1 Rada Działalności Pożytku Publicznego Seminarium

1 Rada Działalności Pożytku Publicznego Seminarium międzynarodowe dotyczące rozwoju wolontariatu długoterminowego Raport A. Organizator, cel, uczestnicy, termin i miejsce imprezy Dnia 29 września 2011 roku w Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” w Warszawie odbyło się międzynarodowe seminarium dotyczące rozwoju wolontariatu długoterminowego zorganizowane przez Radę Działalności Pożytku Publicznego (RDPP). W seminarium udział wzięli członkowie Rady Działalności Pożytku Publicznego, reprezentanci zainteresowanych organizacji pozarządowych, eksperci zagraniczni, a także Dyrektor i pracownicy Departamentu Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Seminarium moderował pan Krzysztof Balon, przewodniczący Zespołu ds. Programów i Funduszy RDPP. Lista uczestników seminarium znajduje się w załączniku nr 1. Celem seminarium była prezentacja rozwiązań z zakresu wolontariatu długoterminowego w wybranych krajach europejskich, a także sformułowanie na tym tle wniosków dotyczących możliwości rozwoju wolontariatu długoterminowego w Polsce. Seminarium stanowi element procesu opracowywania programu wolontariatu długoterminowego w Polsce pod roboczym tytułem „Narodowy Program Wolontariatu” w ramach prac Rady Działalności Pożytku Publicznego. B. Wymiana doświadczeń B.I Prezentacja „Długofalowej polityki rozwoju wolontariatu w Polsce” Pan Kamil Bobek, Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej zaprezentował dokument „Długofalowa polityka rozwoju wolontariatu w Polsce”: 2 Zgodnie z decyzją Rady Unii Europejskiej z dnia 27 listopada 2009 r., rok 2011 ustanowiono Europejskim Rokiem Wolontariatu Propagującym Aktywność Obywatelską (ERW 2011). Jego celem jest: •
Podniesienie świadomości opinii publicznej na temat znaczenia działalności wolontariackiej •
Uwypuklenie więziotwórczego wymiaru działalności ochotniczej •
Popularyzowanie wolontariatu jako formy samorozwoju i zwiększania kompetencji społecznych oraz kwalifikacji zawodowych, a także jako wartościowej i atrakcyjnej formy aktywności obywatelskiej •
Upowszechnianie wolontariatu jako narzędzia integracji społecznej Dokument „Długofalowa polityka rozwoju wolontariatu w Polsce” powstał w celu wzmocnienia systemowego podejścia do wolontariatu. Zawiera on rekomendacje i wytyczne, które powinny być uwzględnione podczas planowania polityk publicznych w okresie następnych dwudziestu lat i został opracowany w oparciu o prawo krajowe, wspólnotowe, dostępne wyniki badań i dokumenty strategiczne. Dokument został stworzony przez zespół ekspertów złożony z przedstawicieli „trzeciego sektora” i pracowników szkół wyższych w składzie: pani dr Magdalena Arczewska, pan Grzegorz Całek, pani Ewa Gliwicka, pan Filip Pazderski, pan Wojciech Rustecki oraz – reprezentujący MPiPS – pan Kamil Bobek. Dokument wpisuje się w obchody Europejskiego Roku Wolontariatu Propagującego Aktywność Obywatelską. Dokument składa się z następujących części: 1) Wprowadzenie 2) Cześć poświęcona zagadnieniom definicyjnym 3) Diagnoza 4) Analiza wyników badań 5) Wizja rozwoju wolontariatu 6) Część „zasadnicza” 7) Rekomendacje. 3 Celem strategicznym dokumentu jest wzmocnienie wolontariatu, jako formy aktywności obywatelskiej, prowadzącej do rozwoju społeczno‐gospodarczego Polski. Cel ten nawiązuje do strategii umacniania kapitału społecznego, rozwoju osobistego jednostki i poprawy sytuacji ekonomicznej obywateli. Aby osiągnąć stan, w którym potencjał tkwiący w wolontariacie będzie należycie wykorzystany, należy prowadzić działania mające na celu: • Rozwój kultury wolontariatu, co powinno być zrealizowane przez kształtowanie wiedzy, umiejętności i postaw sprzyjających rozwojowi wolontariatu oraz promocję idei wolontariatu. • Wzmacnianie organizatorów wolontariatu przez podnoszenie kompetencji organizacji, systemowe wspieranie organizatorów wolontariatu, a także wspomaganie współpracy pomiędzy organizatorami wolontariatu • Wzmacnianie polityk publicznych ukierunkowanych na rozwój wolontariatu, w szczególności zaś budowanie przyjaznego otoczenia prawnego dla wolontariatu w rozwiązywaniu problemów społecznych oraz tworzenie warunków do rozwoju wolontariatu długoterminowego w Polsce. Cel operacyjny 1: Rozwój kultury wolontariatu Priorytet 1.1: Kształtowanie wiedzy, umiejętności i postaw sprzyjających rozwojowi wolontariatu Podejmowanie pracy wolontariackiej przez jednostkę na rzecz dobra wspólnego jest świadectwem rozwoju społecznego wspólnoty oraz jakości kapitału społecznego. Postawy sprzyjające podejmowanie przez wolontariuszy nieodpłatnej aktywności wymagają jednak najpierw kształtowania w procesie socjalizacji a później wzmocnienia w procesie edukacji. W Polsce pojęcie wolontariatu nie jest w pełni zrozumiane i identyfikowalne a postawy obywatelskie zdają się być zdezawuowane (po części przez przymusowe prace w czynie społecznym w okresie PRL). Dlatego też kształtowanie i rozwój postaw altruistycznych jest w naszym kraju szczególnie ważne. Kierunek działania 1.1.1: Zwiększenie znaczenia zagadnień związanych z wolontariatem w strukturach i systemie edukacji Konieczne jest organizowanie, wspieranie i promowanie wolontariatu w placówkach edukacyjnych wszystkich szczebli. Przedszkole, szkoła czy studia powinny być miejscem, w 4 którym zachęca się dzieci i młodzież do postaw prospołecznych, zdobycia doświadczeń i pokazuje się im wartość i znaczenie wolontariatu. Jednym z rozwiązań prowadzących do zwiększenia znaczenia zagadnień związanych z wolontariatem w systemie edukacji jest wprowadzenie wolontariatu do nowej podstawy programowej, wprowadzanej od roku szkolnego 2009/2010. Aby osiągnąć założenia realizacji „Długofalowej polityki rozwoju wolontariatu w Polsce”, należy monitorować wdrażanie nowej podstawy programowej pod kątem przekazywania treści dotyczących edukacji obywatelskiej, w tym wolontariatu. Należy pamiętać, że cały proces wdrażania jest procesem długoletnim, którego koniec zaplanowano na 2017 rok a same wytyczne dotyczące edukacji obywatelskiej są zbyt ogólne i wymagają doprecyzowania na poszczególnych etapach wdrażania. Ważną rolę w przekazywaniu postaw altruistycznych pełnią w tym nauczyciele. Wobec tego, kolejnym sposobem proponowanym przez autorów „Długofalowej polityki rozwoju wolontariatu w Polsce” jest kształcenie nauczycieli w zakresie rozwijania kompetencji społecznych dzieci i młodzieży oraz związane z tym podnoszenie ich wiedzy na temat funkcjonowania wolontariatu w Polsce i za granicą. Należy również promować model edukacji obywatelskiej skierowanej na wolontariat oraz upowszechnianie metod nauczania promujących aktywność obywatelską i wolontariat. Idealnie byłoby, gdyby nauczyciele zachęcali młodych ludzi do zaangażowania się w wolontariat własnym przykładem. Motywacją dla nauczycieli mogłyby być zmiany Krajowych Ramach Kwalifikacji, w których uwzględniane byłyby kompetencje uzyskane w ramach edukacji innej niż formalna. Dodatkowo, doświadczenia w działalności wolontariackiej mogłyby być brane pod uwagę przy awansie zawodowym nauczycieli. Kierunek działania 1.1.2: Wspieranie edukacji innej niż formalna, ukierunkowanej na rozwój aktywności obywatelskiej Proces edukacji odbywa się nie tylko w oficjalnym systemie nauczania, zorganizowanym w sieć placówek szkolnych i szkół wyższych. Konkretne umiejętności i wiedzę można zdobyć również w ramach procesu tzw. uczenia się przez całe życie, który przybiera formę edukacji pozaformalnej lub nieformalnej. Edukacja pozaformalna to uczenie się zorganizowane instytucjonalnie jednak poza programami kształcenia i szkolenia prowadzącymi do uzyskania kwalifikacji, zachodzące m.in. w trakcie zajęć o charakterze edukacyjnym, prowadzonych poza systemem oficjalnej oświaty przez organizacje pozarządowe lub instytucje publiczne (np. muzea czy domy kultury). Edukacja nieformalna rozumiana jest jako uczenie się niezorganizowane instytucjonalnie, realizowane w sposób zamierzony lub niezamierzony. Realizowane może być przez 5 instytucje, dla których nie jest to główny nurt działalności (m.in. ośrodki pomocy społecznej, urzędy pracy, biblioteki, domy kultury, muzea). Jedną z form edukacji nieformalnej może być wolontariat. W tym działaniu należy skoncentrować się zarówno na edukacji formalnej jak i pozaformalnej. Jednym z proponowanych rozwiązań jest przybliżanie zagadnień związanych z prowadzeniem działalności wolontariackiej pracownikom instytucji publicznych. Zalicza się do tego organizowanie szkoleń wyjaśniających przepisy prawne dotyczące współpracy z wolontariuszami lub ukazujących korzyści wynikające z podjęcia przez owe instytucje działalności wolontariackiej. Udział w takich szkoleniach zaowocuje rozwojem kompetencji lokalnych liderów społecznych i liderów wolontariatu. Planowane są również działania mające na celu zmotywowanie instytucji publicznych do współpracy z trzecim sektorem oraz pokazanie im zalet takiej współpracy (know‐how przydatny do pracy z woluntariuszami, dostęp do osób zainteresowanych wolontariatem). Przykładem może być promocja form współpracy między organizacjami pozarządowymi a administracją publiczną (zwłaszcza samorządami), które przyczyniają się do rozwoju wolontariatu np. konkursy na zlecanie zadań publicznych, umowy partnerskie na realizację wspólnych działań lub inicjatywa lokalna. Wspierając współpracę wymienionych wyżej podmiotów należy pamiętać o uwzględnieniu w nich potencjału przedstawicieli grup uznawanych za zagrożone wykluczeniem społecznym, czyli m.in. osób niepełnosprawnych, długotrwale bezrobotnych, imigrantów, uchodźców i osób starszych oraz skierować opisaną wyżej ofertę do instytucji kierujących swoje działania do przedstawicieli tych grup np. do uniwersytetów trzeciego wieku. Priorytet 1.2: Promocja idei wolontariatu Ze względu na niski poziom wiedzy polskiego społeczeństwa na temat działalności wolontariackiej, szczególnie ważna jest promocja idei wolontariatu. Nieodzowne jest budowanie pozytywnego wizerunku wolontariusza i upowszechnianie informacji na temat wolontariatu. Kierunek działania 1.2.1: Budowanie pozytywnego wizerunku wolontariatu i prestiżu wolontariusza Sprawą najwyższej wagi jest upowszechnianie w świadomości społecznej różnorodnych form wolontariatu (wolontariat akcyjny, długofalowy, długoterminowy), wolontariatu w różnych 6 grupach wiekowych (dzieci i młodzież, osoby aktywne zawodowo, osoby starsze) oraz promowanie wolontariatu w różnych obszarach aktywności społecznej. Coraz większą rolę w ostatnich latach odgrywa w Polsce wolontariat pracowniczy, który stanowi element odpowiedzialnego społecznie biznesu. Istotne jest również upowszechnianie wolontariatu kompetencji, rozumianego jako nieodpłatne świadczenie w zakresie posiadanych kompetencji zawodowych. Ze względu na sytuację wolontariatu w Polsce, jego skalę i perspektywy, należy przede wszystkim dążyć do budowania i popularyzowania modelu wolontariatu długoterminowego. Organizatorzy wolontariatu w Polsce często nie traktują zaangażowania wolontariuszy jako procesu i nie są świadomi jego głównych etapów: pozyskiwania i naboru wolontariuszy, podstawowych zasad współpracy, sposobów motywacji oraz zakończenia współpracy. Budowanie pozytywnego wizerunku wolontariatu trzeba oprzeć na działaniach upowszechniających i wzmacniających społeczne uznanie dla tego zjawiska. Zawierają się w tym różne akcje i uroczystości, podczas których osoby angażujące się w działalność wolontariacką otrzymują medale i odznaczenia, jak na przykład obchody Międzynarodowego Dnia Wolontariusza przypadającego 5 grudnia. Warto rozważyć również nagradzanie działalności ochotniczej poprzez tworzenie systemów ulg dla wolontariuszy, przyznanie im specjalnych świadczeń (np. darmowych przejazdów komunikacją miejską) lub utworzenie specjalnego programu stypendialnego dla studentów, którzy wyróżniają się w działalności wolontariackiej. Ważne jest, aby docenianie wolontariuszy na forum publicznym odbywało się bez dyskryminacji ze względu na wiek czy zakres aktywności wolontariuszy i aby służba wolontariacka traktowana była jako całość. Należy zdawać sobie również sprawę z negatywnych zjawisk powiązanych z wolontariatem. Należą do nich praktyki „nibywolontaritu”, czyli nieodpłatnej pracy powiązanej z obietnicą późniejszego zatrudnienia. Faktycznie rzecz ujmując, nie mamy wówczas do czynienia z wolontariatem gdyż ta aktywność nie ma charakteru ochotniczego. Kolejnym kontrowersyjnym zjawiskiem jest punktowanie wolontariatu na poziomie gimnazjów. Bez kampanii informacyjnych na temat wolontariatu prowadzonych wśród młodzieży, umieszczanie informacji o działalności wolontariackiej ucznia na świadectwie może przyczynić się do instrumentalnego wykorzystania działalności wolontariackiej do uzyskania punktów decydujących o pozycji absolwenta gimnazjum w procesie rekrutacji do szkół ponadgimnazjalnych. 7 Kierunek działania 1.2.2: Upowszechnianie informacji na temat wolontariatu W celu podniesienia ogólnospołecznej wiedzy na temat wolontariatu, należy prowadzić kampanie informacyjne dotyczące tego zjawiska, korzystając ze wszelkich dostępnych środków przekazu. Działaniem dodatkowym będzie dokumentowanie oraz promowanie wiedzy oraz doświadczeń krajowych i zagranicznych organizatorów wolontariatu oraz rozpowszechnianie informacje o możliwości odbycia służby wolontariackiej zarówno w kraju, jak i zagranicą. Cel operacyjny 2: Wzmacnianie organizatorów wolontariatu Realizacja tak określonego celu przyczyni się do rozwoju potencjału organizatorów wolontariatu, czyli instytucji, organizacji i podmiotów życia społecznego, które korzystają ze świadczeń wolontariuszy i koordynują ich pracę. Priorytet 2.1: Podnoszenie kompetencji organizatorów wolontariatu Podnoszenie kompetencji organizatorów wolontariatu odnosi się do potrzeby właściwego zarządzania wolontariatem na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Kierunek działania 2.1.1: Profesjonalizacja zarządzania wolontariatem W procesie pracy z wolontariuszem można wyróżnić kilka głównych etapów: rekrutacja, adaptacja, motywowanie, szkolenia, zarządzanie wynikami pracy, zakończenie współpracy lub powierzenie nowej funkcji w organizacji. Jeśli działania na którymkolwiek z tych etapów będą źle koordynowane, będzie miało to negatywne skutki zarówno dla organizatora wolontariatu, jak i dla wolontariusza. Wśród organizatorów wolontariatu zauważyć można niski poziom świadomości i wiedzy na temat zarządzania wolontariatem oraz brak umiejętności w tym zakresie. Konieczne jest zatem podnoszenie kompetencji organizatorów wolontariatu, dodatkowo wspierane przez instytucje publiczne i społeczne prowadzące działalność edukacyjną w obszarach związanych z aktywnością społeczną. Postulowane jest także rozszerzenie oferty edukacyjnej np. przez uwzględnienie zarządzania wolontariatem w programach studiów podyplomowych lub w programach dotacyjnych na poziomie regionalnym i krajowym (np. FIO, konkursy ROPS). 8 Wzrost kompetencji organizacji w obszarze zarządzania wolontariatem przyczyni się do poprawy opinii o działalności wolontariackiej, zwiększy jej atrakcyjność, a w efekcie przełoży się na większą liczbę wolontariuszy zainteresowanych długoterminowym zaangażowaniem i będzie furtką do realizacji dobrych programów długofalowych. Priorytet 2.2: Systemowe wspieranie organizatorów wolontariatu Wspieranie organizatorów wolontariatu musi odbywać się w sposób stały i planowy. Może mieć zarówno charakter finansowy oraz pozafinansowy np. poprzez wzmacnianie infrastruktury organizacji trzeciego sektora i budowanie partnerstw. Kierunek działania 2.2.1: Wspieranie finansowe organizatorów wolontariatu Większość podmiotów organizujących wolontariat stanowią organizacje pozarządowe. W dużej mierze są one finansowe głównie ze środków publicznych. Dodatkowo, w Polsce nie ma dobrze rozwiniętej filantropii indywidualnej i korporacyjnej, co sprawia, że organizacje uzależnione są od publicznych źródeł finansowania. Konieczne jest zatem wyrównywanie dysproporcji finansowych i budowanie równowagi pomiędzy publicznymi i prywatnymi źródłami finansowania działań w organizacjach trzeciego sektora. Kierunek działania 2.2.2: Wzmacnianie współpracy i partnerstwa międzysektorowego Do rozwoju wolontariatu konieczna jest dynamizacja współpracy i ułatwień w zakresie zawierania partnerstw pomiędzy organizacjami z sektora prywatnego, publicznego i społecznego. Trzeba również prowadzić działania edukacyjne dla przedstawicieli każdego z tych sektorów w celu skuteczniejszego wykorzystywania mechanizmów współpracy międzysektorowej. Kierunek działania 2.2.3: Zwiększenie bezpośredniego wsparcia dla organizatorów wolontariatu Organizatorzy wolontariatu potrzebują systemowych rozwiązań dostosowanych do obszaru i sektora prowadzonych przez nich działań. Pomoc powinna opierać się na bezpośrednim wsparciu o charakterze indywidualnym. 9 Konieczne jest stałe usprawnianie mechanizmów inicjowania i wdrażania działalności ochotniczej różnego rodzaju a także wspieranie organizacji w zakresie promowania i finansowania programów wolontariackich. Równie ważnym krokiem jest wprowadzenie systemu wspierania nieformalnych organizatorów wolontariatu poprzez ułatwianie im podnoszenia wiedzy i umiejętności oraz udzielanie regularnego wsparcia przez organizacje infrastrukturalne wolontariatu. Szczególny rodzaj wsparcia należy się organizatorom wolontariatu działających w małych miastach, społecznościach wiejskich czy w enklawach biedy dużych miast. Rolę organizatora i animatora wolontariatu mogą pełnić wówczas lokalni liderzy lub przedstawiciele samorządu. Należy skierować do nich ofertę szkoleń, wyjazdów studyjnych, staży oraz wymiany doświadczeń. Intensywnego i wszechstronnego wsparcia potrzebują również małe organizacje trzeciego sektora z terenów wiejskich. Z racji swojego niewykorzystanego potencjału często przegrywają w walce o większe środki publiczne, a w rezultacie mają mniejsze szanse na prawidłową, długofalową współpracę z woluntariuszami. Priorytet 2.3: Wspomaganie współpracy pomiędzy organizatorami wolontariatu Wspomaganie współpracy między organizatorami wolontariatu opiera się na wykorzystywaniu istniejących już zasobów organizatorów wolontariatu. Kierunek działania 2.3.1: Ułatwianie wymiany informacji i doświadczenia pomiędzy organizatorami wolontariatu Rozwój wolontariatu powinien opierać się na istniejących zasobach organizatorów wolontariatu. Należy podjąć działania usprawniające i promujące wymianę wiedzy, doświadczeń i dorobku pomiędzy podmiotami. Jednym z rozwiązań służących wymianie informacji i doświadczeń dotyczących wolontariatu jest stworzenie bazy projektów dostępnych dla wszystkich organizatorów. W ten sposób organizatorzy będą mieli wiedzę o działaniach podejmowanych przez inne podmioty, co zapobiegnie dublowaniu pomysłów na projekty, usprawni wymianę dobrych praktyk i umożliwi bardziej efektywne korzystanie z pracy wolontariuszy. 10 W osiągnięciu tych celów pomoże wykorzystywanie różnorodnych kanałów komunikacyjnych: zarówno tradycyjnych, jak i opartych na technologiach informatycznych. Kluczową kwestią jest uruchamianie nowoczesnych platform komunikacji, portali promujących najlepsze praktyki oraz ułatwianie i zachęcanie do budowania sieci. Cel operacyjny 3: Wzmacnianie polityk publicznych ukierunkowanych na rozwój wolontariatu Wolontariat, jako element budujący kapitał społeczny, potrzebuje wsparcia i legitymizacji również w wielu politykach społecznych m.in. w politykach oświatowych, polityce społecznej, resocjalizacji czy aktywizacji zawodowej. Wzmacnianie polityk publicznych ukierunkowanych na rozwój wolontariatu może się odbyć dzięki realizacji trzech następujących kierunków: budowanie przyjaznego otoczenia prawnego dla wolontariatu, wzmocnienie roli wolontariatu w rozwiązywaniu problemów społecznych oraz tworzenie warunków do rozwoju wolontariat długoterminowego w Polsce. Priorytet 3.1: Budowanie przyjaznego otoczenia prawnego dla wolontariatu Kierunek działania 3.1.1: Tworzenie nowych rozwiązań prawnych Ponieważ definicja pojęcia „wolontariat” nie jest wyczerpująca, należy rozważyć poszerzenie regulacji prawnych o nowe formy i narzędzia prowadzenia zorganizowanej aktywności obywatelskiej. Należy również wprowadzić nowe rozwiązania prawno‐podatkowe dla organizatorów wolontariatu, co w rezultacie zachęci organizacje i instytucje do współpracy z wolontariuszami. Kolejną propozycją jest również wprowadzenie nowych przepisów, zachęcających osoby fizyczne i prawne do wspierania organizacji i instytucji pracujących z wolontariuszami. Przykładem może być wprowadzenie zniżek na komunikację miejską dla osób, które aktywnie działają na rzecz swojego miasta lub społeczności lokalnej. Kierunek działania 3.1.2: Zmiany w zakresie obowiązującego prawa Konieczne jest wprowadzenie modyfikacji istniejących regulacji prawnych, przy jednoczesnym upewnieniu się, aby dotychczasowe przepisy dotyczące wolontariatu nie zostały wypaczone i nie zadziałały odwrotnie do zamierzonego celu. Monitorowanie zmian w obowiązującym prawie i otoczeniu prawnym związanym z wolontariatem oraz reagowanie na nie z odpowiednim wyprzedzeniem jest zatem działaniem priorytetowym. Organizacjami 11 monitorującymi obszar wolontariatu mogą być zarówno instytucje publiczne np. Departament Pożytku Publicznego MIPS, jak i organizacje strażnicze. Priorytet 3.2: Wzmocnienie roli wolontariatu w rozwiązywaniu problemów społecznych Kierunek działania 3.2.1: Uwzględnianie wolontariusza w statystyce publicznej i diagnozach społecznych Konieczne jest systematyczne i cykliczne badanie wolontariatu w skali lokalnej, regionalnej i ogólnopolskiej. Ważnym źródłem danych o poziomie kapitału społecznego (w tym o wolontariacie) mogą stać się zasoby statystyki publicznej jak np. badania SOF, planowane badanie SOF‐5, badania BAEL, jak również Badania Budżetów Gospodarstw Domowych i Badania Budżetów Czasu. Obecnie największym problemem jest brak dostępu do danych analizowanych przez GUS lub przekazywanie ich podmiotom zewnętrznym w postaci uniemożliwiającej prowadzenie szczegółowych analiz. Ważne jest zatem stworzenie warunków, w których dane te będą publicznie dostępne i będą mogły stanowić materiał do analizy przez odpowiednie podmioty. Badania na temat wolontariatu powinny uwzględniać obszarów zaangażowania w działalność ochotniczą oraz rozkładu geograficznego, co pozwoli na lepsze adresowanie konkretnych działań do odpowiednich grup. Przy prowadzeniu statystyk publicznych, ekspertyz i badań wolontariatu leży koncentrować się na konkretnych pytaniach i problemach. W przyszłości planowane jest rozwinięcie wspólnej metodologii badań wraz z innymi krajami europejskimi, umożliwiającej porównywanie wyników. Kierunek działania 3.2.2: Rozwijanie wolontariatu jako sposobu na integrację społeczną Wolontariat może pełnić ważne funkcje terapeutyczne, również w zakresie reintegracji osób wykluczonych. Zwłaszcza wśród tych ostatnich osób np. byłych skazanych czy bezrobotnych pełni funkcję integracyjną i rozwojową, a jednocześnie zapobiega wielu patologiom i przyczynia się do odzyskania wiary w siebie i w innych. Należy rozwijać mało popularny w Polsce wolontariat osób w wieku poprodukcyjnym. Osoby te mają duże doświadczenie życiowe i zawodowe, chcą się zaangażować w działalność ochotniczą i mają na nią dużo wolnego czasu. Wolontariat osób starszych jest sposobem na podjęcie aktywności poza domem, odnalezienie miejsca i roli w społeczeństwie oraz ważnym elementem polityki prozdrowotnej. Do efektywnego włączenia osób starszych w działalność 12 wolontariacką nie wystarczy jednak jeden lokalny program. Dla tej grupy docelowej należy przygotować odpowiednią ofertę w formie systemowego działania wielu instytucji i organizacji. Kolejną rolą wolontariatu jako zjawiska integrującego społecznie jest fakt, że pomaga on przeciwdziałać wypaleniu zawodowemu. Dzieje się tak zarówno w przypadku wolontariatu pracowniczego, jak i działalności ochotniczej niezależnej od miejsca pracy. Priorytet 3.3: Tworzenie warunków do rozwoju wolontariatu długoterminowego w Polsce Istotnym problemem związanym z wolontariatem jest jego głównie akcyjny charakter i związany z nim brak wolontariatu długoterminowego. Pod tym względem występuje zarówno deficyt podaży (osób gotowych podjąć się takich działań), jak i popytu (ofert dla tego typu wolontariuszy). Kierunek działania 3.3.1: Opracowywanie nowych programów dotyczących zaangażowania długoterminowego Należy rozważyć uruchomienie programów wolontariatu długookresowego, zwłaszcza skierowanego do osób, które zakończyły edukację w szkole średnią lub skończyły studia. W innych krajach takie programy działają już od wielu lat, np. Freiwiliges Soziales Jahr w Niemczech, Teach First w Wielkiej Brytanii oraz Teach for America i City Year w Stanach Zjednoczonych. Tego rodzaju programy, jako wymagające wielu ustaleń i wdrożeń, powinny powstawać zarazem na poziomie centralnym, jak i samorządowym. Ważnym elementem programów wolontariatu długoterminowego jest edukacja i przygotowanie organizacji i instytucji przyjmujących wolontariuszy oraz dbanie o jakość projektów, w które zaangażowany będzie wolontariusz. Uczestnikom projektów należy zapewnić profesjonalne traktowanie, wsparcie koordynatora i mentora oraz ochronę przed próbami wykorzystania ich przez nieuczciwe organizacje przyjmujące, szukające bezpłatnej i silnie zmotywowanej siły roboczej. Nie należy też zapominać o stworzeniu atrakcyjnej oferty wolontariatu długoterminowego dla osób dorosłych aktywnych zawodowo. Pracownik powinien mieć możliwość zaangażowania się w różne rodzaje wolontariatu (lokalny, międzynarodowy, specjalistyczny). W ten sposób może pokonać poczucie wypalenie zawodowego, zdobyć nowe doświadczenia i odzyskać wiarę w sens swojej pracy. 13 Kierunek 3.3.2: Tworzenie mechanizmów zwiększających atrakcyjność wolontariatu długoterminowego Wprowadzając program wolontariatu długoterminowego należy podkreślić korzyści, które wolontariat przynosi osobom weń zaangażowanym. Do najważniejszych korzyści dla wolontariuszy ze wszystkich grup wiekowych należą: zdobycie kompetencji, nabycie dodatkowych kwalifikacji i spełnianie się w pomaganiu innym. Dodatkowo, dla osób młodych, atrakcyjne mogłoby być wprowadzenie stypendiów dla osób zaangażowanych społecznie lub branie pod uwagę doświadczenia wolontariackiego podczas rekrutacji na studia. Osobom aktywnych zawodowo można byłoby zaoferować zniżki do państwowych ośrodków kultury, na komunikację miejską lub krajową. Wolontariat może stać się również istotnym elementem kariery zawodowej. Ważne w tym przypadku jest promowanie działalności ochotniczej wśród pracodawców. B.II Prezentacja dokumentu roboczego „Narodowy Program Wolontariatu” Pan Marcin Dadel, członek RDPP, zaprezentował dotychczasowe wyniki prac Zespołu ds Programów i Funduszy RDPP (prowadzonych po części z udziałem reprezentantów zainteresowanych organizacji pozarządowych) nad programem wolontariatu długoterminowego pod roboczą nazwą Narodowy Program Wolontariatu (NPW). W wyniku prac prowadzonych w ramach RDPP powstał wstępny dokument o roboczym charakterze, który podlegać będzie dalszym konsultacjom, przede wszystkim z udziałem zainteresowanych organizacji pozarządowych. Ideą NPW jest wspieranie rozwoju wolontariatu długoterminowego, jako formy obywatelskiego zaangażowania w działalność społeczną. W zamierzeniu autorów NPW ma charakter samodzielnego przedsięwzięcia, wpisującego się jednakże w opracowywaną przez Rząd strategię rozwoju wolontariatu (por. uwagi przedstawione wcześniej przez pana Kamila Bobka). Pan Marcin Dadel, będąc również zaangażowany w prace Kancelarii Prezydenta RP, podkreślił przychylność Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej dla rozwoju wolontariatu. Fakt ten dokumentuje między innymi patronat i planowane wystąpienie Prezydenta RP podczas odbywającej się w dniu następnym (30 września) międzynarodowej konferencji poświęconej wolontariatowi, organizowanej w Warszawie przez Europejski Komitet Ekonomiczno‐Społeczny i Komisję Europejską w ramach polskiej prezydencji UE. 14 Koncepcja Narodowego Programu Wolontariatu zawiera na obecnym etapie jej opracowywania następujące elementy: 1. Wolontariusze: osoby w wieku co najmniej 18 lat (możliwe jest przyjmowanie okresowych priorytetów wiekowych dla pobudzenia aktywności – np. osób młodych, osób starszych; w przyszłym roku np. w połączeniu tego z Europejskim Rokiem Osób Starszych), zamieszkałe na stałe w Polsce (w przyszłości ew. również obywatele polscy zamieszkali za granicą, posiadający tzw. Kartę Polaka oraz obywatele innych krajów Unii Europejskiej a także państw Partnerstwa Wschodniego) 2. Instytucje goszczące (przyjmujące): organizacje pozarządowe i podmioty z nimi zrównane (wymienione w art. 3 ust. 3 Ustawy o działalności pożytku publicznego); w przyszłości ew. również jednostki samorządu terytorialnego oraz jednostki im podległe lub przez nie nadzorowane (w szczególności szkoły, ośrodki pomocy społecznej i domy kultury) 3. Warunki uczestnictwa w Narodowym Programie Wolontariatu: a) Długość trwania wolontariatu musi mieścić się w okresie 6‐12 miesięcy (minimum 6 miesięcy służby wolontariackiej z opcją przedłużenia do maksymalnie 12 miesięcy) b) W tym okresie wolontariusz nie może wykonywać pracy zarobkowej c) Instytucja/organizacja nie może angażować wolontariusza w zastępstwie pracownika etatowego ani zwolnić pracownika etatowego i zastąpić go wolontariuszem, oszczędzając tym samym na pracownikach d) Wolontariat musi odbywać się w odległości minimum 100 km od miejsca stałego zamieszkania wolontariusza; wolontariat powinien mieć charakter formacyjny tak, aby jego uczestnicy mogli w pełni poświęcić się służbie wolontariackiej e) Organizacja goszcząca ma obowiązek: i. Zapewnić miejsce zamieszkania dla wolontariusza ii. Zapewnić opiekuna wolontariatu, przygotowanego do pracy z wolontariuszem iii. Opracować plan wolontariatu – uwzględniający zakres jego aktywności w organizacji, zakres kompetencji, które nabędzie wolontariusz iv. Zapewnić wkład własny do dofinansowania ze środków publicznych (w formie finansowej lub rzeczowej – np. miejsca zamieszkania) 15 4. Dofinansowanie programu przez Państwo: a) Dofinansowanie uzależnione od liczby wolontariuszy angażowanych w danym roku w poszczególnej organizacji (np. pierwszy wolontariusz 90 %, drugi 80 % kosztów itd.) b) Koszty kwalifikowalne: a. Ryczałt miesięczny na nocleg i wyżywienie – np. 1000 zł miesięcznie b. Kieszonkowe dla wolontariusza (np. 300 zł miesięcznie) c. Koszty podróży dla wolontariusza (jednorazowo do 200 zł) d. Koszty organizatorów wolontariatu (w formie ryczałtu np. 400 zł miesięcznie) c) Koszt programu na osobę: Przyjmując szacunkowo, iż średni okres trwania wolontariatu wyniesie 9 miesięcy – przy podanych wyżej kwotach całościowo koszt zaangażowania pojedynczej osoby to: 15 300 zł, z czego maksymalne dofinansowanie mogłoby wynieść: 13 770 zł. d) Źródła finansowania: program powinien mieć charakter rządowy, środki na jego realizację powinny pochodzić z Funduszu Pracy lub z innych funduszy (zakładany podział: 90 % środków pochodzących z budżetu państwa, 10 % wkładu rzeczowego lub finansowego ze strony organizacji; wolontariusz w zamierzeniu ponosi jak najniższe koszty) e) W pierwszym roku funkcjonowania programu na jego realizację – w formie pilotażu – należałoby przeznaczyć kwotę około 5 mln złotych, co pozwoliłoby na opłacanie kosztów około 300 osób. 5. Działania sieciujące: Operator programu powinien przewidzieć możliwość prowadzenia działań sieciujących w formie przynajmniej dwóch trzydniowych wspólnych warsztatów dla wolontariuszy uczestniczących w Narodowym Programie Wolontariatu. 6. Operatorzy programu: Program powinien być zlecony do realizacji kilku organizacjom pozarządowym w drodze otwartego konkursu. Koszt zarządzania nie powinien przekraczać puli 10 % środków przeznaczonych na cały program. Do działań z zakresu zarządzania należałoby zaliczyć między innymi rekrutację opiekunów wolontariuszy lub sieciowanie wolontariuszy np. poprzez zorganizowanie 2‐3 dni warsztatów, podczas których identyfikują się z programem. 7. Charakter programu: Program powinien początkowo mieć charakter pilotażowy i podlegać intensywnej ewaluacji, zwłaszcza w kontekście „głębokości rynku” po stronie „popytu” 16 (organizacje goszczące) i „podaży” (kandydaci na wolontariuszy). Po zakończeniu fazy pilotażowej program powinien uzyskać stały wzgl. wieloletni charakter. 8. Agenda: a) Do końca listopada 2011 roku powinna powstać spójna koncepcja programu skonsultowana z zainteresowanymi środowiskami (program stanowić ma dorobek Europejskiego Roku Wolontariatu 2011). b) W grudniu 2011 roku rząd powinien ogłosić uruchomienie pilotażu takiego programu (najlepszą datą byłby 5 grudnia 2011 roku). c) W przyszłym roku powinna zostać uruchomiona faza pilotażu d) Od roku 2013 program powinien nabrać stałego charakteru. 9. Kwestie wymagające dalszej dyskusji: Kwestią otwartą jest, jak w przyszłości wspierać wolontariat długoterminowy w miejscu zamieszkania oraz wolontariat pracowniczy. Oprócz tego przemyśleć należy, czy obok organizacji przyjmujących i operatorów programu przewidzieć należy również funkcję „organizacji wysyłającej” („weryfikacja” wolontariuszy, osoba kontaktowa w razie problemów, powrót wolontariusza do środowiska/miejscowości pochodzenia). B.III Doświadczenia z Republiki Austrii Doświadczenia austriackie zaprezentowane zostały przez pana Bernda Göddertza: 1. Definicja wolontariusza stosowana w Austrii, mająca również zastosowanie do sytuacji w Niemczech: Wolontariusz rozumiany jest jako osoba, która •
świadczy służbę wolontariacką kierując się własną motywacją i pod wpływem własnych decyzji •
chce się angażować na rzecz dobra publicznego •
robi to bez żadnych interesów finansowych •
świadczy służbę wolontariacką poza działalnością zawodową (jednakowoż w zinstytucjonalizowanych strukturach) 17 •
swoją pracą nie zastępuje pracy pracownika etatowego 2. Wolontariat długoterminowy w Austrii – historia, statystyki i źródła finansowania: Pan Bernd Göddertz rozpoczął prezentację doświadczeń austriackich od zaprezentowania rysu historycznego i danych liczbowych. W kraju liczącym 8,4 mln mieszkańców prawie 2 mln osób angażuje się w działalność wolontariacką. Należy zaznaczyć, że udział ludzi młodych jest dość niewielki, w porównaniu z danymi z całego kraju. W 1968 roku, wzorując się na niemieckim przykładzie, pięć ugrupowań młodzieżowych blisko związanych z Kościołem katolickim założyło „Stowarzyszenie Na Rzecz Promocji Wolontariatu” (Verein zur Förderung freiwilliger sozialer Dienste e.V.), które zapoczątkowało organizację Dobrowolnego Roku Socjalnego (FSJ). Od samego początku towarzyszyły temu starania o podstawę prawną dla takich działań. W 2003 roku utworzono Austriacką Radę Na Rzecz Wolontariatu (Österreichische Rat für Freiwilligenarbeit), w skład której weszło 55 organizacji i instytucji m.in. członkowie organizacji pozarządowych, przedstawiciele ministerstw i rządów krajów związkowych, członkowie organizacji zrzeszających pracodawców i pracowników i przedstawiciele gmin. W 2004 roku przedstawiono program akcyjny w zakresie wolontariatu „Aktionsprogramm Freiwilligenarbeit” z 19 zaleceniami na rzecz wzmocnienia sektora wolontariatu w Austrii. W 2006 roku odniesiono sukces ustanawiając Specjalną Dyrektywę Ministerstwa ds. Pracy, Spraw Socjalnych i Ochrony Konsumentów (Sonderrichtlinie des BMASK von 2006). Według niej, wolontariusze uprawnieni do pobierania zasiłku rodzinnego nie tracą prawa do korzystania ze świadczeń podczas wykonywania służby wolontariackiej i dostają zasiłek w wysokości 150 euro miesięcznie przez okres 10 miesięcy. Od 2010 roku trwają dyskusje na temat nowego projektu ustawy o Dobrowolnym Roku Socjalnym, który okazuje się budzić wiele kontrowersji. Wiążą się one z obawami powstania sektora niskich wynagrodzeń i związanego z nim dumpingu socjalnego. Trudno jest przekonać związki zawodowe, że głównym założeniem wolontariatu jest edukacja młodych ludzi a nie wypieranie przez nich pracowników etatowych. Za wolontariat w Austrii odpowiada Ministerstwo ds. Pracy, Spraw Socjalnych i Ochrony Konsumentów (Bundesministerium für Arbeit, Soziales und Konsumentenschutz). Możliwość odbycia Dobrowolnego Roku Socjalnego dają cztery organizacje, obecnie bierze w nim udział 450 osób, z czego 90 % stanowią kobiety. 18 Nie ma zdefiniowanych określonych politycznych, społecznych i pedagogicznych celów wolontariatu, ponieważ brakuje odpowiedniej ustawy. W 2008 roku minister ds. pracy, spraw socjalnych i ochrony konsumentów Erwin Buchinger wyraził się jednak pozytywnie na temat uczestnictwa młodzieży w projekcie Dobrowolnego Roku Socjalnego, gdyż umożliwiał jej on orientację zawodową, zwłaszcza w zawodach o charakterze pracy socjalnej. Statystyki pokazują, że ok. 80 % wolontariuszy Dobrowolnego Roku Socjalnego podejmuje kształcenie w obszarze pracy socjalnej. W 2008 roku rząd Austrii przeznaczył 750 000 euro na wspieranie wolontariatu; dodatkowo towarzyszącą pracę edukacyjną wsparły finansowo kraje związkowe (kwota nieznana). Wolontariusze otrzymują kieszonkowe w wysokości 180 euro miesięcznie oraz bezpłatne zakwaterowanie i wyżywienie. Opłacane są za nich również składki ubezpieczeniowe. Szacunkowy koszt utrzymania jednego wolontariusza to ponad 800 euro/miesiąc a 28 % tej sumy jest finansowane przez państwo. B.IV Doświadczenia z Republiki Francuskiej Doświadczenia francuskie zaprezentował pan Pierre Klein: 1. Pojęcie „wolontariat” w języku francuskim: W języku francuskim funkcjonują dwa słowa, które oznaczają osoby angażujące się w działalność wolontariacką. W odniesieniu do „typowych” wolontariuszy (sporadyczna lub 19 regularna działalność, na przykład przez kilka godzin w tygodniu) używa się słowa „bénévole”, natomiast w przypadku zaangażowania długoterminowego mówi się o „volontaire”. Z tym ostatnim wiąże się ściśle słowo „mission” (misja /zadanie) np. w zdaniu ”Ten lekarz jest wolontariuszem (długoterminowym) w ramach dwunastomiesięcznej >>mission<< w Afryce”. Słowo „mission” odnajdziemy także w tekstach, które definiują aktualny system we Francji. 2. Rozwój wolontariatu długoterminowego we Francji – rys historyczny: Od lat 70. funkcjonują we Francji trzy podstawowe dokumenty regulujące sytuację prawną wolontariatu długoterminowego. W okresie pomiędzy rokiem 1970 a zniesieniem obowiązkowej służby wojskowej w 1997, istniały przepisy regulujące służbę zastępczą. Trwała ona 24 miesiące i skierowana była do osób, które otrzymały status obdżektora. W latach 2000 zostały wprowadzone dwa odrębne dokumenty dotyczące: •
służby zastępczej skierowanej corocznie do około 3 tysięcy młodych osób, która zastąpiła poprzednie uregulowania dotyczące służby zastępczej dla obdżektorów (osoby do 26 roku życia, koszty wynagrodzenia pokrywane przez państwo) •
„wolontariatu dla stowarzyszeń” (volontariat associatif) bez limitu wieku (ustawa z dnia 23 maja 2006 r.), w którym to przypadku koszty wynagrodzenia ponoszą stowarzyszenia. Równoległe do tych rozporządzeń rozwinęły się i w części zostały utrzymane formy wolontariatu zagranicznego (współpraca międzynarodowa, międzynarodowy wolontariat w ramach przedsiębiorstw), które mogły się odbywać w miejsce służby wojskowej. 3. System wolontariatu długoterminowego we Francji – definicja, formy i obszary działania Obecny system wolontariatu długoterminowego we Francji jest regulowany ustawą z dnia 10 marca 2010 r. nr 2010–241 dotyczącą służby obywatelskiej. Ustawa ta zebrała w całość poprzednie regulacje prawne i utworzyła „służbę obywatelską”, którą definiuje w następujący sposób: „Służba obywatelska” ma za cel różnorodność społeczną i wzmacnianie spójności narodowej a także oferuje każdej chętnej osobie szansę, by służyć wartościom Republiki i angażować się dla wspólnego dobra, pełniąc misję na rzecz pożytku publicznego w ramach pracy w upoważnionej do tego instytucji”. 20 Wyróżniona się dwie formy wolontariatu długoterminowego: •
służba obywatelska dla młodych (zaangażowanie ‐ l'engagement de service civique): od 6 do 12 miesięcy, dla młodych ludzi w wieku od 16 do 25 lat, wynagrodzenie na koszt państwa •
służba obywatelska od 26 roku życia (wolontariat – Volontariat de service civique): od 6 do 24 miesięcy, od 26 roku życia i bez górnego limitu wieku, za którą koszty wynagrodzenia ponoszone są przez organizację przyjmującą wolontariuszy Cytowana już wcześniej ustawa określa również miejsce odbywania misji: „Misje natury ogólnej, dostępne w ramach służby obywatelskiej przybierają charakter filantropijny, edukacyjny, ochrony środowiska naturalnego, naukowy, socjalny, humanitarny, sportowy, rodzinny lub kulturalny bądź przyczyniają się do poprawy ochrony i bezpieczeństwa cywilnego lub prewencji oraz promocji kultury francuskiej i języka francuskiego lub zwiększenia narodowej i europejskiej świadomości obywatelskiej.” „W młodym wieku możemy zrozumieć problemy osoby starszej”
21 Priorytetowe obszary działania: •
solidarność i zapobieganie wykluczeniu, •
edukacja zdrowotna i promocja zdrowego trybu życia wśród młodzieży, •
edukacja dla wszystkich, •
troska o środowisko naturalne i uwrażliwienie na zrównoważony rozwój, •
pamięć i obywatelstwo, •
działalność międzynarodowa i działania humanitarne, •
doraźna interwencja w sprawach kryzysu. •
kultura i rozrywka •
sport Zainteresowane osoby mogą sprawdzać kontakty/misje na stronie internetowej www.service‐civique.gouv.fr, zaznaczając w wyszukiwarce obszary swoich zainteresowań. Dostępnych i regularnie aktualizowanych jest kilka tysięcy misji. Poza ofertami misji, Agencja umieszcza na swoich stronach między innymi dokumenty pomocne dla instytucji przyjmujących: wniosek o wydanie zezwolenia, wzory umów itp. 4. Zadania i struktura Agencji Służby Obywatelskiej Powołana aktem prawnym Agencja Służby Obywatelskiej (Agence du Service Civique) ma za zadanie realizację nowego programu rządowego dotyczącego wolontariatu długoterminowego. Jej zakres działań to: •
„Wyznaczanie strategicznych kierunków i priorytetowych misji służby cywilnej; •
Sprawne administrowanie zezwoleniami i wsparciem finansowym udzielanym przez państwo przy przyjmowaniu wolontariuszy do służby obywatelskiej; •
Promowanie i podkreślanie znaczenia służby obywatelskiej w szczególności wśród zainteresowanych osób, instytucje zajmujące się doradztwem zawodowym dla młodych ludzi instytucji edukacyjnych oraz przedstawicieli różnych zawodów; •
Czuwanie na równym dostępem obywateli do służby obywatelskiej; •
Sprzyjanie nawiązywaniu kontaktów osób zainteresowanych służbą obywatelską z uprawomocnionymi instytucjami upoważnionymi i do zatrudniania wolontariuszy w ramach służby obywatelskiej; •
Kontrolowanie i dokonywanie ewaluacji przebiegu służby obywatelskiej; 22 •
Określenie i przestrzeganie warunków pozwalających zapewnić różnorodność socjalną beneficjentów służby obywatelskiej; •
Gromadzenie danych kontaktowych wolontariuszy i byłych wolontariuszy służby obywatelskiej; •
Określanie treści nauczania publicznego i obywatelskiego.” Agencja wspierana jest w swojej pracy przez komisję strategiczną, w skład której wchodzą osoby bezpośrednio zaangażowane w służbę obywatelską, w szczególności przedstawiciele instytucji przyjmujących i wolontariuszy. W komisji tej pracuje na przykład wolontariusz Ruchu ATD. Zasiada również w nim dwóch posłów oraz dwóch senatorów. Budżet przyznany Agencji na funkcjonowanie to kwota 1,5 miliona euro oraz dodatkowe 100 euro za każdą przyjętą do służby obywatelskiej osobę. 4. Dwie podstawowe formy wolontariatu długoterminowego we Francji: 4.1 Służba obywatelska dla osób w wieku 16–25 lat ‐ postanowienia umowy: •
Czas trwania od 6 do 12 miesięcy, nieprzerwanie, co najmniej 24 godziny pracy na tydzień – koszty wynagrodzenia wraz z zagwarantowaną opieką socjalną ponoszone bezpośrednio przez państwo •
Okres służby powinien zawierać: sformalizowane szkolenie polityczne i obywatelskie, stałą opiekę programową (w tym dla okresu „po” ‐ projekt na przyszłość) i osobę opiekuna. Dodatkowo przepisy ograniczają zatrudnianie osób w wieku od 16 do 18 lat: proponowane im są odpowiednio dobrane misje a zatrudnienie ich uwarunkowane jest pisemną zgodą rodziców. •
Instytucje przyjmujące wolontariuszy: instytucje non profit wg przepisów prawa francuskiego lub osoba prawna prawa publicznego upoważniona do przeprowadzania określonych misji. Instytucje, które nie mogą uzyskać zezwolenia na organizację służby obywatelskiej to: organizacje kościelne, polityczne, związki wyznaniowe oraz fundacje powołane przez przedsiębiorstwo lub komitet zakładowy. Rozwiązania finansowe: o W sumie, zależnie od sytuacji, wolontariusze służby obywatelskiej otrzymują miesięcznie od 550 do 650 euro. W trakcie odbywania służby obywatelskiej nadal przysługuje prawo do dodatku/zasiłku mieszkaniowego oraz do renty z tytułu niepełnosprawności. 23 o Miesięczne wynagrodzenie wypłacane bezpośrednio wolontariuszowi przez państwo to około 450 euro. o Świadczenie w naturze lub w gotówce przekazywane bezpośrednio wolontariuszowi przez instytucję przyjmującą to kwota 100 euro. o W uzasadnionych przypadkach, ze względu na sytuację socjalną i finansową, może być wypłacane wolontariuszowi dodatkowe 100 euro. o Państwo zobowiązuje się do pokrycia miesięcznych świadczeń socjalnych w pełnej kwocie w wysokości 388 euro. o Państwo przekazuje miesięcznie przyjęć instytucjom przyjmującym dofinansowanie w kwocie 100 euro przypadające na jednego wolontariusza (wyłącznie dla stowarzyszeń i fundacji użyteczności publicznej). „Możemy odgrywać istotną rolę w społeczeństwie od momentu, kiedy skończymy 16 lat.” 24 4.2 Służba obywatelska dla osób od 26 roku życia •
Czas trwania – od 6 do 24 miesięcy •
Wynagrodzenie opłacane przez instytucję przyjmującą (wielkości wartości minimalnych i maksymalnych są określane przez państwo) •
W wyjątkowych sytuacjach Agencja Służby Obywatelskiej może przedłużyć obowiązkową dwunastomiesięczną służbę dla młodzieży (wolontariusze do 25 roku życia) na okres 24 miesięcy •
Instytucje przyjmujące wolontariuszy: stowarzyszenia prawa francuskiego lub uznane fundacje pożytku publicznego Rozwiązania finansowe: o Wynagrodzenie wolontariusza opłaca instytucja przyjmująca o Wynagrodzenie netto wynosi pomiędzy 100 a 670 euro w zależności od faktycznego czasu służby świadczenie w naturze – możliwe poniżej lub do równowartość 50 % wypłaconego wynagrodzenia o Instytucje płacą składki socjalne w zmniejszonej kwocie 5. Zasady przyjęcia wolontariuszy długoterminowych do służby obywatelskiej a) Instytucje, które chciałyby przyjąć wolontariuszy do pracy w ramach służby obywatelskiej, muszą zostać do tego upoważnione przez Agencję Służby Obywatelskiej. Zezwolenie tego typu wydaje się na okres 2 lat w zależności od tego, jakie zadania mieliby wykonywać wolontariusze oraz od możliwości instytucji w zakresie ich przyjęcia. b) Instytucja przyjmująca wolontariuszy w ramach służby obywatelskiej ma obowiązek wyznaczenia spośród swoich pracowników opiekuna dla każdego wolontariusza. Do jego zadań należy przygotowanie wolontariusza do wykonywania pracy oraz wsparcie go w wypełnianiu obowiązków. c) Instytucje przyjmujące powinny towarzyszyć wolontariuszom także przy opracowaniu ich planów zawodowych oraz starać się różnicować profile osób przyjmowanych do pracy. d) Umowa zatrudnienia w ramach służby obywatelskiej może dopuszczać wykonanie przez wolontariusza pracy na rzecz innych instytucji. e) Wolontariusz musi mieć dostęp do szkoleń dotyczących zagadnień cywilnych i obywatelskich. Takie szkolenie często odbywa się przy współpracy kilku instytucji lokalnych. 25 f) Na zakończenie pracy wolontariusze otrzymują zaświadczenie o odbyciu służby obywatelskiej zawierające szczegółowe informacje na temat wykonywanych obowiązków i nabytych umiejętności. g) Agencja Służby Obywatelskiej podejmuje działania na rzecz podniesienia statusu wolontariusza poprzez zapewnienie szkoleń i zatrudnienia po zakończeniu służby. h) Stowarzyszenia otrzymują dofinansowanie w wysokości 100 EUR miesięcznie na poczet kosztów związanych z przyjęciem i zatrudnieniem młodego wolontariusza. 6. Pierwsze próby oceny nowego systemu: 6.1 Wartością docelową systemu zatrudniania wolontariuszy długoterminowych w ramach służby obywatelskiej jest poziom 10 % młodych ludzi od roku 2014, czyli 75 000 osób rocznie. 6.2 Pierwsze statystyki są następujące: 5500 młodych ludzi zaczęło służbę w 2010 r. a prawdopodobnie ok. 15 000 zaczęło ją w roku 2011. Liczba umów podpisanych przez instytucje przyjmujące z Agencją Służby Obywatelskiej może sięgnąć ok. 20 000 pod koniec 2011 r. Należy jednak pamiętać, że podpisanie umowy nie oznacza, iż dana osoba ostatecznie zdecyduje się na podjęcie pracy, ani że praca faktycznie się rozpocznie w krótkim czasie. 6.3 Czynności administracyjne związanie z przyjęciem wolontariuszy są zbyt skomplikowane dla wielu małych stowarzyszeń. Niektóre z nich starają się zmniejszyć obciążenie pracą poprzez dzielenie się obowiązkami administracyjnymi z innymi stowarzyszeniami. Niewykluczone więc, że z programu z czasem będzie korzystać tylko kilka największych stowarzyszeń francuskich. 26 „Możemy pomagać dzieciom w Afryce, nawet bez wysyłania czeku.” 7. Rola organizacji ATD Czwarty Świat: Do tej pory organizacja programu i ”rynek misji” nie pozwalały młodym ludziom wywodzącym się z najuboższych lub z defaworyzowanych środowisk na znaczący udział w programie wolontariatu. Stowarzyszenia w wielu krajach europejskich opierają się na istnieniu wolontariatu długoterminowego, co wpływa także na rozwój demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego. ATD, podobnie jak inne stowarzyszenia w Europie, mogło się rozwinąć po części także dzięki tego typu programom oferowanym przez państwo. W lipcu 2011 r. ATD Francja podpisało umowę z jedną z największych, z punktu widzenia ilości zatrudnianych w ramach służby obywatelskiej wolontariuszy, organizacji we Francji o nazwie Unis‐cité (www.uniscite.fr). Obie te organizacje wspólnie realizują projekt pilotażowy, którego celem jest umożliwienie młodym ludziom wywodzącym się z ubogich środowisk na podjęcie wolontariatu długoterminowego. Wydaje nam się, że w początkowej fazie refleksji 27 na temat stworzenia nowego programu dot. wolontariatu długoterminowego w Polsce należy przeanalizować także kwestię uczestniczenia w wolontariacie młodych ludzi z defaworyzowanych środowisk. ATD od 50 lat zbiera doświadczenia w dziedzinie walki z nędzą i wykluczeniem społecznym w zakresie, który można by określić mianem „wolontariatu bardzo długoterminowego”, w odpowiedzi na przekonanie, że osoby, które od dawna, czasami od kilku pokoleń, doświadczają nędzy, dzisiaj pragną, aby inni obdarzyli ich zaufaniem i przyłączyli się do nich. Kiedy człowiek od zbyt dawna cierpi z powodu biedy, potrzebuje wiary drugiego człowieka, aby uwierzyć w samego siebie i aby zaufać „innym”. Takie zadanie może być realizowane tylko w wieloletniej perspektywie. Działania ATD opierają się zatem na czymś, co nazwano „stałym wolontariatem” (podejmowany na dłuższy czas, zamiast pracy zarobkowej, za skromnym wynagrodzeniem). Ten rodzaj zaangażowania pozwala budować trwałe i owocne relacje zaufania i solidarności z osobami najuboższymi. Stali wolontariusze ATD (aktualnie w liczbie ok. 400), to kobiety i mężczyźni w różnym wieku, różnych narodowości, celibatariusze bądź małżeństwa z dziećmi. Trudno jest wyobrazić sobie, w jaki sposób ta forma zatrudnienia „stałych wolontariuszy” powinna zostać ujęta w programach krajowych. Chodzi tu raczej o wybór rodzaju życia, jaki podejmują poszczególne osoby. Można jednak zadać sobie także pytanie o to, jakie działania natury prawnej i administracyjnej mogą wesprzeć ten rodzaj zaangażowania obywateli, który prowadzi do ograniczenia form skrajnego wykluczenia i marginalizacji w naszych demokratycznych społeczeństwach. B.V Doświadczenia z Republiki Federalnej Niemiec Doświadczenia niemieckie zaprezentował pan Torsten Schramm: 1. Rozwój wolontariatu i jego obecna sytuacja w Niemczech W Niemczech, kraju liczącym 81,8 mln mieszkańców, w wolontariat angażuje się ok.23 milionów obywateli, co stanowi ok. 28 % społeczeństwa. Służba wolontariacka ma w Niemczech długą tradycję. Została zapoczątkowana w 1954 roku przez ewangelicko‐
luterański Kościół krajowy Bawarii, później prowadzona przez Kościół katolicki a od 1962 również przez organizację niebędące związkami wyznaniowymi jak Niemiecki Parytetowy Związek Socjalny, Niemiecki Czerwony Krzyż czy Dobroczynność Robotnicza (Arbeiterwohlfahrt, AWO). 28 W 1964 r. ustanowiono pierwszy dokument prawny o wspieraniu Dobrowolnego Roku Socjalnego. W tym samym roku liczba młodych wolontariuszy w Republice Federalnej Niemiec wynosiła 6 400, z czego 91% stanowiły kobiety. W międzyczasie dokonano nowelizacji ustawy o wspieraniu Dobrowolnego Roku Socjalnego, regulując kwestie m.in. standaryzacji opieki pedagogicznej nad wolontariuszem a także poszerzono obszar działania wolontariusza. Do „klasycznych” obszarów pracy charytatywnej jak na przykład pracy w szpitalach, przedszkolach i instytucjach dla osób niepełnosprawnych doszła praca w obszarze ochrony środowiska, opieki nad zabytkami i promowania dziedzictwa kulturowego, a także sportu i kultury. Dodatkowo powstała też międzynarodowa współpraca na rzecz rozwoju (Weltwärts), która jest służbą wolontariacką ministerstwa współpracy gospodarczej. Okres zaangażowania wolontariusza stał się bardziej elastyczny i trwa, w zależności od projektu, od 6 do 18 miesięcy. Na mocy nowelizacji ustawy z czerwca 2002 roku służba wolontariacka była również alternatywą dla służby cywilnej. Od 1 lipca 2011 przestała jednak istnieć wraz ze zniesieniem obowiązku służby wojskowej. Zastąpiła ją Służba Wolontariatu Federalnego (Bundesfreiwilligendienst, BFD), która jest jedyną formą wolontariatu organizowana przez rząd; pozostałe formy są działaniami społeczeństwa obywatelskiego. Największa przemiana dokonała się w społecznym uzasadnieniu podejmowania służby wolontariackiej. Nie jest ona już traktowana jedynie jako altruistyczna „służba na rzecz ludzi”, lecz raczej jako służba edukacyjna w ramach edukacji nieformalnej: młodzi ludzie poprzez swoje obywatelsko‐społeczne zaangażowanie przyczyniają się do rozwiązania kwestii społecznych, mają szansę na rozwój własnej edukacji i korzystają z możliwości orientacji zawodowej. Od 26 maja 2008 obowiązuje Ustawa o wspieraniu wolontariatu młodzieżowego. Ministerstwem odpowiedzialnym za wolontariat młodzieżowy jest ministerstwo ds. rodziny, seniorów, kobiet i młodzieży. 2. Charakterystyka Dobrowolnego Roku Socjalnego: 2.1 Za szczególną aktywność młodych ludzi uważa się Dobrowolny Rok Socjalny (FSJ). Oto jego krótka charakterystyka: •
Jest służbą na rzecz dobra publicznego i społeczeństwa obywatelskiego w pełnym wymiarze czasu (od 6 do 18 miesięcy) •
Stanowi doświadczenie o charakterze kształcącym •
Jest elementem edukacji nieformalnej •
Oferuje profesjonalną opiekę o charakterze pedagogicznym •
Integruje młodzież 29 •
Zwiększa możliwości zatrudnienia młodzieży •
Oferta skierowana do młodych ludzi w wieku o 16 do 26 lat, główny cel: edukacja i zyskania życiowej i zawodowej orientacji •
Seminaria edukacyjne trwające 25 dni •
12‐miesięczny czas służby •
Służba wolontariacka w wymiarze pełnego etatu, 26 dni urlopu •
Początek służby 1 września •
Na czas odbywania służby wolontariusz nie traci przysługujących mu praw do zasiłku rodzinnego (Kindergeld) na siebie, jeśli jest uprawniony do pobierania tego zasiłku. Podsumowując: FSJ jest ważnym elementem polityki społecznej, kulturalnej i edukacyjnej a także – o mniejszym znaczeniu – elementem polityki rynku pracy. 2.2 Zadania organizacji przyjmującej w ramach FSJ: •
Udostępnienie miejsca pracy ( u siebie w organizacji lub w innych instytucjach np. szpitalach lub domach opieki) •
Wypłata kieszonkowego •
Przejęcie nadzoru merytorycznego nad wolontariuszem •
Zapewnienie opieki pedagogicznej i osoby kontaktowej dla ochotnika •
Przejęcie odpowiedzialności za wdrożenie wolontariusza do pracy i towarzyszenie mu w niej 30 •
Zwolnienie wolontariusza z obowiązków na czas seminariów edukacyjnych 2.3 Wkład wolontariusza w Dobrowolny Rok Socjalny: •
Praca w organizacji na pełen etat, do 40 h/tygodniowo •
Możliwość zaproponowania swojego projektu i pracy nad nim w organizacji przyjmującej •
Uczestnictwo i częściowe przygotowywanie seminariów edukacyjnych 2.4 Szczególne cechy Dobrowolnego Roku Socjalnego w Niemczech: •
Wolontariat traktowany jako „nauka otwarta na wyniki”, realizowana na zasadach praktycznych •
Zaliczanie okresu służby wolontariackiej jako dwóch semestrów oczekiwania (przydatne przy ubieganiu się o miejsce na studiach na oblężonych kierunkach) •
Legitymacja wolontariusza uprawniająca do różnego rodzaju zniżek •
Coraz większe społeczne uznanie dla tej formy zaangażowania obywatelskiego w Niemczech 2.5 Społeczne i pedagogiczne cele wolontariatu długoterminowego w Niemczech: W ustawie z 2008 roku zawarto następujące cele wolontariatu: •
szansa dla młodych ludzi na wypróbowanie wiedzy i umiejętności 31 •
rozwój osobowości •
poszerzenie wiedzy ogólnej z różnych dziedzin •
przygotowanie do zawodu, szeroko pojęta orientacja zawodowa •
nauka odpowiedzialności za społeczeństwo, przyrodę i środowisko 2.6 Statystyki dotyczące Dobrowolnego Roku Socjalnego i zbliżonych do FSJ form wolontariatu długoterminowego: Według statystyk, w roku 2009 w Republice Federalnej Niemiec ok. 40 000 młodych ludzi odbywało służbę wolontariacką. W „klasycznych” obszarach Dobrowolnego Roku Socjalnego pracowało ok. 30 000 z nich, pozostałe 10 000 zaangażowało się w: •
wolontariat na rzecz sportu – 2 000 •
wolontariat na rzecz opieki nad zabytkami i dziedzictwa kulturalnego – 300 •
wolontariat na rzecz kultury – 1 200 32 •
Dobrowolny Rok Ekologiczny – 3 000 •
międzynarodową współpracę na rzecz rozwoju „Weltwärts” – 3 500 •
Europejską Służbę Wolontariacką (EVS) – 700 Niemców wyjeżdżających za granicę, 400 cudzoziemców przyjeżdżających na wolontariat do Niemiec. Udział kobiet w służbie wolontariackiej wynosi, w zależności od projektu, od 60 do 75 %. 2.7 Polityczne i finansowe wsparcie wolontariatu przez państwo: Na wsparcie Dobrowolnego Roku Socjalnego i Dobrowolnego Roku Ekologicznego przeznaczono z budżetu państwa 2011 roku 110 milionów euro. Do tego dochodzą jeszcze 234 miliony euro przeznaczone na wsparcie nowej formy wolontariatu, Służby Wolontariatu Federalnego (BFD). Ministerstwo współpracy gospodarczej przeznacza na wsparcie międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju „Weltwärts” ok. 28 mln euro. Ponadto około 10 z 16 krajów związkowych wspierają dodatkowo wolontariat młodzieżowy w kwocie ok. 20 mln euro rocznie. Podsumowując, rocznie ok. 390 mln euro jest przeznaczanych ze środków państwowych na wsparcie wolontariatu. Innymi źródłami wsparcia są fundacje, jak na przykład Niemiecka Fundacja Ochrony Pomników (ok. 2 mln euro) lub Fundacja Pamięć, Odpowiedzialność, Przyszłość z siedzibą w Berlinie. 33 2.7 Organizacja IJGD (Internationale Jugendgemeinschaftsdienste e.V., Międzynarodowe Służby Pomocy Młodzieży) jako operator wolontariatu długoterminowego: Ta niemiecka organizacja o federalnej strukturze ma liczne powiązania międzynarodowe i jest członkiem wielu organizacji parasolowych, między innymi: •
Sojuszu Europejskich Organizacji Wolontariatu (ALLIANCE of European Voluntary Organizations) •
Stowarzyszenia Organizacji Wolontariackich (Association of Voluntary Service Organizations, AVSO) •
Komitetu Koordynacyjny ds. Międzynarodowego Wolontariatu (Coordinating Committee for International Voluntary Services, CCIVS) Na poziomie narodowym organizacja należy do Niemieckiego Parytetowego Związku Socjalnego (Deutscher Paritätischer Wohlfahrstverband, DPWV) zrzeszającego około 10 000 organizacji członkowskich, zatrudniających około 460 000 pracowników etatowych. B.VI Doświadczenia z Republiki Włoskiej Doświadczenia włoskie zaprezentował pan Bernd Göddertz: 1. Historia i ramy prawne wolontariatu młodzieżowego we Włoszech: Włochy posiadają 60,6 mln obywateli, z czego tylko nieco ponad 1 mln z nich angażuje się w działalność wolontariacką. Wyraźnie widać więc niższe zainteresowanie wolontariatem niż w Austrii czy w Niemczech. Już w średniowieczu funkcjonowało we Włoszech wiele organizacji charytatywnych, przede wszystkich związanych z Kościołem katolickim. Sytuacja ta zmieniła się w XIX w. wraz ze stworzeniem się ze zjednoczonego państwa włoskiego. Pod II wojnie światowej system działalności charytatywnej wyraźnie się rozwinął. Bezpieczeństwo socjalne, opieka zdrowotna i edukacja były zabezpieczane przez państwo, zaś za pozostałe obszary służby społecznej odpowiedzialne były głównie organizacje katolickie. Kryzys w latach 90. sprawił, że zmniejszono państwowe środki przeznaczone na system działalności charytatywnej. W konsekwencji zwiększyła się liczba organizacji pożytku publicznego zarządzanych na poziomie gminnym. Obecnie organizacje te odgrywają jako organizatorzy wolontariatu coraz większą rolę. 34 Ramy prawne działalności ochotniczej we Włoszech dotyczą sektora wolontariatu jako całości, nie odnosząc się w szczególny sposób do wolontariatu młodzieżowego. Najważniejszą ustawę dotyczącą organizacji wolontariatu wprowadzono w 1991. Określała ona: •
definicję działalności wolontariackiej (ograniczono ją do działalności w celach solidarnościowych) •
założenie rejestrów regionalnych dla organizacji zajmujących się wolontariatem •
powołanie narodowego organu nadzoru nad wolontariatem •
ustanowienie funduszy specjalnych z fundacji utworzonych przez banki, co wiązało się z przekazaniem odpowiedzialności za finansowanie wolontariatu regionom •
wymóg ubezpieczenia wolontariuszy na wypadek choroby i wypadku W 1997 roku weszła w życie ustawa, która gwarantowała zarejestrowanym organizacjom non‐profit korzyści podatkowe. Od 2000 r. organizacje zajmujące się wolontariatem są zobowiązane do współpracy z administracją państwową przy przygotowywaniu i rozwijaniu projektów pomocowych w sferze socjalnej. W 2001 r. wszystkie dwadzieścia włoskich regionów otrzymało kompetencje w zakresie administracyjnym i ustawodawczym przy tworzeniu ramowych wytycznych dla działalności wolontariackiej. W rezultacie, to one odgrywają najważniejszą rolę w rozwoju trzeciego sektora we Włoszech. Najwyższym organem państwowym odpowiedzialnym za wolontariat jest Ministerstwo Pracy, Zdrowia i Polityki Socjalnej oraz podległy mu narodowy organ nadzoru nad wolontariatem. Departament ds. polityki młodzieżowej w Ministerstwie ds. Młodzieży odpowiada za wspieranie działalności ochotniczej wśród ludzi młodych. Na poziomie 35 regionalnym – w regionach i autonomicznych prowincjach najważniejszą rolę odgrywa 77 centrów ds. wolontariatu. 2. Charakterystyka dwóch młodzieżowych programów wolontariackich: We Włoszech istnieją dwa główne programy wolontariackie na płaszczyźnie krajowej, które skierowane są do młodzieży: 2.1 Narodowa służba cywilna: Program ten, skierowany do ludzi w wieku od 18 do 28 r.ż., powstał w 2005 roku po zniesieniu służby wojskowej. Opiera się na modelu francuskim. Początkowo oferował 27 000 miejsc, w 2010 roku zostało ich jedynie 19 000. Spadek liczby miejsc nie jest związany z niskim zainteresowaniem – raport „Die Zeit” z 2010 roku wykazuje, że ochotników jest cztery razy więcej niż miejsc w programie, lecz z brakiem wsparcia finansowego ze strony państwa. 2.2 Narodowa Agencja programu „Młodzież w działaniu” „Młodzież w działaniu” to program Unii Europejskiej, który pozwala uzyskać dofinansowanie na realizację projektu. Dzięki temu młodzi ludzie w wieku 13–30 lat mogą realizować swoje pasje, rozwijać umiejętności i zdobywać nowe doświadczenia w czasie wolnym od nauki. Program ten obejmuje swym zasięgiem wszystkie kraje będące członkami Unii Europejskiej. 36 3. Cele wolontariatu i jego wsparcie ze strony państwa: Cele wolontariatu długoterminowego nie są we Włoszech sprecyzowane na szczeblu państwowym. Za politykę rozwoju trzeciego sektora odpowiedzialne jest 20 regionów (5 z nich ma status autonomicznej prowincji). Narodowy fundusz na rzecz polityki socjalnej przy Ministerstwie Pracy, Zdrowia i Polityki Społecznej przeznacza rocznie na wolontariat od 1,9 do 2,5 mln euro. Dodatkowo, każdy region dysponuje funduszami specjalnymi na wsparcie pracy centrów służby wolontariackiej. Z badań własnych wynika, że koszty poniesione na rzecz narodowej służby cywilnej wyniosły w 2010 roku ok. 99 mln euro, co daje koszt 434 euro/mc na jednego wolontariusza. C. Dyskusja możliwych rozwiązań w ramach Narodowego Programu Wolontariatu z uwzględnieniem doświadczeń zagranicznych C.I Cele Narodowego Programu Wolontariatu Wg pana Jana Jakuba Wygnańskiego należy dokonać podziału na cele: bezpośrednie i pośrednie oraz zastanowić się, czy cele można poddać ewaluacji. a) Cel bezpośredni: •
w odniesieniu do organizatorów wolontariatu Jednym z celów wolontariatu jest pomoc organizacjom. Niestety, brakuje opinii z ich strony, które potwierdziłyby, że zaangażowanie wolontariuszy rzeczywiście pomogło organizacjom. •
w odniesieniu do wolontariuszy o poprawienie wrażliwości społecznej o nabycie nowych umiejętności o znaczący wpis w CV b) Cel pośredni o promocja idei wolontariatu; wolontariat jest wolnym i świadomym wyborem człowieka a nie świadectwem braku zaradności w życiu 37 Warto również zastanowić się nad motywacją wolontariuszy – czy przyciągają ich zniżki na komunikację lub oferta wyjazdu, czy też angażując się w wolontariat kierują się troską o sprawy publiczne. Pan Wojciech Staniewski wypowiedział się na temat polskiego społeczeństwa i roli wolontariusza w nim. Jego zdaniem, polskie społeczeństwo jest zdezintegrowane, wręcz poróżnione. Do wolontariusza rzadko trafia informacja, że jest potrzebny i w związku z tym nie jest obarczany obowiązkami, które pokrywają się z jego umiejętnościami i zainteresowaniami. Pochwalił również niemieckie rozwiązanie, w którym wolontariuszowi wyraźnie mówi się, że jest potrzebny a cały program wolontariatu jest nakierowany na rozwój osobowości i edukację nieformalną i pozaformalną. Pan Staniewski podzielił się swoimi obserwacjami na temat niemieckich wolontariuszy, który brali udział w różnych formach wolontariatu długoterminowego: w Dobrowolnym Roku Socjalnym, Dobrowolnym Roku Ekologicznym lub w wolontariacie kulturalnym. Po roku zaangażowania wolontariackiego te młode osoby miały pomysł na życie, chciały iść na studia związane z obszarem pracy wolontariackiej i to, wg pana Stanisławskiego, było najważniejsze. Wg pana Wojciecha Staniewskiego grupą docelową powinny być osoby młode w wieku 18 ‐
26 lat na tzw. rozdrożu. Podkreślił jednak, że na podstawie obserwacji 18‐letnich wolontariuszy z Niemiec i 26‐letnich wolontariuszy z Polski, zauważył nawet w tej zawężonej grupie wiekowej duże różnice. Jego zdaniem, należy wspierać osoby poszukujące a ewaluacja projektu pochodząca od poszczególnych jego uczestników (szczegółowa) jest bardziej wymierna niż globalna. Pan Bernd Göddertz podjął się uzupełnienia informacji o wolontariacie w swoim kraju. W Niemczech często wdrażane są projekty modelowe/pilotażowe, które obejmują nowe grupy docelowe, obszary działania lub wykorzystują nowe metody pedagogiczne. Często projekty te są efektem współpracy z uniwersytetami, które odpowiedzialne są za „opiekę naukową”. Wyników działań nie można utajniać; są one publikowane, a następnie oceniane przez odpowiednie podmioty. Pan Bernd Göddertz stwierdził, że niemieckie wieloletnie doświadczenie w wolontariacie pokazuje, że warto spojrzeć oddzielnie na sytuację życiową osób młodych i osób dorosłych. Mamy wtedy do czynienia z dwoma programami, które różnią się ogólną koncepcją, treściami merytorycznymi i sposobami finansowania. Pan Torsten Schramm wypowiedział się na temat celu wolontariatu z perspektywy niemieckiej. Wolontariat jest w Niemczech zjawiskiem popularnym również z tego względu, 38 że państwo, z uwagi na problemy finansowe, rezygnuje z pracy w wielu sektorach. Tymczasem zaangażowanie obywatelskie nie może zastąpić działań prowadzonych przez państwo, powinny one iść ze sobą w parze. Niestety, w Niemczech coraz częściej, aby uzyskać dofinansowanie od państwa na projekt wolontariacki, należy udowodnić, że obejmuje on swym działaniem młodzież z trudnych środowisk. Z jednej strony, nie ma w tym niczego złego. Z drugiej zaś, nie można doprowadzić do sytuacji, w której jakość wolontariatu (mającego z założenia wartość edukacyjną) jest mierzona jedynie ilością włączonych w niego młodych osób z trudnych środowisk. Taka młodzież otrzymuje bowiem w Niemczech pomoc z innego źródła i nie jest grupą jedyną docelową wolontariatu młodzieżowego. Pan Torsten Schramm zaznaczył, że trzeba – zarówno w Polsce, jak i w Niemczech – uważać na niebezpieczeństwo instrumentalizacji działań wolontariackich. Dodał też, że jeśli w Polsce wolontariat młodzieżowy będzie obejmował jedynie młodzież z trudnych środowisk, nie będzie można wtedy mówić o wolontariacie, a o dodatkowym programie edukacyjnym. Pan Bernd Göddertz przyłączył się do opinii pana Schramma uzupełniając, że z wolontariatu powinni mieć korzyści zarówno sami wolontariusze, jak i ogół społeczeństwa. Jeśli tak się nie dzieje, nie mamy do czynienia z sytuacją win‐win. Przypomniał, że na początku funkcjonowania Dobrowolnego Roku Socjalnego (FSJ) traktowano go jako alternatywę dla tych, którzy nie mieli odwagi wykonać kroku w dorosłe życie lub wręcz jako „przechowalnię dla bogatych panienek”. Postrzeganie FSJ zmieniło się z czasem. Znacząco wzrósł udział mężczyzn ‐ obecnie utrzymuje się na poziomie 30‐40 %. Zmieniły się również proporcje wykształcenia osób podejmujących się działalności ochotniczej w ramach FSJ. Obecnie połowę z nich stanowią maturzyści, 40 % to absolwenci szkoły realnej (niem. Realschule), a 10 % to osoby, które z różnych powodów przerwały swoją edukację lub uzyskały złe wyniki na świadectwie. Pan Pierre Klein poinformował, że celem do 2017 roku we Francji jest objęcie ofertą wolontariatu 10 % młodzieży w kraju. Dodatkowo, do tej pory to głównie kobiety zgłaszały chęć udziału w wolontariacie. Z tego powodu, organizacje przyjmujące ustawiły limit – kobiety nie mogą stanowić więcej niż 60 % angażowanych przez nich wolontariuszy. Dodatkowo, żaden z założonych celów wolontariatu długoterminowego we Francji nie dotyczy beneficjentów wolontariatu. 39 C.II Grupa docelowa Pani Anna Fuzowska podzieliła się swoimi wątpliwościami dotyczącymi grupy docelowej oraz innych aspektów organizacji programu wolontariatu: -
Czy wystarczająco dużo młodzieży będzie chciało zaangażować się w działalność ochotniczą bez możliwości zarobku? Jeśli mało – może warto otworzyć furtkę dla dodatkowych źródeł zarobku? -
Czy znajdą się organizacje, które wezmą na siebie koszt utrzymania wolontariusza? Czy mają na tyle stabilną sytuację finansową, żeby podjąć takie długoterminowe zobowiązanie finansowe? Wg pani Anny Fuzowskiej pilotaż powinien wystartować z 500‐1000 miejsc. Dopiero wówczas będzie można stwierdzić, jakie są szanse i wyzwania projektu. Na razie brakuje badań i prognoz. Pan Wojciech Staniewski odpowiedział na pierwszą kwestię poruszoną przez panią Annę Fuzowską, dzieląc się doświadczeniami ze swojej pracy. Pewien czas temu przeprowadzał na Dolnym Śląsku kampanię projektu bazującego na Dobrowolnym Roku Socjalnym i skierowanego do młodzieży w wieku 18‐26 lat. Okazało się, że w Polsce mały odzew był wśród 18‐latków, znacznie więcej zgłosiło się młodych dorosłych. Wg pana Wojciecha Staniewskiego należy jasno określić, dla której grupy wiekowej projekt będzie tworzony: czy dla osób po szkole średniej, czy dla osób po studiach. Pierwsza grupa będzie zbierała doświadczenia, druga chciałaby się już nimi dzielić. Program Stowarzyszenia „Tratwa” był skierowany również do 18‐latków, ale żaden nie wyraził ochoty na uczestnictwo w programie. W ciągu dwóch lat trwania programu zgłosił się tylko jeden dwudziestolatek, reszta była znacznie starsza. 90 % z nich stanowiły osoby po studiach a nie z wykształceniem średnim. C.III Organizacje goszczące Pan Wojciech Rustecki podkreślił, że najważniejszym elementem prawidłowo przeprowadzonego projektu pilotażowego jest stworzenie dobrej oferty organizacji goszczących/przyjmujących. To one muszą dokładnie zdefiniować, jakich wolontariuszy szukają, uwzględniając takie kryteria jak wiek czy kompetencje. Potrzebny jest również 40 element weryfikacji organizacji goszczących – możliwe, że należałoby przemyśleć wprowadzenie systemu akredytacji dla takich organizacji. C.IV Operator projektu a formacja wolontariuszy Pani Ewa Wunsz opisała swoje doświadczenia w wolontariacie międzynarodowym. Organizacja koordynująca (operator) odpowiadała zarówno za działania administracyjne, jak i pedagogiczne, m. in. za organizację 3 sesji seminaryjnych, procesy grupowe i integrację oraz za ewaluację projektu. Zgodzono się co do tego, że operatorzy powinni spełniać odpowiednie warunki. Dodatkowo, takie organizacje musiałyby stworzyć możliwość skutecznego pośrednictwa. Organizacje parasolowe byłyby tutaj dobrym (jakkolwiek nie jedynym) kandydatem. Ważne jest, aby taka organizacja koordynująca miała zarówno dobre kontakty/ sieci z innymi organizacjami, oraz ich zaufanie. Pan Wojciech Staniewski odniósł się do szkoleń oferowanych wolontariuszom – 2 seminaria są niewystarczające, lepsze jest zorganizowanie 25 dni szkoleń na rok. Pani Teresa Hernik zadała pytanie ekspertom z Niemiec dotyczące operatorów, ich roli i źródeł finansowania. Pan Bernd Göddertz odpowiedział, że w niemieckiej ustawie o Dobrowolnym Roku Socjalnym widnieje zapis o „opiece pedagogicznej” nad wolontariuszem, która może być realizowana w różnych miejscach: •
w miejscach pracy – przy udziale mentora, tutora lub opiekuna •
w organizacjach wysyłających – przy udziale zatrudnionego pedagoga, który jest osobą kontaktową dla wolontariusza Ustawa ta o nakazuje zatrudnianie 1 pedagoga społecznego na 40 młodych wolontariuszy. 41 C.V Pozostałe aspekty Pani Ewa Wunsz zapytała o gradację dofinansowania (tzn. czy przy zatrudnianiu np. 10 osób organizacja nie będzie miała już żadnych dopłat na wolontariuszy). Pan Krzysztof Balon odpowiedział, że w kwestii gradacji dofinansowania możliwe są różne warianty. Dobry dostęp do programu powinny mieć również mniejsze organizacje. Pan Pierre Klein podzielił się dwiema refleksjami. Pierwsza dotyczyła legitymacji wolontariusza. Taki dokument pozwala młodym osobom biorącym udział w programie na proces budowania tożsamości wolontariusza. Druga odnosiła się do zapisu w „Narodowym Programie Wolontariatu”, wg którego praca wolontariacka mogłaby być wykonywana co najmniej 100 km od miejsca zamieszkania. Pan Pierre Klein uznał ten pomysł za odważny i oświadczył, że we Francji taki wymóg nie obowiązuje. Zwrócił się też z pytaniem do ekspertów z Niemiec, jak funkcjonuje to w ich kraju. Pan Bernd Göddertz stwierdził, że takiego wymogu nie ma również w Niemczech, jednak młodzi ludzie często sami chętnie przeprowadzają się na rok, traktując to jako dodatkowe doświadczenie. Pan Wojciech Rustecki zaproponował przedyskutowanie koncepcji organizacji wysyłającej, która kojarzyłaby wolontariusza z organizacją goszczącą: 1) Organizacja goszcząca przygotowuje ofertę ramową 2) Organizacja wysyłająca kontaktuje się z organizacją goszczącą 3) Organizacja wysyłająca przygotowywuje wolontariusza do służby w organizacji goszczącej. W ten sposób wolontariusz ma od samego początku kontakt z jedną osobą kontaktową z organizacji wysyłającej, do której może zwrócić się o pomoc podczas trwania projektu. Oczywiście, taki schemat generuje również dodatkowe koszty. Należy jednak zastanowić się, nad korzyściami dla programu. Możliwe jest jednak również rozwiązanie, w ramach którego operator programu przejmuje funkcje „organizacji wysyłającej”. 42 D. Podsumowanie dyskusji przez Współprzewodniczącego Rady Działalności Pożytku Publicznego Pan Jan Jakub Wygnański podzielił się swoimi przemyśleniami odnośnie schematu programu. Należy zastanowić się, czy i w jaki sposób można wykorzystać modele krajów anglosaskich np. Teach First z Wielkiej Brytanii czy Teach for America ze Stanów Zjednoczonych. Cały schemat powinien opierać się na zasadzie „inteligentnego stykania się” i stworzenia między uczestnikami i organizatorami wolontariatu zbiorowej umowy o uczeniu się. Pan Jan Jakub Wygnański podziękował wszystkim za obecność w seminarium a ekspertom dodatkowo za podzielenie się doświadczeniami w tworzeniu narodowych programów wolontariatu długoterminowego w swoich krajach. Zauważył, że przed polskimi ekspertami jeszcze dużo pracy. Dziś jednak zebrali dużo informacji, które przydadzą się w opracowywaniu strategii krajowej. Podzielił się również osobistą refleksją na temat celu projektu. Wg niego największą rolę odgrywa walor edukacyjny. Najważniejszy w programie jest wolontariusz, który –w pewnym sensie – jako świadczący jest obdarowywany. Ważna jest przy tym dbałość o czystość motywacji zarówno organizatorów wolontariatu, jak i samych wolontariuszy. Pan Jan Jakub Wygnański zwrócił uwagę na jeszcze jeden problem: niechęci niektórych organizacji do przyjmowania wolontariuszy. Organizacje takie boją się, że przy zatrudnieniu ochotników wyjdą na jaw problemy w zarządzaniu organizacją a sami wolontariusze będą testem na sensowność ich działań. Trzeba upewnić się, że takie organizacje umieją zawierać kontrakty i czy są szczere w swoich działaniach. Operatorzy powinni natomiast odwiedzić instytucje, aby przekonać, jak wygląda ich codzienna praca. E. Dalsze prace nad Narodowym Programem Wolontariatu Pan Krzysztof Balon scharakteryzował jeszcze otwarte kwestie, które powinny być przedmiotem dalszych prac, w tym rodzaj i wysokość (zakres) świadczeń finansowych, materialnych i „formacyjnych” dla wolontariuszy, a także źródła finansowania programu oraz wymiar ilościowy fazy pilotażowej. W tym kontekście poruszono kwestię sfinansowania fazy pilotażowej ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. 43 Za optymalną uznano sytuację w której Rząd ogłosi rozpoczęcie programu na początku grudnia 2011 r., a jego realizacja, poczynając od konkursu na operatorów NPR rozpocznie się w pierwszej połowie 2012 roku. Obecni eksperci zagraniczni zadeklarowali chęć dalszej współpracy i wymiany doświadczeń – zarówno w ramach seminariów, jak i w innych formach, np. wizyt studyjnych. Na zakończenie, pan Krzysztof Balon podziękował wszystkim uczestnikom seminarium za aktywną pracę i zaprosił na kolejne posiedzenie Zespołu ds Programów i Funduszy RDPP z udziałem reprezentantów organizacji pozarządowych poświęcone Narodowemu Programowi Wolontariatu w dniu odbędzie 19 października b.r. o godzinie 14.00 w Warszawie. Sporządziła: Marta Jarząbek Nota bibliograficzna W opracowaniu raportu wykorzystano następujące materiały: •
Dokument „Długofalowa polityka rozwoju wolontariatu w Polsce” opracowany przez zespół w składzie: Magdalena Arczewska, Grzegorz Całek, Ewa Gliwicka, Filip Pazdrerski, Wojciech Rustecki, Kamil Bobek, czerwiec 2011 •
Dokument „Narodowy Program Wolontariatu”, Marcin Dadel •
Prezentacja „Wolontariat długoterminowy. Doświadczenia francuskie”, Pierre Klein •
Prezentacja „FWD Konferenz Warschau”, Bernd Göddertz/Torsten Schramm Zdjęcia pochodzą z prezentacji Pierre’a Kleina oraz ze stron internetowych: www.berlin.de, www.consorzioparsifal.it, www.drk‐lauterbach.de, www.fsj.at, www.laperfettaletizia.com www.sonntags.zdf.de Załącznik nr 1 Lista uczestników seminarium 1. Krzysztof Balon – przewodniczący Zespołu ds. Programów i Funduszy RDPP 2. Kamil Bobek – Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej 3. Marcin Dadel – członek RDPP 4. Anna Fuzowska – Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych 5. Bernd Göddertz – dyrektor IJGD w krajach związkowych terenu północnego: Dolna Saksonia, Hamburg, Schlezwik‐ Holsztyn 6. Teresa Hernik – członek RDPP 7. Marta Jarząbek – Stowarzyszenie Niemiecko‐Polskiej Współpracy Socjalnej 8. Pierre Klein – koordynator ATD Quart Monde 9. Małgorzata Lelonkiewicz – Federacja Polskich Banków Żywności 10. Magdalena Macińska – Polish Presidency Project Officer European Youth Forum 11. Anna Moskwa‐Wysokińska – Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej 12. Filip Pazderski – Instytut Spraw Publicznych 13. Wojciech Rustecki – Pracownia Badań i Innowacji Społecznych “Stocznia” 14. Torsten Schramm – dyrektor IJGD w krajach związkowych Berlin, Brandenburgia, Saksonia 15. Wojciech Staniewski – Stowarzyszenie „Tratwa”, Wrocław 16. Ewa Szarnowska – Fundacja „Pomoc Potrzebującym”, Lublin 17. Ewa Wunsz – Diakonia Kościoła Ewangelicko‐Augsburskiego RP 18. Jan Jakub Wygnański – współprzewodniczący RDPP 19. Anna Zalewska – Związek Harcerstwa Polskiego 20. Marta Żołędowska – Departament Pożytku Publicznego Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Załącznik nr 2 Tabela porównawcza Materiał porównawczy dotyczący różnych aspektów wolontariatu długoterminowego w organizacjach pozarządowych działających na terenie Austrii, Francji, Niemiec i Włoch: Czas trwania wolontariatu Austria Francja Niemcy Włochy Liczba ludności: 8,4 mln Liczba ludności: 66 mln Liczba ludności: 81, 8 mln Liczba ludności: 60,6 mln Dobrowolny Rok Socjalny (FSJ) od 6 do 18 mcy 2 formy wolontariatu długoterminowego: Dobrowolny Rok Socjalny (FSJ): 12 mcy b.d. FSJ – 16 ‐26 r.ż. Narodowa służba cywilna ‐ 18 – 28 r.ż. a) Służba obywatelska dla młodych od 6 do 12 mcy; b) Wolontariat dla osób powyżej 26 r.ż. od 6 do 24 mcy Grupa docelowa FSJ ‐ 17‐ 26 r.ż. a) służba obywatelska dla osób młodych – od 16 do 25 r.ż, b) wolontariat dla osób powyżej 26 r.ż. 3 Sposób wspierania finansowego ze strony finansów publicznych Austria Francja Niemcy Włochy Liczba ludności: 8,4 mln Liczba ludności: 66 mln Liczba ludności: 81, 8 mln Liczba ludności: 60,6 mln 110 mln euro z budżetu państwa (2011) na wsparcie Dobrowolnego Roku Socjalnego i Dobrowolnego Roku Ekologicznego; Od 1,9 do 2,5mln eiuro przeznacza narodowy fundusz na rzecz polityki socjalnej przy Ministerstwie Pracy, Zdrowia i Polityki Społecznej; Dodatkowo 234 mln euro na wsparcie nowej formy wolontariatu – Służby Wolontariatu Federalnego (BFD); Dodatkowo fundusze specjalne na wsparcie wolontariatu ze środków regionów. a) służba obywatelska młodych:
750 000 euro, Ministerstwo ds.Pracy, Spraw Socjalnych i od 1040 do 1140 euro/mc Ochrony Konsumentów (2008); (wynagrodzenie 450/550 euro; Dodatkowo wsparcie ubezpieczenie społeczne 390 euro; dofinansowanie instytucji finansowe ze strony krajów związkowych (kwota nieznana) przyjmującej 100 euro).Dodatkowo dofinansowanie odpowiedzialnej za wolontariat Agencji Służby Obywatelskiej w kwocie 100 euro za każdego wolontariusza (jednorazowo). 28 mln z Ministerstwa współpracy gospodarczej na na wsparcie projektu „Weltwärts” b) Wolontariat osób powyżej 26 r.ż. ‐wynagrodzenie opłacane przez instytucję przyjmującą. 20 mln rocznie ze strony 10 (na 16 istniejących) krajów związkowych na wsparcie wolontariatu młodzieżowego. Globalne środki państwowe na wsparcie wolontariatu: 390 mln euro Globalna suma 99 mln euro (2010) 3 Środki przeznaczane na wolontariusza Austria Francja Niemcy Włochy Liczba ludności: 8,4 mln Liczba ludności: 66 mln Liczba ludności: 81, 8 mln Liczba ludności: 60,6 mln 800 euro/mc, 28 % finansowane przez państwo a) służba osób młodych – od 1040 do 1140 euro/mc b.d. 434 euro/mc 40 000 młodych wolontariuszy, z czego 30 000 to uczestnicy FSJ. 60‐75 % kobiet (dane za rok 2009). 1, 125 mln (dane za rok 2006) b) wolontariat osób powyżej 26 r.ż –od 100 do 670 euro/mc Ilość uczestników, udział kobiet 1,93 mln, stosunkowo mały 5500 osób wzięło udział w udział młodzieży. 57 % służbie w roku 2010, mężczyzn, 43 % kobiet (dane za 15 000 zaczęło ją w roku 2011. microcensus 2006). W FSJ bieże rocznie udział ok. 450 osób, 90 % stanowią kobiety (dane za lata 2006/07).