przeczytaj całość

A     
Marek Gruchelski*
Pobudzanie popytu na produkcję
wytwarzaną w Polsce w warunkach
wysokiego zadłużenia gospodarki
Streszczenie
Pobudzanie popytu wewnętrznego i zewnętrznego na produkcję wytwarzaną w Polsce ma
kluczowe znaczenie dla rozwiązania trzech podstawowych problemów, tj. zwiększenia dynamiki
wzrostu PKB, ograniczenia bezrobocia i oddłużenia gospodarki. W artykule omówiono metody
zwiększania popytu na produkcję wytwarzaną w kraju w warunkach wysokiego zadłużenia oraz
ogólnoświatowego kryzysu. Skoncentrowano się głównie na: stymulowaniu inwestycji infrastrukturalnych, aktywnej polityce kursowej, zmianach w polityce fiskalnej pod kątem redukcji
bezrobocia, dofinansowaniu działalności gospodarczej z wykorzystaniem rozwiązań przyjętych
w planie Marshalla.
Słowa kluczowe: pobudzanie popytu, wzrost PKB, oddłużanie, bezrobocie
Wstęp
Polska gospodarka znalazła się wobec
równocześnie występujących co najmniej
trzech poważnych problemów, tj. osłabienia dynamiki wzrostu PKB (poniżej 2%),
redukcji wykorzystania krajowych zasobów pracy (czego bezpośrednim rezultatem jest wzrost stopy rejestrowanego
bezrobocia do 14%)1, wzrostu zadłużenia
bezpośredniego sektora publicznego
(około 1 bln zł) oraz łącznego dla całej
gospodarki do około 4 bln zł (2,5 razy
więcej niż poziom PKB). Równoczesne
rozwiązywanie wymienionych trzech
problemów wymaga odejścia od najczęściej stosowanej metody zwalczania
zadłużenia poprzez cięcia w wydatkach.
Rozwiązanie takie osłabiałoby dynamikę
wzrostu PKB i prowadziło do zwiększenia bezrobocia i emigracji. Tym bardziej,
że w wielu dziedzinach prowadzona
dotychczas polityka cięć budżetowych
doprowadziła do stanu, który wymaga
szybkiego wzrostu wydatków (np. w za-
* Dr Marek Gruchelski, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, e-mail: [email protected].
Oprócz liczącego 2,24 mln osób rejestrowanego bezrobocia, 1-1,5 mln to tzw. bezrobocie ukryte w rolnictwie
i przedsiębiorstwach państwowych, które nie ulega redukcji ze względu na brak miejsc pracy. Niedostatek pracy jest
również przyczyną występowania tzw. zniechęconych (discouraged), tj. osób, które wyczerpały okresy zasiłków dla
bezrobotnych i nie wierzą, że znajdą pracę, więc zaprzestały jej szukać (0,5-1 mln) oraz 2-3 milionowej emigracji
zarobkowej. Na łączny zasób siły roboczej wynoszący około 24,2 mln osób, zatrudnienie w polskiej gospodarce
znalazło około 16 mln osób, czyli 2/3-2/4 poszukujących. Masowa emigracja zarobkowa przyniosła polskiej
gospodarce pomiędzy 53 a 60 mld dolarów wpływów w okresie 2004-2011, dzięki czemu zatrudnienie w Polsce było
wyższe od 400 tys. do 500 tys., niż gdyby ww. wpływów nie było. Niestety długofalowe skutki bezrobocia zarówno
ekonomiczne (spowolnienie tempa wzrostu PKB, niedostatek środków w systemie emerytalnym, zawężenie zakresu
rynku wewnętrznego, redukcja innowacyjności gospodarki), jak i społeczne (utrata znacznego zasobu kapitału
ludzkiego, problemy rodzinne na skalę masową) będą zdecydowanie negatywne [Gruchelski 2013, ss.148-159].
1
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
45
Z Z /
kresie obrony narodowej, służby zdrowia
edukacji i szkolnictwa). W tej sytuacji
równoczesna realizacji wyżej wymienionych zadań wymaga znacznego wzrostu
popytu na produkcję wytwarzaną w kraju
zarówno na potrzeby rynku wewnętrznego, jak i eksportu. Konieczna jest
poprawa efektywności gospodarowania
tak, aby obok stymulowania wzrostu produkcji i zatrudnienia uzyskać generalnie
szybszy wzrost dochodów niż wydatków
(nie oznacza to rezygnacji z racjonalizacji
konkretnych wydatków).
Pełne omówienie wszystkich czynników, jakie mogą wpływać na dynamikę
wzrostu popytu na produkcję dóbr i usług
wytwarzanych w Polsce przekracza ramy
niniejszego artykułu. Dlatego skoncentrowano się na czterech grupach zagadnień:
§ Inwestycjach infrastrukturalnych oraz
aktywnej polityce kursowej. Połączenie
inwestycji w infrastrukturze gospodarczej z aktywną polityką kursową
nie jest przypadkowe. Realizowane
od 2004 r. inwestycje infrastrukturalne (i w ochronie środowiska) były
w 50-85% finansowane ze środków
UE. Stosowana przez kolejne ekipy
rządowe polityka nadwartościowego
kursu złotego z jednej strony w sposób
sztuczny zaniżała zadłużenie zagraniczne (w tym i całkowite) w złotówkach w stosunku do PKB, z drugiej
zaś była korzystna dla finansowania
wkładu krajowego do przedsięwzięć
współfinansowanych ze środków UE.
Przy nadwartościowym kursie wkład
ten był relatywnie niższy. Jednocześnie
stosowanie kursu nadwartościowego
(czyli wyższego niż kurs równowagi)
prowadziło do stałego, wynoszącego
blisko 20 mld USD deficytu w bilansie
handlowym i płatniczym. Konsekwencją była utrata blisko 1 mln miejsc
pracy. Zwiększenie popytu zewnętrznego na produkcję przeznaczoną na
eksport, jak i ograniczenie importu
wymaga prowadzenia polityki kursu
równowagi (a w przypadku dążenia do
szybszego spłacenia długów zewnętrznych) kursu podwartościowego. Wdrożenie takiej polityki wymaga jednak
uwzględnienia wszystkich warunków
ograniczających, w tym również problemu wysokości obciążenia długami
zewnętrznymi PKB, jak też kosztów
pozyskania wkładów krajowych dla
przedsięwzięć współfinansowanych ze
środków UE (rozdz. 1).
§ Ocenie wybranych elementów obecnej
polityki fiskalnej w aspekcie ograniczania bezrobocia. Polityka fiskalna może być ważnym czynnikiem
umożliwiającym redukcję bezrobocia,
a w konsekwencji pobudzenie popytu. Realizacja polityki fiskalnej może
również bezpośrednio wpływać na
poziom popytu (rozdz. 2).
§ Polityce monetarnej w powiązaniu
z polityką kredytową oraz polityką
prorozwojową państwa. Cały kompleks
tych zagadnień wpływa zarówno na
inwestycje jak i bezrobocie, a więc jest
istotnym czynnikiem pobudzającym
popyt. Zdaniem autora dobrym rozwiązaniem byłaby próba powrotu do
rozwiązań stosowanych planie Marshalla2, szczególnie pomiędzy nowo
przyjętymi krajami do UE oraz Komisją Europejską w Brukseli (rozdz. 3).
W ramach planu Marshalla USA udzielały pomocy w formie dotacji krajowi beneficjentowi, natomiast podmioty
gospodarcze w krajach odbudowujących gospodarkę po zniszczeniach wywołanych II wojną światową otrzymywały niskooprocentowane kredyty z przeznaczeniem przede wszystkim na inwestycje o charakterze produkcyjnym.
2
46
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
§ Zagadnieniach dotyczących wpływu
wzrostu popytu na dobra i usługi
wytwarzane przez polska gospodarkę
oraz intensyfikacji kapitału na poziom
bezrobocia w Polsce — ujęcie modelowe. Ujęcie modelowe wskazujące na
efekty jakie w zakresie wzrostu PKB
może przynieść zintegrowanie działań, w zakresie pobudzenia popytu
oraz zintensyfikowania wykorzystania
kapitału, w celu obniżenia naturalnej
stopy bezrobocia. W badaniach wykorzystano działanie prawa Okuna dla
określenia potencjalnego wzrostu PKB
(rozdz. 4).
1. Inwestycje infrastrukturalne oraz
aktywna polityka kursowa
Przygotowanie strategii pobudzania
popytu wewnętrznego i zewnętrznego
na dobra i usługi wytwarzane w Polsce
w warunkach kryzysu światowego oraz
przy bardzo wysokim obciążeniu polskiej
gospodarki długami, wymagałoby przygotowania długofalowej strategii rozwoju, co wykracza poza ramy niniejszego
artykułu. Należy jednocześnie brać pod
uwagę, że obecne zjawiska kryzysowe,
tak w skali ogólnoświatowej, jak i krajach
Unii Europejskiej (w tym w strefie euro),
mają charakter długookresowy. Stąd przy
wyborze metod polityki makroekonomicznej należy przestrzegać zasady, aby
przyjęte rozwiązania w maksymalnym
stopniu zabezpieczały polską gospodarkę
przed wpływem kryzysu. Niemniej opierając się na analizach udostępnionych
w literaturze oraz badaniach empirycznych można sformułować kilka postulatów, których uwzględnienie mogłoby być
użyteczne przy opracowywaniu wspomnianej strategii [Gruchelski 2013]:
Przy przygotowywaniu rozwiązań dla
praktyki gospodarczej, z uwagi na wysoką złożoność zagadnień, konieczne jest
uwzględnienie wniosków formułowanych
zarówno przez ekonomię neoklasyczną, jak i neokeynesowską. Natomiast
odnosząc się do wskazań dla polityki
zwalczania bezrobocia, skuteczna walka
z nim wymagać będzie w pierwszym rzędzie identyfikacji charakteru bezrobocia
i w zależności od tego, czy mamy do czynienia z bezrobociem keynesowskim czy
neoklasycznym (czasem obydwa rodzaje
bezrobocia występują równocześnie),
dostosowania odpowiednich metod przeciwdziałania bezrobociu. Z danych zawartych w literaturze [Gruchelski 2013, s.149]
wynika, że podstawową formą bezrobocia
jest bezrobocie typu keynesowskiego3. Do
głównych ograniczeń w stosowaniu za-
Aby umożliwić ubogim w kapitał (na skutek zniszczeń wojennych) przedsiębiorstwom korzystanie z pomocy kredytowej państwa beneficjenci programu Marshalla wprowadziły szeroki system funduszy gwarancyjnych dla podmiotów gospodarczych. Rezultatem zastosowania systemu kredytowej pomocy w ramach planu Marshalla były:
§ wzrost konkurencyjności krajów beneficjentów,
§ zachowanie odpowiednich proporcji pomiędzy wielkością inwestycji w część produkcyjną gospodarki i w infrastrukturę. W efekcie większość kosztów utrzymania powstałej infrastruktury została przejęta przez podmioty
gospodarcze a nie państwo, jak ma to najczęściej miejsce w systemie dotacyjnego współfinansowania gospodarki,
§ rozwój (głównie w oparciu o zwrot kredytów z odsetkami) funduszy bazujących na środkach otrzymanych
w ramach funkcjonowania planu Marshalla. Obecnie fundusz Marshalla w Niemczech jest poważną instytucją
finansową wspierającą działalność inwestycyjną,
§ bardziej efektywne wykorzystanie środków do czego skłania kredytowa forma finansowania przedsięwzięć
inwestycyjnych.
3
W Polsce w 2008 r. relacja liczby ofert pracy do liczby zarejestrowanych bezrobotnych wahała się od 5,54% w II
kwartale 2008 r. do 2,03% w IV kwartale 2008 r. W tej sytuacji trudno jest mówić o innym niż przede wszystkim
przymusowym bezrobociu.
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
47
Z Z /
sad polityki makroekonomicznej opartej
na teorii keynesowskiej należy wysokie
ujemne saldo bilansu handlowego, które
powoduje, że przy wzroście wydatków
państwa nastąpi wzrost przede wszystkim importu, a nie produkcji krajowej4.
Szybszy wzrost importu niż eksportu
prowadzi przede wszystkim do aktywizacji gospodarek krajów eksporterów,
a nie polskiej gospodarki, co zwiększa
zadłużenie zagraniczne (w tym zewnętrzny dług publiczny) polskiej gospodarki.
Wysoka importochłonność PKB jest
również przyczyną niskiego poziomu
mnożnika. Jeżeli źródłem finansowania
nawet części wydatków autonomicznych
skierowanych na pobudzenie gospodarki
jest deficyt budżetowy (krajowy wkład
w realizację inwestycji współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej),
to przy niskim poziomie mnożników
nastąpi powiększenie długu publicznego
w Polsce. Z drugiej strony dotacje otrzymywane z Unii Europejskiej mają bardzo
korzystny wpływ na rozwój gospodarki
w Polsce poprzez realizację inwestycji
głównie w infrastrukturze i ochronie
środowiska, łagodzenie skutków ujem-
nego bilansu handlowego i płatniczego
oraz pobudzanie zatrudnienia. Słabymi
stronami inwestycji współfinansowanych
ze środków unijnych jest to, że wykonawcami projektów są firmy zagraniczne
lub ich polskie firmy córki wykupione
w ramach prywatyzacji. Firmy należące
do polskiego kapitału są głównie podwykonawcami. Nie tylko podstawowa część
zysków przejmowana jest przez firmy
zagraniczne, ale często firmy te nie wywiązują się ze swoich zobowiązań wobec
krajowych podwykonawców. Przykładem
tego jest bardzo trudna obecnie sytuacja
finansowa polskich firm podwykonawczych, które budowały autostrady na
Euro 2012. Rozwiązaniem (a przynajmniej złagodzeniem) obydwu problemów
byłoby tworzenie konsorcjów, w których
firmy zagraniczne czy ich spółki córki
stanowiłyby mniejszość, a obecni polscy
podwykonawcy byliby głównymi udziałowcami. Konsorcja te, a szczególnie
polskie firmy wykonawcze (członkowie
tych konsorcjów) powinny być w sposób
pośredni wspierane przez państwo5.
W związku z negatywnym wpływem
spadku zatrudnienia na polską gospodar-
Przeciętnie saldo kształtowało się na poziomie –20 mld USD, co było spowodowane znacznie wyższą importochłonnością niż eksportochłonnością PKB. Dla porównania w 2008 r. import wyniósł 497 mld PLN (210,5 mld
USD), a eksport 405 mld PLN (171,8 mld USD). Stąd ujemne saldo kształtowało się na poziomie ok. 91,6 mld PLN
(38,6 mld USD). W porównaniu z PKB wynoszącym w 2008 r. 1272 mld PLN (539,4 mld USD) importochłonność
polskiej gospodarki wyniosła 39%, a eksportochłonność 31,84%. Z punktu widzenia równowagi na rynku pracy
każdy miliard dolarów deficytu oznacza utratę od 45 do 50 tys. miejsc pracy w Polsce [Rocznik Statystyczny 2009,
ss.555-558, 691].
5
W ramach reguł unijnych nie jest możliwe bezpośrednie wspieranie przez państwo krajowych firm. Natomiast
przepisy unijne dopuszczają wsparcie pośrednie, np. poprzez tworzenie państwowych i/lub państwowo-prywatnych (w tym i z mniejszościowym udziałem państwa) funduszy gwarancyjnych. Rozwój krajowych funduszy
gwarancyjnych ma kluczowe znaczenie w przetargach na otrzymanie zamówień współfinansowanych ze środków
unijnych. Większość z wymienionych firm podwykonawczych to bowiem przedsiębiorstwa średnich rozmiarów
nieposiadające wystarczających własnych środków finansowych, aby gwarantować bezpieczeństwo wykonania
zamówień. Do wspierania rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w krajach wysokorozwiniętych
uruchomiono przede wszystkim instytucje finansowe. Pośrednie wspieranie producentów przez rządy, w związku
z kosztownymi procesami związanym z dumpingiem, jest stosowane na całym świecie. Szczególnie skuteczne są
w tej dziedzinie kraje Dalekiego Wschodu (wcześniej Japonia, a obecnie Chiny). Stocznie chińskie są wydatnie
wspierane finansowo przez bardzo rentowne i o dużej wartości zamówienia ze strony rządu chińskiego lub
państwowych przedsiębiorstw [Gruchelski 2013, s.181].
4
48
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
kę (-14,6% w latach 1990-2007) konieczne jest odwrócenie tej tendencji w celu
przyspieszenia wzrostu gospodarczego
i zatrudnienia, redukcji bezrobocia i zahamowania emigracji zarobkowej. Wydaje się, że przy obecnym poziomie rozwoju
gospodarczego Polski (wysokości PKB
w przeliczeniu na jednego mieszkańca)
konieczny będzie powrót do polityki
wspierania rozwoju przemysłu w Polsce.
W warunkach kryzysu główny akcent
powinien być położony na rozwój szeroko pojętej produkcji antyimportowej
oraz eksportu. Punktem wyjścia powinna
być zmiana obecnej polityki kursowej
— ze zniechęcającej do wzrostu eksportu,
a zachęcającej do nadmiernego importu
w kierunku aktywizacji salda bilansu
handlowego6. Kurs aktywizujący eksport
i hamujący import wpływa negatywnie
na poziom inflacji poprzez podrożenie
kosztów importu. Inne problemy to
zwiększenie kosztów obsługi polskiego
zagranicznego długu publicznego oraz
wzrost poziomu tego długu, a w konsekwencji wysokości całkowitego długu
publicznego Polski i jego relacji do PKB.
Ponadto nadwartościowy kurs z jednej
strony zwiększa wkład krajowy do inwestycji współfinansowanych ze środków
UE, z drugiej zaś zwiększa (przy danej
wartości inwestycji) wysokość dotacji UE
w euro7. W przypadku inwestycji o charakterze infrastrukturalnym lub w dziedzinie ochrony środowiska (o dominującym
udziale w całości inwestycji projektów
współfinansowanych ze środków unijnych) ze względu na wysoki udział dotacji
unijnych w całym koszcie inwestycji (od
50 do 85%) saldo wzrostu dotacji UE
w euro i wkładu krajowego jest zdecydowanie korzystne dla Polski. W przypadku
inwestycji o charakterze komercyjnym
(np. przemysłowych), w których udział
środków unijnych zwykle nie przekracza
30%, saldo to jest ujemne. Dążenie przede
wszystkim do obniżenia kosztów obsługi
długu zagranicznego, jak i do nieprzekroczenia 55-procentowej relacji wielkości
długu publicznego w stosunku do PKB
to prawdopodobne przyczyny utrzymywania nadwartościowego kursu złotego.
Taka polityka kursowa prowadziła jednak do wzrostu deficytu w bilansie han-
Przez krótki okres 2012 roku przyjęto kurs euro na poziomie 4,35 PLN, co stymulowało wzrost eksportu i spowalniało wzrost importu. Obecnie przewiduje się, że kurs euro nie przekroczy 4 PLN za 1 EUR, co sprzyjać będzie
odwróceniu powyższych tendencji.
7
Mechanizm działania kursu nadwartościowego można przedstawić na następującym przykładzie. Załóżmy, że
całkowity koszt inwestycji współfinansowanej ze źródeł unijnych (w 80%) wynosi 42 mln PLN, kurs równowagi
równy jest 4,2 PLN za 1 EUR, natomiast obowiązujący kurs waha się wokół 4 PLN za 1 EUR. Przy kursie 4 PLN
za 1 EUR wysokość dotacji w euro wyniesie: 42 mln PLN × 0,8 = 33,6 mln PLN / 4 = 8,4 mln EUR, a wkład
krajowy do „Euro 2012”: 42 mln PLN × 0,2 = 8,4 mln PLN / 4 = 2,1 mln EUR. Powyższe wyliczenia przy kursie
4,2 PLN za 1 EUR przedstawiają się następująco: dotacja unijna 33,6 mln EUR / 4,2 = 8 mln EUR; 8,4 mln PLN
/ 4,2 = 2 mln EUR. Z porównania obliczeń wysokości dotacji unijnych i wkładu krajowego w euro wynika, że
przy stosowaniu kursu 4 PLN za 1 EUR wysokość dotacji w euro była o 0,40 mln EUR (a wkład krajowy o 0,1
mln EUR) wyższa niż przy kursie równowagi na poziomie 4,2 PLN za 1 EUR. Z punktu widzenia beneficjentów
dotacji unijnych (głównie realizujących inwestycje infrastrukturalne i w ochronie środowiska naturalnego) wyższy
(nadwartościowy) kurs złotego może mieć pozytywny wpływ na ww. inwestycje poprzez niższe koszty zakupu
importowanych urządzeń (np. jako wyposażenia oczyszczalni ścieków), niż gdyby obowiązujący kurs był na
poziomie kursu równowagi. Natomiast uwzględniając, że rozliczenie inwestycji i dotacji unijnej przez beneficjenta
tych dotacji przeprowadzane jest w złotówkach, wysokość kursu złotego (poza wspomnianymi zakupami urządzeń
z importu) nie ma wpływu na wyniki inwestycji. Inaczej wygląda sprawa rozliczeń dotacji unijnych na szczeblu
makroekonomicznym. Czynnikiem ograniczającym absorpcję dotacji unijnych są niedostateczne środki własne
beneficjentów, stąd wyższy kurs złotego oznacza wyższą absorpcje tych środków. Z kolei wyższa absorpcja dotacji
unijnych, z punktu widzenia równowagi w bilansie płatniczym, odgrywa podobną rolę jak dodatkowy eksport.
6
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
49
Z Z /
dlowym i stymulowała wzrost zadłużenia
zagranicznego i bezrobocia w Polsce.
Wszystkie wymienione czynniki, mimo
iż nie są wystarczającym uzasadnieniem
utrzymywania nadwartościowego kursu
złotego, muszą jednak być brane pod
uwagę przy określaniu wysokości kursu,
a więc i stopnia intensywności aktywizacji bilansu handlowego przy wykorzystaniu polityki kursowej. Dlatego też
oprócz polityki kursowej konieczne jest
zastosowanie innych metod pobudzania rozwoju produkcji antyimportowej
i eksportu. Proponowana kolejność, tj.
najpierw koncentracja na produkcji antyimportowej, a następnie na eksporcie, nie
jest przypadkowa. W warunkach kryzysu
(ściślej kryzysu braku popytu) wszystkie
kraje nastawione są w pierwszym rzędzie
na stymulowanie eksportu, a więc należy
liczyć się z dużymi trudnościami przy
realizacji proeksportowej strategii polskiej gospodarki. Dlatego też konieczna
jest koncentracja wysiłku eksportowego
w dziedzinach charakteryzujących się
wysokim prawdopodobieństwem sukcesu.
Przykładem polityki antyimportowej
zawierającej jednocześnie elementy polityki proeksportowej są działania mające na celu zredukowanie rozmiarów
i kosztów importu ropy naftowej i gazu
ziemnego. Elementem proeksportowym
mogłoby być przekształcenie Polski z importera gazu naturalnego w eksportera
netto. W 2011 r. w Polsce, przy deficycie
bilansu handlowego na poziomie 21,1
mld USD8, wydatki na import ropy naftowej i gazu ziemnego wyniosły 20,8 mld
USD9. Stąd istotne zmniejszenie importu
ropy naftowej i gazu ziemnego prowadzić
będzie do znaczącej redukcji ujemnego
salda w bilansie handlu zagranicznego.
Możliwości redukcji importu ropy naftowej i gazu ziemnego oraz uruchomienia
eksportu gazu ziemnego pojawiają się
w związku z tym, że:
§ Polska posiada znaczne zasoby gazu
łupkowego oraz pewne zasoby ropy
naftowej z łupków,
§ następuje szybki postęp w dziedzinie
techniki przeprowadzania odwiertów,
jak i metod wydobywania gazu naturalnego z łupków w USA, Chinach, ale
również w Polsce,
§ następuje wyraźny postęp w zakresie
powstawania nowych technologii odgazowywania, zgazowywania i upłynniania węgla,
§ Polska posiada, poza bardzo niewielkimi zasobami ropy ze złóż konwencjonalnych, pewne ilości ropy z łupków,
które mogą przyczynić się do redukcji
importu ropy naftowej,
§ istnieje możliwość wykorzystania
środków UE, przeznaczonych na rozwój infrastruktury, do stymulowania
produkcji antyimportowej.
Z raportu Państwowego Instytutu
Geologicznego (PIG) wynika, że oszacowane łączne zasoby gazu ziemnego
wydobywane z formacji łupkowych dla
polskiej lądowej i szelfowej (morskiej)
Eksport, import i saldo bilansu handlowego według Newsweek.pl z 12.01.2012 r.: eksport 135,8 EUR, import
150,5 EUR, saldo –14,7 mld EUR, odpowiednio dane w USD: eksport 194,8 mld USD, import 215,9, mld USD,
saldo –21,1 mld USD. Przy PKB w 2011 r. na poziomie 514,5 mld USD (1522,7 mld PLN) udział eksportu w PKB
wynosi: 194,8 mld USD do 514,5 mld USD, tj. 37,8%, natomiast udział importu w PKB: 215,9 mld USD do 514,5
mld USD, tj. 42%.
9
Wartość importu ropy naftowej i gazu ziemnego do Polski w 2011 r. wyniosła ok. 20,9 mld USD (import ropy
naftowej — 16,6 mld, importu gazu ziemnego — 4,3 mld USD).
8
50
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
części basenu bałtycko-podlasko-lubelskiego mogą wynosić maksymalnie 1,92
bln m3, natomiast oszacowane zasoby
ropy naftowej z formacji łupkowych
mogą wynosić maksymalnie 535 mln ton
[Ocena zasobów…, 2012].
W przypadku gazu, uwzględniając parametry oszacowania, zasoby te mieszczą
się z największym prawdopodobieństwem w przedziale: 346-768 mld m3.
Zasoby te są więc 2,5-5,5-krotnie większe
od udokumentowanych zasobów ze złóż
konwencjonalnych (145 mld m3). Przy
obecnym zapotrzebowaniu na gaz ziemny (14,5 mld m3), na które składa się 4,5
mld m3 krajowego wydobycia ze złóż konwencjonalnych i 10 mld m3 importu, łączne zasoby konwencjonalne i niekonwencjonalne wystarczą na 35-65 lat pełnego
pokrycia zapotrzebowania na gaz ziemny
w Polsce. Należy podkreślić, że szacunki
zawarte w omawianym raporcie PIG
dotyczą wydobywanych zasobów gazu
ziemnego i ropy naftowej występujących
w formacjach łupkowych (shale gas, shale
oil) na terytorium Polski, na obszarze
basenu bałtycko-podlasko-lubelskiego,
tj. na linii od morskich terenów na północ od Słupska i Wejherowa do okolic
Hrubieszowa i Tomaszowa Lubelskiego.
Raport nie obejmuje zasobów węglowodorów ze złóż konwencjonalnych, ani
zasobów węglowodorów ze złóż w innych
formacjach geologicznych, np. tzw. gazu
zamkniętego (tight gas), czy z pokładów
węgla (CBM — coal bed methane). Raport
nie uwzględnia także pozostałych, perspektywicznych rejonów Polski, np. Dolnego Śląska czy Wielkopolski. Wstępne
szacunki ekspertów z USA były bardzo
optymistyczne i wskazywały, że możliwe
jest, iż zasoby gazu łupkowego w Polsce
mogą oscylować wokół 5,29 bln m3. Powyższe szacunki oparte są na bardzo nielicznych odwiertach i wymagają dalszych
prac potwierdzających powyższe wyniki.
Należy podkreślić, że w miarę udoskonalania technologii wydobywczych gazu
łupkowego nastąpi zwiększenie dostępu
do złóż tego surowca10.
Uruchomienie wydobycia naturalnego
gazu z łupków, oprócz barier technicznych (gaz ten zlokalizowany jest najczęściej 3-5 km pod ziemią), napotyka na
barierę kosztów11 i wysokości nakładów
inwestycyjnych, szczególnie na drogie
technologie amerykańskie, ryzyko dla
środowiska naturalnego oraz lobbing ze
strony zarówno rosyjskiego Gazpromu,
jak i producentów energii elektrycznej
z elektrowni atomowych z Francji i Anglii. Stanowisko Niemiec nie jest jednoznaczne, bowiem z jednej strony kraj ten
zainteresowany jest, aby wspólna inwestycja niemiecko-rosyjska w Nord Stream
nie okazała się nierentowna, z drugiej zaś
niemieccy importerzy zainteresowani są
zróżnicowanymi i jak najtańszymi dostawami gazu.
Mimo że wiedza o możliwości pozyskiwania gazu z łupków dostępna jest od blisko 70 lat, przyspieszenie badań
i wdrożeń na świecie (głównie w USA i Kanadzie) nastąpiło w pierwszej dekadzie XXI wieku. Przewiduje się
do 2030 r. dalszy gwałtowny wzrost nakładów na badania i wdrożenie nowych technologii pozyskiwania gazu
z łupków w USA i Chinach.
11
Należy podkreślić, że nadal nie jest znany koszt wydobycia 1 mld m3 gazu łupkowego w Polsce. Może to oznaczać, że w dłuższym okresie, dzięki wzrostowi jakości technik wydobywczych i bliskości rynku zbytu, wydobycie
to stanie się opłacalne, nawet jeżeli obecne wyniki nie byłyby w pełni zadawalające. Problem polega jednak na tym,
że bez określenia wielkości zasobów i wysokości kosztów nie można uwzględnić ww. zasobów w strategii rozwoju
polskiej gospodarki.
10
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
51
Z Z /
Dla przykładu Gazprom od dawna
sponsoruje ruchy obrońców przyrody,
aby występowali przeciwko zastosowaniu
do pozyskiwania gazu z łupków w Europie amerykańskich technologii wykorzystujących do wydobywania gazu wodę
z chemikaliami12. Celem Gazpromu jest
utrzymanie swojej quasi-monopolistycznej pozycji w stosunku do odbiorców
europejskich, szczególnie z Europy Środkowej. Kampania ta jest coraz bardziej
skuteczna na forum Unii Europejskiej.
Komisja Europejska przedstawiła trzy
raporty o gazie łupkowym. Każdy dotyczy innych kwestii i został przygotowany
dla innej dyrekcji generalnej w KE. Jeden
z nich koncentrował się na kwestiach
energetycznych z konkluzją, że „wprawdzie dzięki łupkom zależność UE od gazu
z importu się nie zmniejszy, ale za to też
bardziej nie wzrośnie” [Ocena zasobów…
2012]. Drugie opracowanie dotyczyło
ewentualnego wpływu wydobycia gazu
łupkowego na klimat. Raport ten nie wykazał istotnych negatywnych skutków dla
klimatu. Trzeci raport został opracowany
przez brytyjską firmę AEA Technology.
Raport ten dotyczył skutków eksploatacji gazu łupkowego dla środowiska naturalnego. Zdaniem A. Słoniewskiej i T.
Furmana trzeci z omawianych raportów
to potencjalnie największy problem dla
planów eksploatacji złóż gazu łupko-
wego w Polsce i w innych krajach UE.
Odwierty w potencjalnych złożach gazu
łupkowego zostały wykonane w Polsce
i Wielkiej Brytanii, ale wydobyciem zainteresowane są również Niemcy, Holandia,
Hiszpania, Rumunia, Litwa, Dania, Szwecja i Węgry. W krajach tych wyrażane
są poważne obawy dotyczące skutków
wydobycia dla środowiska naturalnego.
Generalny wniosek z omawianego raportu sprowadza się do twierdzenia, że chociaż AEA Technology nie stwierdziła, że
eksploatacja łupków jest niebezpieczna
dla środowiska naturalnego, to zdaniem
autorów raportu obecne prawo unijne
nie gwarantuje bezpieczeństwa ekologicznego. Pracownicy AEA Technology
znaleźli 21 luk prawnych w 13 unijnych
dyrektywach. Firma ta w 11 przypadkach
zaleca zmiany prawne, a w pozostałych
wprowadzenie szczególnego nadzoru nad
stosowaniem prawa unijnego [Słoniewska, Furman 2012].
Omawiany raport skrytykował ówczesny Minister Skarbu RP, stwierdzając:
„Wydawanie takich ocen zza urzędniczego
biurka jest wprowadzaniem opinii publicznej w błąd. To poważna sprawa i będziemy
w tej kwestii interweniować (…) system
zabezpieczenia odwiertów w pokładach
wodonośnych jest sprawdzony w praktyce i stosowany we wszystkich odwiertach
w Polsce. Nie ma zagrożenia w tym zakre-
W warunkach polskich, ze względu na duże niedobory wody, szczególnie w okresach suszy, i brak zbiorników
retencyjnych stabilizujących stany wód, zarówno w czasie powodzi, jak i suszy, ryzyko zanieczyszczenia
środowiska naturalnego rzeczywiście występuje. Rozwiązaniem problemu jest albo wyprzedzająca eksploatację
złóż łupkowych budowa zbiorników retencyjnych, albo zmiana technologii, w której zastosowana zostanie jako
środek wypychający inna substancja niż woda z chemikaliami. Budowa zbiorników retencyjnych to proces
długi i bardzo kosztowny (kapitałochłonny). Z kolei opracowana przez zespół prof. T. Niezgody z Wojskowej
Akademii Technicznej metoda pozyskiwania gazu z łupków przy wykorzystaniu skroplonego dwutlenku węgla
wygląda bardzo obiecująco zarówno z ekonomicznego, jak i ekologicznego punktu widzenia (Polska płaci kary za
nadmierną emisję dwutlenku węgla, a więc zastąpienie gazu z łupków w złożu dwutlenkiem węgla przyniosłoby
zarówno ekonomiczne, jak i ekologiczne korzyści), ale jest jeszcze w trakcie testowania [Falkowski 2012]. Stąd
wyrażane publicznie opinie, że wydobycie gazu w Polsce w ciągu najbliższych 5 lat wzrośnie o 10 mld m 3 wydają
się (ze względu na bardzo krótki okres) mało prawdopodobne [Budzanowski 2012].
12
52
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
sie, a Polska stosuje restrykcyjne normy
środowiskowe” [Budzanowski 2012].
Niezależnie od tego, jak skończy się
dyskusja w KE odnośnie ostrzejszych
czy łagodniejszych przepisów w zakresie eksploatacji złóż łupków, konieczne
wydaje się rygorystyczne przestrzeganie
przepisów UE, tak aby nie doprowadzić
do nałożenia podatku ekologicznego13.
Podatek taki mógłby w poważny
sposób zredukować poziom rentowności eksploatowanych złóż. Najlepszym
rozwiązaniem, w celu uniknięcia negatywnych skutków dla środowiska naturalnego, byłoby użycie skroplonego dwutlenku węgla i zastąpienie nim obecnie
stosowanych technologii amerykańskich
polegających na wprowadzaniu do złóż
wody z chemikaliami (tzw. szczelinowanie hydrauliczne), które przy niedostatku wody (np. w przypadku suszy)
mogą mieć bardzo negatywny wpływ na
środowisko naturalne. Mimo że metoda
ta zbliżona jest do sprawdzonych technologii stosowanych w Kanadzie, nie
została jeszcze w pełni przetestowana
w warunkach polskich14.
Z kolei przed produkcyjnym uruchomieniem odwiertów, w których zastoso-
wane będą technologie amerykańskie,
konieczne jest wspomniane już zabezpieczenie odpowiedniej ilości wody, co
najczęściej wiązać się będzie z kapitałochłonnymi inwestycjami (zbiorniki
retencyjne).
Należy zaznaczyć, że technologie amerykańskie są bardzo kosztowne, a ponadto nie w pełni dostosowane do polskich
warunków. Biorąc pod uwagę szybki rozwój metod pozyskiwania gazu łupkowego, nowych technologii odgazowania złóż
węglowych15, jak i zgazowywania węgla
(w tym metody podziemnego zgazowywania), powinno się:
§ Zwiększyć wydobycie gazu naturalnego
ze źródeł konwencjonalnych (mając
rezerwę w postaci gazu łupkowego, nie
ma potrzeby utrzymywania wydobycia
krajowego jedynie na poziomie 4 mld
m3);
§ Powrócić do przetwórstwa węgla na gaz
Przy obecnych cenach gazu z importu
(ok. 550 USD za 1 tys. m3) opłacalne
jest samo przetwarzanie węgla na
gaz dla celów przemysłowych, jak też
mieszanie gazu z przetwórstwa węgla
z gazem pochodzącym z zasobów
konwencjonalnych (obniżenie średniego
Unia Europejska finansuje do 85% większość projektów realizowanych w Polsce w zakresie ochrony środowiska.
Powstanie szkód w środowisku naturalnym w wyniku eksploatacji złóż łupków uzasadniałoby merytorycznie
nałożenie podatku ekologicznego rekompensującego rzeczywiste i potencjalne szkody ekologiczne. Biorąc pod
uwagę, że za nałożeniem takiego podatku występowaliby przedstawiciele Niemiec i Francji (Francja, posiadając
podobne do polskich złoża gazu łupkowego, wprowadziła zakaz eksploatacji tych złóż) oraz byliby wspierani
propagandowo przez Gazprom (m.in. przez organizacje ekologiczne na Zachodzie dofinansowywane przez stronę
rosyjską), nałożenie wysokich podatków należy uznać za bardzo prawdopodobne.
14
W kwestii eksperymentów z dwutlenkiem węgla i skałą łupkową D. Miedzińska z Wydziału Mechanicznego
Wojskowej Akademii Technicznej wyjaśnia: „W Kanadzie (…) przeprowadzano eksperymenty, w których
dwutlenek węgla wypychał gaz z mikroporów. Nasza metoda jest jednak odmienna. Oni wykonują od razu co
najmniej dwa odwierty: jednym dostarczają CO2, a drugim odbierają metan. Nie mają natomiast odwiertów
bocznych. Nam wystarcza tylko jeden otwór pionowy o średnicy ok. 9 cm, co znacznie obniża koszty. Poza tym
Polska ma znacznie gęstsze zaludnienie niż Kanada i nie wszędzie możemy budować wielkie instalacje wiertnicze.
Minusem metody kanadyjskiej jest też to, że wymaga bardzo wyśrubowanych parametrów dla dostarczanego CO2
w zakresie temperatury i ciśnienia, przez co pojawia się problem np. jego transportu” [Falkowski 2012, ss.4-5].
15
Omawiana metoda pozyskiwania gazu z łupków po modyfikacji nadaje się do wykorzystania przy degazyfikacji
węgla, co ma istotne znaczenie zarówno dla ochrony środowiska, poprawy bezpieczeństwa pracy w kopalniach jak
i poprawy ekonomiki eksploatacji zasobów węgla [Falkowski 2012, ss.4-5].
13
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
53
Z Z /
kosztu pozyskiwania gazu dzięki niższym
kosztom wydobycia gazu ziemnego)16;
§ Sukcesywnie, w miarę postępu w zakresie
nowych
technologii
uzyskiwania
gazu z łupków lub zabezpieczania
środowiska przy obecnie stosowanych
technologiach, pozyskiwać gaz z łupków.
Przewiduje się, że koszty wydobycia
gazu z łupków będą wyższe niż w USA
(ok. 100 USD za 1 tys. m3), jednak
znacznie niższe niż wspomniana cena
za gaz importowany z Rosji (tj. 550
USD za 1 tys. m3). Należy podkreślić,
że biorąc pod uwagę długofalowe
korzyści, to gaz uzyskiwany z łupków
(i/lub gaz naturalny wydobywany
z konwencjonalnych źródeł) powinien
być uzupełniany gazem otrzymywanym
z przetwarzania węgla.
Natomiast w przypadku ropy naftowej szacuje się, że z formacji łupkowych
można uzyskać, jak już wspomniano,
maksymalnie 535 mln ton [Ocena zasobów… 2012]. Uwzględniając wyniki
rachunku prawdopodobieństwa, omawiane zasoby ropy naftowej mieszczą
się w przedziale 215-268 mln ton. Są
to więc zasoby 8,5-10,5-krotnie większe od udokumentowanych do tej pory
zasobów ze złóż konwencjonalnych (ok.
26 mln ton). Przy obecnym rocznym
zapotrzebowaniu na ropę w Polsce (24
mln ton), uwzględniając dotychczasowe
wydobycie krajowe na poziomie ok.
1 mln ton, łączne zasoby ropy naftowej
wystarczą na 10-12 lat.
W strukturze zasobów energetycznych
w Polsce występują duże dysproporcje
pomiędzy posiadanymi zasobami węgla
kamiennego i brunatnego oraz gazu ziemnego
(zarówno ze złóż konwencjonalnych,
jak i niekonwencjonalnych — łupków),
a zasobami ropy naowej. Stąd warunkiem
obniżenia (uzasadnionego wynikami
pełnego rachunku ekonomicznego) rozmiarów importu ropy naowej jest zmiana
wielkości i struktury zużycia nośników
energii [Ostrowski, Sadowski 1978, ss.250262]. Do działań państwa, których celem
jest zmiana struktury importu, należy
zaliczyć:
§ zmiany w wysokości akcyzy w cenach
ropy naftowej i benzyny (podwyżka)
przy jednoczesnej redukcji akcyzy
w cenach gazu;
§ tanie kredyty, zgodnie z zasadami,
jakie stosowane są w kredytowaniu
inwestycji w ochronie środowiska, dla
właścicieli pojazdów, którzy przestawią
swoje pojazdy na gaz; źródłem
dopłat do oprocentowania kredytów
na przestawienie pojazdów na gaz
byłyby oszczędności na kosztach
importu ropy naftowej zastępowanej
przez gaz oraz na kosztach obsługi
zagranicznego długu publicznego
Polski; dodatkowe dochody mogą
wiązać się ze zmniejszeniem kar za
nadmierną emisję dwutlenku węgla;
Proporcje przetwórstwa węgla kamiennego na gaz: z 5 mln ton węgla średnio otrzymuje się w warunkach polskich
około 2,9 mld m3 gazu. W USA mieszano gaz z przetwórstwa węgla i gaz konwencjonalny w procentowej proporcji
50:50 — informacja uzyskana w trakcie XXIV Spotkania Forum „Energia-Efekt-Środowisko”, temat: „Sprężony gaz
ziemny — ekologicznym paliwem przyszłości?”, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
Warszawa, 07.10.2011. Gdyby zastosować analogiczny sposób postępowania przy pozyskiwaniu gazu np. dla gospodarstw domowych makroekonomiczny koszt uzyskania 1000m3, nawet przyjmując bardzo wysoki koszt zgazowania węgla na poziomie 750USD /1000m3, wyglądałby następująco: 750USD/1000m3 - 15% (udział podatków
opłat ZUS uzyskanych przy produkcji krajowej) = 637,5USD/1000m3, średni koszt pozyskania 1000 m3 wyniósłby:
637,5USD/1000 m3 + 100USD/1000 m3 = 737,5USD/1000 m3 / 2=368,75USD/1000 m3, tj. znacznie poniżej obecnych
kosztów importu tj. około 550 USD/1000 m3 gazu.
16
54
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
§ w
dłuższej
perspektywie
mogą
pojawić się oszczędności związane
z rozwojem produkcji samochodów
hybrydowych, tj. np. na gaz/ropę
naową/benzynę/elektryczność. W tej
sytuacji rola państwa polegałaby na
współfinansowaniu
infrastruktury,
przede wszystkim w zakresie budowy
stacji do ładowania akumulatorów
w samochodach czy stacji na skroplony
gaz.
Część ropy naowej zużywanej
przez rolnictwo może zostać zastąpiona biopaliwami (np. paliwem wyprodukowanym z rzepaku). Oprócz oszczędności w imporcie ropy naowej i zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza i gleby,
produkcja takiego paliwa jest ważnym
źródłem
dochodów
dla
rolników.
Politykę taką aktywnie popiera Unia
Europejska przede wszystkim ze względów
ekologicznych. Głównym problemem
w rozwoju biopaliw jest ich niedostateczna
konkurencyjność cenowa17.
Wsparcie przez rząd czy Unię
Europejską produkcji biopaliw może
przyjmować różne formy: od dopłat
do roślin energetycznych (w wysokości
45 EUR/ha w ramach wspólnej polityki rolnej), poprzez wdrożenie od 2020
r. nowej ustawy energetycznej Unii
Europejskiej, w której nałożono 10-procentowy obowiązkowy próg blendingu
dla biopaliw, do ulg fiskalnych i
zastosowania tańszych kredytów. Fiskalne
wsparcie produkcji biopaliw zwykle
obejmuje redukcję stawki akcyzy lub
nawet odstąpienie od naliczania akcyzy
na paliwo ekologiczne, jeżeli producent
rolny wykorzystuje paliwo na własne
potrzeby i na produkcję rolną. Kredyty na
rozwój paliwa ekologicznego traktowane
powinny być jak kredyty ekologiczne.
Z kolei w ramach zmian w polityce
monetarnej proponuje się wdrożenie
dofinansowania oprocentowania kredytów na wspieranie produkcji paliwa
ekologicznego (tak jak w innych kredytach ekologicznych). Źródłem ich
finansowania
byłyby
oszczędności
bezpośrednio związane z importem ropy
naftowej czy pozyskiwaniem środków
na sfinansowanie tego importu (niższa
emisja obligacji państwa na rynkach
międzynarodowych na pokrycie kosztów
importu i spłaty długu publicznego).
Dobrym, ale niestety niewykorzystanym
przykładem mogłaby być modernizacja
PKP z realizacją hasła „Tiry i samochody
osobowe na platformy”. Przewożenie, jak
się to dzieje np. w Austrii i Szwajcarii,
samochodów
koleją
prowadzi
do
wydatnego ograniczenia zużycia paliw. Ma
to obok innych pożytków bardzo korzystny
wpływ na bilans handlowy i płatniczy18.
Poprawa rentowności kolei w wyniku
wdrożenia programu „Tiry i samochody
„Stosując dzisiaj najlepsze dostępne technologie, biopaliwa mogłyby konkurować z paliwami kopalnymi, gdyby
cena baryłki ropy wynosiła około 77 USD (około 60 EUR) w przypadku biodiesla lub 116 USD (około 90 EUR)
w przypadku bioetanolu. Ale cena baryłki ropy Brent oscyluje dzisiaj [koniec roku 2006] na londyńskiej giełdzie
w okolicach 60 USD” [Szczygielski 2013]. W 2008 r. cena ropy naftowej osiągnęła 147 USD za baryłkę, a w roku
2012 r. 130-140 USD za baryłkę. Przy takich skokach cen bez wsparcia rządu czy UE producent nie może prowadzić
długofalowej polityki.
18
W Polsce 95% energii zużywa transport samochodowy, 2% — kolej, a pozostałe środki transportu, tj. transport
lotniczy, śródlądowy i morski — 3%. Wdrożenie systemu przewozów samochodów koleją poprawiłoby rentowność
samej kolei, zdecydowanie poprawiłoby się bezpieczeństwo jazdy na drogach. Byłoby również czynnikiem
zwiększającym zatrudnienie, bowiem z transportem samochodów koleją wiąże się rozbudowa tysięcy stacji
kolejowych, a następnie ich stała obsługa i ochrona.
17
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
55
Z Z /
osobowe na platformy” może wydatnie
zredukować liczbę nierentownych linii
kolejowych. Zwykle bowiem najmniej
rentowne linie kolejowe występują w słabiej gospodarczo rozwiniętych regionach
Polski. Regiony te najczęściej charakteryzują się słabo rozwiniętą siecią dróg. Stąd
transport samochodów koleją jest nie
tylko wygodny, ale i ekonomicznie efektywny. Poprawa rentowności działalności
kolei pozwoliłaby na uzupełnienie taboru kolejowego o np. autobusy szynowe
wyposażone w platformy do przewozu
samochodów. Przeciwdziałanie bezrobociu poprzez dekoncentracje produkcji
dóbr i usług do filii terenowych, spółek,
których siedziby znajdują się w dużych
miastach, stwarza dodatkowe szanse na
rozwój kolei (jako podstawowego środka
transportu zarówno towarów, jak i ludzi)
w skali całego kraju, w tym w regionach
mniej zaawansowanych ekonomicznie.
Do
czynników, które
mogłyby
zredukować poziom importu ropy
naftowej, oprócz realizacji hasła „Tiry
i samochody osobowe na platformy
kolejowe”, należy zaliczyć:
§ wspieranie rozwoju telepracy (dalsze
zmiany w prawie pracy doprecyzowujące
prawa i obowiązki telepracownika,
dofinansowanie szkoleń przyszłych
telepracowników, bezpłatny, sprawny
i dostępny na terenie całego kraju internet);
§ wspieranie dekoncentracji działalności produkcyjnej pomiędzy firmami
w dużych ośrodkach miejskich (przy
wykorzystaniu techniki internetowej
w zarządzaniu jednostkami pro-
dukcyjnymi) z partnerami (w tym
z filiami tych firm) w mniejszych
miastach czy miejscowościach na
terenie całego kraju. Doświadczenia
międzynarodowe w tej dziedzinie są
bardzo dobre. Warunkiem zachęcenia
dużych firm jest przedstawienie
długofalowej strategii rozwoju polskiej
gospodarki, w tym przede wszystkim
kierunków działań zmierzających do
odbudowy i rozbudowy zdolności
produkcyjnych przemysłu.
Należy podkreślić, że rezultatem rozwoju
telepracy i dekoncentracji produkcji
powinien być spadek transportochłonności
gospodarki, a w konsekwencji m.in.
redukcja zapotrzebowania na import ropy
naowej.
Zakładając, że ekonomicznie uzasadnione jest przekształcenie polskiej gospodarki z importera gazu na eksportera
netto, powinno się:
§ zintensyfikować prace nad wdrożeniem
metody pozyskiwania gazu łupkowego
przez zespół WAT-u oraz pozostałych
członków konsorcjum19.
§ przyspieszyć prace nad technikami
zgazowywania i odgazowywania złóż
węgla,
§ wspierać rozbudowę kopalni Bogdanka
(jednej z najbardziej rentownych kopalń
w Polsce); następnym działaniem powinno być wybudowanie kolejnych
kopalń węgla kamiennego w województwie lubelskim,
§ przyspieszyć wydobycia gazu naturalnego oraz gazu łupkowego,
Zgodnie z informacją uzyskaną od głównego autora metody, D. Miedzińskiej, do wdrożenia omawianej metody
przewiduje się powołanie konsorcjum obejmujące: Wojskową Akademię Techniczną w Warszawie, Akademię
Górniczo-Hutniczą w Krakowie, Politechnikę Warszawską, Instytut Lotnictwa w Warszawie oraz Eurotech
(drążenie otworów małogabarytowych) [Falkowski 2012, s.5].
19
56
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
§ zmodernizować kopalnie na Górnym
Śląsku i zbadać, jakie efekty może
przynieść podziemna gazyfikacja węgla
i odgazowywanie węgla w złożach,
§ odbudować
przemysł
okrętowy,
ze
szczególnym
uwzględnieniem
produkcji gazowców, które w przeszłości były specjalnością Stoczni
Szczecińskiej, morskich elektrowni
wiatrowych, pływających platform
wiertniczych
do
wydobywania
ropy naftowej, gazu ziemnego oraz
zgazowania węgla (duże możliwości
działania na szelfie norweskim),
pływających gazoportów,
§ poprawić efektywność budowanych
statków,
jak
również
innych
produktów (np. przy wytwarzaniu
wież wiatrowych konieczne jest
rozwijanie produkcji wyposażenia, np.
elektroniki)20,
§ wzorem Szwecji i Finlandii utworzyć
parki naukowo-technologiczne powiązane z kampusami edukacyjnymi i zajmujące się realizacją m.in. unijnych
projektów naukowo-badawczych i ich
wdrażaniem,
§ w trybie pilnym przekształcić gazoport
w Świnoujściu z importowego na
eksportowy,
§ uzupełnić infrastrukturę gazociągów
pod kątem potrzeb eksportowych,
§ rozbudować sieć zbiorników na gaz,
§ uwzględniając podpisane przez Polskę
pakiety klimatyczne oraz szanse,
jakie złoża zarówno węgla, jak i gazu
stwarzają w gospodarce, należy
w pierwszej kolejności przekształcić
istniejące elektrownie węglowe na
elektrownie gazowo-węglowe21.
Z przedstawionej (niepełnej) listy
zadań związanych ze zmianą w sposobie
wykorzystania surowców (złóż węgla
kamiennego i brunatnego oraz gazu ziemnego) zarówno ze złóż konwencjonalnych,
jak i niekonwencjonalnych, a także rozwoju technologii do ich eksploatacji oraz
zagospodarowania, nasuwają się trzy
wnioski:
§ Proces optymalizacji wykorzystania bazy
surowcowej powinien być zintegrowany
z maksymalnym włączeniem nauki do
współpracy z przemysłem. Dodatkowo
za zbliżeniem praktyki gospodarczej
(przemysłu) i nauki (środowiska naukowego) w Polsce przemawia fakt,
że z powodu niżu demograficznego
następuje spadek dochodów na uczelniach, a więc coraz bardziej nagląca
jest konieczność podniesienia zysków
uczelni.
§ Wzrost wydobycia surowców energetycznych i ich eksport (a w dalszej
„Stocznia jest de facto jedynie dostarczycielem podzespołów i elementów, z których dopiero tworzy się produkt
końcowy. Wytwarzamy skorupę statku, ale dopiero jego pełne wyposażenie, na przykład w elektronikę, daje
możliwość prawdziwego zysku. Zamawiający najwięcej płaci za know-how, którym gdański zakład na razie nie
dysponuje. To dlatego produkcja stoczniowa jest na granicy opłacalności. Firma wręcz godzi się na dopłacanie do
niej z bardziej zyskownych filarów swojej działalności, byle utrzymać się na rynku i nie redukować personelu. Bo
gdy przyjdzie lepsza koniunktura, wtedy będzie można szybko zwiększyć produkcję. Niestety podobnie rzecz się
ma z wieżami wiatrowymi. Gdańsk produkuje jedynie ich „nogi”, a najwięcej zarabiają niemieckie firmy, które je
od stoczni odbierają i wyposażają w elektronikę i mechanikę. Potem pieczętują je własna marką. Dzięki temu są
o wiele bardziej rozwojowe. I to one zatrudniają inżynierów, współpracują ze szkołami wyższymi, doskonalą ofertę
i wychodzą z nią w świat.” [Marczuk 2012].
21
Problem przekształcania elektrowni węglowych na węglowo-gazowe nie jest zagadnieniem technicznym, lecz
ekonomicznym. Stąd, w przypadku podpisywania pakietu klimatycznego, tego typu modernizacje powinny być
dofinansowywane, szczególnie w przypadku krajów o relatywnie niskim poziomie dochodu na jednego mieszkańca, czyli takich jak Polska.
20
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
57
Z Z /
kolejności eksport technologii do
pozyskiwania i przetwórstwa tych
surowców) powinien być źródłem
sfinansowania inwestycji niezbędnych
do zwiększenia wydobycia i przetwórstwa surowców. Wydobycie surowców, które zastąpią import lub
przyniosą dodatkowe wpływy z tytułu
eksportu, daje szanse na częściową
spłatę długów zagranicznych.
§ Przedsiębiorstwa (na podstawie umów
cywilnoprawnych,
poprzez
tworzenie konsorcjów, realizowanie
wspólnych przedsięwzięć, tworzenie
jednostek powiązanych kapitałowo)
eksploatujące złoża surowców powinny
być przekształcane w konglomeraty
obejmujące swoim działaniem:
§
jednostki produkcyjne i naukowobadawcze dostarczające technologię
do wydobycia surowców oraz do ich
przetwórstwa i transportu;
§
jednostki zajmujące się przetwórstwem
surowców dla finalnego odbiorcy (np.
kopalnia węgla kamiennego, zakłady
zgazowujące węgiel na gaz, kopalnie
gazu naturalnego, elektrownie węglowo-gazowe), przedsiębiorstwa zajmujące się przesyłem gazu na lądzie
i morzu te powinny być powiązane
kapitałowo z innymi firmami
z branży wydobywczej. Powiązania
takie
ułatwiłyby:
otrzymywanie
zamówień, przepływ środków, technologii, tworzenie konsorcjów lub
wspólnych przedsięwzięć w celu
realizacji zadań; docelowym modelem
§
powinno być tworzenie silnych
jednostek gospodarczych o strukturze
koncernów czy konglomeratów;
inne jednostki, niezwiązane z branżą
surowcową, rozkładające ryzyko
gospodarcze na więcej podmiotów
i będące źródłem dodatkowych
zysków, np. grupa energetyczna
będąca właścicielem sieci hoteli;
takie
jednostki
wspomagające
mogą (w przypadku odpowiednio
dużego potencjału ekonomicznego)
stabilizować pozycję ekonomiczną
całej grupy w sytuacji pogorszenia
koniunktury na surowce i ich
pochodne;
Należy podkreślić, że przekształcanie
przedsiębiorstw wydobywających surowce w konglomeraty jest szczególnie ważne
w czasie kryzysu, a ponadto, biorąc pod
uwagę wysoką kapitałochłonność branży
surowcowej, niską elastyczność cenową
podaży oraz duże wahania cenowe
surowców, forma konglomeratu wydaje
się być również korzystna w długim
okresie [Kuziński 1992, s.168].
Przedstawione powyżej propozycje
działań na przykładzie branży surowców
mineralnych są w znacznym stopniu
do wykorzystania w innych gałęziach
gospodarki, i to zarówno o relatywnie
wysokiej koncentracji kapitału, jak np.
przemysł okrętowy, jak również niskiej
— o dużej liczbie małych i średnich
podmiotów gospodarczych, jak np.
w budownictwie czy rolnictwie22. Zaletą
Przykładem jednostki gospodarczej, w której interesy plantatorów buraków cukrowych są ściśle powiązane
z produkcją cukru, a także jego przetwórstwem, jest jeden z największych (lub największy) producent cukru
w Niemczech — Südzucker AG. Plantatorzy wykupili akcje zespołu cukrowni, godząc się na potrącanie z kwot
otrzymywanych za dostarczane buraki cukrowe po 7 fenigów z każdej tony buraków. Wykup akcji trwał 40 lat.
Dzisiaj w skład koncernu Südzucker AG wchodzą cukrownie niemieckie oraz zakupione w procesie prywatyzacji
cukrownie m.in. w Austrii, Francji, Belgii, Czechach, Słowacji, Polsce, Rumunii. Obecnie w związku z nadwyżką
cukru na rynku europejskim zarząd Südzucker AG podjął decyzję o przerobie 1 mln cukru na etanol.
22
58
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
proponowanych rozwiązań jest to, że są
one powszechnie stosowane w krajach
wysokorozwiniętych, zarówno w Unii
Europejskiej, jak i poza Unią, i nie mogą
być w związku z tym kwestionowane.
Skoncentrowanie się w ramach dużych
podmiotów gospodarczych, wspieranych
konsorcjami składającymi się z małych i
średnich przedsiębiorstw, np. na rozwoju
produkcji antyimportowej prowadzi
bezpośrednio do obniżenia wysokości
mnożnika inwestycyjnego, co wobec
konieczności ponownego skorzystania
przez rząd z deficytu budżetowego ma
istotne znaczenie dla zwrotu nakładów
poniesionych na rozwój produkcji
antyimportowej wraz z odsetkami.
Czynnikiem
zwiększającym
szanse
zwrotu kosztów zaciągniętych przez rząd
kredytów jest zawężanie wykorzystania
zarówno środków krajowych, jak
i dotacji unijnych do pobudzania
wytwórczości w kraju i na eksport.
Warunkiem wzrostu produkcji krajowej
i zatrudnienia są zmiany w polityce
fiskalnej oraz wykorzystanie rozwiązań
— stosowanych zarówno przez rządy, jak
i wielkie firmy czy związki firm w krajach
wysokorozwiniętych — zachęcających
konsumentów do kupowania krajowych
dóbr i usług.
2. Ocena wybranych elementów obecnej
polityki fiskalnej w aspekcie ograniczania bezrobocia
System fiskalny, jak również polityka
wydatków
państwowych
powinny
premiować w sposób pośredni przedsiębiorstwa, które zatrudniają polskich
pracowników23.
Przedsiębiorstwa, które zastosują 4zmianowy system pracy powinny mieć
możliwość uzyskania ulg podatkowych
(np. w podatku dochodowym jako
ekwiwalent 50-procentowego przyrostu
płatności ZUS od nowo zatrudnionych24)
lub innych pożytków (np. przejęcie
przez okres 3 lat zasiłków, jakie byłyby
wypłacone bezrobotnym, którzy zostali
zatrudnieni w tych przedsiębiorstwach).
Ponadto, w stosunku do przedsiębiorstw,
które nie przejdą na system 3-4-zmianowy, powinien zostać wprowadzony
podatek od bezrobocia w wysokości 8,8%
funduszu płac25.
Czynnikiem
zachęcającym
do
zwiększania zatrudnienia jest polityka
ograniczania wysokości podatków dochodowych poprzez stosowanie niskich
stawek liniowych i wysokich kwot wolnych od podatków. Do krajów, które realizują powyższą strategię należą między innymi: Słowacja, Węgry, Estonia,
Irlandia, Wielka Brytania. [Grądalski
2012 ss.1-3]. Zastosowanie wysokich
Przy korzystaniu ze środków unijnych obowiązuje zasada identycznego traktowania wszystkich firm z UE,
jednakże każdy z krajów daje preferencje poprzez zwiększanie wykonawstwa własnego przez gminy lub spółki
będące w 100% własnością tych gmin.
24
W 2011 r. w Polsce ZUS był w 56% dofinansowywany z budżetu państwa.
25
Podatek od bezrobocia w wysokości 8,8% od funduszu płac (tzw. podatek od bezrobocia)jest stosowany we
Francji. Prowadzący politykę gospodarczą we Francji, w tym przypadku, nie bez racji uważają, że jeżeli bezrobocie
ma przede wszystkim zapewnić rezerwę pracowników dla przedsiębiorstw gdy wzrasta popyt na dobra i usługi
wytwarzane przez te firmy, co powodując istotne skutki finansowe (zasiłki dla bezrobotnych, koszty pomocy
społecznej, koszty przeszkoleń), to w pokryciu powyższych kosztów powinny również uczestniczyć firmy, które
dzięki istnieniu bezrobocia na rynku mogą w każdej chwili skorzystać z rezerwy siły roboczej. Dzięki bezrobociu
firmy posiadają mocną pozycję w stosunkach ze związkami zawodowymi w zakresie negocjacji warunków pracy
i płacy.
23
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
59
Z Z /
kwot wolnych od podatków prowadzi
do wzrostu wydatków na konsumpcję,
co pośrednio może pozytywnie oddziaływać na wzrost zatrudnienia. Zwiększenie
dochodów najniżej zarabiających, a więc
konsumentów o niskiej skłonności do
oszczędzania, najprawdopodobniej spowoduje wzrost wydatków konsumpcyjnych tej grupy konsumentów. Nie ma
gwarancji, że wspomniana grupa konsumentów wyda swoje dochody na produkcję wytwarzaną w Polsce. Jest duże
prawdopodobieństwo, że te dodatkowe
środki otrzymane z tytułu oszczędności
podatkowych zostaną przeznaczone na
zakup najtańszych dóbr i usług, np. na
importowaną chińską odzież.
Korzystny wpływ redukcji podatków
w przypadku najniżej zarabiających na
wzrost konsumpcji, a w konsekwencji na
wzrost zatrudnienia, można by zwiększyć
dokonując zwrotu podatków w postaci
bonów złotówkowych (odpowiadających
wartości nominalnej złotówki, jednak
możliwych do realizacji tylko w zakresie produkcji wytwarzanej w kraju). Nie
należy przy tym obawiać się stosowania
rozwiązań nietypowych. Np. przez wiele
lat przedsiębiorstwa japońskie wypłacały znaczną część uposażenia swoim
pracownikom w bonach towarowych
do realizacji w supermarketach należących do wspomnianych przedsiębiorstw.
Metoda ta okazała się bardzo skuteczna
w ograniczaniu konkurencji ze strony
firm eksportujących na rynek japoński,
przede wszystkim firm amerykańskich.
W Polsce dokładne skopiowanie powyższego rozwiązania byłoby trudne,
bowiem nie mamy tak dużych jednostek
gospodarczych, które posiadają liczne
supermarkety. Istnieje jednak możliwość
zorganizowania firm produkujących
towary i usługi w Polsce z różnych dzie60
dzin — od produktów żywnościowych,
poprzez odzież, po wyposażenie mieszkań, które dostarczałyby swoje produkty
za bony, które to bony następnie byłyby
refundowane (system taki na mniejszą
skalę działa obecnie w okresach przedświątecznych w supermarketach i dotyczy
prezentów świątecznych dawanych przez
zakłady pracy swoim pracownikom).
Przy technicznej realizacji powyższych
bonów można by wykorzystać szybko
rozwijającą się sprzedaż przez Internet.
Przykładem podobnego (w sensie filozofii) podejścia jest system pobudzania lokalnego zatrudnienia w Brukseli
z wykorzystaniem bonów (euro). Osoby
zatrudniające bezrobotnych w Brukseli
otrzymują ekwiwalent (równy 50% wypłaconych przez nie płac zatrudnionym)
w bonach euro, którymi mogą regulować
swoje zobowiązania podatkowe.
Z kolei obniżenie podatków bogatszym podatnikom powinno być uwarunkowane przeznaczeniem przez nich
zaoszczędzonych podatków (w stosunku
do systemu obecnie obowiązującego)
na inwestycje w polską gospodarkę lub
zwiększenie zatrudnienia, ewentualnie
kombinację obydwu czynników. Redukcja poziomu stawek podatku dochodowego ma na celu ograniczenie szarej
strefy oraz podniesienie efektywności
całego systemu podatkowego. W omawianej kwestii F. Grądalski nie bez racji
stwierdza: „Wpływy do budżetu zależą
od wielu czynników, z których najważniejsze to: struktura systemu podatkowego (w ramach tej struktury podatki
dochodowe są najmniej efektywne i najbardziej zniekształcające racjonalność
ekonomiczną), wysokość stawek podatkowych, aktywność gospodarcza (w tym
produkcyjna i inwestycyjna), aktywność
konsumpcyjna, zgromadzony zasób,
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
czyli majątek i w końcu koszty procesu
fiskalnego. Niestety, problem kosztów
nakładania podatków oraz ich negatywne
skutki nie są w ogóle brane pod uwagę
przez rząd w kalkulacji efektywności
i skuteczności systemu podatkowego.
Racjonalność systemu podatkowego nie
może być mierzona — jak czyni to rząd
— jedynie nominalnym wpływem do
budżetu, lecz saldem pomiędzy wpływem
pieniężnym a makroekonomicznymi
kosztami i stratami związanymi z poborem podatków (…) Należy pamiętać, że
podatek dochodowy zmniejsza dochód
do dyspozycji gospodarstw domowych,
a zatem ogranicza wydatki konsumpcyjne i tym samym zmniejsza wpływy
z akcyzy i podatku VAT.
Po drugie, podatek PIT jest podatkiem najdroższym w poborze. Około
50% wpływu jest pochłaniane przez
jego administrowanie i procedury kontrolne instytucji skarbowych. Po trzecie,
wpływy z PIT stanowią jedynie około
10% wpływów do budżetu ogółem. Jeśli
uwzględni się koszty wymiaru i poboru
tego podatku oraz koszty jego płacenia
ponoszone przez samych podatników,
jak również jego destrukcyjny wpływ
na życie gospodarcze, (o czym poniżej),
to okazuje się, że saldo pomiędzy kwotą
pobranego podatku a ciągnionym rachunkiem kosztów i strat będzie ujemne”
[Grądalski 2012, ss.1-2]
Za szczególnie niekorzystny w kontekście poziomu bezrobocia uważany
jest wysoki poziom fiskalizmu i tzw.
klina podatkowego. F. Grądalski uważa,
że „tak wysoki klin podatkowy w Polsce
wraz z nieracjonalnie wysokim fiskalizmem jest »odpowiedzialny« za połowę
stopy bezrobocia” i przytacza opinię
M. Friedmana ,,Jeśli płacicie tym, którzy
nie pracują, a na tych, którzy pracują,
nakładacie podatki, to nie dziwcie się, że
macie bezrobocie i szarą strefę”. [Grądalski 2012, s.2]
Odmiennego zdania w kwestii wpływu
wysokiego poziomu fiskalizmu i klina
podatkowego na bezrobocie jest K. Polarczyk: „Dość powszechnie głoszone
są opinie, że wysoki klin podatkowy
zniechęca pracodawców do oficjalnego
zatrudniania pracowników, a bezrobotnych do podejmowania oficjalnej pracy.
Tym samym jest przyczyną niskiego zatrudnienia i wysokiego bezrobocia oraz
podejmowania pracy nierejestrowanej
jako jedynej lub dodatkowej. W konsekwencji kraje zmniejszające wysokość
klina podatkowego obniżają bezrobocie,
a zwiększające klin przyczyniają się do
wzrostu bezrobocia i poszerzania szarej
strefy. Sugerowana w tych stwierdzeniach
deterministyczna, funkcyjna, zależność
wielkości stopy bezrobocia od wysokości
klina podatkowego (…) może sprawdzać
się tylko w przypadku braku innych
czynników działających na rynek pracy.
Rzeczywistość jest bardziej złożona. Zależność rynku pracy od klina podatkowego istnieje, ale na rynek pracy wpływa
tyle innych czynników, że zależność ta
nie zawsze jest czytelna, a w niektórych
sytuacjach spadkowi klina podatkowego
może towarzyszyć nawet wzrost bezrobocia. Nie jest możliwe precyzyjne określenie »odpowiedzialności« klina podatkowego i jego składowych za wysokie bezrobocie, chociaż nie ma wątpliwości, że
jest to wpływ znaczący. Wnioski z badań
empirycznych pozwalają na stwierdzenie,
że klin podatkowy decyduje bezpośrednio o sytuacji na rynku pracy w ok. 2550%”. [Polarczyk 2007]
Z przedstawionych poglądów opinia
K. Polarczyka, moim zdaniem, lepiej odzwierciedla rzeczywisty wpływ fiskalizmu
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
61
Z Z /
i klina podatkowego na bezrobocie. Nie
kwestionując dużego wpływu zarówno
fiskalizmu, jak i klina podatkowego na
bezrobocie, należy uznać, że kluczowymi
czynnikami są jednak: wielkość popytu
na siłę roboczą, będąca przede wszystkim
funkcją popytu na dobra i usługi, a w krajach o relatywnie niskich zasobach kapitałowych (takich jak Polska) — rozwiązanie
problemu sfinansowania nowych miejsc
pracy. Ponadto próby obniżenia poziomu
fiskalizmu w gospodarce, w tym zmniejszenia wielkości klina podatkowego, wymagają:
§ redukcji wydatków publicznych,
§ znacznego
zwiększenia
poziomu
produkcji i zatrudnienia (w oparciu
o czynniki egzogeniczne w stosunku
do systemu fiskalnego),
§ tworzenia pozabudżetowych źródeł finansowania wydatków publicznych26.
W krajach o relatywnie niskim poziomie PKB na jednego mieszkańca i niedofinansowanych dziedzinach wytwarzania
dóbr i usług publicznych (edukacja, służba zdrowia, system bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego) możliwości
redukcji poziomu wydatków publicznych,
bez kreowania poważnych problemów
społeczno-gospodarczych, są relatywnie
niewielkie. Z kolei istotne zwiększenie
wielkości produkcji i zatrudnienia pozwoli na relatywny spadek obciążeń podatkowych zarówno wytwarzanych produktów, jak i siły roboczej, co w dalszej
kolejności będzie stymulowało wzrost
zatrudnienia i redukcję bezrobocia. Należy jednak zaznaczyć, że wspomniany
wzrost produkcji i zatrudnienia musi być
pierwotnie wywołany przez czynniki egzogeniczne w stosunku do systemu fiskalnego. Przy wysokim ogólnym zadłużeniu
państwa i podmiotów gospodarczych
i w warunkach ogólnego kryzysu redukcja stawek podatkowych traktowana jako
czynnik stymulujący wzrost produkcji
i zatrudnienia najprawdopodobniej doprowadzi jedynie do zmiany struktury
zadłużenia — niższe zadłużenie podmiotów gospodarczych w zamian za wyższy
dług publiczny. Jeżeli w wyniku obniżenia
stawek podatkowych (czy parapodatkowych, np. składek do ZUS) nie następuje
istotne przyspieszenie wzrostu produkcji
i zatrudnienia, to rezultatem obniżki stawek jest redukcja wpływów podatkowych
i wzrost długu publicznego.
Przy ustabilizowanej gospodarce, dobrej koniunkturze gospodarczej stymulującej wzrost popytu na siłę roboczą
może być uzasadnione obniżenie stawek
podatkowych traktowane jako autonomiczny czynnik pobudzający wzrost
produkcji i zatrudnienia, a w konsekwencji podnoszący wielkość wpływów
podatkowych. Natomiast nie ma podstaw
do podobnego postępowania w odniesieniu do gospodarki zadłużonej, o niskiej
stabilności gospodarczej i działającej
w warunkach ogólnego kryzysu. W takiej
sytuacji podmioty gospodarcze, zarówno
Przykładem jest tworzenie organizacji gospodarczych (m.in. fundacji), których podstawową misją jest
finansowanie i wdrażanie wyników badań oraz np. leczenie ciężko chorych pacjentów) i w których zmianie
ulega podejście do kryterium uzyskiwania zysku maksymalnego. W jednostkach tych w miejsce kryterium
maksymalizacji zysku zostaje wprowadzona zasada tzw. zysku niezbędnego, czyli zysku, który jest niezbędny do
sfinansowania inwestycji zabezpieczających długookresowy rozwój jednostki. W krajach wysokorozwiniętych
jednostki takie przyjmują najczęściej formę fundacji typu non-profit. Jednakże coraz częściej pojawiają się głosy
wśród ekonomistów i menedżerów o konieczności generalnego przewartościowania celów i kryteriów oceny
spółek z możliwością powstawania jednostek tzw. trzeciego sektora.
26
62
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
przedsiębiorstwa, jak i gospodarstwa
domowe, będą w pierwszym rzędzie
próbowały się oddłużyć oraz zwiększyć
rezerwy finansowe, a nie rozszerzyć produkcję i podnieść poziom zatrudnienia.
Te ostatnie działania, w warunkach ogólnego kryzysu braku popytu, prowadzą
do wzrostu stopy ryzyka dla jednostek
gospodarczych.
3. Proponowane zmiany metod dofinansowania działalności gospodarczej
w Polsce z wykorzystaniem rozwiązań
przyjętych w planie Marshalla
Dodatkowym czynnikiem, który może
wpływać na stymulowanie wzrostu produkcji i zatrudnienia jest wykorzystanie
wydatków państwa (również środków
z Unii Europejskiej) nie tylko jako czynnika stymulującego wzrost popytu na
rynku wewnętrznym, lecz także prowadzącego do zmian strukturalnych w gospodarce, przyczyniających się do wzrostu krajowej produkcji i zatrudnienia.
Poprzednio wspominano o niewykorzystaniu środków unijnych na modernizację
kolei, ze szczególnym uwzględnieniem
realizacji koncepcji „Tiry i samochody
osobowe na platformy (kolejowe)”. Realizacja tego przedsięwzięcia, niezależnie
od zmniejszenia zapotrzebowania na importowane paliwa, a w konsekwencji poprawy bilansu paliwowego, handlu zagranicznego i bilansu płatniczego, miałaby
pozytywne skutki społeczno-ekonomiczne, wynikające ze wzrostu zatrudnienia,
jak i ekologiczne — zmniejszenie emisji
spalin i redukcja opłat ekologicznych
związanych z emisją spalin.
Wzrost zatrudnienia miałby charakter
zarówno bezpośredni, tj. wynikający z konieczności obsługi rozbudowanych i zmodernizowanych stacji kolejowych (stworzenie ekip wprowadzających i mocujących
samochody ciężarowe i samochody osobowe na platformach kolejowych i sprowadzających pojazdy z platform, zwiększenie
liczby pracowników w służbach SOK oraz
pośredni poprzez poprawę wyników salda
bilansu handlu zagranicznego. Niewątpliwą
zaletą proponowanego rozwiązania jest
posiadanie źródeł finansowania, którymi
byłyby w tym przypadku oszczędności
w imporcie paliw.
Łączne wystąpienie skutków oddziaływania kryzysu oraz zadłużenia powoduje, że część ekonomistów przewiduje,
że w celu spowolnienia wzrostu długu
publicznego konieczne będzie odroczenie przewidzianych prawem waloryzacji
rent i emerytur. Wobec niskiego poziomu
większości rent pracowniczych i bardzo
niskiego rent rolniczych oraz przy stałej
inflacji decyzja taka będzie miała poważne konsekwencje zarówno społeczne, jak
i ekonomiczne. Czynnikiem łagodzącym
skutki takiej decyzji mogłaby być wypłata
dodatków antyinflacyjnych o stałej wielkości w bonach złotówkowych.
Ze względu na ograniczenia budżetowe
dodatki antyinflacyjne nie będą ani rekompensowały całkowicie skutków inflacji, ani
tym bardziej nie będą rekompensatą waloryzacji rent i emerytur. Taka sama ich
wysokość dla wszystkich emerytów i rencistów będzie prowadzić do spłaszczenia
poziomu rent i emerytur, a w konsekwencji
do dalszego obniżenia poziomu krańcowej
skłonności do oszczędzania, czyli do podniesienia poziomu mnożnika. Zawężenie
zakresu oddziaływania, wydatków państwa
głównie do produkcji wytwarzanej w kraju, poprzez zastosowanie bonów złotówkowych, sprzyjać powinno redukcji poziomu
importochłonności kupowanych dóbr
i usług, a więc również wzrostowi poziomu mnożnika. Wyższy poziom mnożnika
oznacza, że rząd otrzymałby przynajmniej
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
63
Z Z /
w części zwrot środków wydatkowanych
na dodatek antyinflacyjny, co wobec trudnej sytuacji finansowej państwa nie jest
bez znaczenia.
W warunkach obecnego kryzysu
wdrożenie nawet najbardziej słusznych
rozwiązań usprawniających istniejący system podatkowy wymaga jednak
udowodnienia, że wpływy podatkowe,
w wyniku redukcji stawek podatków
(np. dochodowego) nie ulegną obniżeniu
przy jednoczesnym wystąpieniu innych
korzystnych dla stymulowania wzrostu
gospodarczego i zatrudnienia zjawisk.
Wobec rosnących w skali większości
krajów Unii Europejskiej problemów z obsługą długów oraz utrzymaniem wzrostu
gospodarczego na poziomie umożliwiającym utrzymanie równowagi wewnętrznej
(w tym na rynku pracy) i zewnętrznej,
konieczna wydaje się zmiana charakteru
wydatków zarówno na szczeblu krajowym,
jak i przede wszystkim UE w kierunku
zwiększenia nakładów na inwestycje produkcyjne pozwalające na większą absorpcję siły roboczej. Byłby to powrót do źródeł
powstania Unii Europejskiej, czyli do planu
Marshalla [Gruchelski 2011, ss.23-24]. Należy podkreślić, że USA udzielały pomocy
w formie dotacji dla kraju beneficjenta.
Natomiast podmioty gospodarcze w krajach odbudowujących się otrzymywały
nisko oprocentowane kredyty z przeznaczeniem przede wszystkim na inwestycje o
charakterze produkcyjnym.
W rezultacie po zakończeniu procesu
odbudowy krajów Europy Zachodniej
wzrosła konkurencyjność ich gospodarek, co przełożyło się na przekształcenie
salda wymiany z USA z ujemnego na
dodatni, szczególnie jeżeli chodzi o saldo
wymiany USA–Niemcy. Finansowanie
działalności gospodarczej o charakterze
produkcyjnym zaowocowało szybkim
wzrostem liczby miejsc pracy. Wzrost ten
był na tyle znaczący, że Niemcy Zachodnie w latach 60. ub. wieku miały ujemną
stopę bezrobocia. Obawa, że nowo przyjęte kraje z Europy Środkowej powtórzą
scenariusz z lat 50. i 60. w relacji USA–
Europa Zachodnia (szczególnie Niemcy
Zachodnie), spowodowała, że kraje Europy Zachodniej ograniczyły inwestycje
współfinansowane ze środków Unii Europejskiej do inwestycji w infrastrukturze
i w ochronie środowiska, w wyniku czego
kraje z Europy Środkowej generalnie nie
stwarzają (poza rolnictwem) znaczącej
konkurencji dla krajów dawnej 15-tki.
Ujemnym skutkiem ograniczenia inwestycji do inwestycji nieprodukcyjnych
jest bardzo wolny wzrost liczby miejsc
pracy, który np. w przypadku Polski nie
zrekompensował spadku zatrudnienia
z początku lat 90.27
Wysoka emigracja zarobkowa z Europy
Środkowej (w tym z Polski) niewątpliwie
dezorganizuje funkcjonowanie rynków
pracy w krajach Europy Zachodniej.
Podobna sytuacja występuje w krajach
Europy Południowej. Szczególnie dotkliwe jest narastanie długu publicznego i zadłużania się podmiotów gospodarczych
zarówno w krajach Europy Południowej,
jak i części krajów Europy Środkowej.
Jeżeli problemy zadłużenia tych krajów
oraz tworzenia nowych miejsc pracy,
ograniczania bezrobocia i zmniejszania
emigracji mają być rozwiązane, konieczna
jest zmiana struktury inwestycji współfi-
W 1990 r. zatrudnienie w Polsce wynosiło 16,2 mln osób, a w 2011 r. równe jest 14 mln. Wchodzenie na rynek
pracy nowych roczników powoduje wzrost bezrobocia oraz bardzo dużą emigrację zarobkową głównie do krajów
Unii Europejskiej.
27
64
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
nansowanych przez UE w kierunku rozwoju inwestycji produkcyjnych, przede
wszystkim o charakterze przemysłowym.
Zadanie to nie będzie łatwe, bowiem
narusza interesy gospodarcze najsilniejszych krajów Europy Zachodniej, w tym
przede wszystkim Niemiec. Paradoksalnie
istniejący głęboki światowy kryzys i niechęć społeczeństw Europy Zachodniej
do dalszego dofinansowywania nowo
przyjętych krajów, jak też pogarszająca
się sytuacja na rynku pracy, mogą spowodować zmiany procesów inwestycyjnych
w postulowanym kierunku.
Niezależnie od zmieniającej się sytuacji
w Unii Europejskiej niezbędne jest zaktywizowanie własnej działalności ekonomicznej w Polsce. Konieczność równoczesnej aktywizacji produkcji i zatrudnienia
oraz obsługi długu publicznego w warunkach głębokiego długookresowego kryzysu w skali międzynarodowej wymusza
zastosowanie wszelkich dopuszczonych
przez prawo i nienaruszających norm
obowiązujących w Unii Europejskiej
metod pobudzania popytu na produkcję
wytwarzaną przez podmioty gospodarcze
w Polsce.
4. Wpływ wzrostu popytu na dobra
i usługi wytwarzane przez polską gospodarkę oraz intensyfikacji kapitału
na poziom bezrobocia w Polsce — ujęcie modelowe
Z badań własnych dotyczących potencjalnych skutków redukcji naturalnej stopy bezrobocia w USA z 6% (w 2011 r.) do
poziomu z lat 50. ub. wieku, tj. 3%, wynika, że potencjalny PKB USA zwiększyłby
się o 1809,2 mld USD, czyli o ponad 3,5
raza PKB Polski (1809,2 / 514,2 = 3,52).
Do obliczenia wzrostu potencjalnego
PKB w Polsce przyjęto dane dotyczące
sytuacji na rynku pracy w Polsce w maju
2012 r. [Gruchelski 2013, ss.13-17, 133178].
Założenia modelu:
§ wielkość bezrobocia oficjalnie rejestrowanego: 2015 tys. osób, co daje
12,6-procentową stopę bezrobocia,
wielkość zatrudnienia: 16 mln pracowników (uwzględniając samozatrudnionych), stopa nierównowagi bezrobocia: 5%, stopa równowagi bezrobocia:
12,6% – 5% = 7,6%;
§ w wyniku wzrostu popytu na produkty i usługi wytwarzane w polskiej
gospodarce oraz intensyfikacji kapitału doszło do zamiany części stopy
równowagi bezrobocia na rezerwę
zdolności produkcyjnych na szczeblu
mikro, dzięki czemu stopa równowagi
bezrobocia w Polsce zrównała się z poziomem naturalnej stopy bezrobocia
w USA w latach 50., tj. 3%;
§ współczynnik Okuna: na poziomie 2-3.
Przy przyjęciu współczynnika Okuna
na poziomie 2 wyniki byłyby następujące:
§ potencjalny PKB w 2011 r. wyniósłby
(przy naturalnej stopie bezrobocia równej 7,6%): 514,1 / 0,9 (–2 × 5% = –0,10 wielkość luki) = 571,2 mld USD,
§ wielkość potencjalnego PKB w 2011 r.
w Polsce (po obniżeniu naturalnej stopy
bezrobocia do 3%): 514,1 / 0,9(1 + luka –
2 × 9,6% = 1 + ( – 0,192) = 0,808) = 636,2
mld USD,
§ obliczenie
przyrostu
potencjalnego
PKB w wyniku obniżenia naturalnej stopy bezrobocia do poziomu 3%:
636,2 – 571,2 = 65,0 mld USD.
Wyniki dla współczynnika Okuna na
poziomie 3 i wartości luki –3 × 5% = –0,15:
§ potencjalny PKB w 2011 r. wyniósłby:
514,1 : 1 + ( – 0,15) = 514,1 : 0,85 = 604,8
mld USD,
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
65
Z Z /
§ wielkość potencjalnego PKB w 2011 r.
w Polsce (po obniżeniu naturalnej stopy bezrobocia do 3% i przy luce wynoszącej –3 × 9,6% = –0,288 wyniosłaby:
514,1 / 0,712 = 722 mld USD,
§ obliczenie przyrostu potencjalnego
PKB w wyniku obniżenia naturalnej
stopy bezrobocia do poziomu 3%:
722 – 604,8 = 117,2 mld USD.
Z przedstawionego przykładu wynikają dwa istotne wnioski:
§ w wyniku zredukowania naturalnej
stopy bezrobocia do poziomu 3%, przy
współczynniku Okuna na poziomie 2,
uzyskano wzrost potencjalnego PKB
w Polsce o 65,0 mld USD, zaś przy
współczynniku Okuna na poziomie 3
o 117,2 mld USD;
§ gdyby udało się doprowadzić do zrównania rzeczywistego bezrobocia z bezrobociem równowagi na poziomie 3%,
rzeczywisty PKB Polski zwiększyłby
się:
§
o 636,2 – 514,1 = 122,1 mld USD przy
przyjęciu współczynnika Okuna na
poziomie 2, czyli rzeczywisty PKB
Polski zwiększyłby się o ponad 23%
(122,1 / 514,1 = 23,75% ),
§
o 722 – 514,1 = 207,9 mld USD przy
przyjęciu współczynnika Okuna na
poziomie 3, czyli rzeczywisty PKB
Polski zwiększyłby się o ponad 40%
(207,9 / 514,1 = 40,4%).
Uzyskane dane, mimo że mają charakter
orientacyjny, jednoznacznie wskazują
na istotne zwiększenie potencjalnego
PKB w przypadku redukcji naturalnej
stopy bezrobocia do 3%. W przypadku
odpowiedniego wzrostu popytu może to
oznaczać wydatny wzrost rzeczywistego
PKB.
66
Podsumowanie
Celem artykułu było zbadanie możliwości pobudzenia produkcji wytwarzanej
w Polsce w warunkach wysokiego zadłużenia gospodarki. Zdaniem autora, mimo
całej złożoności sytuacji i wysokiego
zadłużenia gospodarki, możliwe jest stymulowanie popytu na produkcję wytwarzaną w Polsce. Działania takie wymagają
spełnienia następujących warunków:
§ podstawową formą spłaty długów
powinno być szybszy wzrost dochodów niż wydatków bowiem redukcja
wydatków będzie hamować dynamikę
wzrostu PKB oraz zwiększać bezrobocie i emigrację;
§ przy generowaniu popytu szczególną
rolę powinna odegrać:
§
aktywna polityka kursowa wspierana innymi dostępnymi środkami
uwzględniającymi również rozwiązania niekonwencjonalne, jak np.
system bonowy wiążący krajowych
producentów, użytkowników i konsumentów w jeden system ekonomiczny (rozliczeniowy),
§
konieczne jest przeprowadzenie
zmian strukturalnych w kierunku tworzenia dużych podmiotów
gospodarczych najlepiej w formie
konglomeratów, charakteryzujących
się wyższym poziomem skuteczności w pozyskiwania zamówień
współfinansowanych przez UE, stymulowaniu eksportu czy rozwijaniu
produkcji substytuującej import,
§
generalnej zmianie powinna podlegać
polityka
bezpieczeństwa
energetycznego poprzez powrót do
wykorzystania węgla (w przypadku
zwiększenia wsparcia finansowego
przez UE z zastosowaniem tzw.
czystych technologii), zwiększenia
wydobycia gazu naturalnego z kon-
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
A     
wencjonalnych źródeł oraz przygotowanie gospodarki do wydobycia
gazu z łupków. W polityce zakupu
ropy naftowej konieczne jest przestrzeganie zasady dotyczyć zdywersyfikowania źródeł zaopatrzenia,
§
generalny kierunek gospodarki powinien dotyczyć reindustrializacji
gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem inwestycji w przemyśle paliwowym, okrętowym, zbrojeniówce
oraz przemysłach naukochłonnych,
§
konieczne są zmiany w polityce fiskalnej, monetarnej ukierunkowane
na zwiększenie zatrudnienia i pobudzenia rozwoju krajowej produkcji;
§ obniżenie naturalnej stopy bezrobocia
w celu podniesienia dynamiki wzrostu
PKB, obniżenie ogólnego poziomu
bezrobocia i podniesienie efektywności polityki prozatrudnieniowej państwa.
Bibliografia
Budzanowski [2012]: Wydobycie gazu w Polsce wzrośnie o 10 mld m3, 16.05.2012, http:
//gazownictwo.wnp.pl/budzanowski-wydobycie-gazu-w-polsce-wzrosnie-o-10-mld-mszesc,170078_1_0_0.html, 29.05.2012;
Chińczycy rozpoczynają poszukiwanie ropy na
spornych terenach morskich [2012], 24.06.2012,
http://finanse.wp.pl/kat,9231,title,Chinczycyrozpoczynaja-poszukiwanie-ropy-na-spornych-terenach-morskich,wid,14674328,wiadomosc.html?ticaid=110b53, 29.05.2013.
Falkowski P. [2012], Polska metoda na łupki,
„Nasz Dziennik” 8-9.09.2012, nr 210.
Grądalski F. [2012], Fiskalna iluzja. Rząd planuje nałożenie podatku dochodowego na rolników, „Nasz Dziennik” 1-2.2012, ss.1-3.
Grądalski F. [2012], Podatki zabijają przedsiębiorczość, „Nasz Dziennik” 15.09.2012, ss.1-2.
Gruchelski M. [2011], Spory wokół pryncypiów
ekonomii — wprowadzenie, „Studia i Prace
Kolegium Zarządzania i Finansów SGH”, nr
107, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej
Handlowej, Warszawa.
Gruchelski M. [2013], Bezrobocie w procesie
wzrostu gospodarczego. Teoria i Praktyka, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej,
Warszawa.
Jarmołowicz W., Woźniak B. [2012], Bezrobocie równowagi i nierównowagi w gospodarce
transformującej się (na przykładzie Polski),
Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa.
Kuziński S. [1992], Polityka Przemysłowa. Spory wokół strategii rozwoju, Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-Warszawa-Kraków.
Marczuk B. [2012], Znikające żurawie, „Rzeczpospolita” 1-2.09.2012.
Ministerstwo Finansów [2013], Wykonanie
budżetu państwa za 2011 r., tablica 2: Dochody
budżetu państwa, http://www.home.umk.pl/
~robhuski/get/fp/Dochody%20i%20wydatki_
2012.pdf, 29.05.2013; Ile w podatkach płacą polscy kierowcy na budowę dróg?, 19.02.2011, http://
www.mototok.pl/Ile-w-podatkach-placa-polscykierowcy-na-budowe-drog-a286, 29.05.2013.
Nerurkar N. [2011], U.S. Oil Imports: Context
and considerations, Congressional Research
Service, 01.04.2011, http://www.fas.org/sgp/
crs/misc/R41765.pdf, 29.05.2013, s.12; K.
Amadeo, The U.S. trade deficit, 2011, http:
//useconomy.about.com/od/tradepolicy/p/
Trade_Deficit.htm, 29.05.2013.
Ostrowski M., Sadowski Z. [1978], Wyzwania
rozwojowe, PWE, Warszawa.
Państwowy Instytut Geologiczny [2012], Ocena zasobów wydobywanych gazu ziemnego i
ropy naftowej w formacjach łupkowych dolnego
Paleozoiku w Polsce (basen bałtycko-podlaskolubelski), Warszawa.
Polarczyk K. [2007], Klin podatkowy a bezrobocie, Biuro Analiz Sejmowych, „Infos”, nr 17.
Rocznik Statystyczny 2009 [2010], GUS, Warszawa.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D. [2004], Ekonomia, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Słoniewska A., Furman T. [2012], Łupki pod
lupą — Bruksela pierwszy raz zapowiada przepisy utrudniające wydobycie gazu łupkowego ze
względu na ryzyko środowiskowe, „Rzeczpospolita” 8-9.09.2012.
Szczygielski M. [w] Słonecznik do baku [2013],
http://kpodr.com.pl/przedsiebiorczosc/inne/
slonecznik_do_baku.php#gora, 29.05.2013.
Ściążko M., Chmielak T. [2008], Zgazowanie
węgla mity czy rzeczywistość, „Przegląd Gazowniczy”, czerwiec.
Wywiad z Ministrem Skarbu M. Budzanowskim, Polsat News, 10.09.2012.
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl
67
Z Z /
Stimulating Demand for Domestic Production under Conditions of a High
Debt Economy
Summary
Stimulating external and domestic demand for Polish products is crucial for solving the
three basic problems of injecting dynamism into GDP growth, lowering unemployment and
debt reduction. The article discusses methods of increasing demand for domestic production
under conditions of high debt and the global crisis. The focus is mainly on: the stimulation of
investment in infrastructure, active exchange rate policy, changes in fiscal policy in terms of
reducing unemployment and the financing of economic activity using the solutions adopted in
the Marshall Plan.
Keywords: stimulating demand, GDP growth, debt reduction, unemployment
68
Zarządzanie Zmianami Zeszyty Naukowe 4/2013 (60)
www.pou.pl