Zobacz publikacje

rawo rzymsko-hol enderski e
P
WspÓł czesn e stosow an i e
prawa rzymskiego
BRoNlSŁAW
SITEK
na naszym
Integracja europe.jska jest niewątpliwie najr'razniejszym podjętym
jedlontvnln.ń pr'edsię*'ięciern w obócnym wieku. Iej znaczenlełlie wypływa
jej
realtzac1i,
nak z ilości źaangażowanych Środkow materialnych koniecznych do
wypĘNie
światowej.
wojny
drugiej
czasie
w
więcej
tych bowiem użfio znaczńie
całą
światowe-angażowaĘ
wojny
obie
bb'ui"*
ńa tęz z zasięgu terytorialnego,
Znakontynentu'
naszego
częśc
nu.opę, a inte|racja europejsila obejmujejedynie
nnvpły*a'rŁakt , że jest bezpośredniąkontynuacją
czenie integraóii europeiśn.:
^l'i*to.iii
j"móntow
ńtt,ry naszego kontyn91tu' Już od czasów greciJ"*v"l'
l.
r<icłr wvstępowały
tendencje zjednoczeniowe wśrodludow zamieszkujących
przezRzymian,
proba taka została podję]e
ńrr'opę. Później ź duzy^
'ut.ó'.*
pod sztandau * koń.,, udałó się stwo.'yć jednośl europejską w średniowieczu
rem chrześcijaństwa.
była
Charakterystycznym dia wcześniej szych tendencji ąedno czeniowych
i
kulturoistnienia-'poin.go fundamentu historycznego
rodzącaslę śńiałomóść
europejskiego. obecna integracja europejska, chociaż dokonu-
wegokonĘnentu
j. ,Tę * odmiennych *urunkuJh społeczno_techniózno-ekonomicznych, to jednak
j.rt tna budowana na tych ,uryfh fundamentach historycznych i kulturowych.
śąot." pomimo istnienia wień obaw zvłiązanych z tym procesem, większośc
Że ru9 ya
nurido*''umieszkujących nasz kontynent zdaje sobie |P1awę z.te'go'
jak i kraje
inn.1 utr..nuty*v' sti,ikraje, będące tak człońkami Unii Europejskiej,
do
p."t"nJu;ą* oo'stania się jej c"łón[iem, podejmująwiele działań włączających
procesu integracji.
sposob właściRownież w świecienauki, prawie każdy naukowiec probuje, w
To' o11111proces'
ten
pod
wy dla swojej dyscypliny nautowej, ,,podłączyć się''
SpoJrZe_
sZerSZe
na
śóe, tak daieto absoruuje naukowc ów, że nie wystarcza czasu
tie na rzecz1rvistość wykraczającąpoza problemy Europy'
I Szerzej o historycznych i kulturowych korzeniach integracji europejskiej zob. EuroPa
i Kościół, dz. zbiot. pod red. H. Jurosa' Warszawa l997'
v"...:
I
l
School. Szkoła ta rownieŹ objęła swoim zasięgiem Szkocję. Jako podstawowe
podręczniki prawa w Szkocji obowiąryrvały te napisane przez I. G' Heinecciusaa
i J. Voetiusa5.
Znacząco na rozwój Roman-Dutch Law wpłynęłareformacja, dzięki ktorej
Holandia stała się krajem protestanckim' }.{a uniwersytetach zarzuęono naukę
i nauczanie prawa kanonicznego, pozostawiając tym Samym większe pole do penetracji przezprawo rzymskie. Zostałaprzełamatua średniowieczna moralnośćhan-
dlowa, co z kolei pozwoliło na wykształcenie się prawa handlowego * Dutch
commercial law. W nowym prawie handlowym zarzucono średniowiecznązasadę
sfusznej ceny i stosowanie kar infamujących w przypadku bankructwa. Zanieęhano odgórnego regulowania cen na rzeczregulacjijakości produktów. W tym procesie znaczącą ro1ę odegrało prawo rzymskie wraz Zjego koncepcją własności
indywidualnej6.
4. Roman-Dutch Law nie jest czystym prawem rzymskim lecz zbiorem przepisów prawnych, pochodzących z prawa germańskiego, rzymskiego i kanonicznego. Można w nim znaLeźć też urządzenia pochodzące z innych systemow prawnych, np. z prawa francuskiego czy szwĄcarskiego' Początki formowania się
Roman-Dutch Law sięgają czasó.ł poprzedzających Kodeks Teodozjański
(a3B r.). Konstytucje zawarte w Kodeksie Teodozjańskim juz wcześniejzaczfi
przenikać do prawa zwycza1owego, stosowanego na terenie dzisiejszej Belgii
i Holandii.
Istotnym elementern składowym Roman-Dutch Law są XIV- i XV-wieczne
zwyczaje staroholenderskie, ktore stĄ się głowną osnową tego systemu pra'wa,
natomiast prawo rzymskie pełniło jedynie funkcję pomocnicząwobec tychŻe zvłyczajów. Podobny mechanizm recepcji prawa rzymskiego był stosowany w Niemczech. Jednak niecałe prawo rzymskie zostało przyjęte do Roman-Dutch Law,
a Szereg dziedzin życia było regtllowanych przy pomocy prawa zr,vyczajowego.
I tak w Roman-Dutch Law nie przyjął się rzymski System dotalny, w jego miejsce
wesĄ lokalne zwyczĄe' odrzucono rowniez całe prawo dotycząoe niewolnictwa i wyzwoleń7. Nie została przyjęta zasada nemo pro parte testatus, pro parte
intestatus decedere potest.
a
5
Elementa Iuris Civilis; Elententa luris Gertnanici.
Comlnentarius ad Pandectas; Elementa Juris; Compendium juris jtłxta seriem Pandecta-
runt.
6 Szerzej na tęn tęmat zob. J.
Q. Whitrnan, The tr4oral h'Ieance of Roman Lały ąnd tke
lvIaking of Commerce: Same Dutch Evidence, (w:) The Yale Law Journal, vol. 105. nr'7,7996,
s
18-ł l_1889.
7
Inne przykłady zob.
M' Kase1 dz. c}t., s
5.
Bronislaw Sitek
34
Ta uwaga dotyczy także historykow prawa, a zwłaszęza romanistów, którzy
coraz więcej miejsca poświęcająpowiązaniu nauki i nauczania prawa rzymskiego
Z prawem wspólnotowy m p oprzez w skazywani e na romani s ty czne korzenie prawa wspolnotowego. Intensywne badania romanistów na tym polu prawie całkiem
przesłonĄ fakt' ze prawo rzymskie moze byc jeszcze dzisiaj prawem stosowanym w praktyce, tak jak to jest w systemie prawa Roman-Dutch Law w RPA.
2. Termin Roman_Dutch Law po raz pierwszy został użyty przez Simona
van Leeuwen'a jako podtytuł w jego dztele Paratitla Juris Novissimi, opubliko_
Wanym w 1652 r., a od |664 r. terminem tym zaczęto okeślaćsystem prawa
stosowanego w Holandii i w holenderskich koloniach2. Wśrodkolonii nalezy vłymienić, takie jak: Południowa Afryka, Cejlon, Gujana Angielska. Jednak od
I stycznia 1917 r. w Gujanie Angielskiej definitywnie wprowadzono angielski
system prawa Common Law, podobrue zresztąjak na Cejlonie. obecnie rowniez
w Południowej Afryce daje się dostrzec stopniowe odchodzenie od R.oman-Dutch
Law, jednak nie na drodze per saltum, ale na drodze stopnio-wych reform.
3' Wielcy siedemnastowieczni prawnicy holenderscy nie dają jasnej odpowie_
dzi na pytanie: kiedy i kto wprowadził prawo rzymskie w Holandii. Wedfug Hugo
de Grotiusa3 ,,owing to its special excellence it was occasionally submitted to the
judges as a precedent, and having crept in this way was eventuaily adopted as
law''. Wedfug innych prawo rzymskie zostało wprowadzone w Holandii przez
Williamsa II, osiemnastowiecznego księcia, kJóry nakazał stosowanie tego prawa
w swoim kraju.
BliŻszy prawdy jest jednak pogląd Grocjusza, który twierd z1ł, że prawa rzymskie stopniowo wchodziło w życie łv Holandii, łącząc się ze staroholentlerskimi
zwyczĄami. W ten sposob doszło do powstania nowego systemu prawa Zwanego
Roman-Dutch Law. Początkowo Roman-Dutch Law było nauczane na uniwersytetach, a następnie stosowane w sądach. Z czasem doszło do zatarcia granicy
pomiędzy prawem rzymskim a dawnymi holenderskimizwyczajami. Recepcia prawa rzymskiego w XVI w w Niemczech, aw konsekwencji i w Holandii, była
ukoronowaniem tego procesu.
Wśró d ówczesnych uniwers}.tet ów prym wio dły : Uniwersytet z L auv aln zał,o żony w 1.463 r., w którvm znajdował się wydział prawa cywilnego i kanoniczne_
go; Uniwersytet w Leyden załoŻony w |574 r. i Uniwersy1et w Utrechcie. Właśniena tych uniwersytetach zrodziła się holenderska szkoła prawa zpłanaDutch
2
3
R. W. Lęę' ln Introduction to Roman-Dutch Law, oxford, |946
Introduction, i.2.
a--
School. Szkoła ta rowniez objęła swoim zasięgiem Szkocję. Jako pocstawowe
podręczniki ptawa w Szkocji obowiąrylvĄ te napisane przez I. G. Heinecciusaa
iJ.
Voetiusas.
Znacząco na roz:wój Roman-Dutch Law wpłynęłareformacja, dzięki ktorej
Holandia stała się krajem protestanckim. Na uniwersytetach zarzucono naukę
i
nauczarue prawa kanonicznego, pozostawiając tym samym większe pole do pe-
netracji przezprawo rzymskie. Zostałaprzełarl7ana średniowieczna moralnośćhan-
dlowa' co z kolei pozrvoliło na wykształcenie się prawa handlowego - Dutch
commercial law. W nowym prawie handlowym zarzvcono średniowiecznązasadę
sfusznej ceny i stosowanie kar infamujących w przypadku bankructwa. Zaniechano odgórnego regulowania cen na rzeczregulacjijakości produktów. W tym proceste znaczącą rolę odegrało prawo rzymskie wraz zjego koncepcją własności
ind1łvidualnejó.
4. Roman-Dutch Law nie jest czystym prawem rzymskim lecz zbiorem przepi-
Sow prawnych, pochodzących z prawa germańskiego, rzymskiego i kanonicznego. Mozna w nim znalężć też urządzenia pochodzące z innych systemów prawnych' np. z prawa francuskiego czy szwĄcarskiego. Początki formowania się
Roman-Dutch Law sięgają czasó.'v poprzedzających Kodeks Teodozjański
(a38 r.). Konstytucje Zawarte w Kodeksie Teodozjańskim juz wcześniejzaczfo
przenikać do prawa zwyczĄowego, stosowanego na terenie dzisiejszej Belgii
i Holandii.
Istotnym elementern składowym R.oman-Dutch Law są XIV- i XV-wieczne
zv'ryczap staroholenderskie, ktore staĘ się głowną osnową tego Systemu prawa'
natomiast prawo rzymskie pełniło jedynie funkcję pomocnicząwobec tychŻe zv,ryczajów. Podobny mechanizm recepcji prawa rzymskiego był stosowany w Niemczech. Jednak niecałe prawo rzymskie zostało przyjęte do Roman-Dutch Law,
a Szereg dziedzin zycia było regulowanych przy pomocy prawa zwyczapwego.
I tak w Roman-Dutch Law nie przyj$ się rzymski System dotalny, w jego miejsce
wesĄ lokalne zwyczaje. odrzucono rowniez całe prawo dotyczące nięwolnictwa i wyzwoleń7. Nię została przyjęta zasada nemo pro parte testatus, pro parte
intęstatus decedere potest.
a
5
Elementa luris Civilis; Elententa luris Germanici.
Commentarius ad Pandectąs; Elementa Juris; Compendium juris jtłxta seriem Pandecta-
runt.
6 Szetzej na tęn temat zob. J.
Q. Whitrnan, The AlIoral ]rIeance of Roman Lnv and the
lv{aking of Commerce: Same Dutch Evidence, (w:) The Yale Law Journal, vol. 105. nt 7 ,1996,
s l8łl_l8897
Inne prrykłady zob.
M. Kaser, dz. cl.t', s.
5.
:
36
Bronisław Sitelk
5 Przez wiele więków na terenie dzisiejszej Holandii nie stanowiono prawa.
Jednak dynamiczńe ronvijapcy się handel i rzemiosło v\ymagały nowych rozwiry
zah.Na potrzeby ówczesnego obrotu gospodarczego nie wystarczaĘjuz stare
zwyczaje wspierane prawem rzymskim8. Pierwszym znaczącym ok.esem wydawania nowych uregulowań prawnych byĘ szesnastowieczne rządy hiszpanJt<icłr
królów. Starali się oni regulować ustawami wszystkie konieczne sprawy.
Przede
wszystkim chodzi o ustawodawstwo Karola Y z 1529 r. dotyczące
alienowania
i dzierŻawienia ziemi oraz ustawodawstwo z 1540 r. dotyczące m.in.
małzeństwa
nieletnich
Znaczący wpływ na rozwój prawa stanowionego miał
Great Coun ci. z Mechiin9. Trybunał ten istniał az do Ebjny Wyzwoleiczej
(Inde|endence) W tym
okresie dokonał ogromnej pracy dla ujednóliceniu p.u*u
* p.o*in.;uch holenderskich' Wykonywał o.n
j"rysaytcję w sposób podobny do dzisiejszego
prir.y council r;b Apperlate
Judicial committee of the Y9ją
bivision of the supreme
Court w Pofudniowej Afryce Jednąz pierwszyćh
czołowych postaci w nowym
systemie prawa był Nicolaus Ecerardus, prezyjent
t.ybunlfu od i 528 r.
stosowanie prawa rzymskiego *.u*u.h systemi
'.go p;il;" Roman-Dutch
Law musi rodzić pytanie o stopień jego recepcji najpierw
na"te.enie Holandii,
a późniei w koloniach holenderskich, giównie
*"p"ł"?".*o
odpowiedź na pytanie dotyczące sńpnia recepcji prawa
...
rzymskiego w Holand1i.zaIeży od orientacji poszczególnych
szkoł prawnic)ych; śiiJ.o'"eodpowiedzi na ten temat mozna zna\eźć u H. de Groiiusza,
*;""
S. van Leeuu"",u, J. Voet,a.
xajba1{|ei przekonująca jest odpowi edź dana przez
L uun J.. Lindena, ktory
twierdził, ze prawo rzyrnskie jest modelem
mądrościisfusznościll.
w nauce prawa w systemie Roman-Dutch Law w XVII i
xvIII w. mozna
wyodrębnic dwa sposoby podejścia do prawa
rzymskiego. Pierwszy z nich charakteryzował się postrzeganiem prawa i"ymskiego
wył[cznielako prawa łristorycznego wedfug drugiego kierunku prawo.ry.rki. naiezy*idri"e
luko system
prawa' wymagający
dostosowania do wspołczesnych
Te dwa sposoby
widzeni a pr aw a rzymski ego w Hol andii
'y*oio.". holenderskiego,
lvypbryały, hi^urłr^u
ltóry w duzej mierze był osadzony nu lru*unizmie francuskim To właśniewe
Francji juz w XV w. istniaĘ dwa ijerunki
postrzegan ia prawarzymskiego. Do
kierunku historycznego nalezeli: Cujacius,
i"'r'"r..?"';ń;;;. N""miast Hotomanus' Donellus
widzieli.prawo rzymskie jako prawo stosowane
w praktyce co_
byĘinne ziaaap.u*u rryn'ri i"go. Dla kierunku
dziennej. Dla obu kierunkow
8
Zob.
_Vinogradoff, Roaman Lav, in Medieval Europe, 1929,
'qThe Great Council został porvołany * tiłi'r|prrrz
go i holenderskiego.
r0
it
zob
s. 12.
Filipa Dobrego' księcia burgundzkie_
Modderman.
De Receptie van het Romeinsche
Recht.Groningen lg74
zob' van der Linden' Rechtsgereercr, prrrr,"r"t,
en Koopnans Handboek. s.
2.
t
t
P ra'w
t
i
o rzy ms ko-ho I enderski e
37
historycznego podstawo!ńyn źródłem była kompilacja justyniańska i zbiory prawa przedjustyniańskiego' tak łacińskie, jak i greckie. Dla drugiego kierunku źródłami prawa rzymskiego byĘ te dzieła, w których znajdowało się prawo rzymskie
przetworzone i dostosowane do codziennej praktyki. Do takich dzid zaliczano
przede wszystkim hleidinge H. de Grotiusal2 i Commentaritłs ad Pcmdectas
J. Voet'a.
Koniec Roman-Dutch Law w Holandii nadszedł wraz z Rewolucją Francuską
i włączeniem Holandii do Imperium Napoleona. W miejsce Roman_Dutch Law
został wprowadzony kodeks Napoleona w l8l l r' ostatnim wielkim prawnikiem
starego systemu prawa i zarazem pienvszym wielkim prawnikiem nowego systemu prawa był J. van der Linden. Nalezy jednak stwierdzic , Że nie doszło do całkowitego wyparcia systemu Ronran-Dutch Law z Holandii' bowiem rownież i dzisiaj w holenderskim kodeksie cyrvilnym opracz prawa fiancuskiego, znajduje się
wiele odniesień do prawa wcześniejszego.
ó. System prawa Roman-Dutch Law został przez Holendrow przeszczepiony
do ich kolonii zamorskich, zwŁaszczana Przylądek Dobrej Nadziei, Cejlon (obec_
nie Sri Lanka) i Gujanę Brytyjską' Jednak juz pod koniec XIX w., tak na Ce.jlonie'
jak i w Gujanie Brytyjskiej Roman-Dutch Law zostało wypartę przez Common
Law. Enklawą stosowania Systemu prawa Roman-Dutch Law pozostała do dzisiaj
obecna Repubiika Pofudniowej Afryki, wraz z przyległymi państwami.
7. Początki stosowania Roman-Dutch Law w Republice Pofudniowej Afryki
sięgają roku l652, kiedy to Holenderskie Wschodnio_Indyjskie Towarzystwo
wysłałona Przylądek Dobrej Nadziei niev,'ieiką grupę kolonistow w celu stworzeniabazy dla obsfugi zeglugi pomiędzy Holandią a Indiami. osadnicy holenderscy
stopniowo zaczęLiopanowywac tereny sąsiadujące zCapeTown' W 1795 r.Przylądek Dobrej Nadziei przeszedł pod panowanie Anglikoą a w i803 r. formalnie
wrócił pod panowanie holenderskie. Jednak Anglicy po przegranej wojnie z Napoleonem podjęli wiele działań obronnych w celu ratowania swoich zamorskich
posiadłości,głownie chodziło o obronę Indii' skąd Anglicy czerpali w tamtych
czasach korzyści. Dlatego w 1806 r.13 Anglicy zajęli ponownie holenderską kolonię w Cape Town.
Pomimo przejścia Przylądka Dobrej Nadziei pod panowanie Anglikow Roman-Dutch Law pozostał prawem stosowanym, co było zgodne z fundamentalną
zasadąpoliĘki kolonialnej BryĘjczykow pozostawiania trrbylcom ich prawa. ZreszInleidinge tot de Hollandische Rechtsgeleerdheid.
Definitywne przejściePrzylądka Dobrej Nadziei w ręce BrytyjczykÓw nastąpiło na podsta_
wie Konvencji Londyńskiej z 13 sierpnia 1814 r.
t2
13
Bronisław iitek
38
w akcie kapitulacyj_
tą biali tubylcy, zwani inaczejBurami, mieli to
'apewniońi
nym z 1806 r., w ktorym Anglicy przyrzeklizachowac miejscowe prawo i uzyskane przywileje. Roman-Dutch Law zostało zachowanę nawet wtedy, gdy kolonia
brytyjska została rozciągnięta na dalsze kraje poza Przylądkiem Dobrej Nadziei,
takie jak: Natal, Namibia czy Rodei1a. Co więcej, Anglicy tylko w początkowej
fazie swojej ekspansji na Przylądku Dobrej Nadziei osiedlali Buroą później osie_
dlano tam angielskich osadnikow. osadnicy c\zaczyna|i stosowąć prawo zastanę,
tj. Roman-Dutch Law, ktore było stosowane przez Ang|ikow jako Common Law
w brytyjskim dominium w Pofudniowej Afryce' w 1910 r. powstała Unia Pofudniowo-Afrykańska, która w 1961 r. 'xyszłaz Commonwealth i stała się Republi-
kąPofudniowej
AĘki.
8. Zjednoczenie Cape Town i Nataiu wymogło wprowadzenie modyfikacji do
dawnego systemu prawa' dostosorł'ując go do wymogów czasu. Szczególnym
wyzwaniem do wprowadzenia zmjan był wzrost obrotu handiowego z Anglią
i Europą. W konsekwencji wiele pojęć i instytucji prawnych, zwłaszcza w prawie
handlowym, zostało upodobnionych do pojęc i inst1'tucji prawa angielskiego'
Wprowarizono angielskie podręczniki, angielskie zasady prowadzenia ewidencji
i procedury. Wielu członkow Południowo-Afrykańskiego Sądu Najwyzszego stu-
diowało w Anglii, stąd wprowadzali do praktyki sądowniczej w RPA wiele urządzęhzprawa angielskiego. Nic więc dziwnego, ze w praktyce sądowej sędziowie
częŚciej odwoł}rruali się do wyrokow angielskichczy amerykańskich niz do wcześniejszych' wydanych w oparciu o Roman-Dutch Law. Widać zatem, że zmnny
w systemie Roman-Dutch Law dokonywaĘ i dokonują się stopniowo i naturalnie.
9W
całej zachodniej kulturze prawnej nie ma kontynuacjiprawa rzymskiego
jak
tak
w RPA1a' Mimo, że Przy|ądek Dobrej Nadziei wraz z innymi koloniami
holenderskimi przeszedł pod panowanie angielskie, to jednak system prawa na
terenie dzisiejszej Repubiiki Pofudniowej Afryki w dużej mierzepozostał nie zmieniony, a co najwazniejsze nie został,,skazony'' ideą kodyfikacji prawa. Uwaga ta
dotyczy głownie prawa cywilnego i prawa karnego.
Kolejną cechą południowoaĘkańskiego Systemu prawa jest jego konserwatyzm. Wynik a on z zachowawczej postawy biĄch tubylcow, ktorzy są potomkami rolnikow i kupcow holenderskich. Zostaii oni osiedleni naPrzylądku Dobrej
Nadziei w 1652 r. w celu realizacji strategicznychzałoŻeiholenderskiej polityki
mocarstwa. Momentem przełomowym dla gospodarki tamtej częściświatabyło
odkrycie diamentow. od tego czasu nastąpił dynamiczny rozwój gospodarki tego
CharakterysĘka systemu prawa w RPA została dokonana w oparciu o artykuł M' Kasera,
Das rÓnische Recht itl Sudafrika, (w:) ZSS 81 (196l), s. l-30.
la
P raw
o rzy m sko- h o I en dersk i e
39
zapatrywanla
kraju. Nie miało to jednak większego wpływu na konserwat}ryVne
zaw|eran1a
tendencja
biaiej części tamtego Społeczeństwa, wrazerfi czegobyła
uwimałzeństw wyłącznie pomiędzy Burami. Zamknięcie się białej społeczności
prądow
daczruało się rowniez w jej stosunku do nowych osiemnastowiecznych
myślowych, zwłaszcza w Stosunku do racjonalizmu. Jak sfusznie zauważył
Nadziei nie było żadnego oświeconego władcy ani
N,,{_ Kaser' na Frzylądku Dobrej
Wprowadzeruew żyŻadnego mędrca czy polityka głoszącego lub walczącego o
prawa'
kodyfikacji
zaś
cie idei oświeceniowych, zvłłaszcza
i0. obecnie podstawowymi źrodłamiprawa RPA
są: ustawodawstwo,
żródłami drurzymskie'
iprawo
prawników
zwyczi1e, orr""r"^usądu, traktaty
angielskoczy
goizędnymi Są normy prawne pochodzące z prawa angielskiego
Imerykańskiego, holenderskiego, francuskiego, niemieckiego i szwajcarskiego'
Ptzy-czymte ostatllie źroĆńamająjedynie charakter pomocniczy w celu znalezieniabdpówiedniego rozw\ązaniadla danej Sprawy. Takie stosowanie prawa, awłaściwie kodyfikacji obcych, bierze się stąd, Zę w Systemie pofudniowoaĘkań_
skiego prawa nie istnieją ustawy o c1towaniu, ani nie istnieje numenrs clausu
źródeł prawal5.
l0.1. Ustawodawstwo ma decydujący charakter, jezeli chodzi o rozivój wspo_
łczesnego systemu prawa w RPA. Wiadomo bou.iem, Ze prawo zmienia się wraz
z upływem czasu oddala się od pierwotnego kształtu. Dlatego teżjużw|ataęhŻl.
i 30. zeszłego stulecia System Roman-Dutch Law w Pofudniowej Afryce doznał
daleko idących przeobra:Żeh, dokonujących się pod wpływem prawa angielskiego,
a zlllłaszczajurysprudencji angielskiej i angielskiego usta'łodarvstwa' I chcciaz
od dawna parlament RPA wydaje własne prawo' to jednak w duzej mierze wzoru_
je się na prawie angielskim'6.
Mówiąc o ustawodawstwie RPA nie sposob jest nie powiedziec o roznicy
w sposobie podejścia do ustawodawstwa w Europie i w RPA. W Europie najSposobem regulowania określonychdziedzin zycia jest kodeks. Tympodobnie jak w Anglii, ustawa jest pewnym wyjątkiem od syste-
"'ęrt.'y*
czasem w RPA'
mu praw. Inaczej mówiąc, ustawa uzupełnia luki w systemie prawa. w RPA
bowiem nie jest mozliwe uzupełnienie luk w prawie przy pomocy ana|izy zamiaru
i celu ustawodawstwa czy teżprzy pomocy analogii. w takiej konstrukcji terminy
treściowostosowane w ustawodawstwie muszą odpowiadaó dokładnie Systemowiprawa. Nie stosuje się zatem interpretacji rozszerzającej'
1O.Ż. SzazegóIne znaczenie w południowoaĘkańskim systemie prawa ma
orzecznictwo' opierające się na angielskiej zasadzie, według ktorej wyrok ma chaZob. W Po|Lak' The South African Law of Jurisdictiołl,Prętońa 1937, s' 14-l'
H. MacKerron , The Sale of Goods in South, frica. Prętońa l935, s. 243.
'6 Zob. G.
15
40
Bronisław Sitek
rakter wiązący. Zasada ta'obca jest kontynentalnej
kulturze prawnej. W RPA jest
il,/il
u
u n o
;.o * n'.0, u o.n
sądów
:#Jll il:"::":::r:.:,
: : :,:: "i:Wyroki
:'1, 1 *
mają moc zob.owiązującą
Court, który składa się z cztere"n oóoaałoą
stosowni. ao'tJ'ty prowincji
W jego skład wchodzi.sąd apela cyjny
zBloemfontain. Sąd ,uti_*or"
wydawac
lub oauiega;ą znacznie oo *y.oLo'-,"youny"r,
jff|];i
w po-
-**. *"j;;#;JTil"."T:
}fiffi]*iają
Nalezy dodac, ze do dzisiaj obowiązują
precedensy pochodzące z
czasów
kolonialnych. Są one stosowane na;crisciej
w prawie'hilj'_";* i w prawie
o stowarzyszeniach. Spotyka się je
w prawie ,ou'riirui'i.,"
*u*'. karnym.
Cechą charakterystyczną dla piocesów
pofudniowoafrykańs,i<ich jest
to, ze chociaż tocząsię one na wzór ungi"luki.h,
to jednak zachowaĘinsty'tucje
pochoprocesu formułkowego, a
mianowicie liiis contestatio i res
|:ś:'*r;,:'mskiego
Tttralezy tez powiedzieć
o zjawisku nielegalnego przenika
nia prawaangielskiego do pofudniowoafrykańskiego
.y*.,nu pruwa W niektórych rozstrzygnięciach
Sąd Najwyższy RPA odnosi
* .*oi'n 'orzecznictwie do Privy Council,
a więc
'ń
do sądu królewskiego Ten rodzaj
sądu był nieznanyw systemie
Roman-Dutch
Law a praktyka taka pojawiła się jo
ió;;.' a więc po powstaniu Unii Pofudnio_
woafrykańskiej, a zakazano jej
stoso-uniu - l950 r' Takie postępowanie
Sądu
Najv4'zszego RPA bierzesię
siąd, ," *iętr'u częśćsędziów
i
adwokatów
studiowała w Angtii. Stąd tez o .iel.iat*iu:
,lęgue pru*nit o* ao^ji..o.n.ow
i podręczników znanych z czasow
stuoencnJt' czy z
oabyte1
w
Wielkiej
Bryłanii' Niechętnie
.praktyti
oo poa.ę.rnl-to* po.ńo
dzących kwi XVII w.'
'sięgają
często pisanych *'i:i:_"::Tiuł*
,
skirn' Równiez łatwiej jest
:i:ł:iT*ffir#:'
oil wspołciesny.l' p..*"i["* języku
łaciitprawnikom
sięgać o"
operować znanąjużt."ńnitą po.ługiwania
riue
sumpsumpcj
""'y"ft
i dzid
"rdokonywać
W przypadku dzieł starszych prawników
sądy.muszą opierać
prawie pochodzącym z
hkidigez H. Je'Grotiusa, Paiatitta swoje decyzje na
Jttris Novissimi
S' van Leeuwen'a i Rechtsgeleira,
ironir\,oł, ełt Koopmans HanrlboekJ.
der Linden'a. Dopiero
van
wtedy, gdy u"roĘiirozniliby
si!
ilon bądź mil-
;':'ffi?:fi
:"oT::''
ąa
p
o'i
u'o u p
a"i
.i"o
u o a
u
",
ńil
*ut'
;;
",;;;
;"""*o
prawa
Dlatego właśniesędziemu
dośćłatwo przychodzistwierdzenie
padek nie może byc rozstrzygnięty
, że dany przyna poarto*i" no'un-oui.l,
|u*, una podstawie prawa angielskiego
cry
innejo p**u ńpołczesnego.
|1
Zob' J' Mackintosh, Rontan
Law in łłtoclernpractice,Edinburgh
l934, s' 88 i nast
P
]
raw o rzY msko- h o len de rski e
41
funkcję jak
to.:. Prawo zvn-yczajowew systemie prawa RPA pełni taką samą
do europejskiej kontynen_
w prawie kontynentalnym. Jednak w przeciwieństwie
ZaIem orzecznictwo
sądow'
talnej kultury prawnej jego zrodłem są orzeczenia
pełni podobną funkcję jak orzecznicw pofudniowoafrykansililr systemie prawa
two w angielskim systemie prawa
_ ,-^.1^+.
i0.4.oproczustawodawstwa,zw,lycza1ulorzecznictvrapodstawowymŹrÓ.
Dodzisiaj panuje przekonanie tak wśrod
dłem prawa w RPA jest prawo rzymskie'
teoretykow jak i
prffiow
pfawa o wysokim poziomie myśli prawnej pruden-
tes,ktorzyposiadaliniezwykłązdolnoŚćwynajdywanianajlepszegorozwl,ązania
samym sposob p":fugi*i:'',1:l:
konkretnego problemu (mótoda topiczna)' Tym
RPA sądalekie od sposobu uprawlanla
i cele stawlane pr"ed prawem."y*iki.n w
prawnikow pofu dniowoafrykanskich
wspołczesnej rornanist|ki w Europie. Dla.
w persp'[t1-i' czasowej' Stąd zadają pytania
j"x
prawo rzymskie
|ost"'gane
i stosowania prawa rzymskiego przez glosatorów
interpretowania
dotyczące
jak np
gdwofują się do opinii wie1kich francuskich prawnikoą
i komentatorow.
Potai uył konsultantetn holenderskich sądow'
czasów cyowani są
nadto cytowani sącuj'acius, Donolleus i inni. Zbl\zszychnam
F' Gliick2o'_K' A' Vangerow2l'
niemieccy pandektyśói, jak v. F. C' Savigny'n, C'
z. wspołczesnych prawnikow c1tuje
R. J. Pothierl8, ktory p."."
B. Windsche
id2z
*i.t.
zwyjątkiem T. Mom*r"nu.
sięnietylkoprofeso.o-p,u*u,awięcB.BęinańiP.vanWarmeloleczrównięŻ
F' P' van den Heever'
zmarłego w 1956 r. sędziego Sądu Naj'*yŻszego
cy'tuje się rowniez li_
oprocz literatury irawiiczeihol.ni"i.t i"; i niemieckiej
jednak ze względu na niewielką
teraturę włoską hiszpańską i f'rancuską ktoie
zasięg'
,naiomośó tych językow w RPA mają ograniczony
Podstawowązasadąstosowanądocytowanialiteraturyprawniczejjestpierwinnymi- prawnikami' Tych inszeństwo dzieł prawnikow holenderskich przed
holenderscy nie zabierają głonych mozna cytowac dopiero wtedy, gdy prawnicy
i XVll-wiecznych prawników holendersu w danej sprawie. ra pozyi1a
Xń
skich wyńa
rzymskie.
dobrze prawo
z faktu u'nu*un"go do dzisiaj, lż zna|\ oni bardzo
11. We wspołczesnej teorii prawa
obowiąĄącej w RFA moŻnawyrożnić dwa
sposobypodelsciadopru*u'"ymskiego,jedenjestreprezentowafiyprzezprakty-
kóąa-drugiprzezteoretykow.Wedfugpierwszychkorzystaniezprav,łarzymIs
Contrat de Louage, Contrat cle |bnte, Traitć des Obligations'
Rechts'
des Besitzes, S1lstem c\es heutigen RÓmischen
'g Das Recht
Attsfnhrliche Erk;uterung der Pandecten'
2t
Lerbuch der Pandeclen
21
Lerbuch des Pandectenrechts'
?a
42
Bronisław Sitek
skiego powinno być ograniczone jedynie
do.
iiil:
ffiiJ#
j.?*
dni ciwo afi yk
prawa;urrr****o."[
un'n. p o'"i *
o';ffi
:1*" ć d a r zy mCi' ktorzy twierdzą ze Rornan-Dutch
Law yow.n.en Czerpac wyłącznie
wa justyniańskiego, opierają
z prarr'ój póil na faktach historycznych,
a mianow-icie
ze w Holandii recypowan
, do pra*a"^Ę.ra1o*.go starońolenderskiego
jedynie
Corpus Iuris Civilis. To prawo
grunto*ni.
op.u.o
wane
dawnych prawników i'oi"na*r.tń.
przez
"o.oło'nur'ępnie
p*uoro ograniczenie
jedyrie
się,
sprawia, ze jest zagwaruntowana
do CIC
większa pewnośći niezmienność
prawa.
Ci, którzy twierdzą
*e *spóńesne; p'ałty;.
odnosic się równiez ao 'e
łluoy''n*;;;;;. rzymskiego, opierająi sąaowe; na1e4
swój pogląd na
tym' Że juŻ starzy
p'a*niJy ioi.na..r.y odnosili
lobr1Y
się
do przedjustyniańskich zródeł prawa, jeŻeli'
*y^,ugrł^ ,.J" ,r"r"u";. .
P oza tym analizując
prawniczych mozemy
treśćdzieł
zauważyc, że icń autorzy
nie chciji mechanicznie przenosić okreśiony ch r o zwięał'
p, ułczesnvch. lecz dąŻy.li ao
"in' r.# o* jl uv*"arti.ł, J" czasówrm wspóńprnJui"*..,].r.ł
najlepszego prawa, a do tego
sfu zyło właśnie oa ni
celu
es; eni e si - il
l
iu ur"';";o;;
;;;il
rtu przedjusty_
niańskiego' Jeżeli zatemwielcy
;;;;"
p.u-t.| hoienderscy odnosili ,;ę
prawa klasycznego,
oo rzymskiego
to_nie *" il*;;, jlu
łror"go
;";;;;;brłoby
r'v obecnvch czasach.
czi,nić tego
oc'y''viście o* *.."t'.;,
;xff?
ilil;i
-_
ono współczesnym zasadom
';;l;;;j'iJ.p.r..i*iało się
p.u-ny*.
Wobec takiej rzeczywistości
klasyczne' jako efekt współczesny"r-,
'oJ'i 'i* pytanie. w jaki sposób rzymskie prawo
uujui romanistycznych, mozna
d o p otrzeb p ofu
dostosować
dni owo
"r'v.."'i'łils;;;;.. rp.u."i"oli'"" s.l ło*n, cy niezan"' Ją częściowo hi storyczną
il :ilf.:?i' i"TiT.: ":!:]*i''ię
a częściowo
się literatura
o
*j:'""i-;
pń;;' -':^j:ło:"::',::'Tu^
Pojmowanie prawa rzyrnskiego
*
nie jest statyczne.
w swojej postaci w
or1111jus,v'ii"*ti*';
Rii
ou'ou1y* języku, to
jest dostrzegane
sze - dostrzegany jest jego
najważniejrozwoj Brane jest pod uwagi
.o*orcJtło fustoryczne
l polityczne, gospodarcze
i'poł..rn. |.g J ior*oJ u
W efekcie sędziowie połujnio*our.yii.s"y
.
ma.'ą*ieiką swobodę w stosowanlu.prawa rzymskiego,
Ztym zastrz...ń.', ..
musZą
zachować istotne linie rozwoJowe tego prawa. Równiez
nu't int.rpoiąi *pły"ął
szenie się prawników pofudniow""r''."'n.tlh
czy odnodo prawa""_'i"r"*."'.
klasycznego. Jezeli boare
"d.dil;ł^,;."
,:i'#, T|,'j' x'
:'
:[J'J': ::T:*:*J:
i'u*ni.i
"'.,
u
"
u
"'*ą..k
d
otrzec d o
Szerzej na lęn temat zob.
M' Bisset. P F' Schln. th,TheDigestofSouthAfricanCaseLaw.
- ' lsz:-lór:,
ra.
""i_il''rz:
P rawo rzym sk o-
h o I en
d erski e
43
12. Wspołczesne pEąwo rzymskie w południowoafrykańskim Systemie
prawa
stało się źrodłem pojęć prawnych oraz szkieletem dla instytucji i norm prawnych2a.
Dzięki niemu prawo pofudniowoafrykańskie posiada m.in. takie prawo
rodzinne
jakna kontynencie europejskim, a nie takie jak w systemie anglosaskim.
Jezeli chodzi o kraje europejskie, to prawo rzymskie znajdqe tam swoje
zasto_
sowanie o tyle' o ile po.zw:la na to kodyfik acja. leŻe\ido tódelsu zostaną
przejęte pewne przepisy pochodzące zprawarzymskiego' wtedy mozliwe jest;.go
.io-
Z
drugiejjednak strony kodyfikacje chronią prawo rzymskie,
bowiem
jest
zachowana
w nich.tradycja i sposób myśleniaprawnikow rzymskich.
Wedfu_s M. Kaser2j jest mało prawdopodobne, aby prawo pofudniowoaĘkańskie zostało skodyfikowane. Jednak od napisania art1'kufu przez
M. Kasera na
temat Roman-Dutch Law w RPA minęło wiele czasu i wyrainiedaje
się dostrzec
sowanie.
tendencje zmierzające właśniedo skodyfikowania obowĘując.go
,u* prawa.
Natomiast należy zgodzić się z opiniątego autora, że znacznrewiększe
zagroŻenię óla prawa rzymskiego w RPA nie rodzi idea kodyfik
ac1l, alecoraz to większe wpĘwy prawa angielskiego.
2a
25
Zob.M. Kasel dz. cyt.,
Tamze, s. 28.
s. 26
i nast