Prezydium Senatu VII kadencji organizacjom
pozarządowym zadań do realizacji, w: Senat VII kadencji na rzecz Polonii i Polaków za
granicą (red. R. Łanczkowski), Kancelaria Senatu, Warszawa 2011, s. 15 -18. Wersja
on-line dostępna pod adresem: http://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_
public/k8/polonia/old/senat7.pdf, dostęp: 22 grudnia 2011 roku. 35 Por. § 3. Uchwały nr 30 z dnia 26 lutego 2008 r. w sprawie zlecania zadań w za
kresie opieki nad Polonią i Polakami za granicą (akt prawa wewnętrznego dostępny
w Kancelarii Senatu).
36 Skład Zespołu patrz: Decyzja z dnia 7 marca 2008 r. w sprawie powołania Zespołu
Finansów Polonijnych (akt prawa wewnętrznego dostępny w Kancelarii Senatu).
124
i szkolnictwa wyższego, kultury i dziedzictwa narodowego oraz innych resortów, o ile zachodziła taka potrzeba).
W ciągu VII kadencji, podobnie jak i w latach minionych, polskie
organizacje pozarządowe wykonywały na rzecz oraz we współpracy ze środowiskami polskimi i polonijnymi zadania dwojakiego rodzaju:
• programowe (zrealizowano 10.630 zadań ogółem, z tego w roku:
2009–2326; 2009–2550; 2010 – 2831; 2011–2923);
• inwestycyjne (realizowano poza granicami Rzeczypospolitej 134
zadania37 (z tego w roku: 2009 – 27; 2009 – 38; 2010 – 42; 2011 –
27) w 85 obiektach38.
Zadania o charakterze programowym realizowano praktycznie
rzecz biorąc we wszystkich obszarach geograficznych od najbliższych (Litwa, Łotwa, Białoruś, Ukraina) poczynając, a na najdalszych (Nowa Zelandia, Australia, Kanada, USA) kończąc39. Natomiast inwestycyjne – w 18 krajach. Najwięcej (26) i na największą
kwotę (ponad 24 mln zł) na Litwie. Pozostałe kraje, w których prowadzono działalność inwestycyjną to: Ukraina (26), Czechy (14),
Białoruś (10), Łotwa (7) Rumunia i Węgry (po 4), Francja (3) Niemcy
i Wielka Brytania (po 2), Armenia, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Hiszpania, Rosja i Stany Zjednoczone (po 1).
Z wykresu 5. jednoznacznie wynika, że kwoty wydatkowane
na realizację zadań inwestycyjnych w przeciągu 22 lat największy
udział w rozdziale 75195 budżetów Kancelarii Senatu miały w roku
1990 (46,3%), co wiązało się z wymienionymi w przywołanej na początku opracowania uchwale z 26 lipca 1990 roku remontami domów Polonii w Pułtusku i Rzeszowie oraz w latach 1998–2002, kiedy to proporcja zadań o charakterze inwestycyjnym w tym samym
37 Według stanu na 22 grudnia 2011 roku.
Por. Zlecanie i realizacja zadań o charakterze inwestycyjnym, w: Senat VII kadencji...
s. 55–72.
39 Na własne potrzeby w Biuro Polonijne dokonało podziału diaspory na XV obszarów.
Podział ten, od strony geograficznej rzecz ujmując, ma charakter wysoce umowny. Ułatwia
jednak, zwłaszcza dużym organizacjom (Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Fundacja
„Pomoc Polakom na Wschodzie”, Fundacja „Semper Polonia”) porządkowanie zadań składanych do Kancelarii Senatu, zaś Kancelarii ich dalsze procedowanie.
38 Romuald Łanczkowski – zarzadzanie finansami w realizacji...
125
rozdziale części 03 budżetu państwa przekraczała 40%, albowiem
zadania o charakterze inwestycyjnym były prawie w 100% realizowane ze środków Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.
W kolejnym okresie (lata 2003–2008) udział środków senackich w
realizowanych zadaniach inwestycyjnych z roku na rok malał. W 2008
roku osiągnął poziom 17%, ponieważ po wejściu Litwy do Unii Europejskiej samorządy lokalne, w których polska mniejszość miała przewagę we władzach samorządowych (np. rejon wileński, solecznicki,
trocki), zwiększały zaangażowanie środków własnych we wspólnie
realizowanych przedsięwzięciach, przede wszystkim związanych ze
szkołami z polskim językiem nauczania. Proporcje środków przeznaczanych na realizację zadań o charakterze programowym i inwestycyjnym w przeciągu 22 lat sprawowania przez Senat opieki nad
Polonią i Polakami za granicą pokazano na wykresie 5.
Wykres 5. Proporcje środków przeznaczanych na realizację
zadań o charakterze programowym i inwestycyjnym w latach
1990–2011 w rozdziale 75195. Pozostała działalność. Opieka nad
Polonią i Polakami za granicą w budżetach Kancelarii Senatu
Sporządzono: 12 lutego 2012 roku na podstawie
danych Biura Polonijnego Kancelarii Senatu
126
Podsumowując, należy stwierdzić, że Senat Rzeczypospolitej
Polskiej jest tylko jednym z wielu podmiotów realizujących politykę
polonijną państwa polskiego w wymiarze finansowym. Jego udział
w dystrybucji środków służących realizacji zadań związanych z potrzebami Polonii i Polaków za granicą nie przekracza 40%. W roku
2006 – co wynika z rządowego raportu opublikowanego w 2007 roku40 – było to 38,04%. Udziały pozostałych podmiotów (ok. 60%),
będących dysponentami środków przeznaczanych w przez państwo na potrzeby polskich środowisk poza granicami kraju były następujące: MEN – 27,58%, MNiSzW – 14,45%, MSWiA (w zakresie
repatriacji) – 8,89%, MKiDN – 5,48%, MSZ – 5,12%, MZ – 0,37%.
We „Wprowadzeniu” do kolejnego rządowego Raportu o sytuacji
Polonii i Polaków za granicą 2009 czytamy: „Instytucje państwowe
przedstawiły dotychczasowe działania na rzecz Polonii i Polaków
poza granicami, w tym ponoszone nakłady finansowe”41. Należy
jednoznacznie stwierdzić, że w oparciu o 466 stronicowy Raport…
nie można ustalić tak podstawowej informacji, jaką jest kwota,
którą państwo polskie wydatkowało na pomoc Polonii i Polakom
za granicą w choćby roku budżetowym poprzedzającym publikację tego dokumentu. Kiedy połączy się ten fakt z pomieszczoną w
projekcie strategii „Sprawne państwo 2011 – 2020” uwagą, z której
wynika, iż „działania państwa w dziedzinie współpracy z Polonią i Polakami za granicą nie przyniosły dotychczas pożądanego
efektu”42, pytanie o to, jakie kwoty i na co poszczególne organy III
40 Raport polityka państwa polskiego wobec Polonii i Polaków za granicą. 1989–2005,
41 Zob. Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009, Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, Warszawa 2009, s. 10.
42 Akapit dotyczący efektywności działań państwa w zakresie współpracy
z diasporą brzmi: „…działania państwa w dziedzinie współpracy z Polonią i Polakami za
granicą nie przyniosły dotychczas pożądanego efektu. Polonia i Polacy za granicą nadal nie
są aktywnymi uczestnikami życia społecznego i politycznego w krajach ich zamieszkiwania.
Głównym podmiotem działającym w tej sferze jest nie minister właściwy w sprawach za
granicznych, lecz ciało ustawodawcze – Senat RP. Środki przeznaczane na wsparcie Polonii
i Polaków za granicą są wydawane bez należytej kontroli i niejednokrotnie bez uwzględ
nienia faktycznych potrzeb (o ich przeznaczeniu decydują de facto podmioty niepaństwowe
NGO)”. Zob. http://opzz.org.pl/assets/file/opinia%20opzz/Projekt%20SSP_6_
kwietnia_2011%5B1%5D.pdf, dostęp: 23 lutego 2012 roku).
127
Rzeczypospolitej wydatkowały w ramach podejmowanych przez
nie działań na rzecz polskiej diaspory będzie całkowicie uzasadnione.
Odpowiedź dotycząca środków podatnika, jakie Senat Rzeczypospolitej Polskiej wydatkował na zaspokajanie różnorakich
potrzeb diaspory polskiej nie jest skomplikowana. Izba wyższa
(druga) w ciągu 22 lat sprawowania faktycznej opieki nad Polonią i Polakami za granicą na realizację zadań, wydatkowała na
ten cel ponad 841 mln zł. Wydatki o charakterze programowym
i inwestycyjnym, obejmujące lata 1990–2011, zamieszczono w tabeli 4. W tabeli tej – dla większej przejrzystości – wyodrębniono
też dodatkowo dwie kolumny pokazujące zsumowane kwoty dla
poszczególnych lat i kadencji. Sprawa celowości i efektywności podejmowanych działań znacznie wykracza poza ramy niniejszego
artykułu. Zagadnienie te winno być przedmiotem osobnych badań, którym mógłby patronować marszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.
Tabela 4. Zestawienie kwot wydatkowanych w latach 1990–2011
z części 03 budżetu państwa (Kancelaria Senatu) na działania związane z „opieką nad Polonią i Polakami za granicą”
Wydatki na zadania
o charakterze:
L.p.
Rok
programowym inwestycyjnym
Wydatki
ogółem
Wydatki
w kadencjach
Senatu
Kwoty podano w milionach złotych
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
0,6379
3,1867
3,8143
4,6248
5,5000
7,0240
10,9990
13,2400
0,5500
0,9828
0,5500
0,3699
1,3700
5,4500
6,7860
5,2000
1,1879
4,1695
4,3643
4,9947
6,8700
12,4740
17,7850
18,4400
I kadencja
5,3574
II kadencja
9,3590
III kadencja
55,5690
128
9.
10.
1998
1999
18,4250
22,8050
12,9220
17,4740
31,3470
40,2790
11. 2000
12. 2001
13. 2002
14. 2003
15. 2004
16. 2005
17. 2006
18. 2007
19. 2008
20. 2009
21. 2010
22. 201143
27,5610
29,2200
26,4640
31,7890
32,9820
35,4710
39,1280
58,9590
61,8050
54,6390
59,5360
61,9030
19,0800
19,7470
18,5190
14,2850
11,9100
12,6340
11,7410
14,1410
12,9370
18,6620
14,2000
12,7400
46,6410
48,9670
44,9830
46,0740
44,8920
48,1050
50,8690
73,1000
74,7420
73,3010
73,7360
74,6430
Razem zł
609,7134
232,2507
841,9644
IV kadencja
167,2340
V kadencja
184,0540
VI kadencja
123,9690
VII kadencja
296,4230
Kadencje:
I–VII = 841,9644
Sporządzono: 12 lutego 2012 roku na podstawie
danych Biura Polonijnego Kancelarii Senatu
43
Odrębnym, aczkolwiek nie mniej interesującym i mało rozpoznanym zagadnieniem, są wydatki jednostek samorządu terytorialnego (JST) związane ze wspieraniem środowisk polskich i polonijnych. Trzeba bowiem pamiętać, że wiele samorządów, zwłaszcza
wojewódzkich współpracę z Polonią i Polakami ma wpisaną w zakresy przedmiotowe programów współpracy z organizacjami pozarządowymi przyjmowanymi uchwałami (np. sejmików wojewódzkich)44.
Biorąc pod uwagę choćby tylko same kwestie finansowe, bo tego
aspektu dotyczy to opracowanie, należy stwierdzić jednoznacznie,
że państwo czerpie wymierne korzyści z faktu posiadania diaspo43 Stan na 31 grudnia 2011 roku. Kwoty mogą ulec nieznacznym zmianom po
rozliczeniu organizacji z realizowanych zadań.
44 Egzemplifikacją może być uchwała Nr IV/29/10 Sejmiku Województwa Lubuskiego
z dnia 20 grudnia 2010 r. w sprawie uchwalenia Programu współpracy Województwa
Lubuskiego z organizacjami pozarządowymi w 2011 roku (Lubus. 2011 Nr 4, poz. 94).
129
ry. Z danych Narodowego Banku Polskiego wynika, że w latach
2004 – 2010 oficjalnymi kanałami przetransferowano do kraju ponad 115 mld złotych, które zasiliły budżety rodzin emigranckich45.
Jeżeli nawet, jak oceniają to P. Karczmarczyk i J. Tyrowicz – kwoty te nie mają zasadniczego znaczenia dla gospodarki46, to z całą
pewnością są jednym z ważnych argumentów uzasadniających
celowość finansowego wspierania własnej diaspory przez polski
rząd. Przedmiotem zatem dyskusji winna być jedynie kwestia dotycząca wielkości środków rezerwowanych każdego roku w budżecie
państwa na wspieranie diaspory. Tymczasem środki, które w 2010
roku Rzeczpospolita na ten cel przeznaczyła (ok. 180 mln zł, a więc
0,05% planu wydatków państwa47) – jak stwierdził przewodniczący
sejmowej Komisji Łączności z Polakami za Granicą - to kwota, za
którą „żadnej sensownej polityki wobec diaspory prowadzić się nie
da”48.
45 Por. Bilans płatniczy Rzeczypospolitej Polskiej za IV kwartał 2010 roku, http://
www.nbp.pl/publikacje/bilans_platniczy/bilans_platniczy2010_4.pdf,
dostęp:
12 lutego 2012 rok, także: A. Dryszel, Żyjemy z emigrantów, Przegląd 2011, nr 35,
s. 6 – 10, Wersja on-line: http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/zyjemyemigrantow, dostęp: 12 lutego 2012 roku.
46 Por. P. Karczmarczyk, J. Tyrowicz, Współczesne migracje Polaków, Fundacja
Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2007, s. 11.
47 Ustawą budżetową na rok 2011 z dnia 22 stycznia 2010 roku ustalona została
łączna kwota wydatków budżetu państwa w wysokości 301.220.817 tys. zł. Zob. Dz.
U. 2010. Nr 19 poz. 102.
48 Słowa wypowiedziane przez M. Borowskiego, przewodniczący sejmowej
Komisji Łączności z Polakami za Granicą w 2010 roku osadzone w kontekście
brzmiały:
„I wreszcie sprawa polskiej diaspory. O polityce wobec niej chciałbym powiedzieć kilka słów nie tylko jako polityk w imieniu SDPL, ale także jako przewodniczący sejmowej Komisji Łączności z Polakami za Granicą. Na bardzo pozytywną ocenę zasługuje opracowanie raportu o sytuacji Polonii i Polaków za granicą.
Polecam go wszystkim, którzy chcą się czegoś na ten temat dowiedzieć. Jednak już
z samego tego raportu wynika, jak ogromne są potrzeby i oczekiwania Polaków za
granicą na różnorodne formy wsparcia ze strony macierzy. To jasne, że nie mamy
dość pieniędzy, aby te wszystkie oczekiwania zaspokoić. Stwierdzam jednak z całą
odpowiedzialnością, że środki, które co roku na ten cel przeznaczamy, ok. 180
mln zł, przy czym kwota ta realnie maleje z roku na rok, to mniej niż 0,5 promila
budżetu. Za takie pieniądze żadnej sensownej polityki wobec diaspory prowadzić się nie da (podkr. – R.Ł). Albo więc panie ministrze, pani minister, są pań-
130
Literatura:
1. Alberska M., Polityka III RP wobec Polonii i Polaków zamiesz
kałych poza granicami kraju. Zarys problemu, [w:] Kalicki W.,
Rogowska B., Państwo polskie w myśli politycznej XIX i XX wieku.
Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław 2008, s. 317–327.
2. Babiński G., Badania wschodnie i badania polonijne po roku 1989.
Refleksje na marginesie wybranych lektur, Przegląd Polonijny
2001, nr 4, s. 59–66.
3. Babiński G., Współcześni emigranci polscy w USA. Przystosowanie
na poziomie społeczności lokalnej, [w:] Bolesław Klimaszewski
(red.), Emigracja z Polski po 1989 roku, Biblioteka Polonijna t. 36,
Grell, Kraków 2002, s. 219–240.
4. Bardach J., Dzieje Sejmu Polskiego, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 1997.
5. Borek A., Emigranci żydowscy z krajów byłego ZSRR w Berlinie,
[w:] E. Waszkiewicz (red.), Współcześni Żydzi – Polska i diaspora.
Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław
skiego, Wrocław 2007.
6. Chodubski A. Wyzwania migracyjne we współczesnej Europie,
Przegląd Polsko – Polonijny 2011, nr 2, s. 38–51.
7. Drymmer W. T., W służbie Polsce, Warszawska Oficyna Wy
dawnicza „Gryf” – Instytut Historii PAN, Warszawa 1998.
8. Dudek A., Główne konflikty polityczne w Sejmie V kadencji (2005–
–2007), [w:] J. K. Sokołowski, P. Poznański (red.), Wybrane
aspekty funkcjonowania Sejmu w latach 1997–2007, Krakowskie
stwo w stanie przekonać premiera, aby zwiększyć tę kwotę w kolejnym budżecie,
albo trzeba zrezygnować z umieszczania polityki wobec polskiej diaspory wśród
priorytetów polskiej polityki zagranicznej, bo nie ma co oszukiwać siebie i naszych
rodaków za granicą. Komisja, której przewodniczę, opowiada się oczywiście za
tym pierwszym rozwiązaniem, do czego szczerze zachęcam”. Zob. Sprawozdanie
stenograficzne z 64. posiedzenia Sejmu w dniu 8 kwietnia 2010 r. (drugi dzień obrad).
Warszawa 2010, s. 160. Wersja on-line: http://orka2.sejm.gov.pl/StenoInter6.
nsf/0/DB4E6ACDE5210284C125770000482791/$file/64_b_ksiazka.pdf, dostęp: 12 lu
tego 2012 r.
131
Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Oficyna Wydawnicza
AFM, Kraków 2008, s. 155 – 185.
9. A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej. 1989–2011, Wydaw
nictwo Geo, Kraków, 2002
10. Działalność Senatu na rzecz Polonii, [w:] Rudzka J. (oprac.),
Wybrane dane o pracy Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. VI kadencja,
Kancelaria Senatu, Warszawa 2007, s. 297–311.
11. Górecki D., Opieka Senatu RP nad Polonią i Polakami za granicą,
12. Grzegorz J., Ochrona praw mniejszości narodowych w Europie,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin
2011.
13. Grześkowiak A., Senat Rzeczpopospolitej Polskiej I kadencji 1989–
–1991, [w:] Senat w Polsce. Dzieje i teraźniejszość, Warszawa 1993.
14. Hut P., Warunki życia i proces adaptacji repatriantów w Polsce w
latach 1992–2000, Oficyna Wydawnicza „Aspra-JR”, Waszawa
2002
15. Iglicka K., Bilans kosztów i korzyści najnowszej fali migracji zarob
kowych z Polski oraz konsekwencje tego odpływu, Biuletyn RPO.
Materiały nr 66. Zeszyty Naukowe, s. 47–54.
16. Karczmarczyk P., Tyrowicz J., Współczesne migracje Polaków,
Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2007.
17. Kicinger A., Polityka emigracyjna II Rzeczypospolitej, Środkowo
europejskie Forum Badań Migracyjnych, Warszawa 2005.
18. Lencznarowicz J. Stan i perspektywy badań nad uchodźcami
i emigrantami politycznymi z Polski po II wojnie światowej, [w:]
G. Babiński, H. Chałupczak (red.) Diaspora polska w procesach glo
balizacji. Stan i perspektywy badań, Grell, Kraków 2006, s. 81–105.
19. Łanczkowski R. (red.), Senat VII kadencji na rzecz Polonii i Pola
ków za granicą, Kancelaria Senatu, Warszawa 2011.
20. Łanczkowski R., Regulacje prawne i dokumenty związane z przy
znawaniem oraz rozliczaniem środków z budżetu Kancelarii Senatu
RP na pomoc dla Polonii i Polaków mieszkających za granicą,
21. Łodziński S., Polityka państwa polskiego wobec mniejszości naro
dowych w latach 1989-1993 (na tle rozwiązań prawnych obowią
132
zujących w państwach europejskich i regulacji przygotowywanych
w ramach prac Rady Europy), Przegląd Polonijny 1995, nr 1
s. 123–149.
22. Okrzesik J., Polski Senat. Studium politologiczne, Kancelaria
Senatu, Warszawa 2008.
23. Potrykowska A., Migracje zagraniczne a polityka rodzinna w Polsce,
Biuletyn RPO. Materiały nr 66. Zeszyty Naukowe, s. 17–46.
24. Raport o sytuacji Polonii i Polaków za granicą 2009, Ministerstwo
Spraw Zagranicznych, Warszawa 2009.
25. Raport polityka państwa polskiego wobec Polonii i Polaków za grani
cą. 1989–2005, Warszawa 2007.
26. Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą,
Warszawa 2007.
27. Skwarek T., Opracowania tematyczne OT-427, Biuro Informacji
i Dokumentacji, Zespół Informacji i Statystyk, Kancelaria
Senatu 2009.
28. Walaszek A., Bartkowiak D., Polska diaspora, Wydawnictwo
Literackie, Kraków 2001.
29. Wasilewski K., Opieka nad Polonią i emigracją po 1989 roku,
30. Wybrane dane o pracy Senatu Rzeczypospolitej Polskiej. VII Kadencja,
Biuro Analiz i Dokumentacji, Warszawa 2011.
31. Hut P., Warunki życia i proces adaptacji repatriantów w Polsce w la
tach 1992–2000, Oficyna Wydawnicza „Aspra-JR”, Waszawa
2002.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Bogusław Jędrzejas
Budżetowanie kosztów jako
narzędzie zarządzania kosztami
Cost budgeting as an instrument
of cost management in the enterprise
Streszczenie
Zarządzanie przedsiębiorstwem, szczególnie w warunkach dekoniunktury gospodarczej, którą obecnie przeżywamy, wymaga
ponownego zdefiniowania celów oraz weryfikacji stosowanych
dotychczas metod i narzędzi zarządzania. W warunkach recesji
głównym celem przedsiębiorstwa staje się zapewnienie ciągłości
działania, oraz stworzenie możliwości jego rozwoju. W związku
z tym, konieczne jest podjęcie przez kadrę kierowniczą działań
restrukturyzacyjnych oraz zastosowania takich metod i narzędzi
zarządzania, które zapewnią skuteczność i efektywności działania
przedsiębiorstwa. W sytuacji spadku popytu i braku możliwości
zwiększania zysku, poprzez wzrost sprzedaży, obszarem szczególnego zainteresowania stają się obecnie koszty.
W artykule przedstawiono istotę zarządzania kosztami, funkcje i znaczenie budżetowania kosztów procesie zarządzania oraz istotę rachunku kosztów i jego odmiany, będące podstawą budżetowania kosztów.
Summary
Management of an enterprise, especially in terms of economic
contraction, what is nowadays present, requires rehandling of de-
134
fining targets and verification of methods and instruments of management used until now. In terms of economic contraction the
main target of an enterprise is to guarantee continuity of action
and creation of possibilities of its progress. Thereupon it is necessary to take by managerial cadre restructuring actions and applying such methods and instruments of management which will
guarantee efficacy and effectiveness of an enterprise. In situation
of diminution of demand and lack of possibilities of increase of
benefits through increase of sale, the costs begin to be area of great
interest.
In the article there is presented essence of cost management,
function and meaning of cost budgeting in the process of management and essence of cost account and its types (models) which are
the base of cost budgeting.
Słowa klucze: zarządzanie kosztami, zarządzanie przedsiębiorstwem
Keywords: cost management, business management
1. Zarządzania kosztami
Każde przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą ponosi koszty, które w porównaniu z przychodami, decydują
o wielkości osiągniętego wyniku finansowego. Koszty są podstawowym czynnikiem decydującym o poziomie efektywności gospodarowania zasobami będącymi w dyspozycji przedsiębiorstwa. Odgrywają istotną rolę w procesie podejmowania decyzji
zarządczych, co znajduje swoje uzasadnienie w tym, że większość
tych decyzji w ma swój wymiar finansowy. Znajomość kosztów
działalności przedsiębiorstwa oraz kształtowanie racjonalnego
ich poziomu i struktury jest z kolei podstawą zarządzania kosztami i wpływa bezpośrednio na rentowność działalności przedsiębiorstwa.
Zarządzanie kosztami obejmuje celowe i świadome działania
Bogusław Jędrzejas – budżetowanie kosztów jako...
135
podejmowane przez kadrę kierowniczą w celu osiągnięcia zadowolenia klientów (konsumentów) poprzez systematyczną kontrole kosztów oraz ciągłe poszukiwanie możliwości ich redukcji1.
Zarządzanie kosztami kładzie nacisk na pełną analizę procesu
powstawania kosztów, ukierunkowaną na wzrost racjonalności
ich ponoszenia w poszczególnych fazach tego procesu. Należy
jednak pamiętać, że zarządzanie kosztami to nie tylko redukcja
(obniżka) kosztów, która stanowi główny cel każdego przedsiębiorstwa i przyczynia się do wzrostu jego efektywności, jak
i wartości. Zarządzanie kosztami może bowiem polegać również
na utrzymaniu dotychczasowego poziom kosztów w przedsiębiorstwie, lub dążeniu to tego, by koszty nie rosły szybciej niż
wcześniej założony ich poziom uwzględniając brak możliwości
dalszego ich obniżenia.
Do podstawowych celów zarządzania kosztami można więc zaliczyć2:
poznanie źródeł i miejsc powstawania kosztów,
poznanie mechanizmów i przyczyn powstawania kosztów, obniżenie poziomu kosztów całkowitych i jednostkowych,
utrzymanie dotychczasowego poziomu kosztów,
racjonalne kształtowanie poziomu kosztów produktów (usług), racjonalne kształtowanie pożądanej struktury kosztów.
Efektywne zarządzanie kosztami i osiąganie założonych
celów wymaga jednak posiadania odpowiednich informacji,
płynących głównie z systemu rachunkowości, oraz przy właściwie dobranych i stosowanych narzędziach. Podstawowym
narzędziem zarządzania kosztami działalności przedsiębiorstwa jest rzetelnie prowadzony rachunku kosztów i budżetowanie kosztów.
1 Ch. Horngren, T.A. Bhimani, A, Foster, S.M. Datar: Management and Cost
Accounting, Prentice Hall Europe, New Jersey 1999.
2 R. Kotapski: Zarządzanie kosztami przedsiębiorstwa, „Controlling i Rachun
kowość Zarządcza”, Infor, 12/2001.
136
2. Istota, funkcje i znaczenie
budżetowania kosztów
w procesie zarządzania
Budżetowanie kosztów jest względnie wyodrębnioną część całościowego systemu budżetowania w przedsiębiorstwie, formą
operatywnego planowania kosztów i podstawowym narzędziem
zarządzania kosztami. Szczególne miejsce budżetowania kosztów
wynika z istoty kosztów, jako jednej z podstawowych kategorii ekonomicznych obrazujących działalność przedsiębiorstwa i mającej
duży wpływ na osiągane wyniki. W kosztach znajduje się bowiem
odzwierciedlenie jakości realizowanych działań i wykorzystania
posiadanych zasobów, jakie znajdują się w dyspozycji przedsiębiorstwa. Dlatego podstawowym celem budżetowania kosztów jest racjonalizacja i kontrola kosztów ponoszonych w przedsiębiorstwie,
poprzez efektywne i racjonalne wykorzystanie zasobów (rzeczowych, ludzkich, finansowych, informacyjnych) przedsiębiorstwa.
Budżetowanie kosztów jako narzędzie zarządzania ma do spełnienia w przedsiębiorstwie szereg funkcji wynikających ze specyficznych zadań tego procesu.
Najważniejszą funkcją budżetowania kosztów jest funkcja informacyjna. Łączy się ona z tworzeniem i dostarczaniem informacji dotyczących planowanych kosztów, kosztów faktycznie poniesionych
i powstałych odchyleń głównie na potrzeby zarządzania operatywnego. Informacje o kosztach są dostarczane kierownikom poszczególnych ośrodków odpowiedzialności, zwanych również centrami
kosztów, w postaci okresowo sporządzanych budżetów oraz raportów dotyczących ich wykonania i okresowo sporządzonych sprawozdań. Poprawnie wypełniając wewnętrzną funkcję informacyjną
budżetowanie kosztów wspomaga jednocześnie wszystkie funkcje
zarządzania.
Budżetowanie kosztów wspiera najważniejszą funkcję zarządzania, czyli planowanie poprzez przełożenie rzeczowych planów
przedsiębiorstwa dotyczących określonego okresu na plany finansowe (plany kosztów), przy uwzględnieniu istniejących ograniczeń.
137
Proces ten może być podstawą tworzenia zarówno nowych, jak i istniejących planów kosztowych. Należy jednak pamiętać, że podczas
sporządzania budżetów kosztów, warto włączyć pracowników poszczególnych centrów kosztowych w procesy planowania kosztów,
bowiem mają oni bezpośredni wpływ na ich ponoszenie.
Przystąpienie do realizacji przygotowanych planów kosztowych
wymaga zapewnienia odpowiedniej organizacji. Funkcja organizacyjna budżetowania kosztów realizowana jest przede wszystkim
poprzez koordynację, która może przejawiać się w postaci3:
koordynacji celów i środków całokształtu działalności przedsiębiorstwa,
co ma zapewnić efekt synergii,
koordynacji działań w czasie – z jednej strony budżet kosztów stanowi w pewnym stopniu rozwinięcie i uszczegółowienie odpowiednich ustaleń planu rocznego, z drugiej zaś strony budżetowanie kosztów wpływa na planowanie kosztów o dłuższym
horyzoncie czasowym,
koordynacji zewnętrznej – budżetowi kosztów przypisuje się
wtórny charakter względem funkcjonalnych planów kosztów co
oznacza, że ustalenia kosztów w budżecie powinny bezpośrednio wynikać z odpowiednich funkcjonalnych planów kosztów.
Odpowiednia organizacja i koordynacja celów, zasobów, działań nie gwarantuje jednak osiągnięcia celów przedsiębiorstwa, jeśli
nie zaistnieje właściwa motywacja ich wykonawców. Celem motywacji jest ukierunkowanie zachowań pracowników i doprowadzenie do lepszego zaangażowania się w realizację czynności służących osiąganiu wyznaczonych celów i zadań postawionych przed
ośrodkami odpowiedzialności. Budżetowanie kosztów wspomaga
realizację funkcji motywacyjnej zarządzania poprzez dostarczanie
odpowiednich informacji o możliwych do poniesienia kosztach,
które są podstawą budowy systemu mierników ocen oraz bodźców
dla centrów kosztowych. Ustalony w budżecie poziom kosztów
stanowi dla określonych ośrodków odpowiedzialności za koszty
3 M. Kufel: Koszty przepływu materiałów w przedsiębiorstwie przemysłowym.
Problemy budżetowania, ewidencji i kontroli, Wydawnictwo AE we Wrocławiu,
Wrocław 1990.
138
limit (normę), którego nie powinno się przekroczyć. Jest to poziom
kosztów, który powinien być poniesiony w okresie budżetowym w
warunkach ekonomicznego wykorzystania posiadanych środków,
odpowiadających określonym zadaniom. Oczywiście poziom ten
powinien być z jednej strony osiągalny i adekwatny do przydzielonych zadań (czyli nie za niski), z drugiej zaś nie powinien dawać
zbyt dużej swobodę w generowaniu zbędnych kosztów (czyli nie
za wysoki). W przeciwnym razie ustalenia budżetu kosztów będą
zniechęcały kierowników i pracowników poszczególnych centrów
kosztowych do podejmowania świadomego wysiłku w celu racjonalizacji ponoszonych kosztów. Trwałe utrzymanie racjonalizacji
ponoszonych kosztów wymaga oczywiście powiązania systemu
ocen nie tylko z systemem wynagrodzeń, ale również z innymi, pozafinansowymi formami motywowania. Należy bowiem pamiętać,
że pracownicy przedsiębiorstwa mają duży wpływ na przygotowanie i realizację budżetów kosztów, ponieważ sami generują koszty
uwzględniane w budżetach (np. koszty wynagrodzeń, koszty zużycia innych zasobów), mają wpływ na wykonanie budżetu realizując
przydzielone im zadania (poziom kosztów), stanowią zasób wyznaczający pewne ograniczenia dla realizacji budżetów (posiadane
kwalifikacje), jak również mogą wymagać długookresowej polityki
inwestowania (np. kosztów szkolenia).
Istotną funkcją, jaką pełni budżetowanie kosztów w procesie
zarządzania jest również funkcja kontrolna. Budżetowa kontrola
kosztów dotyczy przede wszystkim kontroli wykonania budżetów kosztów, czyli porównania kosztów faktycznie poniesionych
z kosztami planowanymi i dokonania analizy powstałych odchyleń. Realizacji funkcji kontroli przez budżetowanie kosztów przejawia się w trzech aspektach:
kontroli wstępnej, przeprowadzanej przed poniesieniem kosztów,
kontroli bieżącej, dokonywanej w trakcie realizacji poszczególnych zadań i procesu ponoszenia kosztów,
kontroli wynikowej, przeprowadzanej po zakończeniu okresu,
w którym budżety obowiązywały.
Koszty ujęte w budżetach pełnią tu rolę normatywów dla poszczególnych centrów kosztowych i jednocześnie punkt odniesie-
139
nia kosztów faktycznie poniesionych (kosztów rzeczywistych).
Należy podkreślić, że analiza zidentyfikowanych odchyleń powinna przy tym przebiegać w dwóch kierunkach, czyli obejmować zarówno analizę przyczynową odchyleń – co doprowadziło do
powstania konkretnych odchyleń?, jak i analizę skutkową odchyleń
– jakie mogą być konsekwencje powstałych odchyleń dla przedsiębior
stwa?
Przedmiotem badań powstałych odchyleń powinny być zwłaszcza odchylenia istotne, czyli przekraczające przyjęty poziom tolerancji (tak in plus, jak i in minus). Jeśli kontrola będzie prowadzona
na bieżąco, a jednocześnie nie wystąpi nadmiar informacji, wówczas jest możliwa szybka reakcja kierownika na występujące odchylenia. Ma to na celu przede wszystkim wykorzystanie odchyleń
dodatnich z jednej strony, oraz neutralizowanie odchyleń ujemnych
z drugiej strony. Pozwoli to wówczas na bieżącą aktualizację budżetów. Przeprowadzona identyfikacja i analiza powstałych odchyleń jest podstawą m.in. do:
oceny poszczególnych ośrodków odpowiedzialności,
kształtowania budżetów (zalecenia) w następnych okresach,
podjęcia określonych decyzji regulacyjnych.
Warto również wspomnieć, że budżetowa kontrola kosztów ma
na celu nie tylko informować, czy wykonanie zadań jest zgodne
z planem, ale także wskazywać, czy stworzone warunki i bodźce
pomagały w realizacji zaplanowanych działań mających odzwierciedlenie w kosztach.
3. Rachunek kosztów jako
podstawa budżetowania kosztów
Istotą zarządzania kosztami w przedsiębiorstwie jest budżetowanie i kontrola kosztów, zintegrowane z systemem informacyjnym
przedsiębiorstwa. Pomiarem kosztów ponoszonych w przedsiębiorstwie zajmuje się rachunek kosztów, który stanowi względnie
wyodrębniony podsystem systemu informacyjnego rachunkowości, zaś sama rachunkowość traktowana jest jako podsystem syste-
140
mu informacyjnego przedsiębiorstwa, który jest ukierunkowany na
obsługę systemu zarządzania przedsiębiorstwem4.
Rachunek kosztów można określić, jako ogół działań w systemie
rachunkowości obejmujących pomiar, wycenę, grupowanie, przetwarzanie, analizę, interpretację i prezentowanie, danych o kosztach
działalności przedsiębiorstwa w odpowiednich przekrojach ewidencyjnych, w celu uzyskania możliwie wszechstronnych informacji potrzebnych do ustalenia wyników i zarządzania przedsiębiorstwem5.
Rachunek kosztów stanowi podstawowe źródło wieloprzekrojowych informacji o kosztach o różnym zakresie przedmiotowym,
podmiotowym i czasowym. Należy jednak zaznaczyć, że sposób
pomiaru i transformacji danych kosztowych zależy w dużej mierze
od przyjętego modelu (systemu) rachunku kosztów i obowiązujących norm prawnych. W związku z tym, zestaw informacji o kosztach dostarczanych przez rachunek kosztów musi być dostosowany
do potrzeb użytkowników tych informacji. Przyjęty model rachunku kosztów stanowi podstawowe źródło informacji o kosztach dla
potrzeb budżetowania kosztów i ma bezpośredni wpływ na kształt
i strukturę przygotowywanych budżetów kosztów.
Budżety kosztów są najczęściej sporządzane w ramach:
rachunku kosztów pełnych,
rachunku kosztów zmiennych,
rachunku kosztów apriorycznych,
rachunku kosztów działań.
Zastosowanie rachunku kosztów pełnych wiąże się z grupowaniem informacji o kosztach w trzech podstawowych przekrojach:
według rodzaju kosztów (układ rodzajowy), według miejsc powstawania kosztów lub ośrodków odpowiedzialności, oraz według
nośników kosztów.
Najczęściej wykorzystywanym układem kosztów na potrzeby budżetowania jest układ rodzajowy określany mianem budżetu
4 E. Nowak (red.): Budżetowanie kosztów w przedsiębiorstwie, ODiDK
Sp. z o.o., Gdańsk 2002, s. 19.
5 K. Sawicki (red.): Rachunek kosztów, Fundacja Rozwoju Rachunkowości
w Polsce, Warszawa 1996, s. 28.
141
rodzajowego kosztów. Zakres szczegółowości tych budżetów będzie
w dużej mierze zależny od potrzeb informacyjnych kadry zarządzającej oraz zakresu stosowanej ewidencji analitycznej. Budżet
kosztów rodzajowych jest stosunkowo łatwy do zastosowania, pozwala bowiem zaplanować koszty zgodnie z ich ekonomiczną treścią i umożliwia jednocześnie kontrolę zużycia zasobów zgodnie
z wyodrębnionymi przekrojami informacyjnymi. W praktyce często
przygotowuje się więc budżety kosztów dla poszczególnych pozycji układu rodzajowego (np. budżet amortyzacji, budżet zużycia mate
riałów i energii, budżet wynagrodzeń itd.). Budżet rodzajowy kosztów
najczęściej znajduje zastosowanie w przedsiębiorstwach o produkcji jednorodnej lub niewielkich przedsiębiorstwach usługowych,
bądź handlowych.
W przedsiębiorstwach o rozbudowanej strukturze organizacyjnej, produkujących różne wyroby (świadczących różne usługi),
niezbędne staje się przyporządkowanie kosztów najpierw do wyodrębnionych ośrodków odpowiedzialności, a następnie w ramach
tych ośrodków do konkretnych produktów. Przyporządkowanie
tych kosztów do poszczególnych produktów może jednak przebiegać w sposób bezpośredni lub pośredni, w związku z tym wyodrębniamy:
budżety kosztów bezpośrednich – ujmujących koszty, które można
w sposób bezpośredni przypisać do produktów, usług.
Budżety kosztów pośrednich – ujmujących koszty, których przypisanie do produktów, usług wymaga zastosowania odpowiednich kluczy rozliczeniowych.
Koszty produktów budżetuje się w przekroju poszczególnych
pozycji układu kalkulacyjnego kosztów dobranych do rodzaju działalności konkretnego podmiotu. W praktyce sporządza się zazwyczaj budżet zużycia materiałów bezpośrednich, budżet wynagrodzeń bezpośrednich, budżet kosztów wydziałowych (pośrednich),
budżet kosztów wytworzenia, budżet kosztów pośrednich nieprodukcyjnych (sprzedaży i zarządu). Jeżeli w przedsiębiorstwie dokonano wyodrębnienia tzw. centrów kosztowych to możliwe jest
sporządzania budżetów kosztów również oddzielne dla każdego
z nich.
142
W systemie rachunku kosztów zmiennych, opierającym się na
podziale kosztów na stałe i zmienne, zgrupowanie kosztów odbywa się również w układzie rodzajowym, podmiotowym i nośnikowym (przedmiotowym). W układzie nośnikowy koszów ujmuje
się koszty zmienne proporcjonalne (koszty bezpośrednie i koszty
zmienne pośrednie). Natomiast koszty stałe, które nie obciążają
kosztów produktów (usług), ewidencjonuje się w przekroju podmiotowym, czyli według ośrodków odpowiedzialności6. Biorąc pod
uwagę wrażliwość kosztów na zmiany skali działalności (mierzonej
np. wielkością produkcji czy sprzedaży) może wyróżniać budżety
kosztów w podziale na:
budżety kosztów zmiennych,
budżety kosztów stałych, w tym:
o budżety kosztów stałych nośników kosztów,
o budżetu kosztów stałych ośrodków odpowiedzialności,
o budżety kosztów stałych przedsiębiorstwa.
Budżetowanie kosztów z zastosowaniem rachunku kosztów zmiennych dostarcza przede wszystkim istotnych informacji na potrzeby zarządzania, do których zalicza się7:
informacje wykorzystywane do ocenie efektywności ośrodków
odpowiedzialności z punktu widzenia zysku i marży pokrycia,
informacji kosztowych do analizy zależności „produkcja-kosztyzysk” (w tym progu rentowności),
informacji do podejmowania decyzji cenowych (kalkulacji cen).
Wiele cennych informacji dla potrzeb zarządczych dostarcza również budżetowanie kosztów w oparciu o różne odmiany rachunku
kosztów apriorycznych (postulowanych, standardowych, normatywnych), który może być stosowany w oparciu o model rachunku
kosztów pełnych lub rachunku kosztów zmiennych. Rachunek ten
posługuje się w systemie ewidencyjnym z góry (a priori) ustalonymi wielkościami kosztów wyznaczonymi na podstawie wielkości
planowanych norm zużycia lub wielkości uzasadnionych. Istotą
rachunku kosztów postulowanych jest ustalenie kosztów niezbęd6 E. Nowak: Rachunek kosztów, Wydawnictwo Ekspert, Wrocław 1997, s. 38.
E. Nowak (red.): Budżetowanie kosztów w przedsiębiorstwie, ODiDK
Sp. z o.o., Gdańsk 2002, s. 59.
7 Bogusław Jędrzejas – budżetowanie kosztów jako...
143
nych (optymalnych) w danych warunkach funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz podział kosztów rzeczywistych na dwie części8:
koszty zgodne z określonymi wzorcami (normatywami), które
w zasadzie nie wymagają analizy,
koszty stanowiące odchylenia od ustalonych wzorców (normatywów), które należy szczegółowo analizować.
Wykorzystanie kosztów postulowanych w procesie budżetowania pozwala na9:
ustalenie kosztów apriorycznych przed podjęciem produkcji (świadczeniem usług), a następnie ich aktualizację poprzez
stworzenie z nich wzorców kosztowych dla istniejącej w przedsiębiorstwie technologii produkcji, ułatwiając w ten sposób proces budżetowania,
analizę różnic pomiędzy budżetem a kosztami rzeczywistymi
oraz ustalenie odchyleń dając tym samym możliwość bieżącej
i dokładnej kontroli kosztów,
analizę wysokości, miejsca powstania oraz przyczyn odchyleń
kosztów apriorycznych od rzeczywistych, dając podstawę do
podjęcia działań naprawczych.
Budżetowanie kosztów może być również prowadzone w oparciu o rachunek kosztów działań. Rachunek ten w sposób szczególny
traktuje koszty pośrednie, które rozlicza na produkty na podstawie
działań, będących przyczyną ich powstania. Natomiast koszty bezpośrednie (podobnie jak w rachunku kosztów pełnych) przypisuje
się wprost poszczególnym produktom.
Budżetowanie kosztów w przekroju działań jest szczególnie
przydatne do przewidywania ilości zużywanych zasobów i związanych z tym kosztów przez powtarzalne działania10. W przypadku powtarzalnych działań kierownicy wydzielonych ośrodków
odpowiedzialności mają możliwość większej i skutecznej kontroli w zakresie poziomu i struktury kosztów, w szczególności tych
8 J. Matuszewicz: Rachunek kosztów, Finans-Servis, Warszawa 1995, s. 193.
M. Dylewski, B. Filipiak, P. Szczypa, Budżetowanie w przedsiębiorstwie,
CeDeWu, Warszawa 2010, s. 120.
10 A. Szychta, Współczesne tendencje w zakresie budżetowania operacyjnego,
[w:] Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej nr 50, SKwP, Warszawa 1999, s. 161.
9 144
kosztów, które w tradycyjnych systemach uznawane są za koszty
stałe względem rozmiarów produkcji. Umożliwia to jednocześnie
menedżerom skuteczniejsze i efektywne zarządzanie kosztami tych
działań. Najczęściej spotykaną formą budżetu opartego na działaniach jest tzw. macierz działań11. Kolumny tej macierzy to poszczególne działania w rozbiciu na wielkości planowane i rzeczywiste,
natomiast wiersze stanowią zasoby umożliwiające realizację działań. Warto podkreślić, że wykorzystanie nowych przekrojów informacyjnych (procesów, działań, zasobów) może przyczynić się
do identyfikacji i podziału działań na te, które tworzą wartość, jak
i te, które nie przyczyniają się do zwiększenia wartości produktu,
czyli nie tworzące wartości. Budżetowanie kosztów uwzględniające działania, wykorzystuje więc te informacje i ukierunkowuje na
optymalizację działalności i doskonalenie procesów podejmowania
decyzji zarządczych.
Należy wspomnieć, że w praktyce budżetowanie kosztów
w przekroju działań jest niezwykle trudne, jednakże zastosowanie
tego narzędzia zarządzania kosztami może przynieść przedsiębiorstwu wiele korzyści takich, jak:
wyeliminowanie lub ograniczenie kosztów procesów lub działań niezwiększających wartości produktu,
skrócenie cyklu produkcyjnego wytwarzania produktu,
uporządkowania i optymalizacji procesu produkcyjnego,
pozyskania do oceny pracowników informacji o charakterze niefinansowym.
Wykaz literatury
1. Dylewski M., Filipiak B., Szczypa P., Budżetowanie w przedsiębiorstwie, CeDeWu, Warszawa 2010.
2. Horngren Ch., Bhimani T.A., Foster A., Datar S.M.: Management
and Cost Accounting, Prentice Hall Europe, New Jersey 1999.
11 Szerzej w: R. Piechota: Projektowanie rachunku kosztów działań, Difin, War
szawa 2005.
145
3. Kotapski R.: Zarządzanie kosztami przedsiębiorstwa, „Control
ling i Rachunkowość Zarządcza”, Infor, 12/2001.
4. Kufel M.: Koszty przepływu materiałów w przedsiębiorstwie
przemysłowym. Problemy budżetowania, ewidencji i kontroli,
Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1990.
5. Matuszewicz J.: Rachunek kosztów, Finans-Servis, Warszawa
1995.
6. Nowak E.: Rachunek kosztów, Wydawnictwo Ekspert, Wrocław 1997.
7. Nowak E. (red.): Budżetowanie kosztów w przedsiębiorstwie, ODiDK Sp. z o.o., Gdańsk 2002.
8. Piechota R.: Projektowanie rachunku kosztów działań, Difin,
Warszawa 2005.
9. Sawicki K. (red.): Rachunek kosztów, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1996.
10. Szychta A., Współczesne tendencje w zakresie budżetowania
operacyjnego, [w:] Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej nr 50,
SKwP, Warszawa 1999.
146
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Dr. inż. Bogna Sawicka
EKONOMICZNE I KSIĘGOWE ASPEKTY
SPRAWOZDAWCZOŚCI FINANSOWEJ
THE ECONOMIC AND ACCOUNTING
ASPECTS OF FINANCIAL REPORTING
Streszczenie
Celem artykułu jest identyfikacja różnic w ekonomicznym oraz
księgowym postrzeganiu zasobów, kosztów oraz zysków przedsiębiorstwa. Analiza wykazuje znaczne różnice w wymienionych
aspektach, co jednak nie może przesądzać o odrzuceniu sprawozdawczości finansowej jako wiarygodnego źródła informacji o sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Identyfikacja opisanych
różnic stanowi podstawę dla rozwoju nowych koncepcji oraz
narzędzi zarządzania przedsiębiorstwem, umożliwiających generowanie tych informacji, które z uwagi na nadrzędne zasady
rachunkowości nie mogą być zaprezentowane w sprawozdaniu
finansowym.
Summary
This article aims to identify differences in perceptions of economic and accounting resources, costs and profits of the enterprise. The analysis shows significant differences in these respects,
which, however, can not determine the rejection of financial reporting as a credible source of information about the economic situation of the company. Identification of the described differences
is the basis for the development of new concepts and tools of busi-
148
ness management, which will generate this information, which,
because of accounting principles can not be presented in financial
statements.
Słowa klucze: zarzadzanie finansami przedsiębiorstwa, sytuacja
ekonomiczna przedsiębiorstwa
Keywords: financial management company’s financial position
1. Wprowadzenie
Współcześnie model przedsiębiorcy klasycznego, który opierając się na głównie na kapitale własnym finansuje rozwój przedsiębiorstwa ma bardzo ograniczone zastosowanie. Galopujący
postęp w dziedzinie metod wytwarzania, organizacji pracy oraz
dynamiczny rozwój rynków finansowych wymagają ciągłej walki o pozyskania kapitału na finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa. W staraniach tych kluczowe znaczenie ma jakość informacji
przedstawianej potencjalnym inwestorom o sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa oraz jego perspektywach rozwoju. Jednym
ze źródeł informacji o przedsiębiorstwie jest sprawozdawczość
finansowa, która z jednej strony jest stale udoskonalana i standaryzowana, w celu jak najlepszego odzwierciedlenia wiernego
i jasnego obrazu sytuacji ekonomicznej jednostki, z drugiej zaś
strony jest stale krytykowana za koncentrację głównie na zdarzeniach przeszłych oraz tzw. „kreatywność” w sposobach ustalania
wyniku finansowego, jak również wyceny wartości aktywów i kapitałów przedsiębiorstwa.
Niniejszy artykuł ma na celu wskazanie różnic w ekonomicznym i księgowym postrzeganiu zasobów przedsiębiorstwa, ponoszonych kosztów oraz realizowanych zysków. Autorka koncentruje
się na tych aspektach, które pozostając „niewidoczne” dla księgowego mogą mieć kluczowe znaczenie dla obecnych i potencjalnych
inwestorów.
Bogna Sawicka – Ekonomiczne i księgowe aspekty...
149
2. Księgowa a ekonomiczna
wartość przedsiębiorstwa
Wartość przedsiębiorstwa jest pojęciem wieloznacznym. Wśród
wielu koncepcji wyceny wyraźnie wyróżniają się dwa podejścia.
Pierwsze rozpatrujące wartość przedsiębiorstwa, jako szczególnej
organizacji, której wartość wynika ze sposobu i efektów jej działania oraz drugie postrzegające przedsiębiorstwa jako wyłącznie
posiadacza określonych zasobów materialnych. Księgowa wartość
przedsiębiorstwa rozumiana jest jako aktywa jednostki pomniejszone o zobowiązania, odpowiadające wartościowo kapitałowi
własnemu. Jak podkreśla wielu autorów w rzeczywistości wartość
aktywów i pasywów z bilansu, czyli tak zwana wartość księgowa
przedsiębiorstwa może istotnie różnić się od jego wartości rynkowej (por. M. Marcinkowska, Niematerialne źródła wartości przedsiębiorstwa, [w]: Współczesne źródła wartości przedsiębiorstwa,
praca zbiorowa pod red. B. Dobiegały-Korony i A. Hermana, Difin,
Warszawa 2006, s. 191-192). Ograniczenie definicji przedsiębiorstwa wyłącznie do wartości posiadanego majątku lub równoważnie
zainwestowanego kapitału wydaje się znacznie zawężać kategorię
wartości przedsiębiorstwa wyłącznie do jej aspektu statycznego.
Wartość przedsiębiorstwa, jako specyficznego dobra gospodarczego powinna być utożsamiana z wartością wykonanej produkcji
oraz usług, co wskazuje na dynamiczny aspekt wartości przedsiębiorstwa (A. Jaki, Wycena przedsiębiorstwa. Pomiar i ocena wartości., Zakamycze, Kraków 2000, s. 28). Podejściem, które uwzględnia
zarówno dynamiczny, jak też statyczny charakter wartości przedsiębiorstwa jest koncepcja wartości ekonomicznej. Wartość ekonomiczną przedsiębiorstwa (podobnie jak wartość jakiegokolwiek
innego dobra) definiuje się jako kwotę pieniężną, którą kupujący
jest w stanie zapłacić teraz w zamian za oczekiwane przyszłe przepływy pieniężne. Tak sformułowana definicja ekonomicznej wartości przedsiębiorstwa opiera się na posiadanej przez nie wartości
wymiennej. Równocześnie jednak koncepcja wartości ekonomicznej zasadza się na zdolności aktywu lub roszczenia do dostarczania
jego posiadaczowi strumienia wolnych przepływów pieniężnych
150
(D. Zarzecki, Metody wyceny przedsiębiorstw, Fundacja Rozwoju
Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999, s. 25), co wymaga posiadania przez przedsiębiorstwo wartości użytkowej. Jak zauważa
A. Jaki posiadanie przez przedsiębiorstwo wartości użytkowej stanowi weryfikator dla celowości ponoszonych nakładów. (A. Jaki,
op. cit., s. 25)
Nadwyżka wartości ekonomicznej nad księgową jest powszechnie uznawana jako niezarejestrowany (niezaksięgowany) goodwill. Poszukiwaniom źródeł wartości firmy zostały poświęcone liczne badania zarówno w przedsiębiorstwach zagranicznych, jak i w Polsce.
Z wyników badań ankietowych uzyskanych przez M. Marcinkowską wykonanych na próbie największych polskich przedsiębiorstw
wynika, że wśród źródeł wartości firmy wymieniano głównie zasoby niematerialne warunkujące sprawność funkcjonowania organizacji (m.in. kwalifikacje pracowników, renomę , tradycję, sieć
dystrybucji, znajomość rynku i konkurencji, lojalność klientów),
z pominięciem zasobów materialnych oraz źródeł finansowania.
Mając na uwadze zakres informacji o zasobach przedsiębiorstwa
prezentowany w sprawozdaniu finansowym M. Marcinkowska
proponuje spojrzenie na zasoby przedsiębiorstwa jak na górę lodową. Zgodnie z prezentowaną koncepcją widoczne w sprawozdaniu
finansowym zasoby materialne stanowią tylko wierzchołek góry
wystający ponad lustro wody. Większość zasobów niematerialnych
pozostaje ukryta po wodą (por. M. Marcinkowska, Niematerialne
źródła wartości przedsiębiorstwa, op. cit., 192). Spostrzeżenia te
znajdują potwierdzenie w licznych analizach zasobów przedsiębiorstwa prowadzonych przez zwolenników koncepcji zarządzania
wartością dla akcjonariuszy. Autorzy ci wskazują, że proces tworzenia wartości przedsiębiorstwa wymaga zupełnie nowego spojrzenia na zasoby przedsiębiorstwa. Dla kreacji wartości konieczne
jest poszukiwanie nowych kombinacji aktywów, których tradycyjne systemy rachunkowe nie potrafią ani rozpoznać, ani zmierzyć.
(R.E.S. Boulton, B.D. Libert, S.M. Samek, Odczytując kod wartości.
WIG – Press Warszawa 2001, s. XVI). Pomnażanie wartości wymaga
uzupełnienia rozpatrywanych zasobów o składniki organizacyjne
(niematerialne) tj. pracowników, dostawców, klientów oraz organi-
151
zację. Równocześnie należy zaznaczyć, że zarządzanie wartością dla
akcjonariuszy nie oznacza odkrycia nowych zasobów przedsiębiorstwa – mają one swoje miejsce w dotychczasowym zbiorze wiedzy
o zarządzaniu przedsiębiorstwem. Różnica jednak polega na tym,
że dotychczas aktywa te były rozpatrywane oddzielnie, podczas
gdy dla procesu kreacji wartości istotne jest współdziałanie wszystkich zasobów przedsiębiorstwa. Opracowany przez R. Boultona,
B. Liberta oraz S. Sameka model dynamiki wartości uwzględnia
pięć grup aktywów: aktywa rzeczowe, aktywa finansowe, klientów,
pracowników i dostawców oraz aktywa organizacyjne, które wiążą
pozostałe zasoby. Model ten umożliwia menedżerom lepszą identyfikację i wykorzystanie potencjału wszystkich aktywów mających
kluczowe znaczenie dla sukcesu we współczesnej gospodarce oraz
pomaga w uchwyceniu wartości, która dotychczas pozostaje niewykorzystana i nierejestrowana. Istnieją również opracowania, w których akcentowane jest nawet nadrzędne znaczenie zarządzania
zasobami niematerialnymi nad zarządzaniem rzeczowymi składnikami majątku. Te niewidzialne zasoby przedsiębiorstwa często
są definiowane, jako kapitał intelektualny, który jest przedstawiany metaforycznie, jako korzenie wartości przedsiębiorstwa leżące
u postaw jego „widocznych” części np. budynków czy produktów.
(A. Sopińska, Istota kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, [w]:
Pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, praca zbiorowa
pod Re. P. Wachowiaka, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
Warszawa 2005, s. 43-44). To kapitałowi intelektualnemu przypisuje się zdolność tworzenia od 50% do 90% wartości generowanej
przez przedsiębiorstwo dla jago właścicieli. (R. Dzinkowski, The
Measurement and management of Intellectual Capital, International Federation of Accountants, 1998 – cytat za M. Marcinkowska,
Niematerialne źródła wartości przedsiębiorstwa, op.cit., 197). ��
Postrzeganie kapitału intelektualnego jako zasobu przedsiębiorstwa
zaowocowało dynamicznym rozwojem teorii zarządzania przedsiębiorstwem, czego wymiernym efektem jest chociażby koncepcja
zarządzania wiedzą czy też zarządzania kapitałem klienta (por. RC.
Blattberg, G. Getz, J. S. Thomas, Klient jako kapitał. Budowa cennego majątku relacji z klientem i zarządzanie nim. Wydawnictwo
152
MT Biznes Sp. z o.o. 2004, s. 25). Współczesny rozwój analizy strategicznej przedsiębiorstwa wyraźnie zmierza w kierunku nadania
większego znaczenia niematerialnym zasobom przedsiębiorstwa.
Zarówno koncepcja strategicznej karty wyników zaproponowana
przez R. Kaplana i P. Nortona, jak również koncepcja wyodrębniania mikroczynników kształtujących wartość postulowana przez
T. Coplanda, T. Kollera, J. Murrina oraz A. Blacka, P. Wrighta
i J.E Bachmana wyraźnie wskazują na konieczność uwzględniania
obok czynników finansowych także te niefinansowe.
Przedstawione rozbieżności w księgowym oraz ekonomicznym
postrzeganiu aktywów przedsiębiorstwa muszą prowadzić do
różnic w ich wycenie. Aktywa przedstawione w bilansie przedsiębiorstwa stanowią tylko tą część jego zasobów, które mieszczą się
w definicji ustawowej, w myśl której aktywa to kontrolowane przez
jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości,
powstałe w wyniku przeszłych zdarzeń, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych. (Ustawa
z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowości, art. 3, ust.1, pkt. 12). Standard
ten wyraźnie odrzuca możliwość ujmowania pozamajątkowych
zasobów przedsiębiorstwa w bilansie. Niezaprzeczalna zdolność
do przynoszenia przedsiębiorstwu korzyści ekonomicznych, możliwość wyceny są argumentami niewystarczającymi. Wniosek ten
potwierdzają kierunki zmian we współczesnej sprawozdawczości
finansowej. Opracowany przez IASB i FASB projekt sprawozdania
finansowego nie zakłada wprowadzenia do bilansu (sprawozdania z sytuacji finansowej) nowych aktywów niematerialnych. Pomimo, że celem formułowanym przez samych projektodawców
wobec sprawozdawczości finansowej jest przekazanie dawcom
kapitału, a głównie inwestorom informacji umożliwiających ocenę
kwot, horyzontu czasowego oraz niepewności przyszłych przepływów pieniężnych (J. Gierusz, Ocena przygotowanego przez IASB
i FASB projektu sprawozdania finansowego, Zeszyty Teoretyczne
Rachunkowości, tom 56 (112), Warszawa 2010, s. 51) – nowe sprawozdanie finansowe w dalszym ciągu koncentruje się na zwiększeniu przejrzystości prezentacji dotychczas rozpoznawanych przez
rachunkowość zasobów, poprzez ich przypisanie do działalności
153
gospodarczej, finansującej lub zaniechanej. Wydaje się , że proponowany projekt nie wpisze się w realizację zadania stawianego przed
współczesną rachunkowością w postaci zmniejszenia luki wartości
pomiędzy księgową i rynkową wyceną wartości przedsiębiorstwa.
Projekt ten nie przedstawia żadnych nowych obszarów ani metod
pomiaru wartości zasobów przedsiębiorstwa. (por. E. Walińska,
Sprawozdawczość finansowa XXI wieku – bez granic? [w]: Rachunkowość wczoraj, dziś, jutro, praca zbiorowa SKWP Warszawa 2007,
s. 338-339). Obiektywnie oceniając jednak propozycje raportowania
opracowywane przez międzynarodowe organizacje księgowych
należy wspomnieć o opublikowanym w czerwcu 2009 roku projekcie dotyczącym zasad sporządzania tzw. komentarza zarządu do
sprawozdania finansowego, w którym zaleca się prezentowanie
m.in. informacji o kluczowych zasobach przedsiębiorstwa, relacjach
przedsiębiorstwa z interesariuszami oraz finansowych i niefinansowych miernikach dokonań przedsiębiorstwa. Wydaje się, że te dodatkowe informacje znacznie poprawiłyby użyteczność sprawozdania finansowego dla inwestorów nie burząc dotychczasowych
fundamentów sprawozdawczości finansowej. (por. M. Masztalerz,
Użyteczność sprawozdań finansowych dla inwestorów giełdowych
w świetle finansów klasycznych i behawioralnych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 57 (113), warszawa 2010, s. 50).
3. Koszt księgowy a ekonomiczny
Rozbieżności w księgowym oraz ekonomicznym postrzeganiu
przedsiębiorstwa nie ograniczają się jedynie do problemu identyfikacji i wyceny jego zasobów, lecz równie mocno dotykają rozpoznania kosztów oraz w konsekwencji pomiaru wyniku finansowego. Ustawa o rachunkowości jedną definicją określa koszt i stratę – jako
uprawdopodobnione zmniejszenia w okresie sprawozdawczym
korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości, w formie zmniejszenia wartości aktywów, albo zwiększenia wartości
zobowiązań i rezerw, które doprowadzą do zmniejszenia kapitału
własnego lub zwiększenia jego niedoboru w inny sposób niż wyco-
154
fanie środków przez udziałowców lub właścicieli (Ustawa z dnia
29.09.1994 r. o rachunkowości, art. 3, ust. 1, pkt. 31). W świetle tej
definicji prawie każde zużycie zasobów oraz prawie każdy wzrost
zobowiązań staje się księgowo kosztem lub stratą. Rozróżnienie pomiędzy kosztem a stratą wymaga uzgodnienia celu zużycia czynników produkcji. Jak pisze A. Jarugowa „koszt zawsze wiąże się
z określonym efektem działalności. Jego ponoszenie powinno być
celowe i na normalnie oczekiwanym poziomie” (Rachunek kosztów
i rachunkowość zarządcza, red. A. Jarugowa, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2000, s. 27). Te spostrzeżenia uwypuklają ekonomiczne rozumienie kosztu, jako nakładu niezbędnego
dla osiągnięcia zamierzonego efektu. Poziom ponoszonych kosztów powinien, zatem wynikać bezpośrednio z technicznych norm
zużycia czynników produkcji, technologii, warunków organizacyjnych, naturalnych. Tymczasem w praktyce księgowej do zaewidencjonowania kosztu często wystarcza prawidłowo sporządzony
dokument pozwalający jednoznacznie określić wartość zużytych
zasobów lub wzrost zobowiązania. Celowość poniesionego nakładu jest rozważana jedynie w sytuacjach niosących ryzyko nie uznania poniesionego nakładu, jako koszt uzyskania przychodu. Takie
podejście może prowadzić do nadmiernego zużywania czynników
produkcji – czyli w sensie ekonomicznym marnotrawstwa.
Konsekwencją obowiązku dokumentowania kosztu dla celów
księgowych jest pomijanie w księgowym rachunku kosztów tzw.
kosztów utraconych korzyści, czyli kosztów stanowiących miarę
korzyści, które zostały utracone lub których trzeba było się wyrzec, kiedy wybór jednej możliwości działania wymagał rezygnacji
z innych. (C. Drury, Rachunek kosztów, Wydawnictwo naukowe
PWN, Warszawa 1995, s.50). Skutkiem ekonomicznym tego zjawiska jest osiąganie nieoptymalnych w danych warunkach wyników
finansowych. Dla inwestorów takie działania mają charakter straty
ekonomicznej.
Jednakże najistotniejsze różnice w księgowym i ekonomicznym postrzeganiu kosztów prowadzenia działalności gospodarczej wyłaniają się na gruncie kosztu kapitału. Koszt kapitału jest
szczególnym kosztem, który podlega szacunkowi, nie zaś szczegó-
155
łowej kalkulacji sporządzanej w oparciu o dokumentację księgową.
Księgowa ewidencja kosztów całkowicie ignoruje koszt kapitałów
własnych, traktując je jako darmowe. Koszty finansowe uwzględniają jedynie odsetki, prowizje i różnice kursowe związane z pozyskaniem tzw. odpłatnych kapitałów obcych, w Polsce najczęściej
kredytów bankowych. Pomimo znacznego udziału zobowiązań
handlowych w strukturze kapitałowej przedsiębiorstwa koszt korzystania z tzw. kredytu kupieckiego wyrażający się w utraconych
opustach za wcześniejszą płatność „ginie” w zawyżonych w stosunku do cen gotówkowych cenach zużywanych czynników produkcji. Brak informacji o utraconych korzyściach z tytułu opustu za
płatność powoduje błędne przekonanie o możliwości darmowego
wykorzystywania zobowiązań z tytułu dostaw i usług, jako źródła
finansowania działalności.
Wymienione niedoskonałości księgowego postrzegania kosztów
z powodzeniem rekompensują wdrażane w przedsiębiorstwach
systemy controllingu wykorzystujące odpowiednie narzędzia ekonomicznego pomiaru i oceny poziomu zużycia wszystkich zasobów
przedsiębiorstwa.
4. Zysk księgowy a ekonomiczny
Opisane rozbieżności w księgowym i ekonomicznym postrzeganiu kosztów przekładają się na krytykę zysku księgowego jako
miernika efektywności gospodarowania. Jak pisze P. F. Drucker
zysk – jest złudzeniem rachunkowym- zyski nie istnieją; istnieją tylko odroczone koszy utrzymania się w interesach. Co najważniejsze
kapitał stanowi jeden z zasobów. Nie ma żadnych wolnych zasobów. Dlatego też minimalnym kosztem utrzymania się w biznesie
jest koszt kapitału (P. F. Drucker.: Zarządzanie w czasach burzliwych, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Nowoczesność Warszawa 1995, s. 34). A. Rappaport wymienia trzy główne przyczyny,
dla których zysk nie nadaje się jako standard oceny alternatywnych
strategii do pomiaru wyników przedsiębiorstwa (A. Rappaport:
Wartość dla akcjonariuszy, WIG PRESS Warszawa 1999 , s. 16):
156
– zróżnicowanie standardów rachunkowości umożliwiające zmiany zysku w zależności od m.in. sposobu wyceny aktywów, systemu amortyzacji ewidencji kosztów poniesionych na badania
i rozwój,
– brak uwzględnienia konieczności inwestowania,
– ignorowanie zmian wartości pieniądza w czasie.
Przedmiotem krytyki jest również fakt, że zysk księgowy może
być przedmiotem celowej manipulacji ze strony zarządu prowadzącej do kształtowania pożądanego przez zarząd wizerunku firmy w
oczach właścicieli, instytucji finansowych oraz innych zainteresowanych. W celu zaciągnięcia kredytu, wzrostu wiarygodności u kontrahentów lub przeprowadzenia nowej emisji akcji zarząd może
stworzyć tendencyjnie pozytywny wizerunek firmy. Natomiast
w celu ograniczenia lub zaniechania wypłat z zysku zarząd może
poszukiwać sposobów obniżenia wyniku finansowego (M. Sierpińska, Polityka dywidendy w spółkach kapitałowych, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 29). Krytycy zysku księgowego,
jako miary efektywności gospodarowania podkreślają, że w kalkulacji zysku księgowego nie wykorzystywane są współczesne osiągnięcia w dziedzinie finansów: zmiany wartości pieniądza w czasie,
ryzyko prowadzenia działalności oraz koszty pozyskania kapitału.
(D. Wędzki, Strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa. Przepływy pieniężne a wartość dla właścicieli. Oficyna Ekonomiczna,
Kraków 2003, s. 22). Wnikliwi analitycy poprawności procesu odnoszenia kosztów do przychodów podnieśli problem skutków
stosowania w wycenie zapasów metody FIFO. W ten sposób przychodom wyrażonym w cenach bieżących przeciwstawia się koszty
ustalone w oparciu o ceny historyczne. Jak zauważa B. Micherda
– systematyczny spadek siły nabywczej pieniądza, w którym mierzone są zarówno przychody, jak i koszty sprawia, że „koszt sprzedany” nie spełnia merytorycznych warunków kosztu reprodukcji
zużytych zasobów (B. Micherda, Problemy wiarygodności sprawozdania finansowego, Difin, Warszawa 2006, s. 124).
Wyzwanie stworzenia spójnej koncepcji celu przedsiębiorstwa
i sposobu pomiaru stopnia jego realizacji podjął A. Rappaport, który pierwszy przedstawił koncepcję wzrostu wartości dla akcjona-
157
riuszy jako nadrzędnego celu współczesnego przedsiębiorstwa.
Realizacja celu w postaci wzrostu wartości dla akcjonariuszy oznacza, konieczność pokrywania z przychodów ze sprzedaży nie tylko
wszystkich kosztów związanych z działalnością operacyjną, ale też
kosztów pozyskanego kapitału, zarówno obcego jak i własnego.
Podstawowe pytanie stawiane obecnie zarządom przedsiębiorstw
powinno zatem dotyczyć nie poziomu zysku księgowego, lecz poziomu zysku ekonomicznego rozumianego jako nadwyżka zysku
operacyjnego po opodatkowaniu nad kosztem kapitału zainwestowanego w przedsiębiorstwo.
5. Zakończenie
Różnice w księgowym i ekonomicznym postrzeganiu aktywów
i kapitałów przedsiębiorstwa oraz osiąganych przez nie zysków są
faktem. Przedstawione rozważania prowadzą do refleksji nad tym,
czy krytyka księgowego spojrzenia na majątek i kapitały przedsiębiorstwa oraz sposób kalkulacji zysku mogą wyraźnie podważać
efekty prac międzynarodowych organizacji księgowych nad ulepszaniem standardów rachunkowości w celu jak najbardziej rzetelnego i jasnego przedstawiania sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw w sprawozdaniach finansowych. B. Micherda rozważając
zagadnienie wiarygodności sprawozdań finansowych wskazuje, że
problem ten odnosi się do trzech dziedzin: rachunkowości, analizy
finansowej oraz badania sprawozdania finansowego. Dziedziny te,
rozpatrywane łącznie określić można mianem szeroko rozumianej
rachunkowości, a wiarygodność sprawozdania finansowego traktować kompleksowo, tj. łącznie z systemem ocen i opinii związanych
z tym sprawozdaniem. B. Micherda, Problemy wiarygodności….,
op. cit., s. 20).
Jakości informacji prezentowanych w sprawozdaniach finansowych nie można oceniać bez uwzględnienia fundamentalnych zasad rachunkowości. W kontekście przedstawionych opinii warto
wspomnieć o dwóch: zasadzie kontynuacji działalności oraz zasadzie ostrożnej wyceny.
158
Wycena aktywów i pasywów realizowana w warunkach kontynuacji działalności znacznie odbiega od tej sporządzanej w warunkach likwidacji przedsiębiorstwa. Wycena uwzględnia zatem podpisane umowy handlowe, kredytowe, umowy o pracę, które rzutują
na poziom ponoszonych kosztów, ale też jakość relacji z klientami
wyznaczającą możliwe do osiągnięcia ceny sprzedaży majątku pozostającego na dzień bilansowy w zapasach oraz realizację należności.
Zasada ostrożnej wyceny stanowiąca fundament rachunkowości zabezpiecza inwestorów przed próbami nadmiernie optymistycznych
szacunków dotyczących wartości posiadanych aktywów. Współczesne standardy rachunkowości coraz szczerzej wykorzystują rachunek zdyskontowanych przepływów pieniężnych, jako narzędzie
wspomagające procesy wyceny aktywów i pasywów. Wycena dla
potrzeb księgowych wymaga wiedzy eksperckiej z wielu dziedzin.
Osoby sporządzające sprawozdanie finansowe dysponują często
profesjonalnymi wycenami wartości ekonomicznej poszczególnych
aktywów i zobowiązań. To co różni księgowego od inwestora to konieczność zachowania zawodowego sceptycyzmu, który nakazuje
zasada ostrożnej wyceny. Księgowy wykorzystuje wycenę wartości
ekonomicznej w celu rozstrzygnięcia czy aktywa nie utraciły wartości, a nie spekulowania, co do możliwych wzrostów. Takie podejście oczywiście może zostać poddane krytyce. Jak zauważa A. Ehrbar –„Sprawozdania finansowe malują portret przedsiębiorstwa
z punktu widzenia grabarza. Bilans po przeszacowaniu aktywów
(w dół) i utworzeniu rezerw na możliwe koszty w przyszłości, nie
jest miarą funduszy, czyli kapitału, który zaryzykowali inwestorzy.
Bilanse ukazują raczej minimalną kwotę, której likwidator mógłby
się spodziewać z wyprzedaży aktywów” (A. Ehrbar, EVA. Strategia
tworzenia wartości przedsiębiorstwa. WIG-Press Warszawa 2000,
s. 132). Z drugiej jednak strony surowe lecz jasne reguły prezentacji
sytuacji ekonomiczno finansowej przedsiębiorstwa mogą stanowić
siłę standardów rachunkowości w warunkach, gdy czytający sprawozdanie finansowe jest świadomy zasad księgowej wyceny oraz
ustalania wyniku finansowego. Istnienie różnic w księgowym i ekonomicznym spojrzeniu na działalność gospodarczą nie może przesądzać więc o nieprzydatności sprawozdawczości finansowej.
159
Wykaz literatury
1. Blattberg RC., Getz G., Thomas J. S., Klient jako kapitał. Budowa cennego majątku relacji z klientm i zarządzanie nim. Wydawnictwo MT Biznes Sp. z o.o. 2004.
2. Boulton R.E.S., Libert B.D., Samek S.M., Odczytując kod wartości. WIG-Press Warszawa 2001.
3. Dobiegała – Korona B., Herman A. (red.), Współczesne źródła
wartości przedsiębiorstwa, Difin, Warszawa 2006.
4. Drucker P. F.: Zarządzanie w czasach burzliwych, Akademia
Ekonomiczna w Krakowie, Nowoczesność Warszawa 1995.
5. Ehrbar A., EVA. Strategia tworzenia wartości przedsiębiorstwa.
WIG-Press Warszawa 2000.
6. Gierusz J., Ocena przygotowanego przez IASB i FASB projektu
sprawozdania finansowego, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 56 (112), Warszawa 2010.
7. Jaki A., Wycena przedsiębiorstwa. Pomiar i ocena wartości.,
Zakamycze, Kraków 2000.
8. Masztalerz M., Użyteczność sprawozdań finansowych dla inwestorów giełdowych w świetle finansów klasycznych i behawioralnych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 57
(113).
9. Micherda B., Problemy wiarygodności sprawozdania finansowego, Difin, Warszawa 2006.
10. Rappaport A.: Wartość dla akcjonariuszy, Wartość dla akcjonariuszy, WIG PRESS Warszawa 1999.
11. Sierpińska M., Polityka dywidendy w spółkach kapitałowych,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
12. Sopińska A., Istota kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa,
[w] : Pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, praca
zbiorowa pod Re. P. Wachowiaka, Szkoła Główna Handlowa
w Warszawie, Warszawa 2005.
13. Walińska E., Sprawozdawczość finansowa XXI wieku – bez
granic? [w]: Rachunkowość wczoraj, dziś, jutro, praca zbiorowa SKWP Warszawa 2007.
160
14. Wędzki D., Strategie płynności finansowej przedsiębiorstwa.
Przepływy pieniężne a wartość dla właścicieli. Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
15. Zarzecki D., Metody wyceny przedsiębiorstw, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1999.
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Dr Marzena Adamczyk
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu
Rola organizacji międzynarodowych
w zapobieganiu i łagodzeniu
kryzysów finansowych
The role of international
organizations in preventing
and mitigating financial crises
Streszczenie
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie roli, jaką pełnią
międzynarodowe organizacje finansowe, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Światowy w zapobieganiu
oraz łagodzeniu skutków kryzysów finansowych pojawiających się
w gospodarce światowej. Tak postawiony cel główny wymaga wyjaśnienia podstawowych pojęć związanych z kryzysami finansowymi. Realizacja tych celów wpłynęła na dobór analityczno-opisowej
metody badawczej oraz źródeł informacji.
Summary
The purpose of this study is to show the role played by international financial organizations such as International Monetary Fund
and World Bank in the prevention and mitigation of financial crises
in the global economy. Just put the main objective requires an explanation of basic concepts associated with financial crises. Attaining
these objectives influence the selection of analytical-described research methods and sources of information.
162
Słowa klucze: kryzys finansowy, globalne zarządzaniegospodarkami, globalna architektura finansowa
Key words: financial crisis, global zarządzaniegospodarkami,
the global financial architecture
1. Wstęp
Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się wysokim
stopniem liberalizacji i deregulacji przepływów handlowych oraz finansowych. Utrzymanie równowagi na międzynarodowych rynkach
finansowych, w związku z pogłębiającym się procesem globalizacji,
staje się coraz trudniejsze. Liberalizacja przepływów, zarówno handlowych jak i kapitałowych, sprzyja z jednej strony rozwojowi gospodarki
światowej, a z drugiej przenoszeniu się zjawisk negatywnych. Szczególnie rynki finansowe, które osiągnęły wysoki stopień rozwoju i oferują różnorodne produkty, wykazują dużą niestabilność, skłonność do
zmian cen aktywów, co z kolei może być powodem wystąpienia zjawisk kryzysowych. Zjawiska te, jeśli występują na rynku jednego kraju,
potrafią bardzo szybko przenieść się na rynki innych krajów. Kryzysy
finansowe pojawiają się w gospodarce światowej, z coraz to większą
częstotliwością i mają coraz gwałtowniejszy przebieg. W związku
z tym, niezbędne stają się działania, które wykraczają poza politykę
poszczególnych państw, a skupiają się na stabilizacji globalnego rynku
finansowego. W odpowiedzi powstała koncepcja stworzenia tzw. globalnej architektury finansowej (ang. global financial architecture), która
jest elementem szerszej koncepcji globalnego zarządzania gospodarkami wszystkich krajów (ang. global governance).1Ważną rolę odgrywają
w tej kwestii międzynarodowe organizacje finansowe, w szczególności Międzynarodowy Fundusz Walutowy (ang. International Monetary
Fund – IMF) oraz Bank Światowy (ang. World Bank)2. Organizacje te
1 M. Desai, Y. Said, Global Governance and Financial Crises, Routledge, New York
2004, s. 13-15.
2 Bank Światowy to potoczna nazwa Międzynarodowego Banku Odbudowy
i Rozwoju (ang. International Bank for Reconstruction and Development – IBRD).
Marzena Adamczyk – Rola organizacji międzynarodowych...
163
zainicjowały powołanie tzw. Forum Stabilności Finansowej, którego
podstawowym zadaniem jest nadzór nad tworzeniem oraz wprowadzaniem międzynarodowych standardów, dotyczących różnych
aspektów oraz segmentów rynków finansowych.
2. Kryzys finansowy – istota i rodzaje
Kryzysy finansowe można zdefiniować jako epizody gwałtownych zmian na rynku finansowym, wiążące się z niedoborem płynności i/lub niewypłacalnością uczestników rynku oraz interwencjami władz publicznych, mającymi na celu zapobieżenie tej sytuacji.3
Najczęściej można wyróżnić cztery rodzaje kryzysów finansowych: walutowe, bankowe, zadłużenia zagranicznego oraz systemu finansowego.
Do wyjaśniania zjawisk kryzysowych, we współczesnej gospodarce światowej, wykorzystuje się bardzo często model P. Minsky’ego, który zauważył, że do kryzysu finansowego może doprowadzić stabilność ekonomiczna, sprzyjająca wzrostowi optymizmu
na rynku, który to wzrost przekłada się na podwyższenie prognoz
rentowności, w niektórych obszarach, które z kolei są przyczyną
zwiększonej ilości inwestycji, a co za tym idzie, rosnącej akcji kredytowej, podczas której:4
• Inwestorzy, widzący dobrą sytuację na rynku i zwiększone
możliwości kredytowe, zaczynają inwestować w coraz bardziej
ryzykowne przedsięwzięcia, zwiększa się ich skłonność do zadłużania (kredyty konsumpcyjne – na zakup mieszkań, domów,
samochodów, inwestycyjne – na rozwój działalności oraz spekulacyjne – na zakup aktywów związany z chęcią zysku),
• banki pożyczają pieniądze podmiotom, którym wcześniej nie
udzieliłyby kredytu,
3 M. Bordo, B. Eichengreen, D. Klingiebiel, M.S. Martinez-Peira, Is Crisis Problem
Growing More Severe? “Economic Policy. A European Forum”, 2000, No 32, s. 55.
4 W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny, przebieg, skutki,
prognozy, wyd. CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa 2009, s. 15 i Współczesny kryzys gospo
darczy. Przyczyny – przebieg – skutki, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2009, s. 34.
164
• powstaje proces follow-the-leader, który polega na ciągłym zwiększaniu się liczby uczestników rynku, pragnących również zarobić,
• tworzy się bańka spekulacyjna (nawarstwienie dużej ilości irracjonalnych, nierentownych inwestycji), która prowadzi do nadmiernego zadłużenia podmiotów, problemów z płynnością na
rynkach finansowych. Bańka w rezultacie może pęknąć, co może
w bardzo negatywny sposób odbić się na podmiotach gospodarczych, gospodarkach narodowych poszczególnych państw, jak
również na gospodarce światowej jako całości.
3. Wpływ wybranych organizacji
międzynarodowych na zjawisko
kryzysu finansowego
Wysokie koszty kryzysów finansowych oraz fakt, że w bardzo
szybkim tempie potrafią się rozprzestrzenić w skali międzynarodowej, powodują dyskusję nad reformą międzynarodowej architektury finansowej. Celem tej reformy jest zwiększenie skuteczności działań, w zakresie przede wszystkim zapobiegania kryzysom,
ale również łagodzenia skutków kryzysów, które już wystąpiły.5
Przebudowa tego systemu zaczęła się już w 1999 roku, kiedy to powstało Forum Stabilności Finansowej, którego członkami są przedstawiciele Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku
Światowego, Banku Rozrachunków Międzynarodowych (ang. Bank
for International Settlements – BIS), Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (ang. Organization for Economic Cooperation and
Development – OECD) oraz przedstawiciele siedmiu krajów grupy
G-7 (Stanów Zjednoczonych, Kanady, Niemiec, Francji, Wielkiej
Brytanii, Japonii i Włoch). Jednak kryzys, który wystąpił ostatnio,
5 S. Miklaszewski, L. Mesjasz, E. Molendowski, P. Małecki, J. Pera, M. Bieda,
J. Garlińska-Bielawska, Międzynarodowe stosunki gospodarcze u progu XXI wieku,
DIFIN, Warszawa 2003, s. 136.
165
postawił kolejne wyzwania przed organizacjami międzynarodowymi więc budowa międzynarodowej architektury finansowej jest
stale kontynuowana.
Najważniejszymi z organizacji międzynarodowych, które angażują się w łagodzenie i zapobieganie kryzysom są MFW i BŚ. Są
organizacjami, które jako jedyne w sytuacji kryzysowej, udzielają
krajom znacznej pomocy finansowej. Umożliwiają one państwom
członkowskim zaciągnięcie pożyczek w celu uzyskania kapitału
potrzebnego na ratowanie gospodarki narodowej poprzez poprawę
płynności sektora bankowego, zmniejszenie bieżącego zadłużenia
państwa czy dofinansowania dla przedsiębiorstw. Obie organizacje uzależniają udzielenie pomocy od wprowadzenia specjalnych
programów, mających uporządkować sferę finansową i budżetową, dzięki zwiększeniu nadzoru nad bankami i instytucjami finansowymi, nakazowi wprowadzenia jasnych i przejrzystych zasad
funkcjonowania systemu finansowego, ograniczeniu wydatków
rządowych oraz wprowadzeniu zmian w systemach świadczeń socjalnych.
Podstawowe funkcje MFW to wspieranie stabilności międzynarodowego systemu walutowego oraz pomoc w przezwyciężaniu
trudności w równoważeniu bilansów płatniczych. Są one bardzo
istotne z punktu widzenia pojawiających się w gospodarce światowej kryzysów. Organizacja ta jest gwarantem światowego systemu finansowego, z czego wynika konieczność udzielania pomocy
finansowej krajom członkowskim, które znalazły się w sytuacji
kryzysowej. Od początku swojej działalności MFW wielokrotnie
udzielał pomocy najbardziej tego potrzebującym krajom. Aktywność MFW zwiększyła się w latach osiemdziesiątych podczas kryzysu zadłużeniowego, później na początku lat dziewięćdziesiątych,
gdy fala kryzysów ogarnęła Europę, i wreszcie pod koniec lat dziewięćdziesiątych, gdy kryzysy pojawiły się w Azji, Europie, Ameryce Południowej i Łacińskiej. Wraz z ewolucją rynków finansowych
i rozwojem globalizacji zmieniały się sposoby działania MFW i programy pomocowe. Fundusz poza pomocą finansową dla krajów dotkniętych kryzysami, udziela również innej niefinansowej pomocy
w formie konsultacji z krajami członkowskimi nt. ich sytuacji eko-
166
nomicznej, szkoleń tematycznych dla administracji poszczególnych
państw, czy programów mających na celu monitorowanie oraz profilaktykę przeciw drastycznym załamaniom walutowym6
Mimo tych wszystkich pozytywnych działań MFW, jest on bardzo ostro krytykowany przez środowisko naukowe, jak również
przez poszczególne kraje. Szczególnie krytyce są poddane programy dostosowawcze, do których przystąpienie było warunkiem
otrzymania pomocy. Programy same w sobie zakładały równoważenie bilansów płatniczych, ograniczenie deficytu budżetowego,
dewaluację waluty, czy też utrzymanie wysokiej stopy procentowej.
Taka polityka gospodarcze nie zawsze była dobra dla krajów i doprowadziła niektóre z nich do jeszcze większego ubóstwa. Programy MFW przeprowadzane wraz z Bankiem Światowym były praktycznie jednakowe dla wszystkich państw potrzebujących pomocy,
niezależnie od ich specyfiki. Pod adresem funduszu padają również oskarżenia o to, że niektóre kraje były faworyzowane np. Egipt
i Turcja, które fundusz wspierał finansowo przez ponad 40 lat.7
MFW pod wpływem krytyki sformułował w 2006 r. strategię
dalszego rozwoju, w której zwrócono przede wszystkim uwagę na
reformę nadzoru nad krajami członkowski, który w obecnej sytuacji
nie do końca spełnia swoją rolę. Chodzi w szczególności o wzmocnienie wielostronnych konsultacji w celu rozwiązywania zagrożeń
systemowych, rozszerzenie wewnętrznej grupy konsultacyjnej nt.
kursów walut o główne kraje wschodzące, wzmocnienie analizy
ryzyka makroekonomicznego i jego interakcji oraz formułowanie
regionalnych planów pracy koncentrujących się na problemach poszczególnych regionów. Drugą kwestią, na którą zwrócono uwagę,
jest potrzeba zmiany roli Funduszu na rynkach krajów wschodzących, w szczególności chodzi o dokonywanie dokładniejszych analiz makroekonomicznych oraz wzmocnienie nadzoru nad rynkami
finansowymi w tych krajach, wprowadzenie nowych instrumentów
6 Por. M. Wróblewski, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy wo
bec kryzysów walutowych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 271-287, 302.
7 Międzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. J. Rymarczyka, PWE, Warszawa
2010, s. 333-334.
167
wsparcia dla krajów prowadzących rozważną politykę makroekonomiczną, ale mogących doświadczać przejściowych kłopotów.
Trzeci kierunek zmian dotyczy bardziej efektywnego zaangażowania w krajach o niskich dochodach. Kolejnym ważnym celem są
zmiany w zarządzaniu Funduszem, które powinny się koncentrować na wzmocnieniu siły głosów krajów wschodzących w procesie
decyzyjnym w MFW, adekwatnie do ich roli w gospodarce światowej oraz przejrzyste reguły wyłaniania zarządu oraz dyrektora
generalnego Funduszu.8
W ramach MFW powstało Niezależne Biuro Ocen (IEO – Inde
pendent Evaluation Office), które zajmuje się przygotowaniem niezależnych opinii nt. skuteczności działania Funduszu oraz opracowuje zmiany, jakie Fundusz musi wprowadzić. Obszary zmian
proponowane przez Biuro pokrywają się w dużej mierze z tymi
proponowanymi przez sam Fundusz, są jednak dużo głębsze i bardziej precyzyjne. Zwraca przede wszystkim uwagę na konieczność
wprowadzenia zmian w zakresie zarządzania kryzysowego, które
jest elementem kluczowym w sytuacji, kiedy zjawiska kryzysowe
mają bardzo destrukcyjny charakter i potrafią zachwiać poszczególnymi rynkami, całymi gospodarkami narodowymi, a nawet gospodarką światową.9
Zmiany odnoszące się do zarówno do programów pomocowych Funduszu, nadzoru nad ich realizacją, jak i do struktury kwot
udziałowych i zarządzania Funduszem są sukcesywnie wprowadzane przez Fundusz. Szczególnie duże zmiany zostały wprowadzone w 2009 roku.
Drugą ważną organizacją, która ma udział w łagodzeniu skutków i zapobieganiu kryzysom jest Bank Światowy. Jest to organizacja, której priorytetem jest wspieranie długofalowego wzrostu
gospodarczego w celu zmniejszania ubóstwa na świecie poprzez
finansowanie konkretnych projektów rozwojowych. Kryzysy, które
8 A Medium-Term Strategy for the IMF: Meeting the Challenge of Globalization,
International Monetary Fund, Washington 2006, www.imf.org i E. Chrabonszczewska,
Międzynarodowe Organizacje Finansowe, Wyd. SGH, Warszawa 2005, s. 92-94.
9 Por. M. Wróblewski, wyd. cyt., s. 327-331.
168
pojawiły się w XX wieku spowodowały, że wystąpiła potrzeba rozszerzenia oferty finansowej Banku o programy udostępniane w sytuacji wystąpienia kryzysów finansowych. Ustalił on nawet swoją
własną definicję kryzysu finansowego, uznając za kryzys sytuację,
gdy w państwie występują, jednocześnie bądź w krótkim odstępie
czasowym, silne załamanie sektora bankowego oraz duże problemy w sferze makroekonomicznej danego kraju10.
W odróżnieniu od Międzynarodowego Funduszu Walutowego,
Bank Światowy udzielał pomocy głównie na ratowanie sektora bankowego poprzez zapobieganie utracie jego płynności. Drugim celem
pożyczek BŚ było zapanowanie nad powstaniem nadmiernej deprecjacji waluty krajowej państw ogarniętych recesją. Kolejnym powodem udzielenia pomocy była chęć przywrócenia zagrożonym krajom
wiarygodności wśród inwestorów. Większość programów pomocowych odnoszących się do kryzysów była realizowana w porozumieniu z MFW. Kwoty przekazane przez Bank Światowy są znacznie
mniejsze niż te wypłacone przez MFW, jednak w kolejnych kryzysach
w ramach nabywania doświadczenia BŚ zwiększał swoją pomoc.11
Podobnie jak w przypadku działań Międzynarodowego Funduszu Walutowego, decyzje podjęte i wcielone w życie przez Bank
Światowy, zostały poddane krytyce. Swoje wątpliwości zgłaszały
najczęściej kraje rozwijające się, będące najliczniejszą grupą odbiorców pomocy BŚ. Ich zastrzeżenia nie dotyczyły bezpośrednio
instrumentów pożyczkowych, lecz związanych z nimi programów
dostosowawczych, których wprowadzenie było jednym z warunków otrzymania pomocy finansowej. Programy te, kierowane do
różnych krajów, tak naprawdę opierały się o te same zasady, o liberalizację rynków i wdrożenie idei wolnego rynku, niezależnie
od tego, jakich państw dotyczyły. Taka polityka nie zawsze była
zgodna z prowadzoną wcześniej przez potrzebujące wsparcia kraje.
Wskazano również na wysokie koszty, jakie musiały ponieść społeczeństwa przy wprowadzaniu reform. Najczęściej były to koszty
związane ze wzrostem bezrobocia oraz spadkiem płac realnych.
10 11 Tamże, s. 351.
Tamże, s. 355-357.
169
Dodatkowo krytycy sugerowali, że programy dostosowawcze prowadziły do pogłębiania się nierówności społecznych.12
Sama organizacja broni się przed tymi zarzutami, twierdząc,
że efekty jej programów są pozytywne, a czynniki takie jak niska
inflacja, ograniczenie roli państwa w gospodarce, czy rozszerzenie
wymiany międzynarodowej w dłuższym okresie wpływają pozytywnie na gospodarki i społeczeństwa również.
4. Rola Forum Stabilności Finansowej
w zapobieganiu kryzysom finansowym
Rozwojem i upowszechnianiem międzynarodowych standardów finansowych zajmuje się Forum Stabilności Finansowej (Fi
nancial Stability Forum – FSF), które zostało utworzone w 1999 roku
przez państwa szczytu G7, a jego członkami są wspomniani już
wcześniej przedstawiciele MFW, Banku Światowego, BIS, OECD
oraz przedstawiciele siedmiu krajów grupy G-7. Forum wyznaczyło 12 kluczowych standardów „zdrowego” systemu finansowego
podzielonych na trzy podstawowe grupy, za tworzenie których odpowiadają różne instytucje. Zaliczamy do nich:13
• Komitet Bazylejski ds. Nadzoru Bankowego (ang. Basel Commit
tee on Banking Supervision – BCBS),
• Komitet ds. Globalnego Systemu Finansowego (ang. Committee
on the Global Financial System –CGFS),
• Komitet ds. Systemów Płatności i Rozliczeń (ang. Committee on
Payment and Settlement Systems – CPSS),
• Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Brudnych Pieniędzy
(ang. Financial Action Task Force on Money Laundering – FATF),
• Międzynarodowe Stowarzyszenie Nadzoru Ubezpieczeń (ang.
International Association of Insurance Supervisors – IAIS),
• Rada ds. Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (ang.
International Accounting Standards Board – IASB),
12 13 Tamże, s. 357
www.financialstabilityboard.org
170
• Międzynarodowa Rada Standardów Rewizji Finansowej (ang.
International Auditing and Assurance Standards Board – IAASB),
• Międzynarodowy Fundusz Walutowy (ang. International Mone
tary Fund – IMF),
• Międzynarodowa Organizacja Komisji Papierów Wartościowych (ang. International Organization of Securities Commissions IOSCO),
• Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. Organi
zation for Economic Cooperation and Development – OECD),
• Grupa Specjalna w ramach CPPS/IOSCO ds. giełdowych systemów rozliczeń (ang. CPSS/IOSCO Task Force on Securities Settle
ments Systems,
• Grupa Specjalna BCBS/IOSCO ds. Regulacji Pośrednictwa Finansowego (ang. BCBS Transparency Group and IOSCO TC Wor
king Party on the Regulation of Financial Intermediaries).
Podzielono je na trzy podstawowe dziedziny (patrz tabela 1).
Tab. 1. Standardy stabilności międzynarodowego systemu finansowego
Dziedzina
1. Przejrzystość polityki
makroekonomicznej
i rozpowszechniane
danych
Kodeksy i standardy
1. Kodeks dobrych praktyk dla
przejrzystości polityki monetarnej
i finansowej
IMF
2. Kodeks dobrych praktyk
i przejrzystości polityki budżetowej
IMF
3. Specjalne Standardy
Upowszechniania Danych/Specjalny
System Upowszechniania Danych
IMF
4. Upadłość i prawa wierzycieli
5. Zasady zarządzania
2. Infrastruktura instytucji
i rynków
Odpowiedzialny
za tworzenie
Word Bank
OECD
6. Międzynarodowe standardy
rachunkowości
IASB
7. Międzynarodowe standardy
audytu
IFAC
8. Fundamentalne zasady dla
systemów płatności
Rekomendacje dla giełdowych
systemów rozliczeń
3. Nadzór i regulacja nad
sektorem finansowym
CPSS
CPSS/IOSCO
9. 40 rekomendacji przeciwko praniu
brudnych pieniędzy
9 rekomendacji przeciwko
finansowemu terroryzmowi
FATF
10. Kluczowe zasady efektywnego
nadzoru bankowego
BCBS
11. Przedmiot i zasady regulacji giełd
papierów wartościowych
12. Zasady nadzoru ubezpieczeń
171
IOSCO
IAIS
Źródło: www.financialstabilityboard.org
W odpowiedzi na kryzys, który wystąpił w Stanach Zjednoczonych
FSF w kwietniu 2008 roku opublikowało raport z zaleceniami związanymi z poprawą jakości rynków finansowych i zwiększeniem odporności instytucji w nich uczestniczących. Zalecenia odnosiły się do: 14
• wzmocnienia nadzoru nad kapitałem, rozważnym zarządzaniem ryzykiem i płynnością,
• zmian w zakresie roli i wykorzystywania ratingów kredytowych,
czyli oceny ryzyka kredytowego, dokonywanej przez wyspecjalizowane agencje, takie jak Moody’s, czy Fitch Ratings),
• polepszenia szybkości reagowania władz na zagrożenia,
• ustalenia konkretnych sposobów radzenia sobie z załamaniami
systemu finansowego,
• konieczności dokonania przez Radę Międzynarodowych Standardów Rachunkowości poprawek związanych z ujawnianiem
informacji pozabilansowych oraz metodologii wyceny.
Regulacje związane z kapitałem odnoszą się do zwiększenia ilości aktywów, jakie banki muszą posiadać, aby móc udzielać kre14 Report of the Financial Stability Forum on Enhancing Market and Institutional
Resilience, Financial Stability Forum, Szwajcaria 2008, s. 2-4,www.financialstabilityboard.org/publications/r_0804.pdf
172
dytów oraz podniesienia wymogów kapitałowych potrzebnych dla
zmniejszenia ryzyka związanego z niespłacaniem przez dłużników
zobowiązań wobec banków.15
Wytyczne dotyczące ryzyka obejmują wzmocnienie nadzoru
nad bankami, a dokładniej nad ich sposobem zarządzania ryzykiem
oraz przeprowadzanie regularnych stress-testów. Forum w swoim
raporcie zdecydowanie zachęca instytucje finansowe do publikacji
raportów na temat podejmowanego przez nie ryzyka.
Rok po opublikowaniu raportu, podczas szczytu G-20 ustalono,
że Forum Stabilności Finansowej zostanie zastąpione Radą Stabilności Finansowej, w skład której wchodzą członkowie FSF, państwa
G-2016, Hiszpania oraz Komisja Europejska. Skład forum został powiększony ze względu na rozwijający się globalny kryzys XXI wieku. Kraje G-20 zadecydowały, że nowopowstała Rada Stabilności
Finansowej wraz z MFW ma za zadanie stworzenie mechanizmu
wczesnego ostrzegania przed możliwością wystąpienia poważnego zaburzenia gospodarczego. Zadaniem rady będzie również stałe
monitorowanie postępu wdrażania nowych regulacji, oraz identyfikowanie bieżących zagrożeń stabilności finansowej.17
5. Podsumowanie
Współczesna gospodarka światowa charakteryzująca się wysokim stopniem liberalizacji daje wiele możliwości i korzyści podmiotom gospodarczym i państwom, które funkcjonując w coraz
bardziej otwartej, zglobalizowanej, a jednocześnie bardzo współzależnej przestrzeni międzynarodowej, mogą osiągać dzięki temu
15 Tamże.
G-20 obejmuje następujące państwa: Arabię Saudyjską, Argentynę, Australię,
Brazylię, Chiny, Francję, Indie, Indonezję, Japonię, Kanadę, Meksyk, Niemcy, Repu
blikę Korei, Republikę Południowej Afryki, Rosję, Turcję, USA, Wielką Brytanię,
Włochy oraz Unię Europejską.
17 A. Gradziuk, Plan G-20 ożywienia i reform gospodarki światowej, Polski
Instytut Spraw Międzynarodowych, Biuro Badań i Analiz, „Biuletyn” nr 19/2009,
s. 1.
16 Marzena Adamczyk – Rola organizacji międzynarodowych...
173
wymierne korzyści. Oprócz nich procesy te niosą z sobą jednak
wiele zagrożeń. Podstawowym zagrożeniem jest możliwość wystąpienia kryzysów finansowych, które mogą być bardzo destrukcyjne w skutkach, bardzo kosztowne, a ponadto przez sieć powiązań
handlowych i finansowych mogą rozprzestrzeniać się bardzo szybko w całej gospodarce światowej. Szczególne znaczenie w walce ze
skutkami kryzysów, jak i, a może przede wszystkim w zapobieganiu kryzysom odgrywają międzynarodowe organizacje finansowe,
w szczególności MFW i BŚ, które nie tylko wspomagają finansowo
w sytuacji kryzysowej, ale zwracają uwagę również na wprowadzanie zmian, które w przyszłości mogłyby zapobiec powtórce takiej sytuacji. Ich działalność była w ostatnich latach bardzo szeroko
krytykowana i w związku z tym obie organizacje dokonują szeregu zmian dotyczących zarówno udzielanej pomocy, jak również
zmian organizacyjnych. Ostatnie doświadczenia kryzysowe pokazały, że organizacje te są niezbędnym elementem międzynarodowej architektury finansowej. Przy tak ogromnych powiązaniach w
gospodarce światowej tylko działania skoordynowane na szczeblu
ponadnarodowym mogą przynieść pozytywne efekty w łagodzeniu i zapobieganiu kryzysom finansowym. Za przyczynę ostatniego kryzysu finansowego uznaje się wady w funkcjonowaniu
sektora finansowego oraz niedostateczne regulacje i nadzór finansowy. W związku z tym bardzo istotną rolę pełni Rada Stabilności
Finansowej, której celem jest upowszechnianie zasad zdrowego
systemu finansowego. Jej działania mają przede wszystkim efekt
prewencyjny. Jeżeli uda się wprowadzić w poszczególnych krajach zalecenia Rady, w przyszłości będzie możliwe wcześniejsze
zauważenie nadchodzących zjawisk kryzysowych i skuteczniejsze
przeciwdziałanie im.
Bibliografia
1. A Medium-Term Strategy for the IMF: Meeting the Challenge
of Globalization, International Monetary Fund, Washington
2006.
174
2. Bordo M., Eichengreen B., Klingiebiel D., Martinez-Peira M.S.,
Is Crisis Problem Growing More Severe? „Economic Policy.
A European Forum” no 32/2000.
3. E. Chrabonszczewska, Międzynarodowe Organizacje Finansowe, Wyd. SGH, Warszawa 2005.
4. Desai M., Said Y., Global Governance and Financial Crises, Routledge, New York 2004.
5. Gradziuk A., Plan G-20 ożywienia i reform gospodarki światowej, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Biuro Badań
i Analiz. „Biuletyn” nr 19/2009.
6. Międzynarodowe stosunki gospodarcze, pod red. J. Rymarczyka, PWE, Warszawa 2010.
7. Miklaszewski S., Mesjasz L., Molendowski E., Małecki P., Pera
J., Bieda M., Garlińska-Bielawska J., Międzynarodowe stosunki go
spodarcze u progu XXI wieku, DIFIN, Warszawa 2003.
8. Nawrot W., Globalny kryzys finansowy XXI wieku. Przyczyny,
przebieg, skutki, prognozy, Wyd. CeDeWu Warszawa 2009.
9. Report of the Financial Stability Forum on Enhancing Market and In
stitutional Resilience, Financial Stability Forum, Szwajcaria 2008,
www.financialstabilityboard.org/publications/r_0804.pdf.
10. Wróblewski M., Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank
Światowy wobec kryzysów walutowych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2009.
11. Współczesny kryzys gospodarczy. Przyczyny – przebieg –
skutki, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2009.
12. www.imf.org
13. www.financialstabilityboard.org
14. www.worldbank.org
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
KONTEKST ETYKI I SPECYFIKA JĘZYKA
KOMUNIKATÓW REKLAMOWYCH SKIEROWANYCH
DO SEGMENTU DZIECIĘCEGO
Ethicks context of advertising
message aimed at
the children`s segment
Streszczenie
Celem artykułu jest rozpoznanie specyficznych cech i form językowych w reklamie dziecięcej warunkujących jej skuteczność oraz
wskazanie rangi regulacji prawnych oraz potrzeby etycznej ewaluacji przekazów skierowanych do bardzo wrażliwego segmentu.
Dzieci stają się coraz częstszymi adresatami przekazów reklamowych. Stanowią ważną grupę docelową, bo odgrywają nie tylko
rolę konsumentów, ale także wpływających na decyzje o zakupach
w rodzinie.
Wskazana grupa konsumentów ze względu na etap rozwoju
psychofizycznego jest szczególnie podatna na przekaz reklamowy, ale jednocześnie nie potrafi racjonalnie ocenić docierających
informacji. Dlatego należy zdać sobie sprawę z potrzeby ograniczeń prawno-etycznych w zakresie reklamy skierowanej do
dzieci.
Mówiąc o języku reklamy, ma się na myśli przede wszystkim język sloganu reklamowego, czyli hasło, sugestywne sformułowanie dające się łatwo zapamiętać.
176
przyjemnościowo-zabawowe informacje o atrybutach towarów.
Summary
The rationale of the article titled “Ethics context and specifics of
advertising message addressed to children’s market segment” is to
identify the characteristic features and language forms in advertisements for children which will be a conditioning stimulus for their
effectiveness and the indication the importance of legal regulations
and the need for ethical evaluation of the message directed to a very
sensitive and vulnerable audience.
Children are becoming more and more frequent addressees of
advertisement message. They form important target audience because they are not only consumers but they also influence the decisions of their parents concerning the purchase of goods for the
family.
This consumer group due to the stage of their psychophysical
development is particularly vulnerable to the advertisement message but also is not able to reasonably evaluate the information obtained. Therefore it is important to understand the need for legal
and ethical regulations in the area of advertisements directed to
children.
By the notion of the language of advertisements, I mean first of
all the language of an advertisement slogan, that is a phrase formulated suggestively which is easy to remember.
Commercials and advertisements directed to children involve
first of all pleasurable and playful information about the attributes
of the goods. Simultaneously with the tendency for the advertisements to speak the language of small children and teenagers, there
is a visible care to attach the customer from early years with the
particular brand.
Joanna Łodziana-Grabowska – Kontekst styki i specyfika języka...
177
Słowa klucze: reklama dziecięca, język reklamy, etyczny kontekst przekazu reklamowego.
Keywords: advertisements directed to children, the language of
an advertisement, ethics context of advertising message.
Wstęp
Reklama jest szczególną formą procesu komunikowania się
przedsiębiorstwa z rynkiem.
Amerykańskie Stowarzyszenie Marketingu (AMA) definiuje reklamę jako „masową, odpłatną i bezosobową formę prezentowania oferty sprzedaży przez określonego sprzedawcę”.1 Reklama
obejmuje zatem te działania, które dotyczą prezentacji odbiorcom
nieosobowej, płatnej i zidentyfikowanej ze sponsorem informacji
o ofercie lub organizacji.2
Reklamę charakteryzują następujące cechy:3
• jest werbalną i/lub wizualną informacją,
• ma zidentyfikowanego sponsora,
• jest przekazywana odbiorcom za pomocą jednego lub więcej mediów,
• jest płatna przez nadawcę (sponsora)”.
Ze względu na środki przekazu wyróżnia się: reklamę telewizyjną, radiową, prasową, pocztową, zewnętrzną, kinową, specjalną,
internetową.
Biorąc pod uwagę nośniki informacji reklamowej i ich oryginalność, a zatem nietypowość, wyróżnia się tzw. reklamę ambientową. Reklama ambientowa to reklama wykorzystująca niestandardowe, oryginalne nośniki reklamowe. Coraz częstsze stosowanie
przez firmy tego typu przekazu reklamowego spowodowane jest
1 Pr. zbiorowa pod red. J. Altkorna, Podstawy marketingu, Instytut Marketingu,
Kraków 2006, s. 271.
2 J. Łodziana-Grabowska, Efektywność reklamy, PWE, Warszawa 1996, s. 13. Por.
M. Laszczak, Psychologia przekazu reklamowego, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków 2000, s. 15.
3 Tamże, s. 13-14.
178
częściowym uodpornieniem się klientów na standardowe formy reklamowe.4 Ambient reklamowy – to rodzaj przekazu, który polega
na umieszczania reklam w niezwykłych miejscach, początkowo nie
branych pod uwagę jako dobre miejsce na reklamę, jak np. podłogi, pistolety do nalewania paliwa i wewnętrzne strony drzwi w
toaletach. Nie wyklucza żadnego medium, korzysta ze wszystkich
możliwych metod i środków komunikacji z odbiorcą (np. organizowanie pozorowanych manifestacji i protestów ulicznych, umieszczanie reklam na taśmach podawczych przy sklepowych kasach,
barwienie wody w fontannie przed kinem).
Ze względu na specyficzną grupę odbiorców, która została ujęta
w artykule analizę odniesiono do tych mediów, które są nośnikami
informacji kierowanej do dzieci. Dlatego też skoncentrowano się na
reklamie telewizyjnej i prasowej.
Należy dodać, że decyzje reklamodawców odnośnie środków
przekazu są przemyślane i celowe. Wybieranymi środkami reklamy są głównie telewizja oraz prasa, gdyż dziecko odbiera otoczenie przede wszystkim poprzez doznania wzrokowe i kolorystykę,
a znane postaci, które widzi przemawiają najbardziej do małego
widza.
Celem artykułu jest identyfikacja specyfiki elementów przekazu
reklamowego (przesłania i jego realizacji) skierowanego do segmentu dziecięcego, rozpoznanie specyficznych cech i form językowych,
stosowanych w reklamie dziecięcej oraz wskazanie charakterystyk
małego konsumenta, decydujących o jego poziomie wrażliwości,
która zobowiązuje – w kontekście prawa i etyki – do jego ochrony.
Stąd wynika potrzeba etycznej ewaluacji przekazów, skierowanych
do bardzo wrażliwego segmentu. Główny problem artykułu dotyczy wyjaśnienia, na czym polega skuteczna realizacja przesłania
w reklamie dziecięcej oraz – poprzez egzemplifikację – jaki jest jej
wpływ na małego adresata.
4 Zob. zasady tworzenia i przykłady: http://www.bullseye.webzine.pl/2007/
reklama-ambientowa-captive-media/ (02.05.2009)
179
Kategoria dzieci jako segmentu
docelowego przekazów reklamowych Agencje reklamowe, odpowiadając na zapotrzebowanie producentów dóbr, w coraz większym stopniu próbują, poprzez kreatywne
pomysły i niestandardowe środki przekazu, trafiać do kolejnych
grup konsumentów. Wiele przedsiębiorstw, przewidując coraz
większy wzrost konkurencji, kieruje swoje zainteresowanie w stronę przyszłych konsumentów, w tym przede wszystkim dzieci.
Brak jednolitej unijnej regulacji poświęconej prawom dzieci
sprawia, że w różnych dokumentach nie występuje jedno pojęcie dziecka. Akty i regulacje UE posługują się zarówno pojęciem
dziecka, jak i osoby małoletniej. Raz poprzez „dziecko” rozumie
się osoby do 18 roku życia, innym razem granicę ustala się na
21 lat lub tylko 14. Na przykład z punktu widzenia prawa karnego, które chroni dzieci m.in. przed wyzyskiem i wykorzystywaniem seksualnym stosuje się definicję zgodną z Konwencją o Prawach Dziecka (18 lat). Jednak w dyrektywie z 2004 r., która mówi
o swobodzie przemieszczania się i osiedlania osób jako obywateli
Unii, mówi się, że prawo to przysługuje również „dzieciom do
21 roku życia”. Natomiast w 1988 r. wydano dyrektywę w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich w zakresie
bezpieczeństwa zabawek. Tu dziecko rozumiane jest jako osoba
do 14 roku życia.5
Opisując wybrany segment należy wskazać na cechy dziecka, które wyróżniają je jako odbiorcę reklamy i mają wpływ na
jego percepcję komunikatów. Cechą dzieci jako konsumentów
jest duża sugestywność i brak możliwości przeciwstawiania się
wpływom perswazji. Dzieci charakteryzują się dużą skłonnością
do nieświadomego naśladowania zachowań podziwianych przez
siebie osób, nawet bez zachęty i nacisków z ich strony. Posiada5 C. Mik, Prawa dziecka w Unii Europejskiej – aspekty prawno-traktatowe. W: Materiały
z konferencji Rzecznika Praw Dziecka, 16 czerwiec 2004, http://209.85.229.132/search?q=cache:sHB5pxxE9oJ:www.brpd.gov.pl/publikacjeskany/RzeczPrawUEdruk.
pdf+wiek+dziecka+w+Unii+Europejskiej&cd=2&hl=pl&ct=clnk (02.05.2009). Zob. też:
http://zsp5.scholaris.pl/samorzad/konwencja_praw_dziecka.htm (01.05.2009).
180
nie osoby do naśladowania jest konieczne do rozwoju moralnego
dziecka.6
Należy także podkreślić, że dzieci wcześnie spostrzegają, że prestiż społeczny zwiększa atrakcyjność i pozycję w otoczeniu i w grupie, do której należą. Waga przywiązywana do symboli statusu
społecznego zmienia się w zależności od wieku. Dzieci młodsze
szczególne znaczenie przypisują posiadaniu zabawek i swobodzie.
Dla dzieci starszych materialnymi symbolami statusu społecznego są ubiór, sprzęt sportowy, własne radio, MP3, MP4 czy telefon
komórkowy. A o tych produktach informuje i przekonuje do nich
reklama.
Wpływ reklam na dzieci
i kontekst etyki reklamy
Dzieci stanowią ważną grupę docelową, bo odgrywają nie tylko
rolę konsumentów, ale wpływających na decyzje o zakupach w rodzinie.
Rozpatrując reklamę dziecięcą w kontekście etyki należy zauważyć, że wątpliwości etyczne budzi przede wszystkim sposób odbioru reklam przez same dzieci. Większość z nich z zainteresowaniem
ogląda reklamy, łatwo zapamiętuje przekazywane w nich treści
i slogany. W wielu przypadkach reklamy budzą w dzieciach natychmiastową chęć posiadania. Do najbardziej nieetycznych reklam
skierowanych do dzieci należą te, które:
• Pokazują produkty w sposób nierealistyczny – w ten sposób wykorzystują naturalną ufność i brak doświadczenia dzieci. Najczęściej dotyczy to cech produktu, takich jak rozmiary (np. zabawki
większe niż są w rzeczywistości), wygląd (zabawki o atrakcyj6 A. Jachnis, J. Terelak, Psychologia konsumenta i reklamy, Oficyna Wydawnictwa
Branta, Bydgoszcz 1998, s. 351.
181
niejszej kolorystyce), wartość (produkty przedstawiane jako bardzo wartościowe), trwałość (zabawki i przybory pokazane jako
niezużywające się), techniczne możliwości (zabawki posiadające
nadzwyczajne cechy typu umiejętność mówienia, latania itp.).
Jest to szczególnie niebezpieczne w przypadku małych dzieci,
które nie rozumieją, że jest to tylko zabieg artystyczny.
• Wprowadzają w błąd – poprzez ukrywanie informacji o: konieczności zakupu dodatkowych produktów komplementarnych (np.
baterii do zabawek), oddzielnym kupowaniu dwóch produktów
przedstawionych w jednej reklamie (np. zabawek) oraz przeznaczeniu produktów dla dzieci w określonym wieku (reklamy nic
mogą przedstawiać, że produkt jest przeznaczony dla każdego
dziecka, podczas gdy posługiwać się nim będą mogły tylko dzieci posiadające umiejętności nabywane np. wraz z wiekiem).
• Zagrażają rozwojowi dziecka – poprzez pokazywanie przemocy,
naruszania prawa lub obowiązujących norm społecznych.
• Pokazują, że posiadanie produktu zapewnia przewagę nad innymi
dziećmi np. fizyczną (dziecko jest silniejsze), społeczną (dziecko
jest bardziej lubiane), psychologiczną (dziecko jest mądrzejsze).
• Sugerują, że produkt należy się dziecku – pod wpływem takich reklam dzieci zaczynają upominać się o zakup produktu, którego
rodzice nic mogą lub nic chcą im kupić. Reklamy nie powinny
zachęcać dzieci do nakłaniania innych do zakupu reklamowanych produktów.
• Pomniejszają autorytet rodziców – w ten sposób mogą oddziaływać
reklamy, które stwarzają wrażenie, że rodzice kupujący dany
produkt bardziej troszczą się o swoje dzieci niż inni.
Popularnym sposobem wywierania wpływu na dzieci jest łączenie
reklamy z filmami lub programami telewizyjnymi dla dzieci. Na rynek
wprowadzane są produkty (głównie zabawki) znane dzieciom z telewizji. Sponsorami filmów i programów telewizyjnych są producenci
zabawek, którzy, finansując je, mają zapewnioną dodatkową reklamę.7
Spełniając postulaty wielu środowisk zaniepokojonych niekorzystnym wpływem telewizji i reklam na kształtowanie postaw
7 R. Nowacki, Reklama, Difin, Warszawa 2006, s. 237.
182
i wyborów dzieci i młodzieży, w Ustawie o radiofonii i telewizji
z 29 grudnia 1992 r. umieszczono liczne zakazy dotyczące reklam
skierowanych do niepełnoletnich:8
• nawołujących bezpośrednio małoletnich do nabywania produk
tów lub usług;
• zachęcających małoletnich do wywierania presji na rodziców
lub inne osoby w celu skłonienia ich do zakupu reklamowanych
produktów lub usług:
• wykorzystujących zaufanie małoletnich, jakie pokładają w ro
dzicach, nauczycielach i innych osobach;
• w nieuzasadniony sposób ukazujących małoletnich w niebez
piecznych sytuacjach;
• oddziałujących w sposób ukryty na podświadomość.
Ponadto, na podstawie przepisu art. 16b ust. 3 pkt. 4. Ustawy
reklama nie może zagrażać fizycznemu, psychicznemu lub moralnemu rozwojowi małoletnich.
Warto zwrócić uwagę, iż pojęcie małoletniego użyte w powyż
szych przepisach zastąpiło na mocy nowelizacji Ustawy z 2004
roku wcześniejsze, pochodzące z prawa karnego, określenie kręgu
chronionych osób jako „nieletnich”, co tym samym podwyższyło
de facto o jeden rok granicę wiekową wyznaczającą krąg osób chronionych.
Spośród aktów ustanawiających ograniczenia w zakresie reklamy poszczególnych produktów podstawowe znaczenie ma ustawa
o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
Ustawa ta w przepisie art. 131 ustanawiając dla piwa wyjątek od
zakazu reklamy i promocji alkoholu, wprowadza jednocześnie zastrzeżenia, iż reklama piwa nie może być kierowana do małoletnich, prowadzona w prasie młodzieżowej i dziecięcej, zaś na słupach i tablicach reklamowych i innych powierzchniach może być
prowadzona tylko, gdy 20% powierzchni reklamy zajmować będą
widoczne i czytelne napisy informujące o szkodliwości spożycia alkoholu lub o zakazie sprzedaży alkoholu małoletnim.
8 Zob. art. 16b ust. 2 Ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji,http://
bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009).
183
W związku z tym, że kodeksy reklamy zakazują nachalnej perswazji, w reklamie adresowanej do dzieci brak bezpośredniego nakłaniania, a pozostałe treści wyrażane są najczęściej przy zastosowaniu takich środków, które uniemożliwiają uchwycenie ich nakłaniającego
charakteru. Nic więc dziwnego, że dzieci pozytywnie charakteryzują
reklamy, bowiem nie uświadamiając sobie ich funkcji, traktują je jako
krótkie filmy. Dziecięcy bohaterowie reklam dążą do wytworzenia
więzi między odbiorcą rówieśnikiem, co często podkreślają zwroty
typu: „przyłącz się do nas”, „rośnij zdrowo”, „graj z nami” itp.9
Potrzeba ograniczeń w zakresie reklamy skierowanej do dzieci
nie jest oczywiście przez nikogo kwestionowana, gdyż jest to grupa
konsumentów, która ze względu na etap rozwoju psychofizycznego jest szczególnie podatna na przekaz reklamowy, ale jednocześnie nie potrafi racjonalnie ocenić docierających informacji.10
Elementy języka komunikacji
w reklamie skierowanej do dzieci Język reklam jest zestawem często zakodowanych środków perswazyjnych, wykorzystujących różne środki, argumenty, przesłanki, chwyty stylistyczne, metafory, niedomówienia, magiczne skojarzenia itp. Język reklamy wykorzystuje także skojarzenia, często
zaskakujące.
Słowo w reklamie przyjmuje postać pisaną lub mówioną, jest zależne od wybranego medium oraz inwencji nadawcy (np. w reklamie
telewizyjnej można użyć słowa mówionego, ale także skonstruować
ją wyłącznie z dźwięków, obrazów i słowa pisanego).
W reklamie radiowej słowo buduje emocje i nastrój. Największe znaczenie ma tu barwa głosu odtwórców, prędkość mówienia, zabarwienie emocjonalne.
9 Por. A. Ryłko-Kurpiewska, Dziecko – odbiorca traktowany instrumentalnie,
10 http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009). Zob. też: M. Ko
złowski, Reklama dla młodzieży, „Brief” Nr 57/2004, s. 18.
184
Słowo pisane pojawia się w reklamie prasowej, wydawniczej i ze
wnętrznej. Z pojęciem słowa pisanego związane jest liternictwo
i typografia. Liternictwo – to sztuka rysowania, konstruowania,
projektowania lub pisania liter (kaligrafia). Typografia – to dobór
czcionek, których firma będzie używała do konstruowania przekazów reklamowych.11
W dzisiejszej reklamie, również dziecięcej, zwłaszcza w stylizowanych na spontaniczność scenkach przeważa styl czasownikowy,
dynamiczny, w naturalnej perswazji bardziej wskazany. Dobrym
przykładem jest reklama cukierków Zozole, gdzie właśnie w wypowiedzi reklamowej taki styl dynamiczny jest bardzo wyraźnie zaznaczony poprzez czasowniki: „mają”, „zajadają”, „musują”, „nadchodzą”, „wolą”, „pasują”.
Inną częścią mowy o wyraźnie zaznaczonej pozycji w reklamie
jest przymiotnik. Przymiotnik zazwyczaj wymaga rzeczownikowego kontekstu. W reklamach skierowanych do dzieci te części mowy
(przymiotniki) mają zabarwienie znaczeniowo bardzo pozytywne
jak np. „wyjątkowy”, „mistrzowski”, „jedyny”, „wielki”, „ekstra
i stanowią obietnicę czegoś wyjątkowego, gdy dziecko będzie posiadaczem reklamowanego produktu.
Pokazując rolę przymiotnika w reklamie dziecięcej trzeba dodać,
że często występują one w wypowiedziach reklamowych w stopniu najwyższym, gdyż dzieciom imponuje to, co jest „naj…”, np.
„najlepsze” czy „najzabawniejsze”. Jak dowodzą badania podczas
opisywania reklam telewizyjnych, w słowniku dziecka najliczniej
pojawiają się następujące przymiotniki: dobry/najlepszy, nowy, duży,
owocowy i pyszny.12 I potwierdzeniem tego jest reklama, w której słyszymy: „Nowe, pyszne, witaminowo-owocowe Haribo”.
Mówiąc natomiast o imiesłowach w reklamie należy podkreślić,
że skracają one wypowiedź (a wypowiedzi reklamowe powinny
być krótkie, są przez to łatwiejsze do zapamiętania). Z form imie11 Szerzej na ten temat pisze A. Dejnaka, Strategia reklamy marki, produktów
i usług, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006, s. 51-53.
2004, s. 89.
185
słowowych stosuje się przeważnie te perswazyjnie sprawdzone, jak
„wypróbowany” czy „zdumiewający”.
W sferze leksyki, reklamy kierowane do dzieci korzystają ze
słownictwa dobrze znanego dzieciom i to najczęściej kolokwialnego. Nawet użycie neologizmów, w sensie wzbogacenia słownictwa,
nie tworzy zasobu słów mogących poszerzać wiedzę dzieci o rzeczywistości, a często może być nawet powodem błędnie stosowanych konstrukcji np. złożenie: czekotubka, czekozabawa, zestawienia:
czekoladowa pycha, wyrażenia: kapitalne klimaty, ale czad, ale jazda,
nazwy: Zozole, Huba Buba. Neologizmy spotykamy na przykład
w reklamie prasowej nowego soku Kubusia Scool, w której używa
się słowa „stylówka”, a przekaz reklamowy brzmi: „Pokaż innym
swoją stylówkę i wyraź się! Spróbuj nowego Kubusia Scool!”.13 Innym
przykładem jest reklama żelków i cukierków Akuku, w której postać
animowana stwierdza: „Dopiero teraz zakukałem” – co miało oznaczać „zrozumiałem”, ale jednocześnie celem było użycie słowa,
w którym występuje brzmienie nazwy reklamowanych słodyczy.
Kolejnym przykładem jest reklama soku „Pysio”, w której słyszymy: „reportero, senior bananas, smakos, fantastikos, truskawkos, malinos,
w nowe koloros”.
W tekście reklamowym, a zatem można powiedzieć perswazyjnym, zdania proste są dobitniejsze i celniejsze – jak pisze profesor
J. Bralczyk. Jeśli slogan jest zdaniem, to zwykle prostym – zdania
proste dobrze zaczynają i kończą tekst reklamy. Mówiąc: „Hari
bo – smak radości” prezentujemy świat atrakcyjnie prosty. A zatem
łatwiejszy do zrozumienia przez dziecko. Zdania proste nierozwinięte, które często w reklamach lapidarnie ujmują rzeczywistość,
bywają sugestywne.
Natomiast zdania złożone umożliwiają łączenie sensów, jakże
potrzebne w nakłanianiu. Oto baśniowa opowieść o dzieciach porwanych przez złą czarownicę. Dzieciom groził straszny los, ale „na
szczęście mama dała im pyszną mleczną czekoladę M&M’s, która
wyczyściła dzieciom buzie, w cudowny sposób uwolniła je i odprowadziła do domu”. Rozbicie tego zdania na kilka pojedynczych
13 „Kaczor Donald” Nr 08/2009, s. 27.
186
ujawniłoby miałkość wywodu i mogłoby zrodzić niepotrzebne pytania.14
Gdy autor tekstu reklamowego ma do wyboru konstrukcję
spójnikową i bezspójnikową, często wybiera raczej tę drugą. Przy
stopniu wyższym przymiotnika gramatycznie potrzebne jest wstawienie członu porównywanego – w reklamie można spokojnie powiedzieć, że Vibovit jest lepszy, nie mówiąc, od czego. Takie pominięcia zbliżają wypowiedź do wypowiedzi potocznej.15
Niekiedy można odnieść wrażenie, że w reklamie jest więcej
równoważników zdań niż pełnych zdań z orzeczeniem. Orzeczenia nie mają zazwyczaj slogany. Brak czasownika umożliwia wygodną i dostosowaną do odbiorcy aktualizację zdania, dynamizuje jego treść i sprawia, że staje się ona bardziej emocjonalna. Np.
„W prezencie naklejki”, „Oficjalny magazyn” (reklama miesięcznika „CAMP ROCK”)16 czy „Nowy numer KIM KOLWIEK w kioskach 20 lutego”.17 Inne przykłady to : „Haribo – smak radości”, „Za
bawa na okrągło” w reklamie żelków Jojo czy: „Nimm2 – żujki, łakocie
i witaminy”.
W tekstach perswazyjnych pewną rolę odgrywają paralelizmy,
czyli powtarzające się struktury składniowe, wypełnione nieco
innymi treściami. Odbiorcy podporządkowujący się rymom i rytmom jako sposobowi organizacji teksu, a przez to i świata przedstawionego, mogą ulec i paralelizmowi. W reklamie ten środek jest
wykorzystywany zwykle z jednym powtarzającym się członie, np.
„Zawsze czysto, zawsze sucho, zawsze pewnie”.18 Inny przykład
dotyczy reklamy soku dla dzieci: „Kubuś pyszny, Kubuś zdrowy,
Kubuś gęsty owocowy.”
W reklamie dziecięcej istotne znaczenie mają rym, gdyż łatwo wpadają w ucho i są łatwiejsze do zapamiętania. Oto kilka przykładów:
używa języka, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2004, s. 116-117.
15 Tamże, s. 116.
16 Kaczor Donald” Nr 09/2009, s.23.
17 „Kaczor Donald” Nr 08/2009, s.2.
używa języka, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2004, s. 116.
187
– „Siłę i zdrowie Gerber da tobie”,
– „Bo Paula to jest krowa na maksa odjazdowa” (reklama budyniu
„Paula”);
– „Bo Zozole wciąż musują i dlatego nam pasują” (reklama cukierków Zozole);
– „Jojo moto hej, hej! Na okrągło się śmiej!” (reklama żelków
Jojo).
Głównym elementem słownej reklamy jest slogan. Właściwie
napisany slogan długo kojarzony jest z reklamowym produktem
i informuje jego odbiorcę o jego cechach i korzyściach z jego nabycia. Dobre hasła reklamowe mogą pobudzić wyobraźnię wizualną
dziecka tak samo dobrze jak obraz. Slogan reklamowy zbudowany
jest na różnorodnych formach stylistycznych. Oto niektóre z nich:19
• Synonimy – są najliczniejszą grupą wyrazów o podobnym, bliskim znaczeniu, nazywamy je więc wyrazami bliskoznacznymi.
Używane reklamie, gdy trzeba zamiennie użyć tego samego wyrazu. Np. zozole, karmelki, żelki (reklama Zozoli) czy żelki, cukierki (reklama Akuku).
• Homonimy – wyrazy o jednakowym brzmieniu, ale różnych znaczeniach. Na przykład w reklamie żelków „Akuku” słyszymy:
„żelki, cukierki – te nadziane”.
Jedna z najpopularniejszych społecznych kampanii reklamowych również wykorzystywała tę formę stylistyczną. Jest to kampania pod hasłem „Pij mleko.
Będziesz Wielki!”. Nośnikami tej reklamy była telewizja, wspierana również przez materiały prasowe, spoty radiowe oraz reklamę
zewnętrzną.
Do picia mleka, będącego gwarantem zdrowia, zachęcają znani artyści i sportowcy (Kayah, Bogusław Linda, Jagna Marczułajtis
i Krzysztof Hołowczyc), a także osobistości ze świata bajek – Shrek.
A przymiotnik „wielki” można odnieść do wzrostu, siły lub popularności. A zatem każde dziecko, które pije mleko będzie duże
i sławne. Wielki, czyli zdrowy, silny, odnoszący sukcesy, wybitny.
19 Por. A. Dejnaka, Strategia reklamy marki, produktów i usług, Wydawnictwo
Helion, Gliwice 2006, s. 42-44.
188
• Antonimy – są to wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, a kontrast znaczeniowy uwydatnia się, gdy zestawiamy je w pary.
Wykorzystywane w celu podkreślenia funkcji produktu np.
„czarna czekolada z białym wnętrzem”.
• Personifikacja (uosobienie) – przedstawienie przedmiotów, zwierząt, roślin, pojęć abstrakcyjnych, zjawisk natury jako działających, mówiących postaci ludzkich. Wykorzystywana w reklamie animowanej, często humorystycznej. W reklamie budyniu
„Paula” słyszymy: „Krowa – mega gwiazda”, „krowa okulary
wkłada”; w reklamie „Zozoli” – „Zozole nadchodzą”; w reklamie żelków „Akuku” – postaci animowane rozmawiają, malują,
jeżdżą na rowerze.
• Metafora (przenośnia) – zestawienie dwóch lub więcej wyrazów,
które osobno znaczą co innego, a w zestawieniu nabierają nowego znaczenia. Pozwala na chwilę zatrzymać słuchacza. Metafora znajduje swoje miejsce w reklamie dziecięcej i młodzieżowej. Przykładem może być kampania reklamowa marki Heyah,
w której firma oferuje darmowe rozmowy. Określenie „luźne
gadki” oznacza rozmowy, które można prowadzić bez ograniczeń czasowych.
• Alegoria – motyw lub zestaw motywów, który poza znaczeniem
dosłownym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne np. „sowa” – ptak,
symbol mądrości. Jest to aluzyjne wyrażenie myśli bez dosłownego od
niesienia. I tak w reklamie animowanej soku „Leon” zwierzęta
oceniają lwa jako postać, która ma „fajne pomysły”. Lew (który
w domyśle jest królem zwierząt, a zatem mądry, „wie najlepiej”)
proponuje sok Firmy Hortex „Leon”: „Zwierzaki jeszcze wygrać
możecie, łyk soku z marchewki i pierwsi będziecie”, „I taki dziś z raj
du morał wypływa: Marchewka i owoce – tym się wygrywa.” Jednocześnie są to przykłady rymów, które tak bardzo sprawdzają się
w reklamie dziecięcej.
Mówiąc o hasłach, sloganach reklamowych należy wskazać na
występujące w nich ubóstwo językowe, które widoczne jest w samym sposobie wartościowania produktów. Szczególnie wyraziście
przedstawia się to w reklamach produktów spożywczych, kierowanych bezpośrednio do dzieci. Jako przykłady można podać takie
189
określenia, jak: danonkowe mleko słodkie i pyszne, chipsy Star Foods –
megasmaczne, czekolada Wedel – pyszna sprawa, Pysio – bardzo pyszny
sok. Odniesienie jedynie do walorów smakowych znajduje się tylko
w reklamach skierowanych do dzieci. W zacytowanych powyżej
hasłach widać wyraźnie nadużywanie niektórych słów, co zapewne jest podyktowane troską o dostosowanie językowego kształtu
komunikatu do językowych kompetencji odbiorcy.20
Mówiąc o języku reklamy, ma się na myśli przede wszystkim język sloganu reklamowego, czyli hasło, wypowiedź, sformułowanie
obrazowe, sugestywne dające się łatwo zapamiętać.
przyjemnościowo-zabawowe informacje o atrybutach towarów.
Zwroty pochodzące z reklam skierowanych do dzieci i młodzieży często przenikają do ich codziennego języka. Po sukcesie kampanii Sprite’a niezwykle popularny stał się wykorzystany w niej
sposób witania się – „He he”. Równie dużą popularnością cieszyło
się hasło „Nie bawisz się, nie żyjesz”. Nie tylko slogan z kampanii Sprite’a przedostał się do słownika młodzieży. Jeszcze do niedawna powtarzane hasło z reklamy telewizyjnej czekolady „Milka”: „a świstak siedzi i zawija je w te sreberka”, w zwrotach dzieci
i młodzieży oznaczało, że ktoś po prostu kłamie. Sentencja, która
przeniesiona została na grunt towarzyski, od dawna funkcjonuje
w kawałach i żartach. Przez długi czas była elementem marketingu
wirusowego w formie kartki, którą z upodobaniem wysyłali sobie
młodzi internauci. Być może dzięki tej reklamie niejednemu młodemu konsumentowi już zawsze to miłe zwierzątko kojarzyć się
będzie z czekoladą.21 Zamysłem kampanii było zapewne zwiększenie zainteresowania reklamowaną marką poprzez humorystyczny
przekaz, a nie uczynienie z hasła reklamowego „modnego powiedzenia”.
20 A. Ryłko – Kurpiewska, Dziecko – odbiorca traktowany instrumentalnie, „Mar
keting w Praktyce” Nr 8/2004, s. 13.
21 A. Lizon, Ryzykowny humor w reklamie, „Marketing w Praktyce” Nr 12/2004,
s. 18.
190
Podsumowując należy stwierdzić, że dzieci stają się coraz częstszymi adresatami reklam. Mali odbiorcy coraz częściej wpływają
już nie tylko na zakup zabawek, produktów z przeznaczeniem „dla
domu”, ale na wybory osób spoza ich najbliższego otoczenia. Dla
pozyskania uwagi dziecka stosuje się środki, które wzmacniają perswazję przekazu, ale w sposób na ogół uniemożliwiający dziecku jej
uchwycenie. W tym celu reklamy odwołują się do dziecięcych potrzeb, wykorzystują naiwność małego odbiorcy, stosują przejrzyste
i znane mu z doświadczenia konstrukcje fabularne i jednoznacznie
wartościują bohaterów. Przez to dzieci stają się wiernymi odbiorcami reklam i w sondażach określają je pozytywnie. Dla reklamodawców są one adresatami idealnymi, bo, czerpiąc przyjemność płynącą z odbioru reklam nie zauważają perswazji i namawiają dorosłych
do zakupów. Niestety, tym samy dzieci stają się instrumentami, co
wypacza ich podmiotowość jako samych odbiorców.22
Językoznawcy donoszą, że w ciągu kilku zaledwie lat wykształcił się styl reklamowy w języku polskim charakteryzujący się swoistym doborem środków językowych, ciekawym ich układem i organizacją tekstu. Odmiana ta dostarcza współczesnej polszczyźnie
potocznej nowych wyrazów i zwrotów, które jako modne szybko
się rozprzestrzeniają,23często w języku dzieci i młodzieży, czego
przykłady podano powyżej.
Literatura
1. Art. 16b ust. 2 Ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji,http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009).
2. Bralczyk J., Język na sprzedaż, czyli o tym, jak język służy w reklamie
i jak reklama używa języka, Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdańsk 2004.
22 A. Ryłko-Kurpiewska, Dziecko – odbiorca traktowany instrumentalnie, „Mar
keting w Praktyce” Nr 8/2004, s. 14.
2004, s. 87.
191
3. Dejnaka A., Strategia reklamy marki, produktów i usług, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2006.
4. http://bip.krrit.gov.pl/pl/bip/ustawa_ritv (31.03.2009).
5. Jachnis A., Terelak J., Psychologia konsumenta i reklamy, Oficyna
Wydawnictwa Branta, Bydgoszcz 1998.
8. Kozłowski M., Reklama dla młodzieży, „Brief” Nr 57/2004.
9. M. Laszczak, Psychologia przekazu reklamowego, Wydawnictwo
Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000.
10. Lizon A., Ryzykowny humor w reklamie, „Marketing w Praktyce”
Nr 12/2004.
11. Łodziana-Grabowska J., Efektywność reklamy, PWE, Warszawa
1996.
12. Mik C., Prawa dziecka w Unii Europejskiej – aspekty prawno – trak
tatowe. W: Materiały z konferencji Rzecznika Praw Dziecka,
16 czerwiec 2004, http://209.85.229.132/search?q=cache:sHB5pxxE9oJ:www.brpd.gov.pl/publikacjeskany/RzeczPrawUEdruk.pdf+wiek+dziecka+w+Unii+Europejskiej&cd=2&hl=pl&ct=clnk (02.05.2009). Zob. też: http://zsp5.scholaris.pl/
samorzad/konwencja_praw_dziecka.htm (01.05.2009).
13. Nowacki R., Reklama, Difin, Warszawa 2006.
14. Pr. zbiorowa pod red. J. Altkorna, Podstawy marketingu, Instytut
Marketingu, Kraków 2006.
15. Ryłko-Kurpiewska A., Dziecko – odbiorca traktowany instrumen
talnie, „Marketing w Praktyce” Nr 8/2004.
16. Samborska I., Dziecko i telewizja. Reklamy i bajki telewizyjne a za
chowania językowe współczesnego przedszkolaka, Wydawnictwo
ATH w Bielsku Białej, Bielsko-Biała 2004.
17. Zasady tworzenia i przykłady: http://www.bullseye.webzine.
pl/2007/reklama-ambientowa-captive-media/ (02.05.2009).
192
R
O
Z
P
R
A
W
Y
I
A
R
T
Y
K
U
Ł
Y
Tomasz Kochański
CHARAKTERYSTYKA MOBBINGU
W MIEJSCU PRACY
CHARACTERISTICS OF MOBBING
IN THE WORKPLACE
Streszczenie
Artykuł przybliża pojęcie mobbingu i działań mobbingowych.
Prezentuje typy i cechy mobbera, w kontekście kształtowania się w
przedsiębiorstwie klimatu niszczenia konkurencji dla przełożonego,
efektem czego jest odejście z organizacji najbardziej kreatywnych,
najwartościowszych pracowników. Konieczność walki z mobbingiem ukazana została jako jeden z podstawowych warunków prawidłowego zarządzania firmą, związanych z odpowiedzialnością
pracodawcy za atmosferę pracy i sytuacje swoich pracowników.
Summary
The article introduces the concept of bullying and actions mobbingowych. It presents the types and characteristics mobber, in shaping the climate in the company of destroying competition for the
superior, which provides a departure from the organization’s most
creative, most valuable employees. The need to combat bullying has
been depicted as one of the basic conditions for proper management
of the company, relating to liability of employers for working atmosphere and situations of their employees.
Słowa klucze: mobbing, zarządzanie potencjałem ludzkim
Keywords: bullying, Human Resources Management
194
1. Pojęcie mobbingu
Słowo mobbing wywodzi się od amerykańskiego słowa „mob”
oznaczającego złe traktowanie czy atakowanie. Po raz pierwszy
jako proces przemocy i meczenia psychicznego pracownika został
użyty przez Heinza Leymann`a, szwedzkiego psychologa.1 Leymann uznał mobbing za częste i długotrwałe działania, skierowane przeciwko pracownikowi, zmierzające do usunięcia go z grupy
współpracowników. Mobbing odnosi się nie tylko do wszystkich
pracowników, ale i do jednostki. Jest to najczęściej narzucanie zbyt
dużej ilości obowiązków, częsta krytyka lub też oskarżenia, bądź
przywłaszczanie sobie efektów cudzej pracy. Tego typu zachowania można spotkać nie tylko na stopie pracodawca – pracownik, ale
także pomiędzy samymi pracownikami. Mobbing może dotknąć
pracowników także ze względu na religie, kolor skóry, orientacje
seksualna czy poglądy polityczne. Osoba odmienna nie jest akceptowana przez pozostałych pracowników.
W kodeksie pracy art. 94 §2 ustawodawca wykazał, że „mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub
skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym
i długotrwałym nękaniu go lub zastraszaniu, wywołujące u niego
zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające
na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub
wyeliminowanie z zespołu”.2
Ze względu na to, że mobbing jest zjawiskiem złożonym, trudno jest tak naprawdę ustalić pojedyncze czynniki mające wpływ na
jego rozwój. Miedzy innymi czynniki tkwiące wewnątrz firm przyczyniają się do powstania mobbingu. Zła organizacja pracy, brak
zaufania,
osłabienie więzi interpersonalnych, nieumiejętne rozwiązywanie
zaistniałych konfliktów oraz zbyt sztywna struktura to podstawowe
przyczyny szykanowania w pracy. Niejasna komunikacja prowadzi
1 The Mobbing Encyklopedia w: http://www.leymann.se, stan z 01.01.2011
USTAWA z dnia 26 czerwca 1974 r. KODEKS PRACY (tekst jednolity: Dz.U.
1998 r. Nr 21 poz. 94)
2 Tomasz Kochański – Charakterystyka mobbingu w miejscu...
195
też do rozbieżności w ocenie pracy oraz licznych nieporozumień na
gruncie pracownik – przełożony. Nieklarowny system motywowania i ocen sprzyja niezdrowej rywalizacji wśród pracowników, co
może skutkować mobbingiem poziomym, który wyjaśnię w następnych rozdziałach. Przyczyny mobbingu tkwiące w osobie szykanującej wiążą się przede wszystkim z negatywnymi emocjami odczuwanymi w stosunku do całego zespołu pracowniczego bądź jego
członków. Mogą to być: nienawiść, zawiść, zazdrość, strach przed
utrata pozycji i prestiżu oraz pogarda. Agresywne zachowania wywołane są przez frustracje, poczucie niesprawiedliwości, zemstę
a także uprzedzenia. Wrogie działania wzmaga wysoka potrzeba
władzy idącą w parze z niska potrzeba afiliacji, skutkującą dążeniem do realizacji celów bez koncentracji na podwładnych. Trzeba
pamiętać, iż zakres działań, które mogą być uznane za mobbing jest
niezwykle szeroki. Znamiona mobbingu maja np. działania, które
zakłócają:
• swobodną komunikację interpersonalna (np. przerywanie wypowiedzi, reagowanie na uwagi krzykiem, nieustająca krytyka,
poniżające gesty),
• stosunki społeczne (np. unikanie rozmów z ofiara mobbingu,
obojętne traktowanie),
• prawidłowy odbiór osoby przez współpracowników (np. rozsiewanie nieprawdziwych informacji, ośmieszanie, sugerowanie,
że pracownik ma zaburzenia psychiczne),
• jakość sytuacji życiowej i zawodowej pracownika (zlecanie zadań niewspółmiernych do posiadanych kompetencji w celu
zdyskredytowania, zlecanie prac pozbawionych sensu),
• zdrowie ofiary (np. zlecanie obowiązków zagrażających zdrowiu, działania o podłożu seksualnym).
Bjorkvist opisuje mobbing jako „powtarzające się działania, mające na celu wyrządzenie psychicznego (ale czasami równie_ fizycznego) bólu, skierowane wobec jednej osoby bądź grupy osób, które
z jakiegoś powodu nie są zdolne do obrony przed nimi”.3
3 Bjorkqvist K., Osterman K., Hjelt-Back M, Agresja wśród pracowników uczelni,
,,Aggressive Behavior” Nr 20, 1994.
196
Zapf definiuje mobbing jako „ekstremalnie stresującą sytuacje
w pracy będącą konsekwencja działań podejmowanych raczej przez
grupę osób niż jednostkę w stosunku do określonej osoby”4 i jako „zjawisko o charakterze społecznym, które prowadzi do eskalacji konfliktu, a wraz z jego intensyfikacja do powiększającej się równowagi sił”.
5 Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy określa dręczenie w miejscu pracy jako „powtarzalne, nieuzasadnione zachowania skierowane przeciwko pracownikowi, lub grupie pracowników,
które stwarza zagrożenie jego/ich zdrowia i bezpieczeństwa” przy
czym „nieuzasadnione zachowania to zachowania, które świadoma
i rozsądna osoba, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności identyfikuje jako spychające ja do roli ofiary, poniżające i naruszające jej
godność, „zachowania te obejmują działania pojedynczych osób lub
grupy, jak również system pracy, który może być wykorzystywany
jako narzędzie wiktymizujące pracownika, poniżające i uwłaczające
jego godności”, zaś „zagrożenie zdrowia i bezpieczeństwa odnosi się
do ryzyka występowania negatywnych konsekwencji doświadczonej przemocy w postaci zaburzeń zdrowia psychicznego.6
Marie-France Hirigoyen nazywa mobbing „molestowaniem moralnym” i definiuje je jako „wszystkie niewłaściwe postępowanie
(gest, zachowanie, słowo, postawa), które przez swoja powtarzalność czy systematyczność narusza godność lub integralność psychiczna bądź fizyczna osoby, narażając ja na utratę zatrudnienia
lub pogarszając atmosferę w pracy” i stwierdza, że „molestowanie
moralne to przemoc w małych dawkach, która jest jednak bardzo
destrukcyjna. Każdy atak wzięty z osobna jest naprawdę czymś poważnym, o agresji stanowi skumulowany efekt częstych i powtarzalnym mikrourazów”.7
Mobbing definiowany jest w różny sposób, jednak co do podstawowego charakteru tego zjawiska wśród badaczy panuje zgod4 Zapf D., Organizacyjne, praca w grupach związanych z przyczyn osobistych i mob
bing / zastraszanie w pracy. ,,International Journal of Manpower” 20(1/2), 1999
5 Zapf D., Gross C., Eskalacja konfliktów i radzenie sobie z mobbingiem w miejscu
pracy, ,,European Journal of Work and Organizational Psychology” 10(4), 2001
6 Bullying w pracy. ,,Fakty”, Nr 23, 2002
7 Hirigoyen M.F.: Molestowanie w pracy, Wyd. W Drodze, Poznań, 2003
Tomasz Kochański – Charakterystyka mobbingu w miejscu...
197
ność: jest to usystematyzowana forma celowego dręczenia psychicznego, polegająca na prezentowaniu wrogich i nieetycznych
zachowań wobec jednego pracownika, bądź ich grupy, powodująca u ofiary lub ofiar problemy w funkcjonowaniu osobistym i zawodowym.
Według H. Leymanna mobbing jest to: terror psychologiczny:
mobbing w miejscach pracy polega na wrogim i nieetycznym, systematycznie powtarzającym się zachowaniu, skierowanym wobec
jednej lub paru osób. Na skutek mobbingu ofiary staja się bezradne
i tracą możliwość obrony. Stan ten utrzymuje się tak długo, jak długo trwają działania mobbingowe skierowane przeciwko ich osobie.
Z powodu dużej częstotliwości i długiego okresu utrzymywania się
wrogiego zachowania, rezultatem tego maltretowania są psychosomatyczne i społeczne urazy występujące u ofiary.8 Krótko mówiąc mobbing jest procesem prześladowania pracownika trwający
nie krócej niż sześć miesięcy, stosowany systematycznie przynajmniej raz w tygodniu, naruszający godność i osobowość człowieka,
naruszający integralność psychiczna czy fizyczna wywołujący lęk
związany z utratą zatrudnienia oraz wpływający na pogorszenie atmosfery i wydajności pracy w przedsiębiorstwie.9 Natomiast Międzynarodowa Organizacja Pracy przedstawia pogląd, że mobbing
to: „obraźliwe zachowanie poprzez mściwe, okrutne, złośliwe lub
upokarzające usiłowania zaszkodzenia jednostce lub grupie pracowników (…), którzy staja się przedmiotem psychicznego dręczenia. Mobbing zawiera w sobie stałe negatywne uwagi lub krytykę,
izolowanie osoby od kontaktów społecznych, plotkowanie lub rozprzestrzenianie fałszywych informacji”.10
W różnych krajach stosowana jest odmienna terminologia dotycząca mobbingu i zachowań w miejscach pracy. Używane następujące, związane z nim, terminologie: Bullying, Mobbing/bullying,
Harassment, Whistleblowers, Ijime.
8 J. Marciniak , Przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu. Jak w praktyce zwal
czać mobbing i inne formy dyskryminacji, Alpha pro, Ostrołęka 2004
9 The Mobbing Encyklopedia w : http://www.leymann.se, stan z 01.06.2011.
10 M. Jurkiewicz, Nowelizacja Kodeksu pracy. Mobbing zakazany, „Gazeta Prawna”
nr 239 (1095) 09.12.2003
198
Termin bullying oznacza brutalne obchodzenie się, dręczenie,
a nawet atakowanie słabszych11. Na początku był używany do
gróźb, szykanowania, które dzieci stosowały wobec innych dzieci.
Następnie termin ten służył do opisywania napaści w armii, w życiu rodzinnym, klubach sportowych. W Anglii i Australii wyraz bullying jest stosowany dla każdego z wyżej wymienionych przypadków.
W USA i w Europie wyraz ten jest stosowany w sytuacjach dotyczących problemów w szkołach, a mobbing jest stosowany w sytuacjach
dotyczących problemów w miejscach pracy. Znaczenie słowa bullying
jest dwojakie: jest to zarówno fizyczna, jak i psychologiczna agresja
i zagrożenie. W rzeczywistości w szkołach przypadki bullyingu maja
przede wszystkim charakter aktów agresji fizycznej. Inaczej jest z lobbingiem, ponieważ przejawia się w bardziej wyszukanym działaniu,
zazwyczaj objawia się również w bardziej skomplikowanej formie.12
Występowanie dwóch terminów Mobbing a bullying obok siebie jest z jednej strony spowodowane pewną specyfikacją językową
zależną od obszaru geograficzno-geograficznego (w krajach skandynawskich przyjęło się określenie „mobbing”; zaś w USA, Wielkiej Brytanii i Australii bullying), natomiast z drugiej strony wynika
z zaobserwowanych przez badaczy specyfice działań agresywnych
w zależności od sprawcy i od rodzaju zachowań jakie prezentują.
Pierwsze obserwacje dotyczące dręczenia psychicznego w miejscu pracy koncentrowały się na grupowych formach nękania ofiary
przez współpracowników, którzy zajmują równorzędne wobec niej
stanowiska, służbowe stad też zaczęto określać te działania jako
mobbing. W kolejnych, głębszych badaniach zauważono, że często dręczycielem staje się pojedyncza osoba, która jest wobec ofiary w stosunku nadrzędności służbowej bądź nadrzędności nieformalnej (z racji np. wieku, doświadczenia, stażu pracy). Tego typu
działania nazwano bullyingiem, zapożyczając termin z dziedziny
psychologii dzieci i młodzieży. Bullying oznacza bowiem patolo11 s. 11.
R. Talik, Mobbing – terror psychiczny w miejscu pracy, ,,Portowiec” nr 14/2002
12 Marciniak Jarosław, Przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu. Jak w prak
tyce zwalczać mobbing i inne formy dyskryminacji, Alpha pro, Ostrołęka 2004.
199
giczne zachowanie młodzieży szkolnej, polegające na tyranizowaniu słabszych uczniów – samo bullying pochodzi od „bully”, które
w języku potocznych oznacza tyrana, osiłka.
Niektórzy badacze stwierdzają, że bullying może być podstawową formą, na bazie której rozwijają się zachowania mobbingowe,
czyli na skutek dawania negatywnego przykładu postępowania
przez przełożonych przyzwalającego na dręczenie określonego
pracownika, krąg sprawców poszerza się o współpracowników
ofiary. Działania sprawców bullying opierają się głównie na kompetencjach i funkcjonowaniu zawodowym ofiary, natomiast działania sprawców mobbingu nie uderzają tylko w funkcjonowanie
zawodowe ofiary, ale i w sferę osobista.
Pojęcie harassment odnosi się przede wszystkim do molestowania
seksualnego, pochodzi od angielskiego słowa hrass oznaczającego
nękać, trapić. Najogólniej oznacza działania niepożądane dla osoby,
w stosunku, do której zostało skierowane, zainteresowanie seksualne. Molestowaniem jest każde zachowanie o podłożu seksualnym,
które sprawia, że osoba molestowana czuje się upokorzona, zagrożona, poniżana lub też takie zachowanie, które wpływa negatywnie na
wykonywanie przez nią pracy, wytwarza nieprzyjazne czy onieśmielające warunki pracy, zmniejsza poczucie bezpieczeństwa.13
Termin whistleblowers oznacza zjawisko specyficznego donosicielstwa. Polega na tym, że określeni pracownicy informują osoby
odpowiedzialne za sprawy etyczne i dyscyplinarne o nieuczciwości, złamaniu kodeksu etycznego czy prawa przez innych pracowników. Osoby te, nazywane czasami sygnalistami, maja problemy
w swoim środowisku pracy, są często poniżane, prześladowane
przez współpracowników. W USA i Australii istnieją instytucje,
które chronią takie osoby. W Stanach Zjednoczonych jest to organizacja, która nazywa się National Whisteblower Center. Instytucja
ta działa we wszystkich stanach i zajmuje się lobbyingiem w celu
ochrony osób informujących na przykład o fakcie korupcji.14
13 E. Mandal , Molestowanie seksualne w miejscu pracy, „Palestra” 1-2/2002.
Publikacja Fundacji Batorego (materiały z seminarium „Przeciw Korupcji”
19.02.2003).
14 200
Termin japoński ijime, odpowiednik molestowania w szerszym
rozumieniu, ponieważ nie chodzi tu tylko o molestowanie seksualne. Ijime oznacza przede wszystkim presje grupy w japońskich organizacjach – przedsiębiorstwa, armia – na pojedyncze osoby w celu
uformowania ich lub też działanie mające na celu uspokojenie osób
wprowadzających niepożądany zamęt15. Najczęściej prześladowana jest jednostka, działanie wobec niej są niszczące, systematyczne,
ich celem jest naruszenie godności i integralności psychicznej.
2. Cechy mobbingu.
Działania mobbingowe
Mobbing posiada pewne charakterystyczne cechy, dzięki którym
można go odróżnić od wydarzeń okazjonalnych, spiec, niechęci miedzy pracownikami czy też standardowych konfliktów. Charakterystyczne cechy mobbingu związane są z: prześladowanie, nękaniem,
eliminacją z otoczenia, nękaniem psychicznym, zależnością służbową, perfidią, wyrachowaniem oraz izolacją i osamotnieniem.
Prześladowanie w mobbingu ma charakter ciągły, stały. Mobbing prowadzony jest stale i konsekwentnie, aczkolwiek z różnym
nasileniem. Prześladowca ma negatywny, niezmienny stosunek do
ofiary i choć nie zawsze chce i może to okazywać to różnorodne sytuacje oraz zachowania ofiary nie zmieniają jego nastawienia.
Nękanie w mobbingu winno także trwa przez dłuższy czas
– przynajmniej przez pól roku, aby działanie zostało uznane za
mobbing.
Jednym z głównych celów mobbingu jest eliminacja danej osoby
z najbliższego otoczenia. Mobber chce osłabić pozycje ofiary i zazwyczaj zmusić ja do odejścia z pracy. Innym częstym zamiarem
mobbera jest stała manipulacja podwładnymi i eksploatowanie ich
bez żadnych ograniczeń.
Mobbing w miejscu pracy jest równoznaczny z różnymi formami nękania psychicznego, znacznie rzadziej fizycznego.
15 http://prawo-pracy.pl,
stan z 01.01.2011.
201
Lobbing jest także związany z zależnością służbową. Będąc nawet na tym samym szczeblu zawodowym mobber zazwyczaj wykorzystuje swoja uprzywilejowana pozycje – może ona wynikać
na przykład z długiego stażu pracy, znajomości itp. – swoje możliwości oddziaływania na innych w celu gnębienia ofiary. Powoduje
w ten sposób powstanie patologicznej więzi zależności pomiędzy
sobą a prześladowanym.
Narzędzia, którymi posługuje się mobber związane z są z perfidią i wyrachowaniem. Są to, np.: intryga, kłamstwo, oszczerstwa
i plotki, ale również zwodzenie i podstęp. Prześladowca, tj. mobber
uważa, że wszystkie środki są dozwolone i dobre. Często jest on
zdolny do najbardziej nieetycznych działań w stosunku do prześladowanego, aby tylko osiągnąć swój cel.
Mobber dąży także często do osamotnienia i izolacji ofiary, do
stworzenia przeszkody pomiędzy nią a otoczeniem. Uniemożliwia
bądź utrudnia normalna komunikacje, fałszuje przekaz informacyjny, manipuluje innymi pracownikami.16
Działania mobbingowe w miejscu pracy mogą mieć na celu:
– ograniczenie nawiązywania kontaktów i wywieranie presji. Ten
cel jest realizowany poprzez: ograniczanie możliwości wypowiadania się przez przełożonego, ograniczanie możliwości wypowiadania się przez współpracowników, ciągłe przerywanie
wypowiedzi, krzyki lub głośne karcenie, ciągła krytyka pracy,
ciągła krytyka życia prywatnego, nękanie telefoniczne, ustne
groźby, pisemne groźby, odmawianie kontaktu poprzez poniżające spojrzenie lub gesty, odmawianie kontaktu poprzez aluzje
lub bezpośrednia odmowę;
– odizolowanie ofiary. Ten cel jest realizowany poprzez: zaprzestanie rozmów przez przełożonego, uniemożliwianie wypowiadania się, ignorowanie, odizolowanie od innych, zakazanie kolegom rozmów z osoba, traktowanie jak nieobecnego;
– patologie delegowania zadań. Ten cel jest realizowany poprzez:
nie zlecanie żadnych zadań do wykonania, zlecanie bezcelo16 J. Marciniak, Przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu. Jak w praktyce zwal
czac mobbing i inne formy dyskryminacji, Alpha pro, Ostrołęka 2004
202
wych zadań , zmuszanie do prac zagrażających zdrowiu, zlecanie zadań ponad kwalifikacje osoby, ciągłe wymyślanie nowych
zadań, zlecanie zadań niedorzecznych;
– podważanie reputacji. Ten cel jest realizowany poprzez: obmawianie za plecami, rozprzestrzenianie plotek, wyśmiewanie, żarty na temat życia osobistego, sugerowanie choroby psychicznej,
kierowanie na badania psychiatryczne, wyśmiewanie niepełnosprawności, imitowanie ruchów, gestów i głosu, w celu ośmieszenia, atakowanie orientacji politycznej i religijnej, szydzenie
z pochodzenia, wyzywanie, werbalne propozycje seksualne,
zakazywanie stosowania własnych koncepcji, ocenianie pracy
w sposób fałszywy i ubliżający, podawanie w wątpliwość umiejętności zawodowych.
– okazywanie władzy. Ten cel jest realizowany poprzez: zmuszanie do prac szkodliwych i poniżających, nakazywanie wykonanie zadań z naruszeniem przepisów bhp, grożenie przemocą
fizyczną, stosowanie lekkiej przemocy jako nauczki, maltretowanie cielesne, powodowanie kosztów i obciążanie za straty,
doprowadzanie do szkód w domu lub miejscu pracy osoby, molestowanie seksualne.
Heinz Leymann wyróżnił działania mobbingowe dzieląc je na
pięć grup, odpowiadających kolejnym stopniom przemocy psychicznej.17
W pierwszej grupie znalazły się działania mobbingowe zakłócające proces komunikacji. Na tym etapie mobber, czyli prześladowca,
uniemożliwia ofierze wyrażanie własnego zdania, przerywa jej wypowiedzi, nie dopuszcza do głosu, zakrzykuje, krytykuje jej prace i życie
osobiste, posuwa się do gróźb werbalnych, stosuje groźby pisemne,
wykorzystuje do tego celu telefon i pocztę elektroniczna. Osoba prześladowana nie czuje się bezpiecznie ani w pracy, ani w domu.
Do drugiej grupy działań mobbingowych należą ataki na relacje
społeczne. Na tym etapie mobber ignoruje ofiarę, uniemożliwia jej
komunikowanie się z innymi pracownikami. Prowadzi działania
zmierzające do wyeliminowania osoby prześladowanej z zespołu.
17 The Mobbing Encyklopedia /w:/ http://www.leymann.se, stan z 01.01.2011.
203
Trzecia grupa obejmuje działania mobbingowe mające na celu
osłabić reputacje pracownika. Jest to stopień mobbingu, na którym
prześladowca rozpuszcza w miejscu pracy plotki, wyśmiewa płeć,
wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania polityczne, religijne, orientacje seksualna ofiary. Niekiedy mobber kwestionuje kompetencje pracownika lub wyznacza do wykonania prace
obniżające jego samoocenę. Dobre imię osoby nękanej psychicznie
niszczą wszelkiego rodzaju propozycje o podtekście seksualnym,
wypowiedzi sugerujące jego chorobę psychiczna i obelgi.
W czwartej grupie przeważają działania podważające pozycje
zawodowa pracownika. Osoba prześladowana jest kierowana do
wykonywania prac bezużytecznych lub poniżej swoich kwalifikacji.
Czasami mobber nie zleca jej żadnych zadań, dając do zrozumienia,
że jest w firmie niepotrzebna. Częsta forma znęcania psychicznego
jest zmuszanie do wyczerpującej pracy bez odpowiedniego wynagrodzenia. Wymienione działania zmierzają do pogorszenia sytuacji życiowej i zawodowej pracownika.
W piątej grupie działania mobbingowe wiążą się z bezpośrednimi atakami na bezpieczeństwo i zdrowie pracownika. Prześladowca kieruje ofiarę do prac zagrażających jej zdrowiu, grozi użyciem
siły fizycznej, stosuje przemoc, a nawet dopuszcza się popełniania
przestępstw na tle seksualnym. Nadużycia fizyczne i molestowanie seksualne, w powiazaniu z innymi formami dręczenia, mogą
w skrajnych przypadkach doprowadzić do targnięcia się przez
mobbowanego na własne życie.
3.Fazy rozwoju mobbingu.
Rodzaje mobbingu w miejscu pracy.
Mobbing w miejscu pracy zazwyczaj rozwija się w następujących fazach18: początkowej, rozwoju, stabilizacji i zaawansowanej.
18 N. Davenport, R. Distler Schwartz, G. Pursell Elliott, Mobbing: Emotional
Abuse in the American Workplace, Civil Society Publishing USA, 1999.
204
W fazie początkowej powstają konflikty, które są rozwiązywane
źle lub nie są rozwiązywane w ogóle. Ich przyczyna może być na
przykład zła atmosfera pracy w restrukturyzowanym zakładzie. Zatrudnione osoby nie są informowane o zmianach, staja się zdezorientowane, niepewne. Osoba, która zaczyna być poddawana mobbingowi, podejmuje racjonalne, choć nieskuteczne próby przyczynienia
się do złagodzenia czy rozwiązania konfliktu. W stadium początkowym, rozpoczynają się psychologiczne presje, które wprawiają mobbing w ruch. Ofiara stara się wyjaśnić zaistniała sytuacje, zazwyczaj
są to próby nieskutecznie, przede wszystkim dlatego, że na tym etapie często zachowania te maja charakter działania biernego (metody
stosowane przez przyszłego agresora trudne do identyfikacji jako
działania o charakterze mobbingu). Oznacza to, że działania atakujące wplatane są w przejawy uprzejmości i grzeczności i nikt nie daje
wiary osobie poszkodowanej (tak jak to było w moim przypadku).
Jeżeli konflikt jakiś zostaje zauważony, to prześladowca zapewnia,
że konflikt jest rozwiązany i deklaruje, iż wszystko jest wyjaśnione
i pod pozornie przyjacielskimi zachowaniami atakuje coraz bardziej,
już coraz bardziej zmęczoną ofiarę. Dlatego prześladowanemu tak
trudno jest udowodnić przemoc. W zamian zaczyna być postrzegany jako osoba niewiarygodna, gdyż jego zachowania i reakcje wydają się być niewspółmierne do sytuacji, w której się znajduje, a jej
próby obrony przypisuje się jako wzniecanie konfliktów.
W fazie rozwoju mobbingu dochodzi do typowych działań mobbingowych .Przy okazji występują negatywne sygnały ze strony
otoczenia, szerzenie plotek i pomówień o pracowniku oraz pomijanie go w codziennym życiu firmy (np. w szkoleniach) – tak jak było
w moim przypadku. Podważa się jego wiedze i umiejętności, stopniowo prowadząc do jego wyobcowania z grupy i obniżenia jego
samooceny. Pod koniec tego okresu stabilizuje się i umacnia „linia
natarcia” wyznaczona przez prześladowcę (prześladowców). Prześladowany zmuszony jest do przyjęcia roli pokonanego, a w środowisku pracy nie znajduje żadnej pomocy. Ofiara podejmuje kolejne
próby stosowania rozsądnych argumentów.
Na skutek widocznych zachowań mobbowanego, mobber łatwo
zjednuje sobie zespół dręczycieli i wkrótce ofiara w swoim otocze-
205
niu pozostaje sama. Zachowania mobbingowe utrzymują się, bo są
ignorowane, tolerowane, nieprawidłowo interpretowane i wręcz
podżegane przez zespół kierowniczy bądź nieświadomie, bądź jako
zamierzona strategia. Jeśli zarząd organizacji nie został jeszcze włączony w zaawansowany już cykl mobbingu, to teraz następuje jego
włączenie. Na podstawie nietrafnych ocen zachowania ofiary i błędnej interpretacji jej reakcji, rozpoczyna się proces izolowania i wykluczania (tak jak to miało miejsce w moim przypadku). Kompetencje ofiary są w sposób ciągły kwestionowane, co prowadzi do oceny
jej, jako niegodnej zaufania. Na tym etapie ofiara często zmuszana
jest do poddania się psychologicznym badaniom. Zdiagnozowanie
objawów zaburzeń psychicznych takiej osoby zostają wykorzystane
i staja się dla zakładu pracy faktycznymi podstawami do niskiej oceny takiego pracownika i zostają zaklasyfikowane za główna przyczyna takiego jego zachowania. Nietrafna ocena zarządu i specjalistów
w temacie prawdziwych przyczyn mobbingu, pogłębia negatywny
cykl, który niemal zawsze prowadzi do wykluczenia ofiary z pracy
lub zmuszenia jej do złożenia rezygnacji. Wykluczenie z organizacji jest dla niej urazem psychicznym, po którym pamięć tego urazu
utrzymuje się lub nawet nasilają jej skutki.19
W fazie stabilizacji mobbingu osobie prześladowanej zostaje
trwale wyznaczona rola „kozła ofiarnego” w zaburzonej atmosferze zakładu pracy. Zachowanie jej zostaje także zakwalifikowane
jako, na przykład, niestosowne zachowanie pracownika w rodzaju: mądrala, kłamca, krętacz, nadwrażliwiec lub pieniacz. Następują niesprawiedliwe napomnienia, straszenie, degradacja pozycji
w grupie, przez przydzielanie mniej ważnych zadań, często poniżej kompetencji i umiejętności, to tylko niektóre z prób utrzymania w ryzach zaistniałej sytuacji. Ciągłe nieuzasadnione pretensje
i oskarżenia w środowisku pracy, poczucie całkowitej bezsilności
zmiany swojego położenia.
Pracownik zostaje często obwiniany o sprawy, za które nie jest
odpowiedzialny, nie bierze się go pod uwagę przy realizacji systemów motywacyjnych. Reakcje obronne nękanego nie spełniają zu19 http://www.net3plus.lanet.wroc.net/wiadomosci/archiwum/index5.html, stan z 01.06.2011
206
pełnie swojej roli. Wreszcie, pracując w ciągłym napięciu i stresie
(spada odporność psychofizyczna organizmu), zdezorientowany
i często niepotrafiący zrozumieć i racjonalnie wytłumaczyć sobie
sytuacji, w jakiej się znalazł, zaczyna popełniać błędy bezlitośnie
wykorzystywane przez agresora. Zaburzone relacje miedzy osoba
prześladowana, a pozostałymi pogarszają się jeszcze bardziej. Fatalna opinia o prześladowanym przekracza mury zatrudniającego
go zakładu pracy i rozchodzi się w środowisku zawodowym. Próby znalezienia pracy w innym miejscu często kończą się niepowodzeniem. Środowisko zawodowe wie już, że ten człowiek jest jakiś
inny, dziwny i że nie można mu zaufać wiedząc, jakie kłopoty sprawiał poprzedniemu pracodawcy. 20
W fazie zaawansowanej sytuacja jeszcze bardziej się zaostrza.
Często stan nękanego pracownika na tyle się pogarsza, że dalsze
zatrudnienie w tym miejscu pracy praktycznie jest niemożliwe albo
następuje na zdecydowanie gorszych warunkach. Ilość przydzielonych zadań maleje. Strach przed utrata materialnego bytu powoduje też, utratę zaufania do osób ze środowiska pracy. Ostatnia faza
to ucieczka osoby represjonowanej. W końcowej fazie mobbingu
ofiara traci zupełnie motywacje do pracy.
W tej fazie mobbingu sytuacja ulega dramatycznemu zaostrzeniu. Poszkodowana osoba nie potrafi sprostać stawianym jej wymaganiom zawodowym i społecznym. Świadomość tego faktu oraz
zagrożenie utrata pracy, a co za tym idzie pozycji społecznej i środków do życia może powodować stany depresyjne lub przeciwnie,
niekontrolowane wybuchy wściekłości i agresji kierowanej przeciwko współpracownikom. Dalsze zatrudnienie na zajmowanym
stanowisku jest niemożliwe, teraz już z przyczyn obiektywnych.
Niekiedy pracodawca próbuje skłonić osobę do podjęcia leczenia
psychiatrycznego, proponuje zmianę stanowiska pracy na inne lub
sugeruje podjęcie starań o rentę albo proponuje przejście na wcześniejszą emeryturę.
W późniejszym okresie szkody obejmują także rodzinę poszkodowanego. Nie należy do rzadkości rozpad małżeństw, a za
20 http://www.sciaga.pl/tekst/54691-55-mobbing_w_miejscu_pracy, stan z 01.06.2011.
207
przyczynę podaje się głębokie zmiany w psychice współmałżonka,
uniemożliwiające mu normalne funkcjonowanie w rodzinie. Straty
ponosi zakład pracy, zatrudniający ofiarę (i oczywiście jej oprawce). Straty ponosi społeczeństwo, partycypując w kosztach leczenia,
rehabilitacji czy świadczeń związanych z przejściem na rentę lub
wcześniejszą emeryturę osoby będącej ofiarą przemocy psychicznej
w miejscu pracy.21
Powszechnie uznanym jest, że w miejscu pracy klasyfikuje się
następujące rodzaje mobbingu:
– poziomy, tzn. „pracownik przeciw koledze”;
– pionowy, tzn. „podwładny przeciw przełożonemu”;
– pochyły, tzn. „przełożony przeciwko podwładnemu”.
Mobbing poziomy to podejmowanie wrogich działań przez
grupę współpracowników wobec osoby, której odmienność staje
się przedmiotem ataków (kobieta w gronie mężczyzn, mężczyzna
wśród kobiet, odrębność rasowa, religijna lub społeczna, homoseksualizm i in.).22 Niekiedy źródłem molestowania jest zazdrość
względem kogoś, ktoś cos posiada, a czego nie maja inni, np. młodość, uroda, wykształcenie, bogactwo.
Wielu szefów nie zdaje sobie sprawy, że ich firma jest skomplikowanym systemem społecznym, pełnym najróżniejszych interesów,
nieformalnych układów, sympatii i antypatii. Firma nie zawsze
jest „elegancka” struktura, jaka pokazuje się gościom w folderach.
W firmach trwają ciągłe gry pracowników o realizacje swoich celów
i interesów. Niestety struktury naszych firm (w Polsce) sprzyjają
rozwojowi takich zjawisk. Rola przełożonego jest przy tym rodzaju
mobbingu trudna, nie wie on jak się ma zachować, często nie podejmuje żadnych kroków, nie chcąc być posadzonym przez mobberów
o faworyzowanie osoby szykanowanej, terroryzowanej przez kolegów. W mobbingu pionowym przełożony staje się stroną prześladowaną przez podwładnych. Jest przykładem szefa nie posiadającego umiejętności zarządzania ludźmi, często także bez większych
21 http://www.net3plus.lanet.wroc.net/wiadomosci/archiwum/index5.html, stan
01.06.2011.
22 I. Pospiszyl, Patologie społeczne. Resocjalizacja, PWN, Warszawa 2008
z
208
kwalifikacji i zdolności zawodowych. Podwładni usiłują kompromitować przełożonego, by np. zająć jego miejsce. Najbardziej rozpowszechniona formą mobbingu jest szykanowanie pracownika przez
przełożonego, tzw. mobbing pochyły. Prześladowca ma zazwyczaj
zbyt wygórowane zdanie na temat swoich kwalifikacji (umiejętności, wiedzy), a jednocześnie posiada zbyt dużo uprawnień, które
wykorzystuje szykanujac innych. Zjawisko to nasila się szczególnie
w czasach recesji, sytuacja na rynku pracy, bezrobocie, powoduje,
że pracownik godzi się na wszystko, chcąc utrzymać miejsce zatrudnienia. I to jest właśnie jednym z czynników, które sprzyjają
utrzymaniu się mobbingu. Źle traktowani pracownicy, w obawie
przed utratą pracy, nie ujawniają tego zjawiska, co utwierdza prześladowców w przekonaniu, że mogą dalej bezkarnie prześladować
swoje ofiary. 23 Także świadkowie mobbingu, którzy nie reagują
na to zjawisko, powodują, że rozwija się on coraz silniej. Wszelkie
przejawy mobbingu powinny być zatem stanowczo zwalczane i to
nie tylko przez kierownictwo, ale i przez samych pracowników.
Osoby, wobec których stosowany jest mobbing, nie powinny biernie poddawać się prowadzonym wobec nich wrogim działaniom.
W pierwszej kolejności muszą uświadomić sobie, że mobbing jest
wyrazem nieprawidłowości w stosunkach międzyludzkich panujących w danym przedsiębiorstwie, a nie konsekwencją ich zachowań.
4. Typy i cechy mobbera
W miejscu pracy można wyróżnić następujących mobberów,
którzy są zazwyczaj przełożonymi:
– bezwzględny tyran, tj. człowiek nieżyczliwi, nieobliczalny, opryskliwy, pozbawiony skrupułów, sadystyczny, arogancki, nieprzystępny, hałaśliwy;
– napastliwy krytyk, tj. człowiek małostkowy, zrzędliwy, napastliwy, pełen nienawiści, wszystkowiedzący;
23 S.M. Litzke, Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, Gdanskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdansk 2007.
209
– maniak kontroli, tj. człowiek pragnący zachować wszystko pod
kontrola, chcący robić wszystko sam, nie potrafiący pracować
w zespole;
– chodząca doskonałość, tj. człowiek uparty, żądny władzy, dogmatyczny, osadzający, niekomunikatywny, nudny, samolubny,
zawzięty, krytyczny, dokładny, wszystkowiedzący i powierzchowny.
Innym typem mobbera jest osoba ogarnięta obsesją władzy, potrzebująca potwierdzenia swojej wartości i pozycji, demonstrująca
dominację nad podwładnymi poprzez wskazywanie im ich miejsca
w hierarchii za pomocą szykan i upokorzeń. Osoba taka posiada
silną potrzebę uznania, podziwu i akceptacji. Jednak wobec innych
ludzi nie ma współczucia ani szacunku , gdyż ma problemy z nawiązywaniem relacji interpersonalnych, jest niezdolna do współdziałania z innymi ludźmi. Mobberzy to osoby czerpiące przyjemność z dręczenia i prześladowania innych. Niektóre osoby wykazują
neurotyczne dążenie do posiadania i utrzymania władzy w warunkach ciągłych zmian, nie dających gwarancji stabilizacji nawet
w tych organizacjach, których pozycja wydaje się być niezagrożona.
Osoby te często zostają mobberami, obarczając winą za swe rzeczywiste lub wyimaginowane niepowodzenia podwładnych. Poniżają
i deprecjonują innych aby odzyskać poczucie własnej wartości oraz
w celu uniknięcia konfliktów wewnętrznych, przerzucając odpowiedzialność za swoje porażki na współpracowników. Frustracje
przeżywane przez mobberów powodują napięcia, które są rozładowywane poprzez dręczenie wybranej osoby, która najczęściej nie
ma możliwości przeciwstawienia się swemu prześladowcy.24
Mobber wymaga od swoich podwładnych absolutnego zaufania
i lojalności, rozumianej i tworzonej według jego zasad. Podwładni funkcjonują w atmosferze wzajemnej podejrzliwości, podsycanej przez mobbera. W ten sposób tworzy się klimat do niszczenia
konkurencji dla przełożonego, efektem czego jest odejście z organizacji najbardziej kreatywnych, najwartościowszych pracowników.
Często powodem prześladowania psychicznego pracowników jest
24 The Mobbing Encyklopedia /w:/ http://www.leymann.se, stan z 01.06.2011.
210
uczucie zazdrości względem kogoś, kto posiada cos, czego nie maja
inni. Często dotyczy to młodych, świetnie wykształconych osób,
których zwierzchnicy nie maja porównywalnego z nimi przygotowania.25
Reasumując powyższe, że do podstawowych cech, które charakteryzują mobbera można zaliczyć takie jak:
• destruktywny krytycyzm – mobber argumentuje swoje uwagi,
jako konstruktywne;
• swoje uwagi wyraża publicznie, są one jednak prawdziwe tylko
jego zdaniem;
• ciągle nakazuje, ignoruje, traktuje marginalnie, wyklucza
z zadań;
• różnie traktuje pracowników;
• kłamie, nie dotrzymuje obietnic, zaprzecza, wyśmiewa, traktuje
protekcjonalnie;
• odnosi się do swojej ofiary agresywnie, wulgarnie;
• wprawia ofiarę w zakłopotanie, strofuje, zwłaszcza, kiedy ma
publiczność;
• wyznacza nierealne terminy i zadania, które z oczywistych
względów są niewykonalne;
• jest złośliwy, zdenerwowany, kiedy cos dzieje się niezgodnie
z jego intencja;
• kwestionuje wiedze konieczna do udanego przedsięwzięcia
i osiągniecia rezultatów;
• zaprzecza uwagom specjalistów, menedżerów;
• zleca zadania, które często upokarzają pracowników, obraża ich
inteligencje (np. kserowanie, parzenie kawy itp.);
• sprawia, że odpowiedzialność pracowników rośnie, a autorytet
maleje;
• często rozdziela niejasne zadania, nie precyzuje ich, a wymaga
dokładnego wykonania;
• sprawia, że ofiara czuje się winna i wierzy, że wszystko, co ja
spotyka jest kara za jej zachowanie.
25 http://blogi.newsweek.pl/Tekst/spoleczenstwo/532533,Mobbing-i-jego-przejawy.html,
stan z 01.06.2011.
211
Jednym z ulubionych momentów, które z upodobaniem wręcz
wykorzystuje mobber jest reorganizacja w firmie. Mobber może
wtedy działać niezauważony, gdyż każdy zajęty jest swoimi sprawami, w firmie panuje chaos i rozgardiasz. Reorganizacja ma jego
zdaniem wpłynąć na efektywność firmy, w gruncie rzeczy jest tylko
pozorem i nie wnosi nic nowego ani nie zwiększa zysków. To tylko
pretekst do pokazania pracownikom, że w firmie coś się dzieje, że
zachodzą zmiany na lepsze.
By zidentyfikować działania sprawcy przemocy jako mobbing
powinny być spełnione dwa istotne warunki: czas trwania zachowań oraz częstość ich występowania. O doświadczaniu mobbingu
przez ofiarę można mówić, gdy dręczenie trwa przez dłuższy czas
– według powszechnie przyjętych definicji, jako próg czasowy podaje się minimum 6 miesięcy oraz gdy wyżej wymienione działania
zdarzają się w tym okresie co najmniej raz w tygodniu.
Powszechnie wiadomo, że wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z interakcją społeczna, w wyniku różnić indywidualnych
konflikty są nieuchronne. Nie stanowią one czynnika zagrażającego
dla organizacji pod warunkiem dobrego i konstruktywnego ich rozwiązania, dobrej woli i chęci współpracy jego uczestników. W takim bowiem przypadku konflikty mogą nawet stanowić ważny
czynnik pozytywnie wpływający na zachowania twórcze i motywacyjne zaangażowanych. Zatem konflikt samoistnie nie stanowi jeszcze mobbingu. Nie mniej jednak, to on jest najczęstszą przyczyna
jego inicjacji. Nierzadko jest tak, że konflikt wskazuje osobę, która
będzie ofiara. Mówiąc potocznie, zwyczajnie narazi się „niewłaściwej” osobie i to uruchamia lawinę zachowań mobbingowych. Jeśli
konflikt dodatkowo wzmocniony jest atmosfera dużej konkurencji
w organizacji, a potencjalna ofiara stwarza w tym wymiarze zagrożenie, to wzrasta prawdopodobieństwo, iż nie zostanie on rozwiązany i będzie trwać w postaci mobbingu.26 Tą „niewłaściwą” osobą
nie zawsze jest przełożony. Mobberem może być współpracownik, a nawet podwładny. Rozpoczynają się agresywne zachowania
i psychologiczne ataki, które wprawiają mobbing w ruch. Ofiara
26 Chakowski M., Mobbing aspekty prawne, Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2005.
212
stara się wyjaśnić zaistniała sytuacje, zazwyczaj jednak nieskutecznie, przede wszystkim dlatego, że na tym etapie często zachowania
te maja charakter agresji biernej. Oznacza to, _e działania atakujące
wplatane są w przejawy uprzejmości i grzeczności. Prześladowca
zapewniając, że konflikt jest rozwiązany deklaruje, iż wszystko jest
wyjaśnione i pod pozornie przyjacielskimi zrachowaniami atakuje coraz bardziej zmoczoną ofiarę. Dlatego prześladowanemu tak
trudno jest udowodnić przemoc. W zamian zaczyna być postrzegany jako niepoczytalny, gdyż jego zachowania i reakcje wydają się
być niewspółmierne do sytuacji, w której się znajduje, przypisuje
się mu urojenia i wzniecanie konfliktów. Jednocześnie psychiczne
tortury wzmagają się i pojawiają się coraz częściej.
Na skutek widocznych zachowań prześladowanego mobber
łatwo zjednuje sobie zespół dręczycieli i wkrótce ofiara w swoim
otoczeniu pozostaje sama. Zachowania mobbingowe utrzymują
się, bo są ignorowane, tolerowane, nieprawidłowo interpretowane
i wręcz podżegane przez zespół kierowniczy. Nieświadomie, bądź
jako zamierzona strategia. Jeśli zarząd organizacji nie został jeszcze
włączony w zaawansowany już cykl mobbingu, na podstawie nietrafnych ocen zachowania ofiary i błędnej interpretacji jej reakcji,
rozpoczyna się proces izolowania i wykluczania.
Kompetencje ofiary są w sposób ciągły kwestionowane, co prowadzi do oceny jej jako niegodnej zaufania. Odczuwając to dotkliwie ofiara sama myśli, że jej praca jest nic nie warta i jej samoocena
drastycznie spada. Tu zaczyna się spirala mobbingu. W konsekwencji prowadzi do poważnego spadku koncentracji i pojawienia się
objawów somatycznych. Na tym etapie ofiara często zmuszana jest
do poddania się psychologicznym badaniom specjalistycznym, których efektem jest orzeczenie o niezdolności do pracy. Widoczne już
objawy zaburzeń psychicznych i choroby fizyczne to konsekwencje,
dzięki którym organizacja ma faktyczne podstawy do niskiej oceny
takiego pracownika. Nietrafna ocena zarządu i specjalistów pogłębiają negatywny cykl, który niemal zawsze prowadzi do wykluczenia ofiary z pracy lub zmuszenia jej do złożenia rezygnacji. Wykluczenie z organizacji jest dla niej wydarzeniem traumatycznym, po
którym zaburzenia psychologiczne i psychosomatyczne utrzymują
213
się lub nawet nasilają. Warto w tym miejscu podkreślić, że mobbing
nierzadko jest kontynuowany nawet po wykluczeniu ofiary z danej społeczności. Po pierwsze z powodu odczuwanego głodu tego
rodzaju stymulacji, po wtóre zaś dla potwierdzenia i usprawiedliwienia słuszności stosowania tych agresywnych technik względem
konkretnej jednostki.27
5. Przyczyny powstawania mobbingu
Organizacyjny nieporządek i złe zarządzanie automatycznie
powodują konflikty, które z łatwością mogą przekształcić się w
mobbing. Według Leymanna czynnikiem wpływającym na powstawanie mobbingu jest również walka o władze – syndrom „kozła
ofiarnego”, którym zazwyczaj staje się przegrany.28
Przyczyny występowania mobbingu w miejscu pracy można podzielić na cztery podstawowe grupy:
– społeczne,
– cechy zarządzającego,
– organizacyjne,
– pozycji społecznej ofiary mobbingu.
Powyższe grupy przyczyn obejmują przede wszystkim sytuacje
na rynku pracy i duże bezrobocie. Związane z nim realne zagrożenie utrata pracy powoduje u większości zatrudnionych uległe podejście do wszelkich zachowań przełożonych i osób stojących wyżej
zawodowo. Przyczyna uczucia niepewności pracownika może stać
się np.: zatrudnienie do na czas ścisłe określony, umowy zlecenia
lub o dzieło, nie dając mu poczucia pewności, stabilności i bezpieczeństwa.
Również sztywne struktury społeczne sprzyjają mobbingowi.
Autorytarne zarządzanie powoduje, iż wzorce takich zachowań
przenoszone są do niższych struktur. Także nieporządek i chaos
w relacjach społecznych wzmacniają zjawiska mobbingu. Grupa
27 28 Chakowski M., Mobbing aspekty prawne, Branta, Bydgoszcz–Warszawa 2005.
The Mobbing Encyklopedia w: http://www.leymann.se, stan z 01.01.2011.
214
przyczyn odnosi się także do cech zarządzającego, ofiary mobbingu
oraz stanu relacji pracowniczych w organizacji. Istnieje wiele typów
przełożonego mobbera. Najczęściej jest to osoba o bardzo wysokim
poczuciu własnej wartości, wynosząca swoje umiejętności i swoja
wiedze ponad poziom wszystkich innych ludzi w otoczeniu. Nie
przyjmuje żadnej krytyki ze strony innych osób. Jeżeli pojawiają się
jakieś uwagi lub zastrzelenia względem jej osoby to reaguje na nie
ze złością. Pojawia się wtedy automatycznie wróg – osoba, która
podważa autorytet, ma odmienne zdanie od przełożonego. Także
osoby pokorne i uległe nie są bezpieczne, ponieważ przełożony
o takich cechach zazwyczaj nikomu nie ufa, w związku z czym nikt
nie może czuć się bezpiecznie. Szef tworzy w podległej mu strukturze bardzo skomplikowany węzeł układów i powiązań, podległości
i zależności, często mniemających nic wspólnego z formalna struktura podporządkowania. W świecie takiego przełożonego wszyscy
maja ściśle określone swoje miejsca i określone role do spełnienia.
Pojawia się układ, w którym liczą się dojścia do osoby przełożonego, donosicielstwo, głównymi motywami działania podwładnych
są zazdrość i zawiść. Warunki te bardzo dobrze sprzyjają powstawaniu zjawiska mobbingu. Pracownik w zakładzie pracy korzysta
często z możliwości pożyczek, bierze kredyt w banku. Uzależnia go
to od pracodawcy i niewielu poszkodowanych decyduje się w takiej sytuacji na zrujnowanie swojej sytuacji społecznej i finansowej
wybierając bezrobocie. Świadomość tych realiów daje przełożonemu poczucie absolutnej władzy nad pracownikiem a w przypadku
systemów zarządzania zezwalających na to, świadomość całkowitej
bezkarności.
Złożoność zjawiska mobbingu nie pozwala na jednoznaczne wyodrębnienie wyraźnego schematu powstania mobbingu, który pozwoliłby na jednoznaczne określenie, w której organizacji i wobec
których osób zaistnieje zjawisko mobbingu. Stworzenie szablonowej charakterystyki potencjalnej ofiary mobbingu, opisu sprawców
bądź potencjalnych sprawców jest niemożliwe, jak również niemożliwym jest określenie środowiska pracy, w którym wystąpienie
mobbingu jest niemalże pewne. Pojawienie się działań mobbingowych jest uzależnione od wielu czynników, z których część daje się
215
zaobserwować i kontrolować, a część pozostaje niezauważalna i należy do sfery relacji i zasad funkcjonujących nieformalnie.
Przyczyny zjawiska mobbingu w miejscu pracy można podzielić
na dwie grupy, tj: bezpośrednie i pośrednie.29
Do przyczyn bezpośrednich powstawania mobbingu w miejscu
pracy należą:
– nadużywanie władzy: może objawiać się np. poprzez nakładanie na pracownika zbyt dużej ilości obowiązków;
– brak komunikacji: przez ograniczona komunikacje bądź jej brak
może powstać wiele niedomówień, które mogą prowadzić do
powstawania mobbingu;
– brak kompetencji przełożonego: jeśli przełożony ma niskie kompetencje lub też ich brak, może starać się wywyższać nad pracownikami aby w ten sposób je zamaskować;
– odmienność opinii – przeciwstawianie się: potocznie się mówi,
że ilu jest ludzi to tyle jest opinii; wiadomo również, iż sztuka
jest kompromis i nie należy nikomu narzucać swoich racji na
siłę. Zdarza się jednak, że mobber na złość ofierze będzie stawiać
opór, negować każdą opinie lub pomysł;
– żądza władzy: spowodowana może być typem osobowości lub
niezrealizowanymi ambicjami, które w pewnym momencie
przemieniają się w mobbing, aby nie stracić wysokiej pozycji;
– autokratyzm: autokratyczny styl kierowania nie daje pracownikom swobody wyboru zadania i sposobu jego wykonania. Zadania są powierzane pracownikom wraz ze szczegółowym opisem
sposobu ich wykonania. Dla przełożonego nie jest zadowalający
sam fakt wykonania zadnia. Sprawdza on bowiem również w
jaki sposób zadanie zostało wykonane, co stwarza możliwości
do nękania pracownika nadmierna krytyka, licznymi pretensjami i sankcjami za sam sposób działania. Pracownicy pod takim
kierownictwem nie przejawiają żadnej inicjatywy, gdyż może
ona być odebrana przez przełożonego jako podważenie jego
kompetencji.
29 H. J. Kratz, Mobbing. Rozpoznawanie, reagowanie, zapobieganie, Wyd. Helion/
One Press, Gliwice, 2007
216
– zazdrość: jedna z wielu podstawowych przyczyn wielu konfliktów; mobbing może być spowodowany nie tylko poczuciem
wyższości, ale również np. przez zazdroszczenie komuś kompetencji czy umiejętności;
– dowartościowywanie siebie poprzez poniżanie innych: oznacza
to że osoba mobbingujące ma zaniżone poczucie własnej wartości, a przez zachowania mobbingowe czuje się lepsza od innych
poprzez sprawowanie kontroli.30
Do przyczyn pośrednich powstawania mobbingu w miejscu pracy zalicza się:
– prymitywne metody zarządzania: zdarza się iż ktoś kto jest na
stanowisku kierowniczym nie zawsze łączy się w parze z dobrym zarządzaniem;
– maksymalne wykorzystanie za minimalna płace: bardzo częstą
przyczyną wyzyskiwania pracownika, zasada jak najwięcej pracy za jak najmniejsze wynagrodzenie niestety ma miejsce w coraz większej ilości miejsc pracy;
– dążenie do obniżenia kosztów własnych przedsiębiorstwa;
– wzrost bezrobocia, sytuacja na rynku pracy: ludzie obawiają się
bezrobocia, dlatego też zdarzają się przypadki, iż osoba mobbingowana stara się nie reagować na takie zachowania, ponieważ
obawia się straty stanowiska;
– niestabilność gospodarki.
Pracodawca odpowiada względem pracownika za czyny wypełniające znamiona mobbingu, jak też odpowiedzialność jego rozciągnięta jest na sytuacje, w których naruszył obowiązek przeciwdziałania mobbingowi. Pracodawca odpowiada także za mobbing,
którego dopuścił się współpracownik pracodawcy, inny pracownik, kontrahent, osoba świadcząca na rzecz pracodawcy prace na
innej podstawie niż stosunek pracy, a nawet małżonek lub dorosłe
dziecko pracodawcy. Tak szeroki katalog odpowiedzialności pracodawcy zachęcą do przeciwdziałania patologicznej sytuacji jaka
jest mobbing oraz stanowi istotny element ochrony praw pracow30 http://prawo-pracy.pl/mobbing_w_pracy_zatrudnieniu_upomnienie_pracownika-a-24.html,
stan z 01.06.2011.
217
niczych. Przepisy prawne przewidują również odpowiedzialność
karną pracodawcy m.in. za stosowanie przemocy lub groźby bezprawnej, pomówienie osoby, złośliwe lub uporczywe naruszanie
praw pracownika, nie dopełnienie obowiązków BHP poprzez narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub powstania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. W takiej sytuacji pracownik
ma możliwość dochodzenia od pracodawcy odpowiedniej sumy
tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznana krzywdę.
Mobbingowi sprzyjają również rozwiązania prawne, chroniące
trwałość zatrudnienia pracowników. Trudne zarówno z przyczyn
formalnych, jak i ekonomicznych zwolnienie pracownika staje się
przyczyna do stosowania wobec pracownika zaplanowanego terroru psychicznego, mającego na celu skłonienie do rozwiązania
stosunku pracy. Mobbing często powoduje niechęć pracownika do
pracy u danego pracodawcy, co skutkuje rozwiązaniem przez tego
pracownika stosunku pracy. Długotrwałe działania mobbingowe
mogą również spowodować załamanie psychiczne i niezdolność do
dalszego wykonywania obowiązków pracowniczych. Daje to pracodawcy możliwość rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracownika i nie wypłacania mu ewentualnej odprawy.31
31 http://mobbing-dyskryminacja.pl/mobbing.html, stan z 01.06.2011.
218
NOTY O AUTORACH
Adamczyk Marzena – dr, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu.
Jędrzejas Bogusław – dr inż., Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania
im. Gen. Jerzego Ziętka w Katowicach.
Jonek-Kowalska Izabela – dr, Politechnika Śląska.
Kochański Tomasz – dr, Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego
w Warszawie.
Łodziana-Grabowska Joanna – dr, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej.
Łanczkowski Romuald – mgr, Biuro Polonijne Kancelarii Senatu RP.
Piasecka-Głuszak Agnieszka – dr, Uniwersytet Ekonomiczny we
Wrocławiu.
Sawicka Bogna – dr inż., Politechnika Lubelska.
Szyjko Cezary Tomasz – dr; Uniwersytet Jana Kochanowskiego.
Wiśniewska Joanna – dr, Uniwersytet Szczeciński.

Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zarz¹dzanie i Edukacja - Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego

luty 2009

Zapraszamy do przeczytania gazetki luty 2010 (w formacie pdf)

Gimek nr 17 - Gimnazjum im. CK Norwida w Bielsku