Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna

Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna

Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna - perspektywa równości i spraw
Opublikowane na Rzecznik Praw Dziecka (http://brpd.gov.pl)
Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna perspektywa równości i sprawiedliwości społecznej
Prof. Ireneusz Białecki
Centrum Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego
Uniwersytetu Warszawskiego
1. Politykę edukacyjną porządkują dwie zasady: równego dostępu do
kształcenia i zasada merytokratyczna- najlepsze kształcenie
najzdolniejszym i najsilniej motywowanym. Na wykształcenie dość
powszechnie spogląda się jak na inwestycję. Z tej perspektywy im wyższy poziom
wykształcenia, im lepsza uczelnia ukończona tym większe szanse na dobrą pracę,
lepsze zarobki, większą karierę. Mówiąc skrótowo: poziom i jakość osiągniętego
wykształcenia określają w dużym stopniu szanse życiowe po zakończeniu
kształcenia.
Oczywiście z perspektywy indywidualnych oczekiwań idealnie byłoby, gdyby każdy
mógł osiągnąć wyższe wykształcenie jak najlepszej jakości. Jeżeli tego nie można
zrobić, postulatem sprawiedliwości staje się proporcjonalna reprezentacja uczniów z
rozmaitych środowisk na najbardziej pożądanych poziomach i kierunkach
kształcenia.
Inna jest jednak perspektywa całego społeczeństwa albo też centralnej administracji
je reprezentującej: społeczeństwo [budżetu] nie stać na kształcenie całej młodzieży,
kolejnych roczników na poziomie wyższym. Natomiast w interesie społecznym jest
wybranie najzdolniejszych, najbardziej utalentowanych i przygotowanie ich do
najważniejszych ról zawodowych i społecznych. Społeczeństwo dobrze funkcjonuje,
kiedy ma dobrze wykształconych, dobrze pracujących lekarzy, menadżerów,
prawników, naukowców, dziennikarzy, a nawet i polityków... A więc najlepsze
wykształcenie - najzdolniejszym i najsilniej motywowanym.
Tu perspektywa interesu społecznego wyraża się zasadą merytokratycznej selekcji
w szkole, która to zasada niekoniecznie jest zgodna z zasadą równych szans,
jednakowych warunków kształcenia, czy równego dostępu do wiedzy.
2. Nauczanie zawsze połączone było i najprawdopodobniej zawsze będzie z
ocenianiem, klasyfikowaniem, różnicowaniem i selekcją.
3. Wyniki w nauce zawsze łączyły się z pochodzeniem środowiskowym
ucznia; przede wszystkim z wykształceniem rodziców, wyposażeniem domu w
dobra kultury i w nieco mniejszym stopniu z zamożnością rodziny. Na ogół
uczniowie i uczennice z uprzywilejowanych społecznie środowisk uzyskują lepsze od
przeciętnych wyniki w nauce, lepiej też wypadają w testach. Podobnie - poziom
osiągniętego wykształcenia; to czy ktoś zdobył czy nie zdobył wykształcenie wyższe
zależy od pochodzenia społecznego przy czym wskaźniki kultury rodziny są na ogół
istotniejsze niż zamożność domu rodzinnego.
Tak jest nie tylko w Polsce, związek pochodzenia społecznego z wynikami w nauce
występuje zawsze także w innych krajach. W Polsce, w okresie socjalizmu i obecnie,
nierówność w dostępie do studiów młodzieży z rodzin dobrze i słabo wykształconych
Strona 1 z 5
Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna - perspektywa równości i spraw
Opublikowane na Rzecznik Praw Dziecka (http://brpd.gov.pl)
była na ogół większa niż w innych krajach Europy.
4. Powyższe ustalenie jest ważne dla polityki edukacyjnej. Wynika bowiem z niego,
że całkowite wyrównanie dostępu do wykształcenia nie jest realnym celem. Nie jest
możliwe by, przy zachowaniu merytorycznych kryteriów selekcji w najlepszych
szkołach i uczelniach uczyła się młodzież o pochodzeniu społecznym odbijającym
proporcjonalnie zróżnicowania całego społeczeństwa. Młodzież pochodzenia
chłopskiego nie studiuje w takiej samej proporcji jak młodzież inteligencka. W
krajach Unii Europejskiej - młodzież z rodzin gastarbeiterskich ma słabsze od
przeciętnej wyniki w testach umiejętności i studiuje w odsetku mniejszym niż jej
udział w populacji młodzieży.
Zatem polityka edukacyjna może zmierzać do zmniejszania nierówności, nie może
obiecywać ich zniesienia.
Ile razy większe szanse na studia mają ci, których ojcowie mają wyższe
wykształcenie w porównaniu z pochodzącymi z rodzin, gdzie ojciec ma
wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe; według lat urodzenia i płci.[1] [1]
Urodzeni w latach:
CÓRKI
SYNOWIE OGÓŁEM MĘŻCZYŻNI/ N
KOBIETY^
ur.przed 1929*
28,6
5,5
9,5
2,6*
1175*
1930-39*
27,2
15,4
18,8
2,6*
970*
1940-49*
7,7
5,2
6,3
1,3
1054
1950-59*
8,1
9,0
8,6
0,9
1663
1960-69*
8,7
9,8
9,0
1,0
1087
1977-78**
4,2
4,9
4,5
0,9
2414
Gdyby selekcja [przyjmowanie] na studia opierała się na wynikach testu rozumienia
tekstu dla 15-stolatków rozkład szans na studia byłby trochę bardziej wyrównany i
przedstawiałby się następująco:
PISA-2000; 35% najlepszych 2,3
w teście***
4,2
2,6
0,7
3654
5 Sprawiedliwość w przypadku niektórych dóbr i wartości oznacza równy podział.
Podstawą jest tu zasada równości praw i uprawnień człowieka. W przypadku innych
dóbr sprawiedliwość oznacza podział odpowiedni do zasług, nakładów.
Sprawiedliwość wymaga, by wszystkim uczniom zapewnić jednakowo sprzyjające
rozwojowi uzdolnień i nauce warunki. Czy jednakowo sprzyjające oznacza takie
same; czy też zróżnicowane odpowiednio do zainteresowań, uzdolnień i warunków
środowiska poza szkolnego? Większość ludzi zgodzi się chyba, że pewna porcja
wiedzy i kształcenia, wyposażenie w podstawowe umiejętności tworzy pulę dóbr, do
których, jak do wolności jednakowe prawa powinni mieć wszyscy. Wrodzony talent
nie jest ani niczyją zasługą, ani nakładem, dlatego z perspektywy jednostkowego
Strona 2 z 5
Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna - perspektywa równości i spraw
Opublikowane na Rzecznik Praw Dziecka (http://brpd.gov.pl)
prawa do równości nie daje uzasadnienia dla lepszych warunków nauki. W interesie
całego społeczeństwa zapewne warto uzdolnionych uczyć lepiej, ale trudno uznać to
za uprawnienie jednostki ponadprzeciętnie uzdolnionej.
Z perspektywy jednostkowego prawa do równości można natomiast bronić zasady,
że uczniom lepiej motywowanym, lepiej przygotowanym mającym większą wiedzę i
umiejętności warto udostępniać więcej zasobów szkoły. Wchodzi tu w grę zasada
podziału odpowiadającego nakładom, zasługom.
Rzecz w tym, że to, co w testach lub wynikach w nauce przedstawia się jako
wyższym poziom, większe nakłady, czy zasługi jest często następstwem
wcześniejszych, lepszych warunków, bardziej sprzyjających rozwojowi i kształceniu.
Jest więc tworzone przez wcześniejszą nierówność warunków.
6 Badania polskie i zagraniczne wskazują, że uczniowie, którzy mają lepsze wyniki w
teście lub w nauce zwykle wywodzą się ze środowisk bardziej sprzyjających
rozwojowi uzdolnień. Wskazuje na to wykształcenie rodziców, ich wyższe aspiracje,
liczba książek w domu rodzinnym i w mniejszym stopniu jego zamożność. Zasada
równości warunków nie jest więc spełniona, jeśli chodzi o środowisko pozaszkolne.
Wiele badań wskazuje, że również zasoby szkolne w Polsce nie są dzielone równo.
Lepsi uczniowie częściej korzystają z dodatkowych zajęć, korepetycji, zajęć
przygotowawczych do egzaminów wstępnych. Lepsi uczniowie mają lepszych
nauczycieli. Lepsi uczniowie na ogół uczą się w lepszych klasach, w otoczeniu
rówieśników bardziej stymulującym do nauki, sprzyjającym rozwojowi.
Za mało się o tym mówi, że bardzo ważnym zasobem szkoły jest też grupa
rówieśnicza, poziom innych uczniów klasy. Badania wskazują, że jedną z
najważniejszych charakterystyk szkoły, silnie określającą wyniki ucznia, ważniejszą
niż kwalifikacje nauczycieli, czy wyposażenie szkoły w komputery jest poziom
innych uczniów, środowisko rówieśnicze.
Tak więc badania potwierdzają, że w Polsce podział zasobów szkolnych nie jest
równy. Warunki nauczania tworzone przez system szkolny, określające dostęp do
wiedzy nie są jednakowe dla wszystkich uczniów. Co więcej na ogół - są lepsze dla
tych, którzy mają także bardziej sprzyjające rozwojowi środowisko rodzinne.
7 Kształcenie we wszystkich systemach szkolnych dzielone jest na dwie
fazy: na obowiązkowe ujednolicone i powszechne oraz - na fazę dalszego
kształcenia opcjonalnego, np. studia wyższe. Można przyjąć, że pierwszy okres
kształcenia, okres obowiązku szkolnego, okres nabywania podstawowych
umiejętności potrzebnych wszystkim, albo też czas powszechnego wykształcenia
średniego to okres, którym rządzi polityka wyrównywania warunków kształcenia,
polityka równego dostępu. Zaś w dalszym kształceniu podział zasobów zależny od
państwa w większym stopniu łączy się z indywidualnymi, prywatnymi nakładami i
poziomem uzdolnień czy umiejętności.
8 Jeśli badania wskazują, że zróżnicowanie warunków poza szkołą, środowiskowych i
rodzinnych bardziej sprzyja rozwojowi umiejętności pewnych kategorii uczniów niż
innych wówczas polityka równych warunków oznaczać może politykę
wyrównywania, rekompensaty, a więc nierównego podziału zasobów szkolnych,
z korzyścią dla tych, którzy mają poza szkołą gorsze warunki. Oznacza to np.
projekty, czy dodatkowe nauczania dla uczniów słabych.
Jenak takiej polityki edukacyjnej nie należy mylić z polityką społeczną. Dlatego
Strona 3 z 5
Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna - perspektywa równości i spraw
Opublikowane na Rzecznik Praw Dziecka (http://brpd.gov.pl)
powinna ona odnosić się raczej do uczniów słabych niż biednych, raczej opierać się
na wskaźnikach określających poziom kultury niż zamożność.
9 Ze względu na interesujący nas temat można wyróżnić dwa modele
systemu kształcenia. System, w którym nauczanie podstawowe i średnie łączy się
ze znaczną selekcją społeczną i merytoryczną i system mało selekcyjny.
Pierwszy prowadzi do tworzenia się i powiększania różnic w poziomie uczniów
między szkołami, a czasem i klasami oraz względnego wyrównywania się poziomu
wewnątrz szkoły, czy klasy. Drugi - charakteryzuje się znaczną różnicą wyników
uczniów w ramach szkoły, czy klasy i małymi różnicami średnich wyników między
szkołami. Pierwszy system prowadzi do segregacji uczniów z jednej strony i do
względnego wyrównywania się poziomów uczniów w klasie i szkole. W drugim zróżnicowanie uczniów wewnątrz klasy, czy szkoły jest podobnie duże jak różnice
między szkołami.
Istnieją różne przyczyny natury organizacyjnej, właściwe dla systemy szkolnego, jak
i zewnętrzne prowadzące do tego, że jeden system szkolny staje się bardzie a drugi
mniej selekcyjny. Znaczne zróżnicowania społeczne poza szkołą zwykle prowadzą
do naturalnego różnicowania się poziomu szkół. Procedury rekrutacji uczniów oparte
na ostrej selekcji prowadzą do różnicowania poziomów, zaś ściśle przestrzegana
rejonizacja [przyjmowany każdy uczeń z rejonu] - zmniejsza selekcyjność systemu.
Wczesne profilowanie szkół i klas, zwłaszcza podział na kierunki zawodowe i
ogólnokształcące sprzyja wzrostowi selekcyjności.
Polska należy do krajów o dużych różnicach między szkołami średnimi. Kraje
skandynawskie mają szkoły o stosunkowo niedużych różnicach.
10 Z perspektywy wyrównywania dostępu do kształcenia lepszy wydaje się
model kształcenia powszechnego - mało selekcyjny, odmienny od systemu
polskiego. Inna polityka edukacyjna, polityka wyrównywania dostępu jest
odpowiednia w systemie selekcyjnym, inna zaś - w systemie otwartym mało
selekcyjnym. Kiedy niektóre szkoły zawodowe w rezultacie wcześniejszej selekcji
społecznej i merytorycznej skupiają uczniów słabych i bardzo słabych, wówczas
powinni oni mieć lepszych nauczycieli i programy obejmujące więcej godzin
ogólnokształcących, aby wyrównać im szanse na zdobycie matury i dalsze
kształcenie. W Polsce bywa na ogół odwrotnie.
Ogólnie - w modelu selekcyjnym polityka wyrównywania warunków, polityka
rekompensaty powinna być intensywniejsza i instytucjonalnie nakierowana na
szkoły raczej i klasy niż na uczniów. W modelu mało selekcyjnym polityka
wyrównywania szans skierowana jest nie na klasy czy szkoły lecz grupy
indywidualnie identyfikowanych słabych uczniów.
Obecnie jednak w Polsce zbyt często uczniowie chowani w gorszych warunkach
środowiskowych trafiają też na gorsze warunki w szkołach i klasach.
[1] [2] W tabeli wykorzystaliśmy dane z następujących badań:
*badania Polski Generalny Sondaż Społeczny, powtarzane w latach 1992-95; w
sumie około 6500 badanych z prób reprezentatywnych, koordynowane przez B.
Cichomskiego, Instytut Studiów Społecznych w Uniwersytecie Warszawskim;
**Reprezentacja ogólnopolska mężczyzn i kobiet przebadana w 2001 ("Drogi
Strona 4 z 5
Szanse na kształcenie i polityka edukacyjna - perspektywa równości i spraw
Opublikowane na Rzecznik Praw Dziecka (http://brpd.gov.pl)
szkolne" - badanie finansowane z grantu Banku Światowego). W tym wypadku
porównaliśmy odsetki tych, którzy rozpoczęli kształcenie na pełnych studiach
magisterskich dziennych, wieczorowych lub zaocznych niezależnie od tego, czy
wcześniej studiowali na studiach licencjackich. Było takich w całej próbie [dwu
przebadanych roczników - 35,1%] Badani w czasie badania mieli 23-24 lata. Z tego
powodu nie można było porównywać badanych z ukończonymi studiami
magisterskimi, gdyż wielu z nich jeszcze studiowało. Zapewne, jakaś część
studiujących nie ukończy studiów magisterskich, można jednak przypuszczać, że
będą to podobne frakcje we wszystkich grupach wykształcenia ojców. Koordynował
badanie I. Białecki;
***PISA 2000 Badanie rozumienia tekstu 3654 uczniów - reprezentatywna próba 15
latków, uczniów klasy szkół ponadpodstawowych. Porównanie proporcji 35% z
najlepszym wynikiem w teście wśród uczniów z rodzin o wykształceniu niepełnym
średnim (lub niższym) z proporcją wśród uczniów uczniów rodzin o wykształceniu
wyższym.
Podobne wyniki przynosi zastosowanie wskaźnika OECD opiera się on na stosunku
wielkości rzeczywistej [tj. odsetka studiujacych z jakiejś kategorii społecznej] do
oczekiwanej przy założeniu równych szans i relacji porównywanych kategorii ze
względu na te wartości. Także wedle obliczeń tą metodą następuje zmniejszenie
nierównośc w porównaniu z latami 1975-1985
Udostępnij: Facebook [3] Google Plus [4] Twitter [5]
Adres URL źródła: http://brpd.gov.pl/aktualnosci/szanse-na-ksztalcenie-i-politykaedukacyjna-perspektywa-rownosci-i-sprawiedliwosci-0
Odnośniki:
[1] http://www.brpd.gov.pl/szczyt/prof_Ireneusz_Bialecki.htm#_ftn1
[2] http://www.brpd.gov.pl/szczyt/prof_Ireneusz_Bialecki.htm#_ftnref1
[3] http://facebook.com/sharer.php?u=http%3A%2F%2Fbrpd.gov.pl%2Faktualnosci
%2Fszanse-na-ksztalcenie-i-polityka-edukacyjna-perspektywa-rownosci-i-sprawiedli
wosci-0&t=Szanse%20na%20kszta%C5%82cenie%20i%20polityka%20edukac
yjna%20-%20perspektywa%20r%C3%B3wno%C5%9Bci%20i%20sprawiedliwo%C5%
9Bci%20spo%C5%82ecznej
[4] https://plus.google.com/share?url=http%3A%2F%2Fbrpd.gov.pl%2Faktualnosci
%2Fszanse-na-ksztalcenie-i-polityka-edukacyjna-perspektywa-rownosci-isprawiedliwosci-0
[5] http://twitter.com/intent/tweet?url=http%3A%2F%2Fbrpd.gov.pl%2Faktualnosci
%2Fszanse-na-ksztalcenie-i-polityka-edukacyjna-perspektywa-rownosci-i-sprawiedli
wosci-0&text=Szanse%20na%20kszta%C5%82cenie%20i%20polityka%20eduk
acyjna%20-%20perspektywa%20r%C3%B3wno%C5%9Bci%20i%20sprawiedliwo%C
5%9Bci%20spo%C5%82ecznej
Strona 5 z 5