Zdrowie, psychologia, społeczeństwo – przegląd wybranych

Transkrypt

Zdrowie, psychologia,
społeczeństwo – przegląd
wybranych zagadnień
Zdrowie, psychologia,
społeczeństwo – przegląd
wybranych zagadnień
Redakcja:
Dorota Żołnierczuk-Kieliszek
Mariola Janiszewska
Lublin 2016
Recenzenci:
 dr n. med. Bartłomiej Drop
 dr n. med. Paweł Kiciński
Wszystkie opublikowane rozdziały otrzymały pozytywne recenzje.
Skład i łamanie:
Ilona Żuchowska
Projekt okładki:
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o. o.
ISBN 978-83-65598-22-6
Wydawca:
Wydawnictwo Naukowe TYGIEL sp. z o. o.
Głowackiego 35/341
20-060 Lublin
Spis treści
Marta Jaśkiewicz
Czy żeby się znać potrzeba być ekspertem? Doświadczenie muzyczne
w przetwarzaniu syntaktyki w muzyce ................................................................. 7
Justyna Sala-Suszyńska
Dwujęzyczność a dysleksja ................................................................................. 16
Ewelina Firlej, Teresa Kulik
Dyskryminacja ze względu na wiek w dokumentach UE i w Polsce ............... 25
Monika Armuła
Hybrydowe profile karier – ocena nowego podejścia w nauce ......................... 37
Barbara Łasut, Małgorzata Poręba, Justyna Wilińska
Kluczowy element układanki w leczeniu onkologicznym – terapia
spersonalizowana.................................................................................................. 52
Iwona Rzeszutek
Komunikacja jako nośnik działań mobbingowych ............................................ 63
Dominik Borawski
Konformizm a kompetencje społeczne i zadowolenie z relacji
interpersonalnych ................................................................................................. 73
Edyta Simińska, Klaudia Lucius, Adrian Krajewski
Koszyk świadczeń gwarantowanych – przegląd zagadnienia ........................... 88
Przemysław Knut
Procesy migracyjne jako źródło szans i zagrożeń mieszkańców powiatu
szczycieńskiego .................................................................................................... 97
Julia Pielak
Psychomanipulacja w Internecie jako zagrożenie małoletnich
w cyberprzestrzeni .............................................................................................. 121
Dominik Borawski
Refleksyjne przetwarzanie informacji i cechy osobowości jako predykatory
doświadczania inspiracji. Doniesienia wstępne ............................................... 145
Piotr Podlipniak
Rola komponentów motorycznego i emocjonalnego w percepcji syntaktyki
muzycznej ........................................................................................................... 162
Izabela Agata Domagalska, Ewa Anna Drzazga
Spojrzenie na wybrane dyscypliny sportowe przez pryzmat podstawowych
praw fizyki .......................................................................................................... 174
Przemysław Knut
Sposób postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika na teren placówki
oświatowej lub uczelni – analiza na przykładzie Polski i Stanów
Zjednoczonych.................................................................................................... 186
Katarzyna Możdżeń, Edyta Możdżeń, Beata Barabasz-Krasny Anna Sołtys-Lelek
Świadomość ekologiczna młodzieży ponadgimnazjalnej ............................... 199
Agnieszka Brzozowska, Jacek Postępski, Marian Jędrych
Wpływ akceptacji choroby na jakość życia pacjentów z wybranymi chorobami
z autoimmunizacji .............................................................................................. 216
Mariola Śleziona, Lucyna Graf
Wpływ edukacji zdrowotnej na jakość życia-analiza opinii wybranej grupy
społecznej ............................................................................................................ 232
Natalia Dereń, Joanna Woźniak, Paulina Cembrowska
Wpływ odżywiania kobiety na okres prokreacji .............................................. 246
Katarzyna Mendyk, Monika Kowalik, Kinga Antos-Latek, dr n. med. Joanna
Nurzyńska-Flak
Wpływ wskaźników demograficznych na ilość i powody stosowania
suplementów diety wśród kobiet ....................................................................... 255
Katarzyna Mendyk, Monika Kowalik, Bartosz Kuczyński, dr Joanna
Nurzyńska-Flak
Wybrane aspekty komunikacji lekarza z pacjentem: Opinia studentów
medycyny i lekarzy stażystów ........................................................................... 268
Iwona Rzeszutek
Zarządzanie przez komunikację. Wyzwania dla organizacji i pracowników
w świecie nowych technologii........................................................................... 278
Indeks autorów ................................................................................................... 289
Marta Jaśkiewicz1
Czy żeby się znać potrzeba być ekspertem?
Doświadczenie muzyczne
w przetwarzaniu syntaktyki w muzyce
1. Wstęp
Wpływ doświadczenia muzycznego na to w jaki sposób odbieramy
muzykę jest często podejmowanym problemem. Zazwyczaj nacisk kładziony
jest na różnice między doświadczonymi muzykami, a osobami bez doświadczenia muzycznego. Ninijeszy przegląd ma na celu podejście do zagadnienia
z innej strony – wskazanie, że doświadczenie muzyczne nie jest warunkiem
koniecznym do tego aby odbierać bodźce muzyczne i dostrzegać naruszenia
reguł muzycznych. Przedstawione badania wykorzystujące metodę potencjałów wywołanych (ang. event-related potentials) dotyczą przetwarzania
muzycznej syntaktyki. Pojęcie to zostanie szeroko omówione. Następnie
opisane zostaną badania dotyczące wpływu doświadczenia na ten proces.
Dodatkowo wskazana zostanie potrzeba dalszych badań uwzględniających
zarówno wczesne jak i późniejsze etapy przetwarzania syntaktyki w muzyce
w odniesieniu do muzycznej eksperckości osób badanych.
2. Pojęcie syntaktyki w muzyce
Współcześnie zauważa się, że przetwarzanie strukturalnych relacji
w muzyce ma wiele wspólnego z przetwarzaniem syntaktycznych reguł
w języku [1-4]. Muzyka, podobnie jak język, składa się z charakterystycznych elementów, a elementy te tworzą strukturę bazującą na złożonych
regułach muzycznych [5]. Tę cechę muzyki można określić jako muzyczna
syntaktyka (ang. musical syntax). Określenie to nie oznacza, że jest to
językowa syntaktyka odniesiona do muzycznych terminów. Wskazuje raczej,
że muzyka jest zorganizowana według złożonych prawidłowości – i to jest
cecha pod względem której przypomina ona język.
Syntaktyka muzyki tonalnej zawiera w sobie kilka strukturalnych aspektów: melodię, tempo, rytm, harmonię i barwę dźwięków [6]. Większość
badań nad muzyczną syntaktyką wykorzystuje jednak bodźce zgodne i niezgodne z harmonicznymi regułami dotyczącymi funkcji akordów [3, 5, 7-13].
1
[email protected], Katedra Psychologii Eksperymentalnej, Wydział Nauk
Społecznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
7
Marta Jaśkiewicz
Przetwarzanie syntaktyki muzycznej związane jest z tworzeniem przez
nas oczekiwań odnośnie tego, co za chwilę wydarzy się w sekwencji
muzycznej. Umiejętność tworzenia takich oczekiwań (w odniesieniu do
złożonych muzycznych prawidłowości, np. oczekiwanie akordu tonicznego
na końcu sekwencji akordów), a także dostrzeganie naruszeń reguł
muzycznych uważa się za wskaźniki procesu psychicznego określonego
jako przetwarzanie muzycznej syntaktyki [3, 5]. Przebieg i charakterystyka
tego procesu stały się problemem podejmowanym w ramach badań nad
aktywnością ludzkiego mózgu.
3. Procesy składowe przetwarzania syntaktyki w muzyce
W ramach modelu percepcji muzyki zaproponowanego przez Koelscha
[6] wyróżnia się kilka procesów wchodzących w skład przetwarzania
syntaktycznych naruszeń w muzyce. Ze względu na fakt, że większość badań
nad syntaktyką w muzyce dotyczy harmonii, procesy te odnoszą się głownie
do przetwarzania reguł harmonicznych w muzyce.
1. Wyciągnięcie elementów (ang. element extraction). Proces ten
polega na wyciagnięciu elementów takich jak tony czy akordy z ciągłego
strumienia informacji słuchowych.
2. Tworzenie struktury bez użycia wiedzy (ang. knowledge-free
structuring). Reprezentacja struktury utworu jest tworzona z chwili na chwilę
(ang. on-line) bez konieczności wykorzystywania dotychczas zdobytej
wiedzy dotyczącej reguł muzycznych.
3. Tworzenie muzycznych oczekiwań (ang. musical expectancy
formation). Przetwarzanie muzycznej syntaktyki wymaga także wykorzystania reprezentacji muzycznych reguł magazynowanych w pamięci
długotrwałej. Reprezentacje te nabywamy dzięki codziennemu doświadczeniu słuchania muzyki. Dzięki nim jesteśmy w stanie określić prawdopodobieństwo wystąpienia kolejnego zdarzenia w muzyce. Informacje
uzyskane podczas poprzedniego procesu tworzenia struktury bez użycia
wiedzy (ang. knowledge-free structuring), pozwalają na tworzenie muzycznych oczekiwań dla kolejnych elementów struktury na podstawie
wiedzy ukrytej.
4. Budowanie struktury (ang. structure building). Muzyka tonalna jest
zbudowana hierarchicznie dzięki czemu pozwala na budowanie struktury
utworu. Elementy nieoczekiwane muzycznie, czyli takie, które zaprzeczają
przewidywaniom bazującym na procesie tworzenia muzycznych oczekiwań
(ang. musical expectancy formation; np. akordy niezgodne z harmonicznym
kontekstem utworu), zakłócają proces budowania struktury.
5. Ponowna analiza struktury i jej korekta (ang. structural re-analysis
and revision). W trakcie przetwarzania sekwencji elementów, tworzymy
8
Doświadczenie muzyczne w przetwarzaniu syntaktyki w muzyce
hierarchiczny model struktury utworu rozmieszczając elementy w najbardziej
typowy sposób. Czasami zdarza się jednak, że ustanowiony model musi być
zmieniony. To w jaki sposób przypisaliśmy elementy okazuje się być błędne.
Musimy dokonać ponownej analizy struktury i jej korekty.
6. Syntaktyczna integracja (ang. syntactic integration). Struktura
sekwencji muzycznej składa się z kilku syntaktycznych cech (melodia,
harmonia, rytm itd.). Cechy te muszą zostać zintegrowane w celu ustanowienia spójnej reprezentacji całej struktury, a następnie zrozumienia tej
struktury.
7. Tworzenie wielkoskalowych zależności (ang. large-scale structuring). Opisane powyżej procesy odnoszą się do przetwarzania struktury
muzycznej frazy (przetwarzania frazy związanej z daną kadencją). Utwór
muzyczny składa się jednak z wielu fraz i dlatego jego struktura jest
wielkoskalowa. Przykładem mogą tu być: werset i refren w piosence, części
sonaty. Kiedy słuchamy utworów muzycznych o takiej popularnej
organizacji, jesteśmy w stanie rozpoznać ich budowę. To rozpoznanie może
być podstawą do ustanowienia reprezentacji wielkoskalowej struktury
utworu.
Kolejność podanych procesów składowych nie musi odzwierciedlać ich
kolejności występowania w czasie, niektóre procesy mogą zachodzić
równolegle.
4. Potencjały wywołane (ERP) związane z przetwarzaniem
syntaktyki w muzyce
4.1. Metoda potencjałów wywołanych
Jednym ze sposobów mierzenia aktywności ludzkiego mózgu jest
metoda potencjałów wywołanych (ang. event-related potentials). Potencjały wywołane są to związane z zewnętrznym wydarzeniem (np. prezentacja bodźca słuchowego) zmiany w zapisie elektrycznej aktywności mózgu
mierzonej za pomocą elektroencefalografii (EEG) [14].
4.2. Potencjały wywołane jako wskaźniki przetwarzania
syntaktyki w muzyce
Badania nad przetwarzaniem syntaktyki w muzyce wykorzystujące
metody EEG wskazują, że niepoprawne użycie akordów (naruszające syntaktyczne reguły w muzyce) wywołuje negatywny potencjał występujący
zazwyczaj 150-350 ms po rozpoczęciu prezentacji akordu niezgodnego
z harmonicznym kontekstem w porównaniu do akordu zgodnego z harmonicznym kontekstem bodźca. Określany jest on jako ERAN (ang. Early
Right Anterior Negativity). Potencjał ten zauważany jest szczególnie na
9
Marta Jaśkiewicz
przednich oraz przednio-skroniowych obszarach. Mimo, że ERAN jest
opisywany jako komponent rozmieszczony na prawej półkuli to lateralizacja tego potencjału nie jest całkowicie jednoznaczna. Różnice w lateralizacji potencjału zauważono w odniesieniu do płci [15]. Oprócz tego
badania z zakresu obrazowania elektrycznej czynności mózgu [5] sugerują,
że neuronalne wytwarzanie komponentu ERAN jest zlokalizowane w obu
półkulach. Steinbeis i współpracownicy [13] stwierdzają, że lateralizacja
ERAN staje się słabsza wraz ze wzrastającą muzyczną złożonością
bodźców. Uważa się, że ERAN odzwierciedla zakłócenie procesu
tworzenia muzycznych oczekiwań, a przez to także procesu budowania
struktury [6].
Późniejsze etapy przetwarzania syntaktyki w muzyce, a szczególnie
proces ponownej analizy struktury i korekty odzwierciedlony jest przez
pozytywny potencjał występujący około 600-900ms po początku prezentacji syntaktycznego naruszenia (niezgodnego akordu lub nuty). Jest on
określany jako P600 lub LPC (Late Positive Component) [16]. Patel [4]
zauważa, że ten późny pozytywny potencjał może być związany
z procesem integracji naruszenia w ustanowiony muzyczny kontekst.
5. Wpływ muzycznego doświadczenia na potencjały wywołane
ERAN i P600
5.1. Doświadczenie muzyczne w badaniach nad przetwarzaniem
naruszeń harmonicznych w muzyce
W badaniach nad potencjałami związanymi z przetwarzaniem muzycznej syntaktyki, osoby badane posiadają różny poziom eksperckości
muzycznej. W części badań [7] udział biorą „niemuzycy” – osoby, które
nie posiadają żadnego doświadczenia muzycznego, nie uczyły się grać na
instrumentach muzycznych, nie pobierały lekcji śpiewu. Ich edukacja
muzyczna związana jest tylko z obowiązkowymi lekcjami muzyki
w trakcie edukacji szkolnej. W badaniach w których biorą udział osoby
określone jako muzycy, poziom eksperckości jest różnie określany:
muzyczni eksperci to zazwyczaj osoby uczące się grać na instrumentach
muzycznych przez kilka lat, absolwenci szkół muzycznych [17], studenci
kierunków związanych z muzyką [8]. Wyróżnia się także grupę muzyków
– amatorów, czyli osób nieposiadających wykształcenia muzycznego, ale
grających na instrumentach muzycznych [18]. Doświadczenie muzyczne
jest więc różnie definiowane w zależności od badań co stanowi problem
przy porównywaniu wyników dotyczących wpływu eksperckości na
opisywane procesy psychiczne.
10
5.2. Potencjał ERAN
Pierwsze badania dotyczące potencjału wywołanego ERAN zostały
przeprowadzone w 2000 roku przez Stefana Kolesch’a i współpracowników [7]. Bodźce w badaniu zostały utworzone z sekwencji pięciu
akordów w których na trzeciej lub na piątej pozycji znajduje się akord
toniczny (czyli akord harmoniczny dla danej sekwencji) lub akord neapolitański (akord nieharmoniczny dla danej sekwencji; trójdźwięk subdominantowy molowy z sekstą małą zamiast kwinty [19]. Fale mózgowe
wywołane przez akordy neapolitańskie ujawniły efekt, który można
scharakteryzować jako wczesny potencjał negatywny zauważalny na
prawej półkuli. Podsumowując wyniki swoich badań autorzy wskazują, że
uzyskany przez nich komponent ERAN nie był wcześniej opisywany.
ERAN odzwierciedla naruszenie oczekiwania słuchacza odnośnie do
następujących po sobie dźwięków w muzyce [7]. W opisywanym badaniu
udział wzięła grupa osób określona jako „niemuzycy”. Nie mieli oni
żadnego wykształcenia muzycznego, oprócz wiedzy zdobytej podczas
ogólnej edukacji szkolnej. Nigdy nie uczyli się grać na instrumentach
muzycznych i nie pobierali lekcji śpiewu. Zauważenie u osób bez
doświadczenia muzycznego tak charakterystycznej aktywności mózgu
w odpowiedzi na akordy naruszające reguły syntaktyki zostało uznane za
dowód na to, ze nie tylko profesjonalni muzycy, ale także laicy mają
zdolność odczytywania reguł muzycznych w trakcie słuchania utworów
muzycznych [7].
Wpływu wieloletniego doświadczenia na przetwarzanie akordów
prezentowanych w złożonym muzycznym kontekście został bezpośrednio
zbadany w kolejnym eksperymencie [8]. Potencjał wywołany związany
z harmonicznie właściwymi i niewłaściwymi akordami był porównywany
dla wysoko wykwalifikowanych ekspertów oraz dla laików. W badaniu
udział wzięło 18 niemuzyków oraz 18 muzycznych ekspertów. Eksperci
studiowali muzykologię, pobierali lekcje gry na instrumencie muzycznym
lub lekcje śpiewu. Eksperci szkolili grę na instrumencie muzycznym przez
minimum 10 lat. Laicy nigdy nie uczyli się grać na instrumentach
muzycznych lub śpiewać, nie ukończyli żadnej muzycznej szkoły.
Posiadali jedynie podstawową wiedzę nabytą podczas edukacji w szkole
powszechnej.
Wyniki badania Koelsch i współpracowników [8] wskazują, że akordy
naruszające reguły syntaktyki wywołały efekt ERAN, który był większy
u muzycznych ekspertów niż u laików. Różnica w amplitudzie potencjału
dla obu grup jest znacząca najprawdopodobniej dlatego, że eksperci mają
bardziej konkretne reprezentacje prawidłowości związanych z muzyczną
składnią. Posiadają oni bardziej sprecyzowaną wiedzę na temat harmonii
11
Marta Jaśkiewicz
w muzyce i relacji harmonicznych [20]. Skoro ERAN jest związany
z naruszeniem muzycznych prawidłowości to bardziej ukonkretnione
reprezentacje tych prawidłowości u ekspertów powodują większy stopień
ich naruszenia. Autorzy wskazują także, że eksperci biorący udział
w badaniu nabywali doświadczenie przez kilka lat. Sugeruje to, że eksperci
nabyli lepszą umiejętność przetwarzania muzycznej składni w trakcie
wieloletniego kształcenia. Specyficzne reprezentacje muzycznych zasad nie
są więc wrodzone, ale wynikają z naszego doświadczenia obcowania
z muzyką [8].
Kolejne badania również wykazały różnice między muzykami
i niemuzykami – większe amplitudy potencjału ERAN zostały zauważone
w grupie osób z doświadczeniem muzycznym niż u osób bez takiego
doświadczenia [1, 10, 12, 18]. Mimo, że różnice te były często niewielkie,
to wyniki badań są spójne i pokazują wpływ muzycznego doświadczenia na
wielkość efektu ERAN [6]. Większe amplitudy potencjału ERAN u muzyków niż niemuzyków świadczą o większej wrażliwości ekspertów na
naruszenia reguł syntaktyki w muzyce. Warto jednak zauważyć, że we
wszystkich opisanych badań potencjał ERAN był zauważany w grupie
laików co wskazuje, że specyficzna wiedza nabywana w trakcie edukacji
muzycznej nie jest warunkiem koniecznym do wczesnej detekcji naruszenia harmonicznego.
5.3. Potencjał P600
Większość badań nad potencjałem P600 dotyczy sytuacji naruszenia
reguł syntaktycznych w języku [21]. Patel i współpracownicy [22]
wykazali jednak, że potencjał P600 nie jest specyficzny tylko dla naruszeń
syntaktyki w języku, ale może być także zauważony przy naruszeniach
syntaktyki muzyki. Badanie obejmowało dwa eksperymenty – jeden
dotyczył naruszeń syntaktyki w języku, drugi naruszeń w muzyce.
W eksperymencie związanym z muzyką osoby badane słuchały sekwencji
muzycznych i decydowały czy sekwencja jest dla nich akceptowalna czy
też nie (ang. acceptable/unacceptable). Część bodźców muzycznych
zawierała akord, który był lekko lub całkowicie niezgodny z tonacją.
Wyniki badania wskazują, że akordy niezgodne wywołały późny pozytywny potencjał o maksymalnej amplitudzie ok. 600ms po rozpoczęciu
prezentacji akordu. Ponadto, akordy całkowicie niezgodne z tonacją
wywołały większy efekt niż akordy lekko niezgodne z tonacją. Dwa typy
naruszeń (całkowita i lekka niezgodność) wywołały efekt różniący się
wielkością amplitudy w zależności od tego na ile akord był harmonicznie
odległy od tonacji danej sekwencji. Zauważony pozytywny komponent
może odzwierciedlać trudność dopasowania słyszanego akordu w ustano-
12
wiony harmoniczny kontekst sekwencji muzycznej. Im silniejsze naruszenie tym większą trudność sprawia zintegrowanie go w kontekst
sekwencji. W badaniach wykorzystujących muzykę klasyczną, także
zauważono wystąpienie późnego pozytywnego potencjału [23]. Bodźce nie
były to proste sekwencje akordów stworzone w programie komputerowym,
a zapisy fragmentów utworów muzyki klasycznej. Zostały one zmodyfikowane w ten sposób, że jeden z akordów naruszał reguły harmonii.
Osobom badanym prezentowano oryginalne nagrania oraz zmodyfikowane.
W badaniach tych osoby badane zostały poproszone o detekcję akordów
naruszających reguły harmonii. W badaniu zauważono późny pozytywny
potencjał, który może odpowiadać za proces strukturalnej integracji akordu
w trakcie przetwarzania sekwencji muzycznej. W przedstawionych badaniach uczestnikami badania byli tylko muzycy [22, 23]. Z tego powodu
niemożliwe jest uogólnienie wyników dotyczących występowania potencjału P600 także dla osób bez doświadczenia muzycznego. Badania te
wskazują, że późne etapy przetwarzania syntaktyki (odzwierciedlone przez
potencjał P600) występują u muzycznych ekspertów, ale nie wiemy czy
podobny efekt zostałby zauważony także u osób określanych jako
muzyczni laicy.
6. Podsumowanie
W ramach badań wykorzystujących elektroencefalografię (EEG)
zauważono charakterystyczne zmiany w aktywności mózgu w zależności
od tego czy sekwencja muzyczna prezentowana słuchaczom jest zgodna lub
niezgodna z regułami muzycznymi. Dowiedziono, że aktywność ta różni
się w zależności od poziomu muzycznej eksperckości słuchacza podczas
wczesnych etapów przetwarzania muzycznej syntaktyki. Zauważono
większe amplitudy dla potencjału ERAN u osób z większym doświadczeniem muzycznym niż u laików. Nie mniej jednak, osoby bez doświadczenia muzycznego także wykazały aktywność wskazującą na wystąpienie
procesów związanych ze wczesną detekcją naruszenia harmonicznego
w sekwencji muzycznej. W odniesieniu do późniejszych procesów
przetwarzania muzyki (odzwierciedlonych przez potencjał P600) wpływ
muzycznego doświadczenia jest nieznany. Sprawdzenie czy procesy te
występują u muzycznych laików oraz na ile są modyfikowane przez
poziom muzycznej eksperckości wymaga dalszych badań. Ponadto zasadne
wydaje się uwzględnienie różnych poziomów doświadczenia muzycznego
w jednym badaniu: od muzycznych ekspertów, poprzez amatorów do
laików, a także próba analizy różnic dla wczesnego jak i późnego
potencjału dla tych samych sekwencji muzycznych.
13
Marta Jaśkiewicz
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Koelsch S. Toward a neural basis of music perception–a review and updated
model, Frontiers in Psychology, 2, (2011)
Sammler D., Novembre G., Koelsch S., Keller P. E. Syntax in a pianist's hand:
ERP signatures of “embodied” syntax processing in music, Cortex, 49(5),
(2013), s. 1325-1339
Patel A. D. Syntactic processing in language and music: different cognitive
operations, similar neural resources?, Music Perception, (1998), s. 27-42
Patel A. D. Music, language, and the brain, Oxford university press, (2008)
Maess B., Koelsch S., Gunter T. C., Friederici A. D. Musical syntax is
processed in Broca's area: an MEG study, Nature neuroscience, 4(5), (2001),
s. 540-545
Koelsch S. Brain and music, John Wiley & Sons, (2013)
Koelsch S., Gunter T., Friederici A. D., Schröger E., Brain indices of musical
processing: “Nonmusicans” are musical, Journal of Cognitive Neuroscience,
12, (2000), s. 520-541
Koelsch S., Schmidt B. H., Kansok J., Effects of musical expertise on the
early anterior negativity: an event-related brain potential study,
Psychophysiology, 39, (2002), s. 657-663
Koelsch S., Gunter T. C., Wittfoth M., Sammler D. Interaction between syntax
processing in language and in music: An ERP study, Journal of cognitive
neuroscience, 17(10), (2005), s. 1565-1577
Koelsch S., Jentschke S., Sammler D., Mietchen D. Untangling syntactic and
sensory processing: An ERP study of music perception, Psychophysiology,
44(3), (2007), s. 476-490
Maidhof C., Koelsch S. Effects of selective attention on syntax processing
in music and language, Journal of Cognitive Neuroscience, 23(9), (2011),
s. 2252-2267
Müller M., Hofel L., Brattico E., Jacobsen T. Aesthetic judgments of music
in experts and laypersons – An ERP study, International Journal
of Psychophysiology, 76, (2010), s. 40-51
Steinbeis N., Koelsch S., Sloboda J. A. The role of harmonic expectancy violations in musical emotions: evidence from subjective, physiological, and neural
responses, Journal of Cognitive Neuroscience, 18, (2006). s. 1380-1393
Jaśkowski P. Neuronauka poznawcza: Jak mózg tworzy umysł, Vizja Press
& IT., (2009)
Koelsch S., Maess B., Grossmann T., Friederici A. D. Electric brain responses
reveal gender differences in music processing, Neuro Report, 14(5), (2003),
s. 709-713
Besson M., Schön D. Comparison between language and music,
[w:] The Biological Foundations of Music, Vol. 930, R. J. Zatorre and I. Peretz
(red.), The New York Academy of Sciences, (2001), s. 232-258
Jaśkiewicz M., Francuz P., Zabielska-Mendyk E., Zapała D., Augustynowicz
P. Effects of Harmonics on Aesthetic Judgments of Music: An ERP Study
on Laypersons and Experts, Acta Neurobiologiae Experimentalis, (w druku)
Koelsch S., Mulder J. Electric brain responses to inappropriate harmonies
during listening to expressive music, Clinical Neurophysiology, 113(6),
(2002), s. 862-869
14
19. Habela J. Słowniczek muzyczny, Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne
SA, (2005)
20. Bharucha J. J. Anchoring effects in music: The resolution of dissonance,
Cognitve Psychology, 16, (1984), s. 485-518
21. Luck S. J., Kappenman E. S. (red.) The Oxford handbook of event-related
potential components, Oxford university press, (2011)
22. Patel A., Gibson E., Ratner J., Besson M., Holcomb P. Processing syntactic
relations in language and music: An event-related potential study, Journal
of Cognitive Neuroscience, 10(6), (1998), s. 717-733
23. Koelsch S., Mulder J. Electric brain responses to inappropriate harmonies
during listening to expressive music, Clinical Neurophysiology, 113(6),
(2002), s., 862-869
Czy żeby się znać potrzeba być ekspertem? Doświadczenie muzyczne
w przetwarzaniu syntaktyki w muzyce
Streszczenie
Termin przetwarzanie syntaktyki w muzyce odnosi się do podążania za kolejnymi elementami
muzycznymi (takimi jak tony, akordy) w utworze w celu spełnienia naszych oczekiwań
związanych z tym, co za chwilę się wydarzy w sekwencji muzycznej. Zbadanie tego złożonego
procesu stało się jednym z celów neuropsychologii. Badania nad potencjałami wywołanymi
(ERP, ang. event-related potentials) wskazują na istotne zmiany w aktywności mózgu
w zależności od tego czy w słuchanym utworze zostały naruszone reguły syntaktyki. Naruszenie
wczesnych etapów przetwarzania syntaktyki zostało odzwierciedlone przez potencjał ERAN
(ang. Early Right Anterior Negativity). Późniejsze etapy związane są z wystąpieniem późnego
pozytywnego potencjału P600. Przedstawiony przegląd badań ma na celu wskazanie czy te dwa
potencjały są modyfikowane przez doświadczenie muzyczne osób badanych. Aktualny stan
wiedzy wskazuje, że potencjał ERAN został zauważony nie tylko u profesjonalnych muzyków
– osób posiadających bardzo duże doświadczenie w dziedzinie muzyki, ale także u laików
– osób, które nie podejmowały nauki gry na instrumentach muzycznych czy szkolenia głosu.
Wpływ doświadczenia muzycznego na późniejsze etapy przetwarzania syntaktyki nie jest jednak
do końca znany.
Słowa kluczowe: muzyczna syntaktyka, potencjały wywołane, ERAN, P600, eksperckość
Do you need to know to be an expert? Musical experience in the
processing of musical syntax
Abstract
Processing of musical syntax refers to following the specific elements (such as chords or tones) in
order to fulfilment of our expectations about what will happen in musical sequence. The process
is one of the problems investigated by neuropsychology. ERPs researches indicates significant
changes in brain activity depended on the congruency with musical rules of presented stimuli.
Violation of early stages of musical syntax processing is reflected by ERAN (ang. Early Right
Anterior Negativity). Later processes are connected with positive effect – P600. The aim of this
overview is showing the actual knowledge about the impact of musical experience on musical
syntax processing. The ERAN can be modulated by musical expertise – the effect was seen not
only for musicians but also for laypersons. the modification of P600 by musical experience is not
completely known.
Keywords: musical syntax, event-releted potentials, ERAN, P600, expertise
15
Justyna Sala-Suszyńska1
Dwujęzyczność a dysleksja
1. Wprowadzenie
Współcześnie dwujęzyczność, stanowi bardzo interesujący temat ze
względu na rosnącą migrację, coraz lepszą znajomość języków obcych oraz
rodzące się zainteresowanie etnicznością i dziedzictwem kulturowym. Co więcej, większość prowadzonych badań nad dwujęzycznością potwierdza jednoznacznie fakt, że dwujęzyczność może korzystnie wpływać na rozwój zdolności intelektualnych człowieka. Badania pokazują również, iż osoby dwujęzyczne posiadają bardziej wielostronną i złożoną strukturę inteligencji [1].
Zagadnienie dwujęzyczności należy również rozpatrzyć z punktu widzenia
dyslektyka. Bowiem trudności związane z dysleksją na pierwszy rzut oka
sugerują, iż dyslektycy nie mogą być osobami dwujęzycznymi.
W związku z powyższym celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie
definicji zagadnienia dwujęzyczności i dysleksji, uwypuklenie skutków
edukacji dwujęzycznej oraz podkreślenie z jakimi trudnościami zmagają się
dyslektycy podczas nauki języków obcych. Co więcej, jednym z centralnych
zagadnień będzie próba odpowiedzi na pytanie, czy dyslektycy mogą być
osobami dwujęzycznymi, a jeżeli tak to od jakich czynników jest to
uwarunkowane.
2. Dwujęzyczność w świetle literatury przedmiotu
2.1. Definicja dwujęzyczności
Dwujęzyczność dotyczy specyficznie ludzkiej umiejętności w zakresie
posługiwania się dwoma językami. To nie tylko znajomość fonemów
i rozumienie języków, ale osadzenie w kulturze, myślenie w dwóch
językach. Proces nabywania umiejętności językowych odbywa się tu
naturalnie i symultanicznie od wczesnego dzieciństwa, bez analizowania
struktur gramatycznych czy składniowych [2]. Osoba dwujęzyczna potrafi
w większości sytuacji płynnie przechodzić z jednego języka na drugi, choć
oba języki nie muszą być opanowane w takim samym stopniu. Dana osoba
może wyrażać się swobodniej na niektóre tematy w jednym języku, zaś na
inne w drugim.
1
[email protected], doktorantka, Zakład Dydaktyki, Instytut Pedagogiki, Wydział
Pedagogiki i Psychologii, UMCS
16
Z pełną dwujęzycznością mamy do czynienia, gdy osoba dwujęzyczna
zna oba języki w podobnym stopniu w mowie i piśmie. Rzadko jednak
zdarza się, że języki opanowane są dokładnie na takim samym poziomie.
Dwujęzyczność wykracza poza samo mówienie i rozumienie w dwóch
językach werbalnych. Osoby od dziecka wychowywane dwujęzycznie
potrafią poruszać się w dwóch kulturach i konwencjach językowych.
Wiedzą, co, jak i komu wypada powiedzieć w każdej kulturze. Potrafią też
używać gestykulacji, mimiki i melodii typowej dla każdego z języków,
a także myśleć i czuć w dwóch językach. Właśnie uczucia są w poszczególnych językach wyrażane w zróżnicowany sposób [3].
Dwujęzyczność można rozumieć jako dynamiczny proces, ponieważ
znaczenie języków i poziom ich opanowania może zmieniać się w ciągu
życia w zależności od otoczenia, miejsca pobytu i upodobań.
2.2. Efekty płynące z edukacji dwujęzycznej
Dzieci dwujęzyczne żyją w ciągłym kontakcie z dwoma językami, które
spotykają się w jednej osobie i wpływają na siebie nawzajem. Rozwijające
się dwujęzycznie dzieci z reguły nie opanowują obu języków tak samo
dobrze. Mają one przeważnie jeden mocny język, w którym potrafią się
lepiej komunikować i słabszy język, który co najmniej rozumieją. To, który
język jest mocniejszy, zależy od intensywności kontaktów z językami.
Każdy język może się rozwijać w innym tempie. Nastawienie dziecka
i jego otoczenia do tych języków odgrywa tutaj decydującą rolę. Im więcej
dziecko używa danego języka, tym lepiej go opanowuje. Otoczenie
i warunki, w których dziecko dorasta wpływają zatem na sukces
dwujęzycznego wychowania. Sytuacja życiowa dziecka decyduje o tym,
czy dwujęzyczność będzie dla niego nadmiernym obciążeniem czy szansą
rozwojową [4].
Dzieci, które dorastają w stymulującym, dwujęzycznym środowisku
częściej niż inne zastanawiają się nad istotą języka, porównują języki ze
sobą i bardziej świadomie ich używają. Udowodniono, iż dwujęzyczność
stwarza dobre podstawy nabywania w przyszłości kolejnych języków
obcych, co potwierdzają zarówno badania na gruncie glottodydaktyki, jak
i neurolingwistyki [5].
Niektórzy twierdzą, że u osób dwujęzycznych rozwija się bardziej
skomplikowana struktura inteligencji, że są one bardziej elastyczne umysłowo,
pomysłowe, twórcze i oryginalne. W stosunku do innych osób są bardziej
tolerancyjne, otwarte i gotowe dostosować się do sytuacji [3, s.28].
Co więcej, wyniki badań na dwujęzycznością ukazują przewagę osób
bilingwalnych w dziedzinie myślenia analitycznego i metajęzykowego.
Osoby dwujęzyczne posiadają lepszą niż osoby monolingwalne zdolności
17
oceny gramatyczności zdań, reagują większą wrażliwością na relacje
semantyczne pomiędzy słowami, potrafią efektywniej analizować swoją
wiedzę i język oraz kontrolować mentalne procesy przetwarzania informacji językowej. Liczne badania również dowodzą, że dzieci dwujęzyczne
przejawiają silniejszą wrażliwość językową w rozumieniu znaczeń słów
i zwrotów, podtekstów, porównań, przenośni oraz odkryto pozytywną
zależność pomiędzy dwujęzycznością a kreatywnym myśleniem dzieci.
Ponadto osoby dwujęzyczne wykazują, i to już w wieku dziecięcym,
doskonałe zdolności tłumaczeniowe [1, s. 68-69].
Jednym z najbardziej zaskakujących odkryć ostatnich lat były wyniki
wskazujące na związek między dwujęzycznością a wiekiem, w którym
ujawniają się pierwsze objawy demencji starczej. Zaobserwowano, że
osoby dwujęzyczne statystycznie rzecz biorąc o 4 lata później ujawniają
symptomy demencji. Co więcej, udało się również stwierdzić, że to lepsze
funkcjonowanie dwujęzycznych nie wiąże się z lepszym stanem mózgu.
Przeciwnie, w badaniach przeprowadzonych w ośrodku kanadyjskim osoby
dwujęzyczne cierpiące na chorobę Alzheimera wykazywały większą atrofię
pewnych obszarów mózgowych niż osoby jednojęzyczne [6].
Podsumowując, skutki dwujęzyczności mają swoje źródło w warunkach
socjokulturowych i socjoekonomicznych badanej grupy. Pozytywne skutki
dwujęzyczności zależą więc od pozytywnych warunków rozwoju językowego: przede wszystkim od pozytywnego nastawienia dziecka, jego
rodziców i społeczności wobec obydwu języków, od wysokiego prestiżu
społecznego obu języków, wysokiego statusu socjoekonomicznego badanej
grupy i odpowiedniego zaplecza kulturowego. Powodzenie oraz niepowodzenie w procesie nauki i nauczania języka zależy przede wszystkim od
intensywności kontaktu, czasu trwania nauki oraz rodzaju metody
nauczania. Intensywność oznacza postulat, aby możliwie jak najwięcej
czasu dziennie/tygodniowo poświęcać na kontakt z językiem; czas trwania
nauki oznacza, że proces ten powinien być długi i nieprzerwany, a więc
rozpoczęty możliwie najwcześniej [7].
3. Dysleksja
3.1. Dysleksja i jej przyczyny
Dysleksja czyli specyficzne trudności w nauce czytania i pisania jest
w świetle najnowszej klasyfikacji chorób DSM-V zaliczana do kategorii
specyficznego zaburzenia uczenia się o podłożu językowym, uwarunkowanym
konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu
pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności
przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów
18
są zazwyczaj niewspółmierne do wieku oraz innych zdolności poznawczych
i umiejętności szkolnych. Trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia
rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi
trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej [8].
Dysleksja nie jest wynikiem błędów wychowawczych czy niewłaściwego
uczenia. Specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu są uwarunkowane
biologicznie. Mogą być dziedziczone, ale mogą być też efektem zmian
w centralnym układzie nerwowym, które są wywołane niekorzystnymi
warunkami podczas ciąży i porodu. Nie można wyleczyć czy zapobiec
dysleksji, natomiast można zminimalizować jej objawy, zapobiec
niepowodzeniom szkolnym oraz uwydatnić potencjał i zdolności dziecka.
3.2. Trudności uczniów z dysleksją
Każdy uczeń z dysleksją może mieć problemy innego rodzaju, uwarunkowane innym rodzajem, zakresem i stopniem nasilenia zaburzeń. Uczniowie
z dysleksją z reguły lepiej radzą sobie z mówieniem, natomiast często mają
poważne trudności w przyswojeniu języków obcych w zakresie form pisanych,
do których zalicza się ortografia, sformułowanie wypowiedzi pisemnej
i czytanie.
Dyslektycy popełniają więcej błędów w czytaniu, mogą mieć problem
z rozumieniem czytanego tekstu na głos, ponieważ zdolność czytania osób
z dysleksją jest wrażliwa i może pogarszać się w stresującej sytuacji. Co
więcej, gramatyka to pięta achillesowa uczniów z dysleksją, pomimo iż
dyslektycy nie mają problemów ze zrozumieniem zasad gramatycznych. Mają
oni jednak trudności z transferem teorii na grunt praktyki, nie pamiętają zasad
gramatycznych oraz mylą formy gramatyczne [9].
Ponadto, problemy z inteligencją językową osoby z dysleksją charakteryzują się deficytem w zakresie uczenia się reguł fonologicznych,
morfologicznych, ortograficznych [10]. Również, ze względu na zaburzone
funkcje poznawcze wypowiedzi dzieci z dysleksją są uboższe pod względem
semantycznym i syntaktycznym, mniej komunikatywne oraz zawierają więcej
błędów [11].
Dyslektycy doświadczają także trudności w zakresie formy i zawartości
redagowania tekstu. Zaburzenia w zakresie ekspresji pisemnej przejawiają się
małą objętością wypracowań jak i gorszą jakością tych prac [8, s.43].
Dodatkowo, uczniowie z dysleksją często mają trudności w słuchaniu ze
zrozumieniem, co jest spowodowane opóźnieniem rozwoju spostrzegania
słuchowego dźwięków mowy, słabą pamięcią słuchową i koncentracją. Zdarza
się, że próbując skoncentrować się na słuchaniu, zapominają, co było na jego
początku. Jeśli dodatkowo źle zidentyfikują kluczowy dla znaczenia tekstu
19
wyraz wzrasta ryzyko, że ich cały wysiłek związany z wykonaniem ćwiczenia
będzie porażką [12].
Nauka języków obcych dla osóbz dysleksją jest dużo większym
wyzwaniem i wymaga znacznie więcej wysiłku zarówno ze strony ucznia, jak
i nauczyciela. Najpowszechniejszymi problemami towarzyszącymi dysleksji są
trudności w rozwijaniu umiejętności czytania, pisania i rozumienia ze słuchu,
mogą występować problemy z artykulacją dźwięków języka obcego, problemy
z koncentracją i pamięcią. Wszystkie te czynniki niewątpliwie utrudniają
proces uczenia się języka obcego. Zarazem jednak uczniowie z dysleksją mają
częstokroć ogromny potencjał intelektualny i jeśli problem zostanie właściwie
zdiagnozowany i zastosowane będą odpowiednie metody pracy, możliwe jest
osiągniecie bardzo dobrych efektów.
4. Dysleksja w kontekście dwujęzyczności
4.1. Symptomy dysleksji w językach obcych
Doniesienia badaczy wskazują, że decydujące znaczenie w nauce
języków obcych mają predyspozycje językowe oraz inteligencja werbalna.
Fakt, że istnieje silna zależność między zdolnościami lingwistycznymi
w rodzimej mowie a łatwością przyswajania języka obcego wydaje się
stawiać uczniów z dysleksją w niekorzystnej sytuacji. Problem związku
między językiem ojczystym, obcym i dysleksją wydaje się jednak bardziej
złożony, ponieważ nie jest regułą to, że osoba z dysleksją doświadcza
trudności w nauce języków obcych [10, s.86].
Symptomy dysleksji w językach obcych zależą od pięciu czynników
[10, s. 95]:
 indywidualnego profilu poznawczego dyslektycznego ucznia (w tym
zdolności językowych);
 jego wieku;
 wcześniejszych doświadczeń w nauce języków obcych osoby
z dysleksją (czy uczyła się wcześniej języków obcych? jakie to były
języki? jaki osiągnęła poziom znajomości tych języków?);
 języka obcego, którego uczy się osoba z dysleksją;
 jej języka macierzystego.
Nie można ignorować wzajemnej interakcji między wymienionymi
czynnikami. Nie dysponując specjalistycznymi metodami badań, indywidualny
profil poznawczy dyslektycznego ucznia rozpoznajemy na podstawie
wystawionej dla niego opinii psychologiczno-pedagogicznej oraz bezpośredniego z nim kontaktu. Przed dokonaniem wyboru języka, którego ma się
uczyć osoba z dysleksją, należałoby przeanalizować proponowany kod
językowy, a następnie porównać go z językiem rodzimym.
20
4.2. Dobór języka dla osób z dysleksją
Objawy dysleksji mogą być różne w różnych językach. Zależą bowiem
od indywidualnych różnic poznawczych ucznia, ale również od samego
języka, który ma określone wymagania kognitywne.
Znaczącą cechą języka jest jego transparentność, czyli zależność między
fonemem a grafemem, jego odpowiednikiem graficznym w piśmie.
W językach transparentnych, inaczej fonetycznych, aby zapisać słowo lub
odczytać wyraz, wystarczy znać alfabet i określony zbiór reguł [10, s. 9596].
W językach nietransparentnych nie można liczyć na taką prawidłowość.
Uczeń musi zrozumieć, że jedna głoska może być zapisana za pomocą
więcej niż jednej litery, że jedna głoska może być zapisana za pomocą
różnych liter lub kombinacji liter, że dana litera lub kombinacja liter może
odpowiadać więcej niż jednej głosce oraz że istnieje ogromna liczba
wyjątków, wyrazów nieregularnych, których pisownię należy utrwalić
wzrokowo [13].
Nauka czytania i pisania w języku angielskim może sprawić osobom
z dysleksją więcej problemów niż w językach transparentnych, w których
wystarczy przyswoić mniej lub bardziej proste zasady, a następnie konsekwentnie je stosować.
Język angielski jest językiem mniej transparentnym niż niemiecki. Nie
powoduje to jednak, że ten pierwszy sprawia osobom z dysleksją więcej
problemów niż drugi. Zdaniem Anny Jurek jest dokładnie odwrotnienauka
języka niemieckiego stanowi szczególnie dużą trudność dla osób dyslektycznych [14]. Być może dzieje się tak dlatego, że niemiecki jest językiem
fleksyjnym. Uczeń, który chce stworzyć poprawne gramatycznie zdanie,
musi najpierw wybrać odpowiednią formę rzeczownika, czasownika, a co
gorsze – jeszcze rodzajnika.
W przypadku języka rosyjskiego jest odwrotnie. Dla wielu uczniów
frustrujące jest to, że etap początkowy trwa tak długo. Z uwagi na podobieństwo rosyjskiego do polskiego, gdyż należą do grupy języków słowiańskich, rosyjski mógłby mieć szansę stać się jednym z ulubionych
języków uczniów z dysleksją. Jednak konieczność przyswojenia odmiennego alfabetu może być dla wielu z nich barierą nie do pokonania [10, s. 98].
Nie ma zatem prostej odpowiedzi na pytanie, który język należy polecić
osobom z dysleksją. W związku z powyższym, zanim doradzimy uczniowi
dobór języka, warto przeprowadzić z nim rozmowę zapytać między innymi
o jego doświadczenie w nauce języków obcych oraz przeanalizować opinię
psychologiczno-pedagogiczną pod kątem deficytów i mocnych stron
ucznia. Należy też zwrócić uwagę na stopień transparentności języka
z perspektywy czytania i pisania oraz rodzaj alfabetu.
21
4.3. Sposoby zachęcające dyslektyków do nauki języków obcych
Terapeuci Brytyjskiego Towarzystwa Dysleksji uważają, że uczniów
zmagających się z nauką języka ojczystego nie ma sensu obciążać
dodatkowym zadaniem nauki języka obcego. Uznają to obciążenie za
zbędne. Jak twierdzą, naukę języka obcego można wprowadzić w późniejszym czasie, gdy początkowe trudności w języku ojczystym zostaną już
przełamane, a motywacja do nauki będzie większa, bo skonkretyzowana
np. perspektywą wyjazdu i pracy w innym kraju. Najczęściej dzieci
dyslektyczne w Wielkiej Brytanii uczą się języków obcych w sytuacjach
praktycznych. Okazję ku temu stwarzają szkolne wymiany dzieci pomiędzy
rodzinami z różnych krajów na okres wakacji. Uważa się, że dzieci
dyslektyczne najlepiej uczyć języków obcych w sytuacjach codziennych,
na drodze ustnej komunikacji. Na Węgrzech dziecko dyslektyczne może
być zwolnione od nauki języka obcego, co jednak utrudnia mu drogę na
studia wyższe. Również wiele ulg w zakresie języków obcych mają
uczniowie innych krajów Europy Zachodniej. Brytyjskie Towarzystwo
Dysleksji organizuje obozy językowe dla dzieci dyslektycznych na terenie
swojego kraju [15].
Uczniowie polscy skazani są na dwujęzyczność, jeśli chcą podtrzymać
kontakt ze światem. Dlatego też nie można odrzucić nauki języków obcych,
choć można przesunąć ją w czasie i ograniczyć zakres. Nauczanie języków
obcych dzieci dyslektycznych, powinno mieć w miarę możliwości,
charakter praktycznej nauki ustnej komunikacji w działaniu, w sytuacjach
codziennych, w przeciwieństwie do uczenia akademickiego, które przynosi
bardzo powolne i słabe efekty, przede wszystkim zniechęca i odbiera wiarę
w jakikolwiek postęp. Ważne jest podkreślenie potrzeby polisensorycznego
podejścia w nauczaniu języka obcego, oparcia się na doznaniach
słuchowych, wzrokowych, dotykowych i kinestetycznych [16]. W przypadku stwierdzonej dysleksji rozwojowej ocena z języka obcego powinna
głównie dotyczyć wypowiedzi ustnych. Błędy w pisaniu nie powinny być
przyczyną dyskwalifikowania prac pisemnych oraz obniżania ocen.
5. Podsumowanie
Problematyka dwujęzyczności zyskuje coraz wyższą rangę zarówno
w dydaktyce języków obcych, jak i w kręgach specjalistów odpowiedzialnych za organizację procesu nauczania języków obcych. Zagadnienie
to ma wymiar ekonomiczny, organizacyjny, społeczny, kulturowy, polityczny, a także merytoryczny.W związku z powyższym coraz częściej rodzice
decydują się na wychowanie dwujęzyczne, które według najnowszych badań
niesie za sobą korzyści zarówno na podłożu intelektualnym jak i społecznym.
22
Edukacja dwujęzyczna może zostać zakłócona przez dysleksję. A wiąże
się to z tym, iż współcześnie coraz więcej uczniów ma stwierdzone
problemy z nauką. Dlatego zachodzi obawa, czy dyslektycy ze względu na
swoje ograniczenia mogą być osobami dwujęzycznymi. Elementem
kluczowym przy próbie odpowiedzi na to pytanie jest dobór języka,
doświadczenia w nauce języków obcych, opinia psychologicznopedagogiczna akcentująca deficyty i mocne strony ucznia. A także stopień
transparentności języka z perspektywy czytania i pisania, oraz poziom
trudności gramatyki danego języka. Jeżeli uczeń z dysleksją zostanie
dobrze pokierowany przy wyborze drugiego języka to dwujęzyczność może
okazać się sukcesem. Natomiast, w przypadku niewłaściwej wiedzy
dotyczącej wyboru odpowiedniego języka obcego dla dyslektyka, nauka
może okazać się niepowodzeniem.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Olpińska-Szkiełko M. Wychowanie dwujęzyczne w przedszkolu, Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki
Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski, (2013), s.8
Rocławska-Daniluk M. Dwujęzyczność i wychowanie dwujęzyczne
z perspektywy lingwistyki i logopedii, Gdańsk, Harmonia, (2011), s.11
Stręk K. Jedno dziecko- dwa języki, po polsku i po niemiecku o dwujęzycznym
wychowaniu, Berlin, Osiris Druck, (2006), s. 12
Kurcz I. Psychologia języka i komunikacji, Warszawa, Wydawnictwo
Naukowe Scholar,(2000), s.69
Czykwin E., Misiejuk D. Dwujęzyczność i dwukulturowość w perspektywie
psychopedagogicznej, Białystok, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans
Humana, (1998), s. 95
Schweizer T. A., Ware J., Fischer C. E., Craik F. I., Bialystok E. Bilingualism
as a contributor to cognitive reserve: evidence from brain atrophy in
Alzheimer’s disease, Cortex, 8 (2012), s. 991-996
Dakowska M., Olpińska-Szkiełko M. Edukacja dwujęzyczna, Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe Instytutu Kulturologii i Lingwistyki
Antropocentrycznej Uniwersytet Warszawski, (2014), s.9-10
Bogdanowicz M., Adryjanek A. Uczeń z dysleksją w szkole. Poradnik nie tylko
dla polonistów, Gdynia, Operon, (2004), s. 51
Krasowicz-Kupis G. Psychologia dysleksji, Warszawa, PWN, (2009), s.34-36
Bogdanowicz K. Dysleksja a nauczanie języków obcych. Przewodnik dla
nauczycieli i rodziców uczniów z dysleksją, Gdańsk, Wydawnictwo Harmonia,
(2011), s. 80
Borkowska A. R. Analiza dyskursu narracyjnego u dzieci z dysleksją
rozwojową, Lublin, UMCS, (1998), s. 62
Smythe I. Dyslexia. A guide for adults, Sofia, Project Include, (2007), s.18
Nijakowska J. Usprawnianie umiejętności odczytywania i zapisywania
wyrazów w języku angielskim młodzieży z dysleksją rozwojową,
23
[W]: Bogdanowicz M., Smoleń M. (red.) Dysleksja w kontekście nauczania
języków obcych, (s. 144-157), Gdańsk, Wydawnictwo Harmonia, (2004), s. 146
14. Jurek A. Trudności w nauce języków obcych uczniów z dysleksją rozwojową,
[W]: Bogdanowicz M., Smoleń M. (red.) Dysleksja w kontekście nauczania
języków obcych, (s. 98-120), Gdańsk, Wydawnictwo Harmonia, (2004), s. 105
15. Bogdanowicz M. O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu
i pisaniu – odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Lubin,
Wydawnictwo Popularnonaukowe LINEA, (1994), s.70
16. Butkiewicz A., Bogdanowicz K. Dyslexia in the English Classroom. Techniki
nauczania języka angielskiego uczniów z dysleksją, Gdańsk, Wydawnictwo
Harmonia, (2004), s. 12
Streszczenie
W obliczu przemian politycznych i ekonomicznych zachodzących obecnie na całym świecie
znajomość języków obcych odgrywa coraz ważniejszą rolę zarówno w życiu zawodowym, jak
i prywatnym. W dobie postępującej globalizacji i integracji narodów i kultur nie sposób przecenić
korzyści płynących z umiejętności posługiwaniasię nie tylko językiem ojczystym.Wychowanie
dwujęzyczne może jednak zostać zakłócone przez dysleksję, która powoli staje się problemem
cywilizacyjnym.
Celem pracy jest wyjaśnienie pojęć związanych z dwujęzycznością i dysleksją, skutków
płynących z edukacji dwujęzycznej oraz uzasadnienie, iż dyslektycy również mogą być osobami
dwujęzycznymi.
Słowa kluczowe:dwujęzyczność, dysleksja, dyslektyk, język obcy, trudności
Bilingualism and dyslexia
Abstract
Nowadays, in the face of political and economic reactions which are on the world, command
of foreign languages plays more and more important role both in professional and private life.
During progressive globalization and integration of different nations and cultures, there are many
benefits of using foreign languages. Bilingual upbringing will be disturbed by dyslexia, which
is becoming civilizational problem.
The aim of article is explanation of bilingualism and dyslexia, benefits of bilingualism
and justification that dyslexic can be bilingual people.
Keywords: bilingualism, dyslexia, dyslexic, foreign language, difficulties
24
Ewelina Firlej1, Teresa Kulik2
Dyskryminacja ze względu na wiek
w dokumentach UE i w Polsce
1. Wstęp
Starzenie się społeczeństw z czasem będzie nabierało bardziej dynamicznego tempa. Jak ukazują dane Eurostatu w 2060 r. mediana (wartość
środkowa lub przeciętna) przekroczy ponad 54 lata wśród populacji
polskiej. Analizując wartości z roku 2010, możemy zauważyć wzrost
mediany; wówczas dla kobiet wynosiła ona 40 lat a dla mężczyzn około 36
lat [1]. Jak ukazują aktualne prognozy ludności na lata 2014-2050 w 2050
r. wiek środkowy dla mężczyzn wzroście do 50,1 lat a dla kobiet wyniesie
54,8 lat. W skali kraju szacuje się, iż wzrost wyniesie odpowiednio 12,7 lat
oraz 13,9 lat [2].
Zarówno starzenie się jak i starość są kolejnymi etapami ludzkiego
życia. Niosą ze sobą zarówno wiele korzyści jak i negatywnych następstw.
Problemy tej fazy życia dotykają wielu sfer ludzkiej egzystencji: biologicznej, społecznej, politycznej, kulturowej czy duchowej [3]. Zdaniem
Petera Lloyda-Szerlocka wiek starszy w dobie zachodzących przemian
cywilizacyjnych należy postrzegać poprzez lepszą jakość życia i lepsze
zdrowie. Niestety w wyniku zachodzących zmian na świecie wiek podeszły
traci swoje pozytywne znaczenie, powodując szereg niekorzystnych zjawisk takich ja izolacja osób starszych wiekiem. Zmiany te niewątpliwie
związana są z oddzieleniem środowiska pracy od środowiska domowego [4].
Program ”Solidarność pokoleń – działania dla zwiększenia aktywności
zawodowej osób w wieku 50+” przyjęty uchwałą Rady Ministrów nr 239 dnia
24 grudnia 2013 r., ukazuje szczególnie niekorzystną sytuację na rynku pracy
osób w wieku 50 lat i więcej. Ta grupa wiekowa charakteryzuje się wyjątkowo
niską aktywnością zawodową, co przekłada się na zbyt małe zaangażowanie
w pracę. Widoczna jest tendencja zbyt wczesnego opuszczania rynku pracy
i dezaktywacji zawodowej [5]. Możliwe, iż przyczyną takiego stanu rzeczy jest
dyskryminacja ze względu na wiek, która ściśle wiąże z działalnością
zawodową.
1
[email protected], doktorant w Katedrze Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie, http://www.umlub.pl
2
[email protected], kierownik Katedry Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu,
Uniwersytet Medyczny w Lublinie, http://www.umlub.pl
25
2. Cel pracy
Celem pracy było ukazanie aktualnych regulacji w zakresie dyskryminacji ze względy na wiek w dokumentach Unii Europejskiej i w Polsce.
3. Materiały i metody
Metodę badawczą stanowiła analiza literatury przedmiotu w zakresie
dyskryminacji ze względu na wiek podejmowanej w inicjatywach, rozporządzeniach, dyrektywach, ustawodawstwie Unii Europejskiej i w Polsce.
Należy podkreślić, że instytucje, organy oraz jednostki organizacyjne
Unii Europejskiej także, w swoich działaniach odnoszą się do zachodzących przemian demograficznych. Podkreślają w praktyce, iż starzenie
się społeczeństw niesie ze sobą zagrożenia dla gospodarki oraz jakości
życia społecznego. Ponadto nie ulega wątpliwości, że osobami najbardziej
narażonymi na wykluczenie, zubożenie, dyskryminację ze względu na wiek
są osoby starsze. Przejawia się to m.in. poprzez wzrost przypadków
nieusprawiedliwionego, gorszego traktowania seniorów w stosunku do
innych grup społecznych [6].
4. Ageizm a dyskryminacja ze względu na wiek
W raz z upływem lat w rozmaitych miejscach, sytuacjach, zdarzeniach
dowiadujemy się, że jesteśmy już na coś „za starzy”. Wyznacznikiem tego
są lata, których granica nie jest ściśle określona może stanowić zarówno 50,
40 lat jak i 60, 70 lat. Wiek bywa często powodem dyskryminacji, przejawia się poprzez nierówne, krzywdzące traktowanie tak jak płeć, rasa,
niepełnosprawność czy inne kryteria dyskryminacji. Dyskryminacja ze
względu na wiek jest trudna do rozpoznania, wykrycia w przeciwieństwie
do innych przyczyn dyskryminacji. Świadomość społeczna poruszanego
tematu wydaje się zbyt niska o czym świadczy niewielka ilość analiz
badawczych poświeconych temu zagadnieniu. Przejawem dyskryminacji ze
względu na wiek jest gorsze traktowanie przez innych znajdujących się
w podobnej lub takiej samej sytuacji tylko i wyłącznie przez liczbę
posiadanych lat. Nie należy zapominać, że dyskryminacja tego rodzaju
może dotyczyć także osób młodych wchodzących na rynek pracy jednakże
w szczególności dotyczy ona osób starszych [7]. Znaczenie słowa
dyskryminacja wywodzi się od łacińskiego wyrazu discriminatio co
oznacza oddzielenie lub rozdzielenie [8]. Dyskryminacja może przypierać
poszczególne rodzaje.
Dyskryminacja bezpośrednia, występuje kiedy dana osoba traktowana
jest mniej korzystnie od innych osób lub mogłaby być tak traktowana
w podobnej lub takiej samej sytuacji m.in. ze względu na wiek. Polega,
więc na odmiennym traktowaniu osób ze względu na cechę chronioną
26
Dyskryminacja ze względu na wiek w dokumentach UE i w Polsce
(wiek, płeć etc.) na przykład w procesie rekrutacji na rynku pracy. Taka
praktyka widoczna jest w ogłoszeniach o pracę np. „przyjmę do pracy
osobę młodą do lat 25”, bądź też kiedy do zatrudniona kobieta w wieku
powyżej 55 lat w danej firmie otrzymuje niższą płacę za wykonywaną pracę
w porównaniu do młodszego pracownika zajmującego równorzędne stanowisko [9].
Może zatem powiedzieć, że dyskryminacja ze względu na wiek ma
miejsce, gdy:
 dana osoba traktowana jest mniej korzystnie;
 w odniesieniu do tych samych, bądź podobnych sytuacji w jakich
inne osoby są traktowane, bądź też były traktowane;
 powodem takiego odmiennego traktowania jest konkretna cecha
określana jako „cecha chroniona” do której zaliczamy m.in. wiek [10].
Dyskryminacja pośrednia występuje wtedy, gdy stosujemy kryterium
o wyborze neutralnym, które powoduje gorsze mniej korzystne traktowanie
osób ze względu na określoną „cechę chronioną” (np.wiek). W tym rodzaju
dyskryminacji dużą rolę poza odmiennym traktowaniem ogrywają skutki
takiego postępowania. Konsekwencje te mogą powodować różne odczucia
w zależności od osób dotkniętych dyskryminacją ze względy na różne
cechy, znajdujące się w zbliżonej sytuacji [6]. Polega ona zatem na
nierównym traktowaniu pomimo, iż z pozoru wszyscy traktowani są tak
samo. Na rynku pracy przejawia się to zróżnicowanym traktowaniem
pracowników należących do określonej grupy wiekowej, a zachowanie
takie nie jest uzasadnione obiektywnymi powodami. W praktyce
przejawiać się to może niższymi stawkami wynagrodzenia wśród osób
zatrudnionych w niepełnym wymiarze czasu pracy w porównaniu
z pracownikami, którzy wykonują swoją pracę pełnoetatowo, wówczas to
osobami pracującymi w krótszym wymiarze godzinowym okazują się m.in.
osoby starsze [9].Wśród składowych dyskryminacji pośredniej wyróżnimy:
 obecność praktyki, kryterium, reguły o charakterze neutralnym;
 negatywnie oddziaływująca na osoby posiadające daną „cechę
chronioną”;
 w odniesieniu do osób znajdujących się w zbliżonej sytuacji [10].
Dyskryminacja zwielokrotniona ma miejsce, kiedy dana osoba traktowana jest mniej przychylnie ze względu na kilka powodów. Przykładami
mogą być wiek, niepełnosprawność, płeć czy rasa [7]. Ten rodzaj dyskryminacji w literaturze przedmiotu może występować pod różnymi określeniami, a mianowicie jako dyskryminacja wielokrotna, wieloaspektowa,
wieloraka, wielopoziomowa, kumulatywna, krzyżowa bądź międzysegmentowa. Rozróżnienia w nazewnictwie klasyfikowane są w zależności od
27
relacji jaka zachodzi pomiędzy kryteriami różnicującymi, które występują
w danej sytuacji.
Rozróżniamy trzy zasadnicze sytuacje, w których dyskryminacja wielokrotna jest szczególnie widoczna, a mianowicie:
 dana osoba odczuwa niekorzystne traktowanie w odniesieniu do
różnych kryteriów i odrębnych sytuacji;
 drugim wymiarem dyskryminacji wielokrotnej jest sytuacja, kiedy
osoba znajduje się w dwóch, a nawet więcej grupach sklasyfikowanych na podstawie cech chronionych. W grupach tych mamy do
czynienia z nierównym, odmiennym traktowaniem. Przykładem
takiej praktyki może być stawianie wielu wymagać w stosunku do
osoby zatrudnionej na danym stanowisku, którym nie jest w stanie
sprostać ze względu na kilka cech chronionych;
 trzeci przejaw dyskryminacji wielokrotnej jest wtedy, kiedy dyskryminacja wynika z kilku powodów na raz, oddziaływujących wzajemnie na siebie i będących nierozerwanymi [11].
Dyskryminacja ze względy na wiek charakteryzuje się pewną specyfiką.
W przypadku dyskryminacji występującej w oparciu o inne cechy np. płeć,
rasa, niepełnosprawność może ona dotyczyć każdego z nas. Możemy ją
podzielić na dwie odmiany adultyzmu, kiedy dyskryminacja ze względu na
wiek dotyka ludzi młodych oraz ageizmu, kiedy dyskryminacja ze względu
na wiek dotyka osób starszych wiekiem. Sam termin ageizm odnosi się do
dyskryminacji osób z powodu zaawansowanego wieku, w powiązaniu
z posiadanymi stereotypami, uprzedzeniami w stosunku do tej grupy osób.
Ageizm został wprowadzony w 1969 roku przez Roberta Butlera. Negatywne postawy i przekonania, odwołujące się do zróżnicowania ludzi pod
względem biologicznym, w związku z procesem starzenia się, odmiennych
potrzeb osób starszych i ich kompetencji. Ageizm skierowany jest przeciwko osobom starszym. Grupie tych osób przypisuje się negatywne cechy
(pejoratywne), czyli postrzeganie seniorów jako osoby niesamodzielne
życiowo, naiwne, powolne w wykonywaniu swoich obowiązków [12].
Weryfikacja literatury przedmiotu ukazuje, że obecny proces starzenia się
społeczeństw charakterystyczny się negatywnym jego postrzeganiem.
Ludzie starsi w minionych stuleciach byli wyznacznikiem doświadczenia,
mądrości i tradycji [13]. Przemiany cywilizacyjno- technologiczne, polityczne, gospodarcze, społeczne spowodowały poprawę jakości życia ludzkiego a w konsekwencji wydłużenie jego trwania. Następstwami tego
rozwoju jest zmiana w postrzeganiu osób starszych wiekiem. Pozytywne
spojrzenie na seniorów systematycznie ulega zmianie na rzecz traktowania
ich jako osoby stanowiące obciążenie a nie wyznacznik wartościowego
potencjału społecznego [14].
28
Jak wskazuje B. Mikołajczyk pojęcia ageizm i dyskryminacja ze względu
na wiek nie mają tożsamego znaczenia. Razem z J. Herringiem podkreślają, iż
ageizm należy rozumieć jako „odczucie, pogląd czy wierzenie”, kiedy to
dyskryminacja ze względu na wiek wiąże się z konkretnym zachowaniem
wobec osoby dyskryminowanej oraz jej niekorzystnym traktowaniem [15, 16].
Z kolei J. Macnicol wskazuje na istotę ageizmu jako nieprzychylne postrzeganie danej osoby poprzez jej wiek z wyłączeniem cech indywidualnych
jednostki. Dyskryminacja z uwzględnieniem kryterium wieku jest szczególnie
widoczna w zatrudnieniu i przejawia się w decyzjach dotyczących zwalniania,
awansu, szkoleń zawodowych czy przejścia na emeryture [17].
Należy podkreślić, iż zarówno ageizm jak i dyskryminacja ze względu na
wiek nie wiążą się ściśle ze sobą [18].
Właściwym będzie zatem dążenie do zmiany postrzegania osób starszych
przez współczesne społeczeństwa oraz zmiana negatywnych stereotypów
dotyczących starości. Przeciwdziałanie negatywnemu wizerunkowi seniora
winno być uwzględnione w ustawodawstwie zarówno unijnym jak
i krajowym. Tworzenie i propagowanie prawa antydyskrymincyjnego jest
szczególnie istotne dla obecnych społeczeństw [6].
5. „Cechy chronione” w prawie Unii Europejskiej
Dyrektywy europejskie odnoszące się do zwalczania dyskryminacji,
przejawiającej się poprze niekorzystne traktowanie innych opierają się
o określone „cechy chronione”. Lista tych cech jest stała i ograniczona
wśród, których znajduje się płeć, orientacja seksualna, niepełnosprawność,
wiek, religia lub przekonania, pochodzenie rasowe lub etniczne. „Cecha
chroniona jest właściwością człowieka, która nie powinna być uznawana za
istotną dla odmiennego traktowania lub czerpania określonych korzyści”.
Wiek jako cecha włączona w obszar cech chronionych oznacza odmienne
traktowanie lub korzystanie z różnych wariantów gdzie wyznacznikiem jest
wiek [10].
6. Dyskryminacja ze względu na wiek – wybrane dokumenty UE
Unia Europejska jest organizacją opartą na takich wartościach jak
poszanowanie godności człowieka, wolności, równości, demokracji, państwa
prawnego a także poszanowaniu praw człowieka [19]. Jej podstawę stanowi
kulturowy, religijny oraz humanistyczny dorobek europejski z którego
wywodzą się wartości, będące podstawą niezbywalnych praw człowieka takich
jak wolność, równość, demokracja, państwo prawne [20]. Niezaprzeczalnym
fundamentem Unii Europejskiej jest ogólna zasada równości. Może być ona
pojmowana w dwóch odmiennych znaczeniach: w znaczeniu pozytywnym,
jako pewnego rodzaju nakaz równego traktowania oraz w znaczeniu
29
negatywnym, jako zakaz dyskryminacji. Zakaz dyskryminacji ze względu na
wiek stanowi składową ogólnej zasady równości w regulacji Unii Europejskiej.
Należy podkreślić, że Unia jest swoim przedsięwzięciem nie tylko pod
względem gospodarczym czy integracyjnym, ale również stanowi wspólną
inicjatywę należących do niej państw oraz ich obywateli pod względem
wyznawanych wartości, gdzie zaliczają się pluralizm, niedyskryminacja,
solidarność, sprawiedliwość, tolerancja a także równość zarówno kobiet jak
i mężczyzn [21].
7. Artykuł 19 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Artykuł 19 (dawny artykuł 13 TWE) „Bez uszczerbku dla innych
postanowień Traktatów i w granicach kompetencji, które Traktaty powierzają
Unii, Rada, stanowiąc jednomyślnie zgodnie ze specjalną procedurą
ustawodawczą i po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może podjąć
środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na
płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną” [22]. Artykuł ten daje rękojmię
Parlamentowi Europejskiemu oraz Radzie do podejmowania określonych
działań zaradczych w celu zwalczania dyskryminacji, w tym dyskryminacji
ze względu na wiek. Regulacja ta została włączona do materiałów Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską na mocy Traktatu Amsterdamskiego
w 1997r. Zamierzenia te stanowiły kontynuację prowadzonego procesu
demokratyzacji Unii Europejskiej oraz umocnienia jej podłoża aksjologicznego [6].
8. Karta praw podstawowych UE
Jednym z praw podstawowych jakie zostało zagwarantowane w Karcie
Unii Europejskiej jest dyskryminacja ze względu na wiek uwzględniona
w art.21. Artykuł ten mówi, że „zakazana jest wszelka dyskryminacja ze
względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne,
cechy genetyczne, język, religię lub światopogląd, opinie polityczne lub
wszelkie inne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną” [23]. Dokument
ten posiada moc wiążącą nadaną przez Traktat z Lizbony co oznacza, że
przestrzeganie praw podstawowych dotyczy zarówno organów Unii jak
i wszystkich państw członkowskich. Stanowi swoisty wzorzec zgodności
prawa pochodnego z przepisami prawa Unii oraz państw członkowskich [22].
30
9. Dyrektywa 2000/78 o równym traktowaniu w zakresie
zatrudnienia i pracy
Dyrektywa wprowadziła szereg regulacji w zakresie dyskryminacji ze
względu na wiek w obszarze zatrudnienia i pracy we wszystkich krajach
członkowskich, w tym także w Polsce (odpowiednie zapisy znajdziemy
w Kodeksie pracy w dziale „Równe traktowanie w zatrudnieniu”). Zasadniczym celem omawianej regulacji „jest wyznaczenie ogólnych ram dla
walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia
i pracy, w celu realizacji w Państwach Członkowskich zasady równego
traktowania”[24]. Wśród wartości jakie przywołuje dyrektywa najważniejsze z nich stanowią równość wobec prawa i ochrona przed dyskryminacją, które dotyczą wszystkich osób [6].
10. Zielona Księga równości i niedyskryminacja w rozszerzonej UE
Stanowi ona swoistą analizę działań i postępów podejmowanych
dotychczas przez Komisję Europejską. Dotyczy opinii w zakresie wzmacniania
działań Unii w obszarze dyskryminacji i równego traktowania. Zielona księga
jest odpowiedzią na wiele wyzwań związanych z podejmowaniem polityki
równości i niedyskryminacji w rozszerzonej Unii Europejskiej. Wskazuje
także liczne dziedziny na które trzeba położyć szczególny nacisk. Wysiłki te
wiążą się z działaniami na poziomie krajowym i regionalnym, a także
włączaniem społeczeństwa obywatelskiego i pozostałych podmiotów.
Zielona Księga została opublikowana zaraz po rozszerzeniu Unii
Europejskiej o dziesięć nowych państw. Zasada niedyskryminacji dotyczy
zarówno starych państw członkowskich, nowych państw członkowskich oraz
tych które ubiegają się o wejście do Unii, powodami tego są:
 Unia Europejka opiera się na zasadzie niedyskryminacji będącej częścią
praw podstawowych. Jest to jedno z „kryteriów politycznych”
członkowska w Unii Europejskiej” uchwalone w trakcie spotkania Rady
Europejskiej w Kopenhadze w 1993 roku przez państwa członkowskie.
Do otwarcia negocjacji akcesyjnych konieczne były odpowiednie
działania podejmowane przez nowe państwa członkowskie w celu
zastosowania odpowiednich kryteriów politycznych;
 państwa wstępujące do Unii Europejskiej dokonały transpozycji
dwóch dyrektyw antydyskryminacyjnych poprzez implikację tych
przepisów do prawa krajowego; dokumenty te stanowią cześć
dziedzictwa prawnego Wspólnoty. Opóźnienie omówionego procesu
przez nowe państwa członkowskie, będzie skutkowało opóźnieniem
procesu transpozycji dorobku wspólnotowego, mogą podlegać
31
procedurze wykroczeniowej na skutek nieposzanowania prawa
wspólnotowego;
 nowe państwa członkowskie powinny podejmować szereg działań
w celu włączenia mniejszości i grup nieuprzywilejowanych w obszar
społecznych działań a wsparciem tego mogą być ustawodawstwo
i polityki antydyskryminacyjne. Wstępujące państwa mogą liczyć
także na wsparcie finansowe Unii w zakresie podejmowania strategii
promocji zatrudnienia i integracji socjalnej [25].
11. Dyskryminacja ze względu na wiek – wybrane dokumenty
w Polsce
W polskim prawie zakaz dyskryminacji z uwzględnieniem kryterium
wiekowego wynika z art.32 ust.2 Konstytucji RP. Dokument ten mówi
o zakazie dyskryminacji zarówno w życiu społecznym, politycznym jak
i gospodarczym z uwzględnieniem „jakiejkolwiek przyczyny”. Poprzez
zwrot „z jakiejkolwiek przyczyny” obecny w prawie konstytucyjnym
rozumiemy zakaz dyskryminacji, w tym zakaz dyskryminacji ze względu
na wiek. W Polsce zakaz dyskryminacji z uwzględnieniem kryterium
wiekowego znacznie zyskał na znaczeniu poprzez wprowadzenie odpowiednich przepisów do Kodeksu pracy. Przyczyną owych regulacji było
włączenie przepisów dyrektywy 2000/78/WE mówiącej o ustanowieniu
ogólnych warunków ramowych równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy [26].
Polski Kodeks pracy uchwalony ustawą z dnia 26 czerwca 1974 r.,
w rozdziale 2a odnosi się do równego traktowania w zatrudnieniu. Kodeks
definiuje dyskryminację pośrednią, bezpośrednią, zachęcanie do dyskryminacji, szykanowanie oraz molestowanie seksualne. Równe traktowanie
w zakresie zatrudnienia według danej regulacji należy rozumieć jako
niedyskryminowanie zarówno bezpośrednio lub pośrednio. Do przejawów
dyskryminacji możemy zaliczyć także: „działanie polegające na zachęcaniu
innej osoby do naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu lub
nakazaniu jej naruszenia tej zasady, niepożądane zachowanie, którego
celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie
wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery (molestowanie)”. Art. 18 Kodeksu mówi o możliwości
uzyskania odszkodowania nie niższego niż minimalne wynagrodzenie za
pracę przez osobę, która doświadczyła nierównego traktowania w zatrudnieniu z jakiejkolwiek przyczyny [27].
32
12. Ustawa o osobach starszych
Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych wprowadza
obowiązek monitorowania i informowania o sytuacji osób starszych
w Polsce szczególnie podmioty uprawnione do realizacji tego zadania. Do
prowadzenia monitoringu zostały zobligowane ograny administracji
publicznej, państwowe jednostki organizacyjne a także pozostałe podmioty
biorące udział w kształtowaniu sytuacji seniorów w Polsce. Wśród obszarów
wchodzących w zakres monitoringu wyszczególniono równe traktowanie
i przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek [28].
„Projekt ustawy nie jest objęty prawem Unii Europejskiej i nie wymaga
przedstawienia właściwym instytucjom i organom Unii Europejskiej, w tym
Europejskiemu Bankowi Centralnemu, celem uzyskania opinii, dokonania
powiadomienia, konsultacji albo uzgodnienia projektu” [28].
13. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych
przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania
Regulacja ta wyznacza obszary oraz działania podejmowane w celu
eliminowania nierównego traktowania ze względu „na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną […]”. Ustawa definiuje takie
pojęcia jak dyskryminacja bezpośrednia, dyskryminacja pośrednia, molestowanie, molestowanie seksualne, nierówne traktowanie, zasadę równego
traktowania oraz usługi. Dokument ten wprowadza zakaz nierównego
traktowania osób z uwzględnieniem takich cech jak „płeć, rasę, pochodzenie
etniczne, narodowość, religię, wyznanie, światopogląd, niepełnosprawność,
wiek lub orientację seksualną” w takich obszarach jak:
 kształcenie zawodowe, w tym „dokształcanie, doskonalenie, przekwalifikowanie zawodowe oraz praktyki zawodowe”;
 prowadzenie działalności gospodarczej lub zawodowej z uwzględnieniem stosunku pracy w tym umów cywilnoprawnych;
 działalność w takich organizacjach jak organizacje pracownicze,
samorządy zawodowe, związki wyznaniowe wraz z uprawnieniami
przysługującymi poszczególnym członkom;
 „dostęp i warunki korzystania z instrumentów rynku pracy i usług
rynku pracy określonych w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r.
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy”.
Przepisy te nie obowiązują w związku z nierównym traktowaniem ze
względu m.in. na wiek „w zakresie podejmowania środków koniecznych
w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa publicznego
i porządku, ochrony zdrowia lub ochrony wolności i praw innych osób oraz
33
zapobiegania działaniom podlegającym sankcjom karnym, w zakresie określonym w innych przepisach”.
Ustawa ustanawia organy właściwe w zakresie przeciwdziałania zasadom nierównego traktowania powierzając wypełnienie tych zadań Rzecznikowi Praw Obywatelskich oraz Pełnomocnikowi Rządu do Spraw Równego Traktowania [29].
14. Podsumowanie
Dyskryminacja ze względu na wiek szczególnie dotkliwie dotyczy osób
starszych wiekiem. Jak pokazują obecne wskaźniki demograficzne starzenie się społeczeństw powoduje proporcjonalnie wzrost dyskryminacji ze
względu na wiek. Łamanie zasad równego traktowania widoczne jest
zwłaszcza na rynku pracy. Dlatego też zarówno Unia Europejska jak
i wszystkie państwa członkowskie podejmują szereg działań w celu ograniczania negatywnych następstw demograficznego starzenia się. Przytoczone
regulacje prawne mają na celu podkreślić rangę problemu oraz uwidocznić,
iż zagadnienie dyskryminacji ze względu na wiek zostało uznane za istotne
w prawie europejskim. Obecne prawo unijne zakazuje dyskryminacji ze
względu na wiek w obszarze zatrudnienia i pracy Praktyki antydyskryminacyjne powinny być obecne w każdej sferze życia ludzkiego. Należy
podkreślić, iż bardzo ważną rolę oprócz przepisów prawnych odgrywa
kształtowanie świadomości oraz postaw społecznych, które to tworzą
właściwe warunki środowiska dla zwalczania dyskryminacji we wszystkich
dziedzinach życia społecznego, gospodarczego czy politycznego.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Mazurek J. Encyklopedia seniora. Profilaktyka, leczenie, aktywność, prawo,
Wyd. SBM, Warszawa 2014, s.4
Główny Urząd Statystyczny Prognoza ludności na lata 2014-2050, s.127
Kieliszkowska A. Wybrane problemy resocjalizacji osób starzejących się
i starych w warunkach izolacji [w:] Poznać, zrozumieć i zaakceptować
starość, red. Adam A. Zych, Łask 2012, s.167
Tobiasz-Adamczyk B. Przemoc wobec osób starszych, Wyd. UJ, Kraków
2009, s.13
Uchwała nr 239 Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2013 r. Program
”Solidarność pokoleń – działania dla zwiększenia aktywności zawodowej osób
w wieku 50+”
Zawidzka-Łojek A. Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek w prawie Unii
Europejskiej, EuroPrawo, Warszawa 2013, s.51,60-63,393
Woźniak-Hasik Z. Problem dyskryminacji ze względu na wiek, Warszawa
2007, s.2
Słownik Języka Polskiego SJP, http://sjp.pl/dyskryminacja, data wejścia
14.04.2016
34
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
Wencel K. Dyskryminacja i jej przejawy, czyli kilka ważnych pojęć. Równe
traktowanie ze względu na wiek i płeć – cz.1,
http://www.kobiety.interwencjaprawna.pl/art-dyskryminacja1.html, data
wejścia 14.04.2016
FRA Podręcznik europejskiego prawa o niedyskryminacji, Agencja Praw
Podstawowych Unii Europejskiej2010 Rada Europy 2010, s.24,32, 97-98
Moon G. Multiple Discrimination: the Need for Justice for the Whole Person,
tekst dostępny na stronie internetowej Academy of European Law:
http://www.era-comm.eu/oldoku/Adiskri/11_Multiple_discrimination/
2008_MoonPaper-EN.pdf
Raszeja-Ossowska I. Ageizm. Dyskryminacja ze względu na wiek, Poradnik
witryny wiejskiej, s.4
Nelson T. D. Ageism: Prejudice against Our Feared Future Self, Journal
of Social Issues, 2005, vol. 61, no. 2, s.207
Rymkevitch O., Villosio C. The Law on Age Discrimination in the UE,
red. Sargeant M., s.111
Mikołajczyk B. Międzynarodowa ochrona prawna osób starszych, LEX,
Warszawa 2012, s.41, 128-136
Herring J. Older People In Law and Society, Oxford 2009, s. 12-13
Macnicol J. Age discrimination: an Historical and Contemporary Analysis, s.6
Sargeant M. Age Discrimination in Employment, Aldershot 2006, s.1-2
Artykuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej, tekst skonsolidowany według
Dz.Urz.UE 2010, C/13
Preabuła do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,
http://oide.sejm.gov.pl/oide/index.php?option=com_content&view=article&id
=14804&Itemid=946, data wejścia 15.04.2016
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – EUR-Lex, http://eurlex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=celex%3A12012E%2FTXT, data
wejścia 15.04.2016
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2010/C 83/02)
Wyrok Trybunału Sprwiedliwości z dnia 1 marca 2011 r. w sprawie C-236/09
Association Belge des Consommateurs Test-Achats ASBL i inni przeciwko
Conseil des ministres, Zb.Orz. 2011, s. 773
DYREKTYWA RADY 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r.
Zielona Księga „Równość i Niedyskryminacja w rozszerzonej Unii
Europejskiej” (przedstawiona przez Komisję Europejską), Bruksela
28.05.2004 — KOM (2004)379 wersja ostateczna
Bodnar A. Dyskryminacja ze względu na wiek – regulacje prawne,
http://www.bezuprzedzen.org/doc/Dyskryminacja_prawo_wiek.pdf, data
wejścia 15.04.2016
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141)
Ustawa z dnia 11 września 2015 r. o osobach starszych (Dz.U. 2015 poz. 1705)
Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów Unii
Europejskiej w zakresie równego traktowania (Dz.U. 2010 nr 254 poz. 1700)
35
Streszczenie
Jak pokazują aktualne prognozy ludności GUS na lata 2014-2050 odsetek osób starszych
systematycznie wzrasta. Tendencja ta będzie utrzymywać się przez kolejne dekady niosą szereg
implikacji dla wszystkich krajów europejskich. Wybór podjętej tematyki uzasadniony jest
aktualnymi trendami demograficznymi, a tym samym wzrostem dyskryminacji ze względu na
wiek. Celem pracy było ukazanie aktualnych regulacji w zakresie dyskryminacji ze względy na
wiek w dokumentach Unii Europejskiej i w Polsce. Dyskryminacja ze względu na wiek pojawia
się wówczas, kiedy to wiek jest głównym wyznacznikiem gorszego traktowania przez innych.
Może dotyczyć różnych obszarów naszego życia m.in. pracy, opieki zdrowotnej czy życia
codziennego. Wprowadzenie dyrektywy 200/78/WE ustawiającej ogólne warunki równego
traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy znalazło swoje odzwierciedlenie w polskim Kodeksie
Pracy. Należy znaczyć, iż Unia Europejska stoi na czele wdrażania prawa antydyskryminacyjnego we wszystkich państwach członkowskich, gdzie art. 13 Traktatu nadaje rękojmię
poszczególnym instytucjom. Unia Europejska opiera się na fundamentalnej zasadzie równości
rozumianej jako nakaz równego traktowania oraz zakaz dyskryminacji. W polskim prawie zakaz
dyskryminacji ze względy na wiek gwarantuje art. 32 Konstytucji RP. Prezentowana analiza
dotycząca zachowań typowych dla dyskryminacji stanowi punkt wyjścia do pogłębionych analiz
dotyczących zapobiegania temu zjawisku.
Słowa kluczowe: dyskryminacja, osoba starsza, UE
Discrimination on grounds of age in EU documents and in Poland
Abstract
As shown by the latest population forecasts GUS for the years 2014-2050 the percentage of older
people is steadily increasing. This trend will continue for decades to bring a number of
implications for all European countries. The choice of the subject matter is justified by the current
demographic trends and thereby an increase in discrimination based on age. The aim of the study
is to analyze selected documents relating to discrimination due to age in the European Union.
Discrimination on grounds of age appears only when the age is a major determinant of worse
treatment by others. This may involve different areas of our lives ex. jobs, health care and
everyday life. The introduction of the directive 200/78/EC that sets the general conditions for
equal treatment in employment and occupation reflected in the Polish Labour Code. It should be
noted that the European Union is at the forefront of implementation of antidiscrimination law in
all Member States, where art. 13 of the Treaty gives the assurance of individual institutions. The
European Union is based on the fundamental principle of equality, understood as on obligation of
equal treatment and non-discrimination. In the Polish law prohibiting discrimination on grounds
of age is guaranteed by art. 32 of the Constitution. Presented analysis on the bahaviour of typical
discrimination is a starting point for indepth analysis on the prevention of this phenomenon.
Keywords: discrimination, older people, EU
36
Monika Armuła1
Hybrydowe profile karier
– ocena nowego podejścia w nauce
1. Wprowadzenie
Celem niniejszego opracowania jest teoretyczna ocena koncepcji kariery
proteuszowej oraz kariery bez granic połączonych przez J.P. Briscoe i D.T.
Hall w koncepcję karier hybrydowych, a także próba wyszukania jej
aplikacyjnych zastosowań. Ścieżka rozwoju zawodowego to realizacja
w ciągu życia jednostki coraz to nowych celów zawodowych. Strategie
karier obieranych przez ludzi wiążą się w mniejszym bądź większym
stopniu z korzyściami materialnymi lub/i psychologicznymi. Kiedyś karierę
rozumiano jedynie jako działanie zawodowe w ramach wybranego zawodu
(kariera linearna). Z czasem sposób myślenia zmienił się i zaczęto ją
rozumieć w kontekście innych ról życiowych: zarówno zawodowych, jak
i pozazawodowych. Dwa z bardziej popularnych na świecie nowszych
podejść do kariery to koncepcja kariery proteuszowej oraz kariery bez
granic [1]. Obie koncepcje zbudowane są na dwuwymiarowej przestrzeni,
dzięki której można wyróżnić po cztery strategie karier. W 2006 roku
Briscoe i Hall połączyli oba podejścia i wyłonili osiem najbardziej prawdopodobnych w społeczeństwie amerykańskim kombinacji profili karier.
W literaturze można wyróżnić dużo więcej podejść do kariery zawodowej
jednak te konkretne podejścia zostaną najbliżej scharakteryzowane.
2. Ewolucja pojęcia kariery zawodowej
Kariera bywa rozumiana w różny sposób ze względu na podejście
a także czasy, w jakich naukowcy ją opisywali. Tradycyjne rozumienie
tego pojęcia utożsamia się z awansem zawodowym, zdobywaniem coraz
wyższych i prestiżowych stanowisk, pięciem się w górę. Przykładem tego
rozumienia kariery jest typologia Kellera z 1953 roku. Wyróżnił on 6
rodzajów awansu. Pierwszy to tzw. „self-made-man” odnoszący się do
przedsiębiorców samozatrudnionych, którzy rozwijają się wraz ze swoją
firmą i w niej awansują. Drugi typ to „family-made-man”, gdzie awans
odbywa się w firmie rodzinnej. Trzeci to „professional”, który dotyczy tzw.
freelancerów, czyli przedstawicieli wolnych zawodów awansujących wraz
1
[email protected], Instytut Psychologii, Wydział Nauk Społecznych, Katolicki
Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, www.kul.pl
37
Monika Armuła
ze wzrastającym prestiżem ich osoby na rynku, co w konsekwencji dla tych
specjalistów przekłada się na propozycję dyrektorskiego stanowiska
w dużej firmie. Ostatni typ awansu wg. Kellera to „biurokrata”, który
awansuje wewnątrz struktur korporacji.
Rozumienie kariery z biegiem lat ewoluowało i tak, na przykład, Hall
wskazuje kilka jej znaczeń. Po pierwsze, wspomina o karierze jako określonym zawodzie, czyli profesji. W toku rozwoju zawodowego jednostka
nabywa nowe umiejętności oraz pogłębia wiedzę specjalistyczną. Po
drugie, kariera to wg. Halla zwiększanie stopnia zaawansowania. Może się
to przejawiać w osiąganiu coraz wyższych stanowisk albo też zmianie
organizacji na taką, która posiada większy prestiż na rynku i oferuje
wyższe zarobki. Po trzecie, autor definiuje karierę jako sekwencję kolejno
podejmowanych prac przez jednostkę w toku życia. Ostatnie rozumienie
kariery według Halla skupia się bardziej na postawach i odczuciach
jednostki, aniżeli na zewnętrznych doświadczeniach związanych ze stanowiskami i samą organizacją. Kariera w tym ujęciu to subiektywne odczucie
podążania naprzód, doświadczanie coraz to nowych przeżyć związanych
z pełnioną rolą. Ten ostatni aspekt najbliższy jest obecnemu rozumieniu
kariery, jako ciągu doświadczeń, zachowań i postaw wpływających na
rozwój zawodowy jednostki.
3. Wybrane teorie rozwoju zawodowego
Przytoczone powyżej definicje pokazują, że kariera to nie stan ale proces.
Aby – mówiąc potocznie – „zrobić karierę”, nie można na żadnym z etapów
rozwoju stanąć w miejscu, ponieważ oznaczałoby to cofanie się wobec
środowiska, które cały czas się zmienia. W rozumieniu kariery jako procesu
ciągłych zmian ogromną rolę odgrywają teorie rozwoju zawodowego.
Rozwój zawodowy rozumie się natomiast jako „społecznie pożądany proces
przemian kierunkowych jednostki (ilościowych i jakościowych), które
warunkują jej aktywny i społecznie oczekiwany udział w przekształcaniu
oraz doskonaleniu samego siebie i przez to swojego otoczenia materialnego,
społecznego i kulturowego” [2].
Bardziej szczegółowo określają to pojęcie Sutherland i Canwell [3]
wskazując na pięć podstawowych funkcji rozwoju zawodowego. Po
pierwsze, jest to poszerzanie wiedzy pomocnej w sytuacjach problemowych,
zwłaszcza w pracy koncepcyjnej. Po drugie, dzięki rozwojowi zawodowemu
człowiek uczy się na podstawie doświadczeń, czyli zdobywa wiedzę
praktyczną poprzez obserwację siebie i innych pracowników oraz wdrażanie
nowych rozwiązań do wykonywanej pracy. Po trzecie, jest to rozwój nowych
postaw i przekonań, tj. zmiana dotychczasowych poglądów, przeformułowywanie systemu wartości, zasad i norm postępowania. Po czwarte, daje
38
Hybrydowe profile karier – ocena nowego podejścia w nauce
możliwość odbudowywania kwalifikacji zawodowych, która dotyczy
wymiaru jednostkowego i odnosi się do indywidualnych kompetencji
pracownika, ich diagnozowania i podnoszenia na wyższy poziom. Wreszcie,
rozwój zawodowy uczy osoby współpracy i wkładu w rozwój personelu,
czyli dzielenia się wiedzą i umiejętnościami, korzystania z zasobów wiedzy
innych pracowników, jak również wzajemnego uczenia się i działania.
Wśród koncepcji teoretycznych opisujących zagadnienie rozwoju
zawodowego można wyróżnić dwie kategorie. Pierwsza z nich, która
powstała wcześniej, związana jest z programami interwencji psychologicznej. Teorie te są adresowane do młodzieży przygotowującej się do
wejścia na rynek pracy w celu właściwego wybrania zawodu. Jako cel
teoretyczny tego podejścia jawi się wykrycie i wyjaśnienie generalnych
prawidłowości rozwoju psychicznego jednostki z perspektywy pracy
zawodowej. Druga kategoria teorii rozwoju zawodowego powstała później
i wiąże się z programami psychologicznego wspomagania dorosłych
w zakresie rozwoju ogólnych zdolności radzenia sobie z problemami
zawodowymi [4]. Celem tego nurtu jest sformułowanie najskuteczniejszych
programów praktycznego rozwoju ogólnych zdolności adaptacyjnych takich
jak: rzetelność, samodyscyplina, odpowiedzialność, przewidywalność,
umiejętność uczenia się i radzenia sobie ze stresem. Podstawową różnicą
między omawianymi koncepcjami jest fakt, że pierwsza z nich ma charakter
ogólnoteoretyczny i koncentruje się na kontekście wyjaśniania, druga zaś ma
charakter normatywny i skupia się na predykcji, czyli przewidywaniu
zjawisk.
Najstarszą historycznie jest teoria rozwoju zawodowego Parsonsa, zwana
również teorią cech i czynnika, która powstała w początkach XX wieku.
Według Parsonsa zdolności i cechy poszczególnych osób można zmierzyć
w sposób obiektywny, a następnie skwantyfikować. Stopień osobistej
motywacji uznany był za wartość względnie stałą, dlatego też satysfakcja
płynąca z wykonywania danego zawodu zależała od odpowiedniego
dopasowania zdolności jednostki do wymagań na danym stanowisku [2]. We
współczesnej wersji teoria podkreśla, iż kariera zawodowa łączy się ściśle
z karierą życiową w skład której wchodzi rodzina, religia, etyka, nauka
i społeczeństwo. Teoria zakłada istnienie sześciu typów osobowości i środowiska pracy: typ realistyczny, konwencjonalny, przedsiębiorczy, badawczy,
artystyczny i społeczny. Kontynuacji tej myśli dokonał Holland przedstawiając w 1947 roku tzw. model heksagonalny (Rysunek 1). Wyróżnił w nim
6 typów osobowości:
 typ badawczy (B) – osoba o zdolnościach matematycznych, analitycznych, lubiąca problemy teoretyczne, która nie radzi zaś sobie
z problemami praktycznymi;
39
Monika Armuła
 typ artystyczny (A) – o uzdolnieniach artystycznych w różnych
obszarach w zakresie muzyki, sztuki, teatru, aktorstwa. Osoba wrażliwa, słabo zorganizowana, twórcza, otwarta, mało schematyczna;
 typ społeczny (S) – osoba lubiąca ludzi, pracę zarówno z jednostkami jak i z grupami osób, lubiąca pomagać i rozwiązywać
problemy innych;
 typ przedsiębiorczy (P) – człowiek dynamiczny, kreatywny, niebojący się ryzyka, lubiący kierować innymi;
 typ konwencjonalny (K) – osoba uporządkowana, lubiąca pracę
z danymi, dobrze radząca sobie z przepisami, dokładna i skrupulatna;
 typ realistyczny (R) – to ktoś lubiący problemy praktyczne,
techniczne, prace na wolnym powietrzu, z roślinami i zwierzętami,
a także z maszynami i urządzeniami.
Holland zakłada, że posiadamy cechy wszystkich typów osobowości
zawodowych, ale nie w jednakowym natężeniu. Jeden z nich dominuje,
natomiast inne są słabiej rozwinięte. Dodatkowo, typy położone blisko
siebie wykazują pewne podobieństwo, natomiast te położone naprzeciwko
siebie różnią się najbardziej [5].
Rysunek 1. Model heksagonalny [6]
Autor w swojej teorii wyróżnił także sześć typów środowisk pracy:
badawcze, artystyczne, społeczne, przedsiębiorcze, konwencjonalne
i realistyczne. Środowisko badawcze potrzebuje ludzi typu badawczego,
40
jak np. analityk, matematyk, biolog, chemik, czy pracownik naukowy.
Natomiast środowisko artystyczne szuka ludzi typu artystycznego, czyli
o zawodzie aktora, muzyka, reżysera, piosenkarza, projektant architektury
wnętrz lub malarza. W środowisku społecznym mile widziani są ludzie
typu społecznego: nauczyciel, doradca socjalny, doradca zawodowy,
katecheta, psycholog. Z kolei środowisko przedsiębiorcze potrzebuje ludzi
typu przedsiębiorczego, pracujących w takich zawodach jak przedstawiciel
handlowy, menager bądź kierownik. Środowisko konwencjonalne wymaga,
aby w jego obszarze znajdowali się ludzie typu konwencjonalnego, a więc
sekretarka, księgowa, pracownik administracyjny, pracownik biurowy itp.
W końcu środowisko realistyczne potrzebuje ludzi typu realistycznego jak
mechanik, inżynier budownictwa czy rolnik [6].
Teoria Hollanda należy do nurtu teorii rozwojowych, ponieważ zakłada
nabywanie pewnych cech i tworzenie się zainteresowań zawodowych od
najmłodszych lat. Jest przydatna i często używana w doradztwie zawodowym przy diagnozowaniu typu osobowości jednostki, ponieważ umożliwia dopasowanie dla niej interesującego obszaru zawodowego, w którym
warto się rozwijać.
Kolejną ważną teorią rozwoju zawodowego, jest podejście Anny Roe.
Pozostaje ono w nurcie psychodynamiczym, dlatego też autorka utrzymuje,
że okres wczesnego dzieciństwa ma decydujący wpływ na życie osoby.
Stanowi on jednocześnie źródło nieświadomej motywacji, wpływającej na
taki wybór zawodu, który umożliwiłby wyrażenie i zaspokojenie jej
potrzeb. Teoria jest zakorzeniona w koncepcji Maslowa. Według autorki,
ludzie, którzy lubią w swojej pracy mieć kontakt z innymi ludźmi są
stymulowani potrzebami przynależności. Natomiast osoby, które wybierają
pracę z danymi, zwierzętami lub roślinami dążą do zaspokojenia potrzeb
bezpieczeństwa. Roe podzieliła zawody na 2 kategorie. Pierwsza kategoria
to zawody związane z ludźmi takie jak: usługi, biznes, obszar społeczny,
szkoła, kultura, reklama. Druga kategoria zawiera zawody niezwiązane
z ludźmi, czyli na przykład profesje naukowe, techniczne, czy na wolnym
powietrzu. Według Anny Roe, to, jakie mamy potrzeby, zależy od
charakteru stosunków wewnątrz rodziny. W rodzinach o ciepłych i bliskich
relacjach wychowują się osoby, które chcą zaspakajać potrzeby przynależności. Natomiast osoby wychowywane w rodzinach o zimnych relacjach
wybierają zawody zaspakajające potrzeby bezpieczeństwa. Wybór zawodu
zależy więc od struktury potrzeb człowieka, a jego sukces zależy od statusu
ekonomicznego rodziny oraz od zdolności jednostki.
Nieco inaczej proces rozwoju zawodowego opisuje Super. W 1957 roku
opublikował on poprawioną wersję swojej teorii, która zawiera szereg
twierdzeń [7]. Mówią one o tym, że rozwój to proces nieodwracalny, ciągły
i postępujący. Jego celem jest wybór zawodu, a każda jednostka dokonuje
41
Monika Armuła
tego w podobny sposób. Co więcej, rozwój to proces, dlatego przed ludźmi
stoją coraz to nowsze zadania, które wymagają uczenia się nowych
zachowań i wykorzystywania nabytej wiedzy, a także podejmowania
kompromisu między planami jednostki a możliwościami dostępnymi
w otoczeniu. Ważnym aspektem teorii jest określenie tożsamości osobowej,
która krystalizuje się w okresie dojrzewania i od tego czasu „ja” może
zostać określane w terminach zawodowych. Dodatkowo, czynniki
obiektywne odgrywają coraz większą rolę w rozwoju zawodowym wraz
z wiekiem jednostki, a identyfikacja z rodzicami lub opiekunami wiąże się
z rozwojem ról społecznych, w tym również roli zawodowej. Super podaje,
że takie czynniki takie jak: inteligencja, pozycja społeczna i ekonomiczna
rodziców, potrzeby jednostki, jej zainteresowania i wartości oraz aktualne
warunki ekonomiczne kraju wyznaczają kierunek i tempo przechodzenia
jednostki od jednego poziomu rozwoju zawodowego do drugiego. Obszar
zawodowy wybierany przez jednostkę jest wypadkową jej zainteresowań,
wartości i potrzeb, identyfikacji osoby z modelami ról zawodowych
rodziców lub opiekunów oraz poziomu jej wykształcenia, jak również od
samej struktury zawodowej i jej kierunków oraz działalności jednostki do
przystosowania się do tej struktury. Istnieje pewna tolerancja, która
pozwala jednostce na wybranie różnych specjalizacji w danym zawodzie,
jak również na różnorodność w doborze zawodów. Stopień, w jakim osoba
jest w stanie dopasować swoje zainteresowania i predyspozycje do pracy
decyduje o jej samorealizacji zawodowej i satysfakcji z wykonywanej
pracy. To z kolei stanowi o rozwoju zawodowym. Autor teorii wyróżnił
także szereg stadiów rozwoju zawodowego, które nie zostaną opisane
w niniejszym artykule, jednak świadczy to o tym, że proces rozwoju
zawodowego człowieka obejmuje według całe życie, od dzieciństwa do
późnej starości. Przedstawicieli teorii rozwoju zawodowego jest wielu.
Można tutaj wymienić dodatkowo takich autorów jak: Erikson, Greenhausen, Ginzberg czy Schain. Każdy z nich na swój sposób opisuje etapy
i zadania rozwojowe zmierzające do osiągnięcia dojrzałości zawodowej,
a także jej schyłku i zakończenia.
4. Strategie kariery zawodowej
Czym innym niż teorie rozwoju są strategie (inaczej typy) kariery
zawodowej. Nie uwzględnia się w nich na pierwszym planie czynnika
rozwojowego, ale pewien plan działania założony przez jednostkę w ciągu
życia, który zmierza do osiągnięcia konkretnych założonych celów
prywatnych i zawodowych. Ciekawą koncepcję w tym zakresie przedstawił
Schein na tzw. stożku kariery (Rysunek 2).
42
Rysunek 2. Stożek kariery [8]
Wyróżnił, między innymi, wzorzec kariery linearnej. Polega ona na
pionowym awansie zawodowym, czyli zdobywanie coraz wyższej rangi
stanowiska w strukturze organizacyjnej firmy. Tym samym każdy kolejny
szczebel przynosi większy prestiż wykonywanej pracy, jej ważność
i odpowiedzialność, a z drugiej strony również więcej stresu i trudniejsze
warunki awansu ze względu na mniejszą ilość stanowisk kierowniczych niż
specjalistycznych.
Kolejną strategią na rozwój kariery jest droga ekspercka. Charakteryzuje się ona zdobywaniem coraz większej wiedzy i umiejętności oraz
ćwiczenie posiadanych już zdolności w ramach jednego poziomu. Awans
nie odbywa się tutaj „w górę” ale „w głąb”, co odznacza się zdobywaniem
coraz większej kompetencji w danym obszarze zawodowym, niekoniecznie
równocześnie ze zdobywaniem stanowisk kierowniczych. Przykładem
ścieżki zawodowej tego typu może być awans poprzez stanowiska: młodszy
specjalista – specjalista – starszy specjalista – ekspert. Osoby, które wybierają taką strategię lubią być mistrzami w tym, co robią.
Są także osoby, które przyjmują tzw. strategię wędrowca. Awans „wzwyż”
oraz „w głąb” to dla nich sprawa drugorzędowa. Aby czuć się dobrze
potrzebują częstych zmian pracy, co wiąże się też ze zmianą firmy lub
przynajmniej działu wewnątrz firmy. Osoby tego typu lubią rozwijać się
w wielu różnych obszarach i nie boją się nowych wyzwań.
Dodatkowo, można wyróżnić wzorzec kariery spiralnej. Ten cechuje się
ciągłym rozwojem w zakresie jednej dyscypliny. Przedstawiciele tej
strategii kariery nie tylko sami nieustannie poszerzają swoją wiedzę, ale
również chętnie się nią dzielą pełniąc funkcje nauczycieli, konsultantów
lub wykładowców akademickich [8].
43
Monika Armuła
Po zapoznaniu się ze strategiami kariery i niektórymi teoriami rozwoju
zawodowego warto przejść do charakterystyki i oceny głównej koncepcji
kariery będącej tematem niniejszego artykułu.
5. Kariera proteuszowa i bez granic – podejście hybrydowe
W poprzednich częściach czytelnik zapoznał się z najpopularniejszymi
w naukach społecznych teoriami, koncepcjami i strategiami kariery
zawodowej. Jednakże, na szczególną uwagę zasługują dwa podejścia, które
nie są co prawda najnowszymi, ale obecnie często używanymi w literaturze
naukowej koncepcjami kariery ze względu na aktualne ujęcie realiów
rzeczywistości zawodowej oraz indywidualnej wśród społeczeństwa.
Pierwsza ze wspomnianych koncepcji to koncepcja kariery proteuszowej (protean career). Jej autor, Douglas Hall, pierwszy raz użył tego
pojęcia jeszcze w 1976 roku, kiedy to powstała pierwsza wersja koncepcji
[9]. Po latach, w asyście innych badaczy, Hall zweryfikował i usystematyzował terminy swojej teorii. Obecnie koncepcja przybiera formę
macierzy, gdzie na dwóch wymiarach (ukierunkowanie na indywidualne
wartości i stopień zarządzania własną karierą) przedstawione są cztery
profile karier: zależna, sztywna, reaktywna i proteuszowa (Wykres 1).
Wykres 1. Macierz profili kariery proteuszowej [10]
Kariera zależna charakteryzuje się zarówno niskim poziomem działania
w zgodzie z własnymi wartościami jak zarządzania swoją karierą. Osoby
prezentujące ten typ kariery nie widzą potrzeby, aby samemu decydować
o ścieżce swojej kariery ani też wyznaczać sobie celów. Przyjmują biernie
rzeczywistość taką, jaka jest i pozwalają, aby inne czynniki wpłynęły na ich
przyszłość. Kariera sztywna, natomiast, charakteryzuje się niskim pozio-
44
mem zarządzania własną karierą, ale wysokim poziomem ukierunkowania
na własne wartości. Przedstawiciele tego typu kariery zwykle mają problem
z dostosowaniem się do potrzeb i wymagań edukacyjnych pracodawcy ze
względu na to, że posiadają sztywne wzorce zachowań i zasady, jednocześnie przejawiając brak umiejętności i chęci kierowania swoim losem
zawodowym. Przeciwnie jest z osobami o reaktywnym wzorcu kariery. Te
z kolei są mocno nastawione na osobiste zarządzanie karierą, ale za to
trudno im właściwie rozpoznać swoje priorytety zawodowe. Z tego powodu
szansa na realizację ustalonej przez nich ścieżki zawodowej jest niewielka.
W końcu ostatni, proteuszowy styl kariery, odznacza się wysokim poziomem zarządzania własną karierą i ukierunkowaniem na własne wartości.
Tzw. proteuszowy architekt kariery jest otwarty na nowe doświadczenia
zawodowe i edukacyjne, które sam sobie dobiera i tworzy z nich zaplanowaną ścieżkę zawodową. Dzięki temu, jego działania są celowe i zgodne
z wyznawanymi przez niego wartościami.
Drugie podejście wymienione w tytule to koncepcja „kariery bez
granic” autorstwa Arthura i Rousseau [1]. Ta również została przedstawiona na dwóch wymiarach (tym razem jest to: mobilność fizyczna
i psychologiczna) jako cztery różne style kariery (Wykres 2).
Wykres 2. Macierz profili kariery bez granic [11]
Pierwszy profil kariery charakteryzuje się niską mobilnością psychiczną
jak i fizyczną. Oznacza to, że osoby reprezentujące ten typ kariery nie są
otwarte ani na zmianę miejsca pracy (firmy, branży, miasta czy państwa),
ani też nie mają chęci czy potrzeby do dokonywania takich zmian. Ten styl
cechuje osoby o niewielkich kompetencjach zawodowych, ale również
osoby zadowolone ze swojej aktualnej sytuacji zawodowej lub pracow-
45
Monika Armuła
ników niszowych branż i prestiżowych organizacji. Drugi profil kariery
cechuje osoby o wysokiej mobilności psychologicznej ale niskiej mobilności fizycznej. Oznacza to chęć rozwoju wewnątrz tej samej organizacji
albo chęć podjęcia dodatkowej aktywności pozazawodowej. Wówczas
osoby o takim typie kariery stają się atrakcyjne na rynku pracy, jednak
pozostają „wierne” jednemu pracodawcy. Trzeci profil kariery odznacza się
tym razem wysokim stopniem mobilności fizycznej i niskim stopniem
mobilności psychologicznej. Osoby przejawiające ten profil kariery często
zmieniają branżę, miejsce zatrudnienia i są otwarte na relokację nawet
zagranicę, jeśli tylko pracodawca zapewni im lepsze warunki pracy.
Jednocześnie z tą zmianą nie wiążą się żadne korzyści psychologiczne,
czyli poczucie spełnienia czy satysfakcja. Ostatni, czwarty profil kariery, to
tzw. „kariera bez granic”. Odznacza się ona brakiem jakichkolwiek barier
fizycznych i psychologicznych w rozwoju kariery. Osoba przejawiająca ten
styl jest otwarta na nowe doświadczenia, zarówno w zakresie rozwoju
osobistego, poszerzania sieci kontaktów, próbowania swoich sił w ramach
różnych dyscyplin czy branż, a także zmianie otoczenia fizycznego. Nie
mówimy tutaj o obserwowanej z zewnątrz mobilności „aktora kariery”, ale
o jego subiektywnym odczuciu otwartości, zmiany i rozwoju [11].
Widać pewne podobieństwo opisanych wyżej koncepcji. Pomimo
iż wymiary, na których opisuje się je różnią się od siebie to jednak
proteuszowy architekt kariery posiada wiele cech wspólnych z osobą
przejawiającą profil kariery bez granic. W rzeczywistości również cechy
tych teoretycznych typów mogą się łączyć. Stąd pomysł dwóch badaczy,
aby scalić obie te koncepcje w jedną, hybrydową koncepcję karier.
Kombinacje dwóch wymiarów kariery proteuszowej z dwoma wymiarami
kariery bez granic dały aż szesnaście kombinacji. Autorzy potwierdzili
w badaniach społeczeństwa amerykańskiego, że tylko połowa z tych typów
rzeczywiście występuje (Wykres 3).
Hybrydowe profile karier można scharakteryzować następująco:
 zagubiony (lost/trapped) – to typ osób, które są bierne w odniesieniu
do otoczenia a ich działania nie wykazują cech osobistych dążeń
kierowanych konkretnymi motywami. Takie nastawienie nie sprzyja
świadomemu rozwojowi, jak również zamyka możliwości jakie daje
otoczenie. „Zagubiony” wykazuje jedynie reaktywne działania
i z pewnością nie można go nazwać architektem kariery. Sukcesem
dla tego typu osób jest pojawienie się sprzyjających okoliczności i po
prostu szczęśliwy zbieg okoliczności;
 umocniony (fortressed) – to typ osób, których siłą jest posiadanie
solidnych wartości i życie w zgodzie z nimi. Jednocześnie wpływa to
na małą elastyczność w działaniu, a także niechęć do przekraczania
46





fizycznych i psychicznych barier. Sukcesem jest dla tych osób praca
zgodna z ich wartościami i gwarantująca im stabilność zatrudnienia;
wędrowiec (wanderer) – tak nazwano typ osób, które są bardzo
otwarte na częste zmiany środowiska. Nie zawsze musi być to
zmiana na lepsze, prowadząca do rozwoju, awansu. Nie musi być
nawet zgodna z wartościami jednostki. Dlatego można powiedzieć,
że ścieżka kariery tych osób zależy od czynników zewnętrznych,
a nie świadomego wyboru. Jedynym warunkiem jest częsta zmiana
środowiska pracy;
idealista (idealist) – ten profil cechuje osoby, które pragną działać
w zgodzie z własnymi wartościami i są silnie do tego zmotywowane
oraz świadome własnych wyborów. Trudność w realizacji tych
założeń stanowi w ich przypadku bariera fizyczna, lęk i niechęć do
zmiany środowiska. Jako przykład można tutaj podać pracownika
międzynarodowej korporacji, który pracuje od dłuższego czasu
w tym samym biurze, a nawet tym samym zespole, realizując zdalnie
ciekawe dla niego projekty we współpracy z ludźmi z całego świata,
a jednocześnie czerpiąc z tego wiele przyjemności. Dlatego
„Idealista” woli się rozwijać wewnętrznie w firmie niż szukać
nowych możliwości poza nią;
człowiek organizacji (organizational (wo)man) – ten typ charakteryzuje się wysokim nastawieniem na zarządzanie własną karierą
i dużą mobilnością psychologiczną, a jednocześnie lękiem przed
nowym środowiskiem oraz rozmytymi wartościami. Przedstawiciele
tego profilu asymilują wartości organizacji i przedkładają je ponad
swoje własne. Jednocześnie są bardzo lojalnymi pracownikami
stanowiącymi o sukcesie firmy, którzy jednak nie realizują siebie
w pełni;
solidny obywatel (solid citizen) – odznacza się zarówno dużym
nakierowaniem na zarządzanie swoją ścieżką kariery zgodnie
z wyznawanymi wartościami oraz chęcią rozwoju i poznawania
nowych umiejętności i ludzi. „Solidny obywatel” nie chce jednak
albo boi się zmienić środowisko, w którym żyje i pracuje. Na brak
mobilności fizycznej mogą także wpływać czynniki zewnętrzne, np.
trudna sytuacja materialna, czy choroba;
wynajęta broń (hired gun) – cechuje się działaniem silnym
i skutecznym, jednak nie mającym nic wspólnego ze swoimi
wartościami. Autorzy koncepcji hybrydowych profili karier twierdzą,
że można wynająć wszystko oprócz serca tej osoby, ponieważ ono
zawsze będzie poza obszarem zawodowym;
47
Monika Armuła

proteuszowy architekt kariery (protean career architect) – to
człowiek, przed którym nie ma granic fizycznych ani psychicznych,
a na dodatek mądrze zarządza własną karierą biorąc przy tym pod
uwagę własne wartości. Cechami takiej osoby jest: mądrość,
otwartość, wysoka samoświadomość i proaktywność. W ocenie
autorów koncepcji jest to najbardziej dojrzały a jednocześnie bardzo
rzadko spotykany typ kariery [12].
Zarządzanie
własną
karierą
Ukierunkowanie
na własne
wartości
Mobilność
psychologiczna
Mobilność
fizyczna
Hybrydowe
profile
karier
Niskie
Niskie
Niska
Niska
Zagubiony
Niskie
Wysokie
Niska
Niska
Umocniony
Niskie
Niskie
Niska
Wysoka
Wędrowiec
Niskie
Wysokie
Wysoka
Niska
Idealista
Wysokie
Niskie
Wysoka
Niska
Człowiek
organizacji
Wysokie
Wysokie
Wysoka
Niska
Solidny
obywatel
Wysokie
Niskie
Wysoka
Wysoka
Wynajęta
broń
Wysokie
Wysokie
Wysoka
Wysoka
Proteuszowy
architekt
kariery
Wykres 3. Hybrydowe profile karier [10]
6. Ocena koncepcji hybrydowych profili karier
Samo pojęcie „koncepcji” hybrydowych profili karier pozwala sądzić, iż
nie jest to spójna teoria a jedynie ogólna prawidłowość, w tym wypadku
wymagająca solidnego zweryfikowania w praktyce przez różnych badaczy.
Wspomniano już o tym, że „proteuszowy architekt kariery” i przedstawiciel
48
„kariery bez granic” to profile, które trudno byłoby rozróżnić w rzeczywistości. W teorii co prawda opisywane są na odmiennych wymiarach,
jednak można byłoby pokusić się o wyliczenie wielu cech wspólnych dla
tych dwóch profili. Jest tak choćby z jednego prostego powodu, że
rzeczywistość nie jest kilkuwymiarowa ale nieskończenie wielowymiarowa. Rzecz jasna, nie jest możliwe, aby wszystkie te wymiary przedstawić
w jednej koncepcji, jednak profile wymienione w obu podejściach powinny
być bardziej ostre i rozłączne. Dzięki temu mogłyby lepiej posłużyć do
celów praktycznych: diagnostycznych i prognostycznych. Co więcej,
rozmyte profile w koncepcjach kariery proteuszowej i kariery bez granic
prowadzą do jeszcze większego rozmycia profili hybrydowych.
W niektórych przypadkach trudno rozgraniczyć, czym jeden profil różni się
od drugiego.
Niewątpliwie warto w tym miejscu zaznaczyć potrzebę dokładniejszej
weryfikacji empirycznej podanych koncepcji. Należałoby na przykład
sprawdzić istnienie wszystkich kombinacji hybrydowych profili karier
w innym społeczeństwie niż amerykańskie, albo przynajmniej zreplikować
badanie autorów, które dowodzi ich istnienia. Warto także, zmierzyć
wpływ różnych zmiennych, jak na przykład motywacja, czy samoskuteczność na prezentowanie takiego a nie innego profilu kariery. Niezwykle
cenne mogą okazać się badania podłużne, mierzące zmianę w trendach na
rynku pracy i preferencję określonego profilu kariery w zmieniającej się
rzeczywistości.
Spojrzenie na karierę od strony mobilności fizycznej i psychicznej,
nakierowania na własne wartości i zarządzania swoją karierą jest jednak
ciekawym podejściem. Odpowiada ono na potrzeby obecnej specyfiki
rozwoju zawodowego jednostek, czyli chociażby rozmyty podział ról
męskich i kobiecych, globalizacja, rozwój technologii, tempo i zakres
zmian zawodowych, a także organizacyjnych (np. dehierarchizacja). Dzięki
takiemu rozróżnieniu możliwe jest rozpoznanie zasobów i wyzwań
stojących przed osobami wykazującymi poszczególne profile kariery. Co
więcej, poprzez identyfikację wzorca kariery jednostki można wyróżnić
szereg zadań jakie przed nią stoją. Pozwala to na przygotowanie jej
przyszłych wyzwań, stworzenia satysfakcjonującej ją ścieżki kariery
i znalezienia sposobów na wspieranie jej osiągania. Tym samym koncepcja
Briscoe i Hall poza wartościami poznawczymi i teoretycznymi niesie
implikacje praktyczne dla pracodawców, doradców zawodowych, mentorów, coachów i samych pracowników.
49
Monika Armuła
Literatura
1.
Arthur M. B., Rousseau D. M The boundaryless career: A new employment
principle for a new organizational era, 1996
2. Czarnecki K. Rozwój Zawodowy, Warszawa, IWZZ, 1985
3. Canwell D., Sutherland J. Klucz Do Zarządzania Zasobami Ludzkimi,
Warszawa, PWN, 2007
4. Strelau J. Psychologia. Podręcznik Akademicki. Tom 3, Gdańsk, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, 2005
5. Bukowska U. Rozwój Pracowników – Przesłanki, Cele, Instrumenty,
Warszawa, Poltext, 2002
6. Paszkowska-Rogacz A. Znaczenie kompetencji na współczesnym rynku pracy
otoczenia, 2013
7. Super D. Psychologia Zainteresowań, Warszawa, PWN, 1972
8. Schein E. H. Career Anchors. Discovering Your Real Value, San Diego,
Pfeiffer, 1993
9. Hall D. T. Careers in Organizations, Santa Monica, Goodyear, 1976
10. Briscoe J. P., Hall D. T. The interplay of boundaryless and protean careers:
Combinations and implications, J Vocat Behav, 2006, 69(1):4-18,
doi:10.1016/j.jvb.2005.09.002
11. Sullivan S. E. The evolution of boundaryless career concept: Examining
physical and psychologicalmobility, J Vocat Behav, 2006, 19-29, 69
12. Rutkowska M. „Nowa kariera” i jej egzemplifikacje w postaci kariery
proteuszowej i kariery bez granic, 2010, 1 (72)
Streszczenie
Artykuł przedstawia zagadnienie kariery zawodowej i ocenę koncepcji hybrydowych profili
karier Briscoe i Hall. Podejście do kariery zawodowej ewoluowało z biegiem lat. Początkowo
rozumiano ją jako awans na wyższe stanowisko, do pracy bardziej prestiżowej albo lepiej płatnej.
Później była rozumiana w kategoriach mniej materialistycznych, czyli jako nabywanie
specjalistycznej wiedzy i umiejętności, poszerzanie zakresu odpowiedzialności, aż wreszcie
zaczęto ją definiować jako wewnętrzne przeżywanie podążania naprzód rodzące się na podstawie
doświadczeń. W opracowaniu znajduje się przegląd wybranych podejść do kariery zawodowej,
w tym koncepcje doradztwa zawodowego oraz rozwoju zawodowego, w tym m.in. teoria
Hollanda, Supera i Anny Roe. Współczesne koncepcje, jak na przykład koncepcja kariery
proteuszowej oraz kariery bez granic, lepiej opisują aktualne trendy na rynku pracy i postawy
społeczeństwa wobec nich. W 2006 roku Briscoe i Hall połączyli obie koncepcje w jedną,
skutkiem czego powstało 8 hybrydowych profili karier. Największym zarzutem wobec tej
koncepcji jest to, iż wymaga ona weryfikacji oraz replikacji przeprowadzonych przez autorów
badań w innych warunkach, chociażby w innej kulturze niż amerykańska. Niewątpliwą wartością
tej koncepcji jest jednak jej aktualność w odniesieniu do realiów rynku pracy i może posłużyć do
celów aplikacyjnych w doradztwie zawodowym, czy do oceny pracowniczej.
Słowa kluczowe: kariera bez granic, kariera proteuszowa, hybrydowe profile karier
50
Hybride profiles of career – assesment of new approach in science
Abstract
The article presents the issue of job career and assessment of the hybrid profiles careers concept
by Briscoe and Hall. The approach to the career has evolved over the years. Initially, it was
understood as a promotion to a higher position, to work more prestigious or better paid. Later
it was understood in terms of less materialistic, that is, as the acquisition of specialized knowledge
and skills, expanding the scope of responsibility, and finally it began to be define it as an internal
experience of stepping forward emerging from experience. The study is an overview of selected
approaches to career, including the concepts of career counseling and career development,
including Holland’s, Super’s and Anna Roe’s theory. Modern concepts such as the concept
of protean career and boundaryless career, better describe the current trends in the labor market
and the attitude of society towards them. In 2006, Briscoe and Hall combined the two concepts
into one, so that they have found 8 hybrid career profiles. The biggest objection to this idea is that
it requires verification and replication of research conducted by the authors in other
circumstances, even in a different culture than American. However, the undoubted value of this
concept, is its topicality in relation to the realities of the labor market and it can be used for
applications in guidance, whether the employee evaluation.
Key words: boundaryless career, protean career, hybrid career profiles
51
Barbara Łasut1, Małgorzata Poręba2, Justyna Wilińska3
Kluczowy element układanki
w leczeniu onkologicznym
– terapia spersonalizowana
1. Wstęp
W ostatniej dekadzie leczenie onkologiczne opiera się na doborze leków
zależnie od rodzaju nowotworu i w wielu przypadkach również w oparciu
o jego profil genetyczny. Choć przeprowadzane badania donoszą o różnicy we
wrażliwości danego typu nowotworu na poszczególne grupy leków, nadal
stosuje się schematy terapii, w szczególności chemioterapii, dla chorych
klasyfikując ich do postępowania zależnego od typu nowotworu [1].
Skuteczność obecnie stosowanych metod leczenia onkologicznego
świadczy o tym, że nie jest to trafne podejście. Brak pożądanego efektu
terapeutycznego w przypadku leków przeciwnowotworowych może być
uwarunkowany m. in. różnym profilem genetycznym nowotworu danego
typu a występującego u różnych pacjentów, a ponadto narażeniem ich na
różnorodne czynniki środowiskowe, które bezpośrednio wpływają na
reakcję organizmu na rodzaj stosowanej terapii. Terapia spersonalizowana
opiera się natomiast na wynikach badań molekularnych, identyfikacji
biomarkerów i zastosowanie wstępnych obserwacji w odpowiednim czasie,
co daje możliwość już na samym przewidywania reakcji pacjenta na dany
lek. Takie postępowanie terapeutyczne niesie większe korzyści dla pacjenta
m.in. ze względu na możliwość unikania zbędnych komplikacji stosowanych leków oraz znaczne zmniejszenie kosztów związanych z nieskutecznym leczeniem [2]. Idea terapii spersonalizowanej nabiera szczególnego znaczenia w przypadku chorób nowotworowych charakteryzujących
się znaczną heterogennością komórek, co stanowi jeden z głównych
problemów terapii onkologicznych [3, 4].
1
[email protected], Koło Naukowe MEDIGENET przy Katedrze i Zakładzie Genetyki
Medycznej, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląski
Uniwersytet Medyczny w Katowicach
2
[email protected], Koło Naukowe MEDIGENET przy Katedrze i Zakładzie
Genetyki Medycznej, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląski
3
[email protected], Koło Naukowe MEDIGENET przy Katedrze i Zakładzie
Genetyki Medycznej, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej, Śląski
52
Kluczowy element układanki w leczeniu onkologicznym – terapia spersonalizowana
2. Problem chorób nowotworowych
XXI wiek został zdominowany przez choroby nowotworowe. Statystyki
z 2012 roku dostępne w bazie Globocan wskazują na 14,1 mln nowych
przypadków zachorowań na nowotwory na świecie. Ponadto potwierdzają
8,2 mln zgonów z powodu chorób nowotworowych, przy 32,6 mln osób
zmagających się z chorobą nowotworową, zdiagnozowaną od 2007 roku.
Stosunkowo częściej o nawet 25% chorują mężczyźni w porównaniu do
kobiet. Największą zachorowalność na nowotwory odnotowano przede
wszystkim w Australii i Nowej Zelandii, Ameryce Północnej oraz we
Wschodniej i Zachodniej Europie (Rycina 1) [5].
Należy zwrócić uwagę, że statystki prowadzone w Polsce, wskazują, iż
choroby nowotworowe stanowią pierwszą przyczynę przedwczesnej
umieralności wśród kobiet, a drugą wśród mężczyzn, a w roku 2010
nowotwory złośliwe były przyczyną 24,5% wszystkich zgonów [6].
Niestety nadal skuteczność dostępnych metod terapii przeciw-nowotworowej nie jest zadowalająca [3, 4], a szansą dla pacjentów może być
medycyna spersonalizowana.
Rysunek 1. Szacowany stopień standaryzowany wiekiem pojawiających się nowotworów na
świecie przypadających na 100.000 osób. Wg [5] zmodyfikowano.
53
3. Koncepcja medycyny spersonalizowanej
Medycyna spersonalizowana została zaklasyfikowana do interdyscyplinarnej dziedziny nauki. Głównym założeniem nowej koncepcji terapii
jest poprawa jej skuteczności i zmniejszenie kosztów leczenia. Podstawową
różnicą pomiędzy tradycyjną medycyną, a spersonalizowaną jest indywidualne podejście do danej jednostki chorobowej z uwzględnieniem cech
klinicznych, genetycznych oraz środowiskowych w przypadku każdego
pacjenta. Podstawowym narzędziem medycyny spersonalizowanej jest
szczegółowa, molekularna analiza każdego pacjenta. Dzięki temu lekarz
uzyskuje profil genetyczny chorego i może stworzyć jego mapę genetyczną. Analiza mapy genetycznej pozwala na dobranie odpowiedniej
formy leczenia oraz dostosowanie jej do funkcjonowania organizmu
pacjenta. Oznaczenie swoistych markerów nowotworowych ma nie tylko
istotne znaczenie diagnostyczne, ale jest również istotne w doborze terapii
celowanej, której specyficzność jest powiązana z selektywnym działaniem
na szlaki molekularne odgrywające ważną funkcję w danym procesie
chorobowym. Przypuszcza się, że w przyszłości podstawą w podejmowaniu decyzji terapeutycznych stanie się diagnostyka molekularna oparta
na faktach (ang. evidence-based medicine).
Ponadto naukowcy porównując genom osób przyjmujących ten sam lek
mogą zauważyć, że ze zmiennością genetyczną związane jest różne ryzyko
działań niepożądanych, różna dawka leku warunkująca wystąpienie efektu
terapeutycznego, większe lub mniejsze korzyści z leczenia czy też różnica
w optymalnym czasie trwania leczenia [7].
Jak wspomniano wcześniej, medycyna spersonalizowana skupia się na
dokładnej molekularnej analizie genotypu pacjenta. Do badań wykorzystywanych w tym celu należy Real Time PCR (PCR w czasie rzeczywistym),
denaturacyjna wysokosprawna chromatografia cieczowa (DHPLC),
mulipleksowy test diagnostyczny specyficzny dla allelu (MASDA), analiza
polimorfizmu długości fragmentów restrykcyjnych (RFLP) oraz analiza
z ykorzystaniem mikromacierzy DNA. Diagnostyka molekularna pozwala
na opracowanie map genetycznych indywidualnych dla każdego pacjenta.
Analizuje się sekwencje, ekspresję genów, tak, aby dobrać odpowiedni
schemat leczenia generujący jak najmniej skutków ubocznych. Ustalenie
mapy genetycznej może także pomóc w ocenie ryzyka zachorowania na
daną chorobę i określeniu rokowania. Dzięki tym informacjom można
w odpowiednim momencie rozpocząć działania profilaktyczne [3].
Zastosowanie narzędzi diagnostyki molekularnej może być w dużym
stopniu pomocne w leczeniu onkologicznym. Wykorzystanie testów
genetycznych mających na celu wykrycie mutacji określonych genów
wiążących się z ryzykiem zachorowania, czy ustalenie wzoru ekspresji
54
genów zmieniającego się w przypadku danego typu nowotworu, może
pomóc w szybkim podjęciu leczenia, co ma istotne znaczenie dla jego
skuteczności [4].
System spersonalizowanej terapii zmierza do realizacji paradygmatu
pochodzącego z języka angielskiego a brzmiącego „przewidywanie, zapobieganie, personalizacja i partycypacja” (ang. Predictive, preventive, personalized, ang participatory”). Medycyna spersonalizowana zakłada systemowe
podejście do choroby, rozpatrując ją jako sieć różnego typu interakcji [8].
Z medycyną spersonalizowaną wiąże się również pojęcie data-mining,
czyli eksploracja danych. Technikami wykorzystywanymi przez datamining są drzewa decyzyjne, analiza skupień, sieci neuronowe, analiza
składowych głównych, a także skalowanie wielowymiarowe. Zintegrowany
System Informacji Medycznej (SIM albo EHR) jest tworzony w oparciu
o informacje dotyczące różnych czynników molekularnych, a źródłem tych
informacjijest genomika, proteomika, czy też epigenetyka, określenie
czynników fizycznch powiązanych z oceną parametrów chemioterapii,
radioterapii oraz diagnostyki obrazowej, a także czynników klinicznych, do
których należą dane demograficzne, czas leczenia, a także stadium
choroby. Opierając się na informacjach, które zostały zgromadzone
o pacjencie w HER/SIM, lekarz uzyskuje indywidualne parametry umożliwiające prawidłową diagnozę (np. wykrycie określonego typu mutacji
związane z rozwojem konkretnego typu nowotworu), ustalenie personalnego leczenia, monitorowanie oraz prognozowanie przebiegu choroby.
Poza systemami SIM oraz EHR korzysta się także z techniki text-mitingu
w bazach danych typu PubMed oraz Ensembl. PubMed stanowi bogaty
zbiór literatury biomedycznej, natomiast Ensembl jest projektem mającym
na celu zgromadzenie bazy genów. Niezwykle innowacyjnym projektem
okazuje się transSMART, czyli platforma, która stanowi zbiór danych
z kilku obszarów medycyny w zakresie badań klinicznych oraz przedklinicznych prowadzonych w przypadku nowotworów [9].
4. Biomarkery predykcyjne, testy genetyczne w leczeniu
onkologicznym
Markery predykcyjne mogą być pomocne w doborze optymalnej metody
terapii, a także pozwolić przewidzieć skuteczność terapii przeciwnowotworowej. Ponadto mogą również pomóc w dobraniu odpowiedniej
dawki leku, i pozwolić określić stopień toksyczności leku względem danego
organizmu. Umożliwiają również zmniejszenie całkowitych kosztów opieki
zdrowotnej oraz mogą warunkować poprawę jakości życia chorych.
55
Rycina 2. Wpływ biomarkerów na medycynę spersonalizowaną. Wg [10] zmodyfikowano
Z roku na rok rośnie liczba znanych biomarkerów, które mogą być
wykorzystane w doborze odpowiedniego i skutecznego postępowania
terapeutycznego, a jednym z przykładowych markerów [9] jest gen UGT1A1,
występujący w formie polimorficznej w przypadku nowotworu jelita
grubego i wykorzystywany jako marker w przypadku terapii z wykorzystaniem Irinotecanu w celu określenia jego metabolizmu. Występowanie
allela UTG1A1*28 warunkuje zmniejszenie aktywności enzymu UDPglukuronylotrasferazy uczestniczącego w metabolizmie Irinotecanu.
U nosicieli tego allela po podaniu leku może dochodzić do wystąpienia
ostrej toksyczności, a w rezultacie neutropenii. Innym przykładem może
być genotypowanie przed terapią z wykorzystaniem trastuzumabu, leku
zawierającego przeciwciało monoklonalne przeciwko HER2/ERBB2
i stosowanego u kobiet z rakiem sutka, u których mutacja genu ERBB2
odpowiada za produkcję nadmiernej ilości HER2, co koreluje z kolei
z agresywnością nowotworu, zdolnością do tworzenia przerzutów oraz
opornością na chemioterapię [4, 3, 11]. Terapię spersonalizowaną na dzień
dzisiejszy wykorzystuje się także w leczeniu raka płuca, piersi, okrężnicy,
wątroby, nerek, a także przewlekłej białaczki szpikowej. [11]
Obecnie zaczęły się pojawiać pierwsze leki oparte o koncepcje medycyny spersonalizowanej. Przykładem jest lek kryzotynib, stosowany
u pacjentów z nowotworem płuc. Efekt terapeutyczny wspomnianego leku
jest obserwowany w przypadku osób z anomalią genetyczną przejawiającą
się mutacją w obrębie genu EGFR. Leczenie z wykorzystaniem farmaceutyku jest zatem skuteczne jedynie w obrębie wąskiej grupy pacjentów
chorujących na niedrobnokomórkowy nowotwór płuc z mutacją genu ALK
(ang. Anaplastic lymphoma receptor tyrosine kinase). Nieodpowiednie
działanie genu jest przyczyną produkcji białka sprzyjającego rozwojowi
nowotworu. Kryzotynib selektywnie inhibuje nieprawidłowe białko,
56
w konsekwencji spowalniając rozwój choroby i warunkując zmniejszenie
liczby przerzutów [11].
Ponadto podczas sekwencjonowania genomu nowotworów zidentyfikowano istnienie tych samych mutacji w różnych typach nowotworów. Na
przykład mutacja BRAF V600, która występuje często u chorych
z czerniakiem złośliwym, jest również obserwowana w innych typach
nowotworów – w szczególności u chorych z białaczką włochatokomórkową. W konsekwencji prowadzi się badania nad zastosowaniem
podobnego leku w przypadku tych dwóch typów nowotworów [12, 13].
Należy wspomnieć, iż podobną zależność zaobserwowano w przypadku już
wcześniej wymienionej mutacji genu ALK w nowotworze płuca, która
występuje także w przypadku innych typów nowotworów takich jak
agresywna postać dziecięcego nerwiaka złośliwego czy anaplastyczny
wielkokomórkowy chłoniak [14, 15]. Analiza profilu genetycznego guzów
nowotworowych pozwala często na ich dokładniejszą klasyfikację.
Rosnący zasób wiedzy na temat będących ich podstawą zmian genomu,
spowodował przesunięcie klasyfikacji ze względu na pochodzenie w kierunku molekularnej taksonomii, która ma poważny wpływ na wybór
metody postępowania terapeutycznego w przypadku nowotworów [16].
Podsumowując biomarkery pełnią ważną rolę w rozwoju medycyny
spersonalizowanej, ponieważ umożliwiają nie tylko wczesne rozpoznanie
choroby, zwiększając szanse pacjentów na wyleczenie lub znaczne
zahamowanie postęu choroby. Poza tym odgrywają ważną rolę w łączeniu
diagnozy i terapii, co ma niezwykle ważne znaczenie w medycynie
spersonalizowanej. Dzięki wprowadzaniu nowych biomarkerwó może stać
się możliwe zwiększenie liczby nowych leków do wykorzystywanych
w terapii spersonalizowanej [17].
5. Przykłady wykorzystania medycyny spersonalizowanej
w leczeniu innych schorzeń
Medycyna spersonalizowana ma zastosowanie nie tylko w leczeniu
nowotworów, ale także w przypadku terapii chorób infekcyjnych [18].
Przykładem mogą być chorzy zakażeni wirusem HIV. Od 5 % do 8%
pacjentów zakażonych tym wirusem a leczonych Abacavirem może
wystąpić wielonarządowa nadwrażliwość na lek zagrażająca istotnie życiu
chorych. Jest ona silnie związana z genem HLA-B*5701, który łatwo
zidentyfikować poprzez badania genetyczne. Dlatego prawie wszyscy
pacjenci przyjmujący ten lek są badani pod kątem genetycznym. Markery
genetyczne są więc wykorzystywane również, podobnie jak w przypadku
chorób nowotworowych, do zwiększeniu bezpieczeństwa terapii oraz
dobrania skutecznej dawki leków także na poziomie populacji. Przykładem
może być również inny lek stosowany u chorych z wirusem HIV – Efawiren z, który może powodować działanie niepożądane przy standardowym
57
dawkowaniu u chorych z obecnym allelem CYP2B6*6 warunkującym
wolniejszy metabolizm i występującym znacznie częściej w populacji
afrykańskiej niż europejskiej. Zmniejszenie dawki w zależności od obecności tego allela może pomóc w ograniczeniu negatywnych skutków
leczenia [19].
Badania dotyczą również różnej odpowiedzi na leki, której główną
przyczyną może być mutacja w genach kodujących cytochromy P450
(CYP450) – enzymy metabolizujące leki. Mutacje te są istotne dla wielu
powszechnie stosowanych leków, takich jak leki przeciwdepresyjne czy
leki stosowane w chorobach układu sercowo-naczyniowego. Szacuje się, że
najbardziej poznany enzym CYP2D6, może odrywać rolę w metabolizmie
aż 25% leków. Określenie wariantu tego genu występującego u danego
pacjenta jest np. istotne w doborze odpowiedniego leku przeciwdepresyjnego [20]. Także poddawanie warfaryny, leku stosowanego przeciw
zakrzepom, jest utrudnione w przypadku chorych z polimorfizmem w genie
kodującym CYP2C9 genie kodującym enzym aktywujący witaminę K
(VKORC1). Niezbędne są w tym przypadku badania genetyczne w celu
ustalenia dawki stosowanego leku, co pozwala uniknąć wystąpienia
poważanych efektów ubocznych z zagrożeniem życia włącznie [16].
Kolejnym przykładem indywidualnego dozowania leków w medycynie
personalizowanej jest zbadanie genotypu pacjenta z uwzględnieniem
genetycznego polimorfizmu w genie S-metylotransferazy tiopuryny
(TPMP), podczas stosowania chemioterapii z wykorzystaniem 6-merkaptopuryny (6-MP). Tak więc spadek aktywności enzymu TPMT jest związany
z polimorfizmem w genie TPMT, co powoduje wzrost toksyczności
leczenia [21].
6. Podsumowanie – Przyszłość, wyzwania i wizja
W przypadku chorób nowotworowych terapia spersonalizowana może
warunkować poprawę skuteczności i bezpieczeństwa stosowanej metody
leczenia. Dobór leku dla danego pacjenta powinien być w takim przypadku
indywidualny i opierać się na analizie zmian genetycznych towarzyszących
danemu typowi nowotworu. Szacuje się, że w ciągu najbliższych dziesięciu
lat medycyna spersonalizowana obejmie od 5% do 10% rynku farmaceutycznego [9, 18]. Przełomem dla medycyny może okazać się połączenie
medycyny spersonalizowanej ze spersonalizowaną farmakogenetyką.
W przyszłości zakłada się, że populacja komórek nowotworowych
zostanie zdefiniowana pod względem genetycznym, epigenetycznym,
translacyjnym i traskrypcyjnym, struktury, metabolitów oraz funkcji białek.
Do przykładów zastosowania epigenetyki możemy zaliczyć ocenę stopnia
hipometylacji i hipermetylacji w komórkach nowotworowych. Zauważono,
że hipometylacja genomowego DNA prowadzi do niestabilności genetycznej, natomiast hipermetylacja promotorów określonych genów (w szczególności genów supresorowych) prowadzi do ich inaktywacji. Badanie
58
epigenomu w medycynie spersonalizowanej wykorzystano w ocenie
metylacji promotora TP16 w ślinie palaczy, co umożliwia wcześniejsze
rozpoznanie raka płaskonabłonkowego [21].
Data-miting określa fenotyp oraz cechy wspólne wszystkich komórek
nowotworowych u danego pacjenta. Kolejno Data- Miting wykorzysta te
dane do stworzenia modelu terapeutycznego dla pacjenta na podstawie
dodatkowych informacji klinicznych i wygeneruje terapię X, która zostanie
uzupełniona o terapię A bądź terapię B (Rycina 3) [9].
Rycina 3. Wykorzystanie medycyny spersonalizowanej
Jedną z koncepcji medycyny spersonalizowanej jest wykorzystanie
terapii celowanej i docelowego dozowania leku [21]. Obecnie wykorzystuje
się około 30 różnych typów terapii celowanej, a na etapie badań klinicznych znajduje się około 200 kolejnych koncepcji terapeutycznych.
Najprawdopodobniej za 3-4 lata liczba tych metod ulegnie podwojeniu.
Niektórzy z pacjentów o wybranym profilu molekularnym nowotworu już
dziś korzystają z niektórych prób klinicznych znajdujących się w fazie
pierwszej. Zaawansowana koncepcji terapii celowanej pozwala na
skuteczną terapie pacjenta w przeciągu jednego miesiąca, co jest wielkim
osiągnięciem medycyny [14].
Wykorzystanie terapii spersonalizowanej jako standardu w praktyce
lekarskiej wspieranej przez systemy kształcenia, które umożliwią podejmowanie właściwej decyzji odnośnie postępowania terapeutycznego, nie jest,
jak na razie, osiągalne. Do głównych ograniczeń medycyny spersonalizowanej obecnie należy ograniczone zrozumienie molekularnego podłoża
choroby. Spowodowane jest to dużą ilość danych, które nie są jeszcze
odpowiednio zinterpretowane. Zrozumienie naukowe prawdopodobnie
pozostaje najbardziej istotnym czynnikiem ograniczającym tempo rozwoju
tej dziedziny nauki. Także pomimo, iż w obecnych czasach dostęp do
informacji jest coraz lepszy, nie ma w pełni dobrego programu do datamining, który umożliwiałyby gromadzenie, analizowanie, łączenie oraz
udostępnianie wyników uzyskanych podczas prowadzonych badań.
59
Ponadto wdrożenie nowych metod diagnostycznych w laboratoriach może
być problematyczne. Wymaga to np. dodatkowych nakładów finansowych
na szkolenia personelu w tym zakresie. Ponadto jednym z czynników
zniechęcających do szerszego wykorzystania terapii spersonalizowanej jest
niepewność inwestycyjna, jako, że wówczas leki byłyby kierowane do
mniejszej populacji, co wiązałoby się z mniejszymi obrotami. Jednak może
zostać to zrekompensowane przez zmniejszenie zawyżonych kosztów
związanych z zastosowaniem nieodpowiednich dawek leków, hospitalizacją z powodu działań niepożądanych, leczeniem osób późno zdiagnozowanych czy zwiększeniem liczby pacjentów leczonych tylko objawowo [22].
Medycyna rozwija się bardzo szybko w obecnych czasach więc
w perspektywnie 10 lat przewiduję się postęp w:
 poznaniu patomechanizmu większości znanych obecnie chorób,
w szczególności zrozumienie ich na poziomie molekularnym;
 znaczący wzrost liczby zatwierdzonych biomarkerów i ich zastosowanie w terapii;
 wdrożenie elektronicznych rejestrów medycznych (EHRs);
 większość etycznych i politycznych problemów dotyczących badań
genetycznych zostanie rozwiązanych;
 wzrost liczby nowych leków oraz badań klinicznych opartych na
farmakogenetyce;
 prognozy świadczą, iż rozwój medycyny będzie odbywał się głównie
w dziedzinie onkologii, neurologii oraz wirusologii w obszarach
nowotworów, zaburzeń neurologicznych i infekcji wirusowych;
 wzrost akceptacji komórkowych i genowych terapii [21].
Pomimo olbrzymich perspektyw medycyny personalizowanej pozostaje
ona nadal jednym z wielu sposobów terapii prowadzonej przez lekarza.
W celu jej szerszego wdrożenia niezbędne jest rozpowszechnienie wiedzy
na jej temat nie tylko wśród lekarzy i specjalistów z zakresu ochrony
zdrowia, lecz także wśród pacjentów [23].
Podziękowania
Dziękujemy serdecznie Pani Doktor Monice Paul-Samojedny za pomoc
merytoryczną oraz niezbędne wskazówki w pisaniu monografii.
Literatura
1.
2.
3.
Wysocki J. Nadchodzi era spersonalizowanej onkologii, Vol 5 (2009): Special
issue, ISSUE (Published online: 2009)
Schork N. J. Personalized medicine: Time for one-person trials, Nature
520 (2015), s. 609-611
Kalia M. Personalized oncology: Recent advances and future challenges,
Metabolism:clinical and experimental, 62(3) (2012), s. 11-14
60
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Chmara E. Medycyna spersonalizowana, Farmacja współczesna, 4 (2011),
s. 133-135
http://globocan.iarc.fr/Pages/fact_sheets_cancer.aspx [20.03.2016r.]
Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B. Sytuacja zdrowotna ludności
polskiej i jej uwarunkowania, Warszawa, Narodowy Instytut Zdrowia
Publicznego-Państwowy Zakład Higieny (2012), s. 153-169
By Mayo Clinic Staff Personalized medicine and pharmacogenomics
http://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/consumer-health/indepth/personalized-medicine/art-20044300 [20.03.2016]
Tian Q. Systems Cancer Medicine: Towards Realization of Predictive,
Preventive,Personalized, and Participatory (P4) Medicine, Journal of Internal
Medicine, 271(2), (2012) s. 111-121
Lewandowski R., Roszkowski K., Lewandowska M. A. Medycyna
personalizowana w onkologii – wizja czy realna koncepcja?, Wspólczesna
Onkologia, 15(1), (2011), s. 1
Jain K. K. Textbook of Personalized Medicine, Second Edition, (2015)
Gaciog Z. Medycyna personalizowana – nowa era diagnostyki
i farmakoterapii, Biotechnologia, 5 (2009), s.11-17
Röring M., Brummer T. Aberrant B-Raf signaling in human cancer – 10 years
from bench to bedside, Critical reviews in oncogenesis, 17 (2012), s. 97-121
Tiacci E., Trifonov V., Schiavoni G., Holmes A., Kern W., Martelli M. P.,
Pucciarini A., Bigerna B., Pacini R., Wells V. A., Sportoletti P., Pettirossi V.,
Mannucci R., Elliott O., Liso A., Ambrosetti A., Pulsoni A., Forconi F.,
Trentin L., Semenzato G., Inghirami G., Capponi M., Di Raimondo F., Patti
C., Arcaini L., Musto P., Pileri S., Haferlach C., Schnittger S., Pizzolo G., Foà
R., Farinelli L., Haferlach T., Pasqualucci L., Rabadan R., Falini B. BRAF
mutations in hairy-cell leukemia, The New England Journal of Medicine,
Research & Review, 364, (2011), s. 2305-2315
Mosse Y. P., Balis F. M., Lim M. S., Laliberte J., Voss S. D., Fox E., Bagatell
R., Weigel B., Adamson P. C., Ingle A. M., Ahern C. H., Blaney S. Efficacy
of crizotinib in children with relapsed refractory ALK-driven tumors including
anaplastic large cell lymphoma and neuroblastoma: A Children’s Oncology
Group phase I consortium study, Journal of Clinical Oncology, 30, (2012)
Camidge D. R., Bang Y. J., Kwak E. L., Iafrate A. J., Varella-Garcia M., Fox
S. B., Riely G. J., Solomon B., Ou S. H., Kim D. W., Salgia R., Fidias P.,
Engelman J. A., Gandhi L., Jänne P. A., Costa D. B., Shapiro G. I., Lorusso P.,
Ruffner K., Stephenson P., Tang Y., Wilner K., Clark J. W., Shaw A. T.
Activity and safety of crizotinib in patients with ALK-positive non-small-cell
lung cancer: updated results from a phase 1 study, Lancet Oncology, 13(10),
(2012), s. 1011-1019
THE CASE FOR PERSONALIZED MEDICINE 2014
http://www.personalizedmedicinecoalition.org/Userfiles/PMCCorporate/file/pmc_the_case_for_personalized_medicine.pdf [31.03.2016]
Hamburg M. A., Collins F. S. The path to personalized medicine, The New
England Journal of Medicine, Research & Review, (4), (2010); s. 301-4
Ross J. S. Cancer biomarkers, companion diagnostics and personalized
oncology, Biomarkers in Medicine, 5(3), (2011) s.277-279
61
19. Nyakutira C., Röshammar D., Chigutsa E., Chonzi P., Ashton M., Nhachi C.,
Masimirembwa C. High prevalence of the CYP2B6 516G->T(*6) variant and
effect on the population pharmacokinetics of efavirenz HIV/AIDS outpatients
in Zimbabwe, European Journal of Clinical Pharmacology, 64(4), (2008),
s.357-65
20. By Mayo Clinic Staff Cytochrome P450 (CYP450) tests, Definition,
http://www.mayoclinic.org/tests-procedures/cyp450-test/basics/definition/prc20013543 [20.03.2016]
21. Lewandowski R., Roszkowski K., Lewandowska M. A. Personalized medicine
in oncology: vision or realistic concept? Medycyna personalizowana
w onkologii – wizja czy realna koncepcja?, Contemporary Oncology vol 15:1,
(2011), s.1-6
22. U.S. Food and Drug Administration, Paving the Way for Personalized
Medicine: FDA’s Role in a New Era of Medical Product Development, (2013)
23. Fronczak A Medycyna personalizowana, Mity, fakty, rekomendacje Redakcja
Adam Fronczak Łódź (2016)
Kluczowy element układanki w leczeniu onkologicznym – Terapia
spersonalizowana
Streszczenie
Choroby nowotworowe stanowią poważny problem współczesnej medycyny. Pomimo
dostępnych metod leczenia, nadal stanowią jedną z najczęstszych przyczyn zgonu. W ostatnich
latach pojawiła się nowa koncepcja podejścia do pacjenta – terapia spersonalizowana. Założenia
medycyny spersonalizowanej udowadniają, iż każdy pacjent różnie reaguje na terapię, każdy
pacjent stanowi odrębne indywiduum.
W pracy zostały przedstawione statystyki dotyczące chorób nowotworowych, koncepcje medycyny spersonalizowanej, wykorzystanie medycyny spersonalizowanej w onkologii i innych
schorzeniach oraz podsumowanie w formie opisu przyszłości, a przede wszystkim potencjału tej
formy leczenia.
Słowa kluczowe: medycyna spersonalizowana, onkologia, choroby cywilizacyjne, nowe formy
leczenia
A key’s element of the puzzle in the oncological treatment
– personalized therapy
Abstract
Cancer represents a serious problem of modern medicine. Despite available treatments, continues
to constitute one of the most common causes of death. In recent years, a new concept of approach
to the patient emerged – personalized therapy. The assumptions of personalized medicine prove
that every patient responds differently to therapy, every patient is a separate individual.
The paper presents statistics on cancer, personalized medicine concepts, the use of personalized
medicine in oncology and other diseases and a summary in the form of the description of the
future, and above all the potential of this form of treatment.
Keywords: personalized medicine, oncology, civilization disease, new forms of treatment
62
Iwona Rzeszutek1
Komunikacja jako nośnik działań mobbingowych
1. Wstęp
Mobbing jest jedną z patologii związaną z relacjami interpersonalnymi
w organizacji. Jest stosunkowo nową płaszczyzną zainteresowań zarówno
w nauce, jak i w praktyce, a dotyczy funkcjonowania człowieka w miejscu
pracy. Zjawisko mobbingu jest wewnętrznie zróżnicowane i wieloaspektowe uzależnione od wielu czynników społecznych, organizacyjnych,
kulturowych i ekonomicznych. Duże znaczenie przypisuje się kwalifikacjom, umiejętnościom i pozycji organizacyjnej przełożonego oraz
relacjom interpersonalnymi osobowościowym uczestników mobbingu [1].
Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie zjawiska mobbingu i udzieleniu odpowiedzi na wybrane kwestie z nim związane, w szczególności na
znaczeniu komunikacji w procesie szykanowania pracowników. Autorka
zawarła informacje dotyczące istoty tego zjawiska, przegląd najważniejszych definicji, opis skutków zachowań mobbingowych w ujęciu ofiary
i organizacji oraz najnowsze wyniki badań nad mobbingiem w Polsce.
2. Pojęcie mobbingu
W literaturze przedmiotu istnieją różne definicje mobbingu. Samo słowo
„mobbing” pochodzi z języka angielskiego od słowa mob, które oznacza: tłum,
gawiedź, pospólstwo oraz: rzucać się na kogoś, linczować, napastować,
atakować, a także: grupowe zaczepianie, tłumne gromadzenie się [2].
Heinz Leymann określił mobbing jako terror psychiczny polegający na
pewnych, ciągle powtarzających się zachowaniach w organizacjach, skierowanych wobec jednej lub wielu osób, które w wyniku tych działań stają się
bezradne i bezbronne. Działania te zdarzają się często (co najmniej raz
w tygodniu) i trwają przez dłuższy okres czasu (co najmniej pół roku). Z uwagi
na czas trwania i częstość, maltretowanie to skutkuje zaburzeniami w sferze
psychiki, zdrowia fizycznego i funkcjonowania społecznego ofiary [3, 4].
Ujęcie socjologiczne zaproponował Dieter Zapf, który definiuje mobbing
jako „ekstremalnie stresującą sytuację w pracy będącą konsekwencją działań
podejmowanych raczej przez grupę osób niż jednostkę w stosunku do
określonej osoby” i jako „zjawisko o charakterze społecznym, które prowadzi do eskalacji konfliktu, a wraz z jego intensyfikacją do powiększa1
Uniwersytet Rzeszowski, Instytut Socjologii
63
Iwona Rzeszutek
jącej się nierównowagi sił”. Definicja Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa
i Zdrowia w Pracy określa dręczenie w miejscu pracy jako „powtarzalne,
nieuzasadnione zachowania skierowane przeciwko pracownikowi, lub grupie
pracowników, które stwarza zagrożenie jego lub ich zdrowia i bezpieczeństwa”, przy czym „nieuzasadnione zachowania to zachowania, które
świadoma i rozsądna osoba, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności,
identyfikuje jako spychające ją do roli ofiary, poniżające i naruszające jej
godność”. Zachowania takie obejmują działania pojedynczych osób lub grupy,
a także system pracy, który może być wykorzystywany jako narzędzie
poniżające pracownika. Konsekwencją takich działań są zaburzenia zdrowia
psychicznego pracownika [5].
Zgodnie z definicją zawartą w Kodeksie pracy, mobbingiem jest „działanie
lub zachowanie dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub
zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności
zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie
pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników” [6].
3. Zachowania mobbingowe
Nie ulega wątpliwości, że część badaczy skoncentrowana jest na opisywaniu przede wszystkim zachowań mobbingowych godzących w sferę
związaną z wykonywaniem obowiązków zawodowych. Działania takie to
przede wszystkim:
 zachowania zagrażające statusowi zawodowemu – polegające na
m.in. pomniejszaniu opinii, publicznym ośmieszaniu, oskarżaniuo
nieefektywną pracę,
 izolowanie – utrudnianie dostępu do środków i materiałów,
izolowanie fizyczne lub społeczne, zatajanie istotnych informacji,
 umyślne doprowadzanie do przeciążenia pracą – wywoływanie silnej
presji, ustalanie niewykonalnych terminów, zlecenie dodatkowych
zadań, utrudnianie wykonywania pracy,
 destabilizacja zawodowa – przydzielanie zadań nieistotnych do
realizacji, ciągłe upominanie, odebranie zadań samodzielnych i odpowiedzialnych, uniemożliwianie wykazania się umiejętnościami [5].
Z drugiej strony, nie należy bagatelizować również i sfery osobistej
szykanowanego pracownika, gdyż tylko takie rozumienie mobbingu
odzwierciedla skalę problemu. H. Leymann uporządkował czterdzieści pięć
działań mobbingowych (mobbing activies) i wyróżnił pięć kategorii, które
przedstawia tabela 1.
64
Tabela 1. Oddziaływania negatywne
Oddziałania
Zachowania
Utrudniające
procesy
komunikowania się
o ograniczanie lub utrudnianie ofierze możliwości
wypowiadania się,
o nagminne przerywanie wypowiedzi,
o reagowanie na wypowiedzi ofiary krzykiem i wyzwiskami,
o uporczywe krytykowanie wykonywanej pracy,
o krytykowanie życia osobistego, nękanie przez telefon,
o stosowanie gróźb ustnych i pisemnych,
o prezentowanie ofierze poniżających i obraźliwych gestów
i spojrzeń,
o stosowanie aluzji i zawoalowanej krytyki,
o unikanie wypowiedzi wprost wobec ofiary
Wpływające
negatywnie na
stosunki
społeczne
o nagminne unikanie przez przełożonego kontaktu i rozmów
z ofiarą,
o stwarzanie sytuacji braku możliwości wypowiadania się
ofiary,
o fizyczne i społeczne izolowanie ofiary poprzez
umieszczanie w osobnym pokoju z zakazem
komunikowania się z innymi osobami i jednoczesnym
zakazem kontaktowania się pracownikom z izolowaną
osobą,
o ostentacyjne ignorowanie i lekceważenie osoby,
o traktowanie ofiary „jak powietrze”
Naruszające
wizerunek
ofiary
o obmawianie,
o rozsiewanie plotek,
o ośmieszanie,
o sugerowanie zaburzeń psychicznych,
o kierowanie na badania psychiatryczne,
o żartowanie z życia prywatnego,
o parodiowanie sposobu chodzenia, mówienia, gestów ofiary,
o atakowanie poglądów politycznych lub przekonań
religijnych,
o wyśmiewanie i atakowanie ofiary z uwagi na jej
narodowość,
o obrażanie słowne w postaci wulgarnych przezwisk lub
innych upokarzających wyrażeń,
o wyśmiewanie niepełnosprawności lub kalectwa,
o insynuacje o charakterze seksualnym,
o składanie propozycji seksualnych, zaloty
65
Iwona Rzeszutek
Uderzające
w pozycję
zawodową
ofiary
o wymuszanie wykonywania zadań naruszających godność
osobistą,
o nie przydzielanie ofierze żadnych zadań do realizacji,
o kwestionowanie podejmowanych przez ofiarę decyzji,
o przydzielanie zadań bezsensownych, zbędnych, poniżej
kwalifikacji i kompetencji,
o przydzielanie zadań zbyt trudnych, przerastających
kompetencje i możliwości ofiary,
o zarzucanie ofiarę nowymi zadaniami, bez podania
terminów i ilości jej wykonania,
o ostentacyjne odbieranie zadań przekazanych do
realizowania celem wykazania jej niekompetencji,
o wydawanie absurdalnych i sprzecznych poleceń
Uderzające
w zdrowie
ofiary
o zlecanie prac szkodliwych dla zdrowia,
o przekraczających możliwości fizyczne ofiary i bez
zapewnienia odpowiednich zabezpieczeń,
o groźby użycia siły fizycznej,
o znęcanie się fizyczne,
o stosowanie przemocy fizycznej o nieznacznym nasileniu,
o działania o podłożu seksualnym,
o wykorzystywanie seksualne,
o przyczynianie się do powstawania strat materialnych
i pokrywania tych strat przez ofiarę,
o wyrządzanie szkód psychicznych w miejscu pracy lub
miejscu zamieszkania ofiary
Źródło: Opracowanie własne [1]
Wymienione w tabeli zachowania nie są jednorazowym aktem, ale
ciągiem zdarzeń, rozciągniętym w czasie. O doświadczaniu przez ofiarę
mobbingu można mówić wówczas, gdy zachowania wymienione w tabeli 1
trwają minimum sześć miesięcy oraz zdarzają się w tym okresie co najmniej raz w tygodniu.
4. Skutki mobbingu
Zachowania mobbingowe powodują wiele szkód zarówno w życiu
zawodowym jak i osobistym pracownika, komplikują współpracę w organizacji i wpływają na kulturę i zachowania całego społeczeństwa. Ze względu
na podmiot doświadczający skutków mobbingu można wyróżnić cztery
podstawowe kategorie:
Ofiara mobbingu. Publiczne podważanie kompetencji i kwalifikacji
pracownika może z czasem wywołać syndrom wyuczonej bezradności,
wypalenia zawodowego, stresu pourazowego, możliwość popełniania błędów,
66
niedotrzymywania terminów i podejmowania niewłaściwych decyzji. Życie
w ciągłym stresie powoduje komplikacje zarówno somatyczne jak
i psychiczne. Występuje pogorszenie stanu zdrowia, ciągłe absencje, narażanie
na wypadki przy pracy, niepełnosprawność, depresja, próby samobójcze,
popadanie w nałogi. Osoba doświadczająca szykanowania odczuwa spadek
motywacji i zaangażowania w pracę, co doprowadza do zmniejszenia
efektywności i osiągnięć zawodowych. Ofiara ponosi również szkody
finansowe: niezawiniona utrata premii lub wynagrodzenia, degradacja
stanowiska, utrata pracy, bezrobocie, koszty sądowe procesu z pracodawcą,
koszty leczenia chorób będących następstwem mobbingu.
Rodzina ofiary mobbingu. Cierpienia fizyczne i psychiczne pracownika
są przenoszone na grunt rodzinny w wyniku czego cierpi cała rodzina. Razem
przeżywają złość, bezsilność, żal, bezradność, a z czasem złość na ofiarę
z powodu jej ciągłego żalenia się. Ofiara nie wykonuje swoich ról
społecznych, nie sprawdza się jako rodzic, zaniedbuje dzieci, nie stwarza
odpowiedniego poczucia bezpieczeństwa, gdyż sama go nie odczuwa.
Organizacja. Pojawiają się koszty związane z procesowaniem, wypłatą
odszkodowań, spada zaufanie do kierownictwa, obniża się wydajność
mobbingowanego pracownika, rosną straty spowodowane absencją.
Dodatkowe konsekwencje dotyczą: naruszenia lub zmiany wizerunku firmy,
zaburzenia relacji interpersonalnych osób szykanowanych z klientami firmy,
fluktuacja personelu i koszty rekrutacji. W organizacji tworzy się kultura
organizacyjna niesprzyjająca twórczej, kreatywnej i efektywnej pracy, obniża
się morale i motywacja pracowników będących świadkami działań
mobbingowych.
Społeczeństwo. W wyniku odejścia z pracy całe społeczeństwo finansuje
przyspieszone emerytury osób mobbingowanych, wzrastają koszty świadczeń
zdrowotnych i ubezpieczeń społecznych, wzrasta bezrobocie, upowszechniają
się postawy krytyczne wobec istniejącego ładu społecznego, narasta agresja
wobec każdej władzy i bierny opór wobec niej [1, 7].
5. Mobbing jako rezultat zakłóceń w komunikacji
Skuteczna komunikacja jest złożonym procesem i wymaga od rozmówców
między innymi wiedzy, dobrych chęci, pozytywnego nastawienia, a przede
wszystkim kompetencji komunikacyjnych. Niejednokrotnie mobber,aby
zastosować przemoc wobec ofiary używa techniki niedomównień. Jednym
z instrumentów może być także plotka, której celem jest pozbawienie
autonomiczności i wiarygodności pracownika. Plotka to zarzuty stawiane
innemu człowiekowi nie poparte żadną argumentacją, bądź dowodami.
Najczęściej pogrążany w ten sposób człowiek traci wiarę w siebie, a częste
powtarzanie nieprawdziwych informacji na jego temat rozpoczyna proces
67
Iwona Rzeszutek
dehumanizacji, który na zawsze pozostawia ślad w psychice, a otoczenie
zaczyna postrzegać daną osobę w zupełnie innym świetle. W celu pogrążenia
mobbingowanej osoby stosuje się oszczerstwa, kłamstwa i niedopowiedzenia
o nieżyczliwym zabarwieniu, komunikowane w taki sposób, by ofiara się
o nich dowiedziała, ale nie mogła się przed nimi bronić. W efekcie autorytet
i kompetencje pracownika zostają podważone.
W organizacji najczęściej mobberem jest osoba będąca wyżej w hierarchii
zawodowej od swojej ofiary, reprezentująca poniższe cechy osobowościowe:
 osobowość autorytarna: słaba psychicznie, bezwzględna, arogancka
w postawie i zachowaniu, pozbawiona zdolności empatii, podnosząca
swoją pozycję opierając się na znajomościach, z wyolbrzymionym
poczuciem własnej wartości;
 osobowość narcystyczna: zawistna, egocentryczna, megalomańska,
pozbawiona zdolności empatii, pragnąca pochwał i aprobaty.
Osoby o takich cechach będą stosowały manipulację, jako środek do
osiągnięcia swoich celów, z czasem zamieniający się w szantaż emocjonalny.
Ofiara poddana manipulacji otaczana jest mgłą niedomówień, na początku
usypiana jest jej czujność i następuje stopniowe szantażowanie emocjonalne.
Szantażysta stosuje odwoływanie się do lęku (fear) przed utratą zatrudnienia,
poczucia odpowiedzialności (obligation) za niezrealizowanie zadania zgodnie
z (nierealnymi) zaleceniami i poczucia winy (guilt) z powodu niemożności
jego zrealizowania. Mobbingowany pracownik dopiero po jakimś czasie
orientuje się, że znalazł się w niekorzystnej dla siebie sytuacji [3].
Kolejną możliwą przyczyną powstawania zjawiska mobbingu w miejscu
pracy mogą być przeszkody komunikacyjne, powodujące niezrozumienie
przekazu między nadawcą, a odbiorcą. Przeszkody te negatywnie wpływają na
proces porozumiewania się zarówno w komunikowaniu interpersonalnym oraz
organizacyjnym. Mogą wystąpić: różnice w postrzeganiu(każdy z uczestników
procesu posiada inną percepcję postrzegania zjawiska), różnice językowe
(słowa bądź symbole mają różne znaczenie dla nadawcy i odbiorcy
komunikatu), szum (czynniki zewnętrzne, mogące mieć wpływ na komunikat),
emocje (gniew, lęk, nienawiść, zazdrość, miłość, odruchy obronne czy
zakłopotanie), niezgodne komunikaty werbalne i niewerbalne (mowa ciała),
nieufność wobec nadawcy przekazu. W komunikowaniu organizacyjnym
podczas procesu komunikowania symbole słowne i wizualne opisujące
rzeczywistość mogą być nieprecyzyjne i dla odbiorcy komunikatu mogą
oznaczać zupełnie coś innego niż dla nadawcy. Ponadto w momencie
otrzymania komunikatu każdy odbiorca w indywidualny sposób go
interpretuje, wykorzystując do tej czynności swoje władne doświadczenia,
przeżycia i emocje [8, 9]. Zdarza się również brak umiejętności słuchania
partnera i skupianie swojej uwagi na próbie intencji osoby mówiącej bez
przyjęcia założenia, że wie co dana osoba chce powiedzieć. I wreszcie
68
bariery związane z manipulowaniem informacjami (celowe i świadome
fałszowanie, zniekształcanie i wstrzymywanie informacji), przeładowanie
informacyjne (dostarczanie odbiorcy za dużo szczegółowych informacji, na
które nie jest on w stanie odpowiednio zareagować). Proces komunikowania jest utrudniony, bądź niemożliwy w przypadku, gdy nadawca
i odbiorca komunikatu pochodzą z różnych kultur (subkultur) [8, 10].
Każda z tych przeszkód w znaczny sposób będzie wpływała na
komunikat zniekształcając go. Ważne wydają się zarówno czynniki
wewnętrzne (zmysły, percepcja, wrażliwość, doświadczenie, oczekiwania
człowieka), jak i czynniki zewnętrzne (tzw. szum, czyli zakłócenia
spowodowane niezależnie od woli nadawcy i odbiorcy komunikatu;
dźwięki, wadliwość sprzętu). Pomimo usilnych starań nadawcy zawsze
istnieje możliwość niezrozumienia komunikatu przez odbiorcę co może
stanowić przyczynek do odczuć mobbingowych.
6. Mobbing w Polsce
Grupy zawodowe najbardziej zagrożone terrorem psychicznym w środowisku pracy to:
 administracja publiczna i służby mundurowe (14%);
 edukacja, służba zdrowia (12%);
 hotelarstwo, gastronomia (12%);
 transport, komunikacja (12%);
 handel (hurtowy i detaliczny (9%);
 nieruchomości (7%);
 przemysł wytwórczy, górnictwo (6%);
 budownictwo (5%);
 usługi finansowe (5%) [3].
Na podstawie najnowszego badania Szykany w miejscu pracy nr 109/2014,
przeprowadzonego przez Centrum Badania Opinii Publicznej na próbie
badawczej 1 074 w dniach 8-14 maja 2014 roku, przy pomocy wywiadów
bezpośrednich (face to face), wspomaganych komputerowo (CAPI) wśród
dorosłych mieszkańców Polski, stwierdzono, że blisko co czwarty zatrudniony
(24%) deklarował, że w jego miejscu pracy zdarzały się przypadki
szykanowania przez przełożonych, a prawie co piąty (17%) mówił
o szykanach ze strony koleżanek lub kolegów. W sumie 28% ankietowanych
przyznało, że w ich miejscu pracy pracownicy byli szykanowani przez
przełożonych lub innych współpracowników, w tym 8% mówiło o częstym
występowaniu tego typu zachowań. Dodatkowo, niemal jedna piąta
ankietowanych (19%) w ciągu ostatnich pięciu lat była szykanowana przez
swoich przełożonych bądź innych współpracowników, przy czym 5%
respondentów doświadczało tego często. Mając do wyboru różne działania,
69
Iwona Rzeszutek
ankietowani najczęściej wskazywali na odmawianie wzięcia urlopu,
niepozwalanie na korzystanie ze zwolnienia lekarskiego (15%). Zgodnie
z raportem, odpowiedzi ewidentnie wskazujące na mobbing to:
 powierzanie zadań, do wykonania których nie byli przygotowani, a ich
realizację skrytykowano (14%);
 straszenie lub szantażowanie zwolnieniem z pracy (13%);
 złośliwe uwagi, docinki, niewybredne żarty ze strony przełożonych
(13%);
 zmuszanie do zostawania po godzinach, mimo że nie było to konieczne
lub nie zapłacono za tę pracę (12%);
 bezzasadne pozbawianie nagrody lub premii (10%).
Zgodnie z raportem, ciągu ostatnich pięciu lat ofiarą jakichkolwiek szykan
padło w sumie 43% ankietowanych czynnych zawodowo [11].
Skala narażania polskich pracowników na akty przemocy psychicznej
w miejscu pracy jest wysoka. Ciągle jeszcze brakuje odpowiednich zmian
w sposobie myślenia kadry zarządzającej, mającej chronić dobro
pracowników. Społeczeństwo nie zdaje sobie sprawy ze skutków społecznych
i ekonomicznych wynikających z działań mobbingowych, a pracownik nie zna
swoich praw i sposobów radzenia z toksycznym współpracownikiem.
7. Zakończenie
Najskuteczniejszą formą zwalczania mobbingu w organizacji jest
właściwe zarządzanie personelem, polegające na odpowiedniej polityce
i stosowaniu procedur rekrutacji oraz awansów pracowników, kadry
zarządzającej, a także przeprowadzaniu szkoleń i umożliwianiu doskonalenia zawodowego. Kadra kierownicza powinna być starannie dobierana
według testów wykluczających cechy osobowościowe mobbera. Kultura
organizacji powinna być skierowana na: otwartość, jawność, możliwość
swobodnego wypowiadania się i prawo do krytyki. Klimat panujący
w organizacji powinien eliminować poczucie lęku wśród personelu.
Szczególną rolę przypisuje się kierownikom, którzy powinni być
kompetentni, posiadający wiedzę z zakresu zarządzania konfliktem,
posiadać umiejętność właściwego, konstruktywnego wyrażania krytyki
oraz pochwał. Pracownicy powinni znać podział kompetencji i zadań
w organizacji, system zasad wynagradzania, system awansów, zasad
i sposobów podejmowania decyzji. W organizacji panuje atmosfera
wzajemnego szacunku i poszanowania pracy innych, a struktury
nieformalne mają charakter pozytywny; tworzone są grupy zadaniowe
i koleżeńskie. Ważnym zadaniem naczelnej kadry kierowniczej jest
opracowanie programu działań antymobbingowych, który powinien
zawierać działania zapobiegające wystąpieniu mobbingu w organizacji oraz
70
działania konieczne w sytuacjach stwierdzenia jego występowania. Dla
wszystkich pracowników należy organizować wykłady i konferencje na
temat mobbingu, celem przybliżenia tego zjawiska, a przede wszystkim
o możliwościach jego przeciwdziałania z podaniem przykładów konkretnych
sytuacji i sposobach ich rozwiązania [1].
Należy również odchodzić od administracyjnego modelu zarządzania na
rzecz modelu zarządzania zasobami ludzkimi, którego filozofią jest tzw.
marketing personalny. Szansą na zmianę kierowania ludźmi może być
również zmiana mentalności samych pracodawców oraz uświadomienie
sobie, że dobre traktowanie pracownika przynosi korzyści nie tylko
pracownikowi, ale również i pracodawcy.
Literatura
Bechowska-Gebhard A., Stalewski T. Mobbing, Patologia zarządzania
personelem, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004
2. Bylok F., Robak E. (red.) Zachowania ludzi w organizacji. Wybrane
zagadnienia, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2009
3. Kokot A. Mobbing zagrożenie życia zawodowego pracownika, Wydawnictwo
Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2011
4. Yildirim A., Yildirim D. Mobbing in the workplace by peers and managers:
mobbing experienced by nurses working in healthcare facilities in Turkey and
its effect on nurses, Journal of clinical nursing, 2007, nr 16: 1444-1453
5. Merecz D., Mościcka A., Drabek M. Mobbing w środowisku pracy.
Charakterystyka zjawiska, jego konsekwencje, aspekty prawne i sposoby
przeciwdziałania, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2005
6. Art. 94(3) § 2 Kodeksu pracy, Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. (tekst
ujednolicony Dz.U. 2014 poz. 1502)
7. Sansone R. A., Sansone L. A. Workplace Bullying: A Tale of Adverse
Consequences, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4382139/
(dostęp dnia 06.06.2016)
8. Leigh R. Main Barriers to Communication,
http://smallbusiness.chron.com/main-barriers-communication-3051.html
(dostęp dnia 06.06.2016)
9. Piątkowski K., Świątkowski M. Kierowanie zespołami ludzi, Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000
10. Sobkowiak B. Komunikowanie społeczne, [w]: Dobek-Ostrowska B. (red.),
Współczesne systemy komunikowania, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 1997
11. Raport z badań nr 109/2014, Szykany w miejscu pracy, CBOP Warszawa 2014
1.
71
Iwona Rzeszutek
Streszczenie
Mobbing jest jedną z patologii związaną z relacjami interpersonalnymi w organizacji. Jest
stosunkowo nową płaszczyzną zainteresowań zarówno w nauce, jak i w praktyce, a dotyczy
funkcjonowania człowieka w miejscu pracy. Zjawisko mobbingu jest wewnętrznie zróżnicowane
i wieloaspektowe uzależnione od wielu czynników społecznych, organizacyjnych, kulturowych
i ekonomicznych. Duże znaczenie przypisuje się kwalifikacjom, umiejętnościom i pozycji
organizacyjnej przełożonego oraz relacjom interpersonalnym i osobowościowym uczestników
mobbingu. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie zjawiska mobbingu i udzieleniu odpowiedzi
na wybrane kwestie z nim związane, w szczególności na znaczeniu komunikacji w procesie
szykanowania pracowników. Autorka zawarła informacje dotyczące istoty tego zjawiska,
przegląd najważniejszych definicji, opis skutków zachowań mobbingowych w ujęciu ofiary
i organizacji oraz najnowsze wyniki badań nad mobbingiem w Polsce.
Słowa kluczowe: mobbing, komunikacja, zarządzanie
Communications as a form of mobbing
Abstract
Mobbing is one of the pathologies associated with interpersonal relations in the organization. It is
a relatively new plane interests as science as practice, and applies to human functioning in the
workplace. Mobbing is internally diverse and multi-faceted depends on many factors, social,
organizational, cultural and economic. Of great importance is attributed to the qualifications,
skills and position of superior organizational and interpersonal relations and personality
of participants bullying. This article aims to bring the phenomenon of bullying and answer
on selected issues associated with it, in particular on the importance of communication in the
process of harassment employees. The author concluded the information on the nature of this
phenomenon, an overview of the most important definitions, explanation of the effects of
mobbing behaviour in terms of the victim and the organization and the latest results of research
on bullying in Poland.
Keywords: mobbing, communications, management
72
Dominik Borawski1
Konformizm a kompetencje społeczne
i zadowolenie z relacji interpersonalnych
1. Wprowadzenie teoretyczne
Konformizm i jego konsekwencje analizowane z perspektywy interesu
grupowego (np. narodu, społeczeństwa, gatunku) przedstawiają się diametralnie odmiennie niż wtedy, gdy rozpatrywane są z perspektywy interesu
jednostki.
W przypadku perspektywy grupowej sprawa wydaje się być dosyć jasna
i klarowna. Przykładowo w wielu koncepcjach socjologicznych przyjmuje się,
że konformizm polegający na dopasowaniu opinii, zachowań i poglądów
jednostki do grupy zapewnia porządek społeczny i aksjonormatywny ład oraz
pozwala uniknąć zbyt daleko posuniętego relatywizmu wartości, który mógłby
doprowadzić do chaosu i anarchii w społeczeństwie [1]. W ramach tej
interpretacji uznaje się, że grupy nie mogłyby sprawnie funkcjonować bez
sporej dozy konformizmu ze strony swoich członków [2] który to konformizm
rozumiany jest wówczas jako każde zachowanie zgodne z jej normami [3],
natomiast zachowania zbytnio od nich odbiegające stygmatyzowane są jako
przejawy dewiacji. Nadrzędnym celem egzekwowanego za pomocą złożonego
systemu kontroli społecznej konformizmu jest bezpieczeństwo rozumiane
w skali makro, nawet jeśli w praktyce wiązałoby się to z odsunięciem wolności
jednostki na dalszy plan [4]. W inspirowanej biologią psychologii ewolucyjnej
przyjmuje się jeszcze szerszy punkt widzenia, zgodnie z którym konformizm
jest koniecznym mechanizmem, który zapewnia większą jednorodność
gatunku, co ma bezpośrednie przełożenie na podniesienie prawdopodobieństwa jego przetrwania [5]. Sprawa się komplikuje, wraz z przyjęciem
perspektywy jednostki. Konformizm jest wówczas kojarzony z jednej strony
z groźbą utraty indywidualnego rysu, podmiotowości i wolności [6], z drugiej
zaś, z popularnym sposobem redukowania niepewności i uproszczenia
procesów decyzyjnych bądź zyskania poczucia bezpieczeństwa i akceptacji
innych [7]. Pojawia się jednak poważna wątpliwość, czy aby na pewno
konformizm umożliwia na dłuższą metę budowanie satysfakcjonujących
relacji interpersonalnych.
1
[email protected], Zakład Psychologii Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu
Rzeszowskiego, http://www.ur.edu.pl/wydzialy/pedagogiczny
73
Dominik Borawski
1.1. Motywy formowania się postawy konformistycznej
Popularna definicja głosi, że konformizm ma miejsce wówczas gdy
zachodzi zmiana globalnie rozumianej postawy jednostki (bądź jej
poszczególnych komponentów afektywnych, poznawczych czy behawioralnych) na skutek realnego bądź wyobrażonego wpływu innych ludzi [8].
Psychologia społeczna wyróżnia dwa główne motywy, które kierują
powstawaniem takiej zmiany. Pierwszy nazywany informacyjnym
konformizmem związany jest z chęcią zyskania trafnego oglądu rzeczywistości
w sytuacji gdy jednostka nie ma wystarczającej ilości informacji, bądź jest
niepewna co do trafności i rzetelności posiadanej wiedzy. Przyjęcie stanowiska
bądź poglądów innych osób pełni wówczas rolę heurystyki, zwiększającej
prawdopodobieństwo podjęcia właściwych decyzji bądź zachowań
społecznych, co określa się mianem pozyskiwania społecznego dowodu
słuszności [9]. Informacyjna wartość wiedzy i zachowan innych ludzi wzrasta
w sytuacjach izolacji jednostki, bądź wytrącenia jej z rytmu codzienności, co
ma miejsca np. w działalności sekt [10], ale także w sytuacjach nowych bądź
złożonych i wieloznacznych [11]. Korzystanie z tego typu wskazówek
zewnętrznych obarczone jest oczywistym ryzykiem popełnienia błędu.
Przykładowo w badaniach amerykańskich wykazano, że ilość spożywanego
alkoholu przez studentów koreluje z przewidywaną ilością spożywania go
przez innych studentów [12]. Problemem w tym przypadku jest jednak fakt
powszechnego występowania błędu przeszacowywania w estymacji
spożywania alkoholu przez innych [13].
Drugi motyw nazywany konformizmem normatywnym związany jest
z dążeniem do uzyskania aprobaty społecznej oraz uniknięcia negatywnej
stygmatyzacji bądź wykluczenia z danej zbiorowości [14]. Zdaniem Grzelaka
i Nowaka konformizm jest jednym z najlepszych sposobów zaspokojenia
potrzeby wsparcia społecznego, będącej niezwykle silnym i elementarnym
motywem społecznym. Istnieją przekonujące dane sugerujące, że tego rodzaju
dopasowanie ma często charakter nieświadomy i jako automatyczny
mechanizm tzw. mimikry zachowań towarzyszy procesom budowania relacji
interpersonalnych [16]. Akceptacja ze strony otoczenia jest również
traktowana jako jedna z bardziej znaczących nagród w uczeniu się opartym na
systemie wzmocnień [17]. Najbardziej znaną ilustracją konformizmu
normatywnego uchwyconego w laboratorium są eksperymenty Solomona
Ascha [18] w których proszono uczestników o wskazanie który z trzech
odcinków różnej długości eksponowanych na jednej planszy jest równy
odcinkowi eksponowanemu na planszy drugiej. W grupie kontrolnej (ocena
dokonywana w samotności) 95% uczestników prawidłowo dopasowało
wszystkie 12 par linii. W grupach eksperymentalnych (ocena dokonywana
w obecności innych osób) sytuacja wyglądała zupełnie inaczej – aż 76%
74
Konformizm a kompetencje społeczne i zadowolenie z relacji interpersonalnych
badanych przynajmniej raz zgodziła się z błędną (i podawaną celowo na
prośbę eksperymentatora) opinią większości. Badania z zakresu neuroobrazowania pracy mózgu w pewien sposób wyjaśniają ten mechanizm
dopasowania wskazując, że w sytuacji odmienności poglądu własnego od
opinii większości, stymulowane są te części mózgu (usytuowane w tzw.
rostralnej części przedniego zakrętu kory obręczy), które uaktywniają się
w czasie zaistnienia konfliktów [19].
1.2. Konformizm sytuacyjny i dyspozycyjny
Konformizm można również rozpatrywać w kategoriach sytuacyjnych
bądź dyspozycyjnych. Przykładowo w licznych replikacjach eksperymentu
Ascha wykazano, że do sytuacyjnych czynników które nasilały zachowania
konformistyczne należą wielkość grupy, aktywizacja normy opisowej bądź
nakazowej [20], poczucie przynależności i wzajemna współzależność
członków grupy czy konieczność publicznego udzielania odpowiedzi [7].
W prezentowanych badaniach własnych bardziej interesuje jednak autora
tego tekstu konformizm rozumiany jako swego rodzaju predyspozycja
wynikająca z układu cech osobowości bądź charakterystycznych właściwości w zakresie przetwarzania informacji.
W badaniach nad wpływem społecznym wykazano, że to osoby z niską
samooceną oraz wysokim poziomem lęku społecznego, zwłaszcza
związanego z antycypowaną krytyką ze strony innych częściej wpadają
w pułapkę bezrefleksyjnego internalizowania norm czy ulegania presji
grupowej w sytuacjach decyzyjnych [21, 22]. Biorąc pod uwagę motyw
normatywnego dopasowania dość oczywistym korelatem konformizmu jest
również potrzeba aprobaty społecznej. Okazuje się, że rozmówcy chrakteryzujący się jej wysokim poziomem wykazują się szczególną troską
o dopasowanie stylu komunikacji, włącznie ze tonem głosu, do swoich
interlokutorów [23]. Według niektórych badaczy [24] konformizm
koresponduje również z kolektywizmem rozumianym jako tendencja do
spostrzegania i opisywania siebie za pomocą kategorii wspólnotowych tj.
przez pryzmat związków z innymi bądź przynależności do określonych
grup. Trafimow i Finlay [25] twierdzą, że osoby postrzegające się przez
pryzmat kategorii kolektywistycznych podejmują decyzje kierując się
przede wszystkim odczuciami i opiniami innych, podczas gdy osoby
opisujące się za pomocą kategorii indywidualnych odważnie deklarują
własne, nawet niepopularne poglądy. Konformizm wydaje się również
korespondować z wysokim poziomem samoobserwacji kontrolującej [7]
charakteryzującej się silną koncentracją jednostki na ocenie adekwatności
swojego zachowania do sytuacji społecznej i stopnia jego dopasowania do
zachowania otoczenia [26, 27].
75
Dominik Borawski
Charakterystyczny dla konformizmu motyw dopasowania do otoczenia
badacze wiążą nie tylko z właściwościami osobowościowymi, ale również
stricte poznawczymi. Crutchfield [28] sugerował w swoich doniesieniach,
że konformizm koreluje dodatnio ze sztywnością myślenia, z kolei inni
badacze wiązali konformizm z wyższym poziomem potrzeby strukturyzacji
zachowań [29], a także z zależnością od pola rozumianą jako styl
poznawczy, w zakresie którego istnieje tendencja do poszukiwania
odniesień zewnętrznych jako decydujących wskazówek postrzegania,
w tym również określania swoich odczuć i sądów [30].
Warto również wspomnieć o osobowości zależnej jako zespole klinicznym, który opisuje skrajną zgeneralizowaną uległość wobec innych, mającą
związek z nasilonym dyskomfortem w sytuacji pozbawienia zewnętrznych
dyrektyw ustalających kierunek decyzji i zachowań jednostki nim
dotkniętej [31].
1.3. Postawa konformistyczna wg Popka
Na osobowościowe uwarunkowania konformizmu wskazuje również
Popek [32]. W popularnej koncepcji twórczości autor ten traktuje konformizm jako charakterologiczny składnik postawy odtwórczej i określa go za
pomocą następujących cech: zależność, pasywność, stereotypowość, uległość,
słabość, lękliwość, uległość, niesamodzielność, niezorganizowanie wewnętrzne, nadmierne zahamowanie, defensywność, niska wytrwałość,
nieodpowiedzialność, brak krytycyzmu, nietolerancja, niskie poczucie
wartości,ja" [33]. Dla porównania nonkonformizm rozumiany w ramach tej
koncepcji jako składnik postawy twórczej określony został za pomocą
kontrastujących właściwości: niezależność, aktywność, elastyczność adaptacyjna, oryginalność, konsekwencja, odwaga, dominatywność, samodzielność,
samoorganizacja, spontaniczność, wytrwałość, samokrytycyzm, tolerancyjność
czy wysokie poczucie wartości „ja” [33].
1.3.1. Struktura konformizmu dyspozycyjnego
Bernacka [34] dokonała wnikliwej analizy czynnikowej osobowościowego konformizmu w ujęciu Popka (i mierzonego za pomocą stworzonego
przez niego kwestionariusza KANH). Autorka wyodrębniła trzy składowe
konformizmu dyspozycyjnego. Pierwszy czynnik określany przez autorkę
mianem czynnika aktywacji osobowościowej ma największy udział
w zmienności wyników (wyjaśnia 26% wariancji) a najistotniejsze dla
niego cechy to: niskie poczucie wartości Ja, zahamowanie, lękliwość
a w dalszej kolejności pasywność, defensywność, podporządkowanie
i sztywność adaptacyjna. Czynnik drugi – nazwany czynnikiem obronności
poznawczej konstytuują nietolerancja oraz brak krytycyzmu, które skła-
76
niają osoby konformistyczne do funkcjonowania obronnego, wyrażającego
się przede wszystkim chęcią unikania rozbieżności poznawczych. Czynnik
trzeci – realizacyjny – obejmuje pięć cech, z których najbardziej charakterystyczna i najważniejsza ze względu na wartość ładunku jest uległość.
Jak rozumieć strukturę konformizmu nakreśloną przez autorkę?
Zdaniem Bernackiej kluczowe dla funkcjonowania osób konformistycznych jest poczucie niższości, które prowadzi do preferowania stałych
i dobrze znanych bodźców środowiskowych i rutynowych działań
a w konsekwencji do pasywności i zewnątrzsterowności [34]. Konformizm
dyspozycyjny opisywany przez Popka i Bernacką (a przyjęty jako
operacjonalizacja w prezentowanych badaniach) zdecydowanie różni się od
sytuacyjnego i odnosi się do trwałej tendencji do uległości wobec grupy
przy jednoczesnej rezygnacji z własnego indywidualizmu. Łukaszewski
tego rodzaju postawę określa mianem hiperkonformizmu [6].
2. Konformizm dyspozycyjny a funkcjonowanie społeczne
– problematyka badań własnych
Prezentowane badania własne miały na celu ustalenie związków pomiędzy
postawą konformistyczną a funkcjonowaniem społecznym wyrażającym się
korzystaniem z kompetencji społecznych (z uwzględnieniem empatii) oraz
zadowoleniem z relacji interpersonalnych vs poczuciem osamotnienia. Jak
sygnalizowano wcześniej jednym z powodów zachowań i postaw
konformistycznych jest chęć uniknięcia dezaprobaty i ostracyzmu ze strony
grupy. Istnieją przesłanki, by sądzić, że w przypadku konformizmu
dyspozycyjnego wynikające z niskiej samooceny duże nasilenie lęku i motywu
aprobaty społecznej nie sprzyja zarówno nabywaniu jak i efektywnemu
korzystaniu z mechanizmów psychologicznych umożliwiających budowanie
satysfakcjonujących relacji interpersonalnych. W badaniach zespołu Popka
stwierdzono, że osoby odtwórcze (a odtwórczość w tym wypadku była
rozumiana jako połączenie osobowościowego konformizmu z myśleniem
heurystycznym) wiąże się z niższym poziomem kompetencji społecznych
związanych z asertywnością i funkcjonowaniem w sytuacjach ekspozycji
społecznej [35, 36]. Celem badań własnych poza replikacją tych wyników było
również znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy konformizm koresponduje
z niższym poziomem kompetencji warunkujących efektywność w budowaniu
relacji intymnych, empatią oraz poczuciem osamotnienia jako swoistym
bilansem afektywnym funkcjonowania w relacjach interpersonalnych.
Postawiono następujące hipotezy:
H1: Im wyższy poziom konformizmu tym niższy poziom kompetencji
społecznych.
77
Dominik Borawski
Hipotezę 1 oparto na wspomnianych już danych zgromadzonych przez
Małkiewicz i Piskozuba [36]. Przewidywano, że konformizm koresponduje
z niskim poziomem kompetencji społecznych warunkujących efektywność
w sytuacjach ekspozycji społecznej oraz kompetencjami związanymi
z asertywną komunikacją. Analogicznej zależności oczekiwano również
w zakresie kompetencji związanych z budowaniem relacji intymnych
(mimo, że badania nad korelatami postawy odtwórczej tego nie wykazały),
gdyż zakładano, że niska samoocena oraz silna koncentracja na potrzebie
aprobaty społecznej stanowią przeszkodę w budowaniu intymnych relacji
symetrycznych opartych zazwyczaj na otwartości i szczerości zaangażowanych w nie partnerów.
H2: Im wyższy poziom konformizmu tym niższy poziom empatii.
Drugi czynnik postawy konformistycznej wskazany przez Bernacką
a związany z obronnością poznawczą, nietolerancją oraz chęcią unikania
rozbieżności poznawczych pozwala przewidywać istnienie negatywnej
zależności (korelacji ujemnej) konformizmu z empatią.
H3: Im wyższy poziom konformizmu tym wyższy poziom poczucia
osamotnienia (niższy poziom zadowolenia z relacji interpersonalnych).
H4: Konformizm jest istotnym predyktorem poczucia osamotnienia
(przy uwzględnieniu w modelu predykcyjnym również kompetencji
społecznych i empatii).
Hipotezy 3 i 4 opierają się na założeniu, że niska samoocena która
okazuje się być że główną składową postawy konformistycznej, nie
koresponduje z satysfakcjonującymi związkami z ludźmi [37].
3. Osoby badane i procedura badawcza
W celu weryfikacji przedstawionych wyżej hipotez przeprowadzono
badania, którymi objęto studentów uczelni lubelskich (Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jan Pawła II, Uniwersytetu Marie-Curie Skłodowskiej i Akademii Medycznej). Badania polegały na indywidualnym
wypełnieniu zestawu czterech kwestionariuszy psychologicznych. Każdy
z badanych został poinformowany o naukowym charakterze badań i ich
anonimowości.
Otrzymano zwrot 120 arkuszy badawczych z czego 68 od kobiet (57%)
a 52 od mężczyzn (43%).
W celu pomiaru zmiennej niezależnej tj. rozumianego w kategoriach
dyspozycji osobowościowej konformizmu, zastosowano skalę K pochodzącą z Kwestionariusza Twórczego Zachowania S. Popka [34]. Pełna
wersję narzędzia tworzą cztery podskale (zawierające w sumie 60 itemów),
z których skala nonkonformizmu (N) i skala zachowania heurystycznego
(H) skupiają te właściwości wewnętrzne, które są przypisywane przez
78
badaczy ludziom twórczym, natomiast skala konformizmu (K) i zachowania algorytmicznego (A) – poziom zachowań odtwórczych. KANH
spełnia podstawowe wymagania psychometryczne [35](Bernacka, 2005).
Do pomiaru kompetencji społecznych zastosowano Kwestionariusz
Kompetencji Społecznych (KKS) A. Matczak [39] oraz Indeks Reaktywności Emocjonalnej (IRI) mierzący poziom empatii. KKS zawiera 90
pozycji, z czego 60 to pozycje diagnostyczne (dotyczące umiejętności
społecznych), a 30 – niediagnostyczne (dotyczące umiejętności niespołecznych). Pozycje diagnostyczne składają się na trzy czynnikowe skale:
IN – kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach
intymnych; ES – kompetencje warunkujące efektywność zachowań w sytuacjach ekspozycji społecznej; A – kompetencje warunkujące efektywność
zachowań w sytuacjach wymagających asertywności. Możliwe jest również
obliczenie wyniku ogólnego (KKS WO). W licznych badaniach potwierdzone zostały jej walory psychometryczne. Współczynnik α Cronbacha dla
poszczególnych skal waha się od 0,74 do 0,91, zaś dla wyniku ogólnego od
0,93 do 0,95 [39].
Jak już wspomniano do analiz obejmujących kompetencje społeczne
włączono również empatię. Pomiaru empatii dokonano za pomocą Indeksu
Reaktywności Emocjonalnej (IRI) autorstwa M. H. Davisa. Jest to metoda
opracowana w ramach wielowymiarowego podejścia do zjawiska empatii,
które zakłada, że składa się ona z wielu oddzielnych, ale wzajemnie
powiązanych konstruktów. Tym samym narzędzie dostarcza miar skłonności dyspozycyjnych w kilku obszarach.
Skala F – skala fantazji mierzy skłonność do, dokonywanego przy
pomocy wyobraźni, przeniesienia się w fikcyjne sytuacje np. dotyczące
bohaterów książki lub filmu.
Skala ET – empatycznej troski – ocenia skłonność do współodczuwania
i współczucia w stosunku do ludzi dotkniętych niepowodzeniem. Mierzy
uczucia zorientowane na innych.
Skala PP – przyjmowania perspektywy – dokonuje pomiaru skłonności
do spontanicznego przyjmowania psychologicznego punktu widzenia
innych w życiu codziennym.
Skala OP – osobistej przykrości – dotyczy skłonności do odczuwania
przykrości i dyskomfortu w odpowiedzi na silne cierpienie innych, dotyczy
jednak postawy zorientowanej na własne odczucia siebie a nie drugiego
człowieka [39].
Zastosowana wersja narzędzia nie była adaptowana w Polsce, a jedynie
przetłumaczone przez Jolantę Kubiak [40], jednak w przeprowadzonych
dotychczas badaniach rzetelność tej właśnie wersji IRI jest w przypadku
większości skal zadowalająca. Wskaźnik rzetelności Cronbacha dla
79
Dominik Borawski
poszczególnych skal wynosi: F – α = 0,82; ET – α = 0,74; OP – α = 0,73;
PP – α = 0,61 [41].
Do badania zadowolenia z relacji interpersonalnych zastosowano Skalę
typu Rascha, której autorami są de Jong–Gierveld i F. Kamphuis [42],
w adaptacji J. Rembowskiego. Jest to narzędzie kwestionariuszowe
pozwalające na pomiar stopnia zadowolenia z relacji interpersonalnych
i poczucia osamotnienia. Według autorów skali samotność wynika ze
sposobu w jaki ludzie odbierają, doświadczają i oceniają swoją sytuację,
w której ilość związków społecznych jest mniejsza niż pożądana lub gdy
istniejące związki nie osiągają pożądanego stopnia intymności. Skala
zawiera 30 itemów, które składają się na pięć podskal. Pierwsza podskala
obejmuje deprywację potrzeby kontaktu społecznego (RASCH I) i odnosi
się do doświadczenia braku zainteresowania ze strony innych, druga
– sytuacyjne poczucie odrzucenia społecznego (RASCH II), trzecia
– poczucie utraty grupy towarzyskiej (RASCH III), czwarta (RASCH IV)
– brak poczucia związków z grupą wyrażających się doświadczeniem
wsparcia i przychylności, piąta (RASCH V) – brak poczucia znaczących
związków z ludźmi. Umożliwia również obliczenie wyniku ogólnego
wskazującego na poziom zgeneralizowanego poczucia osamotnienia
(RASCH WO). Niskie wyniki uzyskiwane w wyżej wymienionych skalach
wskazują na zadowolenie z posiadanych kontaktów społecznych. Skalę tę
adaptowano do polskich warunków, wskaźnik rzetelności α Cronbacha dla
tego narzędzia wynosi 0,66 [43].
4. Wyniki
Statystyki opisowe zmiennych użytych w badaniu przedstawiono
w tabeli 1. W pierwszej kolejności analizie poddano zależności w całej
próbie pomiędzy konformizmem a kompetencjami społecznymi, empatią
i poczuciem osamotnienia (traktowanym jako negatywny wskaźnik
zadowolenia z relacji interpersonalnych (Tabela 2).
Okazuje się, że postawa konformistyczna wykazuje słaby ale istotny
statystycznie negatywny związek z kompetencjami warunkującymi
efektywność
funkcjonowania
w sytuacjach
intymnych
oraz
z kompetencjami związanymi z sytuacjami ekspozycji społecznej (w obu
przypadkach r=0,20). Oznacza to, że wysokim wartościom konformizmu
towarzyszy niski poziom wspomnianych kategorii kompetencji
społecznych. Wyniki te można wyjaśnić odwołując się do przytaczanej
wcześniej analizy czynnikowej konformizmu dokonanej przez Bernacką
(2005), w której wykazano, że postawa ta koresponduje z pasywnym
stylem adaptacji, co w kontekście kontaktów społecznych nie sprzyja ani
budowaniu intymności ani otwartej komunikacji na forum grupy.
80
Konformizm nie koreluje natomiast z asertywnością a z ogólnym
poziomem kompetencji społecznych osiągnął istotność na poziomie
tendencji statystycznej (korelacja negatywna –r= -0,16). Wyniki te tylko
częściowo potwierdzają przewidywania zawarte w hipotezie 1.
Tabela 1. Statystyki opisowe zmiennych użytych w badaniu (N=120)
Średnia
Zmienna
Konformizm
Kompetencje społeczne (KKS)
Kompetencje związane z sytuacjami
intymnymi
Kompetencje związane z ekspozycją
społeczną
Kompetencje związane z asertywnością
Empatia (IRI)
Fantazja
Empatyczna troska
Przyjmowanie perspektywy
Osobista przykrość
Poczucie osamotnienia
Deprywacja potrzeby kontaktu
społecznego
Sytuacyjne poczucie odrzucenia
społecznego
Poczucie utraty grupy towarzyskiej
Brak doświadczeń wsparcia
i przychylności grupy
Brak poczucia znaczących związków
z ludźmi
Ogólny wskaźnik poczucia osamotnienia
Odchylenie
standardowe
19,18
4,50
43,32
7,20
50,03
8,74
47,03
8,14
17,87
18,48
17,81
13,11
5,07
3,91
3,88
4,56
12,23
4,76
12,98
4,21
11,40
3,69
9,33
2,77
11,13
3,98
56,75
15,03
Źródło: Opracowanie własne
Ponadto postawa konformistyczna umiarkowanie koresponduje z emocjonalnym aspektem empatii – związanym z odczuwaniem osobistej
przykrości w reakcji na cierpienie innych (r= 0,38), natomiast słabiej
i ujemnie koreluje z poznawczym mechanizmem empatii polegającym na
umiejętności przyjmowania perspektywy drugiego człowieka (r= -0,28).
Związki konformizmu z empatią okazały się zatem mniej jednoznaczne niż
zakładano w hipotezie 2. W sposób najbardziej klarowny i spójny
przedstawiają się związki konformizmu z poczuciem osamotnienia, które
potwierdzają predykacje zawarte w hipotezie 3. Analiza wykazała dodatnie,
81
Dominik Borawski
słabe bądź umiarkowane, korelacje konformizmu z deprywacją potrzeby
kontaktu społecznego (r=0,28), sytuacyjnym poczuciem odrzucenia
społecznego (r=0,37), poczuciem utraty grupy towarzyskiej (r=0,32) oraz
ogólnym poczuciem osamotnienia (r=0,34), a na poziomie tendencji
statystycznej również z poczuciem braku znaczących związków z ludźmi
(r=0,16).
Tabela 2. Współczynniki korelacji r Pearsona konformizmu z kompetencjami społecznymi, empatią
i poczuciem osamotnienia w całej próbie (N=120)
Zmienna
Kompetencje społeczne (KKS)
Kompetencje związane z sytuacjami intymnymi
Kompetencje związane z ekspozycją społeczną
Ogólny poziom kompetencji społecznych
Empatia (IRI)
Fantazja
Empatyczna troska
Poczucie osamotnienia (RASCH)
Deprywacja potrzeby kontaktu społecznego
Sytuacyjne poczucie odrzucenia społecznego
Poczucie utraty grupy towarzyskiej
Brak doświadczeń wsparcia i przychylności grupy
Brak poczucia znaczących związków z ludźmi
Ogólny wskaźnik poczucia osamotnienia
Konformizm
r
p
- 0,20*
0,03
- 0,20*
0,03
0,02
0,78
-0,16
0,07
0,07
-0,04
-0,28**
0,38**
0,47
0,64
0,00
0,00
0,28*
0,37**
0,32**
0,22*
0,16
0,34**
0,00
0,00
0,00
0,02
0,08
0,00
* p < 0,05; ** p < 0,01
W ramach następnego etapu statystycznego opracowania wyników
przeprowadzono analizę regresji wielokrotnej metodą wprowadzania
zmiennych. Jej celem było określenie istotności konformizmu (przy
uwzględnieniu w modelu regresji kompetencji społecznych i empatii) jako
predyktoru poczucia osamotnienia. Do modelu pierwszego do równania
regresji wprowadzono dwie zmienne socjodemograficzne – płeć oraz
kierunek studiów (z podziałem dychotomicznym na studia o profilu
tradycyjnym bądź artystycznym). W ramach modelu drugiego z kolei
oprócz wspomnianych zmiennych demograficznych wprowadzono konformizm, kompetencje społeczne (kompetencje warunkujące efektywność
zachowań w sytuacjach intymnych, kompetencje warunkujące efektywność
82
zachowań w sytuacjach ekspozycji społecznej, kompetencje warunkujące
efektywność zachowań w sytuacjach wymagających asertywności) oraz
empatię (fantazję, empatyczną troskę, przyjmowanie perspektywy, osobistą
przykrość).
Tabela 3. Analiza regresji wielokrotnej dla zmiennych demograficznych, konformizmu,
kompetencji społecznych i empatii jako predyktorów oraz poczucia osamotnienia jako kryterium
Zmienna
Model 1
Płeć
Poczucie osamotnienia
ß
t
0,20
2,09*
Kierunek studiów
Model 2
Płeć
-0,03
-0,30
0,06
0,63
Kierunek studiów
-0,09
-1,09
Konformizm
Kompetencje związane
z sytuacjami intymnymi
Kompetencje związane
z ekspozycją społeczną
0,18
2,01*
-0,35
-3,30**
-0,05
-0,43
-0,01
-0,02
Fantazja
0,05
0,60
Empatyczna troska
-0,32
-3,50**
0,10
1,06
0,19
2,07*
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001
W modelu pierwszym istotnym predyktorem okazała się jedynie płeć,
informując o wyższym poczuciu osamotnienia mężczyzn (p<0,05). Po
wprowadzeniu dodatkowych zmiennych w ramach modelu drugiego
wskazana różnica straciła jednak swoje znaczenie statystyczne (tabela 3).
Model drugi okazał się jednocześnie lepiej dopasowany do danych (R² =
0,36; popr. R² = 0,30; F(10,109) = 6,21; p<0,001). Istotnymi predyktorami
(z różnymi kierunkami zależności) okazały się kompetencje warunkujące
efektywność funkcjonowania w sytuacjach intymnych, emocjonalne
aspekty empatii oraz konformizm. Z poczuciem osamotnienia koresponduje
niski poziom kompetencji związanych z radzeniem sobie w sytuacjach
intymnych, niski poziom empatycznej troski, wysoki poziom odczuwania
osobistej przykrości oraz zgodnie z przewidywaniami zawartymi
83
Dominik Borawski
w hipotezie 4 – wysoki poziom nasilenia postawy konformistycznej.
Wartości ß wskazują jednak, że dla przewidywania zadowolenia z relacji
interpersonalnych (rozumianego jako niski poziom poczucia osamotnienia)
większe znaczenie niż konformizm mają kompetencje warunkujące
efektywne funkcjonowanie w sytuacjach intymnych oraz empatyczna
troska.
5. Podsumowanie i dyskusja wyników
Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że konformizm dyspozycyjny
nie jest właściwością, która sprzyja nabywaniu i korzystaniu z kompetencji
społecznych oraz budowaniu satysfakcjonujących związków z ludźmi.
Wykazano, że postawa konformistyczna koreluje negatywnie z kompetencjami warunkującymi efektywne funkcjonowanie zarówno w sytuacjach
intymnych jak i sytuacjach komunikowania się na forum grupy (nie
potwierdzono natomiast uzyskanych w badaniach Małkiewicz i Piskozuba
związków konformizmu z asertywnością). Zależności pomiędzy konformizmem a empatią nie są tak jednoznaczne jak przewidywano. Okazuje się,
że konformizm jednocześnie koreluje dodatnio z emocjonalnym wskaźnikiem związanym z przejmowaniem od innych negatywnych emocji oraz
ujemnie ze wskaźnikiem poznawczego aspektu empatii związanego ze
zdolnością spontanicznego przyjmowania cudzej perspektywy. Interpretację tej pozornej sprzeczności ułatwia zrozumienie znaczenia teoretycznych konstruktów kryjących się za wspomnianymi podskalami empatii.
Okazuje się konformizm sprzyja bezrefleksyjnemu przejmowaniu od
innych negatywnego afektu, czemu towarzyszy koncentracja na własnym
dyskomforcie z tym związanym, natomiast utrudnia empatyzowanie oparte
na bardziej złożonym poznawczym mechanizmie polegającym na
wykroczeniu poza własny punkt widzenia i symulowaniu stanów psychicznych innych osób. Wynik ten wydaje się jednocześnie potwierdzać
niejednorodność i wielowymiarowość empatii oraz odrębność jej poznawczych i emocjonalnych parametrów [40]. W prezentowanych badaniach
jednoznacznie potwierdzono przewidywane związki konformizmu z niezadowoleniem z relacji interpersonalnych. Wydaje się, że wykazany w badaniu efekt zwiększania się poczucia osamotnienia wraz z nasileniem
postawy konformistycznej jest pochodną niskiego poczucia własnej wartości, oraz defensywnego i pasywnego stylu adaptacji, które to właściwości
ujawniają się jako główne składowe tej postawy [34]. Co istotne konformizm pozostaje istotnym predyktorem poczucia osamotnienia nawet po
uwzględnieniu w modelu regresji jako zmiennych kompetencji społecznych
oraz empatii.
84
Uzyskane wyniki wskazują na ważne i jednocześnie niebezpieczne dla
jednostki konsekwencje rezygnacji z własnej podmiotowości na rzecz
niepohamowanej tendencji do dopasowanie się do innych. Okazuje się że
usilne dążenie do zyskania aprobaty społecznej realizowane za pomocą
postawy konformistycznej może utrudniać zrozumienie partnerów interakcji oraz budowanie intymnych relacji z nimi, a w efekcie paradoksalnie
prowadzić do rosnącego poczucia osamotnienia.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
Piłat-Borcuch M. Relatywizm konformizmu w kontekście relatywizmu wartości,
[w]: Osika G. (red.), Bunt i reforma, Kraków, Homini, 2011, s. 239-246
Tyler T. R., Degoey P. Collective restraint in social dilemmas, Journal
of Personality and Social Psychology, 69 (1995), s. 482-497
Paszkiewicz J. O postawach konformizmu i nonkonformizmu, Etyka,
10 (1972), s. 119-136
Bauman Z. Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Wydawnictwo Znak,
Kraków, 2007
Mesoudi A. Cultural Evolution: How Darwinian Theory Can Explain Human
Culture and Synthesize the Social Sciences, University of Chicago Press,
Chicago, 2011
Łukaszewski W. Rezygnacja z podmiotowości, Nauka, 4, (2014), s. 7-19
Cialdini R. B., Trost M. R. Social influence: Social norms, conformity
and compliance, [w:]: Gilbert D. T., Fiske S. T., Lindzey G. (red.)
The handbook of social psychology, Vols. 1 and 2 (4th ed.), New York:
McGraw-Hill, (1998), s. 151-192
Myers. D. G. Social Psychology, New York, McGraw Hill, 1996
Cialdini R. B. Wywieranie wpływu na ludzi : teoria i praktyka, Gdańsk,
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 1995
Wojciszke B. Psychologia społeczna, Warszawa,Wydawnictwo Naukowe
Scholar, 2011
Deutsch M., Gerard H. B. A study of normative and informational social
influences upon individual judgment, Journal of Abnormal Social Psychology,
51 (1955), s. 629-36
Neighbors C., Lee C. M., Lewis M. A., Fossos N., Larimer M. E. Are social
norms the best predictor of outcomes among heavy-drinking college students?,
Journal of Studies on Alcohol and Drugs, 68(2007), s. 556-565
Perkins H. W., Haines M. P., Rice R. Misperceiving the college drinking norm
and related problems: A nationwide study of exposure to prevention
information, perceived norms, and student alcohol misuse, Journal of Studies
on Alcohol, 66 (2005), s. 470-478
Bocchiaro P., Zamperini A. Conformity, obedience, disobedience: The power
of the situation, [w:] Rossi G. (red.), Psychology – SelectedPapers, 2012,
s. 275-294
Grzelak J, Nowak A. Wpływ społeczny, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia,
t.3 Gdańsk: GWP, (2000),s. 187-203
85
Dominik Borawski
16. Chartrand T. L., Bargh J. A. The chameleon effect: The perception-behavior
link and social interaction. Journal of Personality and Social Psychology,
76 (1999), s. 893-910
17. Klucharev V., Munneke M. A. M., Smidts A., Fernández G. Downregulation
of the posterior medial frontal cortex prevents social conformity, Journal
of Neuroscience, 31 (2011),s. 11934-11940
18. Asch S. E. Opinions and social pressure, Scientific American, 193 (1955),
s. 31-35
19. Ridderinkhof K. R., Ullsperger M., Crone E. A., Nieuwenhuis S. The role
of the medial frontal cortex in cognitive control, Science, 306, (2004), s. 443-447
20. Reno R. R., Cialdini R. B., Kallgren C. A. The transsituational influence of
social norms, Journal of Personality and Social Psychology, 64(1993), s. 104-112
21. Stein M. I. Explorations in typology, [w:]: White R., Bruner K. F. (red.) The
study of lives: Essays on personality in honor of Henry A. Murray, New York,
NY, US, Atherton Press, (1963),s. 280-303
22. Aronson E. Człowiek, istota społeczna, Warszawa Polskie Wydawnictwo
Naukowe PWN, 1998
23. Giles H., Coupland N. Language: Contextsand consequences, Pacific Grove,
CA, Brooks/Cole, 1991
24. Kenrick D. T., Neuberg S. L., Cialdini R. B. Psychologia społeczna.
Rozwiązane tajemnice, GdańskieWydawnictwoPsychologiczne, 2002
25. Trafimow D., Finlay K. A. The importance of subjective norms for a majority
of people: Between-subjects and within-subjects, Personality and Social
Psychology Bulletin, 22 (1996), s. 820-828
26. Kwapis K. Samoobserwacja kontrolująca,według Marka Snydera a złożoność
systemu Ja. Studia z Psychologii w KUL, 13 (2006), s. 175-188
27. Snyder M. Self-monitoring of expressive behavior, Journal of Personality
and Social Psychology, 30(1974), s. 526-537
28. Crutchfield R. S. Conformity and character, American Psychologist,
10 (1955), s. 191-198
29. Roman R. J., Moskowitz G. B., Stein M. I., Eisenberg R. F. Individual
differences in experiment participation: Structure, autonomy, and the time
of the semester, Journal of Personality, 63 (1995), s.113-138
30. Colclough R. Internal-External Control of Reinforcement Versus Field Dependence-Field Independence, Masters Theses & Specialist Projects, Paper, 995, 1972
31. Carson R. C., Butcher J. N., Mineka S. Psychologia zaburzeń, Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2003
32. Popek S. Człowiek jako jednostka twórcza, Lublin, Wydawnictwo
Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003
33. Popek S. Kwestionariusz Twórczego Zachowania. KANH, Lublin,
Wydawnictwo UMCS, 2000
34. Bernacka R. Osobowościowy mechanizm konformizmu i nonkonformizmu
– specyfika funkcjonowania i przejawy w zachowaniu, Psychologia
Rozwojowa, 10(2005), s. 3-82
35. Kuśpit M. Postawa twórcza a poziom kompetencji społecznych, [w:] Popek S.
(red.) Twórczość w teorii i praktyce, Lublin, Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej, (2004), s. 179-190
86
36. Małkiewicz M. M., Piskozub M. Różne nasilenie postawy twórczej
a kompetencje społeczne i style radzenia sobie ze stresem u studentów
pierwszego roku, StudiaPsychologica, 11(2011), s.19-32
37. Vanhalst J., Luyckx K., Scholte R. H., Engels R. C., Goossens L. Low selfesteem as a risk factor for loneliness in adolescence: perceived – but not
actual – social acceptance as an underlying mechanism, Journal of Abnormal
Child Psychology, 41(2013), s. 1067-1081
38. Matczak A. Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS, Warszawa, PTP, 2007
39. Kaźmierczak M., Plopa M., Retowski S. Skala wrażliwości empatycznej,
Przegląd Psychologiczny, 50(2007),s. 9-24
40. Davis M. H. Empatia. O umiejętności współodczuwania, Gdańsk, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne, 1999
41. Jerzmanowska A. Empatia oraz decentracja interpersonalna a radykalność
postaw społecznych, Psychologia społeczna, 24 (2013), s.67-79
42. De Jong-Gierveld J., Kamphuis F. The Development of a Rasch-Type
Loneliness Scale, Applied Psychological Measurement, 9 (1985),s. 289-299
43. Rembowski J. Samotność, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,
1992
Konformizm a kompetencje społeczne i zadowolenie z relacji
interpersonalnych
Streszczenie
Celem prezentowanych badań było przedstawienie związku postawy konformistycznej
z kompetencjami społecznymi (w tym empatią) oraz zadowoleniem z relacji interpersonalnych.
Jako teoretyczną podstawę konformizmu przyjęto koncepcję autorstwa Stanisława Popka,
z uwzględnieniem analizy czynnikowej konstruktu dokonanej przez Bernacką. W badaniu wzięło
udział 120 osób, które wypełniały zestaw narzędzi składający się z następujących metod:
Kwestionariusz Twórczego Zachowania (KANH) S. Popka, Kwestionariusz Kompetencji
Społecznych (KKS) A. Matczak, Indeks Reaktywności Emocjonalnej Davisa oraz Skali RaschaJ.
de Jong-Gierveld i F. Kamphuls w opracowaniu J. Rembowskiego. W badaniach wykazano
negatywne korelacje konformizmu z kompetencjami społecznymi w sytuacjach ekspozycji
społecznej, kompetencjami warunkującymi efektywność radzenia sobie sytuacjach intymnych,
a także z poznawczym aspektem empatii oraz pozytywne korelacje konformizmu z emocjonalnym aspektem empatii oraz skalami badającymi poczucie osamotnienia.
Słowa kluczowe: Konformizm, Empatia, Kompetencje społeczne, Poczucie osamotnienia
Conformity and two aspects of social functioning: social competencies
and satisfaction in relationships
Abstract
The aim of the thesis is to research the connections between conformity (understood as
a disposition) and two domains of social functioning: social competencies (including empathy)
and satisfaction in relationships. The basis of conformity notion was the factor analysis of
Stanislaw Popek’s theoretical construct conducted by Bernacka. The sample consisted of 120
participants. The following investigative methods were used: Creative Behaviour Questionnaire
by S. Popek, Social Competencies Inventory by A. Matczak, Interpersonal Reactivity Index by
M.H. Davis and Rasch-Type Loneliness Scale by J. de Jong-Gierveld and F. Kamphuls, in Polish
adaptation by J. Rembowski. The research demonstrated that conformity measured by KANH
correlated negatively with effective functioning in social exposure situations, social competencies
in situations demanding close interpersonal contact and cognitive aspect of empathy. It correlated
positively with emotional aspect of empathy and all measures of loneliness.
Key words: Conformity, empathy, social competences, loneliness
87
Edyta Simińska1, Klaudia Lucius2, Adrian Krajewski3
Koszyk świadczeń gwarantowanych
– przegląd zagadnienia
1. Wstęp
Aktualnym problemem wielu systemów ochrony zdrowia jest nieproporcjonalny wzrost popytu na usługi zdrowotne oraz nakładów przeznaczanych na ochronę zdrowia. Sytuacja ta, spowodowana między innymi
niekorzystnymi zjawiskami demograficznymi, koreluje ze zmniejszoną
dostępnością do świadczeń opieki zdrowotnej. Z punktu widzenia zdrowia
publicznego, tego rodzaju ograniczenia niosą ze sobą niebezpieczeństwo
pogarszania się zdrowia populacji, która zniechęcona utrudnionym
dostępem do usług zdrowotnych lub koniecznością pokrywania kosztów
opieki z własnych środków, często rezygnuje z podjęcia terapii. Wobec
tego rodzaju zjawisk decydenci zajmujący się kreowaniem polityki
zdrowotnej zmuszeni są do formułowania zasad dystrybucji i alokacji
świadczeń w systemie. Polemika nad doborem odpowiednich kryteriów
rozdzielinctwa jest w rzeczywistości dyskusją nad kształem koszyka
świadczeń gwarantowanych. Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie głównych założeń koszyka świadczeń gwarantowanych jako
narzędzia racjonalizacji opieki zdrowotnej. W dalszej części przedstawiono
główne założenia oraz cele koszyka świadczeń, a także kryteria włączania
świadczeń do koszyka świadczeń gwarantowanych.
2. Założenia i cele koszyka świadczeń gwarantowanych
Ideą tworzenia koszyka świadczeń gwarantowanych jest chęć uregulowania zasad alkokacji świadczeń. Systemy ochrony zdrowia dysponują
ograniczonymi zasobami, dlatego też proces ten jest niezbędny w celu
zapewniania ich sprawnego funkcjonowania. Problem stanowi jednak
1
[email protected], Katedra i Zakład Toksykologii, Wydział Farmaceutyczny,
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu
2
[email protected], SKN Ekonomia w Medycynie, Katedra Zdrowia Publicznego
Zakład Ekonomiki Zdrowia, Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera
w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
3
[email protected], Katedra i Zakład Histologii i Embriologii, Wydział Lekarski,
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika
w Toruniu
88
Koszyk świadczeń gwarantowanych – przegląd zagadnienia
dobór odpowiednich kryteriów oraz stwierdzenie, który z czynników uznajemy za ważniejszy: efektywność kliniczną, efektywność ekonomiczną,
sprawiedliwość, czy równość? Rozdzielnictwo w ochronie zdrowia
ugruntowuje się na silnych przesłankach etyczno-filizoficznych, według
których racjonowanie świadczeń stanowi wyraz troski o zdrowie ograniczonej sprawiedliwością. Oznacza to, że w procesie dystrybucji świadczeń
ochrony zdrowia należy brać pod uwagę popyt wyrażany przez aktualnych
beneficjentów systemu na równi z potrzebami przyszłych. Najprościej
mówiąc, udzielenie za dużej ilości świadczeń jednej osobie może pozbawić
możliwości skorzystania z nich innym [1]. Pomimo że idea alokacji
a zatem także tworzenia koszyka świadczeń gwarantowanych jest słuszna
bez względu na przyjęte kryteria, proces ten budzi w społeczeństwie
pewnego rodzaju niepokój. Związany jest on ze szczególnie ważnym
charakterem zdrowia, jako dobra, które poddawane jest procesowi racjonowania. Z punktu widzenia przeciętnego obywatela, alokacja świadczen
opieki zdrowotnej może stanowić zagrożenie dla ich zdrowia i życia, gdyż
przedmiotem tego procesu nie są wcale świadczenia a raczej możliwość
doznawania bólu, niedomagania czy niepełnosprawności. Dlatego też
kryteria włączenia do koszyka świadczeń gwarantowanych powinny być
przejrzyste i w możliwe najwyższym stopniu akceptowalne społecznie. Jest
to zadanie bardzo trudne, gdyż wciąż w wielu państwach europejskich,
w tym w dużej mierze w Polsce, panuje postawa nazywana mentalnością
egalitarną. Przejawia się ona w roszczeniowym stosunku obywateli wobec
systemu ochrony zdrowia oraz sprzeciwie wobec wykorzystywaniu przez
decydentów ekonomicznych argumentów w kreowaniu polityki
zdrowotnej. W myśl tej zasady pacjenci deklarują często, że darmowa
opieka zdrowotna powinna przysługiwać wszystkim bez względu na
okoliczności. Postawa ta, nazywana inaczej „egoizmem terapeutycznym”,
uznawana jest za główne zagrożenie dla tworzenia koszyków świadczeń
gwarantowanych [2].
Ostatecznym produktem procesu racjonowania opieki zdrowotnej jest
koszyk świadczeń gwarantowanych. Mówiąc ogólnie, możemy nim nazwać
wszystkie regulacje prawne, które precyzują jakie świadczenia należą się
pacjentowi w ramach ubezpieczenia. Zasięg świadczeń, które zabepieczają
potrzeby zdrowotne populacji, ujęte w koszyku świadczeń gwarantowanych, przedstawia się w tzw. trójwymiarze. Pierwszy wymiar to inaczej
szerokość koszyka świadczeń gwarantowanych, oznacza rozmiar populacji
włączonej do ubezpieczenia. Drugi wymiar – głębokość – oznacza liczbę
oraz rodzaj świadczeń, które są finansowane z ramach ubezpieczenia, trzeci
wymiar – wysokość – przedstawia natomiast poziom finansowania włączonych do koszyka świadczeń gwarantowanych usług [3]. Regulacje
dotyczące zakresu koszyka świadczeń gwarantowanych mają charakter
89
aktu normatywnego, który stanowi źródło informacji na temat tego jakie
świadczenia (w okreśolonej ilości i częstotliwości) oraz w jakich
warunkach przysługują ubezpieczonemu. Przepisy te są również istote dla
świadczeniodawcy i płatnika, gdyż regulują obowiązki obu tych podmiotów. Innymi słowy, prezycują jakie świadczenia mogą być udzielane i finansowane w ramach ubezpieczenia. Dlatego też, odpowiednie precyzowanie zakresu koszyka świadczeń gwarantowanych jest tak samo istotne dla
wszystkich trzech stron systemu: pacjenta, świadczeniodawcy i płatnika [4].
Koszyk świadczeń gwarantowanych skonstruowany we właściwy
sposób jest narzędziem regulującym system ochrony zdrowia. Przyczynia
się on do realizacji priorytetów zdrowotnych, optymalizuje koszty ochrony
zdrowia przy jednoczesnym zapewnieniu możliwie szerokiego dostępu do
świadczeń dla jak największej liczby odbiorców, czy też wyklucza
udzielnie świadczeń nieefektywnych kosztowo i klinicznie [5]. Dla obywateli powinien być przede wszystkim narzędziem, które służy zabezpieczeniu ich potrzeb zdrowotnych [6].
Golinowska (2004) wymienia pięć funkcji, które powinien pełnić
koszyk świadczeń:
 definiowanie świadczeń objętych finansowaniem ze strony płatnika;
 definiowane uprawnień beneficjenta systemu ochrony zdrowia;
 standaryzowanie procesów terapeutycznych określonych chorób;
 stworzenie warunków do racjonalnego wykorzystania technologii
medycznych takich jak: sprzęt, leki, zasoby kadrowe;
 wykluczanie klinicznie nieefektywnych technologii medycznych [7].
Inne cele koszyka świadczeń prezentuje Pluta (2009):
 ochrona pacjentów przed ciężarem finansowym choroby (koszyk
świadczeń realizując ten cel musi uwzględniać w pierwszej kolejności świadczenia wykonywane w przypadku chorób dotkliwych,
wymagających podjęcia szybkiej interwencji i/lub takich, których
leczenie jest kosztowne);
 transfer funduszy pomiędzy różnymi poziomami ryzyka wystąpienia
choroby;
 zwiększenie efektywności wydatków przeznaczanych na ochronę
zdrowia;
 ograniczenie występowania negatywnych efektów zewnętrznych
choroby (występujących zwłaszcza w przypadku chorób zakaźnych);
 minimalizowanie różnic w dostępie do świadczeń opieki zdrowotnej
(wzorzec opieki jest taki sam dla wszystkich);
 ograniczenie kosztów opieki poprzez kontrolę zużycia zasobów
(uniemożliwienie uznaniowego przydzielania świadczeń przez
lekarzy);
 stymulowanie konkurencji ubezpieczycieli [8, 9].
90
Wymieniane w literaturze cele koszyków świadczeń gwarantowanych
prezentują często odmienne kierunki. Wynika to z funkcjonowania w systemach ochrony zdrowia różnych rodzajów koszyków świadczeń. Niemniej
jednak wszystkie przedstawiają zwykle jeden z dwóch charakterów:
utylitarny lub egalitarny. Do grupy utylitarnej zaliczają się funkcje związane z minimalizowaniem ciężaru choroby, wzrostem efektywności
kosztowej, czy też koniecznością tworzenia procedur i wytycznych określonych terapii. Cele o charakterze egalitarnym to natomiast te związane ze
sprawiedliwością w ochronie zdrowia oraz organiczaniem skutków
zewnętrznych choroby [7].
Istnieje kilka typologii koszyków świadczeń. Najbardziej popularne
opierają się na podziale według:
 rodzaju odpłatności za świadczenia;
 ilości świadczeń finansowanych przez państwo/ubezpieczyciela;
 zawartych świadczeń.
Pierwszy podział – według rodzaju odpłatności – jest najczęściej
przytaczany w literaturze. W ramach niego wyróżnia się:
 koszyk gwarantowany (pozytywny) – zawiera usługi, z których
można skorzystać ramach ubezpieczenia podstawowego, zwykle są
to tego rodzaju świadczenia, które przy niedużym nakładzie
finansowym przynoszą możliwie dobry efekt kliniczny; świadczenia
mogą podlegać współfinansowaniu z dodatkowych ubezpieczeń lub
środków prywatnych pacjenta;
 koszyk ponadstandardowy (pozastandardowy) – zbiór świadczeń,
które nie podlegają ubezpieczeniu, możliwe do sfinansowania
w ramach dodatkowych ubezpieczeń.
Analizując koszyk pod względem tego jakie świadczenia są w nim
zawarte, wyróżnia się:
 koszyk pozytywny – uwzględniający wyłącznie technologie finansowane przez ubezpieczyciela/płatnika, składa się z nazw procedur lub
rozpoznań, które przysługują ubezpieczonemu lub których leczenie
jest finansowane;
 koszyk negatywny – zawierający świadczenia, które nie podlegają
ubezpieczniu, zwykle są to technologie o nieudowodnionej skuteczności lub zbyt kosztowne w stosunku do osiaganych przez nie
efektów klinicznych, świadczenia niewymienione w koszyku
negatywnym podlegają finansowaniu w ramach ubezpieczenia.
Klasyfikacja według ilości świadczeń podlegających ubezpieczeniu
dokonuje podziału koszyków świadczeń na:
 biedny koszyk świadczeń gwarantowanych – obejmujący finansowaniem 50-60% możliwych świadczeń;
91
 umiarkowany koszyk świadczeń gwarantowanych – obejmujący
finansowaniem 60-70% możliwych świadczeń;
 bogaty koszyk świadczeń gwarantowanych – obejmujący ponad 70%
możliwych świadczeń [3, 4, 5].
Koszyk świadczeń gwarantowanych funkcjonuje sprawnie wyłącznie
wtedy, gdy jest on skorelowany z resztą systemu ochrony zdrowia. Dlatego
też kierunek polityki zdrowotnej danego kraju powinien determinować
rodzaj koszyka świadczeń.
3. Kryteria włączenia świadczeń do koszyka świadczeń
gwarantowanych
Oczywistym jest, że świadczenia zawarte w koszyku świadczeń powinni
być ilościowo i jakościowo wyselekcjonowane. Włączenie do ubezpieczenia
technologii zbyt drogich i/lub w zbyt dużej ilości może powodować zadłużenie
po stronie platnika albo uniemożliwiać beneficjentom systemu w teorii
gwarantowany dostęp do świadczeń. Zdarza się, że taka sytuacja prowadzi
także do konieczności finansowania usług zdrowotnych z prywatnych
funduszy pacjentów. Istnieje wiele zasad precyzujących jakie świadczenia
powinny być włączane do koszyka świadczeń, najogólniejsze wytyczne
mówią, że powinny być to świadczenia:
 priorytetowe z punktu widzenia zdrowia publicznego;
 efektywne klinicznie;
 z możliwych najbardziej opłacalne;
 których finansowanie nie będzie generowało za dużych nakładów
w stosunku do całego budżetu przeznaczanego na sfinansowanie
koszyka świadczeń [10, 11].
Podstawowe kryteria stosowane przez decydentów w procesie
konstruowania koszyków świadczeń to:
 niezbędność;
 skuteczność;
 efektywność kosztowa;
 społeczne poparcie dla danej technologii;
 przesłanki etyczne;
 ocena możliwości pokrycia świadczeń z budżetów prywatnych.
W poszczególnych państwach europejskich kryteria te stosowane są
w różnym zestawieniu. Na przykład skuteczność i efektywność kosztowa
jest przede wszystkim brana pod uwagę w konstruowaniu koszyków
świadczeń we Francji, Włoszech, Holandii oraz na Węgrzech. Za to
w Anglii oraz Danii najważniejsze jest kryterium niezbędności, aczkolwiek
na drugim i trzecim miejscu także skuteczność i efektywność kosztowa
92
[12]. Te dwa czynniki pojawiają się wśród kryteriów włączenia na różnym
poziomie istotności w większości krajów.
Skuteczność kliniczna analizowana jest na podstawie przeglądu
doniesień naukowych, zwłaszcza badań randomizowanych z podwójnie
ślepą próbą. Jeśli skuteczność znajduje potwierdzenie w badaniach naukowych, w kolejnym etapie dokonuje się pomiaru efektywności kosztowej.
Jej celem jest wskazanie:
 jakie są przewidywane koszty finansowania danej procedury;
 jak implementacja do systemu danej technologii może wpłynąć na
stan zdrowia jednostki i populacji;
 w jakiej kolejności najkorzystniej jest finansować procedury.
Analizy efektywności kosztowej są dużo bardziej skomplikowane niż
poszukiwanie dowodów naukowych przemawiających za skutecznością
kliniczną danej technologii. W ich przebiegu stosuje się różne specjalistyczne
analizy farmakoekonomiczne, których zadaniem (upraszczając) jest wskazanie ile kosztuje uzyskanie jednostki efektu klinicznego przy zastosowaniu danej technologii. Oczywiście, do koszyka świadczeń gwarantowanych zostają włączone te procedury, dla których wyniki analiz są
najkorzystniejsze. Mówiąc o analizie kosztów danej technlogii należy
zwrócić uwagę na fakt, że przypadku technologii medycznych nie ma
zastosowania proste prawo wyboru najtańszej procedury. Należy mieć na
uwadze, że często drogie technologie ograniczają stosowanie dodatkowych
procedur i na odwrót, tanie technologie mogą powodować na przykład
występowanie skutków ubocznych, których leczenie znacząco podwyższa
koszty leczenia danego schorzenia [13].
Eksperci zgodnie uzanają, że obecnie najlepszym narzędziem do
dokonania analiz skuteczności i opłacalności jest HTA (ang. Health
Technology Assessment), nazywane inaczej Oceną Technologii Medycznych.
Na świecie powszechnie stosuje się tą metodę. Często w poszczególnych
państwach spotkać można odrębne instytucje rządowe, których zadaniem
jest dokonywanie analiz HTA. Na przykład w Polsce jest to Agencja Oceny
Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT), w Wielkiej Brytanii
National Institute for Clinical Excellence (NICE) [14].
Oprócz wcześniej wymienionych czynników, które powinny być
uwzględnianie w procesie kwalifikacji świadczeń, Ruciński (2009) dodaje
także:
 oddziaływanie technologii na zdrowie populacji z uwzględnieniem
priorytetów zdrowotnych oraz wskaźników zapadalności, umieralności i chorobowości;
93
 ocena następstw choroby, w szczególności: przedwczesnych zgonów,
pogorszenia jakości życia, niezdolności do pracy, niemożności
sprawowania nad sobą samodzielnej opieki, przewlekłość choroby;
 konieczność udzielenia świadczeń (głównie technlogoie ratujące
życie) [7].
Wymienione wyżej czynniki są wyrazem konieczności stanowienia
priorytetów oraz tworzenia hierarchii ważności w ochronie zdrowia.
Precyzowanie ich w kontekście koszyka świadczeń gwarantowanych jest
niezbędne co wskazują także inni przytoczeni wcześniej autorzy opisujący
kryteria włączenia świadczeń. Formułowanie priorytetów przebiega w czterech fazach. Pierwsza z nich polega na wyborze jednostek chorobowych,
które ze względu na dotkliwość lub ciężar dla chorego powinny być brane
pod uwagę w procesie finansowania świadczeń jako pierwsze. Jednakże
trudno jest jednoznacznie określić jakie jednostki chorobowe spełniają to
kryterium. W drugiej fazie stanowienia priorytetów określa się skuteczność
oraz efektywność kosztową różnych procedur w ramach tej samej jednostki
chorobowej. Analizy te zostały opisane wcześniej. Trzeci etap jest
obligatorytny dla technologii wobec których nie ma jednoznacznego
przekonania o możliwości i potrzebie włączenia świadczeń do koszyka
świadczeń gwarantowanych. Może bowiem okazać się, że dana technlogia
jest skuteczna, ale zbyt droga lub na odwrót. Kompensacja ocen stosowana
w tej fazie ma za zadanie wskazać, czy niekorzystne wyniki oceny jednej
fazy nie są rekompensowane przez wynik oceny drugiej. Ostatnia faza
polega natomast na ustaleniu poziomu finansowania danego świadczenia.
Należy określić czy będzie ono w całości pokrywane z ubezpieczenia, czy
ustalone będzie współpłacenie, jeśli tak konieczne jest określenie na jakim
poziomie [8, 15, 16].
Pomocne narzędzie służące do weryfikacji czy dane świadczenie
powinno zostać uwzględnione w koszyku świadczeń opracowali holenderscy eksperci pracujący przy tworzeniu tamtejszego koszyka świadczeń.
Metoda ta, nazywana jest sitami Dunninga lub lejami Dunninga, polega na
odrzucaniu w kolejnych etapach świadczeń, które spełniają dane kryteria.
W pierwszej kolejności są to technologie, które nie są istotne z punktu
widzenia zapewnienia bezpieczeństwa zdrowotnego obywateli. Świadczenia, które nie wpisują sie w założenia tej zasady, zostają poddane
kolejnej analizie. W następnym etapie odrzuca się świadczenia nieskuteczne klinicznie lub o niewystarczających dowodach naukowych potwierdzających ich skuteczność. Trzeci krok weryfikuje natomiast świadczenia,
dla których istnieją mniej kosztowne alternatywy przynoszące ten sam
efekt kliniczny. Ostatnie sito eliminuje technologie na tyle powszechne
i tanie, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo zakupu ich przez pacjenta
z jego środków prywatnych [13].
94
4. Podsumowanie
Potrzeba implementowania koszyka świadczeń do systemu jako narzędzia
do racjonalizacji opieki zdrowotnej jest oczywista. Chociaż nakłady
przeznaczane na ochronę zdrowia ciągle rosną, jest to niewystarczające
w stosunku do zwiększającego się zapotrzebowania na świadczenia medyczne.
Znaczący wzrost kosztów opieki związany jest między innymi ze zjawiskiem
starzenia się populacji, ale także ma związek z pojawianiem się nowoczesnych,
lecz często kosztownych metod leczenia. Wobec tych i innych problemów
z jakimi borykają się systemy ochrony zdrowia, koszyk świadczeń jest
rozwiązaniem pozwalającym między innymi na zachowanie równowagi
finansowaej. Ważne jest, aby proces forumułowania koszyka świadczeń oraz
precyzowania kryteriów włączenia był nie tylko przejrzysty i klarowny, ale
także w miare możliwości społecznie akceptowalny.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Szewczyk K. Medycyna i finanse. Czy ekonomiczne racjonowanie świadczeń
zdrowotnych jest sprawiedliwe?, Diametros, 5 (2005), s. 83-97
Kowalska K. Racjonowanie usług medycznych – spojrzenie ekonomisty,
Diametros, 5 (2005), s. 223-233
Suchecka J. Finansowanie ochrony zdrowia. Wybrane zagadnienia, Wolters
Kluwer Polska, Warszawa, 2011, s. 287-321
Matczak M., Pawłowski P. Ramy prawne funkcjonowania koszyka świadczeń
gwarantowanych i prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych w Polsce
[w:] Ubezpieczenia zdrowotne a koszyki świadczeń. Przegląd rozwiązań,
Kalbarczyk i in. (red.), Central and Eastern European Society of Technology
Assesment in Health Care (CEESTAHC), Kraków/Warszawa, 2011, s. 89-113
Ruciński P. Koszyk świadczeń gwarantowanych A.D. 2009, Kardiochirurgia
i Torakochirurgia Polska, 6 (2009), s. 414-419
Matczak M., Pawłowski P. Ramy prawne funkcjonowania koszyka świadczeń
gwarantowanych i prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych w Polsce [w:]
Ubezpieczenia zdrowotne a koszyki świadczeń. Przegląd rozwiązań,
Assesment in Health Care (CEESTAHC), Kraków/Warszawa, 2011, s. 89-113
Golinowska S. Kierunki niezbdnych zmian publicznego systemu ochrony
zdrowia [w:] Pożądane kierunki zmiany systemu ochrony zdrowia w Polsce.
Między racjonowaniem a racjonalizacją, CASE – Centrum Analiz SpołecznoEkonomicznych, Warszawa, 2004, s. 32-46
Pluta R. Uwarunkowania decyzji dotyczących koszyka podstawowych
świadczeń zdrowotnych, Pragmata tes Oikonomias, Zeszyty Naukowe
Instytutu Zarządzania i Marketingu Akademii im. Jana Długosza
w Częstochowie, 2009, s. 115-134
Sӧderlund N. Possible objectives and resulting entitlements of essential health
care packages, Health Policy, 45 (1998), s. 195-208
95
10. Wrona B. Działalność regulacyjna państwa w sferze finansowania ochrony
zdrowia, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe, 11 (2011),
s. 379-395
11. Łanda K. Kryteria włączania wykluczania z koszyka świadczeń
gwarantowanych w wybranych krajach – możliwości wykorzystania w Polsce,
CEESTAHC, Kraków 2006
12. Łanda K. Koszyk świadczeń gwarantowanych a ubezpieczenia zdrowotne
[w:] Ubezpieczenia zdrowotne a koszyki świadczeń. Przegląd rozwiązań,
Assesment in Health Care (CEESTAHC), Kraków/Warszawa 2011, s. 116-136
13. Schreyӧgg J., Stargardt T., Velasco-Garrido M., Busse R. Defining the
„Health Benefit Basket” in nine European countries, The European Journal
of Health Economics, 6 (2005), s. 2-10
14. Kawalec P. Koszyk świadczeń gwarantowanych, Pozytywka – negatywka,
Menedżer zdrowia, 4 (2006), s. 52-55
15. Turchetti G., Spadoni E., Geisler E. E. Health technology assessment, IEEE
Engineering in Medicine and Biology Magazine, 29.3 (2010), s. 70-76
16. Pluta R. Elementarne priorytety opieki zdrowotnej, Pragmata tes Oikonomias,
Zeszyty Naukowe Instytutu Zarządzania i Marketingu Akademii im. Jana
Długosza w Częstochowie, 2010, s. 95-118
Streszczenie
Koszyk świadczeń gwarantowanych jest ważnym narzędziem służącym do racjonowania
świadczeń ochrony zdrowia. Alokacja świadczeń medycznych jest konieczna, tym bardziej, że
systemy ochrony zdrowia funkcjonują w stałym niedoborze środków finansowych. Ich
ograniczoność zmusza do furmułowania zasad korzystania z publicznej służby zdrowia. W pracy,
na podstawie analizy danych źródłowych zaprezentowano główne założenia koszyka świadczeń.
Przedstawiono także ideę i cele tego narzędzia oraz podstawowe kryteria włączenia świadczeń do
koszyka świadczeń gwarantowanych.
Słowa kluczowe: koszyk świadczeń gwarantowanych, racjonowanie świadczeń
Health benefit basket – review of issue
Abstract
Health benefit basket is an important instrument for rationing healthcare benefits. The allocation
of medical care is necessary because healthcare systems exist in a permanent deficient of funds.
Limited financial resources are main reason to formulate rules for the use of public healthcare.
The following article presents main objectives of benefit basket and inclusion criteria of health
benefit basket.
Keywords: health benefit basket, rationing
96
Przemysław Knut1
Procesy migracyjne jako źródło szans i zagrożeń
mieszkańców powiatu szczycieńskiego
1. Wprowadzenie
Migracje są zjawiskiem nieodłącznie związanym z historią naszego kraju.
Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i otwarciu zagranicznych rynków
pracy, ich znaczenie dla rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych
regionów zdecydowanie wzrosło. Przedstawiciele lokalnych władz zaczęli
zwracać większą uwagę na mobilność terytorialną mieszkańców oraz
pojawiające się w związku z tym szanse i zagrożenia.
Powiat szczycieński ze względu na swoje peryferyjne położenie jest
obszarem szczególnie narażonym na utratę kapitału ludzkiego. Zaplanowanie
polityki regionalnej, ukierunkowanej na identyfikację instrumentów
umożliwiających efektywne wykorzystywanie szans oraz niwelowanie strat
związanych z migracjami, powinno stanowić wyzwanie i priorytet dla
włodarzy Ziemi Szczycieńskiej.
Głównym celem pracy jest przedstawienie zjawiska migracji w powiecie
szczycieńskim oraz analiza wynikających z przepływów migracyjnych szans
i zagrożeń dla mieszkańców Ziemi Szczycieńskiej. Intencją autora jest
wykazanie, iż każda forma mobilności może mieć istotne znaczenie dla
rozwoju powiatu i być źródłem determinującym zyski i straty.
2. Pojęcie migracji i jej rodzaje
Słowo „migracja” pochodzi z języka łacińskiego, migratio oznacza
przesiedlenie. W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele definicji
określających zjawisko migracji. Związane jest to przede wszystkim z jego
interdyscyplinarnym charakterem. Migracje są bowiem przedmiotem badań
wielu dyscyplin naukowych: socjologii, demografii, ekonomii, geografii,
psychologii, historii i nauki politycznych. W Encyklopedii Socjologii
określa się je jako „względnie trwałą zmianę miejsca pobytu jednostek
i grup w ramach określonej przestrzeni”[1].
W nieco inny sposób pojęcie migracji ludności definiuje Główny Urząd
Statystyczny na potrzeby prowadzonych badań. Rozumie je jako przemieszczenia ludności związane ze zmianą miejsca zamieszkania (pobytu
1
[email protected], Wydział Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wyższa Szkoła Policji
w Szczytnie, www.wspol.edu.pl
97
Przemysław Knut
stałego lub czasowego) połączone z przekroczeniem granicy administracyjnej podstawowej jednostki terytorialnej [2]. Definicja ta nie uwzględnia
jednak przemieszczeń krótkotrwałych na okres do trzech miesięcy włącznie
oraz tzw. ruchów wahadłowych, czyli regularnego i powtarzalnego przemieszczania się np. z, i do pracy, do szkoły. Nie obejmuje również migracji
o charakterze turystycznym. Patrząc przez pryzmat celu, który ma zostać
osiągnięty sformułowanie to wydaje się być niewystarczające. Szanse
i zagrożenia mieszkańców powiatu szczycieńskiego będące skutkiem
procesów migracyjnych, wynikają nie tylko z przemieszczania się ludności
na pobyt stały lub dłuższy niż trzy miesiące, ale również z ruchów
wahadłowych i cyrkulacyjnych. Jeśli przyjmiemy więc na potrzeby
niniejszej pracy, że migracją jest zmiana otoczenia społecznego, a czas jej
trwania ma znaczenie drugorzędne, to za migrację uznać będzie można
również wyjazdy trwające kilka lub kilkanaście dni [3]. Takie rozumienie
pozwoli na bardziej szczegółową analizę czynników wpływających na
kształtowanie się szans i zagrożeń.
Migracje ze względu na obszar dzielimy na zewnętrzną i wewnętrzną.
Migracja zewnętrzna to przemieszczanie się ludzi, wiążące się z przekroczeniem granicy politycznej danego kraju. Wyjazd z kraju pochodzenia
określa się jako emigrację, natomiast przyjazd do innego kraju to imigracja.
Tak więc osoby przemieszczające się między poszczególnymi krajami są
zarówno emigrantami (w kraju pochodzenia) i imigrantami (w kraju przyjmującym) [4]. W obrębie tego rodzaju mobilności terytorialnej wyróżniamy także: reemigrację – powrót emigrantów do kraju po pobycie stałym
za granicą, repatriację – powrót do kraju ojczystego osób (np. jeńców
wojennych, osób internowanych lub przymusowo przesiedlonych), które
z różnych przyczyn, najczęściej niezależnych od ich woli, znalazły się poza
granicami swojego kraju, deportację – przymusowe wydalenie z kraju oraz
ekspatriację – dowolne lub przymusowe opuszczenie kraju ojczystego.
Migracja wewnętrzna oznacza zmianę stałego miejsca zamieszkania
w obrębie kraju, wiążąca się z przekroczeniem granicy jednostki administracyjnej podstawowego rzędu: miasta lub gminy. W ramach migracji
wewnętrznych GUS wyróżnia migracje:
 międzywojewódzkie – przemieszczenia ludności z jednego
województwa do innego;
 wewnątrzwojewódzkie – zmiany miejsca zamieszkania w obrębie
tego samego województwa;
 międzypowiatowe – przemieszczenia ludności z jednego powiatu do
innego;
 wewnątrzpowiatowe – zmiany miejsca zamieszkania w obrębie tego
samego powiatu.
98
Procesy migracyjne jako źródło szans i zagrożeń mieszkańców powiatu szczycieńskiego
Klasyfikując migracje wewnętrzne według charakteru administracyjnego
obszarów, między którymi miała miejsce wędrówka rozróżniamy następujące kierunki wychodźstwa:
 ze wsi do miasta;
 z miasta na wieś;
 z miasta do miasta;
 ze wsi na wieś (dotyczy obszarów wiejskich gmin, a nie miejscowości wiejskich imiennie) [5].
3. Klasyfikacja migracji
W badaniach ruchy wędrówkowe ludności rozpatruje się przede wszystkim
ze względu na następujące aspekty: czas trwania migracji, główny cel
przemieszczania się, dobrowolność migracji, legalność pobytu migrantów.
Ze względu na czas trwania migracji wyróżnia się:
 migracje stałe – zmiana miejsca zamieszkania na czas nieokreślony,
intencją migranta jest osiedlenie się na stałe poza krajem
pochodzenia;
 migracje okresowe – zmiana miejsca zamieszkania na czas określony,
dzieli się na krótkookresowe (od 3 do 12 miesięcy) oraz długookresowe (co najmniej 12 miesięcy) [5];
 migracje sezonowe – mobilność terytorialna trwająca nie dłużej niż
rok, niezwiązana ze zmianą stałego miejsca zamieszkania, spowodowane sezonowym zapotrzebowaniem na siłę roboczą w kraju
docelowym i zazwyczaj regularnie powtarzana [6];
 migracje cyrkulacyjne (wahadłowe) – przemieszczenia ludzi mające
cykliczny charakter, związane np. z dojazdem do szkoły, pracy.
Cechą charakterystyczną dla tego typu mobilności jest, to że rozpoczynają i kończą się w tym samym miejscu.
Kolejny podział uwzględnia kryterium dobrowolności migracji. Określa
czy decyzja o wyjeździe z kraju była podjęta samodzielnie, czy pod
przymusem. Migracją przymusową nazywamy zmianę miejsca zamieszkania (w kraju lub po za nim), która spowodowana jest naciskami politycznymi lub administracyjnymi. Do takich ruchów zaliczyć można:
 deportacje, przesiedlenia, zesłania, które zwykle dotyczą całych grup
społecznych, etnicznych;
 ucieczki przed prześladowaniami na tle etnicznym, narodowym,
religijnym, decyzja o ucieczce wynika z doświadczeń własnych
i członków wspólnoty;
 zmiany pod presją, pod wpływem indywidualnego nacisku, zwykle
na tle politycznym;
99
Przemysław Knut
 handel ludźmi, który stanowi „część migracyjnego systemu, który
odzwierciedla się w nielegalnych transportach i przerzutach ludzi,
eksploatacji dzieci i kobiet, przymusowej pracy, a nawet przymusowych małżeństwach” [7];
 przemieszczenia w wyniku nakazów administracyjnych – spowodowanych najczęściej budową autostrad, lotnisk lub innych obiektów
infrastrukturalnych [4].
Migracja dobrowolna jest swobodną decyzją podejmowaną przez
migranta, niezależną od nacisków pochodzących z zewnątrz, spowodowana
chęcią polepszenia warunków życiowych, zmiany trybu życia, możliwością
rozwoju personalnego, ale również ucieczką od problemów, zobowiązań.
Przemieszczenia wywołane są najczęściej:
 wyższym standardem w wielu aspektach życia w kraju docelowym
(np. lepsza opieka, wyższy poziom nauczania, lepiej płatna praca),
 różnicą w cenach produktów i usług pomiędzy ojczyzną migranta,
a krajem docelowym;
 chęcią nabycia doświadczenia, nawiązania nowych znajomości,
zaimponowania innym;
 chęcią znalezienia rozwiązania dla trudnej sytuacji osobistej,
rodzinnej;
 w celu łączenia rodzin;
 w celu powrotu do ojczyzny przodków (repatriacja) [4].
Niezwykle istotnym aspektem z punktu widzenia samych migrantów,
jest główny cel, dla którego decydują się opuścić rodzimy kraj. Według
tego podziału wyróżnia się migracje ekonomiczne oraz migracje pozaekonomiczne. Są one ściśle związane z wcześniej opisywanym kryterium
dobrowolności migracji. Ruchy wędrówkowe ludności determinowane
potrzebą zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych, (wyżywienie,
spłata zadłużenia, opłata czynszu za mieszkanie) lub podwyższenia obecnego standardu życia są współcześnie dominującym typem migracji
i stanowią główny cel przemieszczeń. W Polsce ten typ migracji nasilił się
szczególnie po akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej w dniu 1 maja
2004 r., który pozwolił na swobodny przepływ obywateli w ramach
Wspólnoty.
Migracje pozaekonomiczne to taki typ przemieszczeń, który nie jest
nastawiony na zysk i nie wynika z chęci wzbogacenia się przez migranta.
Ciekawy podział przedstawiła w swojej książce prof. dr hab. Zofia
Kawczyńska-Butrym. Wyróżniła następujące typy migracji pozaekonomicznych:
100
 migracje edukacyjne – ukierunkowane na poszerzanie wiedzy
i kompetencji naukowych (np. wyjazdy polskich studentów na studia za
granicą w ramach programu wymiany studenckiej ERASMUS);
 migracje religijne – dobrowolne, gdy są związane z potrzebą wypełniania praktyk religijnych bądź realizacją nakazów wiary (np. pielgrzymka do Mekki), lub przymusowe, gdy wywołane są prześladowaniami i celem migrujących jest możliwość swobodnego wyznawania
swojej wiary;
 migracje ekologiczne – spowodowane katastrofami naturalnymi
i antropogenicznymi takimi jak trzęsienia ziemi, susze, tsunami,
wybuchy wulkanów, awarie reaktora jądrowego. Celem jest znalezienie
nowego, niezniszczonego przez żywioł lub działalność człowieka
miejsca zamieszkania. Obecnie klęski ekologiczne stanowią jeden
z głównych przyczyn migracji na świecie;
 migracje polityczne – wynikające z potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa sobie i swoim bliskim, spowodowane niestabilnością polityczną kraju, wojną, zmianą granic politycznych. Jako przykład podać
można nasilenie się emigracji z Polski po ogłoszeniu stanu wojennego
w roku 1980;
 migracje patriotyczne – powrót do kraju ojczystego przodków, wynikają
z chęci poznania kultury, języka, zwyczajów ojczyzny swojej lub
swoich przodków;
 migracje aksjologiczne – wyjazd z kraju będący wyrazem sprzeciwu
wobec nieposzanowania i zagrożenia wartości, które przez migranta są
uznawane za tradycyjne, a zmiany w strukturze społecznej i kulturowej
własnego kraju są dla niego nie do zaakceptowania;
 migracje dobrobytu – odmiana migracji mającej na celu poprawę
jakości i standardu życia, nie należy jej jednak zaliczać do migracji
ekonomicznych. Zaliczają się do nich np. wyjazdy osób (często
w wieku emerytalnym) do krajów uważanych przez nich za
korzystniejsze pod względem czystości środowiska i warunków życia.
Dobrym przykładem są emerytowani obywatele Niemiec, którzy
posiadając odpowiednio wysoki status ekonomiczny, osiedlają się na
stałe w polskich nadmorskich miejscowościach [4].
Ostatnim kryterium, niezwykle istotnym ze względów prawno-administracyjnych jest legalność pobytu imigranta w kraju docelowym. Ze względu
na tę przesłankę wyróżnić można migrację legalną oraz nielegalną. Według
przyjętych definicji nielegalną migrację określa się jako wjazd lub pobyt
cudzoziemca na terytorium danego państwa z naruszeniem przepisów tego
państwa dotyczących przyjmowania cudzoziemców [8]. Kwestia nielegalnych
imigrantów jest jednym z najpoważniejszych problemów aktualnej polityki
101
Przemysław Knut
naszego państwa, w jej zwalczanie oprócz Straży Granicznej (która jest
główną instytucją właściwą w sprawach zwalczania nielegalnej imigracji)
angażuje się również Urząd do Spraw Cudzoziemców, Policja oraz resort
spraw zagranicznych.
4. Charakterystyka zasobów ludzkich powiatu szczycieńskiego
Powiat szczycieński, położony w południowo-wschodniej części
województwa warmińsko-mazurskiego, liczy 1933 km2 powierzchni, co
stanowi 8% powierzchni całego województwa [9]. Plasuje go to w grupie
powiatów o największej powierzchni.
Pod względem zaludnienia powiat szczycieński liczy 71 tysięcy
mieszkańców (2013r.), jest to prawie 5% populacji całego województwa.
W większości stanowią oni społeczność składającą się ludności autochtonicznej i napływowej. Spośród wszystkich zamieszkałych Ziemię
Szczycieńską mężczyzn jest 35244, a kobiet 35783. W miastach powiatu
mieszka 27025 osób. Mieszkańcy miast stanowią 38% populacji, a mieszkańcy wsi 62%. Średni wskaźnik gęstości zaludnienia wynosi 37 osób na
km2. Jest on bardzo niski, podobnie jak w całym województwie warmińskomazurskim. Wynika to m.in. z ukształtowania terenu powiatu. Dużą część
jego powierzchni stanowią lasy, liczne jeziora oraz tereny podmokłe.
W latach 2002-2011 zarejestrowano korzystną dynamikę liczbę ludności.
Późniejsze lata to niewielki spadek, który zanotowano zresztą w większości
powiatów województwa. Saldo migracji w powiecie szczycieńskim w 2013
kształtowało się na poziomie (-3,3). Oznacza to, że liczba osób opuszczających Ziemię Szczycieńską jest większa, niż liczba tych, którzy
przybywają tu na pobyt stały.
Wyraźnie widoczny jest proces starzenia się społeczeństwa, który na tle
województwa i kraju wypada jednak bardzo korzystnie. Mieszkańców
będących w wieku przedprodukcyjnym jest w powiecie 14084 (19,8%),
w wieku produkcyjnym 46065 (64,9%), natomiast w wieku poprodukcyjnym
10878 (15,3%). Na przestrzeni lat 2002-2013 odsetek osób młodych zmalał
o 7 p.p., natomiast liczba osób starszych wzrosła o prawie 3 p.p. Z ogólnej
liczby pracujących w powiecie 15129 osób (bez jednostek o zatrudnieniu do
9 osób) struktura zatrudnienia przedstawia się następująco:
102
Rys. 1. Struktura zatrudnienia w Powiecie Szczycieńskim ze względu na branżę (2013)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, za stroną internetową: http://stat.gov.pl
Region szczycieński od lat cechuje wysoki poziom bezrobocia, pod
koniec 2013 roku bez stałego miejsca pracy pozostawało 6342 mieszkańców. Stopa bezrobocia rejestrowanego wynosi ponad 25% (średnia
wojewódzka to 21,7%). Dla porównania stopa bezrobocia w kraju to 13,4%
a liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotne – 2,157 mln. Wartości,
jakie osiągnęły te wskaźniki w powiecie szczycieńskim są bardzo wysokie.
Natężenie bezrobocia czyli udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie
ludności w wieku produkcyjnym. Pod koniec 2013 roku największe
natężenie bezrobocia występowało w gminach: Dźwierzuty i Jedwabno,
a najmniejsze – w mieście Szczytno (rys. 2).
103
Przemysław Knut
Najbardziej zaludnionym obszarem powiatu jest gmina miejska Szczytno,
którą zamieszkuje ponad 1/3 populacji powiatu szczycieńskiego. Liczba ta
zapewne byłaby jeszcze większa, jednak w statystykach GUS nie są brani
pod uwagę słuchacze i dojeżdżający pracownicy Wyższej Szkoły Policji,
a także osoby zameldowane na pobyt czasowy. Gęstość zaludnienia
Szczytna również jest najwyższa w powiecie i wynosi 2306 osób na km2.
Pozostałe gminy prezentują podobne do siebie wartości, najmniej zaludnioną (3704 mieszkańców), z najmniejszą liczbą osób w przeliczeniu na
km2 (12) jest gmina Jedwabno. Procentowy udział mieszkańców poszczególnych gmin w ogólnej liczbie ludności powiatu szczycieńskiego został
przedstawiony poniżej (rys. 3).
104
Rys. 3. Procentowy udział mieszkańców gmin w ogólnej liczbie ludności
Powiatu Szczycieńskiego (2013)
Dynamika społeczności gminnych w latach 2002-2013 była zróżnicowana. Według statystyk prowadzonych przez GUS wyróżnić możemy saldo
migracji gminnych wewnętrznych oraz saldo migracji zagranicznych.
Znaczny przyrost liczby ludności odnotowano w gminie wiejskiej
Szczytno. W ciągu jedenastu lat populacja zwiększyła się o 24%. Stawia to
ją w pierwszej setce gmin w kraju (76 pozycja na 2479). Zestawiając te
dane ze znaczącym ubytkiem mieszkańców miasta Szczytno (6 pozycja od
końca wśród 116 gmin Warmii i Mazur) przyczyn tego zjawiska należy
upatrywać w dwóch procesach: suburbanizacji, czyli powiększania się
gmin wokół miasta centralnego (rdzeniowego) na skutek przenoszenia się
mieszkańców z miasta do gminy podmiejskiej oraz emigracji do innych
części kraju [10]. W pozostałych regionach saldo migracji na pobyt stały do
innych gmin jest ujemny, natomiast wyjazdy za granicę (lub powroty
z zagranicy) należą do pojedynczych przypadków. Należy pamiętać jednak,
że nie jest to rzeczywisty obraz emigracji mieszkańców powiatu do innych
państw. Statystykami objęte są wyłącznie osoby, które wymeldowały się
z miejsca stałego pobytu i wyjechały z kraju. Dynamika liczby ludności
przedstawiona została w poniższej tabeli.
105
Przemysław Knut
Tabela 1. Dynamika liczby ludności (lata 2002-2013)
Liczba ludności
(2002)
Liczba ludności
(2013)
Powiat
szczycieński
69564
71027
102,1
Szczytno
(gm. wiejska)
9881
12247
123,9
Wielbark
6310
6588
104,4
Pasym
5203
5410
103,9
Jedwabno
3566
3704
103,8
Świętajno
5864
6088
103,8
Rozogi
5647
5714
101,1
Dźwierzuty
6747
6787
100,5
Szczytno
(gm. miejska)
26346
24489
92,9
Dynamika
(2002=100)
Niewielki przyrost rzeczywisty w powiecie szczycieńskim w ostatnich
latach jest korzystny dla rozwoju gmin wiejskich, jednak główny ośrodek
miejski – Szczytno, zaczyna odczuwać skutki niżu demograficznego
w kraju. Okresowy spadek liczby urodzeń wpływa również na strukturę
wiekową we wszystkich gminach. Dostrzegalny jest proces starzenia się
społeczności zamieszkującej Ziemię Szczycieńską, chociaż na tle województwa i kraju wciąż wypada on korzystnie. W okresie od 2002 do 2013
roku największy spadek osób w wieku przedprodukcyjnym zanotowano
w gminie Rozogi (o 11 p.p.) Co ciekawe, Rozogi obok gminy wiejskiej
Szczytno wciąż pozostają najmłodszym regionem w powiecie. Statystycznie „najstarsza” jest gmina miejska Szczytno, jednak jak już wcześniej
wspomniano, nie uwzględniono w pełni obecności studentów Wyższej
106
Szkoły Policji. Procentowy udział ludności według ekonomicznych grup
wieku przedstawiony został na poniższym wykresie (rys. 4).
5. Walory gospodarcze i możliwości rozwoju Ziemi
Szczycieńskiej
Czynnikiem wpływającym pośrednio na procesy migracyjne w danym
regionie są jego warunki gospodarcze, potencjał ekonomiczny oraz możliwości
inwestycyjne. Dynamicznie rozwijające się wielkie ośrodki miejskie przyciągają młodych ludzi, którzy skuszeni lepszymi zarobkami i możliwością
polepszenia warunków bytowych osiedlają się w nich na stałe, natomiast
mniejsze miejscowości konkurują ze sobą o zasoby ludzkie, które są główną
determinantą rozwoju gospodarczego. By określić następstwa ruchów
migracyjnych, należy najpierw ustalić potencjał regionu. Dlatego w celu
lepszego uporządkowania i posegregowania informacji dokonano analizy
SWOT dla Ziemi Szczycieńskiej, która oparta jest w głównej mierze na
analizie dokumentów strategicznych poszczególnych jednostek administracyjnych powiatu. Wymienione w niej mocne i słabe strony oraz szanse
i zagrożenia dotyczyć będą aktualnej ogólnej sytuacji powiatu oraz perspektyw
przyszłościowych.
107
Przemysław Knut
Tabela 2. Analiza SWOT dla powiatu szczycieńskiego
słabe strony
mocne strony











atrakcyjne położenie geograficzne
(wysoki wskaźnik zalesienie, liczne
jeziora),
walory turystyczne – duża ilość obszarów
prawnie chronionych, zabytków,
wzrost zainteresowania turystyką wśród
Polaków i obcokrajowców,
funkcjonowanie Wyższej Szkoły Policji
w Szczytnie,
Podstrefa Warmińsko-Mazurskiej
Specjalnej Strefy Ekonomicznej,
dość duża ilość podmiotów
gospodarczych
dobrze rozwinięty przemysł meblarski
i drzewny,
korzystne położenie powiatu pod
względem komunikacji,
dostępność terenów pod inwestycje,
stosunkowo młode społeczeństwo na tle
kraju,
funkcjonowanie lotniska w Szymanach,






zagrożenia
szanse








wysoki wskaźnik bezrobocia
spowodowany wąskimi rozmiarami
rynku pracy,
strukturalny charakter bezrobocia,
zmiany demograficzne prowadzące
do zwiększania się grupy w wieku
poprodukcyjnym oraz w wieku
produkcyjnym,
duża liczba rodzin korzystająca
z pomocy społecznej,
duże zapotrzebowanie na
pracowników w wielkich
aglomeracjach miejskich
położonych w centrum i na
zachodzie kraju oraz za granicą,
krótki okres sezonu letniego, brak
atrakcji na zimową porę roku.
polityka krajowa zwiększająca znaczenie
Wyższej Szkoły Policji,
zwiększenie ruchu turystycznego
w Polsce,
ciągłe doskonalenie oferty turystycznej
powiatu,
pozyskiwanie środków z Unii
Europejskiej,
wzrost liczby przyjazdów służbowych do
WSPol, również z zagranicy,
zwiększenie liczby studentów po przez
rozwinięcie i uatrakcyjnienie kierunków
studiów,
wzrost znaczenia śródlądowego rybactwa
w skali kraju,
stabilny wzrost gospodarczy w Polsce
i polepszające się warunki życiowe ludzi.




wzrastająca konkurencja o turystów
– brak możliwości rywalizacji
z ośrodkami bardziej atrakcyjnymi
turystycznie (np. Kraina Wielkich
Jezior Mazurskich),
utrzymanie się niżu
demograficznego w Polsce,
uatrakcyjnienie ofert pracy przez
zagranicznych pracodawców,
polityka państwa, która omija
problemy słabiej rozwijających się
regionów.
Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy dokumentów strategicznych gmin powiatu
szczycieńskiego, dostępnych na stronach internetowych samorządów gminnych.
108
6. Szanse wynikające z procesów migracyjnych
Znaczenie migracji na całym świecie wciąż rośnie. Mają one wpływ na
kształtowanie się długoletniej perspektywy gospodarczej regionów, rozwój
społeczeństw, poziom poczucia bezpieczeństwa i wiele innych obszarów
życia. Przemieszczenia ludności generują korzyści, ale niosą za sobą także
różnego rodzaju konsekwencje. Badacze migracji przy rozpatrywaniu jej
skutków biorą pod uwagę zarówno kraj przyjmujący oraz kraj zezwalający
na migrację. Przedmiotem moich rozważań są szanse i zagrożenia wynikające z procesów migracyjnych dla mieszkańców powiatu szczycieńskiego.
Istotne będzie więc wskazanie jedynie tych kwestii, które mają znaczenie
dla regionu i osób w nim zamieszkałych.
Ze względu na dziedzinę, na jaką wpływa mobilność ludzi wyróżnić
możemy szanse i zagrożenia:
 ekonomiczne;
 społeczno-kulturowe;
 demograficzne;
 inne (np. bezpieczeństwa, polityczne).
Inna klasyfikacja opiera się na następstwach i znaczeniu przepływów
migracyjnych dla grupy społecznej, jakiej one dotyczą:
 jednostka;
 rodzina;
 społeczność lokalna [11].
Interpretacja potencjalnych zysków i strat będzie bazować na obu wyżej
wymienionych podziałach. Ze względu na dynamikę i wieloaspektowość
zjawiska migracji, niektóre konsekwencje mogą wpisywać się w więcej niż
jedno kryterium, powtarzać się, zachodzić na siebie lub wzajemnie się
przenikać. W pierwszej kolejności przedstawione zostaną pozytywne
aspekty migracji.
Ekonomiczne skutki w największym stopniu wpływają na tworzenie się
szans dla całej społeczności lokalnej zamieszkującej Ziemię Szczycieńską.
Takim korzystnym następstwem przepływów pracowników, jest transfer
pieniędzy zarobionych w innym państwie. W wyniku przekazywania przez
migrantów zarobków do rodzin pozostałych w kraju zwiększa się kapitał
konsumpcyjny oraz kapitał inwestycyjny mieszkańców. Dzięki temu rozwija się gałęzie gospodarki takie jak: handel i usługi, przemysł, budownictwo.
Pośrednio wpływa to również na powstawanie nowych miejsc pracy.
Zwiększenie transferów finansowych nasiliło się szczególnie po wstąpieniu
Polski do Unii Europejskiej, co potwierdzają dane statystyczne [12].
Stymulację rozwoju gospodarczego w regionie powodują również
migranci sezonowi. W większości przypadków osoby te przywożą do kraju
109
Przemysław Knut
zarobione przez siebie pieniądze. Wydawanie, inwestowanie pozyskanych
środków zwiększa popyt i zasila lokalny rynek [4].
Osobno korzyści ekonomiczne należy rozpatrywać w odniesieniu do
reemigrantów. W wyniku powrotu z emigracji na teren powiatu szczycieńskiego następuje ogólny wzrost poziomu dobrobytu. Osoby takie wykazują się zwiększoną przedsiębiorczością i aktywnością w zakładaniu
własnych firm. Posiadając pozyskany za granicą znaczny kapitał mają
możliwość lokowania funduszy w swoje przedsiębiorstwa. Poprawa jakości
i standardu życia następuje również w rodzinach reemigrantów.
Istnieją takie sytuacje, w których brak inwestowania pieniędzy zarobionych poza granicami Ziemi Szczycieńskiej, nie wpływa na możliwość
tworzenia się szans na ekonomiczny rozwój mieszkańców powiatu. Na
przykład, przepływ do innego kraju nadwyżki siły roboczej może
spowodować zmniejszenie się stopy bezrobocia. Oczywiście, włodarze
powiatu walczą z problemem bezrobocia stosując różne metody jego
zwalczania, i emigracja nie jest traktowana przez nich jako forma
zapobiegania. Nie mniej jednak dzięki temu mogą zwolnić się miejsca
pracy, a to powoduje zwiększenie się rynku zatrudnienia w powiecie szczycieńskim.
Wszystkie formy migracji mają znaczący wpływ na zwiększenie się
zapotrzebowania na usługi związane z transportem – krajowym i zagranicznym. Osoby przemieszczające się wahadłowo każdego dnia z miejsca
zamieszkania do pracy, szkoły czy na uczelnię, korzystające ze środków
transportu publicznego, napędzają firmy zajmujące się przewozem osób.
Emigrujący poza granicę naszego kraju także często korzystają z usług
przedsiębiorstw zajmujących się przewozami międzynarodowymi.
Dodatkową możliwość od tego roku stanowią usługi świadczone przez Port
Lotniczy Olsztyn-Mazury, zlokalizowany w podszczycieńskich Szymanach.
Nie bez znaczenia jest też fakt funkcjonowania w granicach powiatu
ośrodka akademickiego, którym jest Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie.
Uczelnia może pośrednio wpływać na rozwój gospodarczy regionu.
Wszystko za sprawą zjawiska nazywanego przez badaczy „pozyskiwaniem
mózgów”. Niewielka część osób po ukończeniu studiów, może zdecydować się osiąść na stałe w Szczytnie. Jest to pozytywne zjawisko, które
może przynieść wiele korzyści dla rozwoju regionalnego. Jak jednak
wynika z badań, zaledwie kilka procent studentów uważa, że w powiecie
warto szukać zatrudnienia lub otworzyć własną działalność gospodarczą
[13]. Władze miasta i powiatu powinny więc zastanowić się nad tym, w jaki
sposób zatrzymać w regionie absolwentów z największym potencjałem.
Wpływ imigrantów zamieszkujących Ziemię Szczycieńską na koniunkturę gospodarczą nie jest znaczny, ponieważ liczba cudzoziemców jest
znikoma. Istnieje jednak kilka firm założonych przez obcokrajowców.
110
Prowadzą oni działalność głównie w sieci handlu i usług. Jak jednak
słusznie zauważa Włodzimierz Gocalski, „cudzoziemcy wykazują się
większą aktywnością w zakładaniu własnych firm” [11]. W pewnym
stopniu można więc słowa te odnieść do niewielkiej grupy imigrantów
w powiecie szczycieńskim.
Oprócz wszystkich wyżej wymienionych korzyści, profity mające
później wpływ na sytuacje ekonomiczną, czerpią również pojedyncze
jednostki. Odnosi się to w głównej mierze do reemigrantów. Jeżeli ich
wyjazd za granicę, lub do większego ośrodka miejskiego w kraju nie okazał
się fiaskiem, to osoby takie nabywają kompetencje zawodowe i zyskują
ogólny potencjał życiowy. Pracujący na obczyźnie Polacy uczą się języka,
poznają nowe zwyczaje, kulturę i wzory zachowań. Doświadczenie zdobyte
na emigracji procentuje i daje szerokie możliwości po powrocie na Ziemię
Szczycieńską.
Społeczno-kulturowe szanse wynikające z przepływów migracyjnych
nie są duże. Społeczność lokalna i rodzina emigranta odczuwają raczej
negatywne konsekwencje. Jeśli doszukiwać się pozytywnych stron wychodźstwa w sferze społecznej, to może być to pogłębianie się więzi
emocjonalnej w rodzinie w wyniku długotrwałej rozłąki. Korzystnym
zjawiskiem jest także aktywizacja dzieci do udziału w życiu rodzinnym [4].
Wszystko zależy jednak od sytuacji tych rodzin, relacji w nich panujących.
Rozważania te opierają się wyłącznie na przypuszczeniach, brak jest
bowiem danych statystycznych potwierdzających lub zaprzeczających tym
sytuacjom.
W niektórych większych skupiskach imigrantów obserwowane jest
zjawisko przenoszenia wzorców kulturowych przez osoby o odmiennych
zwyczajach, zachowaniach, religii. Część z nich może mieć pozytywne
znaczenie dla rozwoju kultury i poszerzania horyzontów myślowych. Jak
jednak podkreślone zostało to wcześniej, liczba imigrantów zagranicznych
w regionie nie jest duża, nie mają oni wystarczającego przebicia i nie
starają się uzewnętrzniać swoich przekonań.
Prognozy demograficzne GUS na lata 2014-2050 nie są optymistyczne
[14]. Trudno jest więc dopatrywać się szans dla mieszkańców powiatu
w obszarze demografii.
Z podobnym problemem spotyka się cały kraj, niż demograficzny
dotyka także większość państw europejskich. Pozytywnym aspektem, może
być wspomniany już fakt, iż region szczycieński charakteryzuje się dość
młodą populacją na tle innych województw. Postępująca suburbanizacja
regionu również daje nadzieję na korzystny przepływ ludności w przyszłych latach, duża ilość terenów pod zabudowę na obszarach wiejskich może
skłonić ludzi do osiedlania się na Ziemi Szczycieńskiej.
111
Przemysław Knut
Nie sposób wspomnieć o szansie jaką dla mieszkańców powiatu stanowi
turystyka. Warmia i Mazury jako obszar niezwykle atrakcyjny pod
względem wypoczynku i rekreacji, z dużą ilością lasów i akwenów
wodnych oraz licznymi zabytkami oferuje wiele możliwości zwiedzającym.
Korzysta na tym również region szczycieński, który z każdym kolejnym
rokiem odwiedzany przez co raz większą liczbę osób. Migracje turystyczne
i sezonowe, to zyski ekonomiczne dla mieszkańców powiatu, którzy
prowadzą działalność gospodarczą w branży gastronomicznej, hotelarskiej,
turystycznej czy rekreacyjnej. Osoby zamieszkujące Ziemię Szczycieńską
doskonale zdają sobie sprawę z możliwości, jakie dają im ruchy turystyczne. W celu sprawnego zarządzania tą branżą powołano w Szczytnie
Lokalną Organizację Turystyczną, której głównymi celami są m.in.
„integrowanie środowiska podmiotów działających w zakresie turystyki
z terenu Powiatu Szczycieńskiego, rozwój oferty turystycznej, tworzenie
płaszczyzny współpracy podmiotów gospodarczych działających w zakresie turystyki z organami administracji publicznej, zwiększanie inwestycji
w zakresie turystyki oraz popularyzowanie i rozwijanie branży turystycznej” [15]. LOT pełni ważną rolę w kreowaniu turystycznej marki
powiatu szczycieńskiego. Zwiększony ruch turystyczny gwarantuje
lotnisko w Szymanach, które od początku roku przyjmuje osoby z kraju
oraz państw europejskich.
7. Zagrożenia wynikające z procesów migracyjnych
Emigracja na poziomie mikro w sytuacji, gdy obejmuje znaczną grupę
mieszkańców regionu, powoduje szereg zmian o różnym charakterze.
Powiat Szczycieński ze względu na peryferyjne położenie może w jeszcze
większym stopniu odczuwać następstwa wyjazdów. Identyfikacja przez
władze lokalne zagrożeń wynikających z przepływów migracyjnych
pozwoli na opracowanie skutecznej strategii zapobiegającej odpływ
ludności.
W sferze ekonomicznej niebezpieczną sytuacją jest odpływ osób
posiadających wysokie kwalifikacje. Zjawisko to jest szczególnie widoczne
w małych miastach i na obszarach wiejskich. Ograniczona zostaje liczba lepiej
wykształconych, młodych ludzi, którzy wyjeżdżają do wielkich aglomeracji
miejskich oraz zagranice by rozwijać swoje kompetencje i umiejętności,
a także zyskać większe możliwości zatrudnienia i lepsze wynagrodzenie.
Podobnym, równie szkodliwym dla społeczności lokalnej zjawiskiem jest tzw.
„marnotrawstwo mózgów”. Polega ono na podejmowaniu przez emigrantów
z wyższym wykształceniem pracy z atrakcyjniejszymi zarobkami, lecz nie
związanej z ukończonym kierunkiem studiów [4]. Oba wyżej wymienione
112
problemy nasiliły się po przystąpieniu Polski do Wspólnoty Europejskiej
i otwarciu zagranicznych rynków zatrudnienia.
Powszechne stają się również wyjazdy osób, które posiadają konkretne
kwalifikacje zawodowe. Polski budowlaniec, elektryk czy cieśla wybiera
korzystniejsze warunki i świadczy swoje usługi w Niemczech, Francji,
krajach skandynawskich. Liczba wyjeżdżających za pracą wciąż utrzymuje
się na wysokim poziomie, co powoduje braki kadrowe w niektórych
firmach. Szczycieńskie instytucje i przedsiębiorstwa ze względu na dość
wysokie bezrobocie w regionie, nie powinny narzekać na brak chętnych do
zatrudnienia, ale w niedalekiej przyszłości może się to zmienić [16].
Gminy wiejskie o najmniej sprzyjającej dynamice ludności, a więc
gmina Rozogi i Dźwierzuty, są narażone na degradację ekonomiczną
spowodowaną stopniowym wyludnieniem oraz brakiem podejmowania
nowych inicjatyw gospodarczych. Jeżeli założymy, że odpływ młodych
ludzi będzie stale wzrastał na obszarach wiejskich, to Rozogi jako jedna
z „najmłodszych” gmin wkrótce może stać się rejonem borykającym się ze
znacznym regresem społeczno-gospodarczym.
Straty ekonomiczne dla mieszkańców Ziemi Szczycieńskiej powodowane mogą być przez pozostałe w kraju rodziny emigrantów pracujących
na czarno. Przykładem jest wyłudzanie świadczenia socjalnego finansowanego przez pomoc społeczną. Znane są przypadki, gdy członek rodziny
otrzymuje bardzo wysokie wynagrodzenie za pracę za granicą, przewyższające (nawet kilkukrotnie) średnią krajową dla Polski, przekazuje je
familii, a ta mimo to pobiera świadczenia socjalne. Poza oczywistymi
szkodami na rzecz państwa, cierpią także osoby, które rzeczywiście
potrzebują korzystać z pomocy opieki społecznej, a przez zaistniały
proceder nie mają takiej możliwości. Niestety, ze względu na zbyt liberalne
warunki przyznawania świadczeń, organom ścigania bardzo trudno jest
zwalczać takie zachowania.
Społeczne skutki migracji stanowią najważniejszy hamulec przy podejmowaniu decyzji o wyjeździe [17]. Negatywne konsekwencje ponosi nie
tylko emigrant, ale przede wszystkim rodzina, a w pewnym stopniu również
społeczność lokalna. W wyniku emigracji jednego lub kilku członków rodziny
dochodzi do pogorszenia się stosunków międzyspołecznych. Pojawiają się
konflikty i nieporozumienia sąsiedzkie wywołane wieloma czynnikami, m. in.
poczuciem zazdrości, zachwiania wzajemnego świadczenia usług w potrzebie
i osłabieniem kontaktów. Brak współpracy i solidarności wśród mieszkańców
Ziemi Szczycieńskiej może doprowadzić do osłabienia więzi lokalnych
i rozpadu społecznego potencjału lokalnego [4].
Zupełnie czym innym jest decyzja o opuszczeniu miejsca zamieszkania,
a zupełnie czym innym o opuszczeniu rodziny. Dążenie do zabezpieczenia
potrzeb ekonomicznych sprawia jednak, że przy analizie plusów i minusów
113
Przemysław Knut
migracji, marginalizowana jest rozłąka z najbliższymi. Emigracja jednego
lub więcej domowników destabilizuje relacje rodzinne, wywiera znaczący
wpływ na funkcjonowanie rodziny oraz powoduje szereg dotkliwych
konsekwencji i zmian. Do najważniejszych z nich należą:
 zakłócenia w wychowaniu dzieci – najmłodsi szczególnie dotkliwie
odczuwają brak ojca i/lub matki. Do prawidłowego rozwoju dziecka
niezbędna jest obecność obojga rodziców. Zjawisko wychowywania
się w tzw. rodzinie migracyjnej nazywane jest „eurosieroctwem”.
Zostało ono opisane w dalszej części pracy;
 poczucie braku pomocy ze strony emigranta we wspólnym podejmowaniu decyzji i wykonywaniu obowiązków – osoba która pozostała
w kraju i ma za zadanie utrzymać prawidłowy model funkcjonowania rodziny, zadbać o wychowanie dzieci czy opiekę nad osobami
starszymi, często czuje się zbyt obciążona wielością obowiązków.
Nie może liczyć na wsparcie współmałżonka, który pozostaje na
emigracji;
 brak intymnej atmosfery – fizyczna nieobecność jednego ze współmałżonków uniemożliwia im bezpośredni kontakt, oddala ich
emocjonalnie. Sytuacji tej nie rekompensuje w żaden sposób kontakt
telefoniczny czy wideorozmowa;
 zmiany pozycji w rodzinie – w wyniku wyjazdu jednej z osób
wchodzących w skład rodziny, dochodzi do zmiany ról pełnionych
przez domowników. Matka sprawuje opiekę nad dziećmi, zastępując
im ojca. Analogicznie ojciec przyjmuje podwójną rolę pod nieobecność żony. Także młodzież zmuszona jest do szybszego usamodzielnienia się i przejęcia części obowiązków;
 zaburzenia więzi i trwałości rodziny – są oczywistym następstwem
wynikającym z przepływów migracyjnych. Poza zaburzeniami
w związku małżeńskim, dochodzi również do osłabienia stosunków
między rodzicami, a dziećmi;
 zachwianie więzi generacyjnej – gdy miejsce zamieszkania opuszczają rodzice wraz z dziećmi, starsze pokolenie nie ma możliwości
przekazywania najmłodszym tradycji, kultury, wzorów zachowań,
zwyczajów. Ma to negatywny wpływ na wychowanie najmłodszego
pokolenia, sprawia, że młodzież nie utożsamia się ze swoim miejscem
pochodzenia, nie jest przywiązana do swojego kraju, regionu;
 traktowanie osoby pracującej na emigracji wyłącznie jako
„dostarczyciela” środków finansowych – zagrożenie to związane jest
z wyżej opisywanymi zaburzeniami więzi rodzinnej. Emigrant z racji
długiej nieobecności w rodzinnym domu, z czasem może utracić
swoją pozycję i szacunek wśród innych domowników. Zaczyna być
114
traktowany przedmiotowo, wyłącznie jako osoba, która dokonuje
transferu pieniędzy i dba o zabezpieczenie ekonomiczne;
 ograniczenia funkcji rodziny: emocjonalnej, socjalizacyjno-wychowawczej, religijnej;
 zmniejszenie opieki nad starszymi członkami rodziny pozostałymi
w obszarze powiatu szczycieńskiego – seniorzy pozostawieni bez
opieki i wsparcia dzieci i wnuków, niezdolni do samodzielnego
funkcjonowania zmuszeni są do korzystania z usług ośrodków
pomocy społecznej i pomocy pielęgnacyjnej [4];
 rozpad rodziny – jest to najbardziej tragiczna w skutkach okoliczność, spowodowana długotrwałą rozłąką, brakiem porozumienia,
zanikiem funkcji rodziny.
Oprócz wymienionych wyżej zagrożeń, szczególną uwagę należy
zwrócić na problem „eurosieroctwa”. Ministerstwo Edukacji Narodowej
określa je jako „sytuacje, w której emigracja zarobkowa rodziców/rodzica
powoduje burzenie podstawowych funkcji rodziny, takich jak zapewnienie
ciągłości procesu socjalizacji, wsparcia emocjonalnego i transmisji
kulturowej” [18]. Z danych pochodzących z badań opublikowanych przez
Bartłomieja Walczaka wynika, że co czwarty uczeń w Polsce jest eurosierotą. Nieznana jest liczba dzieci w powiecie szczycieńskim, która
wychowuje się bez co najmniej jednego z rodziców. Patrząc jednak przez
pryzmat statystyk ogólnopolskich, można przypuszczać że odsetek takich
osób jest znaczny.
Dzieci i młodzież dotknięte eurosieroctwem obarczone są ryzykiem
wychowawczym. Wyjazd rodzica sprawia, że są oni (przynajmniej częściowo)
pozbawione nadzoru i kontroli. Opiekę nad młodym pokoleniem sprawują
często dziadkowie, którzy nie mają możliwości wyegzekwowania i utrzymania odpowiedniej dyscypliny. Zbyt duża swoboda może w konsekwencji
prowadzić do rozmaitych problemów: uzewnętrzniania różnych form
agresji, problemów w nauce, trudności w nawiązywaniu stosunków
interpersonalnych. Dziecko odczuwa brak komfortu psychicznego,
poczucia bezpieczeństwa, niezaspokojona potrzeba bliskości rodzicielskiej
wpływa na tworzenie się zmian w zachowaniu dziecka [19]. Staje się ono
nadwrażliwe, nadpobudliwe, ma trudności z dokonaniem samooceny.
Niezbędnym wydaje się być monitorowanie dzieci z rodzin migracyjnych,
by w razie uzasadnionej potrzeby mogły one liczyć na pomoc i wsparcie ze
strony instytucji.
Naturalną konsekwencją przepływów migracyjnych są zmiany w strukturze demograficznej poszczególnych regionów. Mobilność terytorialna
młodych ludzi, którzy w coraz większej liczbie opuszczają powiat
szczycieński prowadzi do jego starzenia demograficznego. Na przestrzeni
115
Przemysław Knut
lat 2002-2013 znacznie zmniejszyła się liczba osób w przedziale
wiekowym 15-19 lat (o prawie 2000), zwiększeniu uległa liczba osób
w wieku powyżej 55 lat (o ponad 5500!). Można więc mówić o Ziemi
Szczycieńskiej jako regionie starzejącym się w bardzo szybkim tempie.
Zmniejszenie się młodego potencjału ludzkiego wpływa negatywnie
również na przyrost naturalny w powiecie, w 2013 roku po raz pierwszy
w ciągu ostatnich 11 lat odnotowano jego ujemny poziom.
Niepokojącym zjawiskiem, które zaczyna dotykać region szczycieński
jest wzrost obciążenia ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym. W najbliższej przyszłości
problem ten będzie stanowić wyzwanie dla lokalnych władz samorządowych oraz samych mieszkańców. Do potencjalnych zagrożeń zaliczyć
należy również te, które dotyczą szeroko rozumianego bezpieczeństwa
mieszkańców powiatu. Zaliczyć można do nich pojawienie się zorganizowanych grup przestępczych i przestępczości transgranicznej. Mieszkańcy
Ziemi Szczycieńskiej jeszcze niedawno mogli obawiać się tzw. „mafii
wielbarskiej”, która zajmowała się kradzieżą pojazdów. Przywódcami
grupy okazali się obywatele gminy Wielbark, ich przestępcza działalność
wykraczała jednak poza granicę regionu. Po zatrzymaniu sprawców
przestępczość samochodowa w powiecie wyraźnie spadła, jednak ryzyko
nasilenia się tego zjawiska, chociaż niewielkie, wciąż istnieje. Przyczynić
do tego mogą się m. in. osoby imigrujące z zewnątrz.
8. Wnioski
Przedstawienie założeń teoretycznych, analizy zasobów ludzkich oraz
mocnych i słabych stron powiatu szczycieńskiego, a także wyodrębnienie
szans i zagrożeń wynikających z przepływów migracyjnych, pozwala na
wyciągnięcie kilku istotnych wniosków.
Po pierwsze, dokonana analiza jednoznacznie potwierdza, że każda
forma migracji wywołuje skutki mające znaczenie dla rozwoju społecznogospodarczego Ziemi Szczycieńskiej. Trudno porównać i oszacować
poziom szans i zagrożeń będących konsekwencją mobilności terytorialnej,
jednak zdecydowanie wyraźniejsze i bardziej jednoznaczne wydają się być
straty ponoszone przez mieszkańców powiatu. Jednocześnie wyodrębnić
można sporo pozytywnych aspektów migracji, które przy odpowiednim
rozwinięciu mogą przyczynić się do wzrostu poziomu gospodarczego
w regionie. W związku powyższym, należy uznać zasadność tworzenia ram
instytucjonalnych, które pomogą w sprawniejszym zarządzaniu procesami
migracyjnymi w powiecie. Mogą one opierać się na współpracy już
istniejących podmiotów rynku pracy, oświaty, organizacji pozarządowych,
pomocy społecznej itp., lub na zbudowanej od podstaw regionalnej polityce
116
migracyjnej. Władze powiatu powinny stworzyć zasady jej funkcjonowania, podstawy prawne i finansowe oraz określić podmioty odpowiedzialne za realizację zadań związanych z mobilnością terytorialną mieszkańców. Owe podmioty mają za zadanie służyć wszystkim grupom
migranckim (emigrantom, imigrantom, reemigrantom, potencjalnym emigrantom), oferować im pomoc w zakresie adaptacji lub readaptacji, doradztwa
finansowego itp.
W związku ze stopniowym, powolnym, (aczkolwiek już zauważalnym
zwłaszcza w Szczytnie) procesem wyludniania należałoby podjąć próbę
jego spowolnienia. Odpływ w szczególności młodszego pokolenia z terenu
powiatu szczycieńskiego jest jednym z największych zagrożeń dla
mieszkańców. Zatrzymanie, nawet częściowe emigracji tych osób może
być zadaniem dość trudnym. Ziemi Szczycieńskiej, jako obszarowi peryferyjnemu, oddalonemu od wielkich ośrodków miejskich może zabraknąć
decydujących argumentów w walce o młodych ludzi. Zauważyć można
jednak, że dynamika ludności na przestrzeni ostatnich 11 lat, jest korzystna
na obszarach wiejskich. Wynika to m.in. ze wspomnianego wcześniej
procesu suburbanizacji i zmiany podejścia do kwestii mieszkalnictwa
głównie przez osoby w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Gminy
wiejskie stanowią atrakcyjny teren pod zabudowę mieszkalną. Aby
utrzymać korzystną dynamikę, warto byłoby pochylić się nad projektem,
który miałby na celu zachęcenie zarówno młodsze, jak też i starsze
pokolenie do osiedlania się na terenach wiejskich przynależących do
powiatu szczycieńskiego. Dzięki takiemu rozwiązaniu na przestrzeni
następnych kilkunastu lat być może udałoby się zniwelować odpływ
ludności i pozyskać większą liczbę imigrantów.
Kolejną istotną kwestią, na która należy zwrócić uwagę są przeobrażenie polskich rodzin wynikające z migracji. Co raz więcej tzw. transnarodowych rodzin boryka się z problemem dezorganizacji więzi,
zmianami w strukturze, formach i jakości relacji rodzinnych, co prowadzić
może nawet do rozpadów rodzin i innych konsekwencji społecznokulturowych. Szczególnie niepokojące są skutki migracji ekonomicznej dla
dzieci. Aby łagodzić jej skutki, należy wzmocnić politykę prorodzinną
realizowaną na poziomie lokalnym. Przejawiać miałaby się ona w organizowaniu pomocy dla osób z rodzin transnarodowych, czy też wprowadzeniu stosownych regulacji prawnych (np. wprowadzenie instytucji opiekuna prawnego). Kluczowe są także działania prewencyjne, ukierunkowane
na uświadamianie rodzicom, małżonkom, (emigrantom lub potencjalnym
migrantom) negatywnych skutków długotrwałej rozłąki z najbliższymi.
Turystyka należy do strategicznych obszarów posiadających największe
perspektywy dla rozwoju powiatu szczycieńskiego. Wiąże się to
z migracjami o charakterze sezonowym oraz z migracjami turystycznymi.
117
Przemysław Knut
Systematyczne zwiększanie się liczby odwiedzających Ziemię Szczycieńską
przyczyni się do podniesienia efektywności ekonomicznej podmiotów
świadczących usługi związane z turystyką i rekreacją. Otwarcie lotniska
w Szymanach i poszerzenie oferty noclegowej w powiecie jest jednym
z priorytetów dla rozwoju regionalnego.
9. Podsumowanie
Procesy migracyjne będą wciąż zyskiwać na znaczeniu i wpływać
pośrednio lub bezpośrednio na życie społeczności lokalnych. Wraz
z postępującym rozwojem społeczno-gospodarczym powiatu szczycieńskiego
oraz nieubłagalnymi zmianami w strukturze demograficznej, mobilność
terytorialna będzie jednocześnie szansą i wyzwaniem zarówno dla włodarzy
jak i samych mieszkańców regionu.
Najważniejszym wnioskiem wypływającym z przeprowadzonych rozważań
na temat migracji jest nieodzowność prowadzenia spójnej polityki migracyjnej
na poziomie regionalnym i lokalnym. Odpowiednie wykorzystanie możliwości
i skuteczne niwelowanie strat po przez zarządzanie mobilnością – to priorytet
do którego realizacji należy dążyć. Ponadto należy skupić się na obszarach
będących największymi atutami powiatu szczycieńskiego. Turystyka jest
branżą, w którą warto inwestować ze względu na wymierne korzyści płynące
z migracji turystycznych oraz sezonowych.
Najnowszy raport „Work Service” z kwietnia 2015 roku, dotyczący
migracji zarobkowej Polaków wskazuje, że odsetek osób, które rozważają
emigrację utrzymuje się na stałym, wysokim poziomie. Wyniki badania
przedstawiają również, że mieszkańcy regionów o słabych perspektywach
pracy i rozwoju zawodowego częściej rozważają nad podjęciem zatrudnienia
za granicą [20]. Raport może stanowić ostrzeżenie, ale również motywacje do
stworzenia aktywnej, przemyślanej i długofalowej polityki migracyjnej kraju
i regionów.
118
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Kubiak H., Slany K. Migracje, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna
Naukowa, 1999, s. 27
http://www.old.stat.gov.pl/warsz/69_179_PLK_HTML.htm
Kaczmarczyk P. Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, 2005, s. 21
Kawczyńska-Butrym Z. Migracje – wybrane zagadnienia, 2009
http://www.old.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-366.htm
Kępińska E. Migracje sezonowe z Polski do Niemiec, 2008, s. 64
Slany K. Co to znaczy być migrantką?, [w:] Migracje kobiet. Perspektywa
wielowymiarowa, red. K. Slany, 2008, s. 22
Europejska Sieć Migracyjna, Praktyczne aspekty zmniejszania skali
nielegalnej migracji w Polsce, Raport krajowy za lata 2004-2010
Wszystkie dane statystyczne pochodzą z Banku Danych Lokalnych
opracowanego przez Główny Urząd Statystyczny
Lisowski A, Grochowski M. Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy
i konsekwencje, Warszawa, s. 224
Gocalski W. Procesy migracyjne jako źródło szans i zagrożeń dla społeczności
lokalnych, [w:] Bezpieczeństwo w środowisku lokalnym, pod red. Fehler W.,
2009, s. 31-45
Zob. Pieniądze od emigrantów budują wzrost gospodarczy, Biuletyn
Migracyjny, nr 8, s. 4
Dziemianowicz W., Charkiewicz J. Strategia Ziemi Szczycieńskiej do roku
2020, 2013
Zob. Prognoza ludności na lata 2014-2050, Główny Urząd Statystyczny
http://www.turystyka.szczytno.pl/lokalna-organizacjaturystyczna_dzialalnosc,0,88,pl.html
Zob. Polscy producenci mebli sprzedają na świecie dużo, ale tanio. Ich
dominacji zagrozić może brak pracowników,
http://www.biznes.newseria.pl/news/polscy_producenci_mebli,p539712954
Wierzbicki A. Społeczne aspekty migracji w kontekście integracji Polski
z Unią Europejską, [w:] Stępniak A., Swobodny przepływ pracowników
w kontekście wejścia Polski do Unii Europejskiej, 2001, s. 183-188
Markowski M., MEN: Eurosieroctwo? Taki sam problem mają dzieci
marynarzy,
http://wyborcza.pl/1,85996,5888323,MEN__Eurosieroctwo__Taki_sam_probl
em_maja_dzieci_marynarzy.html
Becker-Pestka D. Rodzina w obliczu migracji zarobkowej, Colloquium
Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, Kwartalnik I/2012
Raport Work Service S.A., Migracje Zarobkowe Polaków
http://www.workservice.pl/content/download/4139/32794/file/Migracje%20za
robkowe_WS_RAPORT.04.2015_digital.pdf
119
Przemysław Knut
Procesy migracyjne jako źródło szans i zagrożeń mieszkańców powiatu
szczycieńskiego
Streszczenie
W artykule opisano wpływ procesów migracyjnych na kształtowanie się szans i zagrożeń dla
mieszkańców powiatu szczycieńskiego. Zainteresowanie samorządów lokalnych problemem
migracji zapoczątkowało przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Otwarcie zagranicznych
rynków pracy spowodowało ogromny wzrost mobilności wśród mieszkańców powiatu. Ze
względu na peryferyjne położenie Ziemi Szczycieńskiej, wielu mieszkańców zdecydowało się
opuścić ten region.
Odpowiednio przygotowane plany oraz inwestycje mogą stworzyć szanse na rozwój lokalnej
społeczności. Zadanie to powinno być priorytetem dla lokalnych samorządów, które powinny
dążyć do zmniejszenia emigracji w tym regionie i wyeliminować straty związane z procesem
migracji ludności. Autor niniejszej pracy klasyfikuje potencjalne zyski i straty wynikające
z mobilności ludzi w powiecie szczycieńskim. Klasyfikacja ta opiera się na danych statystycznych, dokumentach strategicznych oraz koncepcjach teoretycznych. W swoim artykule
autor wykorzystuje analizę SWOT, aby porównać czynniki przyciągające i wypychające, oparte
na teorii przeszkód pośrednich Everetta Lee. Autor wskazuje, że każda forma mobilności może
być źródłem rozwoju społecznego i ekonomicznego w powiecie szczycieńskim, jednak może też
powodować szerokiego zasięgu konsekwencje, które będą destabilizować wzrost gospodarczy.
Słowa kluczowe: migracje, wpływ, szanse, zagrożenia
Imigration processes as prospects and risks for residents of the
administrative district of Szczytno.
Abstract
This dissertation describes influence of migration processes on prospects and risks for residents of
the administrative district of Szczytno. Local autonomies have started to be interested in
migration since Poland joined the European Union. The opening of international job markets have
caused a huge growth of mobility among residents of this administrative district. The
administrative district of Szczytno is situated on outlying area, that’s why many residents decided
to leave it and live somewhere else. Appropriate plans could create chances to progress around
local community. This task should be the most important task for district government. They
should strive to reduce migration process in this region and eliminate losses related to migration
process. The author of this dissertation classifies potential profits and losses as a result from
people mobility in Szczytno county. This classification is based on statistic details, strategic
documents and theoretical conceptions. The writer uses SWOT analysis to compare push and pull
factors, which are based on E. Lee’s intervening obstacles theory. The author points that each
mobility form could be a source of social and economical development of the administrative
district of Szczytno. However it could also causes wide range consequences that will destabilize
economic growth.
Keywords: migration, influence, prospects, risks
120
Julia Pielak1
Psychomanipulacja w Internecie
jako zagrożenie małoletnich w cyberprzestrzeni
1. Wprowadzenie
W obecnych czasach Internet jest niezbędny w życiu wielu ludzi. Jest
nie tylko formą rozrywki, często pełni także rolę niezbędnego narzędzia
pracy. Asystuje on społeczeństwu na co dzień, na równi z telewizją
i radiem. Jest integralnym elementem życia społecznego i jego codziennych
aktywności. Potencjał i dynamiczny rozwój Internetu wykorzystują
w szczególności młodzi ludzie, nie pamiętający czasów jego powstawania,
czy pierwszych komputerów. Większości z nich ciężko jest wyobrazić
sobie, jak wyglądało lub jak miałoby wyglądać życie bez Internetu.
W rzeczywistości, możliwości, jakie daje ten wynalazek zdają się być
nieograniczone. Jest on, można powiedzieć, swoistym oknem na świat,
przez które, wyglądanie jest możliwe bez ruszania się z miejsca, w którym
znajdujemy się w danej chwili. Dzieci i młodzież, właśnie z powodu
korzystania z Internetu w zaciszu własnego pokoju, uważają świat wirtualny za miejsce w pełni bezpieczne, w którym można być anonimowym
i gdzie znikają wszelkie problemy ze świata realnego. Przeświadczenie to
jest jednak bardzo złudne, ponieważ to właśnie młode osoby są najbardziej
narażone na jego destruktywne działanie.
Lista sieciowych niebezpieczeństw jest bardzo długa, a z każdym
dniem, w którym wprowadzane są nowe technologie staje się dłuższa. Do
internetowych zagrożeń możemy zaliczyć m.in. psychomanipulację, zjawisko, które jest obecne w każdej dziedzinie naszego życia, a także
w Internecie. Z powodu niewielu informacji dostępnych na temat psychomanipulacji w Internecie i determinowanych przez nią zagrożeń dla
małoletnich w cyberprzestrzeni, a także zainteresowania psychologią
manipulacji, autor zdecydował się na zbadanie tego problemu.
1
[email protected], Studenckie Koło Nauk Kryminalistycznych, Wydział Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie
121
Julia Pielak
2. Psychomanipulacja – pojęcie i typy
Pojęcie psychomanipulacji można podzielić na dwa elementy:
 psycho – „odniesienie do psychiki, umysłu lub psychologii”[1];
 manipulacja – „posługiwanie się kimś lub czymś w celu osiągnięcia
określonych celów”[2].
Jak można wywnioskować z wyżej przedstawionej, dwuczłonowej
definicji, psychomanipulacja jest pojęciem węższym w stosunku do pojęcia
manipulacji i obejmuje tylko te formy wywierania wpływu, które korzystają z fundamentalnych zasad psychologicznych, sterujących przebiegiem
ludzkiego postępowania.
Centrum Przeciwdziałania Psychomanipulacji przedstawia termin ten
w następujący sposób: „psychomanipulacja – manipulacja sferą poznawczoemocjonalną człowieka”[3]. Andrzej Stefańczyk w swojej książce pt.: „Psychologia wywierania wpływu i psychomanipulacji” definiuje to pojęcie jako
„mechanizm ingerencji w sferę emocjonalną i poznawczą człowieka, którego
celem jest takie oddziaływanie na jednostkę, aby podejmowane przez nią
decyzje, były zgodne z oczekiwaniami źródła psychomanipulacji”[4].
Wszystkie wyżej wymienione definicje zawierają podobne elementy.
W każdym przypadku, jeśli chodzi o termin psychomanipulacji, odnoszą
się one do sfery poznawczo-emocjonalnej człowieka, do jego psychiki,
bądź umysłu. Za cel psychomanipulacji przyjmują realizację oczekiwań
manipulatora, najczęściej w sposób nieświadomy, natomiast do realizacji
tego celu ma dojść poprzez oddziaływanie na osobę, wywieranie na nią
pewnego wpływu.
Do typów psychomanipulacji zaliczyć można dwa rodzaje:
 psychomanipulacja powierzchowna;
 psychomanipulacja głęboka.
Psychomanipulacja powierzchowna to taki typ psychomanipulacji,
z którym mamy do czynienia na co dzień, w reklamie, bądź akwizycji.
W wyniku zastosowania tego rodzaju oddziaływania na osobę, otrzymamy
rezultat w postaci zakupu danego produktu przez konsumenta.
Psychomanipulacja głęboka odnosi się do poważniejszych spraw
dotyczących naszego życia takich jak: wybór osoby, z którą chcemy spędzić
resztę naszego życia, wybór zawodu jaki będziemy chcieli wykonywać
w przyszłości i związanego z nim toku naszej edukacji. Przy podejmowaniu
tego typu decyzji angażujemy w to swoje emocje i myśli [3].
3. Techniki psychomanipulacji
We współczesnym świecie funkcjonuje wiele różnych technik psychomanipulacji, które mogą być stosowane w zależności od danej sytuacji.
Techniki te mogą być wykorzystywane zarówno pojedynczo, jak i łączyć
122
Psychomanipulacja w Internecie jako zagrożenie małoletnich w cyberprzestrzeni
w sobie kilka z nich, przez co ich działanie będzie bardziej skuteczne.
Niektóre, te łagodniejsze są powszechnie akceptowane w społeczeństwie,
na przykład, te stosowane w reklamie, czy handlu. Inne zaś, te bardziej
niekonwencjonalne, które ingerują w wolną wolę człowieka, są krytykowane zarówno przez opinię publiczną, jak również prawo.
Poniżej przedstawione zostanie dziewięć najbardziej rozpowszechnionych technik psychomanipulacji. Zostaną one opisane według klasyfikacji Andrzeja Stefańczyka, autora książki „Psychologia wywierania
wpływu i psychomanipulacji”.
Pierwsza technika to dezinformacja, polega na rozpowszechnianiu
fałszywych, bądź zniekształconych informacji w celu wyegzekwowania
oczekiwanego zachowania od manipulowanej osoby lub grupy osób.
Stosowana jest najczęściej w polityce w celu wprowadzania w błąd opinii
publicznej. Poprzez stosowanie tej techniki partie polityczne walczą
o wyborców. Dezinformacja wykorzystywana jest także często w sektach,
jako podstawowa technika podczas rekrutacji nowych członków. Taka
rekrutacja opiera się na inicjowaniu różnego rodzaju spotkań, podczas
których wybiera się potencjalnych kandydatów do włączenie do grupy.
Osoby takie muszą być podatne na psychomanipulację. W kolejnym etapie
wśród tych osób wzbudza się ciekawość dotyczącą działalności danej grupy
i stara się je w nią zaangażować. Nigdy nie podaje się natomiast
prawdziwych założeń oraz celów danej sekty, tworząc fałszywy, często
idylliczny obraz danego ugrupowania. Z czasem, kiedy okaże się, jak
sytuacja przedstawia się w rzeczywistości takie jednostki będą już na tyle
oddane grupie, że nie będą chciały z niej zrezygnować [4].
Druga technika to propaganda, czyli oddziaływanie na adresatów przy
użyciu wszelkiego typu środków perswazyjnych na przykład haseł,
symboli, słów. Jej najważniejszym celem jest rozpowszechnienie danej
ideologii w taki sposób, by każda osoba, która znajdzie się w zakresie jej
oddziaływania, odniosła wrażenie, że jest to działanie na skutek podjętej
przez siebie decyzji, a nie czynników zewnętrznych. Propaganda posiłkuje
się różnego rodzaju środkami masowego przekazu, by dotrzeć do jak
największej ilości odbiorców [4]. Propaganda stosowana jest najczęściej
w polityce, gdzie używa się jej jako narzędzia do walki o wyborców
i wywierania na nich wpływu. W ustroju totalitarnym, propagandy używa
się jako instrumentu do szerzenia panującego reżimu. Najbardziej znanym,
negatywnym przykładem zastosowania tej techniki jest propaganda
nazistowska i komunistyczna, stosowana przez dyktatorów, takich jak:
Goebbels, Hitler, Lenin, Stalin. Istotę tego typu propagandy odzwierciedlają słowa J. Goebbelsa, o następującym brzmieniu: „Kłamstwo powtórzone tysiąc razy staje się prawdą [5]”.
123
Julia Pielak
Trzecia technika, jaką jest cenzura charakteryzuje się wybiórczym
przekazywaniem informacji, w którym z zasadniczego komunikatu,
eliminuje się treści niezgodne z powszechnie panującym przekonaniem, na
przykład wszelkiego rodzaju tematykę o niemoralnym charakterze lub
niezgodną z panującą doktryną religijną, bądź polityczną. Technika ta ma
służyć przede wszystkim nadzorowi poglądów, obyczajów, moralności, jak
również wypowiedzi szerzących się w społeczeństwie. Cenzura to przede
wszystkim instrument, dzięki któremu możliwe jest ograniczenie rozprzestrzeniania się informacji, czyli tzw. reguła niedostępności. Tak więc,
im silniejsza staję się potrzeba uzyskania niedostępnej informacji, tym
bardziej wzrasta znaczenie tej informacji, a kiedy przeistacza się ona
w informację ogólnodostępną, nabiera mało istotnego znaczenia. Przykładowo, gdy jakaś wiadomość zostanie ocenzurowana, wzrasta chęć zaznajomienia się z nią, jak również zwiększa się wiarygodność źródła z jakiego
wiadomość ta pochodzi. Technikę tą stosuje się do manipulowania
zachowaniem ludzi, nie tylko poprzez nakładanie ograniczeń, ale także
poprzez umyślne wzbudzanie sprzeciwu wobec ograniczeń [4].
Kolejna technika, czyli przekaz podprogowy polega na wysyłaniu do
naszego umysłu krótkich bodźców wzrokowych lub słuchowych, tak aby
umysł był w stanie je uchwycić, a impulsy te zaczęły na nas oddziaływać,
powodując nieświadome poświęcenie im naszej uwagi. Najkrócej mówiąc
jest to pewien ukryty przekaz. Prezentacja bodźców o znacznym zabarwieniu emocjonalnym, może nastawić umysł odbiorcy na konkretny tor
i ocenę rzeczowo powiązanego z impulsem wydarzenia w sugerowany
sposób. Aby przekaz tego typu był efektywny, jednostka musi być
poddawana sugestii przez dłuższy okres czasu. Technika ta wykorzystywana jest często, mimo zakazu, w reklamach. Ich twórcy często starają
się przemycić ukryte komunikaty, by zachęcić do mimowolnego zakupu
produktu przez klienta [4].
Programowanie neurolingwistyczne (NLP – ang. Neuro-Linguistic
Programming) – następna technika oznacza system nauki myślenia w sposób praktyczny. Polega na kontrolowaniu umysłu własnego, bądź innej
osoby. Opiera się na założeniu, że umysł można ukierunkować tak, aby
działał bardziej produktywnie. W NLP nie poszukuje się źródła problemu,
ale jego odwrotności, bądź osób, mających wiedzę dotyczącą tych odwrotności. Kiedy już pozna się te przeciwności, możliwe jest skonstruowanie
uniwersalnego schematu działania, który każdy będzie mógł zastosować.
Taki schemat przydatny jest w przypadku, kiedy osoba nie potrafi uporać
się z problem i wtedy zamiast szukać jego źródła oraz sposobu rozwiązania
go, używa wcześniej stworzonego wzorca i sama „programuje” swoje
zachowanie zgodnie z nim. Na przykład jeśli jednostka należy do ludzi
nieśmiałych, to żeby stać się osobą śmiałą, stosuje schemat zachowania
124
osoby śmiałej, który wcześniej został opracowany na podstawie zachowań
ludzi odważnych i śmiałych [4].
Hipnoza to sztucznie wywołany stan świadomości człowieka, który jest
podobny do snu. Kiedy umysł znajdzie się w takim stanie, staje się
jednocześnie bardziej podatny na sugestie tego, kto wywołał taki stan
– hipnotyzera. Stan czuwania i hipnoza przenikają się wzajemnie. Nawet
w trakcie zwykłego czuwania osoba można znajdować się w stanie
hipnozy, a różnica będzie w tym przypadku niezauważalna. Przykładowo
w jednej z faz hipnotycznych możemy znaleźć się w trakcie głębokiego
skupienia, oglądania telewizji lub wykonywania monotonnych czynności.
W trakcie takiego „skupiania się” uwaga człowieka ukierunkowana jest na
impulsy zewnętrzne lub wewnętrzne przeżycia. Oznacza to więc, że nawet
w trakcie zwykłej koncentracji ludzi są podatni na wszelkiego rodzaju
bodźce zewnętrzne. Jeśli zatem ktoś skoncentruje swoją uwagę na treściach
przekazywanych z odbiornika telewizyjnego, staje się tym samym bardziej
podatny na oddziaływanie psychomanipulacyjne tych treści. Ciekawostką
jest, że dzieci do trzeciego roku życia przez większość swojego czasu
znajdują się w tzw. stanie „transu” i jest to stan naturalny ich świadomości [4].
Indoktrynacja to „proces wpajania określonej ideologii, poglądów lub
przekonań w taki sposób, aby osoba poddana jej działaniu nie miała
świadomości, że coś jest jej narzucane” [4]. Wpajanie określonej ideologii
polega na wielokrotnym powtarzaniu jej jednostce, dzięki czemu zmiana
przekonań i poglądów ma charakter stały. Jednostka, która przeszła proces
indoktrynacji akceptuje odgórnie narzucony styl myślenia, jak również
interpretacji rzeczywistości i uważa go za swój własny oraz nie jest
w stanie samodzielnie dokonywać własnych osądów rzeczywistości. Jeśli
dochodzi do pewnego rodzaju niezgodności rzeczywistości z przyjętymi
przekonaniami, to w takim przypadku ma miejsce uruchomienie się
mechanizmu reinterpretacji rzeczywistości, aby dopasować ją do uznanych
poglądów. W technice tej wykorzystuje się metodę „małych kroków”,
polegającą na etapowym przekazywaniu treści ideologicznych, które
dopasowuje się odpowiednio do jednostkowych potrzeb odbiorcy oraz
możliwości ich przyswajania. Każdy z nas na pewnym etapie życia został
lub zostanie podany procesowi indoktrynacji. Mamy z nim do czynienia już
w dzieciństwie, kiedy to wpajane są nam podstawowe normy i wzorce
zachowań, które, gdy dorastamy, uważamy za nasze własne. Godzimy się
z tym, co zostało nam przekazane, a następnie przekazujemy swoje poglądy
kolejnym pokoleniom. Jednak nie tylko w dzieciństwie spotykamy się
z indoktrynacją. Również w późniejszych latach, kiedy wstępujemy do
jakiejś grupy lub stowarzyszenia, musimy zapoznać się zasadami, regułami
i symbolami w nich panującymi, a czasem nawet uczyć się na pamięć
125
Julia Pielak
różnych formułek i przykazań, bądź uczestniczyć w specjalnych ceremoniach [4].
Pranie mózgu jako technika psychomanipulacji ma za zadanie doprowadzić do nagłej i dramatycznej zmiany poglądów i wartości. Składa się
w tym przypadku z trzech etapów:
 rozmrażania, czyli doprowadzenia do zaburzenia psychiki przez różne
negatywne czynniki, na przykład zmniejszanie racji żywnościowych,
czy ograniczanie snu lub stosowanie czynników wywołujących stres,
czyli wywoływanie kłótni, obrażanie i wiele innych;
 przekształcania, charakteryzującego się dostarczaniem opracowanych
wcześniej wzorców do powtarzania i utrwalaniem ich za pomocą
systemu kar i nagród w celu wywołania minimalnej, przewidywanej
zmiany w zachowaniu, aby stworzyć początkowe zaangażowanie;
 zamrażania, a mianowicie utrwalania wpojonych wcześniej wzorców
przez nakłanianie internowanych do sukcesywnego zwiększania
zaangażowania w identyczny z początkowym kierunkiem przemianę
zachowań.
Ludzie wystawieni na długotrwałe działanie procesu „prania mózgu” po
powrocie do normalnych warunków funkcjonowania bardzo często cierpią
na dolegliwości takie jak: zmiana osobowości, zmiana systemu wartości,
zaburzenia psychiczne np. depresję, trudności w powrocie do swojego
wcześniejszego sposobu życia oraz luki w pamięci [4].
Kontrola umysłu to technika bardzo podobna do „prania mózgu”,
a niektórzy ze znawców tematu twierdzą, że jest to technika tożsama
z „praniem mózgu”. Jak podaje Andrzej Stefańczyk w swojej książce pt.:
„Psychologia wywierania wpływu i psychomanipulacji”, podstawową
różnicą pomiędzy tymi dwoma pojęciami jest to, iż osoba, na którą chcemy
wywrzeć wpływ w trakcie procesu kontroli umysłu odnosi wrażenie, że
przebywa w środowisku, które ją wspiera. Jednostka taka nie opiera się,
gdyż myśli, że ludzie ją otaczający troszczą się o nią i chcą dla niej jak
najlepiej. Nie zdaje sobie przy tym sprawy, że ulega procesowi przekształcenia i podporządkowania grupie. Proces wdrażania kontroli umysłu
również składa się z trzech etapów, o prawie identycznych nazwach, jak
proces „prania mózgu”, a mianowicie:
 rozmrażania, w trakcie którego prowokuje się u człowieka kompletną dezorientację światopoglądową. Doprowadza się do załamania
realności światopoglądu oraz kwestionuje się wyznaczniki postrzegania świata oraz siebie i stara się przez to doprowadzić do większej
uległości człowieka na różnego rodzaju działania o charakterze
psychomanipulacyjnym. Zamierzonym efektem tych działań jest
osiągnięcie załamania psychicznego u osoby;
126
 przekształcania, czyli formowania nowej tożsamości często załamanej osoby, tak by zastąpić ją nową, „lepszą”. I tak, podobnie, jak
przy „praniu mózgu” wpaja się oczekiwane wzorce zachowań,
zmienia się sposób myślenia jednostki i kreuje się w ten sposób
nową, całkowicie podporządkowaną osobę;
 ponownego zamrażania, na etapie którego „nowa osoba” zostaje
utwierdzana w swoich przekonaniach, a grupa w której funkcjonuje
staje się jej jedyną i prawdziwą rodziną, przy czym inne, dawne
więzi stają się nieistotne. Taką osobę zobowiązuje się do bezwzględnego podporządkowania się doktrynie, życia pod nieustanną
kontrolą: planu dnia, jadłospisu, rodzaju zakładanego ubioru, czy
kontaktów międzyludzkich. Jednym z najlepszych sposobów
utrwalenia tych poglądów jest przekonywanie ludzi, że są to należyte
poglądy [4].
4. Przedmiot i cel badań, hipotezy
Przedmiotem badań pracy jest wpływ psychomanipulacji w Internecie
na małoletnich. Dokonano takiego wyboru ze względu na dostępność
badawczą problemu, aspekt ekonomiczny oraz zainteresowania autora. Cel,
jaki został obrany w tejże pracy to wskazanie zagrożeń wynikających
z psychomanipulacji dla małoletnich użytkowników Internetu.
W niniejszej pracy wysunięto następującą hipotezę: Psychomanipulacja
w Internecie jest zagrożeniem małoletnich w cyberprzestrzeni, którą,
w dalszej części artykułu autor postara się udowodnić.
Skonstruowano także poniżej wymienione hipotezy szczegółowe:
 Internet spełnia ogromną rolę w życiu małoletnich;
 małoletni najczęściej używają Internetu w celu korzystania z serwisów społecznościowych;
 małoletni nie wiedzą, co oznacza pojęcie „psychomanipulacja”;
 psychomanipulacja jest powszechnym zjawiskiem wśród małoletnich
użytkowników Internetu;
 psychomanipulacja w Internecie powoduje wiele zagrożeń dla małoletnich;
 małoletni są podatni na zagrożenia wynikające z psychomanipulacji;
 podejmowane jest wiele działań mających na celu uświadomienie
małoletnich, co do zagrożeń związanych z psychomanipulacją
w Internecie;
 w celu zapewnienia bezpieczeństwa małoletnich w Internecie
najczęściej prowadzi się prelekcje w szkołach.
127
Julia Pielak
5. Metody, techniki i narzędzia badawcze
W przeprowadzonych badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, natomiast za technikę badawczą przyjęto ankietę. Autor uważa,
że technika ta pozwoli najlepiej zbadać zjawisko psychomanipulacji
w Internecie w kontekście zagrożenia małoletnich w cyberprzestrzeni, gdyż
z jej pomocą zebrane zostały szczegółowe dane na temat wyżej wymienionego zagadnienia, jak również dotyczące użytkowania Internetu przez
małoletnich. Pytania w ankiecie zostały ułożone zgonie z tematem pracy,
jak również zgodnie z określonym celem badań. Narzędzie badawcze,
którym posłużono się w przeprowadzonych badaniach to kwestionariusz
ankiety, który składa się z 11 pytań zarówno jednokrotnego wyboru, jak
i pytań otwartych.
6. Analiza wyników badań
6.1. Opis próby badawczej i organizacji badań
Małoletni to pojęcie wynikające z Kodeksu cywilnego, według którego
jest to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia i nie zawarła małżeństwa,
przez co małoletni uzyskuje pełnoletniość [17]. W związku z powyższym
badania zostały przeprowadzone wśród małoletnich w wieku 10-18 lat.
Zostali oni podzieleni na trzy kategorie wiekowe, według etapów nauczania
szkolnego, na jakim są, a mianowicie: 10-13 lat (szkoła podstawowa),
13-16 lat (gimnazjum), 16-18 lat (szkoła średnia). Kwestionariusz ankiety
rozprowadzony został za pomocą Internetu, by dotrzeć do jak największej
ilości osób. Wypełniony został przez 100 respondentów, z czego 66 osób to
dziewczęta, a 34 to chłopcy, co stanowi odpowiednio 66% dziewczęta
i 34% chłopcy. 66% zapytanych zadeklarowało, że mieszka w mieście,
natomiast 34%, że mieszka na wsi. Grupa wiekowa 10-13 lat wynosi 10%,
grupa 13-16 lat wynosi 60%, natomiast grupa 16-18 lat stanowi 30%
ogólnej liczby respondentów, co przedstawiono w Tabeli 1.
Tabela 1. Wiek respondentów
Wiek
Dziewczęta
liczba
%
Chłopcy
liczba
%
Ogółem
liczba
%
10-13 lat (szkoła podstawowa)
5
7,58
5
14,71
10
10
13-16 lat (gimnazjum)
41
62,12
19
55,88
60
60
16-18 lat (szkoła średnia)
20
30,30
10
29,41
30
30
Suma
66
100
34
100
128
100 100
6.2. Rola Internetu w życiu małoletnich
W swoich badaniach autor chciał m.in. sprawdzić jaką rolę odgrywa
Internet w życiu małoletnich oraz w jakim celu małoletni najczęściej go
wykorzystują. W przeprowadzonej ankiecie tylko jedna osoba na 100,
zadeklarowała, że nie posiada w swoim domu dostępu do Internetu. Tak
więc zdecydowana większość małoletnich może bez problemu korzystać
z tego medium bez wychodzenia z miejsca zamieszkania. Jego powszechność i nieograniczony dostęp dla każdego ma również wpływ na częstotliwość użytkowania go przez małoletnich. Jak wynika z przeprowadzonych badań (Wykres 1.) aż 84% badanych korzysta z Internetu, co
najmniej kilka razy dziennie. Stanowi to zdecydowaną większość
odpowiedzi. 7 ze 100 zapytanych osób używa Internetu raz dziennie, 5 po
kilka razy w tygodniu, a jedynie po 2 osoby posługują się nim tylko raz
w tygodniu lub kilka razy w miesiącu. Ponadto żadna z osób nie wybrała
odpowiedzi o absolutnym nie korzystaniu z Internetu.
Wykres 1. Korzystanie z Internetu przez małoletnich
[opracowanie własne na podstawie zebranych wyników badań]
Badana młodzież oraz dzieci zostali zapytani także o to, w jakim celu
najczęściej korzystają z Internetu. Ich zadaniem było ustawienie odpowiedzi w kolejności od najczęściej do najrzadziej wykorzystywanych przez
nich usług związanych z Internetem. Z każdej odpowiedzi została wyciągnięta średnia, dzięki czemu mogły zostać one ustawione w kolejności,
najczęstszego uplasowania ich na danym miejscu w hierarchii przez
respondentów. Rezultat został zobrazowany w Tabeli 2. i przedstawia się
następująco. Małoletni najczęściej używają Internetu w celu korzystania
z serwisów społecznościowych np. facebook.pl, naszaklasa.pl, fotka.pl. Aż
129
Julia Pielak
45% osób usytuowało ten cel na pierwszym miejscu, co średnio daje 3
pozycję, dzięki czemu w ogólnej hierarchii cel ten został ustawiony na
pierwszym miejscu. Na drugim miejscu znajduje się udział w czatach,
korzystanie z komunikatorów internetowych np. GaduGadu, Skype.
Odpowiedź ta 28 razy znalazła się na 2 miejscu, co daje średnio pozycję 4.
Trzecie miejsce zajmuje telefonowanie za pomocą Internetu, odbywanie
wideorozmów, ponieważ 19% osób ustawiło tę odpowiedź właśnie na tej
pozycji. Średnio jest to 5 miejsce, zaraz za którym znajdują się takie cele
jak: wysyłanie, odbieranie poczty elektronicznej oraz wyszukiwanie
różnego rodzaju informacji za pomocą wyszukiwarek internetowych.
Ostatnie miejsce zajmują sprzedaż, kupno towarów lub usług, jak również
inne cele wymienione przez małoletnich np. oglądanie filmików na stronie
www.youtube.com.
Tabela 2. Cel korzystania z Internetu przez małoletnich
MIEJSCE
W OGÓLNEJ
KLASYFIKACJI
1.
ODPOWIEDŹ
ŚREDNIA
POZYCJA
12.
korzystanie z serwisów społecznościowych
np. facebook.pl, naszaklasa.pl, fotka.pl
udział w czatach, korzystanie
z komunikatorów internetowych
np. GaduGadu, Skype
telefonowanie za pomocą Internetu,
odbywanie wideorozmów
wysyłanie, odbieranie poczty elektronicznej
wyszukiwanie różnego rodzaju informacji za
pomocą wyszukiwarek internetowych
udział w grupach, forach dyskusyjnych
tworzenie, czytanie, oglądanie
blogów/vlogów/videoblogów
słuchanie radia internetowego, muzyki
pobieranie programów komputerowych,
plików z grami, muzyką, filmami, grafiką
granie w gry online
czytanie online, pobieranie plików z gazetami
lub czasopismami
sprzedaż, kupno towarów lub usług
10,42
13.
inne
11,99
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Źródło: opracowanie własne na podstawie zebranych wyników badań
130
3,24
4,32
5,14
5,21
5,72
6,13
6,33
6,68
7,76
8,09
9,97
Po przeanalizowaniu wyżej przedstawionych wyników, można
stwierdzić, że zostały potwierdzone dwie pierwsze postawione w pracy
hipotezy, a mianowicie:
 Internet spełnia ogromną rolę w życiu małoletnich;
 małoletni najczęściej używają Internetu w celu korzystania
z serwisów społecznościowych.
Aż 99% osób posiada w swoim domu dostęp do Internetu, z czego
większość, bo aż 84%, korzysta z niego kilka razy dziennie. Natomiast
korzystanie z serwisów społecznościowych, jako najczęstszy cel używania
Internetu, po wyciągnięciu średniej ze wszystkich udzielonych odpowiedzi
znalazło się w ogólnej ich klasyfikacji na pierwszym miejscu.
6.3. Skala zjawiska psychomanipulacji wśród małoletnich
użytkowników Internetu
By dowiedzieć się czy małoletni użytkownicy Internetu są narażeni na
psychomanipulację, przede wszystkim, należało wysondować, czy znane
im jest znaczenie tego pojęcia. Zebrane dane (Wykres 2.) negują postawioną hipotezę, według której małoletni nie wiedzą, co oznacza pojęcie
psychomanipulacja, gdyż aż 45% badanych deklaruje, że wie co oznacza
ten termin, a 25% raczej zna znaczenie tego pojęcia. 14% osób nie jest
pewnych, czym charakteryzuje się psychomanipulacja, natomiast 16%
w ogóle nie wie, co ono oznacza. Biorąc pod uwagę ogólną klasyfikację,
70% respondentów postuluje o znajomości określenia psychomanipulacja,
a 30% nie ma o nim żadnego pojęcia.
Wykres 2. Znajomość znaczenia pojęcia „psychomanipulacja” przez małoletnich [opracowanie
własne na podstawie zebranych wyników badań]
131
Julia Pielak
Kolejną założona przez autora hipoteza, zgodnie z którą psychomanipulacja jest powszechnym zjawiskiem wśród małoletnich użytkowników
Internetu nie potwierdziła się. Dzieci i młodzież zapytane o to, czy
kiedykolwiek odczuli, że ktoś stara się wywierać na nich wpływ za pomocą
Internetu, w większości odpowiedzieli, że nie (Wykres 3.). W szkole
podstawowej, 7 na 10 osób wypowiedziało się, że nikt nie wywierał na nie
wpływu za pomocą Internetu, w gimnazjum w ten sam sposób odpowiedziało 38 na 60 osób, natomiast w szkole średniej 17 na 30 osób, co łącznie
stanowi 62% ogólnej liczby badanych (rys. 9.). Z drugiej strony 38% pełnej
liczby respondentów podało, że miało do czynienia z tym zjawiskiem. Tak
więc, prawie 2/5 osób znalazło się pod wpływem czyjegoś działania
w Internecie. Nie jest to liczba mała, tym bardziej, że część osób mogła nie
zdawać sobie sprawy, że ktoś chce coś na nich wymusić w Internecie.
Większość psychomanipulantów, działa w taki sposób, by druga osoba nie
zdawała sobie z tego sprawy. Widoczne jest zatem, że psychomanipulacja
wśród małoletnich użytkowników jest obecna, jednakże nie można tutaj
mówić o powszechności tego zjawiska.
Wykres 3. Odpowiedź na pytanie: Czy kiedykolwiek odczułeś, że ktoś stara się wywierać
na Ciebie wpływ za pomocą Internetu?
132
6.4. Zagrożenia powodowane przez psychomanipulację
i ich wpływ na małoletnich
Zjawisko psychomanipulacji jest bardzo powszechne w każdej sferze
ludzkiego życia. Niektóre jej formy, są w pewnym stopniu akceptowane
przez społeczeństwo np. psychomanipulacja w polityce, handlu, bądź
reklamie. Inne są jednak niedopuszczalne np. wyłudzanie, szantaż, czy
zastraszanie. A. Stefańczyk wymienia następujące przykłady występowania
psychomanipulacji:
 w rodzinie np. dziecko wykorzystujące szantaż emocjonalny na
rodzicach;
 w szkole np. nauczyciel egzekwujący określone zachowanie poprzez
zastraszenie ucznia wystawieniem złej oceny;
 w pracy np. szef zastraszający zwolnieniem, jeśli pracownik nie
zrealizuje jego oczekiwań;
 w handlu np. sprzedawca prezentujący sfałszowane informacje
w celu namówienia klienta do zakupu towaru;
 w reklamie np. sugestywne przesłanie przemawiające za tym by
reklamowany produkt kupili tylko ci, którzy bardzo kochają bliskie
im osoby;
 w grupie np. brak akceptacji w sytuacji, kiedy przekonania jednostki
nie są zgodne z oczekiwaniami grupy;
 w sektach np. kontrola trybu życia członka sekty i zmuszenia go do
zerwania kontaktów z najbliższymi [4].
Na podstawie wyżej opisanych informacji, można więc stwierdzić,
że psychomanipulacja w Internecie powoduje wiele zagrożeń dla małoletnich, ponieważ zjawisko to jest wszechobecne w każdej dziedzinie życia
ludzkiego, a więc także dzieci i młodzieży.
W pracy, w oparciu o „Raport: Bezpieczeństwo dzieci korzystających
z Internetu”, wykonany przez Fundację Dzieci Niczyje, wyodrębniono
następujące zagrożenia powodowane przez psychomanipulację w stosunku
do małoletnich w Internecie:
 psychomanipulacja w procesie grooming’u, czyli uwodzenia dzieci
w Internecie – sprawcy manipulują swoją ofiarą, najczęściej wykorzystując wprowadzenie w błąd, poprzez podanie swoich fałszywych
danych, a następnie manipulują umysłem młodego człowieka
poprzez wpływ na jego uczucia;
 psychomanipulacja w różnego rodzaju treściach zamieszczanych
w Internecie – w internetowych materiałach możemy znaleźć
tematykę propagującą m.in.:
 stosowanie przemocy;
 pornografię;
133
Julia Pielak
 rasizm, ksenofobię;
 faszystowski, totalitarny ustrój państwa;
 popełnianie różnego rodzaju przestępstw i wykroczeń;
 prostytucję, używanie narkotyków lub uprawianie hazardu;
 przystępowanie do różnego rodzaju ugrupowań, czy sekt;
 psychomanipulacja w celu pozyskania danych osobowych małoletnich;
 psychomanipulacja w celu uprawiania pornografii;
 psychomanipulacja przejawiająca się w szantażu emocjonalnym
w sieci – wymuszenie na kimś określonego zachowania, poprzez
szantaż wrzucenia do sieci upokarzających osobę materiałów;
 psychomanipulacja w celu pozyskania korzyści majątkowej np. wymuszenie wykupienia pewnej części gry, by móc grać dalej [7].
By sprawdzić czy małoletni są podatni na wyżej wymienione zagrożenia, w przeprowadzonej ankiecie zostali oni zapytani, z jakim zagrożeniami związanymi z psychomanipulacją mieli do czynienia w Internecie.
W odpowiedziach zostały wymienione najczęstsze sytuację związane
z tymi zagrożeniami (Wykres 4.). 38 na 100 osób wypowiedziało się, że nie
spotkało się z żadnym z powyższych zagrożeń. Odpowiedź o wprowadzeniu w błąd w Internecie np. przez fałszywą informację zamieszczoną na
danej stornie oraz o zmuszeniu do zakupu pewnego komponentu w grze
w celu kontynuowania gry wybrało po 31% badanych. 26% zapytanych
zadeklarowało, że spotkało się w Internecie z treściami/grupami nakłaniającymi do przesadnego odchudzania się, samookaleczania, popełnienia
samobójstwa, przemocy, nienawiści, rasizmu. 5 na 100 małoletnich wypowiadających się w ankiecie potwierdziło, że należało, bądź należy do wyżej
wymienionych grup. Po około 15% badanych udzieliło odpowiedzi, że ktoś
za pomocą Internetu manipulował nimi, aby wykonali określoną czynność,
rzecz, zadanie, jak również spotkał się w Internecie z grupami/osobami
nakłaniającymi do dołączenia do ich organizacji/grupy, a także, że ktoś
w Internecie próbował zmanipulować ich, aby uzyskać ich dane osobowe,
prywatne zdjęcia, bądź informacje na ich temat. 9 na 100 osób przyznaje,
że ktoś zmanipulował je, aby kupiły daną rzecz lub usługę w Internecie. 5%
badanych było szantażowanych ośmieszeniem w Internecie w celu
uzyskania korzyści przez inną osobę, natomiast kolejne 5% było nękanych,
prześladowanych, bądź upokorzonych w Internecie w celu uzyskania
korzyści przez inną osobę.
134
Wykres 4. Zagrożenia wynikające z psychomanipulacji, z którymi zetknęli się małoletni
w Internecie [opracowanie własne na podstawie zebranych wyników badań]
Na podstawie wyżej przestawionych wyników można stwierdzić,
że małoletni są podatni na zagrożenia wynikające z psychomanipulacji
w Internecie. Z powodu powszechności tego zjawiska w każdej z dziedzin
naszego życia, a także powszechności Internetu, jako narzędzia często
niezbędnego, jak również pomocnego w codziennym życiu, wiele osób jest
narażonych na psychomanipulację. Większość z nich może powiedzieć
o sobie, że jest członkiem społeczeństwa internetowego, które nie zawsze
cechuje się bezpieczeństwem. Jak pokazują przeprowadzone badania,
w Internecie najczęściej wykorzystuje się łatwowierność i brak doświadczenia małoletnich, a także to, iż korzystają oni z Internetu bardzo często
dla rozrywki. Tylko około 2/5 badanych twierdzi, że nie spotkało się
z żadnym z zagrożeń związanych z psychomanipulacją w Internecie,
a ponad połowa dzieci i młodzieży deklaruje, że spotkała się z przynajmniej jednym z zagrożeń. Jest to więc bardzo niepokojący wynik.
135
Julia Pielak
6.5. Działania zapobiegające psychomanipulacji wśród małoletnich
Obecnie prowadzonych jest wiele działań profilaktycznych dotyczących
bezpieczeństwa dzieci w Internecie. Wśród najważniejszych wyróżnia się
szereg kompleksowych zabiegów przede wszystkim w dziedzinie prawa,
ale także edukacji i technologii. Przepisy prawne muszą w swoim obszarze
uwzględniać postęp technologiczny i penalizować nowe formy przestępczości w cyberprzestrzeni, których ofiarami padają małoletni. Zjawisko
psychomanipulacji nie zostało do tej pory spenalizowane, ale sytuacje,
które są jej następstwem i wynikają ze związanych z nią zagrożeń dla
małoletnich zostały ujęte zarówno w prawie krajowym, jak i międzynarodowym.
Do regulacji na poziomie prawa międzynarodowego zalicza się głównie
Konwencję o Prawach Dziecka przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne
Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., ratyfikowaną przez
Prezydenta RP na mocy ustawy z dnia 21 września 1990 r. o ratyfikacji
Konwencji o Prawach Dziecka [8]. Do regulowanych przez Konwencję
treści z zakresu bezpieczeństwa małoletnich w Internecie zakwalifikować
można: zniesławienie, znieważenie oraz naruszenie wizerunku dziecka
w Sieci (art. 8 Konwencji), naruszanie prywatności dziecka, związane
najczęściej z włamaniami na internetowe konta lub profile (art. 16
Konwencji), groźby związane z cyberprzemocą i uwodzeniem (art. 19
Konwencji), wykorzystywanie seksualne dzieci (art. 34 Konwencji)[9].
Problem pornografii dziecięcej w Internecie i nakaz penalizacji produkcji,
dystrybucji, obrotu i posiadania pornografii dziecięcej reguluje natomiast
Protokół fakultatywny do Konwencji o Prawach Dziecka w sprawie handlu
dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii przyjęty w Nowym
Jorku dnia 25 maja 2000 r. [10], ratyfikowany przez Prezydenta RP ustawą
z dnia 10 września 2004 r. o ratyfikacji w/w Protokołu [11].
Do unormowań z tego zakresu na poziomie prawa krajowego zalicza się
kilka aktów prawnych, regulujących poszczególne obszary zagrożeń.
Aktem takim jest z pewnością Ustawa o ochronie danych osobowych z dnia
29 sierpnia 1997 r., w myśl której, każdy ma prawo do ochrony
dotyczących go danych osobowych (art. 1 Ustawy) [12]. By dane osobowe
mogły być przetwarzane osoba, której dane dotyczą, musi wyrazić na to
zgodę. Nie dotyczy to jednak dzieci przed ukończeniem 13 roku życia (nie
posiadają one zdolności do czynności prawnych), a także dzieci w wieku
13-18 lat (posiadają jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych)
[6]. Oznacza to, że taką zgodę za dziecko musi wyrazić w tym wypadku
rodzic, bądź opiekun prawny lub w przypadku dzieci po 13 roku życia
wymaga się dodatkowej zgody rodzica bądź opiekuna prawnego na zgodę
wyrażoną przez dziecko. Istnieje także kategoria danych szczególnie
136
chronionych, m.in. dotyczących stanu zdrowia, życia seksualnego, czy
religii. Przetwarzanie tego typu danych jest zabronione, poza kilkoma
wyjątkami (art. 27 Ustawy) [12].
Kolejny akt prawny to Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. W art. 81 pkt. 1. tej Ustawy znajduje się zapis
mówiący o wymogu zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku osoby na
nim przedstawionej. Zezwolenie nie jest wymagane jeśli osobie zapłacono
za pozowanie do zdjęcia, a także jeśli jest to osoba powszechnie znana,
jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji
publicznych, zwłaszcza politycznych, społecznych, zawodowych lub jeśli
osoba stanowi jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz,
publiczna impreza (art. 81 pkt. 2.)[13].
W Ustawie Kodeks karny znajduje się kilka bardzo ważnych przepisów
z zakresu bezpieczeństwa małoletnich w cyberprzestrzeni. Są to m.in.:
 art. 190a. – stalking, czyli uporczywe nękanie i prześladowanie,
a także podszywanie się pod inną osobę w celu wyrządzenia jej
szkody majątkowej lub osobistej (przestępstwo bezpośrednio związane z przemocą psychiczną, a co za tym idzie także z psychomanipulacją);
 art. 212 – zniesławienie, czyli pomawianie innej osoby, grupy osób
(…) o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją
w opinii publicznej;
 art. 216 – zniewaga, czyli znieważanie innej osoby w jej obecności
albo pod jej nieobecność, jednakże publicznie, z zamiarem, by
zniewaga o tej osoby dotarła;
 art. 190 – groźba karalna, czyli wzbudzanie w innej osobie uzasadnionej obawy, że na jej szkodę lub bliskiej jej osoby zostanie
popełnione przestępstwo;
 art. 267-268a – czyli, uzyskiwanie dostępu, niszczenia, uszkadzania,
pozyskiwania danych m.in. przez włamywanie się do odpowiednich
systemów informatycznych, skrzynki e-mailowej, a także na profil
społecznościowy;
 art. 200a – czyli, nawiązywanie kontaktu z małoletnim poniżej
15 lat, z zamiarem, za pomocą wprowadzenia go w błąd, wyzyskania
błędu lub niezdolności do należytego pojmowania sytuacji albo przy
użyciu groźby bezprawnej, w celu spotkania z nim;
 art. 200 – czyli, prezentowanie małoletniemu poniżej 15 lat czynności seksualnej, w celu zaspokojenia seksualnego;
 art. 202 – czyli, narzucanie dzieciom w Internecie kontaktu z treściami
pornograficznymi oraz utrwalanie, sprowadzenie, przechowywanie
oraz posiadanie materiałów pornograficznych z udziałem dzieci [14].
137
Julia Pielak
Działania prewencyjne to jednak nie tylko odpowiednie przepisy
prawne, ale także odpowiednio prowadzony proces edukacji (często
z wykorzystaniem najnowszych technologii), dotyczącej bezpieczeństwa
małoletnich w cyberprzestrzeni. W Polsce do prowadzenia tego typu
działań zostało powołane w 2005 r. Polskie Centrum Programu Safer
Internet, w ramach programu Komisji Europejskiej Safer Internet. Tworzą
je Fundacja Dzieci Niczyje (FDN) oraz Naukowa i Akademicka Sieć
Komputerowa (NASK). Centrum w ramach działalności realizuje szereg
kompleksowych działań związanych z bezpieczeństwem dzieci i młodzieży
korzystających z Internetu i nowych technologii. Przez Polskie Centrum
Programu Safer Internet prowadzone są jednocześnie trzy projekty:
 saferinternet.pl – wszechstronne działania edukacyjne i medialne
mające na celu propagowanie bezpiecznego korzystania z Internetu
i nowych technologii przez dzieci i młodzież;
 helpline.org.pl – udzielanie pomocy młodym internautom, rodzicom
i profesjonalistom w razie przypadków zagrożeń związanych
z korzystaniem z Internetu oraz telefonów komórkowych przez
dzieci i młodzież;
 dyżurnet.pl – punkt kontaktowy, tzw. hotline, przyjmujący zgłoszenia o treściach nielegalnych w Internecie, jak np. ksenofobia,
rasizm, pornografia [15].
Centrum działa na rzecz poprawy tej dziedziny bezpieczeństwa poprzez
prowadzenie różnego rodzaju kampanii medialnych, rozpropagowywanie
materiałów edukacyjnych, publikację magazynów np. „Numa Numa”
zarówno w wersji papierowej, jak i online, szkolenie i organizowanie
konferencji dla profesjonalistów, konsultacje z dziećmi, prowadzenie
badań, tworzenie raportów i analiz, a także nawiązywanie współpracy
międzynarodowej. Do najciekawszych przedsięwzięć Centrum poza wyżej
wymienionymi można zaliczyć projekt edukacyjny: sieciaki.pl, czyli
inicjatywę skierowaną do młodych internautów, której celem jest edukacja
w zakresie bezpiecznego korzystania z Internetu. Interesująca jest także
stworzona w ramach kolejnego projektu przeglądarka „BeSt”, czyli
najprościej mówiąc, przeglądarka bezpiecznych stron internetowych dla
dzieci od 3 do 10 lat. Dzięki niej dzieci wraz z rodzicami mogą odkrywać
uroki Internetu. Istotny jest także projekt „Zostań znajomym swojego
dziecka”, czyli inicjatywa mająca na celu zachęcenie rodziców i opiekunów
do aktywnego uczestnictwa w życiu dzieci, prowadzonym online [15].
Należy również wspomnieć o programie prowadzonym przez Fundację
Dzieci Niczyje w ramach Polskiego Centrum Safer Internet, jakim jest
„Dziecko w Sieci”. Do głównych zadań w ramach programu zalicza się
prowadzenie badań poświęconych zagrożeniom dzieci i młodzieży
w Internecie, na postawie których wypracowywane są przekazy medialne,
jak również projekty edukacyjne poświęcone bezpieczeństwu małoletnich
138
użytkowników Internetu. Profesjonalnie przygotowane scenariusze zajęć,
filmy i kursy za główny cel mają zainteresowanie pedagogów, psychologów oraz nauczycieli tą tematyką. Wszystkie te materiały mają stanowić
doskonałą podstawę do poprowadzenia i uatrakcyjnienia zajęć szkolnych
z zakresu bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni [16].
W prowadzonych badaniach postanowiono zapytać dzieci czy były
informowane o tym, w jaki sposób bezpiecznie korzystać z Internetu,
by sprawdzić czy są podejmowane działania mające na celu uświadomienie
małoletnich, co do zagrożeń związanych z psychomanipulacją w Internecie,
a także jakie działania są podejmowane w celu zapewnienia bezpieczeństwa małoletnich w Internecie.
Przeprowadzone badania potwierdzają, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa małoletnich w Internecie najczęściej prowadzi się prelekcje
w szkołach, ponieważ aż 81% badanych, na pytanie „Czy w szkole byłeś
informowany w jaki sposób bezpiecznie korzystać z Inernetu?” odpowiedziało tak, a tylko 19% odpowiedziało nie. Jak wynika z Wykresu 5.
najwięcej informowanych stanowią gimnazjaliści – 45%, trochę mniej,
uczniowie szkół średnich – 27%, a najmniej uczniowie szkoły podstawowej
– 9%. Wynik taki może być związany z nierówną liczbą badanych na
poszczególnych etapach edukacji, jednakże na 10 badanych uczniów szkoły
podstawowej, tylko jedna osoba deklaruje że nie prowadzono tego typu
zajęć. W szkole średniej, są to tylko trzy osoby, co stanowi 1/10 liczby
zbadanych uczniów szkół średnich. W gimnazjum liczba ta wzrasta do 15
na 60 badanych. Większość małoletnich była informowana w szkole, w jaki
sposób bezpiecznie korzystać z Internetu.
Wykres 5. Odpowiedzi na pytanie: Czy w szkole byłeś informowany w jaki sposób bezpiecznie
korzystać z Internetu [opracowanie własne na podstawie zebranych wyników badań]
139
Julia Pielak
Podejmuje się wiele działań mających na celu uświadomienie małoletnich, co do zagrożeń związanych z psychomanipulacją w Internecie, są
to jednak działania prowadzone głównie w szkołach. Jak pokazują wyniki
badań (Wykres 6.), niewiele dzieci poza szkołą uzyskuje informacje, czy
jest przeszkalanych, na temat bezpiecznego korzystania z Internetu. Na
pytanie, czy poza szkołą byłeś informowany w jaki sposób bezpiecznie
korzystać z Internetu, tylko 33% zapytanych odpowiedziało tak, a aż 67%
odpowiedziało nie. Z 33% badanych 24% odpowiedziało, że było
pouczanych przez rodziców, jak bezpiecznie korzystać z Sieci, 5%
informowanych na ten temat było w rozmowie z nauczycielem, a po 2%
rozmawiało o zagrożeniach internetowych z policją lub kolegami.
Wykres 6. Odpowiedzi na pytanie: Czy poza szkołą byłeś informowany w jaki sposób
bezpiecznie korzystać z Internetu?
7. Podsumowanie i wnioski z przeprowadzonych badań
Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że psychomanipulacja jest obecna wśród małoletnich użytkowników Internetu i jest
zagrożeniem małoletnich w cyberprzestrzeni, a także, że małoletni są
podatni na zagrożenia wynikające z psychomanipulacji. Jak wynika
z przeprowadzonych badań do najczęstszych zagrożeń związanych
z psychomanipulacją w Internecie zaliczyć można manipulację treściami
widniejącymi w Internecie i wprowadzanie przy ich pomocy małoletnich
w błąd, a także psychomanipulację w celu pozyskania korzyści majątkowej,
najczęściej wymuszenia wykupienia pewnej części gry, by móc grać dalej.
140
Występującymi w niewiele mniejszym stopniu zagrożeniami są psychomanipulacje w różnego rodzaju treściach zamieszczanych w Internecie np.
dotyczące przemocy, pornografii, rasizmu, ksenofobii, nadmiernego
odchudzania się, nakłaniające do popełnienia samobójstwa, czy przystępowania do sekt. Ponad połowa zapytanych małoletnich deklaruje, że spotkała
się przynajmniej z jednym z zagrożeń związanych z psychomanipulacją
w Internecie.
Kolejną potwierdzoną w pracy hipotezą jest fakt, iż Internet spełnia
ogromną rolę w życiu małoletnich. Dzieci i młodzież używają Internetu
codziennie po kilka razy w różnych celach. Najczęściej w celu korzystania
z serwisów społecznościowych. Ich życie toczy się przede wszystkim
online, na portalach typu facebook.pl, czy nasza klasa.pl. Za pomocą
Internetu młodzi ludzie komunikują się ze sobą na różnego rodzaju czatach
lub videorozmowach. Internet to narzędzie wykorzystywane najczęściej
w celach rozrywkowych. Do celów związanych z nauką używa go co raz
mniej młodych ludzi. Obszar komunikacji internetowej i toczącego się
wirtualnego życia na portalach społecznościowych to obszar, na który
trzeba zwrócić szczególną uwagę, jeśli chodzi o bezpieczeństwo
małoletnich w Internecie, ponieważ właśnie w tych miejscach są oni
narażeni na największą ilość zagrożeń. Dlatego też należy zwracać uwagę
dzieci na bezpiecznie korzystanie z tych dóbr internetowych, by wyniosły
one z nich tylko to, co najlepsze, bez zetknięcia się z przykrymi skutkami
nieodpowiedniego korzystania z Sieci.
Jeśli chodzi o znajomość pojęcia psychomanipulacji oraz o powszechność tego zjawiska wśród małoletnich użytkowników Internetu to pierwsza
z postawiony hipotez, a mianowicie małoletni nie wiedzą, co oznacza
pojęcie psychomanipulacja, została zanegowana. Prawie 3/4 badanych
deklaruje, że wie, co oznacza pojęcie psychomanipulacja. Jest to bardzo
dobra informacja, ponieważ im większa jest świadomość osób dotycząca
danego problemu, tym łatwiej jest się przed nim bronić. Tak jest również
w przypadku psychomanipulacji. Kolejną niepotwierdzoną hipotezą, jest to,
iż psychomanipulacja jest powszechnym zjawiskiem wśród małoletnich
użytkowników Internetu. Ponad połowa badanych wypowiedziała się, że
nigdy nie miała do czynienia z tym zjawiskiem, tak więc nie można tutaj
mówić o jego powszechności. Jednakże zjawisko to jest w niewielkim
stopniu obecne wśród małoletnich w Internecie i należy dążyć do tego, by
całkowicie zniwelować jego istnienie.
Bardzo istotną częścią pracy było także zbadanie, czy prowadzone są
działania, mające na celu uświadomienie małoletnich, co do zagrożeń
związanych z psychomanipulacją w Internecie, a także jak wyglądają
kwestie prawne dotyczące tej materii. Wyniki przeprowadzonych badań
potwierdzają, że podejmowane jest wiele tego typu działań. Przede wszystkim
141
Julia Pielak
w celu zapewnienia bezpieczeństwa małoletnich w Internecie najczęściej
prowadzone są prelekcje w szkołach. Zapoznaje się na nich dzieci
i młodzież ze specyfiką zagrożeń w Sieci, uczy się bezpiecznego
korzystania z Sieci, a także prawidłowych reakcji w razie wystąpienia
danego zagrożenia. Należy cały czas rozwijać tego typu działalność, gdyż
postęp technologiczny bez przerwy porusza się naprzód. Konieczność
odpowiedniego przeszkolenia nauczycieli jest w tym wypadku niezbędna.
Dobrym rozwiązaniem byłoby również wprowadzenie do podstawy
programowej elementów związanych z bezpieczeństwem dzieci i młodzieży w cyberprzestrzeni.
Poza szkołą, niestety niewiele jest tego typu inicjatyw. Bardzo mała
ilość rodziców instruuje swoje dzieci w jaki sposób bezpiecznie korzystać
z Internetu i daje im nieograniczony dostęp do Sieci, co nie powinno mieć
miejsca. Obszarem wymagającym w tym wypadku poprawy jest podnoszenie świadomości rodziców, co do niebezpieczeństw internetowych,
prowadzenie szkoleń dotyczących tej tematyki. Należy pomagać rodzicom
w kształtowaniu trwałych i prawidłowych relacji rodzinnych, wyrobić
w rodzicach nawyk interesowania się tym, czym zajmuje się ich dziecko
w Sieci, jakie strony odwiedza, z kim się kontaktuje, w jakie gra gry itp.
oraz włączyć rodziców i opiekunów w działalność szkoły i aktywizowanie ich.
Jak zostało przedstawione w powyższej pracy wiele jest przepisów
prawnych chroniących dzieci w cyberprzestrzeni, zarówno na poziomie
krajowym, jak i międzynarodowym. Jednakże wiele przestępstw wynikających z tych przepisów ściganych jest jedynie na wniosek pokrzywdzonego. Niewielu młodych ludzi jest świadomych, co do obowiązujących
przepisów prawa i nie jest w stanie samodzielnie zidentyfikować, jakie
działanie jest karalne, a jakie nie. Zatem dużo jest przypadków nieinformowania organów ścigania o popełnianiu czynów zabronionych. Należałoby więc od najmłodszych lat wprowadzać dzieci w tą tematykę, mówiąc
im, co wolno robić, a czego nie. Takie uświadamianie powinno być prowadzone przez rodziców, a także placówki oświaty.
Bardzo dobrym rozwiązaniem byłoby również umożliwienie prawnie
policji prowadzania prowokacji w stosunku do sprawców popełniających
przestępstwa seksualne wobec dzieci w Internecie. Dzięki takiemu narzędziu o wiele łatwiejsza byłaby walka z pedofilią. Dostęp do nieodpowiednich treści internetowych powinien być w pełni ograniczony dla
małoletnich. Konieczne jest wprowadzenie regulacji prawnych dotyczących
skutecznego zabezpieczania treści pornograficznych, treści propagujących
przemoc, a także treści ukrywających psychomanipulacyjny lub reklamowy
charakter komunikatu. Wprowadzenie w życie wszystkich postulowanych
zmian z pewnością wpłynęłoby pozytywnie na poprawę bezpieczeństwa
małoletnich w cyberprzestrzeni.
142
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Psycho [w]: Słownik Psychologii, Arthur S. Reber i Emily S. Reber pod
redakcją naukową prof. dr hab. Idy Kurcz i prof. dr hab. Krystyny Skarżyńskiej
Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Spółka z o.o., Warszawa 2005
Manipulacja [w]: Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2010, s. 427
Centrum Przeciwdziałania Psychomanipulacji, Czym jest psychomanipulacja?,
Dostępny w Internecie: http://www.psychomanipulacja.pl/art/czym-jestpsychomanipulacja.htm (dostęp: 07.03.2015 r.)
Stefańczyk A. Psychologia wywierania wpływu i psychomanipulacji, Wyd. 3.,
Gliwice: Wydawnictwo Złote Myśli, 2008
http://pl.wikiquote.org/wiki/Joseph_Goebbels (dostęp: 09.03.2016 r.)
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. 1964 Nr 16 poz. 93,
art. 10
Raport: Bezpieczeństwo dzieci korzystających z Internetu, Fundacja Dzieci
Niczyje, 2008 r
Ustawa z dnia 21 września 1990 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka,
przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20
listopada 1989 r., Dz. U. 1991 Nr 16 poz. 71, art. 1, 2
Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów
Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., Dz. U. 1991 Nr 120 poz. 526,
art. 8, 16, 19, 34
Protokół Fakultatywny do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu
dziećmi, dziecięcej prostytucji i dziecięcej pornografii, przyjęty w Nowym
Jorku dnia 25 maja 2000 r., Dz. U. 2007 Nr 76 poz. 494, art. 1
Ustawa z dnia 10 września 2004 r. o ratyfikacji Protokołu fakultatywnego
do Konwencji o prawach dziecka w sprawie handlu dziećmi, dziecięcej
prostytucji i dziecięcej pornografii, przyjętego w Nowym Jorku dnia 25 maja
200 r., Dz. U. 2004 Nr 238 poz. 2389, art. 1, 2
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, Dz. U. 1997
Nr 133 poz. 883, art. 1
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych,
Dz. U. 1994 Nr 24 poz. 83, art. 81 pkt. 1 i 2
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553,
art. 190a, 212, 216, 190, 267-268a, 200a, 200, 202
Folder informacyjny Polskiego Centrum Programu Safer Internet, Dostępny
w Internecie: http://fdn.pl/materialy-do-pobraniaprzeglad?cat1=445&cat2=674&cat3=742 (dostęp 23.03.2016 r.)
http://dzieckowsieci.fdn.pl/o-programie-6 (dostęp: 23.03.2016 r.)
143
Julia Pielak
Psychomanipulacja w Internecie jako zagrożenie małoletnich
w cyberprzestrzeni
Streszczenie
Autor przedstawia w swojej pracy problematykę dotyczącą psychomanipulacji oraz jej wpływu
na małoletnich użytkowników Internetu. Scharakteryzowane zostało pojęcie psychomanipulacji,
jak również typy i techniki psychomanipulacji. Ponadto, opisane zostały wyniki badań
przeprowadzonych wśród dzieci i młodzieży, których celem było wskazanie zagrożeń
wynikających z psychomanipulacji dla małoletnich użytkowników Internetu. Dla osiągnięcia
wyżej wymienionego celu przeprowadzono badania metodą sondażu diagnostycznego przy
użyciu kwestionariusza ankiety, wśród 100 osób w wieku 10-18 lat. Próbę badawczą podzielono
na trzy kategorie wiekowe, według etapów nauczania szkolnego, na jakim są, a mianowicie: 1013 lat (szkoła podstawowa), 13-16 lat (gimnazjum), 16-18 lat (szkoła średnia). Na podstawie
zebranych wyników badań autor wyróżnił szereg zagrożeń związanych z psychomanipulacją
w Internecie. W niniejszej pracy przedstawiono także, jaką rolę odgrywa Internet w życiu
małoletnich, skalę zjawiska psychomanipulacji wśród małoletnich użytkowników Internetu,
wpływ zagrożeń powodowanych przez psychomanipulację na małoletnich oraz proponowane
działania mogące zapobiec temu zjawisku oraz jego negatywnym skutkom.
Słowa kluczowe: psychomanipulacja, małoletni, Internet, zagrożenia
Psychological manipulation in the Internet as a threat
of its juvenile users
Abstract
This dissertation describes an influence of psychomanipulation in the Internet on juvenile users.
The main aim of this paper is listing risks for juvenile users caused by psychomanipulation in the
Internet. The list of Internet dangers is very long and grows every day and psychomanipulation is
one of them. It is present in our every day life. Especially young people are vulnerable on it. A lot
of them spends huge part of their time in the Internet. This is their own virtual world and the
Internet is really important in young people life as the research show. That’s why author decided
to research this problem. In the first part of this dissertation writer writes about psychomanipulation, it’s types and models. In further parts are showed results of carried out research. On
the base of gathered research author distinguished a wide range of dangers caused by
psychomanipulation in the Internet. It has been affirmed that the Internet perform a huge role in
juvenile’s life and also that young people have been using the Internet mostly for log in social
networks for example facebook.pl. However it has been negated that young people don’t know
what psychomanipulation is and also that this is common phenomenon among juveniles. Both
kids and teenagers have many informations about this topic, because of a number of preventive
actions that has been carried out. Author describes a few of this actions in this dissertation.
Keywords: psychological manipulation, juveniles, Internet, threats
144
Dominik Borawski1
Refleksyjne przetwarzanie informacji
i cechy osobowości jako predykatory
doświadczania inspiracji. Doniesienia wstępne
1. Wprowadzenie
Psychologia naukowa często kroczy zupełnie innymi ścieżkami niż tzw.
psychologia potoczna na którą składają się różne nieprofesjonalne próby
tłumaczenia rzeczywistości przy użyciu kategorii nomen omen
psychologicznych [1]. Dobrym przykładem takiego stanu rzeczy jest
niezachwiana od wielu lat (a pewnie sięgająca co najmniej dwóch
dziesięcioleci) pozycja pojęcia inspiracji w ramach potocznych koncepcji
motywacji człowieka przy jednoczesnym marginalnym zainteresowaniu
tym zagadnieniem psychologii naukowej. O aktualnym statusie inspiracji
na rynku psychologicznych terminów świadczy fakt, że wyszukiwarka
Google po wpisaniu hasła: inspiration znajduje w ciągu kilkunastu sekund
598 000 000 wyników2, a w odpowiedzi na hasło: motivation – tylko
281 000 000. W języku polskim proporcje te są zdecydowanie bardziej
zbliżone (w przypadku inspiracji odpowiednio 381 000 wyników
a w przypadku motywacji – 408 000) ale nadal informują o olbrzymiej
skali zaintere-sowania inspiracją tzw. „psychologów ulicznych”, której
towarzyszy daleko posunięta rezerwa ze strony środowiska naukowego.
Z pewnością do czynników hamujących rozwój konceptualizacji oraz
badań nad inspiracją należy zaliczyć trudności związane z definiowaniem
samego zjawiska. W tej kwestii do dziś pojawia się wiele kontrowersji. Czy
inspirację należy rozpatrywać w kategoriach emocji czy raczej motywacji?
Czy stanowi właściwość dyspozycyjną (a więc jest cechą) czy raczej zależy
od czynników sytuacyjnych (wtedy mówilibyśmy raczej o stanie
inspiracji)? Do tego dochodzi problem niuansów językowych i specyfiki
różnic kulturowych. Czy ludzie kiedy odnoszą się do inspiracji (a okazuje
się, że robią to coraz częściej) rzeczywiście mają na myśli odrębne
zjawisko psychologiczne, czy raczej traktują ją jako synonim motywacji,
zachwytu, natchnienia twórczego, czy też podziwu? Wreszcie inspiracja
była w przeszłości kojarzona i rozpatrywana jedynie w kontekście
1
[email protected], Zakład Psychologii Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu
Rzeszowskiego, http://www.ur.edu.pl/wydzialy/pedagogiczny
2
Stan na 25.03.2016
145
Dominik Borawski
doświadczeń religijnych oraz stanów towarzyszących procesom twórczym
a w ich ramach przedstawiana jako specyficzna gotowość człowieka do
poddania się zewnętrznym bądź intrapsychicznym wpływom, co przy
charakterystycznym dla psychologii trendzie promowania aktywnej
podmiotowości prawdopodobnie sprawiło, że znalazła się na marginesie
zainteresowań tej nauki.
1.1. Inspiracja jako stan motywacyjny
Do najbardziej wpływowych współczesnych ujęć teoretycznych
inspiracji należy zaliczyć propozycje zespołu Todda Thrasha w ramach
których inspiracja jest rozpatrywana jako stan motywacyjny bądź jego
dyspozycyjny odpowiednik.
Pierwsza z nich, określana mianem trzyskładnikowej koncepcji inspiracji [2], przedstawia kluczowe właściwości, które pozwalają odróżnić
inspirację od innych stanów przeżywanych przez człowieka. Wg autorów
właściwości te stanowią:
 Wgląd pozwalający na uświadomienie sobie nowych możliwości
(transcendence);
 Receptywność – bycie zainspirowanym przez zewnętrzny bodziec
(evocation);
 Orientacja motywacyjna „do” (approach motivation).
Element wglądu odwołuje się do obecnego od dawna w psychologii
pojęcia „insight” i wskazuje na możliwość dostrzegania przez człowieka
bardziej satysfakcjonujących alternatyw dla stanu w którym aktualnie się
znajduje. Jest to warunek sine qua non wykraczania poza dotychczasowe
standardy (transcedence). Receptywność i motywacja „do” wskazują
z kolei na paradoksalne połączenie bierności podmiotu z jego aktywnością.
Zdaniem Thrasha i Elliota [2, 3] nie da się na siłę przeżyć inspiracji
(w przeciwieństwie do tradycyjnie rozumianych zjawisk motywacyjnych),
można się natomiast na nią otworzyć. Nie da się wytworzyć w sobie
inspiracji – można być zainspirowanym przez inny podmiot lub zjawisko
w świecie zewnętrznym (evocation). Natomiast konsekwencją doświadczenia inspiracji jest usilne dążenie do realizacji idei które zostały
wzbudzone w umyśle człowieka przez kontakt z inspirującym bodźcem lub
modelem (approach motivation).
Specyficzne połączenie receptywności z motywacją dążenia zostało
rozwinięte w koncepcji traktującej inspirację jako proces składający się
z bycia zainspirowanym „przez” (inspired by) oraz zainspirowanym „do”
(inspired to) [3]. Ta pierwsza perspektywa (inspired by) związana jest
z docenieniem wartości reprezentowanych przez inspirujący obiekt
146
Refleksyjne przetwarzanie informacji i cechy osobowości
jako predykatory doświadczania inspiracji. Doniesienia wstępne
i otwarciem się na jego właściwości. Druga z kolei (inspired to) oznacza chęć
wyrażenia tych wartości na zewnątrz tj w działaniu oraz wobec innych [4].
Inspiracja może być tym samym rozpatrywana przez pryzmat pełnionych funkcji. Kluczową zdaniem Thrasha i współpracowników jest
możliwość transmisji wewnętrznych wartości wzbudzonych podczas
kontaktu z inspiruącym bodźcem na inne obiekty (niemal bliźniaczą
charakterystykę rozpatruje się w kontekście stanu wdzięczności) a więc
zwiększania strefy wpływów inspiracji [5]. Transmisja może przybierać
trzy formy. Pierwsza z nich – rozszerzenie odnosi się do sytuacji gdy
jednostka zainspirowana przez pewne właściwości obiektu, próbuje
przenieść je na inne obiekty (a w kontekście rozwoju osobistego na inne
swoje Ja – np. Ja idealne). Aktualizacja – dotyczy sytuacji kiedy osoba
została zainspirowana nieukształtowaną, szczątkową formą idei bądź
pomysłu który próbuje w autorski sposób rozwinąć i zrealizować w określonym kontekście swojego życia. Ekspresja dotyczy z kolei inspiracji
dobrze ukształtowanym pomysłem pochodzącym z zewnątrz, który jednak
jest wyrażany za pomocą własnych słów bądź zachowań.
1.2. Inspiracja jako emocja
O ile konceptualizacja autorstwa Thrasha i współpracowników ma
charakter zgeneralizowany i próbuje odnosić się do szerokiej palety
zjawisk, bardziej specyficzny charakter maja próby ujęcia inspiracji jako
jednej z emocji pochwalających innych ludzi [6]. Inspiracja określana jest
wówczas jako uniesienie lub podziw [7].
Uniesienie ma związek z inspiracją moralnością, jest to specyficzne
uczucie „podniesienie na duchu”, które pojawia się jako reakcja na
zachowania piękne moralnie związane z dobrocią oraz poświęceniem się
dla innych [8]. Zdaniem Haidta uniesienie stanowi przeciwieństwo wstrętu
społecznego (gdy skierowany jest do innych ludzi) lub poczucia winy (gdy
dotyczy własnej osoby) jako wyrazu dezaprobaty dla zachowań nagannych
moralnie [6]. W przeciwieństwie do emocji wstrętu charakterystyczna dla
uniesienia jest chęć zacieśnienia więzi z osobami, które wzbudzają ten stan.
Na uniesienie składa się pozytywny afekt, a także poczucie wzniosłości
i wzruszenie, którym to uczuciom towarzyszą przychylne w swej treści
przekonania na temat świata społecznego [9] oraz chęć stania się lepszym
moralnie. Charakterystycznym wskaźnikiem fizjologicznym uniesienia jest
odczucie ciepła w okolicach klatki piersiowej. Co ciekawe badania
wykazały, że wzorzec ten ma charakter ponadkulturowy [8]. W innych
badaniach z kolei stwierdzono, że doświadczenie uwznioślenia przez
kobiety może prowadzić do wzmożonego wydzielania hormonu oksytocyny [10]. Co ważne odczucie tego rodzaju pociąga za sobą relewantne
tendencje motywacyjne związane z chęcią okazywania troski i pomagania
innym.
147
Dominik Borawski
Emocja podziwu3 (admiration) przeżywana jest najczęściej w sytuacji
bycia świadkiem nadzwyczajnych kompetencji demonstrowanych przez
drugą osobę i odnoszona jest zazwyczaj do sprawczości (a nie, jak w przypadku uniesienia, moralności [6]. Według zespołu Ortony’ego jest najbardziej reprezentatywną z emocji wyrażających uznanie wobec innych ludzi
[11]. Źródeł podziwu można upatrywać w prestiżu jako (alternatywnym dla
egzekwowanego siłą podporządkowania), mechaniźmie adaptacji człowieka
do kultury i otoczenia społecznego [6]. Jego istotą jest dobrowolnie
przyznawany szacunek osobie o wyższym (w porównaniu do własnego)
poziomie kompetencji. Wybór osoby obdarzanej prestiżem jest krytyczny
dla efektywności procesów uczenia się i osiągania wyższych poziomów
rozwoju. Z punktu widzenia kryterium wyboru obiektu obdarzanego tego
rodzaju ustosunkowaniem podziw jest zatem zdecydowanie odmienny od
sympatii czy miłości. Opiera się bowiem na różnicy statusów przedmiotu
i podmiotu. Z drugiej strony ze względu na dobrowolny charakter, podziw
nie zawiera w sobie pierwiastku lęku, przeciwnie – przejawia się w doświadczeniu przyjemnej aprobaty dla modela, chęci zbudowania z nim
więzi oraz inflacji otwartości oraz energii [12]. Przykładowo w badaniach
eksperymentalnych podziw wywołuje się poprzez emitowanie kilkuminutowych filmów przedstawiający zapierające dech w piersiach pokazy
umiejętności wybitnych gwiazd sportu np. koszykarza Michaela Jordana [4].
1.3. Inspiracja a realizacja wzbudzonych intencji
Dosyć problematyczną kwestią jest zebranie jednoznacznych dowodów
na faktyczny wpływ inspiracji na realizację działań w obrębie rozwoju
umiejętności czy zaangażowania prospołecznego. Owszem, można znaleźć
takie dane np. informujące o związku inspiracji z produktywnością [5],
albo uniesienia z zachowaniami altruistycznymi [13], ale albo dotyczą one
specyficznej grupy (pisarze w badaniu zespołu Thrasha) albo zostały
zebrane na bardzo małej próbce w dodatku składającej się wyłącznie
z kobiet (badania zespołu Schnall). Przegląd innych badań prowadzi do
wniosku, że o ile inspiracji zazwyczaj towarzyszy wzbudzenie intencji to
okazuje się, że wcale nie jest to gwarantem realizacji adekwatnego do niej
zachowania. Przykładowo dowiedziono, że podziw koresponduje z pozytywną afektywnością ale niekoniecznie prowadzi to do konstruktywnych
działań zmierzających do rozwoju umiejętności w danej dziedzinie [12].
W badaniach tych wykazano, że umiarkowana zazdrość wobec osoby, która
3
Pojęcia podziwu jako tłumaczenia słowa admiration nie należy utożsamiać w tym przypadku ze
spotykanym w rodzimej literaturze określeniem podziwu jako translacji emocji określanej przez
amerykańskich badaczy jako awe i odnoszącej się do bojaźni wobec czegoś wzniosłego [9]
148
przewyższa nas w osiągnięciach w danej dziedzinie, prowadzi do znacznie
lepszych efektów w podnoszeniu umiejętności własnych niż doświadczanie
podziwu względem niej. W dyskusji wyników autorzy stwierdzają, że
podziw wiąże się prawdopodobnie z uznaniem rozwoju kompetencji
w danej dziedzinie za bardzo trudny i stanowi specyficzną formę dyskretnego poddania się w kontekście oceny szans na dorównanie modelowi [12].
Silvers i Haidt z kolei we wspomnianym wcześniej eksperymencie
wprawdzie wykazali wpływ uniesienia na wzbudzenie intencji prospołecznych ale wbrew oczekiwaniom nie zaobserwowano ich faktycznej
realizacji pod wpływem tego stanu [10].
2. Problematyka badań własnych
Celem prezentowanych badan było określenie predyktorów doświadczeń związanych z inspiracją w populacji polskich studentów. Wzięto pod
uwagę cechy osobowości znane w literaturze jako „Wielka Piątka” [14]
oraz poznawcze właściwości związane z tzw. refleksyjnym przetwarzaniem
informacji [15].
Pytanie o korelaty osobowościowe inspiracji podyktowane jest potrzebą
odniesienia się do wyników badań amerykańskich. Wykazano w nich, że
inspiracja koresponduje z otwartością na doświadczenie oraz ekstrawersją
[2], natomiast uniesienie dodatkowo koreluje z ugodowością [16]. Nie
odnotowano natomiast związków inspiracji z pozostałymi cechami tzw.
Wielkiej Piątki – neurotycznością i sumiennością. Brak korelacji z sumiennością (przy jednoczesnym związku inspiracji z otwartością na doświadczenie) Thrash i Elliot traktują jako potwierdzenie swojej tezy o receptywnym charakterze tego typu doświadczeń.Udokumentowanym korelatem
inspiracji jest również absorpcja rozumiana jako wzmożona aktywność
uwagi, charakteryzującą się szczególnego rodzaju gotowością do zaangażowania w aktualnie odbierane informacje [3]. Absorpcja zdaniem Thrasha
i Elliota jest jednym z przejawów receptywnego zaangażowania wyrażającego się równoczesnym przyjmowaniem i przetwarzaniem informacji, co
w praktyce wymaga wykraczania poza istniejące i nawykowe schematy
myślenia. Korelacja ze stanem absorpcji skłania do pytania o potencjalny
związek inspiracji z poznawczą właściwością wyższego rzędu określaną
mianem refleksyjności.
Refleksyjność polega na aktywnym przetwarzaniu danych, charakteryzującym się poznawczym różnicowaniem: konstruowaniem nowych
kategorii i rozróżnień zamiast bezwiednego przyjmowania gotowych
schematów poznawczych [17]. Jego istotą jest dokonywanie rekonstrukcji
poznawczych bodźców już znanych oraz gotowość do używania wielu
perspektyw w postrzeganiu nowych (co uwidacznia się np. podczas
149
Dominik Borawski
rozwiązywania problemów [17]. Absorpcja i refleksyjność nie są, choć
z pozoru mogą się wydawać, tożsamymi zjawiskami. Jak wynika z doniesień badawczych absorpcja jest osobowościową dyspozycją do przeżywania stanów mistycznych w tym np. transu hipnotycznego, co zakłada
łatwość zanurzenia się w jedno źródło danych i głębokie przeżywanie
stanów temu towarzyszących, z jednoczesnym wyłączeniem krytycznego
myślenia [18]. Z kolei refleksyjność w ujęciu Langer ma charakter
„obudzonej” świadomości, której towarzyszy aktywna analiza danych
z użyciem wielu perspektyw poznawczych. Posługując się analogią procesów związanych z twórczością wydaje się, że refleksyjność ułatwia
zbieranie z wielu źródeł niejednoznacznych, kontrastujących ze sobą idei
(co jest warunkiem innowacyjności), przy jednoczesnej eliminacji fałszywych tropów, a absorpcja – realizację pomysłów właściwych w stanie
wzmożonej ale jednocześnie zawężonej koncentracji na zadaniu. Refleksyjność wydaje się być zatem alternatywną dla absorpcji, poznawczą
właściwością umysłu, w naturalny sposób ułatwiającą doświadczanie
inspiracji.
3. Osoby badane i procedura badawcza
W celu określenia potencjalnych związków inspiracji z cechami
osobowości i refleksyjnym przetwarzaniem informacji przeprowadzono
badania których uczestnikami byli studenci z województwa podkarpackiego.
Badania miały charakter anonimowy i polegały na wypełnieniu zestawu
kwestionariuszy. Po odrzuceniu niekompletnych arkuszy do analiz
statystycznych włączono 155 z nich – pochodzących od 117 kobiet (75%) i 38
mężczyzn (25%). Średnia wieku badanych wynosiła M = 21, 59 (SD =3,26).
Tabela 1. Zestawienie kierunków studiów uczestników badania
Częstość
Nazwa kierunku
Filologia angielska
Filologia polska
Historia
Pedagogika
Inżynieria bezpieczeństwa
41
25
8
45
36
150
Procent
26,5
16,1
5,2
29,0
23,2
3.1. Pomiar inspiracji
W celu pomiaru zmiennej zależnej zastosowano skonstruowany na
potrzeby badania Kwestionariusz Doświadczeń związanych z Inspiracją
(KDI).
Jako punkt wyjścia do budowy narzędzia posłużyła analiza określeń
opisujących stany inspiracji w literaturze, kinematografii oraz narracjach
przeżyć i doznań dostępnych w przestrzeni internetowej. Warto zaznaczyć,
że skoncentrowano się na opisach dostępnych w języku polskim. W ostatecznej wersji narzędzia znalazło się 13 twierdzeń, wobec których badani
ustosunkowują się określając częstotliwość doświadczania stanów opisanych w poszczególnych itemach korzystając z 7-stopniowej skali Likerta
(od 1- nigdy do 7 – bardzo często).
Analiza czynnikowa z wykorzystaniem rotacji ortogonalnej Varimax
wykazała trójczynnikową strukturę kwestionariusza. Czynniki te wyjaśniają
59,44 % wariancji. Pierwszy czynnik składa się z 4 twierdzeń, które tworzą
podskalę Doświadczeń zgeneralizowanej inspiracji (4 itemy; Alfa
Cronbacha = 0,75). Treść itemów tej podskali wykazuje dość dużą zbieżność teoretyczną z narzędziem Thrasha i Elliota Inspiration Scale [2]
i dotyczy częstotliwości przeżywania inspiracji rozumianej w kategoriach
afektywnych („Czuje w swoim życiu inspirację”), motywacyjnych („Jestem
zainspirowany do zrobienia czegoś”) czy receptywnych („Jestem zainspirowany tym co mnie spotyka”). Można stwierdzić, że zgeneralizowane
doświadczenia inspiracji odnoszą się do inspiracji jako złożonego stanu
motywacyjnego, który może mieć różne źródła a składającego się z powiązanych ze sobą uczuć, pragnień, doznań, elementów poznawczych i behawioralnych popychających jednostkę do urzeczywistnienia pojawiających
się pomysłów. Dwa pozostałe czynniki odnoszą się z kolei do Inspiracji
Interpersonalnej, a więc związanej z inspirującym wpływem innych ludzi.
Analiza czynnikowa wykazała, że przedmiotem tego rodzaju inspiracji są
właściwości związane ze sprawczością bądź postepowaniem moralnym.
Skala Interpersonalnej Inspiracji Moralnością (SIIM) zawiera 4 itemy
i dotyczy inspiracji zarówno konsekwencją w szlachetnym postepowaniu
(„Inspirują mnie ludzie, którzy przez całe życie żyją zgodnie z własnym
sumieniem”) jak i moralnym wzrostem i naprawą („Jestem zainspirowany,
gdy ktoś kto kiedyś był łotrem przemienia się w szlachetnego człowieka”).
Skala Interpersonalnej Inspiracji Sprawczością (SIIS – 5 itemów) odnosi
się do inspirującego wpływu cudzego sukcesu („Inspirują mnie ludzie,
których życie to pasmo sukcesów”) oraz pracowitości i wytrwałości jako
wartości samych w sobie („Jestem zainspirowany, gdy ktoś pomimo braku
wymiernych korzyści uparcie i konsekwentnie dąży do celu”). Rzetelność
poszczególnych podskal mierzona wskaźnikiem Alfa Cronbacha jest
satysfakcjonująca (SDI – 0,75; SIIM – 0,79; SIIS – 0,79).
151
Dominik Borawski
3.2. Pomiar cech osobowości
Pomiaru cech osobowości dokonano za pomoca narzędzia Ten-Item
Personality Inventory [19] w polskiej adaptacji Sorokowskiej, Słowińskiej,
Zbieg, Sorokowskiego [20]. TIPI jest najkrótszą operacjonalizacją koncepcji Costy i McCrae Wielka Piątka (Big Five), która rozpatruje osobowość jako konfigurację pięcioczynnikową konstytuowaną przez: neurotyczność, ekstrawersję, otwartość na doświadczenie, ugodowość i sumienność [14]. Skala pomimo skróconej wersji posiada satysfakcjonujące
wskaźniki rzetelności (wszystkie skale TIPI-PL charakteryzują się zbliżoną
rzetelnością w stosunku do podskal wersji oryginalnej). Homogeniczność
poszczególnych podskal wynosi: Neurotyczność – Alfa Cronbacha =0,65-0,72;
Ekstrawersja – 0,68-0,70; Otwartość na doświadczenie – 0,44-0,47; Ugodowość – 0,50-0,58; Sumienność – 0,75-0,80. Na każde z dziesięciu pytań
badani odpowiadają za pomocą 7-stopniowej skali Likerta (od 1 – zdecydowanie się nie zgadzam, do 7 – zdecydowanie się zgadzam).
3.3. Pomiar refleksyjności
Refleksyjność badano Kwestionariuszem do pomiaru refleksyjności
będącym polską adaptacją LangerMindfulnessScale [21]. Oryginalne
narzędzie zawiera 21 itemów, ale w polskiej adaptacji usunięto jedno
twierdzenie, które nie korelowało z całą skalą. Odpowiedzi udzielane są
w oparciu o 7-stopniową skalę Likerta (od 1-zupełnie się nie zgadzam do 7zupełnie się zgadzam). Rzetelność skali mierzona przy użyciu wzoru
Kudera-Richardsona wynosi rtt=0,828. Pod kątem struktury skala ma
charakter jednoczynnikowy [21].
4. Wyniki
Statystyki opisowe zastosowanych w badaniu zmiennych przedstawiono
w Tabeli 2. Wartości średnie i odchylenia standardowe dla skal TIPI – PL
są zbliżone do tych, które uzyskiwano w dotychczas przeprowadzonych
badaniach w naszym kraju (z wyjątkiem nieco obniżonego wyniku
Sumienności w prezentowanym badaniu). Biorąc pod uwagę skale badające
inspirację zwraca uwagę fakt, że badani deklarują częstsze doświadczanie
inspiracji interpersonalnej niż jej zgeneralizowanej postaci (por. Tabela 2).
W pierwszym etapie analiz dokonano porównania średnich wyników
uzyskanych w pomiarach inspiracji, cech osobowości oraz refleksyjności
z uwzględnieniem płci jako zmiennej grupującej. Ze względu na duże
różnice w liczebności grup zastosowano test nieparametryczny U MannaWhitneya. Analiza wykazała, że badane kobiety w porównaniu do mężczyzn charakteryzują się większą sumiennością (p<0,01) a na poziomie
tendencji statystycznej również większą neurotycznością(p=0,05), oraz
większą częstotliwością doświadczania inspiracji cudzą moralnością
152
(p=0,05). Nie wykazano różnic międzypłciowych w zakresie pozostałych
zmiennych (Tabela 3). Różnice w zakresie cech osobowości generalnie
pokrywają się z wynikami metaanaliz przedstawionymi min. przez
Wojciszke [22]. Należy jednak interpretować je z należytą ostrożnością
wynikająca z faktu ujawniania się w badaniach samoopisowych efektu
autostereotypizacji płciowej. Różnicę na korzyść kobiet związaną
z częstszym doświadczaniem inspiracji interpersonalnej, której przedmiotem jest stosowanie się do zasad moralnych, można tłumaczyć tym, że
kobiety są bardziej wrażliwe na wartości wspólnotowe [22], co przynajmniej częściowo wynika z programu kulturowego i znajduje odzwierciedlenie np. w stereotypie „grzecznej dziewczynki”.
Tabela 2. Statystyki opisowe zmiennych użytych w badaniu (N=155)
Zmienna
Odchylenie
standardowe
Średnia
Zgeneralizowana doświadczenia
inspiracji
Interpersonalna inspiracja
sprawczością
moralnością
Neurotyczność
Ekstrawersja
Otwartość
na doświadczenia
Ugodowość
Sumienność
Refleksyjność
4,19
1,04
4,68
1,34
4,56
1,28
4,06
5,52
1,53
1,51
4,74
1,21
5,30
5,31
4,96
1,18
1,43
0,64
Główna część analiz dotyczyła poszukiwania pośród zmiennych
uwzględnionych w badaniu predyktorów inspiracji. W tym celu przeprowadzono serię analiz regresji hierarchicznej metodą wprowadzania zmiennych. Za każdym razem testowane były dwa modele równań regresji dla
każdego z czynników inspiracji: zgeneralizowanych doświadczeń inspiracji, interpersonalnej inspiracji sprawczością oraz interpersonalnej inspiracji moralnością. Jako predyktory w ramach modelu pierwszego wprowadzano dwie zmienne demograficzne – płeć i kierunek studiów (z podziałem
dychotomicznym na studia humanistyczne bądź ścisłe). W modelu drugim
z kolei poza wspomnianymi zmiennymi demograficznymi wprowadzano
każdorazowo refleksyjność oraz cechy osobowości Wielkiej Piątki. Ze
względu na ryzyko skorelowania skal TIPI-PL wykonano test współ-
153
Dominik Borawski
liniowości, którego wyniki – wartość inflacji wariancji (VIF) poniżej 10;
tolerancja współliniowości (TOL) powyżej 0,02 – wskazują na spełnienie
wymaganych założeń dla analizy regresji [23].
Tabela 3. Inspiracja, cechy osobowości i refleksyjność – różnice międzypłciowe
U MannaWhitneya
Zmienna
Z
p
Zgeneralizowane doświadczenia
inspiracji
1861,50
-1,51
0,13
sprawczością
2073,00
-0,62
0,53
moralnością
1753,00
-1,96
0,05
Neurotyczność
1755,00
-1,96
0,05
Ekstrawersja
2064,00
-0,67
0,50
Otwartość na doświadczenia
2008,50
-0,90
0,37
Ugodowość
1924,50
-1,25
0,21
Sumienność
1466,00
-3,18
0,001**
Refleksyjność
2068,00
-0,49
0,62
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001
Pierwszą analizę regresji hierarchicznej wykonano dla zgeneralizowanych doświadczeń inspiracji jako kryterium (Tabela 4). W modelu
pierwszym i drugim zmienne demograficzne okazały się nieistotne. Model
drugi jako lepiej dopasowany do danych stanowi podstawę interpretacji
uzyskanych wyników (R² = 0,21; popr. R² = 0,17; F(8,144) = 4,88;
p<0,001). Analiza wykazała, że najbardziej istotnym predyktorem zgeneralizowanej inspiracji jest refleksyjne przetwarzanie informacji (p<0,01)
a w drugiej kolejności sumienność jako cecha osobowości (p<0,05). Warto
154
zwrócić uwagę, że wyniki te pomimo zbieżności teoretycznej skali
z narzędziem stosowanym przez Thrasha i Elliota wskazują na inne
zależności pomiędzy właściwościami osobowościowymi a doświadczeniem
inspiracji niż te sygnalizowane przez wspomnianych autorów. O ile
pierwszy z predyktorów – refleksyjność wskazuje na postulowany przez
Thrasha i Eliliota receptywny charakter inspiracji, drugi z nich – sumienność informuje, że inspiracja zależy również od dyspozycji do zorganizowanego planowego działania – co sugeruje istnienie aktywnego aspektu
tego rodzaju doświadczeń.
Tabela 4. Analiza regresji wielokrotnej dla zmiennych demograficznych, cech osobowości
i refleksyjności jako predyktorów oraz zgeneralizowanych doświadczeń inspiracji jako kryterium
Zgeneralizowane doświadczenia
inspiracji
ß
t
-0,15
-1,57
-0,02
-0,19
ß
t
-0,13
-1,47
-0,80
-0,85
-0,02
-0,30
0,05
0,62
0,08
0,93
0,01
0,03
0,22
2,59*
0,28
3,33**
Zmienna
Model 1
Płeć
Kierunek studiów
Model 2
Płeć
Kierunek studiów
Neurotyczność
Ekstrawersja
Otwartość na doświadczenie
Ugodowość
Sumienność
Refleksyjność
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001
Drugą analizę regresji hierarchicznej przeprowadzono dla interpersonalnej inspiracji moralnością jako kryterium (Tabela 5). Podobnie jak
w przypadku poprzedniej analizy zmienne demograficzne okazały się
nieistotne. Drugi model po wprowadzeniu cech osobowości i refleksyjności
okazał się lepiej dopasowany do danych (R² = 0,07; popr. R² = 0,06;
F(8,144) = 2,60; p<0,05). Mimo, to wyjaśnia tylko 8% wariancji zmiennej
zależnej. Okazuje się, że istotnymi predyktorami inspiracji cudzą moralnością są wyłącznie cechy osobowości: sumienność, ekstrawersja oraz co
zaskakujące – neurotyczność (wszystkie na poziomie p<0,05). Rozbieżność
prezentowanych wyników zarówno z analizami przedstawionymi powyżej
jak i danymi pochodzącymi z badań amerykańskich (w obu przypadkach
odnoszącymi się do szerokiej palety doświadczeń inspiracji) sugeruje
odrębność konstruktów inspiracji zgeneralizowanej oraz jej postaci
odnoszącej się do wpływu wzorców interpersonalnych.
155
Dominik Borawski
i refleksyjności jako predyktorów oraz interpersonalnej inspiracji sprawczością jako kryterium
Interpersonalna inspiracja sprawczością
ß
t
-0,04
-0,40
0,12
1,23
ß
t
0,06
0,59
0,10
0,98
0,20
2,29*
0,19
2,08*
0,03
0,31
-0,02
-0,21
0,24
2,62*
0,04
0,43
Zmienna
Model 1
Płeć
Kierunek studiów
Model 2
Płeć
Kierunek studiów
Neurotyczność
Ekstrawersja
Ugodowość
Sumienność
Refleksyjność
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001
Ostatnia seria analiz regresji hierarchicznej przeprowadzona została
w odniesieniu do interpersonalnej inspiracji moralnością jako kryterium
(Tabela 6). W modelu pierwszym (R² = 0,07; popr. R² = 0,06; F(2,150) = 5,74;
p<0,01) istotnym predyktorem okazał się kierunek studiów. Wynik ten
oznacza, że osoby studiujące kierunki humanistyczne (do których zaliczono
również nauki społeczne) w porównaniu do studentów kierunków ścisłych
częściej znajdują się pod inspirującym wpływem wzorców związanych ze
szlachetnym postępowaniem (p<0,05). Gdy w ramach modelu drugiego
wprowadzono cechy osobowości i refleksyjność, siła wskazanego
wcześniej predyktora spadła jednak do poziomu tendencji statystycznej
(p=0,06). W modelu drugim, który okazał się lepiej dopasowany do danych
(R² = 0,15; popr. R² = 0,10; F(8,144) = 3,22; p<0,01) najważniejszym
predyktorem okazała się ugodowość (p<0,05) a istotność na poziomie
tendencji ujawniła również sumienność (p=0,08). Model ten wyjaśnia 10 %
wariancji zmiennej. O ile istotność ugodowości jako predyktoru inspiracji
moralnością replikuje wyniki wcześniejszych badań [16](por. Landis i in.,
2009), nie wykazano sugerowanych w literaturze, związków tego rodzaju
doświadczeń z ekstrawersją i otwartością na doświadczenie.
156
i refleksyjności jako predyktorów oraz interpersonalnej inspiracji moralnością jako kryterium
moralnością
ß
t
-0,06
-0,66
0,23
2,45*
ß
t
-0,02
-0,18
0,18
1,88
0,12
1,44
-0,04
-0,49
0,11
1,27
0,17
2,08*
0,16
1,73
0,04
0,47
Zmienna
Model 1
Płeć
Kierunek studiów
Model 2
Płeć
Kierunek studiów
Neurotyczność
Ekstrawersja
Ugodowość
Sumienność
Refleksyjność
* p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001
5. Podsumowanie i dyskusja wyników
Uzyskane wyniki, a w szczególności odmienne zależności w obrębie
trzech badanych czynników inspiracji wskazują, na niejednorodność
analizowanego konstruktu. Inspiracja o charakterze zgeneralizowanym oraz
inspiracja interpersonalna wydają się być odrębnymi zjawiskami psychologicznymi. Inspiracja interpersonalna wykazuje związki z cechami
osobowości, ale z refleksyjnym przetwarzaniem informacji już nie. Brak
korelacji z refleksyjnością dość łatwo wytłumaczyć tym, że sukcesy innych
ludzi, podobnie jak ich szlachetne czyny są zjawiskami na tyle wyrazistymi, że ich recepcja nie wymaga szczególnego rodzaju stanu świadomości czy poszerzonej uwagi(zwłaszcza, że wydają się być chronicznie
dostępne w ramach standardów powinnościowych Ja [24]. Zupełnie inaczej
rzecz się ma w przypadku zgeneralizowanej inspiracji, która wykazuje dużą
zbieżność z konstruktem badanym przez Thrasha i Elliota [2]. Wyniki
uzyskane dla wspomnianej skali wskazują, co zresztą jest spójne z odkryciami wyżej wymienionych autorów, że ważnym predyktorem uogólnionej
inspiracji jest refleksyjne zaangażowanie w obiór treści poznawczych
i wychodzenie poza dostarczone informacje jako zaawansowana funkcja
uwagi. Thrash i Elliot nie odwołują się wprawdzie wprost do koncepcji
Langer, ale wskazują na receptywne zaangażowanie, które wydaje się być
jednym z przejawów refleksyjności. Co jednak zaskakujące w odniesieniu
do koncepcji Thrasha i Elliota predyktorem wszystkich badanych postaci
inspiracji łącznie z jej zgeneralizowaną wersją okazuje się być sumienność,
157
Dominik Borawski
a nie otwartość na doświadczenie. W badaniach amerykańskich ujawniał
się wzorzec odwrotny co tłumaczone było receptywnym charakterem
doświadczenia inspiracji, której zdaniem autorów nie można ani w sobie
wywołać ani się jej wyuczyć [3].Być może nowe światło na ten dość
nieoczekiwany wynik rzucają badania, w których wykazano, że postęp
w osiąganiu celów (który zazwyczaj powiązany jest z sumiennością jako
właściwością osobowości) oraz inspiracja wzajemnie na siebie wpływają
w procesie realizacji planów motywacyjnych [25]. Warto jednak rozważyć
alternatywne źródła rozbieżności uzyskanych wyników przy czym jak już
sygnalizowano takie porównanie ma sens tylko w przypadku relewantnej
dla InspirationScale skali Zgeneralizowanych Doświadczeń Inspiracji.
Przede wszystkim nie można wykluczyć różnic pomiędzy respondentami
amerykańskimi i polskimi. Wyniki badań amerykańskich [2], które również
były przeprowadzane na studentach, sugerują, że inspiracja jest
interpretowana w kategoriach wstępnego impulsu do działania, który nagle
pojawia się w polu świadomości, natomiast zależności otrzymane w prezentowanych badaniach własnych wskazują, że polscy studenci rozpatrują
inspirację w kategoriach aktywnego procesu rozłożonego w czasie
i obejmującego realizację działań a nie tylko sam zamiar ich podjęcia. Przy
czym różnice te wcale nie muszą dotyczyć istotnych właściwości psychologicznych ale mogą być związane z odmienną interpretacją niuansów
językowych. Wprawdzie w obu skalach poszczególne twierdzenia
występują zarówno w stronie czynnej jak i biernej, ale w prezentowanych
badaniach własnych itemy sformułowane w stronie czynnej dają wyraźnie
odmienny obraz korelacji niż w przypadku strony biernej. Te ostatnie nie
korelują z sumiennością podczas gdy itemy sformułowane w stronie
czynnej – już tak, co w znaczący sposób rzutuje na całościowy obraz
zależności. Ta ostatnia uwaga prowadzi do wniosku, że wybór i opracowanie adekwatnego narzędzia do pomiaru dyskutowanej zmiennej
pozostaje sprawą otwartą, daleką od rozstrzygnięcia, a wskazane zależności
należy traktować jako doniesienia wstępne i interpretować z odpowiednia
ostrożnością.
Wydaje się, że warto analogiczne badania przeprowadzić korzystając
z alternatywnych pomiarów inspiracji.Przykładowo zamiast wypełnienia
kwestionariusza o charakterze zamkniętym warto rozważyć stosowanie
otwartych autonarracji dających możliwość rejestrowania określeń
mogących wskazywać na przeżywanie stanu inspiracji (choć niekoniecznie
zasygnalizowanego wprost). Ciekawość budzi fakt, że predyktorem
interpersonalnej inspiracji sprawczością okazała się neurotyczność.
Sytuacja wydaje się podobna do polskich badań nad wdzięcznością,
w których w populacji mężczyzn wykazano, że doświadczenie to (pomimo
spójnego wzorca korelacji z afektem pozytywnym w badaniach amery158
kańskich) u polskich badanych wywołało również skojarzenie z bezładnością, irytacją i zakłopotaniem [26]. Wyniki prezentowanych badań
wprawdzie nie pozwalają tego jednoznacznie stwierdzić, ale pośrednio
mogą wskazywać na możliwość rozpatrywania inspiracji jako zjawiska
nacechowanego emocjonalnością ambiwalentną. Klarowniejszej interpretacji dostarcza jednak sama koncepcja neurotyczności stojąca u podstaw
teorii Wielkiej Piątki. Zgodnie z nią charakterystyczną właściwością
neurotyków są nierealistyczne (często zbyt idealistyczne) oczekiwania oraz
niepohamowane pragnienia [27], co może przejawiać się w obdarzaniu
podziwem tzw. ludzi sukcesu. Gdyby chcieć ująć to jeszcze inaczej,
w kategoriach psychodynamicznych, można doszukiwać się w tej zależności mechanizmu kompensacyjnego. Brak stabilności w obrębie własnej
emocjonalności może być bodźcem do poszukiwania oparcia w budzących
podziw wzorcach zewnętrznych [27]. Oczywiście aktualny stan badań nad
inspiracją pozwala raczej na wysuwanie kolejnych hipotez aniżeli stawianie
jednoznacznych wniosków. Kluczem do zrozumienia tego zjawiska wydaje
się przeprowadzenie szerszych badań ujmujących potencjalne różnice
kulturowe, z uwzględnieniem wszelkich niuansów lingwistycznych.
Oprócz ustalenia samych predyktorów inspiracji gorącą kwestią wydaje się
rozstrzygnięcie sygnalizowanej wcześniej kwestii realizacji intencji
wzbudzanych tego rodzaju doświadczeniem.
Konkludując – inspiracja jest zjawiskiem tyleż interesującym co
budzącym rozliczne wątpliwości. Wydaje się jednak że taki stan rzeczy to
idealny punkt wyjścia dla rozwoju wiedzy nad dyskutowanym zagadnieniem. Jest to o tyle ważne, że jak sygnalizowano na wstępie inspiracja
jest już uznaną marką na wolnym rynku potocznych koncepcji motywacyjnych. Najwyższy czas na ich naukową weryfikację.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
Łukaszewski W. Psychologia podzielona, Nauka 4 (2011), s. 7-19
Thrash T. M., Elliot A. J. Inspiration as a psychological construct, Journal
of Personality and Social Psychology, 84(2003), s. 871-889
Thrash T. M., Elliot A. J. Inspiration: Core characteristics, component
processes, antecedents, and function, Journal of Personality and Social
Psychology, 87 (2004), s. 957-973
Thrash T. M., Elliot A. J., Maruskin L. A., Cassidy S. E. Inspiration and the
promotion of well-being: Tests of causality and mediation, Journal
of Personality and Social Psychology, 98(2010), s. 488-506
Thrash T. M., Maruskin L. A., Cassidy S. E., Fryer J. W., Ryan R. M.
Mediating between the muse and the masses: Inspiration and the actualization
of creative ideas, Journal of Personality and Social Psychology, 98(2010),
s. 469-487
159
Dominik Borawski
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Algoe S., Haidt J., Witnessing Excellence in Action: The other-praising
emotions of elevation, admiration, and gratitude, Journal of Positive
Psychology, 4(2009), s. 105-127
Haidt J., Morris, J. P. Finding the self in self-transcendent emotions,
Proceedings of the National Academy of Sciences, 106(2009), s. 7687-7688
Haidt J. Elevation and the positive psychology of morality. [w:] Keyes C. L.
M., Haidt J. (red.) Flourishing: Positive psychology and the life well-lived,
Washington DC : American Psychological Association, 2003, s. 275-289
Trzebińska E. Psychologia pozytywna, Warszawa: Wydawnictwa
Akademickie i Profesjonalne, 2008
Silvers J., Haidt J. Moral Elevation Can Induce Lactation, Emotion,
8(2008), s. 291-295
Ortony A., Clore G. L., Collins A. The cognitive structure of emotion, New
York: Cambridge University Press, 1988
Van de Ven N., Zeelenberg M., Pieters R. Why envy outperforms admiration,
Personality and Social Psychology Bulletin, 37 (2011), s. 784-795
Schnall S., Roper, J. Fessler D. M. T. Elevation leads to altruistic behavior,
Psychological Science, 21(2010), s. 315-320
Costa P. T., McCrae R. R. The five-factor model of personality and its
relevance to personality disorders, Journal of PersonalityDisorders, 6(1992),
s. 343-359
Langer E. J. Matters of mind: Mindfulness/mindlessness in perspective,
Consciousness and Cognition, 1(1992), s. 289-305
Landis S. K., Sherman M. F., Piedmont R. L., Kirkhart M. W., Rapp E. M.,
Bike D. H. The relation between elevation and self-reported prosocial
behavior: Incremental validity over the five-factor model of personality,
Journal of Positive Psychology, 4(2009), s. 71-84
Langer E. J., Moldoveanu M. The construct of mindfulness, Journal of Social
Science Issues, 56(2000), s.1-9
Sapp M. Hypnosis, dissociation, and absorption: Theories, assessment,
and treatment, (2nd ed.). Springfield, IL: Charles C. Thomas, 2015
Gosling S. D., Rentfrow P. J., Swann W. B. Jr. A Very Brief Measure of the
Big Five Personality Domains, Journal of Research in Personality, 37(2003),
s. 504-528
Sorokowska A., Słowińska A., Zbieg A., Sorokowski P. Polska adaptacja
testu Ten ItemPersonality Inventory (TIPI) – TIPI-PL – wersja standardowa
i internetowa, Wrocław, WrocLab, 2014
Cetnar E. Mentalność prawego kciuka, a refleksyjność i lęk jako cecha
– powiązania i zależności, Niepublikowana praca magisterska, Katowice,
Uniwersytet Śląski, 2003
Wojciszke B. Sprawczość i wspólnotowość. Podstawowe wymiary
spostrzegania społecznego, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2010
O’Brien R. M. A caution regarding rules of thumb for variance inflation
factors, Quality and Quantity, 41(2007), s. 673-690
Higgins E. T. Self-discrepancy: A theory relating self and affect,
Psychological Review, 94 (1987), s. 319-340
160
25. Milyavskaya M., Ianakieva I., Foxen-Craft E., Colantuoni A., Koestner R.
Inspired to get there: The effects of trait and goal inspiration on goal
progress, Personality and Individual Differences, 52(2012), s. 56-60
26. Gruszecka E. Poczucie wdzięczności: próba opisu i wyjaśnienia, Psychologia
Jakości Zycia, 2 (2003), s. 207-227
27. Oleś P. K. Wprowadzenie do psychologii osobowości, Nowe wydanie.
Warszawa, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009
Refleksyjne przetwarzanie informacji i cechy osobowości jako
predyktory doświadczania inspiracji. Doniesienia wstępne
Streszczenie
Celem prezentowanych badań było przedstawienie związku pomiędzy cechami osobowości
i refleksyjnym przetwarzaniem informacji a doświadczaniem stanu inspiracji. W obrębie
teoretycznego konstruktu inspiracji wyróżniono jej zgeneralizowaną postać oraz inspirację
interpersonalną której przedmiotem jest moralność lub sprawczość obserwowana u innych.
W badaniu pomiaru inspiracji dokonano za pomocą autorskiego narzędzia Kwestionariusz
Doświadczeń związanych z Inspiracją, refleksyjność badano narzędziem Langer Mindfulness
Scale w polskiej adaptacji autorstwa E. Cetnar, natomiast do zbadania cech osobowości
zastosowano kwestionariusz TIPI (w polskiej adaptacji – A. Sorokowska, A. Słowińska, A.
Zbieg, P. Sorokowski – TIPI – PL), który umożliwia pomiar tzw. Wielkiej Piątki cech
osobowości: neurotyczności, ekstrawersji, otwartości na doświadczenie, ugodowości oraz
sumienności. W badaniu wykazano, że:
 sumienność jest istotnym predyktorem każdego z badanych rodzajów inspiracji;
 refleksyjne przetwarzanie informacji jest predyktorem zgeneralizowanych doświadczeń
inspiracji;
 interpersonalna inspiracja moralnością koresponduje z Ugodowością;
 interpersonalna Inspiracja sprawczością koreluje pozytywnie z Ekstrawersją
i Neurotycznością.
Słowa kluczowe: Inspiracja, Inspiracja interpersonalna, Refleksyjność, Osobowość
Mindfulness and Big Five personality traits as predictors of inspiration
Abstract
The presented studied investigated the relationship between mindfulness (in conceptualization of
Langer), personality traits and inspiration. Inspiration is conceptualized both as a general
construct characterized by evocation, motivation, and transcendence [2, 3] and as an interpersonal
admiration for moral excellence or extraordinary displays of achievement.
The following investigative methods were used: Inspiration Questionairreby Borawski, Langer
Mindfulness Scale in Polish adaptation by Cetnarand TIPI by Swann, Rentfrow, Gosling Jr,) in
Polish adaptation by polskiejadaptacjiSorokowska, Słowińska, Zbieg, Sorokowski. The research
revealed that:
 conscientiousness is a predictor of all domains of inspiration;
 mindfulness is a predictor of general inspiration;
 interpersonal admiration for moral excellence is corresponding with Agreeableness;
 interpersonal admiration for achievements is positively associated with extraversion and
neuroticism.
Key words: Inspiration, Interpersonal admiration, Mindfulness, Big Five
161
Piotr Podlipniak1
Rola komponentów
motorycznego i emocjonalnego
w percepcji syntaktyki muzycznej
1. Wprowadzenie
Jedną z charakterystycznych cech zarówno mowy jak i śpiewu
– wokalnych realizacji odpowiednio języka naturalnego i muzyki, które
stanowią specyficzne dla człowieka formy komunikacji – jest intuicyjne
zestawianie ograniczonej liczby dyskretnych kategorii zgodnie z określonymi regułami [1]. Cecha ta czyni z obu tych mediów naturalne systemy
rekurencyjne nazywane też niekiedy systemami Humboldta [2]. W terminologii opisującej zjawiska językowe i muzyczne zbiór reguł rządzących
łączeniem owych prostych kategorii w złożone przyjęło się określać
mianem syntaktyki. Naturalne systemy komunikacyjne charakteryzujące się
syntaktyką są zjawiskami niezwykle rzadkimi wśród ogromnej liczby
wielorakich form komunikacji obserwowanych u różnych gatunków
zwierząt [3]. Uważa się ponadto, że złożoność syntaktyki obecnej w muzyce i języku naturalnym jest niespotykana w poznanych do tej pory
zjawiskach komunikacji wokalnej innych gatunków, w tym pozostałych
naczelnych [4]. Z tej też przyczyny zdolności do tworzenia i rozpoznawania złożonych struktur syntaktycznych traktuje się często jako
specyficzną dla naszego gatunku umiejętność, która musiała wyewoluować
już po rozdzieleniu się bezpośrednich przodków Homo sapiens od
wspólnego dla ludzi i szympansów przodka [5]. Znaczące powiększenie się
w toku ewolucji homininów wielkości mózgu, a zwłaszcza tak zwanej kory
nowej [6], wraz z wynikami badań neuroobrazowych wskazujących na
aktywność specyficznych obszarów kory nowej podczas wykonywania
zadań związanych z rozpoznawaniem syntaktyki muzycznej [7-10] skłoniły
licznych badaczy do przekonania, iż przetwarzanie syntaktyki muzycznej
odbywa się w strukturach korowych mózgu człowieka [11, 12].
Istnieją jednak pewne przesłanki, które każą wziąć pod uwagę także
inną możliwość, a mianowicie, iż przetwarzanie syntaktyki muzycznej jest
efektem współdziałania wielu obszarów mózgowia człowieka, wśród
1
[email protected], Instytut Muzykologii, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, http://www.muzykologia.amu.edu.pl
162
Rola komponentów motorycznego i emocjonalnego w percepcji syntaktyki muzycznej
których znajdują się także struktury podkorowe. Pogląd taki zgodny jest
z logiką ewolucji biologicznej, w której istniejące wcześniej struktury
zaczynają pełnić nowe funkcje adaptacyjne w odpowiedzi na zmieniającą
się presję selekcyjną środowiska [13]. Biorąc pod uwagę, iż ewolucja
mózgu cechuje się swoistym nadbudowywaniem nowych struktur nad
istniejące już struktury [14, 15] przetwarzanie informacji w układzie
nerwowym przybierać może charakter etapowy. Polega ono na tym, że
aktywność struktur na wcześniejszych etapach przetwarzania informacji
podlegać może kontroli struktur aktywnych na dalszych etapach tworząc
funkcjonalnie wyspecjalizowane pętle korowo-podkorowe [16]. Wśród
przesłanek wskazujących na taki właśnie sposób przetwarzania syntaktyki
muzycznej znajdują się zarówno obserwacje behawioralne, jak też wyniki
niektórych badań neuropsychologicznych.
2. Specyfika syntaktyki muzycznej
Uważa się, że głównymi składnikami syntaktyki muzycznej są zjawiska
metro-rytmiczne, porządkujące percypowane zdarzenia dźwiękowe
w czasie oraz meliczne, czyli takie, które związane są z postrzeganiem tak
zwanej wysokości dźwięku [17]. Podobnie jak w przypadku rozpoznawania
fonotaktyki czy gramatyki języka naturalnego także rozpoznawanie
syntaktyki muzycznej nie wymaga wcześniejszych świadomych instrukcji
[18, 19]. Innymi słowy uczenie się reguł syntaktyki muzycznej charakterystycznej dla muzyki obecnej w środowisku kulturowym człowieka
odbywa się w sposób bierny i utajony –implicytny, – czyli taki, który nie
angażuje celowych zbiegów dydaktycznych czy też świadomego, ukierunkowanego wysiłku poznawczego. Cechą charakterystyczną takie sposobu
uczenia się jest brak świadomości tego, czego dana osoba zdołała się
nauczyć [20]. W rezultacie przedstawiciele określonej kultury muzycznej
wyłącznie dzięki biernemu kontaktowi z bodźcami muzycznymi potrafią
rozpoznawać odstępstwa od reguł syntaktycznych charakterystycznych dla
danego stylu muzycznego nie będąc kompletnie świadomi ani jakie są to
reguły, ani w jaki sposób nabyli kompetencje pozwalające na rozpoznawanie poprawności danej struktury muzycznej. Wiele wskazuje na to, że
uczenie się rozpoznawania syntaktyki muzycznej charakterystycznej dla
muzyki obecnej w kulturze, w której wzrastamy rozpoczyna się już
w pierwszych dniach po urodzeniu [21] i trwa nieprzerwanie aż do okresu
nastoletniego, kiedy to kompetencje dziecka osiągają poziom charakterystyczny dla osoby dorosłej [22, 23].
Jedną z ważnych własności syntaktyki jako cechy naturalnych systemów komunikacyjnych jest powiązanie złożonych sygnałów składających
się na określony komunikat z reprezentacjami umysłowymi, które stanowią
w istocie treść danego komunikatu czyli to, co jednostki biorące udział
163
Piotr Podlipniak
w danym akcie komunikacji przekazują sobie. O ile jednak w przypadku
języka naturalnego mamy do czynienia z mapowaniem owych złożonych
sygnałów na reprezentacje konceptualno-intencjonalne [24], o tyle syntaktyka muzyczna wydaje się być powiązana przede wszystkim z reprezentacjami umysłowymi o charakterze przedkonceptualnym. Rozpoznanie
relacji gramatycznych przez użytkownika określonego języka ojczystego
wpływa bowiem zwykle na interpretację przekazywanych pod postacią
pojęć danego języka treści referencjalnych. Niektórzy badacze uważają
wręcz, że gramatyka języka naturalnego jest nierozerwalnie powiązana
z semantyką [25]. Tymczasem syntaktyka muzyczna wydaje się nie
wykazywać żadnego związku z treściami referencjalnymi [26] nawet, jeśli
uznamy, że muzyka zdolna jest do komunikowania takich treści. Jaką
funkcję pełnią zatem reguły syntaktyczne w muzyce?
3. Rola przetwarzania emocji w percepcji tonalności muzycznej
Charakterystyczną cechą percepcji wysokości dźwięku w zdecydowanej
większości rodzajów muzyki spotykanych w znanych nam kulturach świata
jest zróżnicowanie istotności poszczególnych wysokości (klas wysokości
dźwięku) w strukturze wysokościowej słuchanego przebiegu muzycznego
składającej się na percypowaną melodię. Świadomość, iż nie wszystkie
dźwięki w przebiegu muzycznym są równie ważne – percepcyjnie istotne dla
obrazu mentalnego danej melodii – obecna jest w zachodnie refleksji o muzyce
co najmniej od czasu zaproponowania przez niemieckiego muzykologa
Heinricha Schenkera idei tzw. Ursatz czyli podstawowego schematu utworu
muzycznego, do którego zredukować można każdą,poprawną zdaniem
Schenkera, kompozycję [27]. Mimo że postulaty estetyczne Schenkera nie
przetrwały próby czasu, jego idea analityczna oparta na wspomnianej
hierarchizacji klas wysokości dźwięku stała się inspiracją dla współczesnych
generatywnych teorii muzyki [17]. Na intuicyjne rozpoznawanie zróżnicowania ważności dźwięków ze względu na ich wysokość wskazują też wyniki
badań psychologicznych z wykorzystaniem metody dźwięku próbnego [28,
29]. Metoda ta polega na prezentowaniu osobom badanym skali muzycznej lub
fragmentu melodii, po której następujewybrany przez badacza jeden
z dźwięków systemu wysokościowego muzyki – dźwięk próbny. Zadaniem
osoby badanej jest subiektywna ocena na skali numerycznej jak bardzo dźwięk
próbny „pasuje” do prezentowanego fragmentu skali bądź melodii. Okazuje
się, że większość osób badanych niezależnie od wykształcenia muzycznego
ocenia określone dźwięki próbne w podobny sposób, co świadczy zdaniem
badaczy o przechowywaniu w postaci utajonej w pamięci długotrwałej tzw.
hierarchii tonalnej [30, 31]. Na jakiej podstawie jednak słuchacze pozbawienie
fachowej wiedzy muzycznej wiedzą, który dźwięk jest najważniejszy
w hierarchii, a który nie?
164
3.1. Intersubiektywny charakter hierarchii tonalnej
Ważnym elementem doświadczenia każdej hierarchii tonalnej jest
rozpoznanie centralnej wysokości dźwięku dla danego przebiegu muzycznego nazywanej w zachodniej terminologii muzycznej toniką [32].
Zaobserwowano, że istnieje związek pomiędzy częstością występowania
w przebiegach muzycznych poszczególnych klas wysokości dźwięku
systemu muzycznego charakterystycznego dla kultury muzycznej, w której
się wychowujemy, a miejscem w hierarchii tonalnej [30]. W dużym uproszczeniu, te klasy wysokości, które pojawiają się w zachodnim repertuarze
muzycznym utrzymanym w trybie durowym częściej, zajmują w hierarchii
tonalnej dla trybu durowego wyższe pozycje niż te, które występują
rzadziej [33]. Podobny związek obserwuje się dla tonacji molowych, jak
również w muzyce pozaeuropejskiej opartej na innych niż zachodnioeuropejski systemach wysokościowych [34-36], co sugeruje, że za oceną
hierarchii tonalnej stoi wspólny dla wszystkich ludzi mechanizm poznawczy.
Występowanie owego związku interpretowane było jak dotąd na wiele
sposobów. Najpopularniejsze hipotezy wskazują za przyczynę istnienia
tego związku działanie znanego w psychologii od lat efektu ekspozycji
[30], ogólnego mechanizmu predykcji [37], czy wytwarzanie przez dźwięki
o określonych stosunkach częstotliwości nieliniowego rezonansu neuronalnego w układzie nerwowym ssaków [38]. Możliwe też, że za występowanie wspomnianego związku odpowiada dziedziczna predyspozycja do
interpretowania sekwencji dźwięków o strukturze harmonicznej w sposób
hierarchiczny [32]. Niezależnie jednak od faktycznej przyczyny intuicyjnego tworzenia przez ludzi takich czy innych hierarchii wysokości dźwięku
w słuchanych przebiegach muzycznych, kluczową kwestią dla określenia
specyfiki przetwarzania własności syntaktycznych muzyki opartych na
wysokości dźwięku wydaje się to, jakie cechy doświadczenia wysokości
dźwięku decydują o ich hierarchicznym uporządkowaniu. Tym, co
odróżnia doświadczenie poszczególnych stopni hierarchii tonalnej są ich
subtelne, zróżnicowane wrażenia emocjonalne [37].
3.2. Specyfika wrażeń tonalnych
Wspomniane subtelne wrażenia emocjonalne towarzyszące słuchaniu
sekwencji wysokości dźwięków nadają poszczególnym dźwiękom
swoistych jakościpostrzeżeniowych określanych niekiedy jako qualia
tonalne [37, 39]. Jakości te opisywane są za pomocą takich słów jak
napięcie, odprężenie, stabilność, niestabilność, zawieszenie, ciepło,
przyjemność itp. [37].Należy podkreślić, że w przeciwieństwie do wrażeń
sensorycznych określanych też mianem cech wrażeniowych dźwięku,
wrażenia tonalne są różne dla dźwięków o tej samej wysokości w za-
165
Piotr Podlipniak
leżności od kontekstu wystąpienia tych dźwięków w sekwencji innych
wysokości dźwięku. Tak więc dźwięk „a1” o częstotliwości 440 Hz może
być doświadczany jako stabilny, gdy występuje w przebiegu utrzymanym
w tonacji A-dur, lub jako bardzo niestabilny, gdy pojawi się w przebiegu
utrzymanym w tonacji B-dur. Doświadczenie owej stabilności bądź nie
uzależnione jest jednak od interpretacji bodźca dźwiękowego przez nasz
układ nerwowy. Jak wskazuje ciekawa iluzja [40] ten sam bodziec fizyczny
może być interpretowany zarówno jako mowa, jak też jako śpiew. Dopiero
wówczas, gdy nasz umysł interpretuje dany bodziec jako śpiew, zaczynamy
rozpoznawać i doświadczać relacje tonalne pomiędzy takimi samymi
dźwiękami, których wcześniejsza percepcja nie prowadziła do doświadczenia qualiów tonalnych. Fakt ten jest o tyle istotny, że uzmysławia nam
psychiczny, a nie obiektywny – istniejący w świecie zewnętrznym wobec
osoby percypującej muzykę – charakter syntaktyki wysokościowej muzyki.
O zróżnicowanym emocjonalnym charakterze doświadczania wysokości
dźwięku w zależności od kontekstu innych wysokości świadczy nie tylko
sposób, w jaki opisujemy nasze doświadczenia. W przeprowadzonych
niedawno badaniach z wykorzystaniem przezczaszkowej elektroencefalografii stwierdzono aktywność struktur podkorowych i korowych, które
zaangażowane są w przetwarzanie emocji, w odpowiedzi na bodźce
muzyczne zróżnicowane pod względem struktury wysokościowej [41, 42].
Wyniki tych badań sugerują, że przetwarzanie emocji podczas słuchania
muzyki następuje nie tylko w odpowiedzi na cechy wrażeniowe dźwięków,
z których składa się bodziec muzyczny, ale wiąże się także z przetwarzaniem wysokościowej struktury syntaktycznej muzyki. Co więcej,
zdolności do rozpoznawania muzycznej struktury wysokościowej oraz do
emocjonalnego reagowania na jej cechy rozwijają się prawdopodobnie
bardzo wcześnie w ontogenezie człowieka. Jak zaobserwowano w badaniach neuroobrazowych kilkudniowych niemowląt prezentacja syntaktycznie poprawnego przebiegu muzycznego w przeciwieństwie do muzyki
o zaburzonej syntaktyce skutkuje prawopółkulową lateralizacją przetwarzania tych bodźców [21]. Efekt ten zaobserwowano także w obszarach
podkorowych badanych noworodków, choć nie był on tak wyraźny jak dla
kory mózgowej. Immanentny charakter doświadczenia emocjonalnego
podczas percepcji syntaktyki wysokościowej muzyki każe zrewidować
dotychczasowe poglądy nie tylko na specyfikę przetwarzania syntaktyki
muzycznej przez układ nerwowy człowieka, ale takżeszerzej, na funkcje
emocji w procesie rozpoznawania złożonych cech bodźców, które tradycyjnie traktowane są jako zjawiska wyłącznie poznawcze.
166
4. Organizacja metro-rytmiczna muzyki a doświadczenie ruchowe
Muzyka jest zjawiskiem, które dzieje się w czasie, a orientacja w kolejności percypowanych, następujących po sobie zdarzeń dźwiękowych
stanowi podstawową umiejętność umożliwiającą każde doświadczenie
muzyki. Bez możliwości rozpoznawania następstwa dźwięków, przechowywania ich w pamięci krótkotrwałej oraz przewidywania tego, co nastąpi
po właśnie usłyszanych dźwiękach nie możliwe byłoby posługiwanie się
jakąkolwiek syntaktyką w obszarze komunikacji dźwiękowej. Porządkowanie w czasie reprezentacji mentalnych dźwięków składających się na
przebiegi muzyczne cechuje się jednak pewnymi specyficznymi własnościami, które z dużym prawdopodobieństwem odróżniają nas od naszych
najbliższych zwierzęcych krewnych – szympansów, a także wszystkich
innych żyjących naczelnych. Ową unikalną wśród naczelnych zdolnością
Homo sapiens, która odgrywa kluczową rolę w doświadczaniu muzycznych
zjawiskmetro-rytmicznych jest zdolność do synchronizacji dźwiękoworuchowej [43-45]. Zdolność ta nie tylko umożliwia nam taniec, ale pozwala na dokonywanie przewidywań co do słuchanego przebiegu muzycznego. Synchronizacja słyszanych dźwięków z aktywnością motoryczną jest
też konieczna do kontroli aparatu głosowego podczas śpiewu, a także
kontroli ruchów palców podczas gry na instrumencie muzycznym. Dla
rozpoznawania cech syntaktycznych muzyki kluczowa jest jednak zdolność
predykcyjna, która leży u podstaw synchronizacji dźwiękowo-ruchowej.
O ile jednak przechowywana w pamięci długotrwałej hierarchia tonalna
pozwala nam na nieuświadomioną ocenę, z jakim prawdopodobieństwem
możemy spodziewać się jakiej wysokości dźwięku [41], o tyle zdolność do
synchronizacji dźwiękowo-ruchowej pozwala na przewidywanie kiedy
określony dźwięk się pojawi. O występowaniu w układzie nerwowym
schematów predykcyjnych następstw dźwięków w przebiegu muzycznym
świadczą badania, w których osoby synchronizujące się z izometrycznym
bodźcem muzycznym za pomocą ruchów ręki poruszały ręką zwykle nieco
wcześniej, niż następujące regularnie dźwięki, z którymi osoby te miały się
synchronizować [46]. Wspomniany mentalny schemat predykcyjny
następstw dźwięków w przebiegu muzycznym to nic innego jak tak zwany
puls muzyczny, odczuwany zwykle podczas słuchania muzyki nie tylko
przez profesjonalnych muzyków, ale tez przez laików muzycznych [47].
4.1. Zjawisko pulsu muzycznego
Puls muzyczny, podobnie jak hierarchia tonalna, nie występuje poza
podmiotem słuchającym muzyki i jest w związku z tym zjawiskiem mentalnym [48] – swoistym schematem porządkującym w określony sposób
bodźce dźwiękowe percypowane przez człowieka. Ponieważ schemat ten
167
Piotr Podlipniak
charakteryzuje się regularnie powtarzającymi się, równo odległymi
w czasie miarami, każda miara pulsu traktowana jest równoważnie. Mimo
że miara pulsu jest doświadczana jako kategoria dyskretna wspomniana
równoważność powoduje, że puls muzyczny nie jest sam w sobie
zjawiskiem syntaktycznym.Miary te stanowią jednak subiektywny punkt
odniesienia dla percypowanych zdarzeń dźwiękowych [47] i są warunkiem
koniecznym hierarchizacji zdarzeń dźwiękowych w czasie – tzw. hierarchii
metrycznej [48]. Doświadczenie pulsu muzycznego pozwala też na ocenę
tempa muzycznego [45], która jest niezbędna dla prawidłowego rozpoznania hierarchii metrycznej. Badania neuroobrazowe wskazują, że za
doświadczenie pulsu muzycznego odpowiada aktywność neuronalna pętli
korowo-podkorowych, w których główna rolę odgrywają struktury prążkowiowe oraz obszary kory ruchowej [49, 50]. Doświadczenie ruchowe
stanowi zatem istotny element percepcji muzyki.
4.2. Synchronizacja dźwiękowo-ruchowa a porządek zdarzeń
dźwiękowych w muzyce
Percepcja rytmu w muzyce nie ogranicza się jedynie do wyznaczenie
punktu odniesienia czasowego dla percypowanych dźwięków, jakim jest puls
muzyczny. Nawet pozornie całkowicie jednostajne rytmicznie przebiegi
muzyczne zyskują w sferze mentalnej hierarchię metryczną.Przykładem
nadawania takiej hierarchii jest zjawisko nazywane „subiektywną akcentacją”,
które ilustruje znany od ponad stu lat eksperyment [51]. W eksperymencie tym
osobie badanej prezentuje się sekwencję równoodległych w czasie identycznych pod względem parametrów akustycznych dźwięków. Pomimo tego,
że dźwięki te niczym się nie różnią osoba badana słyszy regularnie
powtarzające się akcenty bądź co drugi, bądź co trzeci dźwięk. Tego rodzaju
interpretacja stanowi przykład prostej hierarchii, w której akcentowane
dźwięki postrzegane są jako percepcyjnie ważniejsze niż nieakcentowane [48].
Grupowanie dźwiękóww czasie, składających się na przebiegi muzyczne,
przybiera często bardziej złożone postacie tworząc hierarchie przypominające
relacje tonalne czy gramatyczne w języku naturalnym [45]. Co jednak istotne
hierarchie te są bardzo podatne na wpływ informacji nie tylko z narządu
słuchu, ale także z układu przedsionkowego [52, 53], co wskazuje na ważną
rolę doświadczenia ruchu w interpretacji hierarchii metrycznej. Choć kwestia
tego, jak dokładnie wygląda przetwarzanie syntaktyki metro-rytmicznej
w muzyce przez układ nerwowy człowieka wymaga niewątpliwie dalszych
pogłębionych badań, niektórzy badacze uważają, że proces ten odbywa się
w różnych obszarach mózgowia a informacja słuchowa i ruchowa podlega
integracji w różnych obszarach zarówno korowych jak i podkorowych [54].
Badania neuroobrazowe wskazują ponadto, że podczas percepcji rytmicznych
168
bodźców słuchowych aktywne są oprócz obszarów kory słuchowej także
móżdżek, jądra podstawy oraz grzbietowa kora przedczołowa [55-59].
Obserwowana podczas słuchania struktur metro-rytmicznych aktywność
obszarów związanych z przetwarzaniem ruchu i emocji sugeruje, że informacja
motoryczna i emocjonalna odgrywa co najmniej pewną rolę w doświadczaniu
syntaktyki muzycznej opartej na zjawiskach metro-rytmicznych.
5. Podsumowanie
Ponieważ fachowa, muzykologiczna analiza struktury muzycznej
dokonywana jest zwykle na podstawie oglądu zapisu nutowego łatwo ulec
jest złudzeniu, że rozpoznawanie relacji syntaktycznych w muzyce polega
wyłącznie na rozpoznawaniu interwałów muzycznych czy proporcji
czasowych pomiędzy zapisanymi wartościami rytmicznymi. Innym
czynnikiem, który rodzić może podobne złudzenie jest prezentowanie
relacji tonalnych w popularnych sposobach analizy muzycznej pod postacią
zbliżonych do chomskiańskich„drzew składniowych” [60] schematów
obrazujących relacje tonalne [17]. Taki sposób przedstawiania relacji
tonalnych sugeruje ich konceptualny charakter.Jak się jednak okazuje to
właśnie komponent emocjonalny, o charakterze przedkonceptualnym,
obecny podczas słuchania struktury wysokościowej muzyki pozwala na
intuicyjne rozpoznawanie relacji tonalnych nawet przez osoby, które nie
zetknęły się w swym życiu z jakąkolwiek edukacją muzyczną. Komponent
emocjonalny wraz z doświadczeniem motorycznym zdaje się odgrywać
równie istotna rolę przy rozpoznawaniu struktury metro-rytmicznej
muzyki.Przedstawione powyżej obserwacje wskazują, że wbrew tradycyjnym poglądom jakoby doświadczenie syntaktyki muzycznej opierało się
wyłącznie na beznamiętnej analizie struktury muzycznej, percepcja
zarówno organizacji hierarchicznej wysokości dźwięku, jak też struktury
hierarchicznej opartej na schematach metro-rytmicznych wymaga także
przetwarzania emocji. Rozpoznawanie struktury metro-rytmicznej wiąże
się ponadto z przetwarzaniem informacji motorycznej, która nie tyle
towarzyszy percepcji metrum co wpływa bezpośrednio na interpretację
relacji syntaktycznych obecnych w strukturze metro-rytmicznej.
Literatura
1.
2.
3.
Patel A. D. Music, language, and the brain, Oxford University Press, Oxford,
New York, 2008
Merker, B. Music: The Missing Humboldt system, Musicae Scientiae 6 (2002)
3-21
Fitch W. T.; Jarvis E. D. Birdsong and Other Animal Models for Human
Speech, Song, and Vocal Learning, [w]: Arbib M. A. (red.), Language, Music,
and the Brain, The MIT Press, 2013, s. 499-540
169
Piotr Podlipniak
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
Fitch W. T.; Hauser M. D. Computational constraints on syntactic processing
in a nonhuman primate, Science 303 (2004) 377-380
Fitch W. T.The Evolution of Syntax: An Exaptationist Perspective, Front.
Evol. Neurosci. 3 (2011)
Dunbar R. I. M. Nowahistoriaewolucjiczłowieka, Copernicus Center Press;
Copernicus Center Press., Kraków, 2014
Maess B., Koelsch S., Gunter T. C., Friederici A. D. Musical syntax is processed
in Broca's area: an MEG study, Nature neuroscience 4 (2001) 540-545
Koelsch S. Neural substrates of processing syntax and semantics in music,
Current opinion in neurobiology 15 (2005) 207-212
Patel A. D. Syntactic Processing in Language and Music: Different Cognitive
Operations, Similar Neural Resources?, Music Perception:
An Interdisciplinary Journal 16 (1998) 27-42
Friederici A. D., Bahlmann J., Heim S., Schubotz R. I., Anwander A.
The brain differentiates human and non-human grammars: functional
localization and structural connectivity, Proceedings of the National Academy
of Sciences of the United States of America 103 (2006) 2458-2463
Patel A. D. Sharing and Nonsharing of Brain Resources for Language
and Music, [w]: Arbib M. A. (red.), Language, Music, and the Brain, The MIT
Press, 2013, s. 329-356
Koelsch S. Brain and music, Wiley-Blackwell, Chichester, West Sussex,
Hoboken, NJ, 2012
Jacob F. Evolution and tinkering, Science 196 (1977) 1161-1166
Striedter G. F. Principles of brain evolution, Sinauer Associates, Sunderland,
Mass, 2005
Roederer J. G. On the Concept of Information and Its Role in Nature, Entropy
5 (2003) 3-33
Gorzelańczyk E. J. Functional Anatomy, Physiology and Clinical Aspects
of Basal Ganglia, w: J.F.P. Peres (red.), Neuroimaging for Clinicians
– Combining Research and Practice, InTech, 2011, s. 89-106
Lerdahl F., Jackendoff R. A generative theory of tonal music, MIT Press,
Cambridge, Mass., 1983
Bly B. M., Carrión R.E., Rasch B. Domain-specific learning of grammatical
structure in musical and phonological sequences, Memory & Cognition 37
(2009) 10-20
Tillmann B., Bharucha J. J., Bigand E. Implicit learning of tonality: a selforganizing approach, Psychological review 107 (2000) 885-913
Reber A. S. Implicit learning and tacit knowledge, Journal of Experimental
Psychology: General 118 (1989) 219-235
Perani D., Saccuman M. C., Scifo P.,Spada D., Andreolli G., Rovelli R.,
Baldoli C., Koelsch S., Purves D. Functional specializations for music
processing in the human newborn brain, Proceedings of the National
Academy of Sciences of the United States of America 107 (2010) 4758-4763
McMullen E., Saffran J.R. Music and Language: A Developmental
Comparison, Music Perception 21 (2004) 289-311
170
23. Brandt A., Gebrian M., Slevc L. R. Music and Early Language Acquisition,
Front. Psychology 3 (2012)
24. Hilliard A. T., White S.A. Possible Precursors of Syntactic Components
in Other Species, w: D. Bickerton, E. Szathmáry (red.), Biological
Foundations and Origin of Syntax, The MIT Press, 2009, s. 160-183
25. Dor D. From the autonomy of syntax to the autonomy of linguistic semantics:
Notes on the correspondence between the transparency problem and the
relationship problem, Pragmantics&Cognition 8 (2000) 325-356
26. Lerdahl F. Musical Syntax and Its Relation to Linguistic Syntax, w: M.A.
Arbib (red.), Language, Music, and the Brain, The MIT Press, 2013, s. 257-272
27. Schenker H. Harmony, University of Chicago Press, [Chicago], 1954
28. Krumhansl C. L., Shepard R. N. Quantification of the hierarchy of tonal
functions within a diatonic context, Journal of experimental psychology.
Human perception and performance 5 (1979) 579-594
29. Krumhansl C. L., Kessler E.J. Tracing the dynamic changes in perceived tonal
organization in a spatial representation of musical keys, Psychological review
89 (1982) 334-368
30. Krumhansl C. L. Cognitive foundations of musical pitch, Oxford University
Press, New York, 1990
31. Krumhansl C. L., Cuddy L. L. A Theory of Tonal Hierarchies in Music, [w]:
Riess M., Jones Fay R. R., Popper A. N. (red.), Music Perception, Springer
New York, New York, NY, 2010, s. 51-87
32. Podlipniak P. The evolutionary origin of pitch centre recognition, Psychology
of Music (2015) OnlineFirst
33. Krumhansl C. L. Tonal Hierarchies and Rare Intervals in Music Cognition,
Music Perception: An Interdisciplinary Journal 7 (1990) 309-324
34. Castellano M. A.,Bharucha J. J.,Krumhansl C. L. Tonal hierarchies in the
music of north India, Journal of experimental psychology, General 113 (1984)
394-412
35. Kessler E. J.,Hansen C., Shepard R. N. Tonal Schemata in the Perception of
Music in Bali and in the West, Music Perception: An Interdisciplinary Journal
2 (1984) 131-165
36. Lantz M. E., Kim, J. K., Cuddy L. L. Perception of a tonal hierarchy derived
from Korean music, Psychology of Music 42 (2014) 580-598
37. Huron D. B. Sweet anticipation: Music and the psychology of expectation,
MIT Press, Cambridge, Mass., 2006
38. Large E. W.,Tretakis A. E. Tonality and nonlinear resonance, Annals of the
New York Academy of Sciences 1060 (2005) 53-56
39. Margulis E. H. On repeat: How music plays the mind, Oxford University
Press, New York, NY, 2013
40. Deutsch D., Henthorn T., Lapidis R. Illusory transformation from speech
to song, J. Acoust. Soc. Am. 129 (2011) 2245-2252
41. Omigie D., Pearce M., Samson S. Intracranial evidence of the modulation
of the emotion network by musical structure, [w]: Ginsborg J., Lamont A.,
Phillips M., Bramley S. (red.), Proceedings of the Ninth Triennial Conference
of the European Society for the Cognitive Sciences of Music, Manchester,
UK, 2015
171
Piotr Podlipniak
42. Mikutta C. A., Dürschmid S., Bean N., Lehne M., Lubell J., Altorfer A.,
Parvizi J., Strik W., Knight R. T.,Koelsch S. Amygdala and orbitofrontal
engagement in breach and resolution of expectancy: A case study,
Psychomusicology: Music, Mind, and Brain 25 (2015) 357-365
43. Large E. W. On synchronizing movements to music, Human Movement
Science (2000) 527-566
44. Patel A. D., Iversen J. R., Bregman M. R., Schulz I. Studying Synchronization
to a Musical Beat in Nonhuman Animals, Annals of the New York Academy
of Sciences 1169 (2009) 459-469
45. Fitch W. T. Rhythmic cognition in humans and animals: Distinguishing meter
and pulse perception, Front. Syst. Neurosci. 7 (2013)
46. Aschersleben G. Temporal control of movements in sensorimotor
synchronization, Brain and cognition 48 (2002) 66-79
47. Snyder B. Music and memory: An introduction, MIT Press, Cambridge, Mass.,
2000
48. London J. Three Things Linguists Need to Know About Rhythm and Time in
Music, Empirical Musicology Review 7 (2012) 5-11
49. Grahn J. A., Rowe J. B. Feeling the Beat: Premotor and Striatal Interactions
in Musicians and Nonmusicians during Beat Perception, Journal of
Neuroscience 29 (2009) 7540-7548
50. Kung S. J., Chen J. L., Zatorre R. J., Penhune V.B. Interacting Cortical and
Basal Ganglia Networks Underlying Finding and Tapping to the Musical
Beat, Journal of Cognitive Neuroscience 25 (2013) 401-420
51. Bolton T. L. Rhythm, The American Journal of Psychology 6 (1894) 145–238.
52. Todd N. P. M., Paillard A. C., Kluk K., Whittle E., Colebatch J. G. Vestibular
receptors contribute to cortical auditory evoked potentials, Hearing research
309 (2014) 63-74
53. Todd N. P.M., Lee C. S. The sensory-motor theory of rhythm and beat
induction 20 years on: a new synthesis and future perspectives, Frontiers in
human neuroscience 9 (2015) 444
54. Trainor L. J., Unrau A. Extracting the beat: An experience-dependent complex
integration of multisensory information involving multiple levels of the
nervous system, Empirical Musicology Review 4 (2009) 32-36
55. Chen J. L., Zatorre R. J.,Penhune V. B. Interactions between auditory and
dorsal premotor cortex during synchronization to musical rhythms,
NeuroImage 32 (2006) 1771-1781
56. Grahn J. A., Brett M. Rhythm and beat perception in motor areas of the brain,
Journal of Cognitive Neuroscience 19 (2007) 893-906
57. Lahav A., Saltzman E., Schlaug G. Action Representation of Sound:
Audiomotor Recognition Network While Listening to Newly Acquired Actions,
Journal of Neuroscience 27 (2007) 308-314
58. Zatorre R. J., Chen J. L., Penhune V. B. When the brain plays music: auditorymotor interactions in music perception and production, Nat Rev Neurosci 8
(2007) 547-558
59. Bengtsson S. L.,Ullén F., Henrik Ehrsson H., Hashimoto T., Kito T., Naito E.,
Forssberg H., Sadato N. Listening to rhythms activates motor and premotor
cortices, Cortex 45 (2009) 62-71
60. Chomsky N. Zagadnienia teorii składni, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,
Wrocław, 1982
172
Rola komponentów motorycznego i emocjonalnego w percepcji
syntaktyki muzycznej
Streszczenie
Percepcja muzyki i mowy w przeciwieństwie do percepcji innych naturalnych form komunikacji
wokalnej człowieka, charakteryzuje się intuicyjnym rozpoznawaniem poprawności następstw
dźwięków zgodnie z regułami, których uczymy się w sposób implicytny od momentu narodzin.
Takie porządkowanie ograniczonej liczby dyskretnych kategorii według zestawu reguł określane
jest często terminem syntaktyka. Dla rozpoznawania syntaktyki muzycznej kluczowa jest
interpretacja częstotliwości dźwięków oraz ich rozmieszczenie w czasie według specyficznych
dla danej kultury muzycznej kategorii poznawczych. Rozpoznawanie to traktowane jest
tradycyjnie jako operacja czysto poznawcza, angażująca aktywność ośrodków mózgowych
zlokalizowanych w korze nowej. Celem artykułu jest prezentacja poglądu, iż rozpoznawanie cech
syntaktycznych muzyki oprócz aktywności korowej, wymaga także przetwarzania informacji
w starszych filogenetycznie ośrodkach mózgu, angażując procesy emocjonalne i motoryczne.
Operacje te są tutaj traktowane jako warunek konieczny rozpoznania struktury syntaktycznej,
a nie jedynie jako równolegle przebiegające procesy mózgowe odpowiedzialne za rozpoznawanie
niesyntaktycznych własności muzyki. Dla uprawomocnienia takiego poglądu przedstawione
zostały obserwacje z zakresu psychologii muzyki, neuropsychologii, biologii ewolucyjnej oraz
teorii muzyki.
Słowa kluczowe:syntaktyka muzyczna, emocje, ruch
The role of motor and emotional components in the perception of
musical syntax
Abstract
The perception of speech and music, in contrast to other, natural forms of human vocal
communication, is characterized by the intuitive recognition of the correctness of sound sequence
according to some rules that we implicitly learn from a birth. Such a juxtaposition of the restricted
number of discrete categories according to a set of rules is often called syntax. In order to
recognize musical syntax, the interpretation of sound frequency as well as the sound spacing in
time is necessary in terms of culture-specific mental categories. Traditionally, this recognition is
understood in terms of cognitive processing that involves the activity of cortical structures. The
aim of this article is to present a statement that the recognition of musical syntactic features
necessitates, apart from cortical activity, also the processing of information in evolutionarily
older, subcortical structures including emotional and motor centers. The activity of these
structures is here understood as a necessary condition for the recognition of syntactic structure
rather than only simultaneously happening brain processes responsible for the analysis of nonsyntactic features of music. In order to validate such a statement the observation from music
psychology, neuropsychology, evolutionary biology as well as theory of music have been
presented.
Keywords: musical syntax, emotions, motion
173
Izabela Agata Domagalska1, Ewa Anna Drzazga2
Spojrzenie na wybrane dyscypliny sportowe
przez pryzmat podstawowych praw fizyki
1. Wprowadzenie
Świat, który nas otacza, jest determinowany prawami przyrody
a w szczególności prawami fizyki. Na co dzień często nie dostrzega się
wpływu tej nauki na życie na Ziemi. Wyraźnie widoczne jest to podczas
śledzenia poczynań osób, które wyczynowo uprawiają różne dyscypliny
sportowe. Obserwatorzy zawodów sportowych wielokrotnie zachwycają się
postawą zawodników, uważając, iż na ich dobre wyniki wpływają wyłącznie godziny treningów oraz wytrzymałość psychiczna. Przy wyjątkowo
spektakularnych osiągnięciach komentatorom zdarza się powiedzieć, że
zawodnicy „przeczą prawom fizyki”. Jest to jednak bardzo mylne stwierdzenie. Chociaż wielokrotnie nawet sami sportowcy, nie są świadomi
podstaw fizycznych, jakie stoją za tym, że ich zachowanie podczas
współzawodnictwa jest właśnie takie, a na treningach ćwiczą szereg
ruchów, którymi spełniają założenia fizyki, nie można wyraźnie oddzielić
teorii od praktyki. W wielu dyscyplinach standardem jest już wykorzystywanie nagrań treningów, by następnie analizować poprawność ich
przebiegu pod względem technicznym. Stroną teoretyczną sportu zwykle
zajmują się trenerzy. Wielu z wybitnych szkoleniowców nigdy nie
uprawiało danej dyscypliny na wysokim poziomie, bądź też było jedynie
przeciętnymi sportowcami. Trenerzy ze względu na swoje doświadczenie
oraz odbyte obowiązkowe kursy łączą praktykę z teorią. Coraz częściej ze
względu na sportowy „wyścig zbrojeń” ich wiedza okazuje się niewystarczająca. Z tego powodu, szczególnie w bardziej zamożnych klubach,
w skład sztabu szkoleniowego obok trenerów i fizjoterapeutów wchodzą
także ludzie, którzy specjalizują się w teoretycznym opisie danej dyscypliny. Oderwani od praktyki wyznaczają nowe standardy, pokazując, jak
zmieniając podejście do danej postawy podczas zawodów, można poprawić
osiągane wyniki. Wielokrotnie tacy specjaliści, bazując jedynie na
teoretycznych wyliczeniach, pomagają trenerom ustalić nowoczesny plan
1
[email protected], Instytut Fizyki, Wydział Inżynierii Produkcji i Technologii Materiałów,
Politechnika Częstochowska, www.wip.pcz.pl
2
[email protected], Instytut Fizyki, Wydział Inżynierii Produkcji i Technologii Materiałów,
Politechnika Częstochowska, www.wip.pcz.pl
174
Spojrzenie na wybrane dyscypliny sportowe przez pryzmat podstawowych praw fizyki
treningów. W dzisiejszych czasach jest to coraz szerzej stosowane, gdyż
bez pełnego wykorzystywania możliwości ludzkiego ciała niemoż-liwym
wydaje się osiąganie satysfakcjonujących wyników. Należy pod-kreślić
jednak, że sama znajomość teorii fizyki nie gwarantuje sukcesu
w zawodach sportowych.
2. Cel pracy
Celem pracy było spojrzenie na sport przez pryzmat fizyki oraz
omówienie wybranych dyscyplin sportowych pod kątem spełniania się
w nich podstawowych praw tej nauki. Szczególną uwagę skierowano na
jeden z najpopularniejszych sportów drużynowych, jakim jest piłka
siatkowa.
3. Lekkoatletyka
Najbardziej intuicyjnie prawa fizyki w sporcie można odnaleźć
w dyscyplinach, których historia sięga czasów starożytności. Z biegiem lat
zawodnicy, głównie za sprawą własnej intuicji a także korzystając
z doświadczenia poprzedników, zmieniali technikę swoich ruchów, co
sprawiało, że wyniki sportowe ulegały wyraźnej poprawie. Patrząc jednak
na dyscypliny lekkoatletyczne przez pryzmat nauk fizycznych, można
z łatwością zauważyć, że nie tylko poprawa tężyzny zawodników
rzutowała na rezultaty sportowców. Nie bez przyczyny, zarówno biegi jak
i rzuty wielokrotnie służą jako akademickie przykłady, ilustrujące
niejednokrotnie zawiłe zagadnienia nauk fizycznych.
3.1. Chód sportowy
Jedną z pierwszych umiejętności, jakie nabywa człowiek na początku
swojego życia, jest chodzenie. Dla większości z nas jest to czynność tak
naturalna, że nie zastanawiamy się nad jego techniką. Po spojrzeniu na
chodzenie przez pryzmat praw fizyki okazuje się, że najpełniej możliwości
tej prozaicznej czynności wykorzystują chodziarze sportowi. Jest to o tyle
zaskakujące, że obserwując zawody sportowe wydaje się, iż ruch tych
sportowców jest bardzo nienaturalny. Okazuje się, że nieestetyczność tej
dyscypliny to wypadkowa fizjologii ciała człowieka, przepisów chodu
sportowego oraz właśnie praw fizyki. Aby nie zostać zdyskwalifikowanym
a jednocześnie wykorzystać jak najwięcej możliwości swojego organizmu
chodziarze wykonują skomplikowane ruchy. Ze względu na złożoność
problemu, aby skupić się na istocie fizycznej zjawiska, posłużono się
uproszczonym modelem teoretycznym. Jest to tym bardziej uzasadnione, iż
wyniki takiej analizy pokrywają się w znacznym stopniu z danymi
doświadczalnymi [1].
175
Zakładając, że noga, która utrzymuje kontakt z podłożem, jest przez
cały czas wyprostowana, z dobrym przybliżeniem można stwierdzić, iż
staw biodrowy chodziarza wykonuje ruch po łuku okręgu. Przez promień
zakreślanego okręgu przyjmuje się długość nogi. Stawiając dodatkowe
założenie, które mówi o tym, że masa nogi jest zaniedbywalnie mała
w stosunku do masy całego korpusu człowieka, można stwierdzić, że
środek masy również będzie poruszał się po łuku. Rysunek 1. przedstawia
schemat poruszania się wyidealizowanego modelu chodziarza, gdzie ŚM
określa tor zakreślany przez środek masy, SB – tor zakreślany przez staw
biodrowy, l – długość nogi, v wskazuje kierunek wektora prędkości
a zarazem kierunek poruszania się chodziarza, natomiast a określa
przyspieszenie środka ciężkości wynikające z działającej siły odśrodkowej.
Rysunek 1. Schemat ruchu chodziarza [1]
Ponieważ założono, że środek ciężkości porusza się ruchem po okręgu,
korzystając ze wzorów opisujących siłę dośrodkową można określić
przyspieszenie chodziarza, które opisuje się wzorem:
𝑎=
𝑣2
.
𝑙
(1)
Zgodnie z prawami przyrody przyspieszenie w tym kierunku musi być
𝑚
mniejsze niż przyspieszenie ziemskie określane jako 𝑔 ≈ 10 𝑠 2 , co przedstawia założenie (2):
𝑎 < 𝑔.
(2)
176
Warunek ten pozwala na obliczenie maksymalnej prędkości, jaką może
poruszać się modelowy chodziarz. Po wykonaniu odpowiednich przekształceń wzorów (1) oraz (2) otrzymujemy zależność:
𝑣𝑚𝑎𝑥 =
𝑔 ∗ 𝑙.
(3)
W większości rozważań teoretycznych przyjmuje się, że średnia długość
nóg chodziarza wynosi około 0,9 m, dlatego też jego maksymalna prędkość
𝑚
𝑘𝑚
zgodnie ze wzorem (3) wynosi 3 , czyli 10,8 . Jest to jednak wartość
𝑠
ℎ
znacznie mniejsza, niż osiągana przez najlepszych chodziarzy sportowych,
𝑘𝑚
których średnia prędkość wynosi powyżej 13 ℎ . Po dokładnej analizie
ruchu okazuje się, że różnica między wstępnym modelem teoretycznym
a danymi doświadczalnymi wynika głównie z nieuwzględnienia zmian
wysokości środka ciężkości związanego z ruchem po okręgu. Zakładając,
że czasy podnoszenia się i opadania środka ciężkości są co do wartości
bardzo zbliżone, korzystając ze wzorów na spadek swobodny, możemy
stwierdzić, że:
𝑡 = 𝑡1 + 𝑡2 = 2𝑡2 = 2
2ℎ
,
𝑔
(4)
gdzie h to różnica wysokości środka ciężkości. Na podstawie analizy
chodu, zakładając, że L to długość kroku, można stwierdzić, co następuje:
𝐿
𝑡
𝑣= =
2𝑙 𝑠𝑖𝑛 𝜃
2
2ℎ
𝑔
= 𝑙 𝑠𝑖𝑛 𝜃
𝑔
,
2ℎ
(5)
gdzie θ określa kąt między nogami biegacza podczas wykonywania
kroku. Po skorzystaniu z założeń określonych dla średnich wartości
modelowego chodziarza, ze wzoru (5) otrzymujemy zależność prędkości
poruszania się zawodnika od zmiany wysokości jego środka ciężkości,
który wynosi:
𝑣=
1
ℎ
(6)
Z zależności (6) wynika, że aby uzyskać jak najlepszy wynik należy
zniwelować zmiany w wysokości położenia środka ciężkości. Ze względów
fizjologicznych nie da się tego zrobić w pełni, jednak minimalizacja tych
zmian znacznie pomaga w poprawieniu szybkości poruszania się. Człowiek
może osiągnąć to między innymi poprzez bardzo intensywną pracę ramion
oraz bioder jak również przez stawianie niewielkich kroków, co jest
składowymi powodującymi odbiór chodu sportowego jako nienaturalnego
i przerysowanego.
177
3.2. Rzuty
Konkurencje rzutowe są jednymi z najbardziej widowiskowych podczas
zawodów lekkoatletycznych, jednocześnie obrazując szereg praw fizyki.
3.2.1. Pchnięcie kulą
W pchnięciu kulą wyróżnia się sześć faz: trzymanie i ułożenie kuli,
pozycja wyjściowa i przygotowanie do doskoku, doskok, pozycja
wyrzutna, pchnięcie, utrzymanie równowagi [2]. Podczas pchnięcia
poszczególne fazy zazębiają się. Najważniejszą fazą, która z punktu
widzenia fizyka decyduje o wyniku jest pchnięcie. Ruch wyprostnorotacyjny z jednoczesnym wyprostem i skrętem tułowia powoduje frontalne
ustawienie się kulomiota. Wyprost prawego ramienia sprawia, że kula
zostanie wypchnięta. Od tej pory jej ruch opisywany jest jako rzut ukośny,
w którym zaniedbywalnie mały jest opór powierza. Opór można pominąć
ze względu na stosunkowo niewielki rozmiar kuli pomimo jej znacznej
masy. Efekt ten osiąga się za sprawą użycia odpowiednich stopów metali
ciężkich, między innymi wolframu. Dla kulomiota najważniejszy jest
zasięg poziomy R a ten określany jest przez wzór [3]:
𝑅 = 𝑣0 ∗ 𝑐𝑜𝑠 𝜃0 ∗ 𝑡,
(7)
gdzie t – czas, v0 to prędkość początkowa a 𝜃0 to kąt wyrzutu. Po
eliminacji czasu z równania (7) i wykorzystania tożsamości trygonometrycznych wzór na zasięg przyjmuje postać:
𝑅=
2∗𝑣02
𝑠𝑖𝑛 2
𝑔
(8)
∗ 𝜃0 .
Na podstawie zależności (8) można stwierdzić, że zasięg jest wprost
proporcjonalny do kwadratu nadanej prędkości początkowej a największy
zasięg osiąga się przy kącie wyrzutu równym 45°. W praktyce wartość kąta
wyrzutu wacha się od 35° do 41° [2]. Prędkość, jaką kulomiot nadaje kuli
jest związana z siłą mięśniową, dlatego szczególnie ważne jest atletyczne
przygotowanie zawodnika.
3.2.2. Rzut młotem
Rzut młotem to konkurencja polegająca na rzucaniu na odległość
młotem przymocowanym do stalowego drutu [4]. Dodatkowym utrudnieniem dla zawodnika jest to, że wyrzut musi nastąpić na ograniczonym
wycinku koła, które ogrodzone jest stosunkowo wysokimi siatkami.
Chociaż technika tej dyscypliny wciąż ulega modyfikacjom, podstawa
fizyczna pozostaje niezmienna. Zasięg rzutu można obliczyć korzystając ze
wzoru (8). Opis teoretyczny tej dyscypliny jest znacznie bardziej skompli-
178
kowany w porównaniu do pchnięcia kulą. Najistotniejsze dla osiąganych
wyników efekty spełniają się jednak w dwóch wymiarach, co pozwala na
użycie pewnych przybliżeń [1]. Upraszczając kula o masie m porusza się
po promieniu okręgu r w płaszczyźnie poziomej. Zgodnie z trzecią zasadą
dynamiki Newtona, aby utrzymać ruch po okręgu oprócz działającej na
kulę siły dośrodkowej, musi istnieć siła jednakowa co do wielkości, ale
z przeciwnym zwrotem, która działa na młociarza. Na prędkość młota
wpływ ma przede wszystkim prędkość obrotów zawodnika. Aby zwiększyć
prędkość kuli należy zmniejszyć jej odległość od osi obrotu. Ponieważ
stalowa linka nie zmienia swoich wymiarów, zawodnicy zmianę odległości
wykonują poprzez odchylenie się od osi, co ilustruje Rysunek 2. W pozycji
a promień jest widocznie większy niż w pozycji b.
Rysunek 2. Schemat odchylania się zawodników [1]
W rzucie młotem prędkości początkowe są około dwukrotnie większe
niż w pchnięciu kulą, co sprawia, że opór powietrza również jest większy.
Wciąż jednak w użytych przybliżeniach nie ma znacznego wpływu na
zasięg rzutu. Dopiero podczas innych konkurencji rzutowych a w szczególności w rzucie dyskiem opór powietrza znacząco wpływa na osiągane
wyniki.
4. Siatkówka
Piłka siatkowa to gra dwóch drużyn po sześciu zawodników, polegająca
na odbijaniu piłki rękami ponad siatką, tak aby spadła ona na pole
przeciwnika. Gra prowadzona jest do trzech wygranych setów [5]. Ta
dyscyplina sportu jest bardzo złożona. Akcje często są długie, na boisku
jest sześciu zawodników, z których każdy ma inne zadanie, przez co
oddziałują na nich inne prawa fizyki. Należy również zauważyć, że
w związku ze specyfiką gry, również siatkarze na danych pozycjach
179
cechują się różnymi warunkami fizycznymi. Ze względu na inną motorykę,
poszczególni zawodnicy inaczej wykorzystują swoje możliwości a co za
tym idzie w inny sposób opisywane są prawa fizyki, które definiują ich
zachowanie na boisku. Sposób wykonywania ruchów przez siatkarzy
zależy nie tylko od ich pozycji, ale również od tego, gdzie rozgrywane są
zawody. Główną różnicą między siatkówką halową a jej odmianą na plaży
jest podłoże, na którym odbijają się zawodnicy. Przy zawodach na wolnym
powietrzu należy również uwzględnić czynniki zewnętrzne jakimi jest
między innymi wiatr. Jego siła sprawia, że ruch piłki jest znacznie
trudniejszy do przewidzenia, gdyż proste przybliżenia nie mają wtedy
wystarczającego przełożenia na rzeczywistość.
4.1. Siatkówka halowa
Jeszcze kilka lat temu drużyny bazowały na sile swoich najlepszych
zawodników, jednak z czasem zaczęto dostrzegać również zalety technicznych zagrań. W nowoczesnej siatkówce coraz bardziej zaczyna się
doceniać technikę oraz wytrzymałość siatkarzy, dążąc do stanu równowagi
między umiejętnościami zawodników a ich tężyzną fizyczną. Skuteczność
takiej taktyki tworzenia zespołu potwierdzają drużyny, które osiągają
sukcesy w ostatnich sezonach.
4.1.1. Biomechaniczne podstawy ataku
Jednym z najbardziej spektakularnych elementów piłki siatkowej jest
atak. Zgodnie z oficjalnymi przepisami jako atak uważa się każde zagranie
w wyniku, którego piłka kierowana jest na stronę przeciwnika – z wyjątkiem zagrywki i bloku. Atak staje się spełniony w momencie, gdy piłka
przekroczy całkowicie pionową płaszczyznę siatki lub zostanie dotknięta
przez przeciwnika [6]. Technika i sposób wykonania tego elementu jest
z roku na rok coraz bardziej różnorodna. Obok zdecydowanych zbić piłki
częściej pojawiają się taktyczne przebicia, zwane „kiwkami”, z którymi nie
radzą sobie obrońcy. Ze względu na tematykę pracy rozważając atak uwaga
skierowana zostanie na sam mechanizm tego elementu, pomijając kwestie
taktyczne.
Z technicznego punktu widzenia atak jest niesprężystym zderzeniem
piłki z dłonią siatkarza. W zderzeniach niesprężystych następuje największa możliwa strata energii kinetycznej. Badania na zawodnikach
potwierdziły to założenie, gdyż podczas poszczególnych prób nie
występowały charakterystyczne dla zderzeń sprężystych gwałtowne zmiany
pędu [7]. Korzystając z zasady zachowania pędu dla zderzeń niesprężystych, która określana jest wzorem:
180
𝑚𝑑 𝑣𝑑 + 𝑚𝑝 𝑣𝑝 = 𝑚𝑑 + 𝑚𝑝 ∗ 𝑣𝑘 ,
(9)
gdzie md określa masę kończyny górnej, vd jej prędkość, mp oraz vp
analogiczne wartości dla piłki, natomiast vk to prędkość po zderzeniu.
Odpowiednio przekształcając wzór (9) otrzymujemy prędkość po
zderzeniu, która opisywana jest następującą zależnością:
𝑣𝑘 =
𝑚 𝑑 𝑣𝑑 +𝑚 𝑝 𝑣𝑝
𝑚 𝑑 +𝑚 𝑝
.
(10)
Nie bez znaczenia w nadaniu prędkości piłce jest szybkość nie tylko
kończyny górnej, ale również całego ciała zawodnika. Dodatkowo badanie
[7] wykazało, że prędkości dłoni względem tułowia w decydującym
momencie osiągają największą wartość średnio określaną jako około
𝑘𝑚
25,1 ℎ . Aby maksymalnie wykorzystać możliwości uderzenie następuje,
gdy dłoń, tułów oraz nogi znajdują się w jednej linii, dzięki czemu piłka
uderzana jest w okolicy maksymalnego zasięgu dłoni a wykończenie
elementu następuje poprzez zgięcie nadgarstka. Indywidualne umiejętności
zawodników sprawiają, że ten ostatni, często niedoceniany element
sprawia, że piłka wyraźnie zmienia swój lot, co powoduje zmylenie
zawodników broniących. Należy zauważyć jednak, że podczas zderzenia
dłoń nie osiąga maksymalnej szybkości. Jej średnia wartość jest znacznie
𝑘𝑚
niższa i oscyluje wokół 17,1 ℎ . Niedoceniany i jak do tej pory słabo zbadany
moment zgięcia nadgarstka szczególnie widoczny jest przy najbardziej
nieudanych atakach. Nadmienić należy, że brak tego elementu może
spowodować, że piłka zostanie uderzona z siłą, która skierowana jest
poziomo, przez co zgodnie z założeniami rzutu poziomego jej zasięg
znacznie przewyższy długość boiska. Nadmierne ugięcie natomiast może
spowodować, że siła będzie skierowana pionowo w dół, co zakończy się
efektownym zbiciem, po którym piłka wyląduje po stronie boiska
atakującego.
Odchylenia od modelu teoretycznego wynikają głównie z istnienia
techniki indywidualnej zawodników, która wykształca się w trakcie
treningów. Badania wykazały również, iż na sposób ataku wpływa także
zajmowana przez zawodnika pozycja na boisku, która zgodnie z przepisami
definiuje położenie siatkarza a przez to możliwość rozbiegu oraz poruszania się po polu gry.
181
4.1.2. Rozegranie i blok
Aby zatrzymać piłkę, która została zaatakowana, drużyna przeciwna
ustawia blok. W przepisach piłki siatkowej blokowanie jest to zagranie
zawodników znajdujących się w pobliżu siatki, którzy sięgają powyżej jej
górnej krawędzi w celu uniemożliwienia przejścia piłki ze strony
przeciwnika [6]. W tym elemencie wyróżnia się cztery fazy: dojścia,
wyskoku, blokowania i lądowania [8].
W zależności od liczby osób biorących udział w blokowaniu wyróżnia
się blok pojedynczy (jedna osoba), podwójny (dwie osoby) oraz potrójny
(trzy osoby, przedstawiony na Rysunku 3.). Jeśli blok wykonuje tylko
jeden siatkarz, jedyną rzeczą, na którą musi uważać wykonując ten
element, jest dotknięcie siatki. W większości przypadków dotknięcie to
związane jest ze złym wyskokiem do bloku, zawodnik zamiast stojąc
odpowiednio blisko, wyskoczyć pionowo do góry, wyskakuje do przodu,
co kończy się błędem. Gdy natomiast w ferworze gry ustawiony zostaje
podwójny bądź potrójny blok, nieumiejętne zatrzymanie się zawodników
zewnętrznych bloku, bądź ich zbyt duża szybkość mogą spowodować
wypchnięcie ostatniego zawodnika zgodnie z wcześniej omawianą zasadą
zderzeń niesprężystych. Taki efekt domina może skończyć się kontuzją
któregoś z zawodników, ze względu na brak opanowania ciał podczas
opadania, po wykonaniu bloku.
Rysunek 3. Potrójny blok [9]
Na skuteczność blokujących wpływ mają nie tylko ich indywidualne
umiejętności oraz sposób ataku przeciwnika, ale również postawa
182
rozgrywającego po drugiej stronie siatki. Oprócz taktyki, zawodnik ten
korzystając z praw fizyki może zmylić blokujących, zmieniając tempo gry.
Rozgrywający może wystawić piłkę, przez co rozumie się odbicie piłki
realizowane w okolicznościach ograniczonej swobody, lub ją rozegrać.
Rozegranie polega na dokładnym odbiciu piłki i ma na celu stworzenie
najkorzystniejszych warunków w ataku dla graczy swojej drużyny [10]. Po
szybkiej ocenie sytuacji to zawodnik rozgrywający podejmuje odpowiednią
taktycznie decyzję, dzięki której ukrywa swoje zamiary przed siatkarzami
z przeciwnej drużyny. Korzystając z drugiej zasady dynamiki Newtona,
która mówi, że siła wypadkowa działająca na ciało jest równa iloczynowi
masy tego ciała i jego przyspieszenia [3], rozgrywający może, przykładając
odpowiednią siłę, przyspieszyć, bądź opóźnić lot piłki, kierując ją do
odpowiedniego zawodnika, który następnie atakując piłkę, będzie starał się
przebić ją na drugą stronę.
4.2. Siatkówka plażowa
Ze względu na to, że w siatkówce plażowej w meczu biorą udział
zespoły dwuosobowe bez możliwości zmian, istotne znaczenie odgrywa
indywidualna sprawność oraz siła zawodników. Zgodnie z licznymi
badaniami na uzyskanie wysokiego poziomu w tej dyscyplinie składa się
wiele czynników psychomotorycznych, które determinują efektywność
taktyki na poszczególnych graczy. Jednymi z najistotniejszych związków
korelacyjnych są te w zakresie mocy maksymalnej zawodników. Na podstawie przeprowadzonych badań na siatkarkach plażowych stwierdzono, że
zawodniczki wyżej skaczą oraz mają większą siłę odbicia im wyższą
średnią moc uzyskują [11].
Piłka siatkowa charakteryzuje się zmiennym tempem oraz nieprzewidywalnością zagrań, przez co zawodnicy muszą być odpowiednio
przygotowani psychomotorycznie. Szczególnie w odmianie plażowej, gdzie
na boisku jest tylko dwóch zawodników, wymaga się od siatkarzy
przygotowania do częstej zmiany pozycji oraz kierunku ruchu. Zmiany te
szczególnie utrudnia podłoże na jakim rozgrywane są zawody. Piasek
powoduje problemy z odbiciem i szybkimi zmianami kierunków podczas
obrony oraz wyskoku pod siatką, przez co technika gry jest specyficzna.
Wciąż jednak nie ma wystarczających badań, które opisują wpływ
przygotowanego podłoża na postawę zawodników. Zauważono jednak, że
w nowożytnej siatkówce szczególną rolę spełniają osiągane zasięgi w ataku
i bloku. Ponieważ podłoże znacznie utrudnia dobre odbicie, które pomaga
w osiągnięciu dużego zasięgu ataku, dąży się do tego, aby przynajmniej
jeden zawodnik z pary charakteryzował się wysokim wzrostem. W przeciwieństwie do siatkarzy halowych, plażowicze nie są w stanie nadrobić
swoją techniką braków zasięgu.
183
5. Podsumowanie
Uprawianie sportu jest nie tylko ważną częścią zdrowego rozwoju
każdego człowieka, ale również może służyć jako doskonała ilustracja
niejednokrotnie zawiłych praw fizyki. Chociaż zwykle obserwatorzy
widowisk sportowych nie zdają sobie z tego sprawy, większość ruchów
zawodowych sportowców jest definiowana przez nauki fizyczne oraz
biomechanikę, a wyjaśnienia teoretyczne zachowań wyczynowców zwykle
są znacznie bardziej skomplikowane, niż najbardziej zawiła taktyka
rozegrania zawodów. Prawa fizyki są bardzo dobrze ilustrowane przez
ludzi, którzy uprawiają różnorakie dyscypliny sportowe, przez co wielokrotnie można połączyć ekscytujące kibicowanie ulubionym sportowcom
z poznawaniem zawiłego świata fizyki. Rozwój opisu teoretycznego
poszczególnych zachowań osób, które uprawiają wyczynowo różnorakie
dyscypliny sportowe, może znacząco wpłynąć na poprawę efektywności
treningów a co za tym idzie dalszego przesuwania granic możliwości
wyczynowców i poprawiania przez nich rekordów w kolejnych konkurencjach.
Literatura
1.
2.
Ernst K. Fizyka Sportu, Wydawnictwo Naukowe PWN, (2010)
Lekkoatletyka podręcznik dla studentów, Praca zbiorowa pod redakcją Janusza
Iskry, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach,
Katowice (2006), s. 284-286
3. Halliday D., Resnick R., Walker J. Podstawy Fizyki, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa (2005)
4. Ilustrowana Encyklopedia Popularna, Wydawnictwo Arti, Warszawa (2011),
hasło: „rzut młotem”
5. Oryginalna Azetka Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa (2004), hasło: „siatkówka”
6. Przepisy gry w piłkę siatkową 2014 – FIVB
(http://www.pzps.pl/Przepisy.html), ostatni dostęp: 18.02.2016
7. Tabor P., Mastalerz A., Iwańska D., Biomechaniczne kryteria skuteczności
techniki ataku w siatkówce, Sport Wyczynowy, 1-2 (2004), s. 70-79
8. Klocek T., Szczepanik M., Siatkówka na lekcji wychowania fizycznego,
COS (2003)
9. Fotografia użyta za zgodą autora – Tomasza Kudali
10. Superlak E. Analiza działania gracza rozgrywającego (2), Biuletyn
Szkoleniowy PZPS, Magazyn Siatkówka 2 (2006), s. 3-6
11. Wnorowski K., Mikołajewski R., Radzimiński Ł., Jaskulska E., Jastrzębski Z.
Związki korelacyjne pomiędzy wybranymi wskaźnikami wydolności
i sprawności fizycznej siatkarek plażowych, Teoria i praktyka wychowania
fizycznego i sportu, tom 2 (2012), s. 60-81
184
Spojrzenie na wybrane dyscypliny sportowe przez pryzmat
podstawowych praw fizyki
Streszczenie
Wykonywanie różnego rodzaju ćwiczeń fizycznych oraz ogólnie pojęty ruch jest ważną częścią
prawidłowego rozwoju każdego człowieka. Podczas rekreacyjnego a przede wszystkim w czasie
profesjonalnego uprawiania sportu obok wytrenowania i psychiki zawodników w każdej
dyscyplinie istotną rolę odgrywają także prawa fizyki. Aby to zauważyć, należy spojrzeć na
zawodników z nieco innej, naukowej a w szczególności fizycznej strony. Znajomość tej
dyscypliny nauki często pomaga w prawidłowym wykonywaniu ruchów, co dzięki poprawie
efektywności ma swoje odzwierciedlenie w osiąganych wynikach. W pracy omówiono rolę nauk
fizycznych w sporcie, skupiając się na wybranych przez autorki dyscyplinach. Pokazano jakie
prawa fizyczne spełniają się podczas uprawiania przez ludzi danej dyscypliny sportu oraz jak
wykorzystanie modeli teoretycznych może mieć przełożenie na osiągane przez nich wyniki
w trakcie zawodów. Szczególną uwagę skierowano na zawodników grających w piłkę siatkową.
Słowa kluczowe: sport, fizyka, piłka siatkowa, lekkoatletyka
A view of selected sports disciplines through the prism of the
fundamental laws of physics
Abstract
Performing various types of exercises and movement in general are an important part of the
normal development of every human being. During leisure and above all during professional
sports activities next to retrain and athletes psyche in each discipline also the laws of physics have
a very important role to play. To note you should look at players with a slightly different,
scientific and especially the physical side. Knowledge this discipline of science often helps in the
proper execution of movements, which by improving efficiency is reflected in performance. The
paper discusses the role of physics in sport, focusing on disciplines chosen by the authors.
Showing that physical laws are fulfilled by people while practicing the sport as well as the use of
theoretical models can be translated into results achieved by them during the competition. Special
attention is directed to the volleyball players.
Keywords: sport, physics, volleyball, atlethics
185
Przemysław Knut1
Sposób postępowania
na wypadek wtargnięcia napastnika
na teren placówki oświatowej lub uczelni
– analiza na przykładzie Polski
i Stanów Zjednoczonych
1. Wprowadzenie
Współczesne media niemal każdego tygodnia informują o atakach na
placówki edukacyjne, dokonywanych przez grupy terrorystyczne lub
sprawców działających w pojedynkę. Dramatyczne doniesienia o kolejnych, niczemu winnych ofiarach napływają niemal z każdego zakątka
świata. Upowszechnienie się zjawiska terroryzmu, zmiany społeczne oraz
destrukcyjny wpływ środków masowego przekazu, to tylko niektóre
spośród wielu czynników, które sprawiają, że do wtargnięć napastników
dochodzi coraz częściej. Tylko od początku XXI wieku w samych Stanach
Zjednoczonych doszło do stu pięćdziesięciu siedmiu ataków z użyciem
broni palnej na tamtejsze placówki edukacyjne [1]. Najnowszy raport
Globalnej Koalicji na rzecz Ochrony Szkolnictwa przed Atakiem (GCPEA)
głosi, że między 2009 a 2013 rokiem do zbrojnej agresji na placówki
edukacyjne doszło w aż siedemdziesięciu krajach, a łączna liczba zamachów w tym okresie bliska jest dziesięciu tysiącom [2].
Ataki na placówki oświatowe i uczelnie zyskały miano „school
shootings”, czyli tzw. strzelanin szkolnych i stanowią poważny problem
w wielu krajach na świecie. Charakterystyczne dla tego typu zdarzeń jest
to, że najczęściej dochodzi do nich nagle i nieoczekiwanie, a ponadto
niezwykle trudno jest je przewidzieć. Chociaż znane są przypadki,
w których organom ścigania w ostatniej chwili udało się nie zapobie
tragedii [3], to zwykle sprawcom udaje się wejść na teren placówki
edukacyjnej i zrealizować (przynajmniej częściowo) swój zamiar.
Ze względu na dużą częstotliwość strzelanin szkolnych w Stanach
Zjednoczonych, tamtejsze organy ścigania oraz instytucje działające na
rzecz bezpieczeństwa i porządku publicznego opracowały wiele dokumentów, które stanowią swego rodzaju „instrukcję”, jak postępować
1
[email protected], Studenckie Koło Nauk Kryminalistycznych, Wydział Bezpieczeństwa
Wewnętrznego, Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie, www.wspol.edu.pl
186
Sposób postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika
– analiza na przykładzie Polski i Stanów Zjednoczonych
w przypadku bezpośredniego zagrożenia. W naszym kraju, na szczęście do
takich zdarzeń praktycznie nie dochodzi, nie oznacza to jednak, że polskie
szkoły mogą czuć się zupełnie bezpiecznie [4].
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie i porównanie sposobów
postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika na teren szkoły lub
uczelni na podstawie wybranych dokumentów opublikowanych w USA
i w Polsce. Analizie poddane zostaną: polskie opracowanie przygotowane
przez Biuro Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Urzędu Miasta
Stołecznego Warszawy we współpracy z Komendą Stołeczną Policji oraz
amerykański program ALICE® przygotowany przez instytut szkoleniowy
o tej samej nazwie.
2. Typologia „school shootings”
Warto przed przystąpieniem do przedstawienia zasad postępowania na
wypadek wtargnięcia napastnika na teren szkoły lub uczelni w Polsce
i USA przedstawić definicję „szkolnych strzelanin” i rodzaje dokonywanych ataków.
W literaturze próżno szukać legalnej definicji pojęcia „school shootings”.
Wielu badaczy interpretuje to zjawisko wyłącznie jako atak osoby przeciwko instytucji edukacyjnej, z którą atakujący jest osobiście związany [5],
nie uwzględniając takich zdarzeń jak zamachy terrorystyczne czy wtargnięcia osób postronnych. Takie stanowisko ma zwykle związek z charakterem prowadzonych badań, których większość skupia się przede
wszystkim na analizie kryminologicznej i socjologicznej zjawiska. Na tak
postrzeganie wpływają również media, które chętnie relacjonują ataki
dokonywane przez uczniów lub studentów, nadmiernie posługując się przy
tym pojęciem „school shootings”. Chcąc podjąć próbę zdefiniowania
„szkolnych strzelanin”, należałoby wziąć pod uwagę wszelkie możliwe
typy ataków na instytucje edukacyjne. Glenn W. Muschert proponuje
prostą typologię „school shootings”[6]. Według niej wyróżnić można pięć
rodzajów zdarzeń, ze względu na typ sprawcy i motyw jakim kierował się
sprawca (tabela 1.)
„Rampage shootings” są jednymi z tych zdarzeń, które obecnie najbardziej przyciągają uwagę opinii publicznej i mediów. Peter Newman
definiuje je jako ataki przeprowadzone przez uczniów lub byłych uczniów
szkoły, w której atak się odbywa; dokonywane na oczach innych, obejmujące wiele ofiar, spośród których przynajmniej jedna została postrzelona
losowo lub symbolicznie (np. dyrektor reprezentujący szkołę) [7]. Dla
sprawcy ważna jest więc nie jednostka a organizacja. Zamachowiec chce
dokonać zemsty na całym społeczeństwie lub określonej społeczności za
doznane „krzywdy”, które zostały mu wcześniej wyrządzone [6].
187
Przemysław Knut
Tabela 1. Typologia zdarzeń typu „school shootings”
Typ
zdarzenia
Sprawca
Motyw
Rampage
shootings
Członek lub były
członek społeczności
szkolnej, np.uczeń
lub były uczeń,
pracownik lub były
pracownik
Ataki na szkołę lub
grupę
przypadkowych
uczniów, często
w celu dokonania
zemsty na
społeczeństwie
i zyskania nad nim
kontroli
Masowe
zabójstwo
Osoba niebędąca
członkiem
społeczności
szkolnej, najczęściej
dorosła
Ataki na szkołę lub
grupę
przypadkowych
uczniów, często
w celu zyskania
nad nimi kontroli
Ataki
terrorytyczne
Pojedyncze osoby
lub zorganizowane
grupy wykorzystujące akty przemocy
do osiągnięcia
politycznych lub
ideologicznych
celów
Politycznie
motywowane ataki
na szkołę lub grupę
uczniów ze
względu na
symboliczne
znaczenie edukacji
Ukierunkowane
zabójstwo
Członek lub były
członek społeczności
szkolnej, np. uczeń
lub były uczeń,
pracownik lub były
pracownik
Government
shootings
Siły rządowe np.
wojsko lub policja
Zemsta
ukierunkowana na
określoną osobę
z powodu
rzeczywistego lub
pozornego
znęcania się
Odpowiedź na
protesty lub
zamieszki wywołane przez uczniów; często będące wynikiem kryzysu prawo rządności władzy
Przykładowe
strzelaniny
Strzelanina w The
University of Texas
w Austin
– USA, 1966 r.
Strzelanina
w Columbine High
School w Littleton
– USA, 1999 r.
Strzelanina w Erfurt
Secondary School
– Niemcy, 2002 r.
Strzelanina
w Dunblane School
– Szkocja, 1996 r.,
Masakra w École
Polytechnique
w Montrealu –
Kanada, 1989 r.
Atak na szkołę
w Biesłanie, Rosja,
2004 r.
Masakra w Ma’alot
– Izrael, 1974 r.
Strzelanina w Tilden
High w Chicago
– USA, 1992 r.
Zabójstwo w Red Lion
– USA, 2003 r.
Strzelanina w South
Carolina State
University – USA,
1968 r.
Strzelanina w Kent
State University
– USA, 1970 r.
Źródło: Muschert G. W., Research in School Shootings. Sociology Compass 1/1, 2007
188
Niewątpliwie, najbardziej znanym przypadkiem „rampage shootings”
jest szkolna masakra, która miała miejsce 20 kwietnia 1999 roku
w Columbine High School w stanie Kolorado. Eric Harris i Dylan Klebold,
nastoletni uczniowie tej szkoły wtargnęli na teren liceum uzbrojeni w broń
palną i po nieudanej próbie detonacji ładunków wybuchowych rozpoczęli
strzelaninę. W ataku zginęło dwunastu rówieśników i jeden nauczyciel,
a dwadzieścia cztery osoby zostały ranne. Napastnicy popełnili samobójstwo zanim do budynku wkroczyła policja.
Drugą kategorią ataków na placówki edukacyjne są masowe zabójstwa,
które od „rampage shootings” odróżnia typ sprawcy. Zamachy przeprowadzane są przez osoby, które nie są w żaden sposób związane ze szkołą,
która jest celem ich ataku. Sprawcy działają zwykle w pojedynkę, kierują
się chęcią zemsty na społeczeństwie lub wybranej społeczności. Ofiarami
stają się przypadkowe osoby, wybierane losowo przez egzekutora [6].
Do masowego zabójstwa na terenie szkoły zaliczyć można masakrę
w École Politechnique de Montrèal w Kanadzie w 1989 roku. Uzbrojony
w broń palną i nóż myśliwski dwudziestopięcioletni Marc Lèpine wtargnął
do jeden z sal dydaktycznych i dokonał selekcji ofiar ze względu na płeć.
Po obwieszczeniu że nienawidzi feminizmu zaczął strzelać do kobiet.
Następnie przechodził do następnych pomieszczeń w poszukiwaniu
kolejnych kobiet. Czternaście osób zmarło w wyniku odniesionych ran,
sprawca popełnił samobójstwo.
Kolejną podgrupą „school shootings” są ataki terrorystyczne. Ich autorami
są najczęściej bojownicy skupieni w organizacjach terrorystycznych.
Zamachowcy obierają za cel instytucje szkolne by zwrócić uwagę
społeczeństwa, wywrzeć nacisk na rządzących i wymusić na nich podjęcie
korzystnej dla terrorystów decyzji, np. zwolnienia więźniów politycznych [6].
Przytłaczająca większość zamachów terrorystycznych ma miejsce w krajach
Bliskiego Wschodu i państwach kontynentu afrykańskiego, jednak
najtragiczniejsze w skutkach zdarzenie miało miejsce na terenie Rosji. W 2004
roku trzydziestu trzech terrorystów przynależących do sił czeczeńskiego
dowódcy wtargnęli i opanowali szkołę podstawową w Biesłanie. Po
trzydniowym oblężeniu budynku nastąpiła próba odbicia zakładników przez
rosyjskie służby specjalne. Pomimo tego w ataku zginęły łącznie trzysta
trzydzieści cztery osoby w tym sto pięćdziesiąt sześć dzieci, a setki osób
zostały ranne [8].
Czwarty typ wskazany przez G. W. Muscherta to ukierunkowane
zabójstwa. Są to ataki członków lub byłych członków społeczności
szkolnych, wymierzone w konkretną osobę lub osoby, umotywowane chęcią
zemsty za wyrządzone rzeczywiste lub pozorne krzywdy. Do takich
incydentów dochodzi m. in. w wyniku porachunków i rywalizacji pomiędzy
gangami młodzieżowymi lub w przypadku psychicznego i fizycznego
znęcania się jednej osoby nad drugą. Media rzadko nagłaśniają
189
Przemysław Knut
ukierunkowane zabójstwa w szkołach, mimo że w wielu krajach stanowią
one realny i niezwykle trudny do rozwiązania problem [6].
Ostatnią grupę szkolnych strzelanin stanowią „governments shootings”,
w których rolę sprawców pełnią funkcjonariusze sił rządowych, takich jak
policja czy wojsko. Stosują oni przemoc jako odpowiedź na protesty
i zamieszki wywoływane przez studentów. Wartym odnotowania incydentem
jest masakra na Uniwersytecie w Kencie, która miała miejsce 4 maja 1970
roku. Oddziały Gwardii Narodowej zastrzeliły czterech studentów i zraniły
dziewięciu następnych. Strzelanina była kulminacją protestów studentów,
którzy sprzeciwiali się interwencji wojska amerykańskich w Wietnamie.
Zabicie nieuzbrojonych, młodych ludzi wywołało falę protestów w całym
kraju, pięć dni po zdarzeniu w Waszyngtonie demonstrowało sto tysięcy
osób [6].
3. Zasady postępowania w polskich placówkach
Jeszcze do niedawna w naszym kraju nie zajmowano się problematyką
związaną z wtargnięciami uzbrojonych napastników na teren placówki
oświatowej. Tragiczne wydarzenia na arenie międzynarodowej w ostatnich
latach (zamachy w Paryżu, masakra na wyspie Utoya, strzelanina w szkole
w Winnenden), pogłębiający się kryzys migracyjny oraz wspomniany już
wzrost zagrożenia terroryzmem sprawiły, że zaczęto zwracać większą
uwagę na możliwość wystąpienia ataku na rodzime szkoły i uczelnie.
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych [9], organ właściwy w sprawach
ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, zdecydowało się na
wprowadzenie „Narodowego Programu Antyterrorystycznego na lata 20152019”, którego jednym z głównych założeń jest wzmocnienie wiedzy
społeczeństwa o zagrożeniach terrorystycznych. W podrozdziale poświęconym podstawowym kategoriom zdarzeń o charakterze terrorystycznym
napisano m. in. „Narażone na atak terrorystyczny są także miejsca o znaczeniu kulturowym (…), a także placówki akademickie i budynki
użyteczności publicznej (…)”.
W celu realizacji wspomnianych założeń Biuro Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy we współpracy
z Komendą Stołeczną Policji przygotowały informator, w którym zawarte
zostały zasady postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika na teren
placówki oświatowej. Opracowanie zawiera wskazówki dla dyrektora
i wszystkich pracowników, w związku z zaistnieniem sytuacji zagrażające
zdrowiu i życiu ludzi w tym zasady alarmowania o zdarzeniu oraz ogólne
zasady funkcjonowania instytucji w sytuacji kryzysowej [10]. Wskazuje
również algorytm postępowania dla wszystkich osób przebywających
w momencie ataku na terenie instytucji.
190
Pierwsza część poradnika zawiera definicje siedmiu pojęć wykorzystywanych w dalszej części opracowania. Wyróżniono następujące pojęcia:
napastnik, alarm, alarmowanie, forma alarmu, źródła sygnałów alarmowych,
odwołanie alarmu, powiadamianie. Następnie autorzy informatora wskazali
ogólne zasady organizacji i funkcjonowania systemów alarmowania. Nadzór
nad systemem sprawuje dyrektor placówki. Wskazuje się, że sygnał alarmowy
w sytuacji wtargnięcia napastnika na teren szkoły lub innej placówki
oświatowej powinien wyraźnie odróżniać się od sygnału alarmowego
wywołanego zagrożeniem pożarowym i mieć inny ton niż dzwonek szkolny.
Decyzję o ogłoszeniu sygnału alarmowego lub komunikatu ostrzegawczego
może podjąć każdy z przeszkolonych i przygotowanych do tego
pracowników placówki, nawet wówczas wtedy gdy kieruje się wyłącznie
podejrzeniem wystąpienia zagrożenia.
W kolejnym podrozdziale zostały przedstawione zadania dyrektora
placówki oświatowej na wypadek wtargnięcia napastnika. Wymienione
obowiązki obejmują czynności prewencyjne oraz reagowania. Do czynności
zapobiegawczych należy:
 wyznaczenie co najmniej dwóch źródeł alarmowania w różnych
miejscach placówki, z uwzględnieniem alternatywnych sposobów
alarmowania w przypadku braku zasilania;
 kontrola personelu w zakresie znajomości zasad postępowania
w sytuacji zagrożenia;
 organizowanie przeszkolenia pracowników i służby ochrony budynku
oraz ćwiczeń lub instruktaży dla pracowników placówki, uczniów,
dzieci;
 udostępnienie dokumentów takich jak plan sytuacyjny placówki, plan
ewakuacji, rzuty pomieszczeń placówki organom odpowiedzialnym za
bezpieczeństwo
i porządek publiczny, przy jednoczesnym
niedopuszczeniu do pozyskania tych dokumentów przez osoby
nieuprawnione;
 systematyczne prowadzenie realistycznej oceny stanu zabezpieczeń
przed uzbrojonym napastnikiem.
Do czynności będących reakcją na atak napastnika zaliczamy zaś:
 wyznaczenie miejsca zbiórki w bezpiecznej odległości od źródła
zagrożenia, w miejscu niewidocznym z okien placówki oświatowej;
 wyznaczenie drogi ewakuacji – w miarę możliwości od tej strony
budynku, która nie posiada okien lub znajduje się za przeszkodą stałą;
 wyznaczenie miejsca do schronienia się, zabarykadowania
w przypadku odcięcia drogi ewakuacji. Pomieszczenie to powinno być
otoczone grubymi ścianami i być wyposażone w środki pierwszej
pomocy.
191
Przemysław Knut
W dalszej części poradnika opisane zostały obowiązki pracowników
placówki oświatowej, które sprowadzają się niestety wyłącznie do działań
przygotowawczych, mających na celu kształtowanie umiejętności w zakresie
obsługi technicznych środków alarmowania i powiadamiania i okresowe
zapoznawanie się z instrukcją przeciwpożarową, planami ewakuacji i innymi
dokumentami. Nie zostały przedstawione czynności, które personel mógłby
wykonywać w trakcie ataku. Mogłoby to być np. przeprowadzenie ewakuacji
grupy będącej pod opieką danego nauczyciela, bądź zabarykadowanie drzwi
do sali, poinstruowanie uczniów o sposobie zachowania się oraz niedoprowadzanie do paniki i niekontrolowanych zachowań.
Kolejne wskazówki dotyczą powiadamiania służb ratowniczych
o wtargnięciu uzbrojonego napastnika, z uwzględnieniem najważniejszych
informacji jakie należy podać w trakcie połączenia telefonicznego i po
przybyciu na miejsce służb ratunkowych. Istotnym wskazaniem jest, by nie
przerywać połączenia po powiadomieniu, ponieważ dyspozytor może
zażądać dodatkowych informacji. Wiadomość o ataku przekazana poprawnie i w krótkim czasie od momentu wtargnięcia może okazać się kluczowa
dla dalszego rozwoju sytuacji i pozwolić służbom na zastopowanie
dalszych działań sprawcy
Przedostatnia grupa wskazań dotyczy wszystkich osób przebywających
na terenie placówki w momencie zaistnienia sytuacji kryzysowej związanej
z wtargnięciem uzbrojonego zamachowca. Wyróżnione zostały dwie grupy
zachowań: w przypadku zarządzenia ewakuacji i w przypadku gdy bezpieczna ewakuacja nie jest możliwa.
Podstawowym dążeniem każdej osoby lub grupy osób w wypadku
zaistnienia sytuacji kryzysowej jest ucieczka z zagrożonego rejonu. Jeżeli
podjęto decyzję o próbie wydostania się z budynku, należy trzymać się
zasad określonych w informatorze:
 ewakuacja może nastąpić tylko w przypadku bezpośredniej bliskości
wyjścia z dala od źródła zagrożenia;
 należy pozostawić wszystkie swoje rzeczy w miejscu, gdzie się
znajdują;
 należy korzystać tylko z wyznaczonej drogi ewakuacji i nie
korzystać z wind;
 po drogach ewakuacyjnych należy poruszać się szybko, nie
zatrzymując się, ale jednocześnie nie napierając na poruszających się
z przodu;
 podczas ewakuacji trzeba zachować ciszę, spokój i rozwagę;
 jeżeli konieczne jest udzielenie pierwszej pomocy, należy czynić
wyłącznie w miejscu bezpiecznym i tylko wtedy, gdy nie ma to
wpływu na bezpieczeństwo osoby udzielającej tej pomocy;
192
 należy ostrzegać napotkane osoby o istniejącym niebezpieczeństwie;
 w przypadku opadów deszczu, śniegu lub panującego zimna, osoba
kierująca grupą ewakuowanych osób powinna przeprowadzić ją do
innego, wcześniej ustalonego obiektu.
Osoby które nie miały możliwości bezpiecznego ewakuowania się
z miejsca zagrożonego, a znajdują się w jednej z sal lekcyjnych, gabinetów,
itp. powinny:
 zamknąć drzwi;
 zabarykadować drzwi poprzez zastawienie ich ciężkimi meblami lub
ławkami;
 wyłączyć wszystkie światła i urządzenia elektroniczne;
 położyć się na podłodze z dala od drzwi i okien;
 zachować ciszę.
Jeżeli w trakcie przeprowadzanego ataku nie było możliwości ewakuacji
z budynku lub ukrycia się w pomieszczeniu bezpiecznym, łatwiej może
dojść do bezpośredniego kontaktu z napastnikiem. W takim przypadku
zaleca się podjęcie walki z zamachowcem, lub jeśli sytuacja na to nie
pozwala – należy błagać o litość.
Na samym końcu twórcy poradnika instruują, jak zachowywać się
podczas działań służb ratowniczych. Ważnym jest, by nie otwierać drzwi,
jeżeli nie ma pewności ze stoją za nimi służby ratownicze. W trakcie
ewakuacji należy zachować spokój, nie wykonywać gwałtownych ruchów
i stosować się do wszystkich poleceń służb. Ponadto, jeżeli któraś z ewakuowanych osób posiada istotne informacje na temat ofiar lub sprawcy
zdarzenia, powinna niezwłocznie przekazać je służbom ratowniczym.
Do poradnika „Zasady postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika na teren placówki oświatowej” dołączony został film pt. „Wtargnięcie napastnika do szkoły” przygotowany przez władze miasta stołecznego Warszawa oraz Komendę Stołeczną Policji. Zawiera on wskazówki
dla pracowników placówek oświatowych, jak zachować się w sytuacji
wystąpienia tego rodzaju zagrożenia oraz zasady alarmowania o takim
zdarzeniu.
4. Zasady postępowania w amerykańskich placówkach
Amerykanie, o czym już wspomniano we wstępie artykułu, to naród,
który szczególnie mocno odczuwa skutki ataków typu „school shootings”.
Tragedie, które rozgrywają się w wielu instytucjach szkolnych, liczba osób
które poniosły śmierć w wyniku strzelaniny, wreszcie nieumiejętność
odpowiedniego zachowania się osób znajdujących się na terenie szkoły
w momencie wtargnięcia uzbrojonego napastnika, dały organizacjom
rządowym oraz podmiotom z branży bezpieczeństwa asumpt do stworzenia
193
Przemysław Knut
metodyki postępowania, która przyczyni się do zminimalizowania skutków
ataku. Powstało przynajmniej kilkanaście publikacji i poradników [11]
opisujących zasady jakimi powinny kierować się osoby w sytuacji
zagrożenia. Najbardziej znanym programem, który został stworzony, by
zapewnić bezpieczeństwo we wszystkich budynkach użyteczności
publicznej jest ALICE® [12].
Zanim opracowano program ALICE, standardem w amerykańskich
szkołach w przypadku wtargnięcia napastnika na teren placówki było
stosowanie się do wewnętrznego protokołu szkolnego. Według niego
w przypadku ataku, ogłaszało się przez radiowęzeł tzw. "Code Red"
– ostrzeżenie o wtargnięciu intruza. Wtedy nauczyciele nakazywali wejść
wszystkim do sal lekcyjnych, następnie zamykali drzwi, gasili światła,
wszyscy siadali w rogu klasy i czekali na przybycie policji.
Szkolenie ALICE® zostało stworzone przez oficera amerykańskiej
policji na życzenie jego żony, która pełniła wówczas funkcję dyrektora
w jednej ze szkół w mieście Dallas. Ze względu na specyfikę swoich
zawodów, obaj byli przygotowywani na możliwość wystąpienia
incydentów typu "school shootings", jednak po tragicznych wydarzeniach
w Columbine postanowili samodzielnie przygotować skuteczniejszy plan
działania dla osób znajdujących się w krytycznej sytuacji.
ALICE® to akronim składający się z pięciu słów: Alert (ostrzeżenie),
Lockdown (zabarykadowanie się), Inform (komunikacja i informowanie),
Counter (przeciwdziałanie), Evacuate (ewakuacja). Zwięzłość i prostota
tego skrótowca sprawia, że kolejne zasady postępowania stają się łatwe do
zapamiętania zarówno dla pracowników szkoły, jak i dla najmłodszych
członków społeczności szkolnej. Pod każdym ze słów kryje się kilka
istotnych reguł, o których należy pamiętać:
 Alert – faza ta ma miejsce wtedy, gdy po raz pierwszy dowiadujemy
się o zagrożeniu. Im szybciej zrozumiemy, że znajdujemy się
w niebezpieczeństwie, tym większe prawdopodobieństwo, że
uratujemy swoje życie. Najważniejsza jest szybkość reagowania
i podejmowania decyzji po otrzymaniu informacji o wtargnięciu;
 Lockdown – jeśli ewakuacja nie jest bezpiecznym rozwiązaniem,
zabarykadowanie wejścia do pokoju w którym się znajdujemy
pozwoli na stworzenie częściowo bezpiecznego miejsca. Szkolenie
ALICE w fazie Lockdown według zapewnień jego autorów dostarcza
nowych metod jeszcze skuteczniejszego barykadowania wejścia,
tłumaczy jak i kiedy komunikować się z policją uczy jak
wykorzystywać cenny czas w ukryciu, by przygotować się do
realizacji dalszych czynności (ataku lub ewakuacji) w przypadku
próby sforsowania;
194
 Inform – należy informować o lokalizacji napastnika i kierunku jego
przemieszczania w danym momencie. Istotne jest by kontynuować
połączenie z innymi osobami tak długo, jak to możliwe i bezpieczne.
Dzięki temu, że znane jest położenie sprawcy ataku, możliwe jest
podejmowanie decyzji, które mogą umożliwić przetrwanie wielu
osób. Jeśli wiadome będzie, że strzelec przebywa w jednej części
budynku np. na pierwszym piętrze, to osoby znajdujące się w tym
czasie na parterze mogą bezpiecznie się ewakuować. Z kolei osoby
będące na piętrze mogą zmobilizować siły i przygotowywać się na
przeciwdziałanie napastnikowi. Ważne jest by przekazywane
informacje były zwięzłe, jasne i bezpośrednie;
 Counter – w odróżnieniu od polskiego „walcz” lub „błagaj o litość”
amerykańskie szkolenie ALICE proponuje inną metodę działania
w przypadku bezpośredniego kontaktu z zamachowcem. Celem jest
stworzenie hałasu, obrzucanie napastnika przedmiotami znajdującymi się pod ręką a w dalszej kolejności unieszkodliwienie go.
Według twórców ALICE, walka ze strzelcem w bezpośrednim
starciu twarzą w twarz nie jest najlepszą metodą zapewnienia
bezpieczeństwa. Z pewnością nie jest nią też błaganie o litość.
Natomiast stworzenie zakłócanie spokoju, dynamiczne ruchy
i odwrócenie uwagi strzelca zmniejsza jego szansę na celne trafienie
i może zapewnić cenne sekundy potrzebne by się ewakuować;
 Evacuate – kiedy jest możliwość bezpiecznej ewakuacji, należy jak
najszybciej uciec ze strefy zagrożenia. Instruktorzy Instytutu
ALICE® przy omawianiu ostatniej fazy udzielają praktycznych
wskazówek, których wykorzystanie może przy odrobinie szczęścia
pozwolić na uniknięcie bezpośredniego kontaktu ze sprawcą [12].
Twórcy szkolenia tworząc plan działania bazowali na strategiach
realizowanych przy niektórych incydentach "school shootings". Po latach
rozwoju, modyfikacji i uzupełnień, a także przy dużym udziale instruktorów ALICE z całego kraju, szkolenie przekształciło się w pierwszy tego
typu program, który wykorzystuje proaktywny model strategii przetrwania
w sytuacji kryzysowej. Obecnie, wiele agencji rządowych, organizacji
i stowarzyszeń rekomenduje program ALICE i stosuje się do jego założeń.
To co wyróżnia program na tle innych to jego szerokie przeznaczenie,
elastyczność i kompleksowość. Instruktorzy ALICE prowadzą zajęcia nie
tylko w szkołach (nazywanych w USA zbiorczo K-12 – od zerówki do
dwunastej klasy – ostatniej w szkole średniej), ale również na uniwersytetach, w placówkach medycznych, w miejscach pracy i miejscach kultu
religijnego. Szkolenia dedykowane są całym społecznościom, osobom
indywidualnym, ponadto przygotowują chętne osoby do pełnienia roli
195
Przemysław Knut
instruktorów. Dodatkowo, na potrzeby najmłodszych opracowano zestaw
książek pod tytułem „I’m Not Scared… I’m Prepared!”, które w możliwie
najbardziej przystępny sposób wyjaśniają schematy postępowania na
wypadek napaści na placówkę oświatową. Wszystko to powoduje, że
ALICE jest obecnie najpopularniejszym programem przeciwdziałania
zjawiskom szkolnych strzelanin w Stanach Zjednoczonych Ameryki.
Dotychczas przeszkolono prawie trzy i pół tysiąca szkół i uczelni
w pięćdziesięciu stanach. Łączna liczba przysposobionych we wszystkich
instytucjach to około milion osób.
5. Podsumowanie
Przeprowadzona analiza dwóch wybranych modeli postępowania na
wypadek wtargnięcia napastnika na teren placówki oświatowej lub uczelni
w Polsce i Stanach Zjednoczonych pozwala na wskazanie kilku podobieństw,
ale i kilka zasadniczych różnic. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na
odmienne formy prezentacji treści i wskazówek. Zastosowanie w amerykańskim modelu skrótowca ALICE sprawia, że poszczególne etapy działań są
proste do zapamiętania nawet dla najmłodszych członków społeczności
szkolnej. Czytelność i jasność informacji przekazywanych podczas szkoleń
jest bardzo istotna, ponieważ w sytuacji zagrożenia należy podejmować
błyskawiczne i racjonalne decyzje. W polskim poradniku, pomimo
zamieszczenia podziału zadań dla poszczególnych osób, nie pokuszono się
o stworzenie chociażby graficznego schematu postępowania, który pozwoliłoby na szybsze zapamiętanie kolejnych czynności przez przysposabianych.
Zupełnie różnie przedstawia się manewry taktyczne dla osób znajdujących się w sytuacji bezpośredniego starcia z napastnikiem. W wydaniu
amerykańskim nastawienie tych osób jest zdecydowanie ofensywne, nie
polega jednak na walce ze sprawcą ataku, ale jest ukierunkowane na
„przeszkadzanie” sprawcy i rozpraszanie jego uwagi. W wydaniu polskim
zaleca się walkę z napastnikiem, lub błaganie o litość. W opinii autora
niniejszego opracowania, zarówno pierwsze jak i drugie zalecenie nie zostało
dostatecznie wytłumaczone, co w konsekwencji powoduje, że stają się one
mało przydatne. W jaki sposób nieuzbrojona osoba ma walczyć z uzbrojonym intruzem? Czy ma jakiekolwiek szanse w bezpośredniej walce?
Polski poradnik w sposób wyczerpujący przedstawił zasady powiadamiania służb ratunkowych o wtargnięciu napastnika. Doświadczenia
amerykańskich szkół związane z atakami na placówki oświatowe i uczelnie
wskazują jednak, że w większości przypadków strzelanina kończy się, zanim
na miejsce dotrze policja. Wiele zależy więc od sprawnej komunikacji
pomiędzy osobami znajdującymi się wewnątrz budynku. Niestety, również
w tym przypadku autorzy polskiego opracowania nie zwrócili uwagi na ten
196
ważny aspekt, skupiając się na informowaniu o ataku wewnątrz budynku
wyłącznie po przez system alarmowania. Utrzymywanie stałego kontaktu
pomiędzy osobami ukrywającymi się w różnych częściach budynku może
usprawnić proces ewakuacji i zmniejszyć skutki ataku, co zostało
podkreślone w programie ALICE.
Podobnie prezentują się zalecenia związane z ewakuacją, należy
podkreślić że w poradniku przygotowanym przez Biuro Bezpieczeństwa
i Zarządzania Kryzysowego Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy we
współpracy z Komendą Stołeczną Policji zostały one przedstawione w sposób
wyczerpujący.
Podsumowując, pomimo dość surowej oceny polskiego opracowania
należy pozytywnie ocenić sam fakt jego powstania. To pierwszy (i obecnie
jedyny) tego typu poradnik w języku polskim, radzący jak zachowywać się
w przypadku wtargnięcia napastnika na teren placówki oświatowej lub
uczelni. Warto pamiętać o tym, że w naszym kraju, nie licząc incydentalnych
przypadków z przed wielu lat nie dochodzi do ataków z użyciem broni palnej
na instytucje edukacyjne. Na chwilę obecną nie stanowią one dużego
zagrożenia dla rodzimej oświaty. Sytuacja w niedalekiej przyszłości może
jednak ulec zmianie. Dobrze będzie więc, jeśli polskie instytucje
i organizacje odpowiedzialne za bezpieczeństwo i porządek publiczny będą
czerpać wiedzę z zaleceń opracowanych w Stanach Zjednoczonych na
kanwie dramatycznych doświadczeń nabytych przez społeczeństwo tego
kraju w ostatnich kilku dziesięcioleciach. Szkolenie ALICE jest najbardziej
znane, ale stanowi przecież tylko jedno z wielu programów stworzonych
przez amerykanów, by skutecznie reagować na incydenty typu „school
shootings”.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_school_shootings_in_the_United_States
Education Under Attack 2014, Global Coalition to Protect Education from Attack
http://protectingeducation.org/sites/default/files/documents/eua_2014_full_0.pdf
Więcej na ten temat: http://bearingarms.com/good-guy-with-a-gun-armedschool-officer-stopped-arapahoe/
http://controversialtimes.com/issues/constitutional-rights/12-times-massshootings-were-stopped-by-good-guys-with-guns/
W latach 20. XX wieku w gimnazjum w Wilnie miała miejsce strzelanina,
w wyniku której śmierć poniosło pięć osób a dziewięć osób zostało rannych.
Sprawcami ataku była dwójka uczniów tej szkoły, która w trakcie ataku
popełniła samobójstwo. Strzelanina ta była jedną z pierwszych w Europie na
tak dużą skalę
Gradoń K. Zabójstwo wielokrotne. Profilowanie kryminalne, 2010, s. 29
Muschert G. W. Research in School Shootings. Sociology Compass 1/1, 2007
Langman P. Rampage School Shooters: A Typology, 2010
197
Przemysław Knut
9.
10.
11.
12.
13.
Michalak J. Bezpieczeństwo uczniów w polskiej szkole w dobie zagrożeń XXI
wieku. [W]: Wojna z terroryzmem w XXI wieku, pod red. B. Hołysta, A.
Letkiewicza, K. Jałoszyńskiego
Od 24 listopada 2015 przywrócona została nazwa Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Administracji. Informatory przygotowane zostały jeszcze
przed zmianą nazwy ministerstwa, dlatego w treści artykułu zamieszczono
ówczesną nazwę
Zasady postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika na teren placówki
oświatowej, Warszawa 2014
Zob.: https://schoolshooters.info/prevention
http://www.alicetraining.com
Sposób postępowania na wypadek wtargnięcia napastnika na teren
placówki oświatowej lub uczelni – analiza na przykładzie Polski
i Stanów Zjednoczonych
Streszczenie
Wtargnięcia napastników na tereny placówek oświatowych i uczelnianych nie są zjawiskiem
nowym. Tylko od początku XXI wieku w samych Stanach Zjednoczonych doszło do stu
pięćdziesięciu siedmiu ataków z użyciem broni palnej na tamtejsze placówki edukacyjne. Ataki te
mają charakter nagły, nieoczekiwany i nieprzewidywalny, dlatego niezwykle trudno jest im
zapobiegać.
Celem artykułu jest przedstawienie i porównanie zasad postępowania w przypadku wtargnięcia
napastnika na teren szkoły lub uczelni w Polsce i Stanach Zjednoczonych. Autor na podstawie
analizy dostępnych dokumentów wskazuje role i zadania, jakie powinny spełniać osoby
funkcyjne w sytuacjach kryzysowych. Prezentuje rozwiązania, które zostały wypracowane przez
amerykańskie instytucje i organizacje działające na rzecz bezpieczeństwa publicznego. Na
szczególną uwagę zasługuję szkolenie ALICE®, (akronim składający się z pięciu słów: Alert,
Lockdown, Inform, Counter, Evacuate) przeprowadzone przez Training Alice Insitute w prawie
trzech tysiącach placówkach.
Słowa kluczowe: active shooter, wtargnięcie, metodyka postępowania.
Procedures in case of active shooter situation into educational
institutions or university – a comparative analysis on the example of
Poland and the United States
Abstract
Incursions of the attackers into the educational institutions and universities are not new
phenomenon. In the United States there have been a hundred and fifty-seven attacks with using of
firearms on educational institutions only since the beginning of the twenty-first century. These
attacks are sudden, unexpected and unpredictable, which is why it is extremely difficult to prevent
them. The main aim of this article is to present and compare the rules of conduct in case of the
attacker incursion into the educational institutions and universities in Poland and the United
States. The author based the analysis on the available documents and thanks to that indicated the
roles and responsibilities that have to be met by people function in crisis situations. It presents
solutions that have been developed by US institutions and organizations acting on behalf of public
safety. Special attention is given to the training ALICE® (acronym consisting of five words:
Alert, Lockdown, Inform, Counter, Evacuate) which is conducted by the Training Alice Institute
in almost three thousand educational institutions.
Key words: active shooter, Incursion, procedures
198
Katarzyna Możdżeń1, Edyta Możdżeń2, Beata Barabasz-Krasny3,
Anna Sołtys-Lelek4
Świadomość ekologiczna
młodzieży ponadgimnazjalnej
1. Wstęp
1.1. Zagadnienia ogólne
Od czasów najdawniejszych podejście człowieka do przyrody było
odbiciem jego stopnia świadomości i kształtujących się stosunków społeczno-ekonomicznych. Kolejne etapy rozwoju cywilizacji oraz kultury
charakteryzowały się odmiennymi relacjami między człowiekiem a przyrodą. Od początku istnienia człowiek uzbrajał się w środki umożliwiające
oddziaływanie na środowisko oraz jego przekształcenie, w celu zapewnienia sobie odpowiedniego bytu. Ludzkość bardzo szybko nauczyła się
korzystać z zasobów przyrody, dzięki czemu mogła istnieć. Jednak nie
zawsze czyniła to w sposób racjonalny i zgodny z naturą.
U korzeni bezmyślnego niszczenia środowiska naturalnego tkwi
zasadniczy błąd antropologiczny [1]. Błąd ten dotyczy przede wszystkim
rozumienia roli człowieka wobec stworzonego świata. Człowiek mylnie
sądzi, że ma pełną władzę nad światem, traktując go jako bezkształtny
surowiec, podatny na dowolne przetwarzanie. Mniema również, że samowolnie może rozporządzać Ziemią, podporządkowując ją bezwzględnie
własnej woli, tak jakby nie miała ona wcześniejszego przeznaczenia, które
człowiek może jedynie rozwijać, ale któremu nie powinien się sprzeniewierzać [2]. Błąd antropologiczny pociąga za sobą daleko idące konsekwencje, m.in. naruszanie równowagi biologicznej oraz ciągle pogłębiający
się kryzys ekologiczny: deforestacja, kwaśne deszcze, efekt cieplarniany,
dziura ozonowa, zanik różnorodności biologicznej, genetycznej i inne tego
rodzaju efekty [3].
1
[email protected], Instytut Biologii, Wydział Geograficzno-Biologiczny, Uniwersytet
Pedagogiczny w Krakowie, www.up.krakow.pl
2
[email protected], Instytut Nauk o Środowisku, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi,
Uniwersytet Jagielloński, http://www.eko.uj.edu.pl
3
[email protected], Instytut Biologii, Wydział Geograficzno-Biologiczny, Uniwersytet
Pedagogiczny w Krakowie, www.up.krakow.pl
4
[email protected], Ojcowski Park Narodowy, Ojców 9, 32-045 Sułoszowa,
www.ojcowskiparknarodowy.pl
199
Katarzyna Możdżeń, Edyta Możdżeń, Beata Barabasz-Krasny, Anna Sołtys-Lelek
Cywilizacja, która rozwijała się jednostronnie, wyłącznie w oparciu
o postęp materialny i techniczny, obraca się ostatecznie przeciwko człowiekowi. Często jednak brak jest bezpośrednich skutków złego gospodarowania zasobami przyrody – ktoś inny płaci rachunki za zniszczenia lub
będzie je płacić w przyszłości. Nieustannie rosnąca ilość odpadów, zanieczyszczone i zatrute wody rzek, jezior, mórz i oceanów oraz skażone
powietrze w wielkich miastach i okręgach przemysłowych, to najbardziej
widoczne skutki działalności antropogenicznej. Jest to wysoka cena za
odrzucenie podstawowej prawdy, jaką jest zależność człowieka od środowiska przyrodniczego. Postępująca degradacja środowiska naturalnego
w coraz większym stopniu zagraża zdrowiu i życiu ludzi, przez co zmusza
nas do zweryfikowania stosunku do przyrody, sposobów myślenia o niej
i pojmowania jej wartości [4].
Konieczne jest zatem uświadomienie sobie faktu, że nikt nie może
w sposób absolutny i egoistyczny przywłaszczać zasobów przyrody, które
nie są res nullis – własnością jednostki, lecz res omnium – powszechną
własnością, dziedzictwem całej ludzkości [5]. Człowiek ma być opiekunem
przyrody, jej stróżem, a nie bezwzględnym eksploatatorem, który doprowadza do zgubnych następstw całego życia przyrodniczego. Świadomość,
że każdy człowiek ma wpływ na stan środowiska przyrodniczego i może
podjąć działania na rzecz jego poprawy czy odbudowy, zależy w dużej
mierze od poziomu wiedzy o środowisku. Umiejętności dostrzegania
powiązań pomiędzy stanem środowiska przyrodniczego a warunkami
i jakością życia ludzi, stanowi zatem istotę świadomości ekologicznej [6].
1.2. Świadomość ekologiczna
W literaturze można spotkać bardzo różne próby zdefiniowania
świadomości ekologicznej. Jan Paweł II w swoim liście pasterskim z dnia
01. stycznia 1990 roku w następujący sposób wypowiedział się na temat
świadomości ekologicznej: „należy ją popierać, kultywować, jest ona
bowiem podstawą dobrego myślenia”.
Skolimowski [7] stwierdza np., że świadomość ekologiczna jest
holistyczna – ponieważ postrzega świat jako jedną całość, jakościowa,
duchowa – bo istnieje i funkcjonuje ona w umyśle i psychice człowieka,
referencyjna – gdyż odznacza się czcią i szacunkiem w stosunku do
wszystkiego co istnieje, ewolucyjna – ponieważ zakłada ukierunkowanie
procesów zachodzących w przyrodzie oraz uczestnicząca – bo postrzega
człowieka jako obserwatora świata, ale i jego uczestnika.
Górka i in. [8] piszą, że jest to zespół idei, wartości, postaw, poglądów
i przekonań wspólnych dla całych grup społecznych, określających sposób
200
Świadomość ekologiczna młodzieży ponadgimnazjalnej
myślenia danego społeczeństwa, przejawiający się w zinstytucjonalizowanych i historycznie utrwalonych formach życia zbiorowego.
Według Kiełczewskiego [9] świadomość ekologiczna to stosunek
człowieka do środowiska przyrodniczego oraz zespół informacji i przekonań na jej temat, a także system wartości, jakim człowiek kieruje się
w swoim postępowaniu.
Można zatem stwierdzić jednoznacznie, że świadomość ekologiczna to
pojęcie szeroko rozumiane. Jest ona swoistą, kształtującą się w toku
wychowania i edukacji formą rozumowania, manifestującą się, zarówno
w myśleniu i przeżyciach poszczególnych ludzi, jak i funkcjonujących
społecznie standardach pojmowania, przeżywania oraz wartościowania
biosfery [10].
1.3. Formalna i nieformalna edukacja środowiskowa
Edukacja formalna to zorganizowany system kształcenia, zgodny
z określonymi zasadami, sformułowanymi w odpowiednich aktach prawnych. Realizowana jest ona na wszystkich stopniach edukacji szkolnej – od
przedszkola po studia wyższe. Ważne jest bowiem uświadomienie dzieciom od najmłodszych lat, że jesteśmy częścią świata przyrodniczego
i niszcząc przyrodę niszczymy siebie. Równie istotne jest wpojenie przekonania, iż człowiek jest odpowiedzialny za utrzymanie oraz za mądre
gospodarowanie środowiskiem. Zdolność do odczuwania piękna przyrody
i krajobrazu jest wyrazem bogactwa duchowego człowieka. Ten typ
edukacji może być prowadzony według koncepcji multidyscyplinarnej lub
interdyscyplinarnej. Pierwsza z nich obejmuje umiejętne wkomponowywanie treści związanych z ochroną środowiska w programy nauczania
różnych przedmiotów. Druga zaś wyodrębnia treści związane ze środowiskiem i jego ochroną, zakładając ich realizację w ramach całkowicie
odrębnego przedmiotu. W Polsce edukacja ekologiczna opiera się na
modelu multidyscyplinarnym i realizowana jest np., w ramach tzw. ścieżek
edukacyjnych [11]. Podobnie jak w innych krajach jest koordynowana
i finansowana przez państwo.
W wielu przypadkach formalny system edukacji z różnych powodów
nie zaspokaja wszystkich potrzeb edukacyjnych młodych ludzi. Dlatego
istotną rolę w kształtowaniu świadomości ekologicznej społeczeństwa
odgrywa również edukacja nieformalna – system edukacji realizowany
poza szkołą, będący uzupełnieniem systemu edukacji formalnej i dający
możliwość zastosowania w praktyce teoretycznej wiedzy, zdobytej
w trakcie nauki szkolnej. Edukacją w ujęciu nieformalnym zajmują się
rodzice, organizacje państwowe i społeczne, ośrodki edukacji ekologicznej
w miastach i na obszarach chronionych, kościoły, ruchy religijne, środki
201
masowego przekazu, samorządy, czy zakłady pracy. Równie ważną rolę
odgrywają w tym przypadku media. Duża zaletą edukacji nieformalnej jest
to, że umożliwia ona uczenie się młodzieży, która niejednokrotnie nie ma
szans na edukację formalną [9].
1.4. Edukacja ekologiczna
Edukacja ekologiczna to długotrwały proces rozwijania umiejętności
i zachowań, niezbędnych do zrozumienia i akceptacji wzajemnych relacji
pomiędzy człowiekiem, jego kulturą i środowiskiem naturalnym. Ma za
zadanie przygotowywać do praktycznego podejmowania decyzji i uczyć
sposobów zachowań, promujących jakość środowiska [12]. Kształtuje ona
całościowy obraz relacji pomiędzy człowiekiem, społeczeństwem i przyrodą.
Ukazując zależność człowieka od przyrody, uczy odpowiedzialności za
zmiany dokonywane w środowisku naturalnym. Staje się składnikiem edukacji obywatelskiej, zmierzającej do rozwijania społeczeństwa rozumnego
i akceptującego zasady zrównoważonego rozwoju [13].
Edukacja ekologiczna powinna dostarczać rzetelnej wiedzy o środowisku, dostosowanej do potrzeb i możliwości ludzi. Wskazywać wartości
i motywy użyteczne w ochronie stanu środowiska oraz przemawiać do
ludzkiej wyobraźni, ukazując wartości etyczne, estetyczne i ekonomiczne,
istotne w życiu jednostek i zbiorowości. Każdy człowiek bowiem, jako
cząstka przyrody, powinien być nie tylko wrażliwy na jej piękno, ale
posiadać podstawowy zasób wiedzy o środowisku przyrodniczym
i uznawać potrzebę racjonalnego korzystania z zasobów naturalnych Ziemi.
W praktyce edukacja ekologiczna na dobrym poziomie powinna łączyć
trzy zasadnicze elementy:
 edukację o środowisku – naukę o lokalnym i globalnym środowisku,
mającą na celu ułatwienie zrozumienia współdziałania systemu
naturalnego i świata człowieka;
 edukację poprzez środowisko – naukę wykorzystującą środowisko
jako źródło wiedzy i rozwoju wszechstronnych umiejętności, zwłaszcza poprzez bezpośrednie poznanie czyli kontakt z przyrodą;
 edukację dla środowiska – naukę kształtującą pełne troski podejście
do środowiska oraz wpajanie wartości, uwzględniających odpowiedzialność za swoje postępowanie względem środowiska.
Wszelkie umiejętności, postawy zrozumienia i poczucia wartości
przyrody uzupełniają się, a edukacja na rzecz środowiska jest często
postrzegana jako cel ostateczny.
202
Zgodnie z Narodową Strategią Edukacji Ekologicznej do głównych
celów edukacji ekologicznej zalicza się:
 kształtowanie pełnej świadomości i budzenie zainteresowania społeczeństwa wzajemnie powiązanymi kwestiami ekonomicznymi,
społecznymi, politycznymi i ekologicznymi;
 umożliwienie każdemu człowiekowi zdobywania wiedzy i umiejętności niezbędnych dla poprawy stanu środowiska;
 tworzenie nowych wzorców zachowań oraz kształtowanie postaw,
wartości i przekonań jednostek, grup i społeczeństw, z uwzględnieniem troski o jakość środowiska.
Cele te realizowane są poprzez szeroko rozumianą edukację ekologiczną,
która tak naprawdę musi być wdrażana, zarówno w sposób formalny, jak
i poprzez systemy nieformalne, funkcjonujące w naszym społeczeństwie.
2. Cel pracy
Celem niniejszej pracy było poznanie stanu świadomości ekologicznej
młodzieży ponadgimnazjalnej na przykładzie uczniów z klas o profilu
biologiczno-chemicznym oraz humanistycznym wybranych szkół w Krakowie.
3.1. Charakterystyka respondentów
Badania przeprowadzono w maju 2015 roku wśród uczniów klas
pierwszych wybranych liceów ogólnokształcących na terenie Krakowa.
Respondentów podzielono na dwie grupy: pierwszą stanowili uczniowie,
którzy w zakresie rozszerzonym realizowali zagadnienia z zakresu biologii
i chemii – tzw. klasy biologiczno-chemiczne (44 uczniów), drugą uczniowie
klas humanistycznych, w których w zakresie rozszerzonym realizowane
były: język polski, historia i wiedza o społeczeństwie (32 osoby). Łącznie
badaniami objęto 76 osób.
Charakterystykę całej populacji statystycznej przedstawiono w tabeli
(1). Wśród ankietowanych przeważały dziewczęta – 80% respondentów
(57% z uczennice klas biologiczno-chemicznych, a 53% – klas humanistycznych), a chłopcy stanowili zaledwie 20% (podobny procent w obydwu grupach badawczych). Około 85-90% uczniów deklarowała posiadanie rodzeństwa. Tylko nieliczni uczniowie nie znali wykształcenia
swoich rodziców (6-7% w ankietowanych grupach). W większości przypadków rodzice ankietowanych posiadali wykształcenie średnie lub wyższe
(około 1-2% rodziców posiadało wykształcenie podstawowe, a 7-10%
zawodowe).
203
Tabela 1. Charakterystyka populacji statystycznej uczniów biorących udział w ankiecie
o świadomości ekologicznej
Pytania
Liczba respondentów
Kobieta
Płeć
Mężczyzna
Brak
Rodzeństwo
Obecność
Podstawowe
Zawodowe
Wykształcenie
Średnie
rodziców
Wyższe
Nie wiem
Charakterystyka respondentów
Profil klas
BiologicznoHumanistyczna
chemiczna
Wyniki w [%]
58
57
43
10
90
1
7
49
37
6
42
53
47
15
85
2
10
50
31
7
3.2. Narzędzia
Eksploracje zostały wykonane techniką ankiety. W celu uzyskania
niezbędnych informacji, wykorzystano narzędzie badawcze, którym był
zaprojektowany kwestionariusz ankiety audytoryjnej. Kwestionariusz
składał się z 18 pytań o charakterze otwartym i półotwartym (5 pytań) oraz
zamkniętym (13 pytań). Pytania były dostosowane do poziomu respondentów i dotyczyły ich wiedzy ekologicznej, zainteresowań, opinii o podstawowych zjawiskach i problemach ekologicznych oraz gotowości do
aktywnego współdziałania na rzecz ochrony i kształtowania środowiska.
Ankieta była anonimowa, a czas potrzebny na jej wypełnienie wynosił
20 minut. Wszyscy respondenci byli poinformowani o celu przeprowadzanych badań.
3.3. Analiza matematyczna
Wyniki ankiety dla każdego respondenta wpisano do arkusza kalkulacyjnego MS Excel 2007, a następnie przeliczono na procenty. W opracowaniu statystycznym wykorzystano test t-Studenta przy p ≤ 0,05.
W pracy przedstawiono wyniki dotyczące jedynie wybranych pytań
z ankiety, które zobrazowano na wykresach lub w zestawieniach
tabelarycznych.
204
4. Wyniki
4.1. Stan środowiska a postawa uczniów
Zanieczyszczenie środowiska powszechnie uznaje się za bardzo istotny
problem na całym świecie. Współczesna młodzież powinna być zatem
świadoma, że przyczynia się do degradacji środowiska przyrodniczego.
Dlatego też pierwsze pytanie ankiety brzmiało: „Czy Twoim zdaniem masz
wpływ na stan środowiska przyrodniczego?” (Wykres 1).
Wykres 1. Odpowiedzi uczniów klas biologiczno-chemicznych i humanistycznych na pytanie:
„Czy Twoim zdaniem masz wpływ na stan środowiska przyrodniczego?”; podano wartości
procentowe, symbol * oznacza istotne różnice wg testu t-Studenta: p ≤ 0,05
[opracowanie własne]
Aż 95% uczniów klas biologiczno-chemicznych stwierdziło, iż ma
wpływ na środowisko. Podobnego zdania było 97% uczniów klas
humanistycznych (t = -21,6071, df = 18, p ≤ 0,05). Tylko 3% ankietowanych była odmiennego zdania (Wykres 1).
Ważną rolę w zakresie ochrony środowiska odgrywa działalność
informacyjna oraz oświatowo-wychowawcza. Zapytano więc młodzież:
„Z jakich źródeł zdobywa wiedzę na temat otaczającej przyrody i sposobów
jej ochrony?” (Wykres 2). Najwięcej, bo aż 30% uczniów klas biologicznochemicznych i 32% uczniów klas humanistycznych deklarowało, iż regularnie ogląda programy przyrodnicze emitowane w telewizji (t = -95,8318,
df = 18, p ≤ 0,05). Dla równie dużej liczby uczniów – 22% w klasach
biologiczno-chemicznych i 24% w klasach humanistycznych – źródłem
wiedzy o otaczającym świecie był Internet (t = -137,136, df = 18, p ≤ 0,05).
Około 3-4% uczniów sięgało po czasopisma ekologiczne (t = -195,407,
df = 18, p ≤ 0,05). Uczniowie klas biologiczno-chemicznych zdecydowanie
częściej korzystali z książek o tematyce ekologicznej i podziwiali przyrodę
podczas rodzinnych wycieczek (t = -157,637, df = 18, p ≤ 0,05). Niepo-
205
kojący jest fakt, iż 10% ankietowanych nie wykazywało zainteresowania
środowiskiem i jego ochroną – ograniczało się tylko do wiedzy uzyskanej
na ten temat w szkole, na lekcjach biologii i geografii (t = -172,223,
df = 18, p ≤ 0,05).
„Z jakich źródeł zdobywa wiedzę na temat otaczającej przyrody i sposobów jej ochrony?”;
podano wartości procentowe, symbol * oznacza istotne różnice wg testu t-Studenta: p ≤ 0,05
Następnie poproszono respondentów o ocenę zanieczyszczenia
środowiska przyrodniczego oraz prognozy na najbliższe 10 lat (Wykres 3
i 4). 26% respondentów określiło stopień zanieczyszczenia środowiska jako
średni (t = -233,727, df = 18, p ≤ 0,05). W opinii 55% ankietowanych był
on wysoki (t = -55,8458, df = 18, p ≤ 0,05), a blisko 20% uważało, że może
być on nawet bardzo wysoki (t = -80,45464, df = 18, p ≤ 0,05) (Wykres 3).
„Jaki jest według Ciebie stopień zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego?”; podano wartości
206
W odpowiedzi na pytanie: „Jak zmieni się Twoim zdaniem stan środowiska przyrodniczego w ciągu najbliższych 10 lat?”, uczniowie w 55-60%
byli zgodni, iż w ciągu najbliższych 10 lat stan środowiska raczej się
pogorszy (t = -23,0834, df = 18, p ≤ 0,05). 14-20% ankietowanych bez
przekonania stwierdziło, że raczej poprawi się, a tylko 3% z nich
optymistycznie patrzyło w przyszłość o czym świadczy odpowiedź:
„zdecydowanie poprawi się” (Wykres 4).
„Jak zmieni się Twoim zdaniem stan środowiska przyrodniczego w ciągu najbliższych 10 lat?”;
Poproszono również uczniów o wskazanie czynników najbardziej
szkodliwych dla środowiska. W odpowiedzi na pytanie: „Które z wymienionych czynników są według Ciebie najbardziej szkodliwe dla środowiska?”, respondenci za najbardziej szkodliwe zgodnie uznali odpady
z zakładów przemysłowych, następnie ścieki miejskie i przemysłowe
(t = -138,282, df = 18, p ≤ 0,05) oraz motoryzację (t = -125,965, df = 18,
p ≤ 0,05). Zdaniem uczniów odpady z gospodarstw domowych, stosowanie
nawozów sztucznych i środków ochrony roślin (t = -175,384, df = 18,
p ≤ 0,05)oraz wyrąb lasów są mniej szkodliwe dla środowiska (Wykres 5).
207
„Które z wymienionych czynników są według Ciebie najbardziej szkodliwe dla środowiska?”;
Następnie zapytano ankietowanych: „Co należałoby zrobić, aby człowiek
bardziej troszczył się o środowisko?” (Wykres 6). Najwięcej uczniów klas
biologiczno-chemicznych odpowiedziało się za pogłębianiem wiedzy
ekologicznej dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie zachowań proekologicznych – 29%. Uczniowie klas humanistycznych z kolei za priorytetowe
działanie uznali stosowanie surowych kar za naruszanie przepisów
z zakresu ochrony środowiska – 34% (t = -50,6283, df = 18, p ≤ 0,05).
Odpowiedzialność karna była również postrzegana jako skuteczne działanie
przez 27% ankietowanych z klas biologiczno-chemicznych. Około 21%
respondentów uważało, iż dla pogłębiania troski o środowisko należy
przede wszystkim stworzyć takie warunki, aby troska o ochronę przyrody
była opłacalna (Wykres 6).
„Co należałoby zrobić, aby człowiek bardziej troszczył się o środowisko?”; podano wartości
208
4.2. Wiedza ogólna i aktywność prośrodowiskowa uczniów
Druga część ankiety obejmowała pytania dotyczące oszczędzania wody
i energii elektrycznej w gospodarstwie domowym, segregacji śmieci, udziału
uczniów w konkursach i akcjach ekologicznych, a także działalności uczniów
w szkolnych kołach zainteresowań.
Oszczędzanie wody i energii to niezwykle ważne wyzwania ekologiczne.
Światowe i lokalne programy oszczędnościowe opierają się o liczne badania
wskazujące na niedobory wody pitnej oraz konieczność jej racjonalnego
używania. Sprawdzono więc, czy uczniowie wiedzą w jaki sposób można
oszczędzać wodę w gospodarstwie domowym (Tabela 2).
Tabela 2. Odpowiedzi uczniów klas biologiczno-chemicznych (A) i humanistycznych (B) na
pytanie: „W jaki sposób możesz oszczędzać wodę w Twoim domu?” – (1), „Co możesz robić
w swoim domu aby oszczędzać energię elektryczną?” – (2); podano wartości procentowe
Numer
pytania
Poprawna ekologicznie
A
1
2
B
69
90
72
82
Odpowiedzi
Niepoprawna
ekologicznie
Profil klasy
A
B
Wyniki w [%]
8
11
6
6
brak
A
B
23
4
17
12
72% respondentów zdawała sobie sprawę, w jaki sposób może oszczędzać wodę w swoich domach. Wśród poprawnych ekologicznie odpowiedzi
wymieniali oni najczęściej: branie prysznica zamiast kąpieli w wannie,
zakręcanie wody podczas mycia zębów, nie zmywanie naczyń pod bieżącą
wodą, a także stosowanie zmywarek, naprawianie cieknących kranów
i wymianę starych uszczelek. Bardzo niepokojący wydaje się fakt, że aż
11% uczniów nie potrafiło poprawnie podać przykładowego sposobu
oszczędzania wody, a 23% wcale nie udzieliło odpowiedzi na zadane
pytanie. Dotyczyło to szczególnie 30% uczniów klas biologiczno-chemicznych, którzy ze względu na swój profil klasy nie powinni mieć z tym
problemu.
Zdecydowanie lepiej, w porównaniu z wodą, przedstawiała się wiedza
respondentów o sposobach oszczędzania energii elektrycznej (Tabela 2).
Większość z nich udzieliła poprawnych ekologicznie odpowiedzi, takich
jak: stosowanie żarówek energooszczędnych, wyłączanie światła podczas
nie przebywania w pomieszczeniach, ograniczenie oglądania telewizji oraz
korzystania z komputera, wyłączanie z zasilania urządzeń elektrycznych
podczas nieobecności w mieszkaniach. Jednak także tu 6% uczniów podała
209
błędnie z punktu widzenia ekologicznego sposoby oszczędzania energii,
a 12% ankietowanych z klas humanistycznych nie odpowiedziała na to
pytanie (Tabela 2).
Odpady towarzyszą ludzkości od zarania dziejów i niestety skala ich
powstawania nieustannie wzrasta. Dlatego ważne jest, by każdy człowiek
włączył się w proces selektywnej zbiórki odpadów oraz ich recyklingu.
Respondenci zapytani: „Czy w Twoim domu segreguje się śmieci?”, aż
w 67% udzielili odpowiedzi przeczącej. Segregacji odpadów w swoich
domach podejmowało się zaledwie 48% uczniów, a 4% z nich zupełnie nie
wykazywała zainteresowania tą problematyką (Tabela 3).
Tabela 3. Odpowiedzi uczniów klas biologiczno-chemicznych (A) i humanistycznych (B) na
pytanie: „Czy w Twoim domu segreguje się śmieci?” – (1), „Czy robiąc zakupy zwracasz uwagę
na rodzaje opakowań, w których sprzedawane są poszczególne produkty i czy można je później
przetworzyć?” – (2), „Czy bierzesz udział w organizowanych w szkole konkursach wiedzy
ekologicznej?” – (3), „Czy Twoja szkoła organizuje akcje na rzecz ochrony środowiska?” – (4),
„Czy na terenie szkoły działają koła zainteresowań związane z ekologią lub ochroną
środowiska?” – (5); podano wartości procentowe
tak
Nr pytania
A
B
Odpowiedzi
nie
Profil klasy
Wyniki w [%]
A
B
54
67
1
48
29
2
9
8
67
3
35
3
4
76
5
34
Nie wiem
A
B
2
4
67
24
25
75
97
0
0
68
15
12
6
20
32
57
48
9
20
Powodem wytwarzania nadmiernej ilości odpadów jest przede wszystkim
coraz mniejsze zwracanie uwagi przez konsumentów na ich powstawanie.
Kolejne pytanie ankiety brzmiało: „Czy robiąc zakupy zwracasz uwagę na
rodzaje opakowań, w których sprzedawane są poszczególne produkty i czy
można je później przetworzyć?”. Aż 76% respondentów przyznała, iż podczas codziennych zakupów nie zwraca uwagi na ilość i jakość opakowań,
w których znajdują się nabywane towary. Istotne znaczenie miało to tylko
dla 9% ankietowanych.
Kolejne pytanie ankiety: „Czy bierzesz udział w organizowanych
w szkole konkursach wiedzy ekologicznej?”, miało na celu pozyskanie
informacji na temat aktywności proekologicznej uczniów – ich udziale
w corocznych konkursach ekologicznych. Niestety respondenci wykazywali niewielkie zainteresowanie konkursami. 75% uczniów klas biolo210
giczno-chemicznych i 97% uczniów klas humanistycznych przyznała, że
nie bierze udziału w tego typu konkursach. Wśród osób uczestniczących
w takich przedsięwzięciach zdecydowanie dominowali uczniowie z klas
biologiczno-chemicznych (Tabela 3).
Aby sprawdzić zainteresowania uczniów działalnością szkoły, zapytano
ich: „Czy Twoja szkoła organizuje akcje na rzecz ochrony środowiska?”
oraz „Czy na terenie szkoły działają koła zainteresowań związane
z ekologią lub ochroną środowiska?” (Tabela 3). Zdecydowanie większą
wiedzę na temat szkolnych akcji ekologicznych wykazywali uczniowie klas
biologiczno-chemicznych – 76% ankietowanych. Wśród szkolnych akcji
ekologicznych wymieniali najczęściej: zbiórki zużytych baterii, makulatury
oraz „Święto Ziemi”. 15% zapytanych uczniów błędnie stwierdziła, iż na
terenie ich szkoły nie organizuje się żadnych tego rodzaju akcji. 34%
uczniów wiedziało o istnieniu kół zainteresowań związanych z ekologią
czy ochroną środowiska na terenie ich szkoły, a aż 57% badanych nie
posiadało takiej wiedzy. Tylko nieliczni uczniowie deklarowali swoją
przynależność do koła zainteresowań problematyką ekologiczną (Tabela 3).
Selektywna zbiórka odpadów umożliwia ograniczenie ilości śmieci,
jakie trafiają na składowiska oraz odzyskanie surowców wtórnych. Powinna ona obejmować również tzw. odpady niebezpieczne, gwarantując
zmniejszenie toksyczności odpadów komunalnych, trafiających na składowisko. Sprawdzono zatem, czy uczniowie potrafią wskazać wśród odpadów
wytwarzanych w gospodarstwie domowym te, które są szczególnie niebezpieczne. Za szczególnie niebezpieczne dla środowiska przyrodniczego
uczniowie niemalże zgodnie uznali: zużyte butelki – 27%, przeterminowane lekarstwa – 17% (t = -149,741, df = 18, p ≤ 0,05), worki i plastikowe
butelki – 28% (t = -76,7682, df = 18, p ≤ 0,05) oraz farby i lakiery – 20%
(t = -218,687, df = 18, p ≤ 0,05) (Wykres 7).
„Które z odpadów wytwarzanych w Twoim domu są szczególnie niebezpieczne dla środowiska
przyrodniczego?”; podano wartości procentowe, symbol * oznacza istotne różnice wg testu
t-Studenta: p ≤ 0,05 [opracowanie własne]
211
5. Dyskusja i podsumowanie
Zły stan środowiska przyrodniczego jest m.in., wynikiem ogólnie niskiego
poziomu świadomości ekologicznej społeczeństwa. „Mądra” edukacja
ekologiczna nie może ograniczać się tylko do przekazywania porcji
wiadomości niezbędnych do zrozumienia, jak funkcjonuje świat przyrody.
Powinna pomóc w znalezieniu przez ludzi swojego miejsca w świecie,
pojmowanym jako harmonijna całość, i nauczyć odpowiedzialności za los
Ziemi. Odpowiedzialność oraz aktywność, możliwość podejmowania decyzji
proekologicznych, to nie tylko sprawa wiedzy, ale i postaw społecznych.
Postawy te wywodzą się z mocno wpojonych zasad etycznych i wykształconej
hierarchii wartości. Kształtowanie tych zasad i hierarchii wartości, gdzie „wolę
być” górowałoby nad „wolę mieć”, powinno leżeć u podstaw edukacji
ekologicznej [14].
Wykorzystany w badaniach kwestionariusz ankiety zawierał pytania
dotyczące postrzegania przez respondentów stanu środowiska przyrodniczego,
zdobywania i poszerzania wiedzy o środowisku i jego ochronie, sposobów
oszczędzania wody i energii elektrycznej, problemu segregacji odpadów oraz
aktywności proekologicznej uczniów i działalności szkoły na rzecz ochrony
środowiska. Przeprowadzone badania pokazały, że respondenci bez względu
na profil klasy byli świadomi swojego wpływu na środowisko przyrodnicze
(Wykres 1). Wielu z nich poszerzało swoją wiedzę o środowisku, oglądając
programy przyrodnicze w telewizji i Internecie (Wykres 2). Uczniowie byli na
ogół świadomi złego stanu środowiska przyrodniczego. Większość z nich
oceniała poziom zanieczyszczenia środowiska jako wysoki i bardzo wysoki
(Wykres 3). Za główną przyczynę złego stanu środowiska ankietowani uznali
szkodliwe odpady, ścieki miejskie i motoryzację. Nie zdawali sobie jednak
sprawy z niebezpieczeństwa jakie niesie nadmierne stosowanie nawozów
sztucznych, środków ochrony roślin, czy wycinanie drzew, które mają
ogromny wpływ na całokształt środowiska przyrodniczego (Wykres 5).
Ogólnie wyniki badań wskazują, że brakuje ośrodków, które mogłyby skupiać
zainteresowaną młodzież i umożliwiać im pogłębianie wiedzy ekologicznej,
a tym samym włącznie się w aktywną troskę o ochronę przyrody [15].
Badani w odpowiedzi na pytanie: „Czy w Twoim domu segreguje się
śmieci?”, w prosty sposób tłumaczyli, dlaczego w ich domach nie
segreguje się odpadów. Wskazywali, że głównym powodem w tym
przypadku jest brak czasu, tłumacząc, że „tak jest wygodniej”. Część
respondentów nie segregowała odpadów, ponieważ w pobliżu ich miejsca
zamieszkania nie było pojemników do segregacji. Nieliczni przyznali, że
„od lat w domu nie było takich przyzwyczajeń” (Tabela 3). Aby realizować
cele edukacji ekologicznej należy uznać, że jest ona jednym
z podstawowych warunków realizacji Polityki Ekologicznej Państwa.
Trzeba wprowadzić elementy edukacji ekologicznej do wszystkich stref
212
życia społecznego, respektując i wykorzystując wartości kulturowe,
etyczne i religijne. Zapewnić społeczeństwu dostęp do informacji o stanie
środowiska przyrodniczego i edukacji ekologicznej. A przede wszystkim
uznać, że edukacja ekologiczna jest podstawowym warunkiem zmiany
konsumpcyjnego modelu społeczeństwa, na co częściowo wskazują
rezultaty przeprowadzonych na potrzeby tego opracowania ankiet.
Problemy ochrony środowiska można rozwiązać przy pomocy
potężnych nakładów finansowych i działań technicznych popartych
głęboką wiedzą. Środki te są konieczne, ale niewystarczające. Mogą one
załagodzić lub opóźnić degradację środowiska, lecz nie usuną jej źródła,
przyczyn tkwiących w mentalności człowieka. Zmiany tego rodzaju trzeba
rozpocząć od zmian systemu wychowania młodych pokoleń, ich stylu
życia, wskazania nowej hierarchii wartości, budowania nowej „cywilizacji
ekologicznej”. Istotne znaczenie ma tu wspomniana wcześniej „mądra”
edukacja ekologiczna nie tylko młodzieży, ale i całego społeczeństwa [16].
Konieczne jest systematyczne kształcenie i rozwijanie świadomości
ekologicznej człowieka, które pozwoli stworzyć nowe formy duchowości,
wartości etycznych i nowe relacje z naturą. W oparciu o nie, „uzdrowienie
przyrody” staje się naturalną konsekwencją światopoglądu, daje poczucie
jedności człowieka z przyrodą. Opiera się na poczuciu miłości do przyrody,
która jest człowiekowi nie tyle dana, ile zadana. Ma swoją organizację,
prawa i mimo wolności istot ludzkich, narzuca im cele i zadania [17].
Równie ważne jest rozwijanie poczucia odpowiedzialności za życie własne
i innych ludzi oraz los całej planety [18]. Trzeba zdawać sobie sprawę
z potrzeby racjonalnego korzystania z zasobów Ziemi, poprzez
wprowadzenie ograniczeń w użytkowaniu dóbr nieodnawialnych oraz
rezygnację z zachowań zubażających naturalne bogactwo świata [13].
6. Wnioski
1. Uczniowie szkół średnich, niezależnie od profilu klasy, są świadomi
swojego wpływu na stan środowiska przyrodniczego.
2. Młodzież ponadgimnazjalna, poszerzając swoją wiedzę przyrodniczą,
wykazuje coraz większe zainteresowanie środowiskiem i jego ochroną.
3. Respondenci oceniają zanieczyszczenie środowiska jako wysokie
a nawet bardzo wysokie.
4. Uczniowie posiadają ogólną wiedzę o sposobach oszczędzania
energii elektrycznej i wody.
5. Ankietowani wykazują niewielką aktywność proekologiczną poprzez
udział w konkursach wiedzy ekologicznej i w kołach zainteresowań
związanych z ochroną środowiska.
6. Młodzież wykazuje przeciętną świadomość ekologiczną.
213
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
Jan Paweł II Encyklika Centesimu annus, (1991)
Bajda J. Człowiek i jego środowisko – spojrzenie teologiczne, (1999), s. 338-34
Campbell B. Ekologia człowieka, historia naszego miejsca w przyrodzie od
prehistorii do czasów współczesnych, Wydawnictwo PWN, Warszawa, (1995)
Misiołek A. Społeczne, ekonomiczne i techniczne problemy zrównoważonego
rozwoju, Warszawa, (2001)
Pawęski H. Człowiek – największy łupieżca świata, Przyroda Polska, (1992)
Dziewański J. Encyklopedyczny Słownik Sozologiczny, Wydawnictwo PWN,
Warszawa, (1993)
Skolimowski H. Nadzieja matką mądrych. Eseje o ekologii, Wydawnictwo
Akapit Press, Łódź, (1993)
Górka K., Poskrobko B., Radecki W. Ochrona środowiska. Problemy
społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa, (1995)
Kiełczewski D. Ekologia społeczna, Białystok, (2001)
Hull Z. Świadomość ekologiczna, Aura, (1984).
Dobrzański G., Dobrzańska B. M., Kiełczewski D. Ochrona środowiska
przyrodniczego, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok, (1997)
Tbilisi Declaration, (1978)
Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej przez edukację do
zrównoważonego rozwoju, Warszawa, (1999)
Raporty Ruchów Ekologicznych "Brazylia 1992", Instytut na rzecz
ekorozwoju, Warszawa, (1992)
Repka P., Barabasz-Krasny B., Możdżeń K., Urban P. Znaczenie bliskości
parków narodowych w edukacji ekologicznej w Polsce i na Słowacji, Prądnik,
Prace Muzeum Szafera, (2014)
Kołaczyński W. Edukacja ekologiczna młodzieży szkół ponadpodstawowych
w wybranych rejonach Polski południowo-wschodniej, Wydawnictwo
Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków, (2003)
Zięba S. Uwarunkowania historyczne kryzysu ekologicznego. Ekonomia
i etyka w ochronie środowiska, Gdańsk, (1993)
Domka L. Kształtowanie postaw ekologicznych dzieci działaniem na rzecz
ekorozwoju, Warszawa, (2001)
214
Streszczenie
Każdy człowiek zobowiązany jest dbać o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za
spowodowane przez siebie szkody ekologiczne. Celem niniejszej pracy było poznanie stanu
świadomości ekologicznej młodzieży ponadgimnazjalnej na przykładzie uczniów z klas o profilu
biologiczno-chemicznym (44 osoby) oraz humanistycznym (32 osoby) wybranych szkół
w Krakowie. Badania przeprowadzono za pomocą kwestionariusza ankiety. Ankieta zawierała 18
pytań, które miały charakter otwarty, półotwarty i zamknięty. Badania sprawdzały wiedzę
uczniów o środowisku i jego ochronie, umiejętności oceny stanu środowiska przyrodniczego oraz
postawę uczniów wobec środowiska i jego ochrony. Wyniki pokazały, że młodzi ludzie wiedzą,
iż mają wpływ na środowisko przyrodnicze. Swoją wiedzę poszerzają głównie oglądając
programy przyrodnicze. Respondenci oceniają poziom zanieczyszczenia środowiska jako wysoki
i bardzo wysoki. Wiedzą w jaki sposób można oszczędzać wodę i energię. Potrafią wskazać
odpady szczególnie niebezpieczne dla środowiska, ale rzadko je segregują. Młodzież nie
wykazuje chęci udziału w akcjach na rzecz ochrony środowiska i aktywizowanie jej do
uczestnictwa w tego rodzaju przedsięwzięciach powinno stać się priorytetem.
Słowa kluczowe: ochrona przyrody, edukacja środowiskowa, świadomość ekologiczna
Environmental awareness of secondary school youth
Abstract
Every human is obliged to take care of the environment and is responsible for ecological damage.
The aim of this study was to investigate the environmental awareness of young people from
secondary school of biological-chemical (44 persons) and the humanities (32 persons) profiles in
Cracow. The study was conducted using a survey. It contained 18 questions that were open, semiopen and closed. The study checked the students' knowledge about the environment and its
protection, the ability to assess the state of the natural environment and the attitude of the students
towards the environment and its protection. The results showed that young people know that they
have an influence on the natural environment. They expand their knowledge mainly watching
nature programs. Respondents assess the level of environmental pollution as high and very high.
They also know how to save water and energy. They are able to identify waste particularly
dangerous for the environment, but rarely segregate. Youth shows no desire to participate in
actions to protect the environment and activating it to participate in such projects should be
a priority.
Keywords: nature protection, environmental education, environmental awareness
215
Agnieszka Brzozowska1, Jacek Postępski2, Marian Jędrych3
Wpływ akceptacji choroby
na jakość życia pacjentów
z wybranymi chorobami z autoimmunizacji
1. Wstęp
Choroby autoimmunizacyjne są grupą chorób przewlekłych w patogenezie, których układ odpornościowy organizmu niszczy własne komórki
i tkanki. Istnieje wiele chorób autoimmunologicznych, które dają różny
stopień nasilenia objawów, w zależności od systemu zaatakowanego przez
chorobę. Najczęściej występującymi chorobami autoimmunologicznymi są:
cukrzyca, choroba Hoshimoto, Gravesa-Basedowa, stwardnienie rozsiane,
nieswoiste zapalenia jelit, reumatoidalne zapalenie stawów oraz toczeń
układowy.
Z nieznanych powodów kobiety chorują znacznie częściej niż mężczyźni,
prawdopodobnie hormony płciowe mogą być jednym z czynników
zachorowania. Dokładne przyczyny chorób autoimmunizacyjnych nie są
znane. Jako czynniki ryzyka uważa się głownie: czynniki genetyczne,
środowiskowe, płeć, hormony płciowe i infekcje bakteryjne oraz wirusowe.
Rozpoznanie choroby autoimmunologicznej może sprawiać trudności,
zwłaszcza we wczesnym stadium choroby, zwłaszcza jeśli zostały zajęte różne
narządy i układy. Choroby autoimmunologiczne przebiegają z okresami
zaostrzeń i remisji i niestety nie można ich wyleczyć, jednak opracowywane są
coraz częściej nowe leki immunomodulujące, które stymulują układ
odpornościowy i znacząco poprawiają jakość życia pacjentów w porównaniu
z leczeniem standardowym.
Choroby przewlekłe według definicji Amerykańskiej Komisji ds. Chorób
Przewlekłych (The National Commission on Chronic Illness) to zaburzenia
lub odchylenia od normy, które posiadają jedną lub więcej cech: długotrwały lub trwały charakter, etiologia, przebieg nie są jednoznacznie
określone, pozostawiają dysfunkcje lub niepełnosprawność, wymagają
specjalistycznego postępowania.
1
[email protected], Zakład Matematyki i Biostatystyki Medyczne, jUniwersytet
Medyczny w Lublinie, https://www.umlub.pl
2
[email protected], Klinika Chorób Płuc i Reumatologii, Uniwersytecki Szpital Dziecięcy
w Lublinie, http://www.dsk.lublin.pl
3
[email protected], Zakład Matematyki i Biostatystyki Medyczne, jUniwersytet
Medyczny w Lublinie, https://www.umlub.pl
216
Wpływ akceptacji choroby na jakość życia pacjentów
Konsekwencje chorób przewlekłych są złożone i dotyczą różnych sfer
funkcjonowania pacjenta. Do oceny wpływu choroby, leczenia na codzienne funkcjonowanie chorych służą kwestionariusze oceny jakości
życia, które coraz częściej są wykorzystywane w opiece zdrowotnej.
Przewlekłe chorowanie znacząco odmienia postrzeganie świata, przewartościowuje życie chorych, którzy bardzo często zmieniają swoje
dotychczasowe priorytety. Każdy człowiek inaczej reaguje na swoja
chorobę, niektórzy akceptują ten stan, zaś inni nie mogą się z tym
pogodzić. Osoby, które potrafią zaakceptować swoją chorobę chętniej
podejmują trud walki o swoje zdrowie, rzadziej odczuwają negatywne
emocje [1].
Pojęcie jakości życia w ostatnich latach nabrało dużego znaczenia nie
tylko w naukach psychologiczno-socjologicznych ale także w naukach
medycznych [2, 3]. Prowadzenie badań nad jakością życia nie należy do
łatwych. Na podstawowe komponenty jakości życia składają się: stan
somatyczny, sprawność fizyczna, samopoczucie psychiczne i relacje
społeczne. Ocena jakości życia stanowi pewnego rodzaju wgląd w nasilenie
objawów i działania niepożądane, wpływające na komfort życia pacjenta.
Subiektywna ocena jakości życia pozwala poznać sytuacje, które wpływają
na postawy i dążenia pacjentów w procesie leczenia.
W niniejszej pracy podjęto próbę porownania jakości życia pacjentów
chorujących na nieswoiste zapalenia jelit, reumatoidalne zapalenie stawów
i toczeń układowy. Dolegliwości występujące w wymienionych chorobach
znacznie ograniczają codzienne funkcjonowanie psycho-społeczne oraz
negatywnie wpływają na jakość życia.
Nieswoiste zapalenia jelit (NZJ) są grupą przewlekłych chorób przewodu pokarmowego, które cechują się naprzemiennymi okresami remisji
i zaostrzeń. Najczęstszymi postaciami NZJ są: choroba LeśniowskiegoCrohna i wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Objawy choroby zależą od
umiejscowienia, rozległości i stopnia zaawansowania zmian zapalnych.
Najczęściej na NZJ chorują osoby młode w 2-3 dekadzie życia, czyli
w czasie pełnej aktywności społecznej i zawodowej [4].
Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłym procesem
zapalnym o nieznanej przyczynie, który prowadzi do destrukcji stawów,
zajęcia narządów wewnętrznych i inwalidztwa. Wiele badań potwierdza, że
pacjenci z reumatoidalnym zapaleniem stawów są niezadowoleni ze
swojego stanu zdrowia, a wraz z czasem trwania choroby, postępem zmian
zwyrodnieniowych gorzej oceniają swoją jakość życia, szczególnie
w dziedzinie fizycznej [5].
Toczeń rumieniowaty układowy (TRU) jest chorobą autoimmunologiczną, która rozwija się wskutek zaburzeń układu odpornościowego [6,
7]. U ponad połowy chorych na toczeń dochodzi do trwałego uszkodzenia
narządów. Toczeń może wystąpić w każdym wieku jednakżenajczęściej
dotyczy osóbw wieku 15-55 lat, głównie kobiet [6]. Śmiertelność w tej
217
chorobie jest nadal wysoka, pomimo iż w ostatnim dziesięcioleciu rokowanie uległo znaczącej poprawie. W porównaniu z osobami zdrowymi
ryzyko śmiertelności jest 2-5-krotnie wyższe [7].
Specyfika chorób immunizacyjnych wpływa niekorzystnie na jakość
życia pacjentów. Chorzy wymagają stałej opieki lekarskiej, potrzebują
wsparcia ze strony najbliższych oraz personelu medycznego. Jednak to
przede wszystkim od samego pacjenta zależy, na ile pozwoli chorobie
zmienić swoje życie zawodowe i prywatne i czy poradzi sobie z problemami wynikającymi z choroby. Akceptacja choroby oraz wsparcie ze
strony najbliższych i zespołu specjalistów na korzystny wpływ na poprawę
jakości życia.
2. Cel pracy
Głównym celem pracy była ocena jakości życia w wymiarze funkcjonowania fizycznego, psychicznego, relacji społecznych i środowiska
pacjentów z wybranymi chorobami immunizacyjnymi, a także ocena
związku pomiędzy akceptacją choroby a jakością życia oraz znalezienie
czynników różnicujących ogólną jakość życia i percepcję zdrowia.
Badania przeprowadzono na grupie 170 osób chorujących na choroby
immunizacyjne. Wsród ankietowanych 41,18% stanowiły osoby chore na
nieswoiste zapalenia jelit (NZJ) (wrzodziejace zapalenie jelita grubego,
choroba Leśniowskiego-Chrona), natomiast 29,41% badanych chorowało
na reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) i 29,41% na toczeń
rumieniowaty układowy (TRU). Średnia wieku ankietowanych z NZJ
wynosiła 40,20 ± 12,43 lata, zaś średni wiek chorych na RZS wynosił
42,86 ± 10,89 lat i chorujących na TRU 38,32 ± 9,39 lat.
Wśród pacjentów chorujących na NZJ 51,43% stanowiły kobiety, zaś
48,57% mężczyźni, natomiast w grupie z RZS było 76,00% kobiet
i 24,00% mężczyzn, zaś w grupie chorujących na toczeń 88,00% stanowiły
kobiety i 12,00% mężczyźni.
Ankietowani w każdej z grup najczęściej mieszkali w mieście (NZJ68,57%, RZS-78,00%, TRU-76,00%), natomiast pozostali ankietowani
zamieszkiwali wieś. Biorąc pod uwagę stan cywilny ankietowani najczęściej
byli w związku małżeńskim (NZJ-60,00%, RZS-50,00%, TRU-62,00%).
Średni czas trwania choroby w grupie NZJ wynosił 7,64 ± 5,74 lata, zaś
w grupie z RZS 16,02 ± 10,31 i w grupie TRU 8,77 ± 7,88 lat.
W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego oraz technikę
ankietową. Narzędziem badawczym był wystandaryzowany kwestionariusz
AIS oraz WHOQOL BREF.
Narzędzie badawcze AIS w adaptacji Zygfryda Juczyńskiego służy do
pomiaru stopnia akceptacji choroby. Skala zawiera osiem stwierdzeń
218
opisujących negatywne konsekwencje złego stanu zdrowia, które oznaczają
uznanie ograniczeń narzuconych przez chorobę, braku poczucia zależności od
innych, samowystarczalności orz poczucia własnej wartości. Ankietowani
oceniali określone twierdzenia skali od 1 do 5, (1-złe przystosowanie do
choroby, 5-akceptacja choroby. Ogólna ocena skali mieści się w zakresie od 8
do 40 punktów. Wynikiem pomiaru jest ogólny wskaźnik poczucia
zadowolenia z życia. Zakres wyników mieści się w granicach od 5 do 35
punktów. Im wyższa ocena, tym większa akceptacja choroby, przystosowanie
i mniejsze nasilenie negatywnych emocji [1].
Kwestionariusz WHOQOL jest narzędziem badawczym przeznaczonym do
oceny jakości życia osób zdrowych i chorych. Wersja Bref WHOQOL została
skonstruowana na podstawie WHOQOL – 100 i umożliwia otrzymanie profilu
jakości życia w zakresieczterech dziedzin: fizycznej, psychologicznej, relacje
społeczne i środowisko. W kwestionariuszu znajduje się 26 pytań, na które
badany odpowiada w 5-stopniowej skali Likerta. Skala zawiera również dwa
pytania, które analizowane są oddzielnie: ogólna percepcja jakości życia
i ogólna percepcja własnego zdrowia. Punktacja dziedzin ma kierunek pozytywny co oznacza, że im większa liczba punktów tym lepsza jakość życia [8].
Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości
analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono przy pomocy wartości
średniej, mediany i odchylenia standardowego a dla niemierzalnych przy
pomocy liczności i odsetka. Do porównania jakości życia i akceptacji choroby
pomiędzy grupami zastosowano test Kruscala-Wallisa, natomiast do oceny
związku pomiędzy akceptacja choroby i jakością życia korelację R Spearmana.
Do oceny czynników wpływających na jakość życia wykorzystano metodyki
Data Mining i analizę zaawansowanych drzew regresyjnych CHAID.
Przyjęto poziom istotności p<0,05 wskazujący na istnienie istotnych
statystycznie różnic bądź zależności. Bazę danych i badania statystyczne
przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe STATISTICA
12.0 (StatSoft, Polska).
4. Analiza wyników
W ocenie jakości życia w poszczególnych dziedzinach uwzględniono
podskale, czyli poszczególne pytania wchodzące w skład danej dziedziny.
Pytania były oceniane w skali od 1 do 5. W zakresie dziedziny fizycznej
wyróżniono siedem podskal, gdzie ankietowani chorujący na toczeń układowy
odczuwali lepszą jakość życia w porównaniu z badanymi, którzy chorowali na
RZS lub nieswoiste zapalenia jelit.
Analiza statystyczna wykazała istotne różnice pomiędzy grupami w ocenie
podskali: „Czynności życia codziennego”, (p=0,003), „Zależność od leków
i leczenia”, (p<0,0001), „Energia i zmęczenie”, (p=0,003), „Mobilność”,
(p<0,0001), „Ból i dyskomfort”, (p=0,0001), natomiast nie stwierdzono
istotnych statystycznie różnic w ocenie podskali: „Wypoczynek i sen” oraz
„Zdolność do pracy”, (p>0,05), (tabela 1).
219
Tabela 1. Wyniki poszczególnych podskal dziedziny fizycznej z uwzględnieniem rodzaju
choroby
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
TRU
Mediana
Zdolność do
pracy
Wypoczynek
Ból i dyskomfort
i sen
Mobilność
Energia
Zależność od Czynności życia
i zmęczenie leków i leczenia codziennego
Podskale
RZS
Średnia
NZJ
3,36
4,00
0,93
3,32
4,00
0,89
3,86
4,00
0,86
H=11,72;
p=0,003*
3,27
3,00
0,95
2,56
3,00
0,97
3,48
4,00
0,89
H=23,31;
p=<0,0001*
3,03
3,00
1,08
3,22
3,00
0,89
3,70
4,00
1,07
H=11,87;
p=0,003*
3,16
3,00
0,73
3,46
4,00
0,86
3,98
4,00
0,94
H=28,86;
p=<0,0001*
3,43
4,00
1,03
3,48
4,00
0,79
4,04
4,00
0,70
H=17,96;
p=0,0001*
3,30
3,50
1,03
3,52
4,00
1,01
3,58
4,00
1,01
H=2,93;
p=0,23
3,13
3,00
0,95
3,22
3,00
0,93
3,50
4,00
0,97
H=5,59;
p=0,06
220
Analiza
W ocenie dziedziny psychologicznej wyróżniona sześć podskal. Jakość
życia w poszczególnych podskalach była zbliżona w grupie z NZJ, RZS
i TRU. Analiza statystyczna nie wykazała istotnych różnic w ocenie jakości
życia w podskalach pomiędzy badanymi grupami, (p>0,05), (tabela 2).
Tabela 2. Wyniki poszczególnych podskal dziedziny psychologicznejz uwzględnieniem rodzaju
choroby
NZJ
Średnia
Mediana
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Wygląd
zewnętrzny
3,80
4,00
0,99
3,40
3,00
0,93
3,78
4,00
0,91
H=5,85;
p=0,05
Negatywne
uczucia
3,46
4,00
0,76
3,32
3,00
0,77
3,54
4,00
0,61
H=1,94;
p=0,38
Pozytywne
uczucia
3,01
3,00
0,91
3,06
3,00
0,84
3,08
3,00
0,75
H=0,62;
p=0,73
Samoocena
TU
3,53
4,00
0,70
3,62
4,00
0,70
3,84
4,00
0,71
H=4,52;
p=0,10
Duchowość/religia/
osobista wiara
Podskale
RZS
3,36
3,00
0,92
3,28
3,00
0,93
3,38
3,00
0,97
H=0,23;
p=0,89
221
Analiza
Myślenie/Uczenie
się/pamięć/koncentracja
3,13
3,00
0,82
2,80
3,00
0,67
2,88
3,00
H=4,83;
p=0,09
0,96
W ocenie dziedziny relacje społeczne uwzględniono trzy podskale:
„Związki osobiste”, „Wsparcie społeczne” i „Aktywność seksualna”. Jakość
życia w tych podskalach była zbliżona w poszczególnych grupach, (p>0,05),
(tabela 3).
Tabela 3. Wyniki poszczególnych podskalrelacje społeczne z uwzględnieniem rodzaju choroby
TRU
Średnia
Mediana
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Związki
osobiste
3,91
4,00
0,86
3,56
4,00
1,09
3,88
4,00
0,82
H=3,65;
p=0,16
Wsparcie
społeczne
3,89
4,00
0,84
3,76
4,00
0,82
3,94
4,00
0,74
H=1,01;
p=0,60
Aktywność
seksualna
Podskale
RZS
Analiza
NZJ
3,60
4,00
0,94
3,56
4,00
1,11
3,58
4,00
0,95
H=0,08;
p=0,96
W ocenie podskal dziedziny środowisko stwierdzono nieznacznie lepsza
jakość życia w grupie chorujących na toczeń rumieniowaty układowy
w porównaniu z pozostałymi grupami z wyjątkiem oceny podskali:
222
„Środowisko fizyczne (zanieczyszczenie,hałas, ruch uliczny, klimat)”,
która była lepiej oceniana przez ankietowanych z nieswoistymi zapaleniami
jelit. Analiza statystyczna wykazała istotne różnice pomiędzy grupami
chorych tylko w ocenie podskali: „Zdrowie i opieka zdrowotna: dostępność
jakość”, (p=0,04) oraz „Transport”, (p=0,05), zaś w ocenie pozostałych
podskal różnice nie były istotne, (p>0,05), (tabela 4).
Tabela 4. Wyniki poszczególnych podskal dziedziny środowisko z uwzględnieniem rodzaju
choroby
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Średnia
Mediana
Odch.std.
Analiza
TRU
Mediana
Środowisko
domowe
Zdrowie i opieka
Wolność/
zdrowotna: dostępność bezpieczeństwo
jakość
fizyczne psychiczne
Zasoby
finansowe
Podskale
RZS
Średnia
NZJ
3,30
3,00
0,9
3,04
3,00
1,12
3,38
3,00
0,95
H=2,89;
p=0,24
3,26
3,00
0,7
3,20
3,00
0,73
3,34
3,00
0,75
H=0,87;
p=0,65
3,54
4,00
0,9
3,14
3,00
1,01
3,60
4,00
0,78
H=6,59;
p=0,04*
4,10
4,00
0,7
3,96
4,00
0,70
4,20
4,00
0,74
H=3,77;
p=0,15
223
Możliwości zdobywania
nowych informacji
umiejętności
3,81
4,00
0,8
3,70
4,00
0,79
3,84
4,00
0,96
H=1,08;
p=0,58
Możliwości
i uczestnictwo
w rekreacji i
wypoczynku
3,19
3,00
0,9
3,22
3,00
1,11
3,36
3,50
1,03
H=1,36;
p=0,51
Środowisko fizyczne
(zanieczyszczenie,
hałas, ruch uliczny, klimat)
4,74
3,00
12,7
3,10
3,00
0,61
3,32
3,00
0,59
H=3,39;
p=0,18
Transport
3,61
4,00
1,1
3,42
4,00
0,88
3,88
4,00
0,75
H=6,16;
p=0,05*
Z przeprowadzonych badań wynika, że najlepsza jakość życia
w poszczególnych grupach chorych była w zakresie dziedziny Relacje
społeczne i Środowisko. W ogólnej ocenie jakości życia stwierdzono
nieznacznie lepszą jakość życia w grupie chorujących na nieswoiste
zapalenia jelit oraz toczeń rumieniowaty układowy w porównaniu z chorymi
na RZS. Stwierdzone różnice nie były jednak istotne statystycznie, (p=0,71).
W ocenie ogólnej percepcji zdrowia istotnie statystycznie najlepsze wyniki
stwierdzono w grupie chorych na toczeń rumieniowaty układowy
w porównaniu z pozostałymi grupami, (p=0,001). Również istotnie lepszą
jakość życia w grupie z toczniem stwierdzono w zakresie dziedziny
Fizycznej, (p=0,0001) oraz Środowisko, (p=0,02), natomiast w ocenie
jakości życia w dziedzinie Psychologicznej i Relacje Społeczne nie
stwierdzono istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami, (p>0,05),
(tabela 5).
224
225
Odch.std.
0,81
0,90
Mediana
H=13,25;
p=0,001*
2,86
4,00
Średnia
H=0,67;
p=0,71
H=19,70;
p=0,0001*
2,41
3,00
15,43
13,67
16,00
15,00
3,52
Odch.std.
Mediana
Średnia
Analiza
H=1,66;
p=0,44
2,69
3,28
14,94
13,67
15,20
14,45
0,76
4,00
3,48
Odch.std.
Mediana
Średnia
Dziedziny
RZS
H=1,75;
p=0,42
2,19
0,95
2,42
2,43
3,00
13,43
13,33
14,67
13,50
3,13
2,80
13,02
12,99
14,51
13,39
0,88
4,00
3,57
Ogólna jakość
życia
NZJ
2,10
0,84
2,64
2,35
2,74
3,00
13,71
13,33
16,00
14,00
2,10
2,69
12,96
13,52
Ogólna percepcja
zdrowia
Fizyczna
15,20
Relacje społeczne Psychologiczna
14,03
Środowisko
Tabela 5. Wyniki poszczególnych dziedzin jakości życia z uwzględnieniem rodzaju choroby
TRU
H=8,35;
p=0,02*
W ocenie akceptacji choroby stwierdzono, że istotnie statystycznie
lepiej akceptowali chorobę badani z rozpoznaniem nieswoistych zapaleń
jelit oraz toczniem rumieniowatym układowym w porównaniu z chorymi
na reumatoidalne zapalenie stawów, (p=0,002), (tabela 6).
Tabela 6. Ocena akceptacji choroby w badanych grupach
Średnia
Rozpoznanie
Mediana
Odch.std.
NZJ
28,96
31,00
9,88
RZS
23,94
23,00
8,46
TRU
29,02
30,00
7,66
Analiza: H=12,19; p=0,002*
Przeprowadzona analiza korelacji wykazała w grupie chorych na
nieswoiste zapalenia jelit istoty związek pomiędzy akceptacją choroba
a ocena jakości życia w dziedzinie Fizycznej, (R=0,51), natomiast nie
stwierdzono istotnego związku akceptacji choroby z pozostałymi
dziedzinami jakości życia. W grupie chorych na RZS stwierdzono istotny
wpływ akceptacji choroby na ogólną jakość życia, (R=0,31) oraz jakość
życia w dziedzinie Relacje Społeczne, (R=0,32), natomiast w grupie chorych
na toczeń układowy akceptacja choroby miała istotny wpływ na jakość życia
we wszystkich dziedzinach jakości życia oraz w ocenie ogólnej jakości życia
i ogólnej percepcji zdrowia. Korelacje przyjmowały wartości od R=0,37 do
R=0,71. Wzrost akceptacji choroby wpływa na poprawę jakości życia,
(tabela 7; ryc. 1).
Tabela 7. Ocena związku akceptacji choroby z oceną jakości życia w poszczególnych
dziedzinach w badanych grupach
NZJ
Dziedziny
R
Ogólna jakość
życia
Ogólna percepcja
zdrowia
RZS
p
R
TRU
p
R
p
0,19
0,12
0,31
0,03*
0,47
0,001*
0,04
0,74
-0,04
0,78
0,53
0,0001*
Fizyczna
Psycholo-giczna
0,51
0,19
0,00001*
0,11
0,16
0,23
0,25
0,10
0,71
0,64
<0,000001*
0,000001*
Relacje społeczne
0,19
0,11
0,32
0,02*
0,37
0,008*
Środowisko
-0,09
0,44
0,09
0,55
0,68
<0,000001*
226
GRUPA=NZJ
GRUPA=RZS
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
AIS
5
10
15
20
25
30
35
40
45
AIS
GRUPA=T RU
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
Ogólna jakość życia
Ogólna percepcja zdrowia
Dziedzina Fizyczna
Dziedzina Psychologiczna
Dziedzina Relacje Społeczne
Dziedzina Środowisko
5
10
15
20
25
30
35
40
45
AIS
Ryc. 1. Korelacjapomiędzy akceptacją choroby a oceną jakości życia
w poszczególnych dziedzinach w badanych grupach
W celu wyłonienia czynników wpływających na ogólną jakość życia
i ogólną percepcję zdrowia w badanej grupie chorych (n=170) wykorzystano modele zaawansowanych drzew regresyjnych (CHAID). Do
analizy wykorzystano następujące zmienne przedstawione w tabeli poniżej
oraz zmienną AIS (akceptacja choroby).
Z uzyskanego modelu dla ogólnej jakości życia (Rys.2) wynika, że
ankietowani z akceptacją choroby powyżej lub równą 30 punktów mieli
lepszą ogólną jakość życia (3,81) w porównaniu z badanymi, których
akceptacja choroby była niższa, ponadto osoby z akceptacją choroby
powyżej 30 punktów, którzy chorowali ponad 2 lata mieli lepszą jakość
życia (3,92) od ankietowanych chorujących do 2 lat (3,44), zaś w grupie
chorujących ponad 2 lata płci męskiej ogólna jakość życia była lepsza
(4,21) niż w grupie kobiet, (3,82).
227
Tabela 8. Klasyfikacja zmiennych uwzględnionych w analizie zaawansowanych drzew
regresyjnych (CHAID)
Klasyfikacja
Zmienne
1
0
Płeć
Kobieta
Mężczyzna
Wiek do 30 lat
Tak
Nie
Wiek 31-40 lat
Tak
Nie
Miejsce zamieszkania
Miasto
Wieś
Stan cywilny
W związku
Wolny
Czas trwania choroby do 2 lat
Czas trwania choroby 3-5 lat
Czas trwania choroby 6-10
lat
Rozpoznanie NZJ
Rozpoznanie RZS
Tak
Tak
Nie
Nie
Tak
Nie
Tak
Tak
Nie
Nie
Drzewo dla Ogólnej jakości życia
Liczba węzłów dzielonych: 3, liczba węzłów końcowych: 5
Model: CHAID
ID=1
N=170
Śr=3,529412
Var=0,672664
AKCEPT ACJA CHOROBY
<= 23,000000
ID=2
<= 30,000000
N=55
ID=3
> 30,000000
N=46
Śr=3,163636
Śr=3,543478
Var=0,864132
Var=0,422023
ID=4
N=69
Śr=3,811594
Var=0,500735
czas trwania choroby do 2 lat
=0
ID=5
=1
N=53
ID=6
Śr=3,437500
Var=0,371663
Var=0,746094
Płeć
=M
ID=7
=K
N=14
ID=8
N=39
Śr=4,214286
Śr=3,820513
Var=0,454082
Var=0,301118
Ryc. 2. Model drzewa CHAID dla zmiennej ogólna jakość życia
228
N=16
Śr=3,924528
Z uzyskanego modelu dla Ogólnej percepcji zdrowia wynika, że
ankietowani chorujący na inne choroby niż nieswoiste zapalenia jelit mieli
lepszą ocenę ogólnej percepcji zdrowia (3,04) niż badali z NZJ, (2,69),
ponadto osoby nie chorujące na RZS miały także lepszą ogólną ocenę
percepcji zdrowia (3,28) niż osoby z rozpoznaniem RZS, (2,80), natomiast
w grupie chorych na nieswoiste zapalenia jelit lub toczeń rumieniowaty
układowy w wieku powyżej 30 lat ocena ogólnej percepcji zdrowia była
wyższa, (3,45) niż w grupie wiekowej do 30 lat, (2,60), (Ryc.3).
Drzewo dla Ogólnej percepcji zdrowia
Liczba węzłów dzielonych: 3, liczba węzłów końcowych: 4
Model: CHAID
ID=1
N=170
Śr=2,894118
Var=0,847612
Rozpoznanie=NZJ
=0
ID=2
=1
N=100
ID=3
Śr=3,040000
Var=0,898400
N=70
Śr=2,685714
Var=0,701224
Rozpoznaie=RZS
=0
=1
ID=4
N=50
ID=5
Śr=3,280000
Var=0,801600
N=50
Śr=2,800000
Var=0,880000
wiek<=30
=0
ID=6
=1
N=40
Śr=3,450000
Var=0,597500
ID=7
N=10
Śr=2,600000
Var=1,040000
Ryc. 3. Model drzewa CHAID dla zmiennej ogólna percepcja zdrowia
5. Wnioski
1. Pacjenci chorujący na toczeń układowy odczuwają lepszą jakość życia
w zakresie podskal dziedziny fizycznej w porównaniu z chorymi na
reumatoidalne zapalenie stawów lub nieswoiste zapalenie jelit
2. Nie stwierdza się istotnych różnic pomiędzy grupami chorych
w ocenie jakości życia w podskalach dziedziny relacje społeczne
i środowisko z wyjątkiem oceny zadowolenia z jakości opieki
i leczenia oraz transportu
3. Największe zadowolenie z jakości życia odczuwają chorzy na choroby
immunologiczne w dziedzinie Relacje społeczne i Środowisko
229
4. Poziom akceptacji choroby jest wyższy w grupie chorych na toczeń
układowy lub nieswoiste zapalenia jelit w porównaniu z chorującymi
na reumatoidalne zapalenie stawów
5. Akceptacja choroby ma istotny wpływ na poprawę jakości życia
chorych na toczeń rumieniowaty układowy we wszystkich dziedzinach
życia, natomiast w grupie chorych na nieswoiste zapalenia jelit tylko
na jakość życia w dziedzinie fizycznej, zaś w grupie z reumatoidalnym
zapaleniem stawów na relacje społeczne
6. Prawdopodobnie akceptacja choroby, rozpoznanie, czas trwania
choroby, płeć, wiek maja wpływ na ocenę ogólnej jakości życia
i ogólnej percepcji zdrowia
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia,
Pracowania Testów Psychologicznych PTP, 2001, s.168-171
Tobiasz-Adamczyk B. Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia, [w:]
Ostrowska A. (red), Socjologia medycyny. Podejmowane problemy, kategorie
analizy, Warszawa 2009, s. 119-121
Jabłońska I., Drabik U. Charakterystyka jakości życia pacjentów z rakiem
odbytnicy, Problemy Pielęgniarstwa, 2009, 17 (2), s. 144-151
Rydzewska G. Informacja na temat funkcjonowania strony internetowej
poświęconej chorobie Leśniowskiego-Crohna, Przegląd Gastroenterologiczny
2006, (2), s. 92-95
Sierakowska M., Kosior A. i wsp. Ocena jakości życia pacjentów
z reumatoidalnym zapaleniem stawów, Reumatologia Polska 2006, 44 (6),
s. 298-303
Musiał J., Sznajd J. Toczeń rumieniowaty układowy, [W]: Szczeklik A.,
Gajewski P. (red.). Choroby wewnętrzne, Medycyna Praktyczna 2009, 804-813
Majdan M. (red.).Toczeń rumieniowaty układowy w Polsce, Raport, On-line,
Warszawa 2012
Jaracz K., Kalfoss M., Górna,K. Bączyk G. Quality of life in Polish
respondents: psychometric properties of the Polish WHOQOL-Bref,
Scandinavian Journal of Caring Sciences, 2006, s. 251-260
Wpływ akceptacji choroby na jakość życia pacjentów z wybranymi
chorobami z autoimmunizacji
Streszczenie
Choroby autoimmunizacyjne są grupą chorób przewlekłych w patogenezie, których układ
odpornościowy organizmu niszczy własne komórki i tkanki. Dokładne przyczyny chorób
autoimmunizacyjnych nie są znane. Jako czynniki ryzyka uważa się głownie: czynniki
genetyczne, środowiskowe, płeć, hormony płciowe i infekcje bakteryjne oraz wirusowe. Pojęcie
jakości życia w ostatnich latach nabrało dużego znaczenia nie tylko w naukach psychologicznosocjologicznych ale także w naukach medycznych. Subiektywna ocena jakości życia pozwala
poznać sytuacje, które wpływają na postawy i dążenia pacjentów w procesie leczenia.
Głównym celem pracy była ocena jakości życia w wymiarze funkcjonowania fizycznego,
psychicznego, relacji społecznych i środowiska pacjentów z wybranymi chorobami
immunizacyjnymi, a także ocena związku pomiędzy akceptacją choroby a jakością życia oraz
230
znalezienie czynników różnicujących ogólną jakość życia i percepcję zdrowia. Badania
przeprowadzono na grupie 170 osób chorujących na choroby immunizacyjne. Wśród
ankietowanych 41,18% stanowiły osoby chore na nieswoiste zapalenia jelit (NZJ), natomiast
29,41% badanych chorowało na reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) i 29,41% na toczeń
rumieniowaty układowy (TRU).
W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego oraz technikę ankietową. Narzędziem
badawczym był wystandaryzowany kwestionariusz AIS oraz WHOQOL BREF. Uzyskane
wyniki badań poddano analizie statystycznej. Do porównania jakości życia i akceptacji choroby
pomiędzy grupami zastosowano test Kruscala-Wallisa, natomiast do oceny związku pomiędzy
akceptacją choroby i jakością życia korelację R Spearmana, zaś do oceny czynników
wpływających na jakość życia wykorzystano metodyki Data Mining i analizę zaawansowanych
drzew regresyjnych CHAID. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono w oparciu
o oprogramowanie komputerowe STATISTICA 12.0.
Przeprowadzone badania wykazały, że największe zadowolenie z jakości życia odczuwają chorzy
z chorobami immunologicznymi w dziedzinie Relacje społeczne i Środowisko oraz, że poziom
akceptacji choroby jest wyższy w grupie chorych na toczeń rumieniowaty układowy lub
nieswoiste zapalenia jelit w porównaniu z chorującymi na reumatoidalne zapalenie stawów
a także, iż prawdopodobnie akceptacja choroby, rozpoznanie, czas trwania choroby, płeć, wiek
maja wpływ na ocenę ogólnej jakości życia i ogólnej percepcji zdrowia
Słowa kluczowe: nieswoiste choroby zapalne jelit, choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące
zapalenie jelita grubego, RZS, toczeń rumieniowaty układowy, AIS, jakość życia, WHOQOL
BREF
The impact of acceptance of the disease on the quality of life in patients
with selected autoimmune diseases
Abstract
Autoimmune diseases are a group of chronic diseases in the pathogenesis of which the immune
system destroys its own cells and tissues. The exact causes of autoimmune diseases are not
known. The risk factors mainly include: genetic and environmental influences, gender, sex
hormones, bacterial and viral infections. The subjective assessment of the quality of life allows us
to explore situations that affect the attitudes and aspirations of patients in the treatment process.
The main aim of the study was to assess the quality of life in the dimension of physical functioning, mental health, social relations and the environment of patients with selected autoimmune
diseases, to evaluate the relationship between the acceptance of the disease and the quality of life,
as well as to find factors differentiating the quality of life and the perception of health.
The study was conducted on a group of 170 people suffering from autoimmune diseases. The
subjects included patients with inflammatory bowel disease (IBD) 41.18%, rheumatoid arthritis
(RA) 29.41% and systemic lupus erythematosus (SLE) 29.41%. The study used the diagnostic
survey method and questionnaire technique. The research tool was a standardized questionnaire
AIS and WHOQOL BREF. The results were statistically analyzed. The Kruscal-Wallis test was
used to compare the quality of life and the acceptance of the disease between the two groups, the
Spearman correlation R was applied to assess the relationship between the acceptance of illness
and the quality of life, and the methodology for data mining and advanced regression trees
CHAID analysis evaluated the factors affecting the quality of life.
The study showed that the greatest satisfaction with the quality of life was displayed by patients
with autoimmune diseases in the field of social relations and the environment, and that the level
of acceptance of the disease is higher in patients with systemic lupus erythematosus and
inflammatory bowel disease compared to those suffering from rheumatoid arthritis and, that it is
likely that the acceptance of disease, diagnosis, duration of illness, gender and age have an
influence on the assessment of the overall quality of life and the general health perception
Keywords: inflammatory bowel diseases, Crohn's disease, ulcerative colitis, rheumatoid arthritis,
systemic lupus erythematosus, AIS, quality of life, WHOQOL BREF
231
Mariola Śleziona1, Lucyna Graf2
Wpływ edukacji zdrowotnej na jakość życia
– analiza opinii wybranej grupy społecznej
1. Wstęp
Istnieje wiele definicji zdrowia w zależności od tego, czy problem definiują lekarze, psycholodzy, socjolodzy, pedagodzy czy specjaliści zajmujący się zdrowiem publicznym. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO),
definiuje zdrowie jako: dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie
tylko niewystępowanie choroby lub niepełnosprawności. Podstawowym
zadaniem edukacji zdrowotnej według WHO, jest dostarczenie jednostkom,
oraz wspólnocie wiedzy i umiejętności, niezbędnych do przyjęcia zachowań korzystnych dla zdrowia [1, 2]. Samo zaś zdrowie pojmowane jako
wartość, dobro, kapitał, powinno stanowić cel aktywności człowieka,
zmierzającej do uzyskania go i utrzymania na wysokim poziomie, przez
możliwie najdłuższy okres czasu. Sposoby dochodzenia do wysokiej
jakości życia są różne, jednak żaden z nich, nie może zapewnić jej w sposób pełny i indywidualny. Zachodzi konieczność łączenia poznanych metod
promocji zdrowia, wzbogacania ich o nowewiadomości oraz doświadczenia
w tym zakresie. Umożliwia to propagowanie treści związanych z tematyką
zdrowia w szerokim rozumieniu, jakie daje rozpowszechnianie wiedzy
i edukacja zdrowotna społeczeństwa [3, 4]. Wiedza definiowana jako
„poszerzanie informacji (treści, wiadomości), które zostały przyswojone
i utrwalone w umyśle człowieka w wyniku gromadzenia doświadczeń
i uczenia się” w przypadku promowania zachowań korzystnie wpływających na wzrost, rozwój, oraz prawidłowe funkcjonowanie człowieka
w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecz-nym, ma szczególne znaczenie dla uzyskania wydajności i zdrowia przyszłych pokoleń. Istnieje
ścisły związek pomiędzy edukacja a zdrowiem i jakością życia społeczeństwa [1]. Edukacja zdrowotna, spełnia ważne zadanie w kreowaniu postaw
człowieka względem własnego zdrowia. Z jednej strony, przemiany
społeczne i postęp cywilizacyjny wpływający na egzystencję człowieka,
1
[email protected], Studium Doktoranckie, Katedra Filozofii i Nauk Humanistycznych,
Wydział Nauk o Zdrowiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach,
[email protected]
2
[email protected], Studium Doktoranckie, Katedra Filozofii i Nauk Humanistycznych, Wydział
Nauk o Zdrowiu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, [email protected]
232
Wpływ edukacji zdrowotnej na jakość życia – analiza opinii wybranej grupy społecznej
nakładają na niego konieczność przystosowania się do nich, z drugiej zaś
strony, każdy pragnie doświadczać możliwie najlepszego samopoczucia
i wysokiej jakości życia. Gwarantem uzyskania dobrostanu zarówno fizycznego jak i psychicznego, duchowego, oraz pełnej aktywności społecznej,
jest wcześnie rozpoczęta i prawidłowo prowadzona edukacja zdrowotna
[5]. Oświata zdrowotna jest procesem, w którym człowiek uczy się dbać
o zdrowie własne, swoich bliskich i całego społeczeństwa. Podejście do
problemu edukacji zdrowotnej uwarunkowane jest między innymi:
zasobem posiadanej w tym zakresie wiedzy, utrwalonymi nawykami
(często nałogami, paleniem tytoniu, spoży-waniem alkoholu itp.), świadomością potrzeby działań prozdrowotnych, przekonań i postaw wobec siebie
i innych, stylem życia, oraz możliwościami, umiejętnościami i aktywnością
społeczną. Edukacja w zakresie zachowania, utrzymania i poprawy zdrowia
w rozumieniu holistycznym, jest narzędziem promocji zdrowia i jej
nieodłącznym, komplementarnym elementem. Głównymi obszarami,
w których prowadzi się edukację zdrowotną są: higiena osobista i otoczenia, profilaktyka zdrowotna i wczesne wykrywanie chorób, bezpieczeństwo życia codziennego, zapobieganie urazom, wypadkom, udzielanie
pierwszej pomocy, zdrowe odżywianie i aktywność fizyczna, edukacja
seksualna, higiena pracy i wypoczynku, walka z uzależnieniami i aktywność w zakresie rehabilitacji, rekonwalescencji i poprawy jakości życia [1,
6]. Opracowano wiele metod rozpowszechniania treści zdrowotnych od
indywidualnych rozmów, szkoleń, kursów, edukacji multimedialnej (TV,
Internet, radio, prasa), przez publikacje naukowe, szkolne programy
edukacyjne, kampanie zdrowotne o zasięgu regionalnym i ogólnokrajowym, aż po plany architektoniczne uwzględniające potrzeby zdrowotne
społeczeństwa (parki wodne, ścieżki rowerowe, siłownie w plenerze itp.)
Istotne jest, by źródła wiedzy o aktywności podnoszącej stan zdrowia
społeczeństwa, były wiarygodne i weryfikowalne z aktualną wiedzą
medyczną. Korzystanie z ogólno-dostępnych źródeł takich jak Internet,
niesie z sobą ryzyko umieszczania w nim treści nieprawdziwych, mogących wprowadzać odbiorcę w błąd, szkodliwych dla idei rozpowszechniania wiedzy wpływającej na poprawę zdrowia i jakość życia. Wciąż
zatem trwają dyskusje, kto powinien ponosić odpowiedzialność za tak
istotne przedsięwzięcie jak promocja zdrowia i edukacja społeczna [7, 8].
Edukacja zdrowotna jest częścią składową planowanych działań, mających
na celu globalną poprawę jakości życia populacji. Aby uzyskać zamierzony
efekt niezbędne jest wzmocnienie świadomości społecznej, mocy,
potencjału osób, do których edukacja jest kierowana, by umiały przeciwstawić się „niezdrowym” modom, zachować konsekwencję w działaniu,
pokonać własne ograniczenia i słabości. Dlatego działania podejmowane
w tym zakresie powinny być systema-tyczne, wielotorowe, oparte o naj233
nowsze zdobycze naukowe w tym temacie i rozpowszechniane przy użyciu
wszystkich możliwych dróg i środków [9, 10, 11]. Promocję zdrowego
stylu życia i budowanie świadomości społecznej, co do konieczności
wzbogacania i uzupełniania wiedzy w tym zakresie, należy rozpocząć jak
najwcześniej. Duży nacisk kładzie się na wprowadzanie programów
edukacyjnych kierowanych do dzieci i mło-dzieży (np. zespół Pracowni
Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”) [12]. Edukacja zdrowotna jest
realizowana również w ramach programu „Szkoła promująca zdrowie”[13,
14]. Wytworzenie u dzieci i młodzieży potrzeby troski o swój rozwój,
aktywność i zdrowie, w przyszłości będzie skutko-wało zdrowszym
pokoleniem. To właściwa droga i kierunek promocji zdrowia i poprawy
jakości życia całej populacji.
2. Cel pracy
Celem pracy była analiza opinii studentów Wydziału Nauk o Ziemi,
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, dotycząca potrzeby edukacji
zdrowotnej społeczeństwa, jej roli i form przekazu oraz opinii, które z nich
znajdują największą akceptację społeczną.
3. Materiał i metoda
3.1. Materiał
Badanie przeprowadzono w terminie od 10.10.2015r. do 30.11.2015r.
wśród studentów Wydziału Nauk o Ziemi, Uniwersytetu Śląskiego
w Katowicach. Objęto nim 98 studentów w wieku od 20 do 23 lat.
3.2. Metoda
Do badania wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety, w którym
znalazły się pytania zamknięte, otwarte, półotwarte, macierzowe i wielokrotnego wyboru. Dotyczyły one obszarów wiedzy w zakresie: źródeł
edukacji zdrowotnej, tematyki, jej wpływu na życie społeczne, osób
odpowiedzialnych za jej prowadzenie, roli reklam w edukacji zdrowotnej,
udziału badanych w szkoleniach i akcjach zdrowotnych, wiarygodności
rozpowszechnianych w Internecie treści zdrowotnych, oceny poziomu tej
edukacji, oraz propozycji ankietowanych dotyczących oczekiwanych form
edukacji w tym zakresie.
234
4. Charakterystyka grupy badanej i wyniki badań
4.1. Charakterystyka grupy badanej
Grupę badanych stanowiło 98 studentów Wydziału Nauk o Ziemi,
Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, w przedziale wiekowym od 20 do
23 lat. W grupie osób badanych znajdowało się 61 (62,2%) kobiet, oraz 37
(37, 8%) mężczyzn. Spośród ankietowanych studentów, na wsi zamieszkiwało 39 (39,8%), zaś w mieście 59 (60,2%) badanych.
4.2. Wyniki badań
Niezwykle istotne dla celów badania było uzyskanie informacji, jakie
zdaniem ankietowanych są najczęstsze źródła edukacji zdrowotnej.
Odpowiedzi badanych w tym zakresie ilustrują tabela numer 1.
Tabela1. Najczęstsze źródła edukacji zdrowotnej (możliwość wielokrotnego wyboru)
Zmienna
Broszury informacyjne
Książki medyczne
Czasopisma medyczne
Audycje TV
Audycje radiowe
Internet
Pracownicy ochrony zdrowia
Reklamy telewizyjne
Przekaz ustny znajomych i rodziny
Liczba/ odsetek
16 (16,3%)
25 (25,5%)
48 (49,0%)
42 (42,9%)
31 (31,6%)
67 (68,4%)
33 (33,7%)
51 (52,0%)
23 (23,5%)
Najliczniejsza grupa badanych (68,4%), uznała Internet za najczęstsze
źródło pozyskiwania informacji o tematyce zdrowotnej. Na drugim miejscu
wskazali reklamy telewizyjne (52,0%), a 49,0% ankietowanych, informacji
dotyczących profilaktyki i promocji zdrowia, poszukuje w czasopismach
medycznych. Najmniej osób (16,3%), sięga po broszury informacyjne by
poszerzyć swoją wiedzę w zakresie ochrony i poprawy stanu zdrowia.
Jednym ze sposobów zdobywania wiedzy o tym jak zdrowo żyć i dbać
o zdrowie, jest Internet. W ankiecie znalazło się zatem pytanie, na ile
wiarygodne dla objętych badaniu studentów są informacje uzyskiwane tą
drogą. Odpowiedzi ankietowanych dotyczące wiarygodności treści
zamieszczanych w sieci przedstawia rycina 1.
235
19,4%
28,6%
21,4%
TAK
RACZEJ TAK
30,6%
RACZEJ NIE
NIE
Rycina 1. Czy zawarte w Internecie treści o tematyce zdrowotnej są wiarygodne
Zdaniem 28,6% badanych, informacje dotyczące zdrowia i wszelkiej
aktywności, mającej na celu poprawę jakości życia społeczeństwa są
rzetelne i wiarygodne. Dla 19,4% ankietowanych zamieszczane w sieci
informacje poruszające tematy zdrowotne nie stanowią źródła prawdziwej
i sprawdzonej wiedzy. Telewizja również promuje pewne typy zachowania,
reklamuje leki i środki pielęgnacyjne. Kolejne pytanie w ankiecie miało
dostarczyć informacji na temat, wpływu reklamy telewizyjnej na zakup
leków i produktów higieniczno– pielęgnacyjnych. Odpowiedzi, których
udzieliła ankietowana młodzież dotyczące sugerowania się reklamą przy
zakupie leków lub środków pielęgnacyjnych, ilustruje rycina 2..
Sprzedaż
28,6%
12,2%
59,2%
CZĘSTO
CZASAMI
NIGDY
Rycina 2. Czy zakup leków lub środków pielęgnacyjnych odbywał się
pod wpływem reklamy telewizyjnej
236
Największy odsetek 59,2% ankietowanych czasami sugerowało się
reklamami telewizyjnymi przy zakupie leków lub środków do pielęgnacji,
natomiast 28,6% nigdy nie dokonało zakupu tych produktów pod wpływem
reklam. W ankiecie kierowanej do studentów znalazło się także pytanie, kto
zdaniem badanych powinien szerzyć oświatę zdrowotną. Odpowiedzi
ankietowanych na to pytanie ilustruje rycina 3.
8,2%
12,3%
16,3%
Sprzedaż
24,5%
38,8%
LEKARZE
PIELĘGNIARKI
NAUCZYCIELE
RODZICE
DZIENNIKARZE
Rycina 3. Kto powinien szerzyć oświatę zdrowotną
Najwięcej badanych (38,8%) było zdania, że oświatę zdrowotną
powinny szerzyć pielęgniarki. Odsetek 24,5% ankietowanych widziałoby
w tej roli lekarzy, a najmniej (8,2%) uważało, że dziennikarze powinni
rozpowszechniać informacje o treści zdrowotnej. W ankiecie znalazło się
również pytanie dotyczące treści edukacji zdrowotnej, które zdaniem
ankietowanych powinny być najczęściej rozpowszechniane. Opinie
badanych na ten temat prezentuje tabela 2.
Tabela 2. Tematyka edukacji zdrowotnej najbardziej interesująca dla badanych (możliwość
wielokrotnego wyboru
Zmienna
Wczesne rozpoznawanie chorób
Zapobieganie chorobom (szczepienia)
Zasady zdrowego odżywiania
Działania kosmetyczno pielęgnacyjne
Pielęgnacja dziecka
Walka z uzależnieniami
Opieka nad chorym w domu
Problemy opieki nad seniorami
Działania ratujące życie (pierwsza pomoc)
237
Liczba/odsetek
61 (62,2%)
39 (39,8%)
43 (43,9%)
40 (40,1%)
37 (37,8%)
17 (17,3%)
23 (23,5%)
13 (13,3%)
74 (75,5%)
Badani w odsetku 75,5% uznali, że najbardziej interesująca w edukacji
zdrowotnej, jest tematyka udzielania pierwszej pomocy i zabiegów
ratujących życie. Najmniejsze zainteresowanie respondenci wykazali
tematyką związaną z problemami opieki nad osobami starszymi (13,3%).
Poproszono badanych o wyrażenie opinii, czy edukacja zdrowotna jest
społeczeństwu potrzebna. Rycina 4 ilustruje zdanie ankietowanych
odnośnie potrzeby rozpowszechniania treści o tematyce zdrowotnej.
Sprzedaż
2,0%
24,5%
TAK
73,5%
RACZEJ TAK
RACZEJ NIE
NIE
0,0%
Rycina 4 Czy edukacja zdrowotna jest społeczeństwu potrzebna
Zdaniem 73,5% ankietowanych, edukacja zdrowotna jest zdecydowanie
społeczeństwu potrzebna, 24,5% uważało, że raczej tak. Nikt z badanych
nie wyraził opinii, że edukacja zdrowotna nie jest społeczeństwu potrzebna.
Pytano również studentów czy edukacja zdrowotna ma wpływ na życie
społeczeństwa. Odpowiedzi respondentów dotyczące wpływu oświaty
zdrowotnej na życie człowieka zawiera tabela 3.
Tabela 3. Wpływ edukacji zdrowotnej na życie społeczeństwa (możliwość wielokrotnego
wyboru)
Zmienna
Zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób
Propaguje zdrowy styl życia
Uczy udzielania pierwszej pomocy
Dostarcza informacji o badaniach, lekach, pielęgnacji
Podnosi świadomość społeczną
Nie ma wpływu na życie człowieka
238
Liczba/odsetek
44 (44,9%)
82 (83,7%)
65 (66,3%)
49 (50,0%)
87 (88,8%)
3 (3,1%)
W opinii (88,8%) ankietowanych, edukacja zdrowotna podnosi
świadomość społeczną dotyczącą zdrowia. Odsetek 83,7% badanych wyraziło
zdanie, że edukacja propaguje zdrowy styl życia, zaś 3,1% badanych uważało,
iż oświata zdrowotna nie wpływa na życie społeczeństwa. Istotne dla celów
badawczych było uzyskanie informacji, czy studenci uczestniczyli
w szkoleniach o tematyce zdrowotnej. Rycina 5 prezentuje odpowiedzi
ankietowanych, dotyczące ich udziału w szkoleniach, poruszających
zagadnienia zdrowotne.
Sprzedaż
11,3%
46,9%
41,8%
CZĘSTO
SPORADYCZNIE
NIGDY
Rycina 5. Udział badanych w szkoleniach o tematyce zdrowotnej
Badanie wykazało, że 11,3% ankietowanych studentów wielokrotnie
brało udział w szkoleniach o tematyce zdrowotnej, a 46,9% respondentów
nigdy nie uczestniczyło w tego typu działaniach edukacyjnych. Uzyskanie
informacji odnośnie zainteresowania młodzieży organizowanymi akcjami
zdrowotnymi, było kolejnym etapem badania. Rycina 6 ilustruje odpowiedzi ankietowanych, dotyczące ich udziału w akcjach lub kampaniach
promujących zdrowie.
Zaledwie 9,2% ankietowanych zadeklarowało, że uczestniczyło w akcjach
zdrowotnych, natomiast 54 1% badanych nigdy nie uczestniczyło w tego typu
przedsięwzięciach. Przeanalizowano również opinię ankietowanych dotyczącą
rozpowszechniania oświaty zdrowotnej w naszym kraju. Rycina 7 obrazuje
opinie studentów w tym temacie.
239
Sprzedaż
9,2%
54,1%
36,7%
CZĘSTO
SPORADYCZNIE
NIGDY
Rycina 6. Udział badanych w akcjach i kampaniach społecznych o tematyce zdrowotnej
Sprzedaż
24,5%
20,4
55,1
TAK
NIE
NIE MAM ZDANIA
Rycina 7. Czy edukacja zdrowotna w naszym kraju jest na wystarczającym poziomie
Zdaniem 20,4% ankietowanych, poziom edukacji zdrowotnej w naszym
kraju jest na wystarczającym poziomie. W opinii 55,1% badanych oświata
zdrowotna w Polsce nie spełnia oczekiwań społecznych i prezentuje
niewystarczający poziom. W ankiecie znalazło się również pytanie otwarte,
w którym poproszono badanych studentów, o zaproponowanie form
edukacji zdrowotnej, z których najchętniej skorzystaliby. Propozycje ankietowanych prezentuje tabela 4.
240
Tabela 4. Propozycje badanych dotyczące form edukacji zdrowotnej (możliwość wielokrotnego
wyboru)
Zmienna
Wprowadzenie do szkół odrębnego przedmiotu
Organizowanie szkoleń w zakładach pracy
Akcje zdrowotne w czasie zlotów młodzieży
Więcej audycji w radio i TV promujących zdrowie
Więcej plakatów o tematyce zdrowotnej
Więcej artykułów w prasie dotyczących zdrowia
Liczba/odsetek
69 (70,4%)
31 (31,6%)
71 (72,4%)
44 (44,9%)
23 (23,5%)
53 (54,1%)
Akcje promujące zdrowie organizowane w czasie trwania zlotów młodzieży i koncertów zaproponowało 72,4% badanych. Równie wysoki
odsetek ankietowanych (70,4%), opowiedział się za wprowadzeniem do
programów zajęć szkolnych odrębnego przedmiotu, realizującego treści
promujące zdrowy styl życia i działania profilaktyczne, podejmowane
w celu ograniczenia rozprzestrzeniana się chorób.
5. Analiza wyników
Zdrowie jest wielką wartością, a troska o nie powinna być priorytetem
w aktywności człowieka, gdyż nie tylko zdecydowanie podnosi jakość życia,
ale również jest inwestycją w przyszłe pokolenia, zarówno pod względem
biologicznym jak i mentalnym. W około 20% zdrowie zależy od środowiska
fizycznego i życia społecznego, wykonywanej pracy i nauki. Kolejne 20%
zależy od czynników genetycznych, a od działań pracowników ochrony
zdrowia następne 10%. W 50% o naszym zdrowiu decyduje styl życia jaki
przyjmiemy (zachowania prozdrowotne i antyzdrowotne) [15]. Badanie
miało wykazać jaki jest stosunek do edukacji zdrowotnej i troski o jakość
własnego życia, wytypowanej populacji studentów. Zdaniem 73,5%
badanych edukacja w tym zakresie jest bardzo potrzebna. Zaledwie 2,0%
ankietowanych wyraziło opinię, że nie ma ona większego wpływu na życie
człowieka, nikt jednak nie stwierdził jednoznacznie, że oświata zdrowotna
nie jest społeczeństwupotrzebna. Bardzo istotne dla celu badania było
uzyskanie informacji, skąd ankietowani czerpią wiedzę o tematyce zdrowotnej. Okazało się, że 68,4% badanych najczęściej szuka informacji na te
tematy w Internecie. Jednocześnie 19,4% ankietowanych uważało, że
zamieszczane tam treści nie są wiarygodne, a 21,4% badanych poddawało
pod wątpliwość ich rzetelność. Sondaż przeprowadzony w 2010 r.,
reprezentatywny dla ogółu dorosłych Polaków wykazał, że 38% badanych
jeśli ma wątpliwości dotyczące zdrowia, w pierwszej kolejności szuka
informacji w Internecie (całkowicie zgodziło się z tym 10%, raczej tak
zadeklarowało 28%) [16]. W dalszej kolejności respondenci jako najczęstsze
241
źródła edukacji zdrowotnej wymieniali, czasopisma medyczne (49,0%),
programy TV (42,9%), oraz pracowników ochrony zdrowia (33,7%). Ponad
połowa badanych (52,0%), traktowała reklamy jako źródło wiedzy
dotyczącej zdrowia, a 12,2% bardzo często sugerowało się nimi, przy
zakupie leków lub środków pielęgnacyjnych. Statusowa rola mediów
obejmuje również odpowiedzialność za kształtowanie postaw zdrowotnych
społeczeństwa. Budujący jest fakt, że również sektor prywaty TV włączył się
do propagowania zdrowego stylu życia. Medialna popularność tematyki
zdrowego stylu życia, sprzyja edukacji w tym zakresie zwłaszcza, że
prowadzone badania w tym temacie wykazały, że młodzież nie traktuje
zdrowia wysoko w skali wartości [17, 18]. Zdaniem B. Woynarowskiej [18],
efekty edukacji zdrowotnej będą zadowalające tylko wtedy, gdy prowadzone
będą systemowo i uwzględnią lokalne zagrożenia i potrzeby związane
z kształtowaniem zachowań zdrowotnych. Badanie wykazało ponadto, że
studenci najczęściej oczekiwali edukacji w zakresie zachowania prozdrowotnego od pielęgniarek (38,8%), następnie od lekarzy (24,5%) i nauczycieli
(16,3%). Ponad 60% ankietowanych oczekuje rzetelnej edukacji zdrowotnej
ze strony pracowników medycznych. Edukacja zdrowotna jest wpisana
w zakres obowiązków zawodowych pielęgniarek. Najczęściej kierowana jest
ona do pacjenta i jego rodziny. Zwykle dotyczy choroby, profilaktyki,
diagnostyki i sposobów pielęgnacyjnych. Wiarygodność tych przekazów jest
wysoka, gdyż wsparta jest fachową wiedzą i praktyką [19]. W ocenie
badanych, działania oświatowe w tym zakresie podnoszą świadomość
społeczną (88,8%), propagują zdrowy styl życia (83,7%) i uczą udzielania
pierwszej pomocy (66,3%). Tematyka zdrowotna, która wzbudzała
największe zainteresowanie w badanej grupie to: działania ratujące życie,
pierwsza pomoc (75,5%), wczesne rozpoznawanie chorób (62,2%), oraz
zasady zdrowego odżywiania (43,9%). Najmniejsze zainteresowanie
wykazali badani edukacją w zakresie pielęgnacji osób starszych (13,3%) oraz
walką z uzależnieniami (17,3%). W badanej populacji studentów 11,3%
często brało udział w szkoleniach o tematyce zdrowotnej, sporadycznie
41,8%, zaś 46,9% ankietowanych nigdy nie uczestniczyło w tego typu
edukacji. Często w ramach promocji zdrowia organizowane są akcje
i kampanie zdrowotne. Wielokrotnie w tego typu przedsięwzięciach udział
brało 9,2% badanych, sporadycznie 36,7%, zaś ponad połowa studentów
(54,1%), nigdy nie skorzystała z tego typu akcji. Analiza odpowiedzi
udzielanych przez badanych wykazała, że około 1/5 z nich wysoko oceniała
poziom edukacji zdrowotnej w Polsce, ponad połowa (55,1%) uważała, że
zbyt mało uwagi poświęca się temu problemowi, a blisko 1/4 ankietowanych
nie miała wyrobionego zdania w tym temacie. Studenci objęci badaniem
proponowali wprowadzenie do szkół odrębnego przedmiotu nauczania
w całości poświęconego tematyce edukacji zdrowotnej. Podjęto już próby
242
wprowadzenia przedmiotu o nazwie „ zdrowie, wychowanie zdrowotne”,
które niestety nie powiodły się [20]. Studenci uczelni pedagogicznych, nie są
we właściwy sposób przygotowywani do wykładania tych zagadnień [21].
Nie oznacza to jednak, że tematyka promocji zdrowia nie istnieje w programach nauczania. Jest zintegrowaną częścią programów edukacyjnych, jednak
realizowana bywa raczej w ramach paneli tematycznych, a nie odrębnego
przedmiotu nauczania. Badani proponowali również prowadzenie akcji
profilaktycznych i kampanii zdrowotnych, w czasie zlotów młodzieży
i koncertów plenerowych zespołów muzycznych. To doskonała okazja
dotarcia z treściami promującymi zdrowie do znacznej ilości odbiorców.
Wszelka aktywność w różnorodności form, która promuje edukację
zdrowotną, jest cenna i wymaga wsparcia ze strony państwa tak w formie
finansowej jak i ideologicznej. To budowanie potencjału zdrowotnego całego
narodu, powinno stać się priorytetowym założeniem, tworzenia planów
rozwoju na najbliższe lata.
6. Wnioski
Przeprowadzone badanie upoważnia do postawienia następujących
wniosków:
1. Istnieje zgodność badanych co do potrzeby edukacji zdrowotnej i jej
korzystnego wpływu na zdrowie społeczeństwa;
2. Do najbardziej preferowanych form przekazu edukacji zdrowotnej
należą w opinii badanych: Internet, czasopisma medyczne, programy
edukacyjne TV;
3. Zdecydowanie zbyt mało jest bezpośredniej edukacji jednostki i grup
społecznych, przez pracowników ochrony zdrowia.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Woynarowska B. Edukacja zdrowotna, [W]: Podręcznik akademicki,
Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 2010 s. 44,103
World Health Organization: HealthEducation. URL:
http://www.who.int/topics/health_education/en/ (dokument elektroniczny, stan
na dzień 10.03.2012)
Tannahill A., Health promotion; the Tannahill model revisited, PublHealth
2009, s. 123, 396-399
Charzyńska-Gula M. Zrozumieć promocję zdrowia, Wydawnictwo Makmed,
Lublin 2010, s. 7-36
Kowalski M., Gaweł A. Zdrowie – wartość – edukacja, Uniwersytet
Zielonogórski w Zielonej Górze., Oficyna Wydawnicza „ Impuls”, Kraków
(2006) s. 9
Syrek E., Borzucka‐Sitkiewicz K. Edukacja zdrowotna, Warszawa (2009),
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s.164
243
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Korp P. Health on the internet: implications for healthpromotion, Health
Education Research, Theory and Practice, 2006, vol. 21, no. 1, s. 78-86
Właśniak K., Marcinkowski J. T. Ocena sposobów wyszukiwania informacji
o zdrowiu w Internecie przez młodzież, Zdrowie Publiczne, 2007, 117 (2), s.
164-170
Ostrowska A. Profilaktyka zdrowotna: interpretacje, definicje sytuacji,
racjonalności (przypadek profilaktyki ginekologicznej kobiet), Studia
Socjologiczne, 2011, 3 (202), s. 73-94
Lizak D., Seń M. Działania promujące zdrowie szansą na wzrost świadomości
zdrowotnej społeczeństwa, [W]: Tracz W., Kasperczyk T. (red.). Promocja
zdrowia wyzwaniem XXI w., Wydawnictwo Krakowskiej Wyższej Szkoły
Promocji Zdrowia, Kraków 2012, s. 68-72
Heszen I., Sęk H. Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012, s. 74-75
Okulicz-Kozaryn K., Dorożko L. Adaptacja programu profilaktyki
alkoholowej dla nastolatków w wieku 10-14 lat i ich rodziców, [w:] OkuliczKozaryn K.,Ostaszewski O. (red). Promocja zdrowia psychicznego – badania
i działania w Polsce, IPiN, Warszawa 2008, s. 249-26
Woynarowska B., Sokołowska M. Koncepcja i zasady tworzenia szkoły
promującej zdrowie, EdukZdr Prom ZdrSzk 2006, s.10, 9-46
Woynarowska B., Sokołowska M., Lutze I, Woynarowska-Sołdan M.
Narzędzia do autoewaluacji w szkole promującej zdrowie, EdukZdr Prom
ZdrSzk 2006. s.11, 49-159
Narodowy Program Zdrowia 2007-2015 s. 10
Philips Index 2010. Badanie jakości życia Polaków
http://www.philips.pl/shared/assets/pl/Downloadablefile/Raport_Philips_Index
2010/Raport_philips_index_2010.pdf (dostęp: 15.11.2012)
Łuczak J. Znaczenie wartościowania zdrowia i jego oceny w kształtowaniu się
zachowań zdrowotnych dzieci i młodzieży, Med Wiek Rozw. 2004, 3(1): 485-497
Woynarowska B. Planowanie programów edukacji zdrowotnej i promocji
zdrowia, Problemy Higieny i Epidemiologii, 2009, 90(3) s. 293-298
Kędra E. Praktyka pielęgniarska oparta na faktach – wymóg czy
konieczność?, Probl Pielęg 2011,19(3):s.39
Jaworski Z. O krzewieniu kultury zdrowotnej w polskiej szkole – blaski
i cienie, Zdrowie – Kultura Zdrowotna – Edukacja, 2009; s.3, 7-12
Krawański A. Prozdrowotnie zorientowana edukacja fizyczna elementem
kształcenia ogólnego, Zdrowie – Kultura Zdrowotna – Edukacja, 2010; 5: 83-88
244
Wpływ edukacji zdrowotnej na jakość życia – analiza opinii wybranej
grupy społecznej
Streszczenie
Wstęp: Świadomość społeczna odnośnie prewencji chorób zakaźnych, preferowania zdrowego
stylu życia, unikania czynników chorobotwórczych, możliwości walki z uzależnieniami i opieki
nad dziećmi, osobami starszymi i niepełnosprawnymi, to doskonały punkt wyjścia do poprawy
jakości życia, minimalizowania kosztów leczenia i poprawy zdrowia społeczeństwa.
Cel pracy: Celem pracy była analiza opinii badanej grupy studentów odnośnie potrzeby edukacji
zdrowotnej, jej źródeł i wpływu na zdrowie społeczne.
Materiał i metoda: Badanie przeprowadzono w terminie 10.10.2015-30.11.2015. Objętonim 98
studentów Wydziału Nauk o Ziemi, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. W badaniu
wykorzystano kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji.
Wyniki: Odsetek 68,4% badanych uznało Internet za podstawowe źródło edukacji zdrowotnej.
Ponad połowa (54,1%) ankietowanych niebrała nigdy udziału w akcjach zdrowotnych. Odsetek
38,8% badanych oczekiwało edukacji zdrowotnej ze strony pielęgniarki. 73,5% respondentów
uważało, że edukacja w tym zakresie jest społeczeństwu potrzebna. Około 20,4% było zdania, że
poziom edukacji zdrowotnej w Polsce jest wysoki, 55,1% ocenia ją jako niewystarczający.
Wnioski
1. Istnieje zgodność badanych co do potrzeby edukacji zdrowotnej i jej korzystnego wpływu na
zdrowie społeczeństwa
2. Do najbardziej preferowanych form przekazu edukacji zdrowotnej należą: Internet, czasopisma
medyczne, programy edukacyjne TV.
3. Zdecydowanie zbyt mało jest bezpośredniej edukacji jednostki i grup społecznych, przez
pracowników ochrony zdrowia.
Słowa kluczowe:edukacja zdrowotna, profilaktyka, zdrowie społeczne
The impact of health education on quality of life – analysis of selected
social group opinion
Summary
Introduction: Public awareness about the prevention of infectious diseases, preferring a healthy
lifestyle, avoiding disease agents, the possibility of fighting addiction and care for children,
elderly and disabled is an excellent starting point for improving the quality of life, minimizing the
cost of treatment and improve public health.
Aim of the work: The aim of the study was to analyze group of students opinions about need for
health education, its sources and the impact on the health of society.
Material and methods: The study was conducted in the period 10.10.2015-30.11.2015. This
included 98 students of the Faculty of Earth Sciences, University of Silesia in Katowice. The
study used a questionnaire of our own design.
Results: 68.4% of respondents considered the Internet as the primary source of health education.
More than half (54.1%) of respondents do not never took part in health actions. 38.8% of
respondents expected health education from nurses. 73.5% of respondents felt that health
education is a public need. About 20.4% gave opinion of that the level of health education in
Poland is high, 55.1% evaluated it as insufficient.
Conclusions
1. There is a consent of respondents on the need to examined health education and their positive
impact on public health
2. The most preferred forms of media health education are the internet, medical journals,
educational TV programs.
3. There is Far too little direct education of the individual and social groups by health care
workers.
Keywords: health education, prevention, public health
245
Natalia Dereń1, Joanna Woźniak2, Paulina Cembrowska3
Wpływ odżywiania kobiety na okres prokreacji
1. Wstęp
Prokreacja to czas, w którym kobieta przygotowuje swój organizm do
ciąży oraz porodu. Obecnie przyjmuje się iż okres prokreacyjny obejmuje
kobiety między 15. a 49. rokiem życia [1]. Taka rozbieżność wieku kobiet
utwierdza fakt iż każda „ przyszła matka” powinna przygotować się do tej
roli w sposób indywidualny, gdyż np. przypadku młodych kobiet częściej
występują zaburzenia odżywiania niż u starszych [2].
Ogromny wpływ na stan zdrowia matki, rozwój prenatalny płodu,
przebieg porodu i połogu mają nawyki żywieniowe stosowane w okresie
przedkoncepcyjnym. Każda kobieta powinna racjonalnie się odżywiać,
mianowicie powinna zważać nie tylko na ilości spożywanych posiłków ale
również ich jakości. Warto zwrócić uwagę na sposób przygotowywania,
kaloryczność posiłków, jak również odstępy godzinowe ich spożywania,
uwzględniając przy tym rodzaj i czas aktywności fizycznej. Wymienione
wszystkie komponenty zdrowego odżywiania sprzyjają w utrzymaniu
prawidłowej masy ciała, która w niebagatelny sposób oddziałuje na układ
rozrodczy kobiety. W odżywianiu kobiety w okresie rozrodu nie należy
lekceważyć jej wieku, wyjściowej masy ciała, chorób współistniejących,
stosowanych leków, statusu socjo-ekonomicznego, a także wszelkie
alergie, nietolerancje pokarmowe, niedobory witaminowo-mineralne, czy
też konieczność stosowania produktów o niskim indeksie glikemicznym
[1]. Pacjentki bezwzględnie powinny wyeliminować używki np. alkohol,
papierosy i substancje psychoaktywne, gdyż negatywnie wpływają na
rozwój embrionalny płodu.
Właściwa masa ciała zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu
rozrodczego u kobiet oraz korzystnie wpływa na parametry hormonalne
i metaboliczne, a także zmniejsza prawdopodobieństwo wystąpienia
poronień i wad wrodzonych u dziecka [3, 16]. Każda zmiana w stylu życia
1
[email protected], Zakład Medycyny Rozrodu i Andrologii, Uniwersytet Mikołaja
Kopernika Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, wydział nauk o zdrowiu
2
[email protected], Zakład Genoterapii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika Collegium
Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, wydział lekarski
3
[email protected], Katedra i Zakład Diagnostyki Laboratoryjnej, Uniwersytet
Mikołaja Kopernika Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, wydział
farmaceutyczny
246
powinna być skonsultowana z lekarzem ginekologiem, gdyż niezbilansowana diet może nie pokryć zapotrzebowania organizmu przyszłej matki
na mikro- i makroelementy czego skutkiem są niedobory pokarmowe [16].
2. Cel pracy
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie aktualnych informacji
o wpływie żywienia kobiet na okres prokreacji, jak również zwrócenie
uwagi na powagę odżywiania kobiety w odniesieniu do długofalowych
konsekwencji.
3. Masa ciała a zdrowie matki i płodu
Niewiarygodnie ważną rolę w okresie prokreacyjnym odgrywa ustabilizowana masa ciała kobiety. Otóż sprzyja właściwemu funkcjonowaniu
układu rozrodczemu po przez utrzymanie równowagi hormonalnej oraz
metabolicznej. Dodatkowo wpływa na stan płodu, samopoczucie pacjentki,
jak i na przebieg ciąży, porodu oraz połogu [1, 4]. Światowa Organizacja
Zdrowia (ang. World Health Organization, WHO) opracowała narzędzie
pozwalające na oceną prawidłowej masy ciała – wskaźnik masy ciała BMI
(ang. Body Mass Index), która umożliwia każdej osobie na szybką weryfikacje przybliżonej wartości tkanki tłuszczowej w organizmie. Według
WHO prawidłowa masa u osób dorosłych występuje, podczas gdy BMI
wynosi 18,5-24,9 (kg/m2) [5].
Każda kobieta planująca ciążę powinna obliczyć dzienne zapotrzebowanie energetyczne, aby 6 miesięcy przed planowym zajściem rozpocząć
przygotowanie organizmu do ciąży poprzez wdrożenie zbilansowanej diety
pokrywającej zapotrzebowanie na wszystkie składniki odżywcze,
mineralne, witaminy, tłuszcze, białko czy też błonnik. Otóż każdy posiłek
powinien zawierać produkty zbożowe, które stanowią główne źródło
węglowodanów złożonych, witamin z grupy B oraz białka roślinnego.
Ponadto zaleca się zjedzenie od 3 do 4 porcji warzyw i owoców (źródło
witaminy C, soli mineralnych i błonnika) w ciągu doby. Takie same porcje
należy spożywać produktów mlecznych i mleko, które z kolei są źródłem
witamin D, B2 i A oraz wapnia i białka. Natomiast tłuszcze należy
spożywać głównie pochodzenia roślinnego tzw. wielonienasycone kwasy
tłuszczowe. Najlepiej używać oleju rzepakowego, oliwy z oliwek do dań na
ciepło oraz oleje zimno tłoczone np. lniany, słonecznikowy,sojowy do
sałatek i potraw na zimno. Żelazo, witaminy z grupy PP i B oraz biało
występuje w chudych mięsach drobiowych, cielęcinie, wołowinie
i wieprzowinie oraz rybach, jajach, roślinach strączkowych [3]. Podczas
ciąży niezbędne jest odpowiednie nawadnianie organizmu. Najlepszym
sposobem jest spożywanie od 1,5 do 2,5 litrów płynów na dobę np. wody,
247
soki owocowe i warzywne bez cukru i słabe herbaty [1]. Należy pamiętać,
iż przeciętna kaloryczność jadłospisu w I trymestrze ciąży powinna
wynosić ok. 2300kcal/24h. Natomiast od II trymestru wzrasta o 340
kcal/dobę, a w III o 450 kcal/ dobę (2500 –2600 kcal). Przyjmuje się, że
prawidłowy przyrost masy ciała kobiety w okresie ciąży nie powinien
przekraczać wartości 12-14 kg [16].
Zadaniem zbilansowanej diety podczas ciąży jest dostarczenie organizmowi matki wszystkich składników odżywczych niezbędnych w procesie
tworzenia tkanek płodowych (łożysko, płód, błony oraz wody płodowe),
jak również tkanek matczynych (wzrost gruczołów sutkowych, macicy,
objętości osocza, erytrocytów). Dodatkowo ma na celu: uchronienie
kobiety planującej macierzyństwo przed nagromadzeniem zbędnej tkanki
tłuszczowej przed i podczas ciąży; niedopuszczenie do niedoborów
żywieniowych oraz przeciwdziałanie nieprawidłowemu rozwojowi płodu [16].
3.1. Otyłość
Kobiety z nadwagą (BMI 25,0-29,9 kg/m2) lub otyłością (BMI przekraczające 30 kg/m2) powinny zredukować masę ciała oraz zmienić nawyki
żywieniowe. Bowiem nadmierna masa ciała zwiększa dwukrotnie ryzyko
zaburzeń płodności z racji nieprawidłowości owulacji.Badania wykazały, iż
produkcja hormonu wzrostu odpowiedzialnego za produkcję komórki
jajowej i plemników jest zaburzona podczas nadmiernego nagromadzenia
tkanki tłuszczowej w organizmie [4]. Podczas ciąży nadwaga i otyłość
przyczyniają się do wystąpienia np. nadciśnienia indukowanego ciążą,
stanu przedrzucawkowego lub rzucawki, cukrzycy ciążowej, infekcji
wewnątrzmacicznych czy zapalenia pęcherzyka żółciowego. Poród w tej
grupie kobiet jest w znaczący sposób obciążony urazami dróg rodnych,
krwotoków, a także ukończeniem ciąży cięciem cesarskim. Ponadto
w połogu częściej obserwuje się wystąpienie obrzęków, infekcji dróg
moczowych, zakażeń ran pooperacyjnych, powikłań zatorowo- zakrzepowych i anestezjologicznych [4, 6, 7].
Istotnym aspektem jest to, iż kobiety z nadwagą lub otyłością przed
ciążą i w trakcie częściej rodzą dzieci z dużą masą urodzeniową ≥ 4000 g.
Według przeprowadzonych badań trzykrotnie wzrasta ryzyko śmierci
wewnątrzmacicznej płodu matek z wysokim BMI [1]. Dzieci hipertroficzne
podczas porodu fizjologicznego częściej narażone są na dystocję barkowe
oraz urazy okołoporodowe np. naruszenie splotu ramiennego, otarcia [8].
W okresie noworodkowym z większą częstotliwością występują wady
układu sercowo-naczyniowego, nerwowego, pokarmowego, kostnego oraz
moczowego. Natomiast w wieku młodzieńczym oraz dorosłym owe dzieci
248
mają predyspozycje do nadwagi i otyłości oraz pojawia się u nich insulinooporności [9].
Niemniej jednak kobietą z nadmierną masą ciała nie zaleca się
stosowania diet odchudzających. Dowiedziono, iż radyklane zredukowanie
masy ciała podczas ciąży i tuż krótko przed nią powoduje niedobory
mikroskładnikowe sparzające powstaniu wad cewy nerwowej u płodu [19].
3.2. Niedowaga
Niskie wartości BMI < 18,5 wskazują na niedowagę. Owa niedowag
prawdopodobnie może być skutkiem długowystępującego deficytu
żywieniowego lub specyficznego sposobu odżywiania np. weganki. Mała masa
występuje także u ciężarnych bardzo młodych lub z licznymi ciążami
występującymi w małych odstępach czasowych. Niekiedy niedobory
żywieniowe są spowodowane przewlekłymi chorobami, które zaburzają
wchłanianie substancji oraz minerałów i witamin w organizm.
Niedobór masy ciała kobiety negatywnie wpływa na płodność, gdyż zostaje
zwiększony proces wydzielniczy hormonu folikulotropowego (ang. folliclestimulating hormone, FSH), zostaje skrócona faza lutealna odpowiedzialna za
przygotowanie macicy do zagnieżdżenia komórki jajowej. Ponadto powoduje
wtórny brak miesiączki [4].
Kanadys i wsp. przeprowadzili metaalalizę reasumujących wyników badań
kohortowych oceniających zależność pomiędzy matczyną niedowagą przed
zajściem w ciąże a ryzykiem porodu przedwczesnego. Powyższe badania
udowodniły powiązanie między niskim matczynym stanem odżywiania
i porodem przedwczesnym. Ponadto dowiodły, iż niedowaga jest bardzo łatwo
modyfikowanym czynnikiem wcześniactwa, który za pomocą prawidłowego
postępowania dietetycznego można zniwelować [10].
W stosunku z kobietami o prawidłowej masie ciała, kobiety z niskim
wskaźnikiem BMI przed ciążą i podczas ciąży rodzą częściej dzieci z niską
masą urodzeniową (< 2500g). Dodatkowo niedowaga matki zwiększa ryzyko
wystąpienia zgonu okołoporodowego, a także wpływa na spadek poziomu
odporności dziecka. Zaobserwowano również, iż u dzieci z hipotrofią w wieku
młodzieńczym i/lub dorosłym częściej rozwija się cukrzyca, choroby sercowonaczyniowe oraz nadciśnienie [9].
4. Suplementacja witamin i mikroelementów
przed oraz podczas ciąży
Rozwój płodu, łożyska oraz tkanek matczynych zwiększa zapotrzebowanie na energię, składniki odżywcze oraz witaminy i mikroelementy.
W celu pokrycia zapotrzebowania wyżej wymiotnych składników stosuję
się dietę w okresie przed koncepcyjnym [18]. Jednak niekiedy składniki
249
występujące w pożywieniu nie pokrywają całkowitego zapotrzebowania na
dany element, dlatego też należy ów składniki suplementować w postaci
środków farmakologicznych.
Grono Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego opracowało zalecenia dotyczące suplementacji witamin i mikroelementów podczas
ciąży. Zalecają 6 tygodni przed zajściem w ciążę aż do końca drugiego
trymestru suplementacje kwasem foliowym (folacyna, B9) w dawce 40mg
na dobę. Dobową dawkę należy zwiększyć u kobiet z BMI >30, hiperhomocysteinemiąoraz leczonych na niedokrwistość megaloblastyczną po
uprzedniej konsultacji z lekarzem. Kwas foliowy ma uchronić płód przed
wystąpieniem otwartymi wadami ośrodkowego układu nerwowego.
Ponadto niektóre badania przypuszczają iż niedobór kwasu foliowego
podczas ciąży przyczynia się do małej masy urodzeniowej płodu. Niemniej
jednak dowiedziono, iż kobiety planujące ciąże i spożywające folacynę
przed zajściem według zaleceń, rodziły średnio o 209 g cięższe dzieci
w porównaniu z kobiety, które zachodziły w ciąże przypadkowo i suplementacje rozpoczęły podczas ciąży [11, 13].
U kobiet z niedokrwistością, wegetarian, wegan oraz z zaburzeniem
wchłaniania polecane jest przyjmowanie 18mg poza ciążą, 26 -27mg
w trakcie ciąży i 20mg podczas karmienia piersią żelaza w celu uniknięcia
niedokrwistości u dziecka. Niedobór żelaza powoduje hipotrofię u płodu,
wcześniactwo oraz śmierć wewnątrzmaciczną [11, 15].
Podczas laktacji i ciąży dochodzi do uwalniania wapnia z kości, co
z kolei prowadzi do osteopenii i osteoporozy. Zaleca się zapewnienie
organizmowi odpowiedniej ilości zasobów witaminy D tuż przed zajściem
w ciąże [14]. Aby utrzymać równowagę w gospodarce mineralno-wapniowej oraz fosforowej zaleca się stosowanie witaminy D3 w dawce
doustnej 200-1000mg (o ile nie jest gwarantowana podaż z produktów
spożywczych lub syntezy skóry). Dawka jest dobierana indywidualnie do
pacjentki po uprzednim wykonaniu badania szacującego poziom witaminy
D3 w krwi. Dodatkowym działaniem witaminy D jest zmniejsza ryzyka
obecności waginozy bakteryjnej [11].
5. Prokreacja a używki
Przygotowania do macierzyństwa to nie tylko dobranie odpowiedniej
diety czy stosowanie zaleceń lekarza ale także zaprzestanie stosowania
wszelkich używek. Bynajmniej ich ograniczeniu. Wyniki bardzo wielu
badań Polskich, jaki i zagranicznych wskazują na negatywny wpływ
nikotyny, kofeiny, środków psychoaktywnych czy leków na rozwój płodu.
Organizm energicznie rozwijającego się dziecka w łonie matki jest kilka-
250
krotnie wrażliwsze na wszelkiego rodzaju środki i substancję toksyczne niż
organizm dorosłego człowieka.
Liczne badania dowodzą, iż poziom procentowy alkoholu spożytego
przez matkę przechodzi w tej samej dawce do krwioobiegu dziecka przez
łożysko w ciągu 40-60 minut od momentu spożycia. Niszcząc w ten sposób
rozwijającą się wątrobę oraz inne narządy. Konsekwencją spożywania
etanolu dla płodu jest Alkoholowy Zespół Płodowy (ang. Fetal Alcohol
Syndrome, FAS), defekty urodzeniowe związane z spożywaniem alkoholu
etylowego (ang. Alcohol Related Birth Defects, ARDB), wszystkie
zaburzenia neurorozwojowe (Alcohol Related Neurodevelopmental
Disorder, ARND), a także ryzyko wnętrostwa u chłopców i wewnątrzmaciczne obumarcie płodu. W celu uniknięcia niepożądanych skutków
etanolu na płód, zaleca się całkowite odstąpienie od spożywania alkoholu
podczas ciąży [ 12,17].
W przypadku palenia tytoniu, zarówno biernego jak i czynnego
zaobserwowano przedwczesne pęknięcia błon płodowych (ang. premature
rupture of membranes, PROM), zwiększenie wystąpienia łożyska przodującego oraz poronień. Udokumentowano również negatywny wpływ
nikotyny dla płodu. Otóż dzieci matek palących papierosy otrzymują
stosunkowo niższą punktacje skali Apgar, posiadają mniejszą masę
urodzeniową oraz częściej występują u nich wady wrodzone [17].
Natomiast wpływ spożywania kofeiny przez ciężarne jest nadal
zagadką. Przyjmuje się iż małe dawki kofeiny nie uszkadzają płód. Należy
jednak pamiętać, że środki energetyzujące takie jak kofeina zawarta nie
tylko w kawie ale i także w czekoladzie, mocnych herbatach powoduje
przyśpieszenie częstości akcji serca dziecka, obniża przepływ krwi
łożyskowej i wchłanianie żelaza, zwiększając w ten sposób szanse
powstania niedokrwistości. Eksperci odnosząc się do powyższych
skutkach, jaki i wielu innych np. wystąpienie hipotrofii u płodu, poronienia
odradzają stosowania napojów z kofeiną.
Leki i substancje chemiczne osiągają większe stężenie w organizmie
dziecka w łonie matki niż u niej samej. Dzieje się tak, gdyż płód nie
posiada wykształconego mechanizmu metabolizujące owe substancje.
Najmniejsze ryzyko uszkodzeń dziecka przypada do siódmego dnia od daty
zapłodnienia, ponieważ komórki w tym okresie są nie zróżnicowanie
i posiadają zdolności odtwarzające. Natomiast największe ryzyko
uszkodzenia przypada na II i III trymestr ciąży. Wówczas zachodzi proces
embriogenezy, w którym powstaje układ płciowy i nerwowy [12].
251
6. Podsumowanie
Prokreacja jest okresem, w którym sposób odżywiana się kobiety jest
bardzo istotny. Im wcześniej kobiety podejmą odpowiednie przygotowania
tym zwiększa szansa na prawidłowy przebieg ciąży, porodu oraz połogu.
Co najważniejsze zwiększa prawdopodobieństwo urodzenia zdrowego
dziecka.
Analizując wiele badań oraz opracowania ekspertów w dziedzinie
neonatologii, położnictwa, ginekologii oraz epidemiologii można stwierdzić iż styl życia, utrzymanie prawidłowy masy ciała, stosowanie zasad
zdrowego żywienia, zbilansowanie diety oraz aktywność fizyczna przed
zajściem w ciąże pozytywnie rzutuje na organizm kobiety, na jej samopoczucie oraz rodność. Ponadto wszystkie komponenty zdrowego stylu
życia np. unikanie używek, suplementacja witamin i mikroelementów
według wskazań lekarza wywierają wpływ na przyszłość dziecka, zmniejszając w ten sposób wystąpienie wszelkich schorzeń układu oddechowego,
krążenia; zaburzeń metabolicznych, immunologicznych, chorób sercowonaczyniowych oraz wielu innych.
Patrząc z perspektywy czasu można byłoby przypuszczać iż wcześniejsze rozpoczęcie wszechstronnej opieki przedkoncepcyjnej młodych, jak
i starszych kobiet w okresie rozrodu zwiększyłaby wiedzę na temat wpływu
odżywiania i stylu życia na prokreacje.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Świątkowska D. Żywienie a płodność. Dieta kobiet w okresie prokreacyjnym,
Pediatria i Medycyna Rodzinna, 9(2013), s. 102-106
Malara B., Jośko J., Kasperczyk J., Kamecka-Krupa J. Rozpowszechnienie
zaburzeń odżywiania wśród młodzieży w wybranych miastach województwa
śląskiego, Problemy Higieny I Epidemiologii 91, (2010),s.388-392
Pilch W., Janiszewska R., Makuch R., Mucha D., Pałka T. Racjonalne
odżywianie i jego wpływ na zdrowie, Problemy higieny I epidemiologii, 46:
(2011), s.244-248
Hajduk M. Wpływ masy ciała na płodność u kobiety, Endokrynologia, otyłość
i Zaubrzenia przemiany materii 3, (2012), s. 93-97
Wąsowski M., Walicka M., Marcińkowska-Suchowierska F. Otyłość – definicja,
epidemiologia, patogeneza. PostępnaukMedycznych 4: (2013), s. 302
Kanadys W. M., Leszczyńska-Gorzelak B., Oleszczuk J. Obesity among
women. Pregnancy after bariatric surgery: a qualitative review, Ginekologia
Polska 81, (2012), s. 44-48
Mikołajek-Bedner W., Marcinkiewicz O., Zapałowska M., Czajka R.,
Kwiatkowski S., Rzepka R., Rajewska A., Torbẻ A. Wpływ otyłości na
przebieg ciąży, porodu i stan urodzeniowy noworodka, Perinatologia,
Neonatologia i Ginekologia 3, (2010), s. 201-214
252
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Wender-Ożegowska E., Bomba-Opoń D., Brązert J., Celewicz Z., Czajkowski
K., Karowicz-Bilińska A., Malinowska-PolubiecA., Męczekalski B.,
Zawiejska A. Standardy Polskiego Towarzystwa Ginekologicznegopostępowania u kobiet z cukrzycą, Ginekologia Polska 6: (2011), s. 474-479
Kapka-Skrzypczak L., Niedźwiecka J., Skrzypczak M., Diatczyk J., Wojtyła
A. Dieta ciężarnej a ryzyko wad wrodzonych dziecka, Medycyna Ogólna I
Nauki o Zdrowiu 4, (2011),s. 218-223
Kanadys W. M., Leszczyńska-Gorzelak B., Jędrych M., Oleszczuk J. Ryzyko
porodu przedwczesnego u kobiet ciężarnych z niedowagą- przegląd
systematyczny z metaanalizą badań konhortowych, Perinatologia,
Neonatologia i Ginekologia 4, (2011), s. 213-222
Poręba R. Drews K., Karowicz-Bilińska A., Oszukowski P., Pawelski L.,
Radowicki S., Spaczyński M., Szczapa J. Stanowisko Zespołu Ekspertów
Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie suplementacji witamin
i mikroelementów podczas ciąży, Ginekologia Polska 7, (2011), s. 550-553
Lesińska-Sawicka M. Planowanie ciąży a stosowanie używek w czasie ciąży
przez kobiety z wybranych krajów europejskich, Problemy Higieny
i Epidemiologii 92, (2011), s. 127-131
Urbaniak T., Klejewski A., Pisarska M., Kostecka E. Wpływ suplementacji
diety na masę urodzeniowa noworodka, Przegląd Lekarski, 10: (2012),
s. 1015-1020
Charzewska J., Chlebna-Sokół D., Chybicka A., Czech-Kowalska J.,
Dobrzańska A., Helwich E., Imiela J.R., Karczmarewicz E., Książyk J. B.,
Lorenc R. S., Lukas W., Łukaszkiewicz J., Marcinowska-Suchowierska E.,
Milanowski A., Milewicz A., Płudowski P., Pronicka E., Radowicki S., Ryżko
J., Socha J., Szczapa J., Weker H. Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki
niedoborów Witaminy D, Problemy Medycyny Rodzinnej 4, (2009), s. 45-48
Fraś M., Gniadek A., Poznańska-Skrzypiec J., Kadłubowska M. Styl życia
kobiet w ciąży, Problemy Higieny i Epidemiologii 47, (2012), s. 412-417
Kobiołka A., Goraus M., Mężyk M., Skrzypulec-Plinta V., Kazimierczak M.,
Urbańska E. Wpływ ciąży na zmianę nawyków żywieniowych kobiet w wieku
rozrodczym, Zdrowie i Dobrostan, 2, (2015), s. 187-205
Wierzejska R., Jarosz M., Sawicki W., Stelmachów J., Siuba A.
Antyzdrowotne zachowania kobiet ciężarnych. Tytoń, alkohol, kofeina,
Żywienie Człowieka I Metabolizm 2: (2011), s.84-98
Gacek M. Niektóre zachowania zdrowotne oraz wybrane wskaźniki stanu
zdrowia grupy kobiet ciężarnych, Cz. I. Sposób żywienia i suplementacja
witaminowo-mineralna, Problemy Higieny i Epidemiologii, 1, (2010), s.48-53
Wąsowska J., Janus P., Wąsowski J., Ambroży T. Prawidłowe żywienie
zdrowych kobiet w ciąży jako sposób realizacji potrzeby bezpieczeństwa
osobistego i społecznego, Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka
– Refleksje 18, (2015), s.227-245
253
Streszczenie
Szczególny nacisk nakładany na przygotowania kobiety do roli matki w okresie prokreacyjnym,
ma za zadanie zapobiec nadmiernemu obciążeniu funkcjonowania wszystkich narządów
i układów organizmu. Odpowiednie przygotowanie matki do ciąży pozytywnie wpływa na szereg
zależnych od siebie procesów. W przypadku ustabilizowanej masy ciała, od której zależy rodność
kobiety, przebieg ciąży oraz porodu. Z kolei czego efektem jest dobrze rozwijający się płód
i zdrowo narodzone dziecko. Niewykluczone jest fakt, iż same zdrowe odżywianie nie przyczyni
się do zdrowia matki i dobrostanu płodu. Niekiedy artykuły spożywcze nie dostarczają
wszystkich makro i mikroelementów odżywczych. Wtenczas pod stałą kontrolą lekarza
ginekologa wdraża się suplementacje odpowiednimi środkami w celu zapobieżenia niedoborom
sprzyjającym powstaniu wad wrodzonym. Ważną rolę odgrywa aktywność fizyczna, która
stymuluje pracę całego organizmu przynosząc wymierne korzyści na okres macierzyństwa.
Słowa kluczowe: ciąża, odżywianie, prokreacja
The effect of woman’s nutrition on reproductive ability period
Summary
Particular emphasis is applied to prepare women for the role of the mother in the period of
procreation, it is to prevent excessive load on the functioning of all organs and body systems.
Proper preparation pregnant mother to the positive effect on a number of interdependent
processes. In the case of a stable body weight, which determines the parity women, pregnancy
and childbirth. In turn, resulting in a good developing fetus and newborn healthy baby. Perhaps it
is the fact that the same healthy eating does not contribute to the health of the mother and fetal
health. Sometimes the food does not provide all the macro and micronutrient. Then the under
constant supervision of a gynecologist implemented supplementation appropriate measures in
order to prevent shortages in creating the congenital defects. An important role is played by
physical activity, which stimulates the entire body, bringing tangible benefits for motherhood.
Key words : pregnancy, nutrition, procreative
254
Katarzyna Mendyk1, Monika Kowalik2, Kinga Antos-Latek3,
Joanna Nurzyńska-Flak4
Wpływ wskaźników demograficznych
na ilość i powody stosowania
suplementów diety wśród kobiet
1. Wprowadzenie
Do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka oraz zachowania
zdrowia niezbędne jest prawidłowe i racjonalne żywienie. Oznacza to przyjmowanie odpowiednio zbilansowanych posiłków, we właściwych proporcjach, które zawierają wystarczającą ilość składników odżywczych, witamin
i minerałów. Niestety, według licznej grupy badań sposób żywienia Polaków
nie zapewnia odpowiedniej ilości tych składników w diecie [1- 3].
Suplementy diety są to środki spożywcze, stanowiące skoncentrowane
źródło witamin, mikroelementów i innych substancji odżywczych [4].
W wielu przypadkach ich stosowanie może być uzasadnione. Dotyczy to
przede wszystkim osób, których aktualny stan uniemożliwia pokrycie
zapotrzebowania na witaminy, minerały i inne składniki odżywcze.
Organizm ludzki jest stale narażony na działanie różnych niekorzystnych
czynników. Szybkie tempo życia, stres, niska aktywność fizyczna lub jej
zastępowanie biernym spędzaniem wolnego czasu czy źle zbilansowana dieta
wpływają bardzo negatywnie na zdrowie człowieka. Niektóre choroby, styl
życia (sportowcy), wiek podeszły czy ciąża również zwiększają zaporzebowanie na składniki mineralne i witaminy. W takich przypadkach suplementacja diety jest zasadna. Suplementy promowane są jako idealny, bardzo
łatwy i wygodny sposób na uzupełnienie diety w niezbędne składniki
odżywcze. Bardzo istotne jest jednak to, że są to jedynie preparaty
uzupełniające, a nie zastępujące prawidłowo zbilansowaną dietę [5, 6].
1
[email protected], Studenckie Koło Naukowe przy Klinice Hematologii, Onkologii
i Transplantologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
2
i Transplantologii Dziecięcej, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
3
4
[email protected], Klinika Hematologii, Onkologii i Transplantologii Dziecięcej II Katedry
Pediatrii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
255
Katarzyna Mendyk, Monika Kowalik, Kinga Antos-Latek, Joanna Nurzyńska-Flak
Obecnie w Polsce obserwowany jest wzrost spożycia suplementów
diety, który nie zawsze związany jest z chorobami lub innymi stanami,
które uniemożliwiają pokrycie zapotrzebowania na witaminy i składniki
mineralne. Szczególnie widoczny jest wzrost ich spożycia wśród osób
prowadzących prozdrowotny styl życia, uprawiających sport oraz dbających o wygląd zewnętrzny. Wiele osób z pomocą medykamentów chce
poprawić wygląd skóry, włosów, paznokci czy zmniejszyć masę ciała.
Coraz większa jest również wiedza Polaków na temat profilaktyki różnych
chorób. Większa suplementacja wynika również z powszechnego przekonania, że żywność po obróbce termicznej traci swoje właściwości
odżywcze [5-9].
Reklama i marketing ukazują przede wszystkim korzyści jakie wynikają
z zażywania medykamentów mających poprawić funkcjonowanie
organizmu. Wiedza na temat potencjalnej szkodliwości stosowania
suplementów diety jest niska. Pomimo wielu różnych korzyści, które
można odnieść ze stosowania tych środków, nie należy zapominać
o potencjalnej szkodliwości preparatów witaminowych i mineralnych.
Mogą one wynikać z ich przedawkowania, co może doprowadzić do
niekorzystnych skutków np. zbyt duża ilość witaminy A ma działanie
teratogenne, nadmiar żelaza może odkładać się w narządach wewnętrznych
powodując hemochromatozę, przedawkowanie miedzi może uszkadzać
wątrobę. Stosowanie suplementów diety poza kontrolą lekarską, może
doprowadzić do interakcji między innymi przyjmowanymi lekami, lub ich
zastosowania przy chorobie, która stanowi przeciwwskazanie do Przyjmowania suplementów diety, np. witaminy z grupy B mogą zmniejszać
działanie leków przeciwdrgawkowych, miedzi nie powinno się stosować
przy chorobie Wilsona. Stosowanie preparatów witaminowych może
również w niektórych przypadkach wpływać na wyniki badań diagnostycznych, co powoduje zafałszowanie wyników [10].
Ze względu na powszechną dostępność medykamentów mających
poprawić funkcjonowanie organizmu, a także ich możliwe działania
niepożądane istotna jest kontrola częstotliwości i ilości spożywania
suplementów diety, ponieważ ich nadmierny pobór z dietą może prowadzić
do negatywnych skutków.
2. Cel pracy
Celem pracy była ocena ilości i przyczyn spożycia suplementów diety
przez kobiety oraz zależności pomiędzy przyjmowaniem medykamentów,
a wybranymi wskaźnikami demograficznymi (wiekiem, miejscem zamieszkania oraz wykształceniem kobiet) i zbadanie świadomości na temat
potencjalnych skutków ubocznych stosowania suplementów.
256
Badaniami ankietowymi objęto 175 kobiet w wieku 16-80lat. Wśród
badanych były 64 mieszkanki wsi (36,6%) oraz 111 mieszkanek miast
(63,4%), a także 64 kobiety z wykształceniem wyższym (36,6%) i 111
kobiet z wykształceniem podstawowym, zawodowym lub średnim (63,4%).
Badania ankietowe przeprowadzono w roku 2015/2016 przy użyciu
autorskiego kwestionariusza ankiety. Pytania zawarte w kwestionariuszu
miały charakter zamknięty i dotyczyły m.in.: charakterystyki społecznodemograficznej, ilości i powodów stosowania suplementów diety, głównych oczekiwań od stosowanych medykamentów, wiedzy na temat potencjalnych skutków ubocznych oraz kontroli lekarza nad przyjmowaniem
suplementów diety. Udział w badaniu był dobrowolny i anonimowy.
Informacje zawarte w ankietach opracowano statystycznie przy zastosowaniu programu komputerowego STATISTICA 6.0 (STAT SOFT).
4. Analiza wyników
W grupie badanych kobiet większość z nich (64,6%) stosowała suplementy
diety. Miejsce zamieszkania i wykształcenie miało istoty wpływ na stosowanie
medykamentów; aż 74,8% mieszkanek miast zadeklarowało przyjmowanie
suplementów diety, a wśród mieszkanek wsi stosowała je prawie połowa
(46,9%) z nich. Wśród kobiet z wykształceniem wyższym aż 76,6% z nich
przyjmowało suplementy diety, wśród kobiet z wykształceniem podstawowym, zawodowym lub średnim – 57,7%. Zależności były istotne statystycznie; p<0,05.
Wiek nie wpływał znacząco na suplementację – wśród kobiet do 35rż
medykamenty przyjmowało 62,4% z nich, a wśród kobiet powyżej 35rż
–71,4%. Zależność nie była istotna statystycznie; p>0,05 (Rys. 1).
Efekty, które zachęciły do zakupu suplementów diety były różne
w zależności od wieku. Wśród kobiet do 35rż ponad połowa z nich (55,4%)
oczekiwała poprawy stanu skóry, włosów i paznokci; 30,1% poprawy
odporności; 8,4% wspomagania pamięci, a 6,0% zmniejszenia masy ciała.
Wśród kobiet powyżej 35rż ponad połowa z nich (56,7%) oczekiwała
poprawy odporności; 20,0% poprawy stanu skóry, włosów i paznokci;
13,3% zmniejszenia masy ciała, a 10,0% poprawy pamięci (Rys. 2).
Większość kobiet (69,9%) przy wyborze suplementu diety kierowała się
innymi źródłami niż wiedza fachowa, natomiast tylko jedna trzecia z nich
(30,1%) kupiła suplementy po konsultacji z lekarzem, farmaceutą czy
dietetykiem. Prawie jedna trzecia kobiet (29,2%) przy wyborze suplementu
kierowała się informacjami na opakowaniu; 19,5% poradą farmaceuty;
18,6% wiedzą własną; 10,6% informacjami znalezionymi w Internecie;
257
9,7% poradą lekarską; 5,3% reklamą w mediach; 2,7% ceną, a 4,4% kupiło
suplementy diety pod wpływem innych czynników (Rys. 3).
Rysunek 1. Charakterystyka badanych kobiet, które przyjmują suplementy diety w zależności od
miejsca zamieszkania, wykształcenia i wieku
Rysunek 2. Główne oczekiwania kobiet względem suplementów diety w zależności od wieku
258
Rysunek 3. Czynniki, którymi kierowały się kobiety przy wyborze suplementu diety
Większość kobiet (86,7%) kupiło suplementy diety w aptece; 5,3%
w sklepie internetowym; 5,3 % w sklepie spożywczym, a 2,7% zadeklarowało inne źródła ich zakupu (Rys. 4).
Rysunek 4. Źródła zakupu suplementów diety
Ponad połowa (55,8%) badanych kobiet przyjmowała jeden rodzaj
suplementu diety, natomiast 44,2% kobiet stosowało dwa lub więcej
259
rodzajów: dwa rodzaje suplementów stosowało 32,7%; trzy rodzaje 7,1%,
a więcej niż trzy rodzaje 4,4% (Rys. 5).
Rysunek 5. Ilość suplementów diety stosowanych jednorazowo przez badaną grupę kobiet
Większość kobiet (88,4%) zauważyło poprawę stanu zdrowia po
zastosowaniu suplementów; 71,4% zauważyło znaczną poprawę; 17,0%
lekką poprawę; 9,8% kobiet nie zauważyło poprawy, a 1,8% twierdzi, że
niektóre suplementy powodowały poprawę, a niektóre pogorszenie stanu
zdrowia (Rys. 6).
Rysunek 6. Subiektywne efekty, które pojawiły się po zastosowaniu suplementów diety
260
Aż 60,4% kobiet stosowało suplementy poza kontrolą lekarską; 40,6%
nie informowało lekarza o ich stosowaniu; 19,8% nie odwiedzało lekarza
podczas ich stosowania, a tylko 39,6% stosowało suplementy pod kontrolą
lekarską (Rys. 7).
Rysunek 7. Stosowanie suplementów diety pod i poza kontrolą lekarską
Znaczna większość kobiet (86,5%) zadeklarowała, że czytała ulotki
dołączone do opakowania suplementów diety; 36,0% kobiet zaznaczyło
odpowiedź, że zawsze czyta ulotki; 50,5% kobiet zaznaczyło odpowiedź,
że zwykle czyta ulotki, a 13,5% kobiet twierdzi, że nigdy nie czytały ulotek
(Rys. 8).
Rysunek 8. Czytanie ulotek dołączonych do opakowania suplementów diety
261
Większość badanych kobiet (61,7%) zadeklarowała, że nie sprawdzały
interakcji suplementów diety z przyjmowanymi lekami lub sprawdzały
tylko sporadycznie; 23,3% ankietowanych zadeklarowała, że często sprawdzały interakcje medykamentów z lekami, a 15,0% badanych zaznaczyło
odpowiedź, że zawsze sprawdzają interakcje (Rys. 9).
Rysunek 9. Sprawdzanie interakcji suplementów diety z przyjmowanymi lekami
Ponad połowa kobiet (59,3%) zadeklarowała, że zna potencjalne skutki
uboczne przyjmowania suplementów diety, ale aż 40,7% z nich nie jest
tego świadoma. Miejsce zamieszkania i wykształcenie nie miało wpływu
na poziom świadomości na temat skutków ubocznych suplementów
– większość mieszkanek miast (55,9%) zadeklarowała, że jest świadoma
potencjalnej szkodliwości suplementacji, a wśród mieszkanek wsi 57,8%
z nich ma tę świadomość. 60,9% kobiet z wykształceniem wyższym oraz
54,0% kobiet z wykształceniem podstawowym, zawodowym lub średnim
zna możliwe skutki uboczne stosowania suplementów diety. Różnice nie
były istotne statystycznie; p>0,05 (Rys. 10).
262
Rysunek 10. Znajomość potencjalnych skutków ubocznych stosowania suplementów diety
w grupie badanych kobiet w zależności od miejsca zamieszkania i wykształcenia
5. Omówienie
Obecny od kilku lat wzrost ilości i częstotliwości przyjmowania suplementów diety jest zjawiskiem coraz bardziej powszechnym zarówno
w Polsce jak i w innych krajach. Jest to związane głównie z coraz bardziej
modnym prozdrowotnym stylem życia, wzrostem świadomości Polaków na
temat profilaktyki różnych chorób, chęcią poprawy funkcjonowania
organizmu czy wyglądu zewnętrznego [5, 6, 7, 8]. Duży wpływ na
kupowanie medykamentów i rozpowszechnienie ich wśród populacji mają
reklamy w mediach, które ukazują suplementy diety jako” cudowne środki”
o korzystnym działaniu na organizm. Zachęcają one do kupna tych
preparatów ukazując łatwość i wygodę ich stosowania [6, 10]. Wiele badań
wskazuje również, że dieta Polaków jest nieodpowiednio zbilansowana
i nie zapewnia wystarczającej ilości witamin i minerałów [11].
Z badań własnych wynika, że stosowanie suplementów diety jest szeroko rozpowszechnione – przyjmuje je ponad połowa (64,6%) ankietowanych kobiet, co znajduje potwierdzenie w niektórych badaniach, gdzie
suplementację zadeklarowało od 43% do 60,5% kobiet [5, 6, 12, 14],
natomiast według innych badań suplementacja diety stanowi mały procent
– przyjmowało je od 11,3% do 12,8% badanych kobiet [1, 13]. Z niniejszej
pracy wynika, że istotne różnice w przyjmowaniu suplementów diety
występowały u mieszkanek miast oraz kobiet z wykształceniem wyższym
– częściej przyjmowały one suplementy diety niż kobiety mieszkające na
wsi oraz kobiety z wykształceniem podstawowym, zawodowym lub
średnim. Według niektórych prac, osoby powyżej 35rż częściej sięgają po
263
suplementy diety [13], czego nie potwierdzają wyniki badań własnych
– w niniejszej pracy nie wykazano istotnej statystycznej różnicy wpływu
wieku na częstość przyjmowania suplementów diety. Wiek wpływał jednak
znacząco na oczekiwania co do efektu stosowania medykamentów
– kobiety młodsze (do 35rż) oczekiwały głównie poprawy wyglądu
(poprawy stanu skóry, włosów i paznokci), natomiast kobiety powyżej 35rż
oczekiwały głównie poprawy funkcjonowania organizmu (poprawy
odporności), co znajduje odzwierciedlenie w innych badaniach, w których
również kobiety do 35rż oczekiwały poprawy wyglądu zewnętrznego, a po
35rż poprawy stanu zdrowia [13]. Niestety, wiele badań wskazuje na to, że
najbardziej popularnym źródłem informacji o suplementach diety są massmedia (radio, telewizja, Internet). Dla dużej części osób najważniejszym
czynnikiem decydującym o zakupie suplementów diety jest reklama
w mediach, skład, cena, natomiast fachowa wiedza medyczna tzn. wizyta
lekarska lub porada farmaceuty nie stanowią istotnej wagi przy zakupie
suplementów diety [12, 14]. Potwierdzają to wyniki badań własnych, gdzie
aż 69,9% przy wyborze suplementu diety kierowała się innymi źródłami
niż wiedza fachowa, a tylko jedna trzecia z nich (30,1%) kupiła suplementy
po konsultacji z lekarzem, farmaceutą czy dietetykiem. Większość
badanych kobiet (61,7%) nie sprawdzało interakcji suplementów diety
z przyjmowanymi lekami, a 60,4% kobiet stosowało suplementy „na
własną rękę” bez kontroli lekarskiej. Wiedza na temat potencjalnych
skutków ubocznych stosowania preparatów witaminowo mineralnych jest
stosunkowo niska – aż 40,7% kobiet nie ma świadomości na temat skutków
ubocznych stosowania suplementów diety.
Preparaty witaminowe i mineralne są powszechnie dostępnymi środkami, które stosowane „na własną rękę” mogą być niebezpieczne dla
zdrowia. Stosowanie medykamentów mających poprawić funkcjonowanie
organizmu może przynieść w pewnych sytuacjach wymierne korzyści, ale
nieodpowiednie ich stosowanie bez kontroli lekarskiej może doprowadzić
do szeregu skutków ubocznych takich jak przedawkowanie czy niekorzystne interakcje z lekami. Z tego powodu konieczna jest edukacja
populacji na temat tych środków, a także monitorowanie częstotliwości
i ilości przyjmowania suplementów diety przez różne grupy osób, aby nie
przekroczyć zapotrzebowania organizmu na składniki witaminowe
i mineralne. Należy również pamiętać, że preparaty te mają jedynie wspomóc prawidłową dietę, a nie ją zastępować.
264
6. Podsumowanie
W grupie badanych kobiet większość z nich stosuje suplementy diety. Na
ilość i powody przyjmowania medykamentów ma wpływ wiek, miejsce
zamieszkania i wykształcenie. Kobiety mieszkające w miastach oraz kobiety
z wykształceniem wyższym znacznie częściej przyjmowały suplementy
diety, niż mieszkanki wsi i kobiety z wykształceniem podstawowym,
zawodowym lub średnim. Różne były oczekiwania, co do działania
suplementów diety w dwóch grupach wiekowych – kobiety poniżej 35rż
oczekiwały od suplementów głównie poprawy wyglądu zewnętrznego (stanu
włosów, skóry i paznokci), natomiast kobiety powyżej 35rż oczekiwały
przede wszystkim wspomagania funkcjonowania organizmu (poprawy
odporności). Wiedza na temat potencjalnej szkodliwości stosowania
suplementów diety jest niska. Znaczna większość kobiet kupiła suplementy
diety pod wpływem innych czynników niż fachowa wiedza medyczna,
a także stosowała je poza kontrolą lekarską – nie informowała lekarza
o przyjmowanych suplementach lub nie odwiedzała go podczas ich
stosowania. Większość kobiet nie sprawdza interakcji suplementów diety
z przyjmowanymi lekami. Nieuzasadniona i niekontrolowana suplementacja
diety może prowadzić do przedawkowania tych preparatów oraz powodować
niepożądane skutki zdrowotne. Z tego powodu niezbędna jest kontrola ilości
i częstotliwości przyjmowania suplementów przez populację oraz edukacja
na ten temat.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Sygnowska E., Waśkiewicz A. Rola suplementacji w uzupełnianiu niedoborów
witamin i składników mineralnych w diecie Polaków, objętych badaniem
Wobasz, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 3 (2008), s. 389-394
Waśkiewicz A., Sygnowska E., Jasiński B., Kozakiewicz K., Biela U.,
Kwaśniewska M., Głuszek J., Zdrojewski T. Wartość energetyczna i odżywcza
diety dorosłych mieszkańców Polski. Wyniki programu Wobasz, Kardiologia
Polska, 63 (2005), s. 663-69
Dybkowska E., Świderski F., Waszkiewicz-Robak B. Zawartość witamin
w diecie dorosłych mieszkańców Warszawy, Roczniki Państwowego Zakładu
Higieny, 58 (2007), s. 211-215
Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia. art.
3. Dz.U. 2006 nr 171, poz.1225, z późn. zm.
Reguła J., Gramza-Michałowska A., Stachowiak B. Udział suplementów diety
w żywieniu osób dorosłych, Problemy Higieny i Epidemiologii, (3) 2011, s.
614-616
Krejpcio Z., Skwarek K., Hyżyk A.K., Dyba S. Ocena powszechności
spożycia suplementów diety w wybranej grupie osób aktywnych sportowo,
Problemy Higieny i Epidemiologii, (4) 2011, s. 935-938
265
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
Zając A., Poprzęcki S.,Waśkiewicz Z. Żywienie i suplementacja w sporcie,
AWF, Katowice 2007
Ciborowska H., Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego
człowieka, PZWL, Warszawa 2009
Jarosz M. Suplementy diety a zdrowie, PZWL, Warszawa 2008
Mieszkowska M., Michota-Katulska E. Suplementy diety – korzyści i działania
niepożądane, Bezpieczeństwo Pracy : nauka i praktyka, (6) 2008, s. 28-30
Bolesławska I., Przysławski J., Schlegel-Zawadzka M., Grzymisławski M.
Zawartość składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych
kobiet i mężczyzn stosujących dietę tradycyjną i „optymalną” – analiza
porównawcza, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4 (2009), s. 303-311
Dąbrowska A., Babicz-Zielińska E., Wolska K., Postawy konsumentów wobec
suplementacji diety preparatami witaminowymi, Problemy Higieny
i Epidemiologii, 3 (2011), s. 663-666
Sygnowska E., Waśkiewicz A. Ocena rozpowszechnienia i wielkości
suplementacji witaminami i składnikami mineralnymi w populacji polskiej,
Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 2 (2009), s. 167-170
Skop-Lewandowska A., Małek A., Gmur M., Kolarzyk E., Sposób żywienia
oraz popularność stosowania suplementów diety i odżywek wśród młodych
osób uczęszczających do klubów fitness,. Problemy Higieny i Epidemiologii,
4 (2013), s. 786-793
Streszczenie
WSTĘP: Suplementy diety umożliwiają pokrycie zapotrzebowania na substancje odżywcze
w stanach ich niedoboru. Od kilku lat obserwowany jest jednak wzrost ich spożycia, dlatego
istotna jest kontrola nad suplementacją diety, ze względu na możliwą szkodliwość tych
preparatów w przypadku przedawkowania.
METODY: Badanie przeprowadzono na podstawie ankiety w grupie 175 kobiet. Przeanalizowano zależność pomiędzy stosowaniem suplementów diety, a wskaźnikami demograficznymi(wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie) oraz powody suplementacji.
CEL: Celem pracy jest ocena ilości i przyczyn spożycia suplementów diety przez kobiety.
WYNIKI: Spożycie suplementów zadeklarowało 65% kobiet. Badane kobiety oczekiwały
głównie poprawy stanu skóry, włosów i paznokci (do 35rż) oraz poprawy odporności (powyżej
35rż) i wybierały głównie jeden rodzaj suplementu (56%), ale 44% zadeklarowało spożycie
dwóch lub więcej rodzajów. 70% kobiet przy wyborze suplementu kieruje się innymi źródłami
niż wiedza fachowa, 60% kobiet stosuje suplementy poza kontrolą lekarską, a 41% nie zna
potencjalnych szkodliwych skutków ubocznych ich stosowania.
WNIOSKI: Na ilość i powody przyjmowania suplementów przez kobiety ma wpływ wiek,
miejsce zamieszkania i wykształcenie. Wiedza na temat szkodliwości jest niska, a suplementy
przyjmowane są poza kontrolą lekarską. Nieuzasadniona i niekontrolowana suplementacja diety
może prowadzić do przedawkowania tych preparatów oraz powodować niepożądane skutki
zdrowotne.
Słowa kluczowe: witaminy, minerały, kobiety, suplementy diety.
266
Influence of demographic indicators on the amount of and reasons
for dietary supplement consumption among women
Abstract
BACKGROUND: Dietary supplements allow to satisfy nutritional requirements in the case of
malnutrition. However, for several years a rise in their use has been observed, therefore control
over supplementation is necessary considering the potential harm it may have in cases of
overdose
METHODS: The study was conducted based on a questionnaire administered to 175 women. The
correlation between dietary supplement use and demographic indicators (age, place of residence,
education) as well as the self-reported reasons for supplementation were analyzed.
OBJECTIVE: The goal of the study is to assess the scale and causes of diet supplement
consumption among women.
RESULTS: 65% of women declared supplement use. The subjects mainly expected the
improvement of the condition of their skin, hair and nails (under-35s) as well as the improvement
of their immunity (over-35s). Most used one type of supplement (56%) but 44% declared the use
of two or more. 70% of women choose their supplement on the basis other than scientific
knowledge, 60% use supplements without consulting their physician and 41% do not know the
potential harmful effects of their use.
CONCLUSIONS: The amount of and reasons for dietary supplement consumption by women are
influenced by age, place of residence and education. Knowledge about their potential harm is low
and the supplements are self-administered without consulting a physician. Unnecessary and
uncontrolled supplementation can lead to overdose and cause adverse health effects.
Keywords: vitamins, minerals, women, dietary supplements.
267
Katarzyna Mendyk1, Monika Kowalik2, Bartosz Kuczyński3,
Joanna Nurzyńska-Flak4
Wybrane aspekty komunikacji lekarza
z pacjentem: opinia studentów medycyny
i lekarzy stażystów
1. Wprowadzenie
Polski system kształcenia przyszłych lekarzy składa się z sześcioletnich
studiów i stażu podyplomowego. Po ukończeniu studiów i zdaniu
Lekarskiego Egzaminu Końcowego absolwent otrzymuje pełne prawo
wykonywania zawodu oraz może kontynuować naukę i uzyskać tytuł
specjalisty. Staż odbywany bezpośrednio po studiach a przed rozpoczęciem
szkolenia specjalizacyjnego jest czasem praktycznej nauki zawodu pod
opieką starszych lekarzy na różnych oddziałach szpitalnych. Szkolenie
specjalizacyjne polega głównie na normalnej pracy w jednostce je
prowadzącej połączonej z nauką do egzaminu specjalizacyjnego. Młody
lekarz w trakcie specjalizacji ma również obowiązek uczestniczenia
w licznych kursach, które często odbywają się w innym miejscu niż reszta
jego szkolenia.
Zanim maturzysta zostanie lekarzem specjalistą mija kilkanaście lat.
W tym czasie student a później młody lekarz w trakcie specjalizacji
nieustannie się uczy. Nasz polski system szkolenia lekarzy opiera się głównie
na przekazywaniu studentom czystej wiedzy medycznej. Niestety same
informacje na temat etiopatogenezy, diagnostyki i leczenia jednostek
chorobowych mogą nie wystarczyć do osiągnięcia sukcesu terapeutycznego.
W niektórych sytuacjach umiejętność prawidłowej komunikacji z pacjentem
ma kluczowe znaczenie i może się okazać ważniejsza niż przygotowanie
merytoryczne. Dlatego na studiach medycznych prowadzone są zajęcia
uczące młodych ludzi umiejętności interpersonalnych.
1
2
[email protected], Studenckie Koło Naukowe przy Klinice Choroby Wieńcowej
Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński
3
4
[email protected], Klinika Hematologii, Onkologii i Transplantologii Dziecięcej II Katedry
Pediatrii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie
268
Wybrane aspekty komunikacji lekarza z pacjentem:
opinia studentów medycyny i lekarzy stażystów
Celem komunikacji jest wymiana informacji a ta jest nieodłączną
składową pracy zdecydowanej większości lekarzy. Należy dowiedzieć się
jaki zdrowotny problem ma pacjent, wytłumaczyć mu istotę planowanej
diagnostyki i leczenia, przekazać dalsze zalecenia. Czasami konieczną
wydaje się umiejętność perswazji aby móc przekonać chorego do
postępowania, które w świetle aktualnej wiedzy medycznej jest najbardziej
korzystne dla jego zdrowia [1]. Bywa, że osoba zgłaszająca się do lekarza
oczekuje przede wszystkim wysłuchania i zrozumienia a nie tylko wypisania
recepty czy wydania zaleceń. Podczas przekazywania chorym informacji
ważne jest nie tylko samo jasne sformułowanie jej, lecz także umiejętność
zrozumienia emocji i obaw, których doświadcza w danej chwili odbiorca.
Lekarz musi również dostosować język swojej wypowiedzi do konkretnej
osoby: wiek, wykształcenie, temperament, różne życiowe doświadczenia
oraz wynikające z nich przekonania i uprzedzenia, wpływają na interpretację
przekazywanej pacjentowi informacji.
Jednocześnie należy pamiętać, iż lekarz nie ma zastępować psychoterapeuty. Według starożytnej maksymy salus aegroti suprema lex (zdrowie
pacjenta najwyższym prawem) jego obowiązkiem jest pomóc choremu. Jest
to jednak z założenia pomoc medyczna a nie psychologiczna. Trzeba także
podkreślić, iż we współczesnych realiach czas, jaki lekarz może indywidualnie poświęcić pacjentowi, jest niestety mocno ograniczony.
2. Cel pracy
Celem pracy było poznanie opinii studentów kierunku lekarskiego
i lekarzy stażystów na temat roli komunikacji w zawodzie lekarza oraz ocena
umiejętności komunikacyjnych respondentów. Ponieważ bardzo trudno jest
obiektywnie ocenić umiejętności interpersonalne badanej osoby i ocena taka
zawsze będzie w pewnym stopniu subiektywna, zdecydowano że ankietowani sami wyraża opinię na temat posiadanych przez nich umiejętności
komunikowania się. Badanych spytano także co ich zdaniem ze strony
pacjenta ma największy wpływ na rozmowę między nim a lekarzem. Dużo
miejsca poświęcono informowania pacjentów o złej prognozie, a otrzymane
odpowiedzi studentów i młodych lekarzy zestawiono z obowiązującymi
przepisami prawa i wynikiem badania na podobny temat przeprowadzonego
wśród chorych. Respondenci ocenili również zajęcia uczące komunikacji
z pacjentem odbywane podczas studiów.
W badaniu posłużono się autorską ankietą. W pytaniach należało wybrać
jedną z proponowanych odpowiedzi. Udział był dobrowolny i anonimowy.
W badaniu uczestniczyło 327 respondentów z polskich medycznych
ośrodków akademickich. Byli to studenci piątego i szóstego roku kierunku
lekarskiego oraz lekarze stażyści. Całość przeprowadzono w drugiej połowie
2015 roku.
269
Katarzyna Mendyk, Monika Kowalik, Bartosz Kuczyński, Joanna Nurzyńska-Flak
4. Analiza wyników
4.1. Co wpływa na przebieg rozmowy lekarza z pacjentem?
Na jakość komunikacji między lekarzem a pacjentem rzutuje szereg
czynników dotyczących obu stron. Respondenci zostali zapytani co ich
zdaniem ma ze strony pacjenta największy wpływ na jego rozmowę
z lekarzem. Studenci i młodzi lekarze najczęściej wskazywali przekonania
i wyobrażenia pacjenta (40%), emocje (21%) i oczekiwania chorego wobec
lekarza (16%). Zdaniem ankietowanych mniej ważne były obawy pacjenta
a nawet możliwy wpływ choroby na życie chorego. Najrzadziej wybierano
uwarunkowania kulturowe, które za najważniejsze w rozmowie między
lekarzem a pacjentem wskazało tylko 3% ankietowanych.
4.2. Znaczenie komunikacji w zawodzie lekarza oczami
studentów i stażystów. Przekazywanie trudnych informacji
Aż 98% ankietowanych uważa umiejętność komunikacji za istotną
w pracy lekarza. Zdecydowana większość (89%) sądzi że umiejętność tę da
się wypracować. Tylko 4% respondentów jest zdania, iż nie można nauczyć
się prawidłowego komunikowania z pacjentem. Dane te zostały
przedstawione na wykresie nr 1.
Wykres 1. Odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy uważa Pan/Pani, że umiejętności
komunikacji można się nauczyć?
Jednocześnie aż 93% lekarzy i stażystów przyznaje, że przekazanie
pacjentowi informacji o niepomyślnym rokowaniu lub zbliżającej się śmierci
byłoby dla nich trudne (wykres 2). Tylko 8% jest zdania, że z łatwością
udzieliłoby takiej informacji choremu. Ponad połowa ankietowanych (54%)
podała, że mimo trudności z przekazaniem niepomyślnych informacji
270
poradziłaby sobie z tym zadaniem. Odpowiedzi respondentów różniły się
w zależności od tego jaką specjalizację zamierzają oni wybrać w przyszłości.
Przyszli onkolodzy i lekarze specjalizacji zabiegowych najczęściej wśród
wszystkich ankietowanych (odpowiednio 69% i 61%) wybierali odpowiedź,
iż wiedzą jak przekazywać informacje o zbliżającej się śmierci lub złym
rokowaniu i mimo przekonania, że byłoby to dla nich trudne, są zdania iż
podołaliby temu zadaniu. Aż 71% ankietowanych, którzy zamierzają wybrać
radiologię jako swoją przyszłą specjalizację, ma nadzieję, że nigdy nie będzie
musiało przekazywać choremu informacji o zbliżającej się śmierci lub złym
rokowaniu. Jest to wysoki odsetek przyszłych radiologów, tym bardziej że
spośród ogółu badanych, bez względu na planowaną specjalizację,
odpowiedź tę wybrało zaledwie 39%. Analizując kwestionariusze można
również zauważyć, że przyszli lekarze interniści częściej niż osoby chcące
w przyszłości wykonywać zabiegi operacyjne (odpowiednio 40% i 23%)
liczą, iż nie będą musieli w pracy przekazywać informacji o zbliżającej się
śmierci. Spośród badanych przyszli pediatrzy najrzadziej zaznaczali
odpowiedź, iż bez trudu przekazaliby wiadomość o złym rokowaniu czy
zbliżającej się śmierci. Tę opcję wybrała tylko jedna z czterdziestu jeden
osób zamierzających specjalizować się w pediatrii (2,44%).
Wykres 2. Odpowiedzi ankietowanych na pytanie: Czy przekazanie pacjentowi informacji
o niepomyślnej diagnozie/złym rokowaniu/zbliżającej się śmierci byłoby dla Pana/Pani trudne?
Znaczna część ankietowanych (17%) nie wie jeszcze jaką specjalizację
wybierze w przyszłości. Osoby te, podobnie jak przyszli pediatrzy, bardzo
rzadko (4%) deklarowały, iż byłoby im łatwo przekazać pacjentowi
niepomyślną informację. Niezdecydowani (51%) częściej niż ogół
respondentów (39%) mieli nadzieję, że nigdy nie będą musieli przekazywać
pacjentom informacji o zbliżającej się śmierci.
271
Na wybór przyszłej specjalizacji może mieć wpływ nastawienie
studentów medycyny i lekarzy stażystów do przekazywania chorym trudnych
informacji. Należy zauważyć, że przyszli onkolodzy najczęściej deklarowali,
iż potrafią właściwie przekazywać złe informacje i jednocześnie najrzadziej
wyrażali przekonanie, że nie będą musieli ich przekazywać pacjentom.
Wydaje się, że na tę trudną a jednocześnie szybko rozwijającą się
specjalizację decydują się jednostki nie bojące się poinformować pacjenta
o złym rokowaniu. Natomiast radiolodzy, którzy mają zazwyczaj mniejszy
bezpośredni kontakt z chorym niż inni specjaliści, najczęściej wierzyli, iż nie
będą musieli tego robić. Wydaje się to logiczne z powodu charakteru ich
pracy. W ankiecie została również uwzględniona specjalizacja o nazwie
patomorfologia. Patomorfolodzy zwykle nie mają kontaktu z pacjentem
i najprawdopodobniej dlatego 75% przyszłych patomorfologów liczyła, że
nigdy nie będzie musiała przekazywać pacjentowi złej informacji. Ten
ostatni wynik należy jednak traktować z rezerwą, dlatego że wśród 327
badanych znalazło się tylko czworo przyszłych patomorfologów i trudno na
podstawie odpowiedzi tak wąskiej grupy wnioskować na temat przekonań
wszystkich osób chcących zostać patomorfologami. Specjalizacja ta należy
obecnie do rzadko wybieranych.
4.3. Czy pacjent powinien zawsze znać prawdę o swoim stanie
zdrowia?
Chwile, gdy lekarz przekazuje pacjentowi informację o złym rokowaniu
albo bliskiej śmierci bezsprzecznie należą do najtrudniejszych w jego
pracy. Cześć osób może traktować nieuniknioną śmierć pacjenta jak
osobistą porażkę. Mogą czuć się bezsilni albo winni, nawet jeśli zły stan
pacjenta nie wynika z ich błędów czy zaniedbań. Dodatkowo pojawia się
strach przed reakcją pacjenta na złą wiadomość. Przyszli lekarze często
obawiają się przekazywania trudnych wiadomości o czym pisano powyżej.
Pojawia się pytanie czy pacjent zawsze powinien znać całą prawdę.
Wiedza o zbliżającej się śmierci pomaga choremu w przygotowaniu się do
niej i świadomym przeżyciu swoich ostatnich dni. Z drugiej strony lekarz
często wolałby uniknąć przekazania złych wiadomości. Na dodatek
nieumiejętnie podane niepomyślne informacje mogą doprowadzić do
psychicznego załamania się pacjenta.
Studentom i młodym lekarzom postawiono pytanie:,,Czy uważa Pan/
Pani, że dorosły pacjent powinien znać prawdę o swoim stanie zdrowia
i rokowaniu nawet jeśli jest ono niepomyślne?” Otrzymane odpowiedzi
przedstawia wykres nr 3.
272
Wykres 3. Odpowiedzi ankietowanych na pytanie: Czy uważa Pan/Pani, że dorosły pacjent
powinien znać prawdę o swoim stanie zdrowia, rokowaniu nawet jeśli jest ono niepomyślne?
Przeważająca większość respondentów jest przekonana, że należy
informować chorych o złym stanie zdrowia. Tylko cztery osoby (nieco
ponad 1%) są temu zdecydowanie przeciwne. 3% badanych deklaruje, że
dotychczas nie zastanawiały się co zrobiłyby w takiej sytuacji. Większość
zaznacza, że złe informacje powinny być przedstawiane w sposób łagodny
i dostosowany do pacjenta.
Warto w tym miejscu przytoczyć co na temat informowania pacjenta
mówią odpowiednie przepisy. W artykule 9 ustawy o prawach pacjenta
i Rzeczniku Praw Pacjenta [2] jest zapisane, iż pacjent ma prawo do
informacji o swoim stanie zdrowia. Dodatkowo artykuł 23 wyżej
wymienionej ustawy podaje:,,Pacjent ma prawo do dostępu do
dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia oraz udzielonych
mu świadczeń zdrowotnych.” Zapisy te niejako obligują pracowników
służby zdrowia do informowania chorych o stanie ich zdrowia.
Kodeks Etyki Lekarskiej [3] przedstawia sprawę w bardziej złożony
sposób i dopuszcza nieinformowanie pacjenta o niepomyślnej prognozie ze
względu na jego dobro:,,W razie niepomyślnej dla chorego prognozy,
lekarz powinien poinformować o niej chorego z taktem i ostrożnością.
Wiadomość o rozpoznaniu i złym rokowaniu może nie zostać choremu
przekazana tylko w przypadku, jeśli lekarz jest głęboko przekonany, iż jej
ujawnienie spowoduje bardzo poważne cierpienie chorego lub inne
niekorzystne dla zdrowia następstwa; jednak na wyraźne żądanie pacjenta
lekarz powinien udzielić pełnej informacji.”
Odpowiedzi respondentów świadczą, że chcą oni być uczciwi względem
przyszłych pacjentów i rzetelnie informować ich o stanie zdrowia.
273
Wydaje się, że pytanie postawione na początku powinno brzmieć: Czy
pacjent chce znać cała prawdę o swoim stanie zdrowia? Najważniejszą
osobą, bez której medycyna nie miałaby sensu, jest pacjent i on powinien
podjąć decyzję czy pragnie być informowany. Ustawodawca zapisał, iż chory
ma prawo żądać, aby lekarz nie udzielał mu informacji o stanie zdrowia,
rokowaniu, możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych oraz
powikłaniach tych metod. [2] Pacjent jednak rzadko wyraża taką wolę, co
oczywiście nie jest dowodem, że zawsze chce znać cała prawdę.
W sytuacjach przekazywania informacji o złym rokowaniu zaleca się zasadę
stopniowania informacji, przy jednoczesnej bacznej obserwacji odbiorcy.
Rozmowę warto zacząć od tzw. strzału ostrzegawczego, czyli ogólnego
zasygnalizowania, iż chce się przekazać złą wiadomość. [4] Przygotowuje to
pacjenta na odbiór reszty niepomyślnej informacji a lekarzowi obserwującemu go pozwala na przewidzenie reakcji i ewentualnie ograniczenie
ilości przekazywanych informacji. Należy zadbać aby pacjent po takiej
rozmowie nie został zostawiony sam sobie i w miarę możliwości zapewnić
mu kontakt z bliską osobą, w której będzie miał oparcie. [4]
W Polsce zostały wśród pacjentów przeprowadzone badania na temat
zainteresowania ich swoim stanem zdrowia. Okazuje się, że 75% chce
uzyskać informacje na ten temat nawet jeśli są one niekorzystne. Aż 91%
pacjentów chorych na raka chciało poznać diagnozę, 88% pragnęło wiedzieć
jakie jest ich dalsze rokowanie, a 97% zadeklarowało potrzebę informowania
ich o leczeniu. [5] Przekazanie pacjentowi informacji o złym rokowaniu jest
trudne zarówno dla niego jak i dla lekarza przekazującego wiadomość.
Lekarze bardzo niechętnie podejmują się przekazywania choremu prawdy
o rozpoznaniu i prognozie. [6] Możliwe, iż lekarzowi jest po prostu łatwiej
zbyć chorego ogólnikowym stwierdzeniem typu:,,wszystko będzie dobrze”.
Należy jednak pamiętać, że prawda o nieuleczalności choroby prędzej czy
później wyjdzie na jaw. Efekty niedoinformowania są z reguły negatywne
dla zdrowia pacjenta. [4] Chory żyje w niepewności i traci zaufanie do
leczącego go zespołu. Zaczyna na własną rękę poszukiwać informacji
o chorobie. Może czuć się okłamywany, kumuluje się w nim lęk. Powyższe
wyniki świadczą, iż zdecydowana większość leczących się ma potrzebę
posiadania wiedzy na temat ich aktualnego stanu zdrowia i rokowania.
Natomiast wyniki naszej ankiety dowodzą, iż studenci i młodzi lekarze
również są zdania, że należy informować pacjentów o zły rokowaniu.
4.4. Ocena zajęć z komunikowania z pacjentem na studiach
Respondenci różnie oceniają zajęcia na studiach medycznych uczące
komunikacji z pacjentem. 19% stwierdziło, że na ich obecnym poziomie
edukacji na każdym kroku podkreśla się rolę prawidłowej komunikacji,
natomiast 11% podało, że aspekt komunikacji z pacjentem jest wręcz
274
pomijany podczas studiów. Najczęściej (49%) wybierano odpowiedź, iż rola
komunikacji jest podkreślana na zajęciach jednak brakuje jej odpowiedniego
nauczania. 16% ankietowanych jest zdania iż na studiach powinno być
więcej zajęć z komunikacji z pacjentem.
Różnice w odpowiedziach można tłumaczyć wieloma czynnikami. Wiek
i poziom edukacji mogą wpływać na oczekiwania respondentów co do nauki
umiejętności interpersonalnych na studiach. Również miejsce odbywania
studiów może mieć znaczenie; w badaniu wzięli udział studenci i stażyści
z większości polskich medycznych ośrodków akademickich. Plany studiów
na poszczególnych uczelniach są dość podobne ale nie identyczne. Studenci
mają zajęcia z takich przedmiotów jak psychologia, socjologia czy etyka.
Natomiast w niektórych miastach uczestniczą również w obowiązkowych
zajęciach z samej komunikacji z pacjentem. Nieobowiązkowe warsztaty
o podobnej tematyce są często organizowane dla ochotników.
Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie czy studenci medycyny
chcą więcej obowiązkowych zajęć z komunikacji. Z naszego badania
wynika, że dużemu odsetkowi osób kończących studia brakuje praktycznego
nauczania komunikacji podczas ich trwania. Jednak aby mieć pewność, iż
studenci pragną dodatkowych zajęć z komunikowania, należałoby ich wprost
o to zapytać. Możliwe, że forma nieobowiązkowych warsztatów o węższej
tematyce typu: komunikacja z pacjentem roszczeniowym, z pacjentem
onkologicznym, z dzieckiem, osobą starszą etc., cieszyłaby się większą
aprobatą niż kolejny przedmiot włączony do i tak już skumulowanego planu
studiów. Komunikacja z osobą chorą różni się od normalnej komunikacji
międzyludzkiej i warto zadbać aby obowiązkowe zajęcia prowadziły osoby
mające jak najczęstszy kontakt z pacjentami. Możliwe, że idealnym
wyborem byliby psychologowie kliniczni. Coraz częściej pracują oni na
polskich oddziałach szpitalnych, stykają się z realnymi problemami
pacjentów oraz znają mechanizmy działania polskiego systemu opieki
zdrowotnej. Zdrowej osobie, która dodatkowo rzadko ma kontakt ze służbą
zdrowia, trudniej wyobrazić sobie codzienne problemy pacjentów i lekarzy
we wzajemnej komunikacji.
4.5. Jak respondenci oceniają własne umiejętności
interpersonalne?
Na koniec badani zostali poproszeni o ocenę własnych umiejętności
komunikacyjnych. Otrzymane wyniki przedstawia wykres.
Większość badanych określiła swoje umiejętności komunikacyjne jako
dobre (61%) lub średnie (24%). Tylko 2% ankietowanych sądzi, że posiada
złe umiejętności komunikacyjne. 13% określiło swoje umiejętności jako
bardzo dobre.
275
Wykres 4. Odpowiedzi respondentów na pytanie:
Jak Pan/Pani ocenia swoje zdolności komunikacji?
5. Podsumowanie
Komunikacja jest ważną składową pracy lekarza. Studenci i młodzi
lekarze są świadomi jej istotnej roli w procesie terapeutycznym. Zdaniem
większości badanych umiejętności interpersonalne konieczne do prawidłowego komunikowania się z pacjentem można wypracować. Pacjent ma
prawo do rzetelnej i zrozumiałej informacji na temat swojego stanu
zdrowia bez względu na rokowanie. Jednocześnie prawo przewiduje, że
chory może żądać aby nie udzielano mu takiej informacji. W wyjątkowych
sytuacjach, ze względu na dobro chorego, lekarz może nie informować
pacjenta o jego stanie zdrowia, jednak nie może odmówić udzielania
informacji nawet o najgorszym z możliwych rokowań, jeśli pacjent o to
prosi. Zdecydowana większość pacjentów chce znać prawdę o swoim
dalszym losie. Studenci i młodzi lekarze, którzy wzięli udział w naszym
badaniu, również są zdania, iż chorych należy informować o niepomyślnej
prognozie.
W czasie studiów studenci medycyny uczestniczą w zajęciach mających
przygotować ich do komunikacji z pacjentami. Programy studiów na
poszczególnych uczelniach różnią się jeśli chodzi o naukę umiejętności
interpersonalnych. Czasami studenci mają możliwość uczestnictwa
w dodatkowych zajęciach. Spory odsetek osób kończących studia uważa,
że brakuje na nich praktycznej nauki komunikacji. Respondenci najczęściej
oceniają swoje umiejętności komunikacyjne jako dobre.
276
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Rubinelli S. Rational versus unreasonable persuasion in doctor–patient communication: A normative account, Patient Education and Counseling, 92 (2013)
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw
Pacjenta, Dz.U. 2009 Nr 52 poz. 417
Kodeks Etyki Lekarskiej z dnia 2 stycznia 2004 r.
Skrzyński W. Relacja hematolog-pacjent, Acta Haematologica Polonica, tom
43, zeszyt nr 2a (2012)
Kuczyńska A. Modele kontakt lekarza i pacjenta, [w]: Dolińska-Zygmunt G.
(red.) Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, (2001)
Świrydowicz T. Psychologiczne aspekty przekazywania niepomyślnych
informacji o rozpoznaniu choroby i prognozie, Nowa Medycyna, 1 (2000)
Wybrane aspekty komunikacji lekarza z pacjentem: Opinia studentów
medycyny i lekarzy stażystów
Streszczenie
Badanie opisuje opinię studentów medycyny i młodych lekarzy na temat roli i najważniejszych
aspektów komunikacji między pacjentem a lekarzem. Przeprowadzono ankietę na 327 studentach
medycyny i lekarzach stażystach. Na podstawie zgromadzonego materiału można wysnuć
wniosek, iż studenci i młodzi lekarze uważają komunikację za istotną i możliwą do nauczenia
składową pracy lekarza. Respondenci są zdania, że pacjent powinien być informowany o stanie
zdrowia bez względu na rokowanie. Część studentów kończących studia medyczne i lekarzy
stażystów sądzi, iż na studiach brakuje praktycznej nauki komunikacji z pacjentem.
Słowa kluczowe: komunikacja w medycynie, studenci, złe rokowanie, informowanie, mówienie
o śmierci
Selected aspects of the doctor-patient communication: Medical
students and doctors first year after graduation opinion
Abstract
The study describes medical students and young doctors opinion on significance and most
important aspects of doctor-patient communication. We have conducted the survey on 327
medical students and doctors one year after graduation from the university. According to
collected data students and young doctors consider communication as an important and possible
to learn part of doctors work. Respondents claim that patient should be informed on his health
regardless of the prognosis. Some last year medical students and young doctors affirm that
medical studies lack in practical learning of communication.
Keywords: communication, medicine, medical students, prognosis, bad news
277
Iwona Rzeszutek1
Zarządzanie przez komunikację.
Wyzwania dla organizacji i pracowników
w świecie nowych technologii
1. Wstęp
We współczesnym zglobalizowanym świecie, w wyniku wszechobecnych nowych technologii, zarządzanie organizacjami ulega ciągłym zmianom. Dotychczasowe sposoby zarządzania powoli odchodzą „do lamusa”,
a pracownicy nie zawsze mają możliwość bezpośredniego kontaktu face to
face z bezpośrednim przełożonym. Wynika to najczęściej z faktu, iż coraz
więcej organizacji prowadzi swoją działalność na dużym obszarze geograficznym, za pomocą rozproszonych oddziałów. Stanowi to wyzwanie
zarówno dla organizacji, jaki pracowników.
Istnieją różne techniki zarządzania organizacją, takie jak: zarządzanie
przez nagradzanie i karanie, zarządzanie przez partycypację, zarządzanie
przez komunikację, zrządzanie przez konflikt, zarządzanie przez wyjątki,
zarządzanie przez cele, czy zarządzanie przez delegowanie uprawnień.
Technika zarządzania organizacją przez komunikację głosi, że komunikacja
decyduje o sukcesach i niepowodzeniach każdej organizacji, jest niezbędna
do jej egzystencji, rozwoju i konkurencji. Komunikacja przyczynia się do
wzrostu zrozumienia między ludźmi, efektywności organizacji, skłonności
do pracy zespołowej i identyfikacji z organizacją. Komunikacja odgrywa
pierwszoplanową rolę w każdej organizacji, ponieważ pozwala zrozumieć
jej cele. W każdej organizacji istnieją różne sieci komunikowania się, które
można podzielić na: ustrukturyzowane i nieustrukturyzowane. Pierwsze
polegają na komunikowaniu się za pomocą wymiany pism i dokumentów
organizacyjnych, okresowych narad i spotkań roboczych, dorocznych
spotkań z akcjonariuszami, itp. Typ ten jest mało podatny na zmiany,
o charakterze jawnym. Drugie natomiast, są siecią nieformalną, złożoną ze
swobodnych rozmów w czasie przerwy od pracy pomiędzy członkami
organizacji, kontaktów poza nią, plotek i pogłosek. Typ ten jest elastyczny,
podatny na zmiany, zwykle ma charakter niejawny. Opiera się na
osobistych, emocjonalnych relacjach między ludźmi [1]. Zazwyczaj w or-
1
Uniwersytet Rzeszowski, Instytut Socjologii
278
Wyzwania dla organizacji i pracowników w świecie nowych technologii
ganizacjach występują różne sieci komunikowania, które są uzależnione od
specyfiki organizacji, jej członków i otoczenia firmy.
Celem artykułu było przedstawienie sieci komunikowania się w organizacji, w której pracownik z oddziału firmy nie ma kontaktów face to face
z pracownikami centrali oraz sprawdzenie czy pracownik w przypadku
zastosowania nowych wytycznych czuje się dostatecznie poinformowany
o tych dyrektywach.
2. Istota komunikowania się w organizacji
W literaturze przedmiotu istnieją różne definicje komunikowania się.
Pojęcie „komunikowanie” pochodzi od łacińskiego czasownika communico,
communicare (uczynić wspólnym, połączyć; udzielić komuś wiadomości,
naradzać się) i rzeczownika communio (wspólność, poczucie łączności). Sam
termin communication oznaczała wejście we wspólnotę, utrzymywanie
z kimś stosunków. Według C. Cooley’a komunikowanie jest swego rodzaju
mechanizmem, dzięki któremu stosunki międzyludzkie istnieją i rozwijają
się, wytworzone przez umysł ludzki symbole są przekazywane w przestrzeń
i zachowywane w czasie. Natomiast według R. Verderbera komunikowanie
jest transakcyjnym procesem kreowania znaczenia przez jego uczestników,
zarówno na poziomie interpersonalnym, jak i publicznym. Najkrótszą, jak
i najbardziej wymowną definicję ukuli G. Jowett i V. O’Donnel,
o komunikowaniu mówią jako o: sytuacji w której jednostka A mówi do
jednostki B o X [2].
Nie ulega wątpliwości, że sprawne komunikowanie jest podstawą sprawie
funkcjonującej organizacji. Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań
telekomunikacyjnych i informatycznych, telefonu, internetu, technologii
komputerowych, wykreowało „nową jakość” prowadzenia biznesu [3]. Wraz
z rozwojem techniki i pojawieniem się nowych technologii przeobrażeniom
uległy również sposoby zarządzania organizacjami. Przedsiębiorstwa coraz
częściej modyfikują tradycyjną organizację, kojarzoną z biurowcem
i pracownikami skupionymi w jednym miejscu, na organizację nowoczesną,
której centrala znajduje się z dala od oddziałów. Zarządzanie w takiej
organizacji odbywa się w sposób mobilny, a pracownicy samodzielnie
świadczą pracę na podstawie informacji przekazywanych z centrali.
W organizacjach wyposażonych w skomplikowane sieci łączności każdy
członek organizacji może mieć bezpośredni dostęp do źródeł danych,
dysponuje również środkami zapewniającymi taki dostęp w praktyce oraz
posiada możliwości interpretowania danych i przesyłania ich innym [4].
Warto wspomnieć, w jaki sposób definiowana jest informacja. Według
międzynarodowej normy ISO 2382, informacja, to wiedza (wiadomość)
powiązana z jakimkolwiek przedmiotem, czy to rzeczą, faktem, procesem
279
Iwona Rzeszutek
czy ideą. Ta wiedza (wiadomości), to dane, zdefiniowane obrazy, części
rzeczywistości z przeszłości lub teraźniejszości, albo wartości wynikające
z danych np. prognozy lub zlecenia, czyli dane o charakterze normatywnym.
Właściwości rzeczy są opisywane poprzez dane jak litery, liczby, rysunki,
symbole. Dopiero ich połączenia daje wypowiedź. Jednak połączenia muszą
być dopuszczalne, by wypowiedź miała sens [5].
Samo komunikowanie w organizacji ma zasadniczo dwa cele, po
pierwsze, przekazywanie poprawnego obrazu rzeczywistości od nadawcy do
odbiorcy, a po drugie, odpowiednie komunikowanie się z różnymi grupami
społecznymi, tak by każda z nich odpowiadała na komunikat w pożądany
przez firmę sposób. Można stwierdzić, że komunikacja w organizacjach
w dwudziestym pierwszym wieku posiada trzy funkcje: koordynowania
zadań, projektów, ludzi; ustanawiania tożsamości profesjonalnej oraz
interpretowania przekazów i wiadomości [6].
3. Internet, telefon, e-mail
Nowoczesne technologie informatyczne coraz szybciej powstają
i przyjmują się w nowej rzeczywistości organizacyjnej. Następuje szybki
rozwój metod komunikacyjnych, takich jak: teleksy, telefaksy, faksmodemy,
audioteksty, poczta elektroniczna, głosowa telefonia internetowa VoIP.
Rośnie również znaczenie systemów komunikacji ruchomej, czyli rozwój
sieci komórkowej, systemów cyfrowych GSM, pojawiła się sieć satelitarna
i internetowa. Zgodnie z koncepcją „globalnej wioski” McLuhana pojawił się
swobodny informacji i posiadanie informacje stały się głównym obszarem
konkurencyjności organizacji. Współczesne narzędzie teleinformatyczne
umożliwiają połączenie wielu kanałów komunikacyjnych, takich jak głos,
obraz, wideo, dźwięk. W ramach takich systemów dostępne są aplikacje do
komunikacji głosowej (telefonia IP), wideo (wideotelefonia IP, TelePrence)
i wymiany danych (Web Collaboration, Instant Messaging). Aplikacje
połączone są w jeden spójny system komunikacji oparty na sieci IP. Istnieje
możliwość komunikacji mobilnej z wykorzystaniem telefonów przenośnych
(GSM, WiFi i dwusystemowych) oraz rozwiązania komunikacyjne dla
małego i średniego biznesu [6]. Nikt już nie wyobraża sobie funkcjonowania
we współczesnym świecie bez używania telefonu. Jest to podstawowe
urządzenie służące do przeprowadzania rozmów na odległość. Rozwój
technologii pozwala także na wykorzystanie komputera jako wielofunkcyjnego aparatu telefonicznego, po wyposażeniu go w niezbędne urządzenia
peryferyjne: głośniki, mikrofon i przyłącze do linii telefonicznej, rozszerzenie sprzętowe w postaci karty oraz odpowiednie oprogramowanie.
Najpopularniejsze jednak są telefony bezprzewodowe, zwane mobilnymi,
których sprawność zapewnia gęsta sieć central radiowych i przekaźników.
280
Taka telefonia zapewnia swoim użytkownikom poza tradycyjną obsługą
połączeń także możliwość wysyłania SMS (krótkich wiadomości tekstowych) i MMS (odmiana SMS z możliwością dołączenia plików o formatach
AMR, MP3, MIDI, WAV, JPEG, GIF, MPEG i H.263). Najbardziej
popularną usługą od początku popularności internetu jest nadal poczta
elektroniczna, zwana e-mailem. System działa za pomocą dwóch serwerów
wychodzącego i przychodzącego, a dane kierunkowe zawarte są w adresie emailowym. Zaletą stosowania e-maili jest między innymi: brak kosztów
bezpośrednich związanych z korespondencją, szybkość wysłania, asynchronizm i wygoda. Do każdej wiadomości elektronicznej można również
dołączyć załączniki graficzne, muzyczne lub video [7].
4. Charakterystyka badanej zbiorowości
Ze względu na tematykę artykułu do badań została wytypowana firma
wyłoniona na podstawie metody „kuli śnieżnej” [8]. Poszukiwana była firma,
która miała spełniać następujące warunki: zarządzanie miało odbywać się
centralnie, oddziały miały być rozlokowane w różnych miejscach Polski,
pracownicy mieliby ograniczone możliwości bezpośredniego kontaktu
z pracownikami centrali, kontakt między centralą a pracownikami oddziałów
odbywałby się za pośrednictwem nowych mediów. W wyniku rozmów
została wyłoniona firma z branży usługowo-finansowej, spełniająca
wszystkie założone na wstępie kryteria. Badanie objęło oddziały firmy
umiejscowione na terenie województwa podkarpackiego, głównym narzędziem badawczym stał się kwestionariusz ankiety, techniką zastosowaną
w badaniu – wywiad telefoniczny, jednostką analizy – pracownicy oddziałów
firmy. Wywiady zostały przeprowadzone w styczniu 2016 r.
5. Analiza i interpretacja wyników
Próba badawcza wynosiła N=15, środowisko pracy okazało się wysoce
sfeminizowane, gdyż wszyscy pracownicy oddziałów usługowo-finansowych to kobiety.
Ze względu na specyfikę poruszanych w artykule zagadnień istotne było
zbadanie, za pomocą jakich narzędzi pracownicy komunikują się w badanej
organizacji. Na pytanie: Z jakich źródeł otrzymuje Pan (Pani) nowe
informacje z centrali?, pracownicy wskazywali informacje przekazywane
z centrali za pomocą serwera wewnętrznego (100%), poczty elektronicznej
e-maili (100%) i telefonów (100%). Informacja ta potwierdziła założenie,
że jest to firma zarządzana za pomocą cyfrowej infrastruktury
komunikacyjnej.
Kolejną kwestią było sprawdzenie, jakiego rodzaju informacje są
przekazywane z centrali. Pracownicy wskazywali w głównej mierze na:
281
Iwona Rzeszutek
nowe procedury, regulaminy, oferty, produkty, promocje, wytyczne
dotyczące obsługi klienta, nowelizacje programu komputerowego, sprawy
bieżące związane z funkcjonowaniem oddziałów. Odpowiedź na to pytanie
skłoniło autorkę do zidentyfikowania sieci komunikacyjnej obowiązującej
w badanej organizacji jako tzw. „koło sterowe”. Jest to obszar ustrukturyzowanego komunikowania. Komunikowanie w takim przypadku posiada
punkt centralny (C), który stanowi źródło informacji, a informacja
przekazywana jest z tego punktu innym punktom (A, B, D, E itd.) [9], co
przedstawia Schemat 1.
Schemat 1. Sieć koła sterowego
Na pytanie: Czy informacje przekazywane z centrali są zrozumiałe?
ankietowani nie byli już tacy zgodni, co szczegółowo przedstawia Wykres
1. Najwięcej ankietowanych miało problem ze zrozumieniem nowych
regulaminów.
Wykres 1. Stopień zrozumienia informacji
282
Dość duże problemy stanowiły kwestie zawiązane z wprowadzaniem
nowego programu komputerowego (modyfikacji, nowych funkcji programu),
gdyż wymagały przyswojenia jednorazowo dużej ilości informacji
i odpowiednich umiejętności technicznych. Dodatkowo nie wszystkie nowe
oferty i produkty były w wystarczający sposób zrozumiałe przez
ankietowanych. Najlepiej przystępne dla badanej zbiorowości były nowe
promocje, najprawdopodobniej wynikało to ze specyfiki samych promocji,
przekazywanych jako informacje krótkie i zwięzłe.
Wszyscy ankietowani na pytanie: Czy zdobywają dodatkowe informacje?
Odpowiedzieli twierdząco, co może wskazywać na zaangażowanie w pracę
i chęć podnoszenia wiedzy.
Zaskakujące jednak były odpowiedzi na kolejne pytanie z ankiety,
a mianowicie: Do kogo zwraca się Pan (Pani) w przypadku niezrozumienia
nowych wytycznych? Prawie wszyscy ankietowani wskazali współpracowników, a tylko 20% na pracowników centrali co przedstawia Wykres 2.
Wykres 2. Źródło dodatkowych informacji
Nie zawsze więc występowało sprężenie zwrotne komunikatu. Komunikacja w organizacji może przybierać różne kierunki. Zgodnie z literaturą
przedmiotu wyróżniamy komunikację w dół (odbywającą się między
podmiotami stojącymi wyżej w hierarchii organizacyjnej, a podmiotami na
niższych szczeblach, wzdłuż linii podporządkowania), jak również komunikację w górę. Komunikacja w górę ma na celu informowanie wyższych
szczebli w organizacji, co się dzieje na szczeblach niższych. Analiza takiej
odpowiedzi dała autorce przypuszczenie, że ankietowani woleli komunikowanie poziome, które przebiega poza liniami formalnego podporząd-
283
Iwona Rzeszutek
kowania, jednakże sprzyja rozwiązywaniu problemów i konfliktów, a także
koordynuje działania i ułatwia wymianę informacji między osobami
o jednakowym statusie organizacyjnym [9].
Kolejne pytanie dotyczyło narzędzi jakimi posługują się ankietowani,
by uzyskać wyczerpujące informacje. Odpowiedzi przedstawia Wykres 3.
Wykres 3. Dodatkowe narzędzia komunikacyjne
Wszyscy ankietowani wskazywali połączenia telefoniczne, jako zachowanie najczęściej stosowane w celu uzyskania dodatkowych informacji,
część osób spotykała się również osobiście, natomiast rzadko do tego celu
używano e-maili oraz portali społecznościowych. Może to być spowodowane
szybkością i łatwością pozyskiwania informacji prowadzonej podczas
bezpośredniej rozmowy telefonicznej z ewentualnym natych-miastowym
dopytaniem, w przypadku wątpliwości. Pisanie z kolei, jest czynnością
wymagającą dodatkowych umiejętności technicznych, a także piszący
powinien posiadać łatwość w formułowaniu wypowiedzi. Dodat-kowym
utrudnieniem jest również czas uzyskania odpowiedzi na wiadomość
tekstową, gdyż odbiorca nie jest zobligowany do udzielania odpowiedzi
w czasie rzeczywistym.
Następne pytanie dotyczyło odczucia usatysfakcjonowania z udzielonych
dodatkowych informacji. Analiza wykazała, że prawie wszyscy ankietowani
byli usatysfakcjonowani z rozmów przeprowadzonych w celu pozyskania
informacji i rozwiania wątpliwości, a zaledwie dwie odpowiedzi były
negatywne, co przedstawia Wykres 4. Dało to przypuszczenia, że
konsultowanie wątpliwości jest czynnością skuteczną i potrzebną do
prawidłowego zrozumienia zadania, a możliwości jaką dają nowoczesne
narzędzia w znacznym stopniu przyspieszają, proces konsultacji.
284
Wykres 4. Poczucie satysfakcji ze zdobytych informacji
Analiza otrzymanych wyników pozwoliła autorce na stworzenie
schematu sieci komunikowania się badanej zbiorowości, w przypadku
wystąpienia wątpliwości związanych z niezrozumieniem wytycznych. Sieć
przybrała postać „gwiazdy”, z elementami „piasty” i „kiści winogron”, co
przedstawia Schemat 2.
Schemat 2. Sieć komunikowania się w przypadku wątpliwości
285
Iwona Rzeszutek
Powstanie takiej rozbudowanej sieci dało podstawy do przypuszczeń, że
system komunikacji w tego typu organizacji działa sprawnie. Jest to typowa
dla współczesnych organizacji sieć komunikowania, gdyż w dwudziestym
pierwszym wieku, przy zastosowaniu nowoczesnych technologii zwiększyły
się możliwości komunikacyjne pracowników. Nie mają zastosowania
archaiczne sieci komunikowania stworzone dla tradycyjnych organizacji.
Zaistniała możliwość bezpośredniej wymiany informacji między członkami
zainteresowanymi nowymi wytycznymi, których te instrukcje dotyczą, przy
zastosowaniu nieograniczonych możliwości komunikacyjnych jakie
stwarzają nowe narzędzia technologiczne. Pracownicy wolą konsultować
nowości między sobą, aniżeli z pracownikami centrali, co może być
powodem niepewności swojej pozycji w organizacji, obawą przed uznaniem
ich za niekompetentnych, bądź niewystarczająco wykwalifikowanych.
6. Wnioski
W wyniku przeprowadzonej analizy badanej zbiorowości autorka
wykazała, że występuje w nim wysoki współczynnik feminizacji.
Pracownicy otrzymują informacje za pomocą serwera wewnętrznego, e-maili
i rozmów telefonicznych. Brakuje bezpośredniego kontaktu face to face
z pracownikami centrali firmy. W przekazywaniu informacji z centrali,
dominuje kierunek ustrukturyzowanego komunikowania się w dół. Najwięcej
problemów ankietowani mieli z wprowadzaniem nowego programu
komputerowego (modyfikacji, nowych funkcji programu). Zadanie to było
złożone i wymagało przyswojenia jednorazowo dużej ilości informacji
i odpowiednich umiejętności technicznych. Najbardziej zrozumiałe okazały
komunikaty dotyczące promocji. Jednak nie wszystkie nowe oferty
i produkty były w wystarczający sposób przystępne dla ankietowanych, co
powodowało dodatkowe starania z ich strony w celu pozyskania
dodatkowych informacji. Najczęściej wiadomości takie uzyskiwano od
współpracowników. W badanej organizacji wyłoniła się nieustrukturyzowana sieć „gwiazdy”, z elementami „piasty” i „kiści winogron”. Najczęściej
ankietowani komunikowali się za pomocą telefonów, jednocześnie badanie
wykazało, że kontakty zawodowe przenoszone są również na grunt
nieformalny i pracownicy spotykają się poza pracą.
7. Zakończenie
Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań telekomunikacyjnych i informatycznych umożliwia sprawne realizowanie pracy zdalnej, niesie jednak
ze sobą liczne niebezpieczeństwa zarówno dla organizacji, jaki samego
pracownika. Nie ulega wątpliwości, że zanikają w ten sposób kontakty
społeczne, spotkania twarzą w twarz, pogorszeniu ulega odczytanie intencji
286
rozmówcy spowodowany brakiem komunikatów werbalnych i niewerbalnych. Od pracownika wymaga się posiadania licznych kompetencji
i umiejętności technicznych, jak i specyficznych zdolności interpersonalnych, elastyczności i adaptacyjności. Ocena profesjonalizmu pracownika odbywa się na podstawie jego umiejętności komunikowania się za
pomocą nowych technologii, a nie na podstawie faktycznego działania.
Przyczynia się to do odsuwania nieefektywnie komunikujących się
profesjonalistów do innych zadań niewymagających umiejętności komunikacyjnych, również ze szkodą dla organizacji z powodu niewykorzystania
ich kwalifikacji, kompetencji i doświadczenia. U zatrudnionego może to
wywoływać stres i dodatkowy wysiłek, tym bardziej, że organizacje
wymagają pracowników pełnej odpowiedzialności za efekty świadczonej
pracy. W świecie nowych mediów pracownik zmuszany jest do ciągłego
podnoszenia swoich umiejętności technicznych i teleinformatycznych.
W przypadku niezrozumienia komunikatu pracownik chętniej korzysta
z pomocy innych współpracowników, będących w podobnej sytuacji
zawodowej, w obawie przed ukazaniem swoich słabych stron przed
pracodawcą. Może to wynikać z niestabilności zatrudnienia i braku
zaufania do pracodawcy.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Piotrowski K., Świątkowski M. Kierowanie zespołami ludzi, Dom
Wydawniczy Bellona, Warszawa 2000
Dobek-Ostrowska B. Komunikowanie polityczne i publiczne, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 2006
Michalak J. M. Ewolucja form pracy zespołowej, w: Zachowania ludzi
w organizacjach, red. Januszkiewicz K., Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź 2012
Griffin R. W. Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2004
Nieć M. Komunikowanie społeczne i media. Perspektywa politologiczna,
Wydawnictwo Lex, Warszawa 2010
Zalewska-Turzyńska M. Nowy wymiar komunikacji organizacyjnej, w:
Zachowania ludzi w organizacjach, red. Januszkiewicz K., Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2012
Potocki A., Winkler R., Żbikowska A. Techniki komunikacji w organizacjach
gospodarczych, Difin, Warszawa 2004
Babbie E. Badania Społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2004
Dobek-Ostrowska B. Współczesne systemy komunikowania, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997
287
Iwona Rzeszutek
Zarządzanie przez komunikację. Wyzwania dla organizacji
i pracowników w świecie nowych technologii
Streszczenie
W zglobalizowanym świecie coraz częściej odchodzi się od tradycyjnego modelu zarządzania
przedsiębiorstwem, na rzecz zarządzania za pomocą nowych technik informacyjnych. Kontakty
bezpośrednie między kadrą zarządzającą, a szeregowym pracownikiem stają się niemożliwe,
a komunikowanie odbywa się za pomocą rozmów telefonicznych, wiadomości e-mail, Internetu
i intranetu. Celem pracy było przedstawienie sieci komunikowania się w takiej organizacji
i sprawdzenie czy pracownik w przypadku zastosowania nowych wytycznych czuje się dostatecznie poinformowany o tych dyrektywach. Badaniem objęto oddziały firmy z województwa
podkarpackiego, głównym narzędziem badawczym stał się kwestionariusz ankiety, techniką
zastosowaną w badaniu – wywiad telefoniczny, jednostką analizy – pracownicy oddziałów firmy.
Wywiady zostały przeprowadzone w styczniu 2016 r. W wyniku badania wyłoniła się
zmodyfikowana sieć koła sterowego, która przybrała postać piasty z elementami gwiazdy i kiści
winogron. Dało to przypuszczenia, że system komunikacji w tego typu organizacji działa
sprawnie, aczkolwiek dla pełnego zrozumienia komunikatu potrzebne są dodatkowe informacje
pozyskane od współpracowników.
Słowa kluczowe: komunikowanie, zarządzanie, sieci komunikowania, nowe technologie
Management communication. Challenges for company and employees
in the world of new technologies
Abstract
In a globalized world and more often to get away from the traditional model of enterprise
management, for management by using new information technologies. Direct contacts between
the management team and employees become impossible, but communication takes place via
telephone, e-mail, Internet and intranet. The aim of the study was to present the network of
communication in the organization and check that the employee in the case of the new guidelines
feel adequatly informed about these directives. The study included branch offices of
Subcarpathian Voivodeship, the main research tool was a questionnaire survey, the technique
used in the study – a telephone interview, the unit of analysis – employees branches of the
company. The study was conducted in January 2016. The study emerged from a modified
network steering wheel, which took the form of a hub with elements of star and a bunch of
grapes. This is possibility that the communication system in this type of organization is effective,
but to fully understand the message you need additional information obtained from colleagues.
Keywords: communication, management, network communication, new technologies
288
Indeks autorów
Antos-Latek K. ......................... 255
Armuła M. ....................................37
Barabasz-Krasny B................... 199
Borawski D. ........................ 73, 145
Brzozowska A. ......................... 216
Cembrowska P. ......................... 246
Dereń N. .................................... 246
Domagalska I. A. ...................... 174
Drzazga E. A............................. 174
Firlej E. .........................................25
Graf L. ....................................... 232
Jaśkiewicz M. ................................7
Jędrych M.................................. 216
Knut P.................................. 97, 186
Kowalik M. ....................... 255, 268
Krajewski A. ................................88
Kuczyński B.............................. 268
Kulik T. ........................................25
Lucius K. ..................................... 88
Łasut B. ........................................ 52
Mendyk K. .........................255, 268
Możdżeń E. ................................ 199
Możdżeń K. ............................... 199
Nurzyńska-Flak J. .............255, 268
Pielak J. ...................................... 121
Podlipniak P............................... 162
Poręba M...................................... 52
Postępski J. ................................ 216
Rzeszutek I. .........................63, 278
Sala-Suszyńska J. ........................ 16
Simińska E. .................................. 88
Sołtys-Lelek A........................... 199
Śleziona M. ................................ 232
Wilińska J. ................................... 52
Woźniak J. ................................. 246
289

Zdrowie, psychologia, społeczeństwo – przegląd wybranych

Transkrypt

Podobne dokumenty

specjalista w laboratorium technologicznym form farmaceutycznych

Suplementy diety: za i przeciw stosowaniu