pobierz pdf

nr 2(46) 2015 ■ s. 9–20
Anna Szelągowska
Determinaty rozwoju rynku
firm pożyczkowych w Polsce
Determinants of payday loan market’s development in Poland: Access to basic fi‑
nancial services is one of the factors that determine people’s participation in social and
economic life. Citizens excluded from the banking sector are looking to alternative
sources to satisfy their financial needs. Money is supplied by payday loan providers
which offer usurious short term loans at prices many times higher than bank prices.
The aim of the article is to deal with the following research question: Is the payday
lending market winning the short-term loans competition with the banking sector
and if yes, why is it so despite the incomparably higher total costs of payday loans?
The following research hypothesis was verified in the study: the low level of financial
awareness and the lack of supervision over payday loan companies in Poland contrib‑
utes to usurious exploitation of the people excluded by banks, which results in a debt
spiral for a considerable segment of the customers.
Keywords: usury | payday loan providers | fringe banking
Słowa kluczowe: lichwa | firmy pożyczkowe | pozabankowy rynek pożyczek
Doktor hab. nauk ekonomicznych, prof. nadzw. Szkoły Głównej Handlowej
w Warszawie; [email protected].
Wprowadzenie
Jednym z kluczowych elementów dobrobytu jednostki jest możliwość zaspokajania potrzeb finansowych. Ta z kolei minimalizuje ryzyko przejawu
niezadowolenia społecznego, sprzyja pobudzaniu aktywności zawodowej
i przyczynia się do zmniejszenia skali rozwarstwienia społecznego. Rosnące
dysproporcje w poziomie zamożności mieszkańców danego kraju wpływają na
stopień wykluczenia finansowego. Banki, skoncentrowane na maksymalizacji
zysków, odwróciły się od najbiedniejszej grupy niedochodowych klientów. Sytuację tę wykorzystują z powodzeniem firmy pożyczkowe, oferując natychmiastowy pieniądz po cenie wielokrotnie wyższej niż cena pieniądza bankowego1.
1
Przykładowo wydanie decyzji o udzieleniu pożyczki online przez Kreditech Polska
wynosi średnio 42 sekundy.
10
ZESZYTY PRAWNICZE ■ 2(46) 2015
Dzieje się tak, mimo istniejącego w wielu krajach, w tym także w Polsce, limitu maksymalnego oprocentowania kredytów i pożyczek. Niniejszy artykuł
ma dać odpowiedź na pytanie: czy, i jeśli tak, to dlaczego, mimo nieporównywalnie wysokich łącznych kosztów pożyczek pozabankowych, rynek firm
pożyczkowych dynamicznie się rozwija. W świetle powyższego problemu weryfikacji poddano następującą hipotezę badawczą: niski poziom świadomości
finansowej oraz brak nadzoru nad firmami pożyczkowymi działającymi na
terenie Polski prowadzi do lichwiarskiego wyzysku tych, którzy zostali wykluczeni przez banki, wskutek czego znaczna część tej grupy społeczeństwa wpada
w spiralę zadłużenia. Rozwiązanie tak sformułowanego zagadnienia badawczego zostało zrealizowane przez studia literaturowe, analizę, syntezę i krytykę
dostępnych materiałów źródłowych, których charakterystyka była podstawą
do wyciągnięcia wniosków końcowych i weryfikacji hipotezy badawczej.
Włączenie finansowe i społeczne jako priorytet
rozwoju Unii Europejskiej
Wśród trzech nadrzędnych priorytetów polityki społecznej Unii Europejskiej zapisanych w strategii „Europa 2020” wymienia się inteligentny rozwój,
rozwój zrównoważony i rozwój sprzyjający społecznemu włączeniu. Ten ostatni element ma na celu poprawę jakości życia oraz ograniczenie nadmiernych
różnic w sytuacji finansowej i społecznej różnych grup społecznych. Jednym
z założeń realizowanej strategii „Europa 2020” jest zmniejszenie do 2020 r.
liczby osób ubogich lub wykluczonych społecznie o 20 mln (czyli z poziomu
115,6 mln w 2008 r. do 95,6 mln osób w 2020 r.). Według danych Komisji Europejskiej w roku 2011 24,2% populacji UE-27 było dotkniętych ubóstwem lub
wykluczeniem społecznym, z czego największy poziom ubóstwa i wykluczenia
społecznego wyrażony w wielkościach absolutnych odnotowano we Włoszech
(17,1 mln osób), w Niemczech (16,0 mln), w Wielkiej Brytanii (14,0 mln),
w Hiszpanii (12,3 mln), we Francji (11,8 mln) i w Polsce (10,1 mln)2. Powszechnie przyjmuje się, że wykluczenie finansowe jest pochodną wykluczenia społecznego. Wnioski wypływające z analizy danych historycznych
wskazują, że realizacja celu zmniejszenia ubóstwa i wykluczenia społecznego
zapisanego w strategii „Europa 2020” oddala się ze względu na wzrost tej wielkości w latach 2008–2012 w UE-27 o 8,7 mln osób. To z kolei prowadzi do
dalszego wzrostu wykluczenia finansowego. Sytuację tę wykorzystują z powo2
European Commission, European Social Statistics, 2013 edition, Eurostat pocketbooks, s. 172; http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3930297/5968986/KSFP-13-001-EN.PDF/6952d836-7125-4ff5-a153-6ab1778bd4da [dostęp 15 maja
2015 r.].
ARTYKUŁY
dzeniem prężnie rozwijające się firmy pożyczkowe działające poza sektorem
bankowym3.
Wykluczenie finansowe należy traktować jako niezdolność określonej grupy społecznej do korzystania z podstawowych usług finansowych. Problem
ten dotyka głównie gospodarstw domowych o niskich dochodach, które nie
są atrakcyjne z punktu widzenia banków nastawionych na maksymalizację
zysków. Z mikroekonomicznego punktu widzenia wykluczenie finansowe jest
sytuacją, w której gospodarstwo domowe napotyka obiektywne i subiektywne przeszkody w dostępie do rynku usług finansowych, uniemożliwiające mu
życie w godnych warunkach. Proces włączenia finansowego ma na celu zapobieganie ograniczaniu pewnej grupy społecznej w dostępie do systemu finansowego. Im wyższy poziom dochodów gospodarstw domowych, tym mniejsze
prawdopodobieństwo wykluczenia ich z systemu finansowego i tym mniejsze
szanse na nielegalny rozwój szarej strefy niekontrolowanych pożyczek. Rozwój pozabankowego rynku wysoko oprocentowanych pożyczek, działających
poza nadzorem finansowym, wymaga równoległego zwiększania świadomości
finansowej ze strony potencjalnych klientów firm pożyczkowych. Bez takiego
dwutorowego podejścia proces włączenia finansowego będzie nieefektywny.
Stopień korzystania z usług bankowych jako determinanta
rozwoju rynku pożyczek pozabankowych
Jak zauważa W. Szpringer, początkowo wykluczenie finansowe było przypisane ograniczeniom w dostępie klientów do oddziałów bankowych, a następnie także do głównego nurtu usług finansowych banków (tzw. usług
mainstreamowych)4. W tym kontekście społeczeństwo można podzielić na trzy
grupy: całkowicie pozbawionych dostępu do usług bankowych (unbanked),
częściowo pozbawionych dostępu do usług bankowych (marginally banked)
oraz w pełni korzystających z usług bankowych (fully banked)5. Podział ten
wiąże się między innymi z ubankowieniem społeczeństwa definiowanym jako
stopień korzystania z usług bankowych. Z badań przeprowadzonych w 2012 r.
3
4
5
Przykładowo w Wielkiej Brytanii wartość rynku wysoko oprocentowanych pozabankowych pożyczek podwaja się każdego roku. Szerzej na ten temat: http://www.
consumeraffairs.org.uk/loans/payday-loan/guides/payday-loan-market-uk-compares-nations [dostęp 10 marca 2015 r.].
W. Szpringer, Społeczna odpowiedzialność banków: Między ochroną konsumenta
a osłoną socjalną, Warszawa 2009, s. 101.
L. McKean, S. Lessem, E. Bax, Money Management by Low‐income Households:
Earning, Spending, Saving, and Accessing Financial Services, Center for Impact Research, August 2005, s. 1; http://www.impactresearch.org/documents/FirstAccountsExecutiveSummary.pdf.
11
12
ZESZYTY PRAWNICZE ■ 2(46) 2015
przez instytut Partner in Business Strategies (PBS)6 wynikało, że 77% Polaków
powyżej 15. roku życia miało rachunek bankowy lub konto w Spółdzielczych
Kasach Oszczędnościowo-Kredytowych (SKOK). Analogiczne dane uzyskano
w badaniu przeprowadzonym w 2013 r. przez Narodowy Bank Polski, z którego wynikało, że 23% respondentów nie ma rachunku w banku lub konta
w SKOK7. Z badań Banku Światowego, przeprowadzonych w 2012 r., dotyczących poziomu ubankowienia w Unii Europejskiej wynikało, że konta nie miało
30% Polaków powyżej 15. roku życia. Polska w tym rankingu znalazła się na
trzecim miejscu od końca w UE, wyprzedzając jedynie Bułgarię i Rumunię.
Średnia unijna pod względem odsetka obywateli niemających rachunku bankowego wynosiła 14%. Według danych Związku Banków Polskich w 2013 r.
19% Polaków nie miało rachunku w banku8. Problem dotyczy też tych klientów
banków, którzy posiadając rachunek bankowy, nie mają regularnych wpływów
i tym samym nie mają zdolności kredytowej, co wyklucza ich finansowo ze
społeczeństwa. Zarówno dla tych gospodarstw domowych, które nie mają rachunku bankowego, jak i dla tych, których nie stać na zaspokajanie podstawowych potrzeb finansowych, alternatywą są firmy pożyczkowe. Należy jednak
dodać, że część firm pożyczkowych wymaga od klientów posiadania rachunku
bankowego w jednym z banków krajowych i dokonania przelewu weryfikacyjnego (z reguły to symboliczny 1 grosz) przed udzieleniem pożyczki. W pozostałych przypadkach wystarczy dowód osobisty, numer telefonu komórkowego
i adres e-mail (w wypadku pożyczek udzielanych online).
Rozwój rynku firm pożyczkowych w Polsce
Podstawą prawną działających w Polsce firm pożyczkowych jest art. 6
ust. 1 ustawy z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U.
z 2013 r., poz. 672, ze zm.). Działające w Polsce firmy pożyczkowe są zobowiązane także do przestrzegania przepisów ustawy z 12 maja 2011 r. o kredycie
konsumenckim (Dz.U. z 2014 r., poz. 1497; dalej: ustawa o kredycie konsumenckim). Ten akt prawny jest implementacją dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kre6
7
8
Badanie PBS Loyalty Benchmark, zrealizowane w pierwszej połowie 2012 r. na reprezentatywnej próbie Polaków w wieku 15+, n=5391; http://pbs.pl/x.php/1,1072/
Wskaznik-ubankowienia-Polakow-zwalnia.html [dostęp 10 marca 2015 r.].
Por. Zwyczaje płatnicze Polaków, Warszawa 2013.
Polityka kredytowa w Polsce i w UE, Związek Banków Polskich, lipiec 2014, s. 7;
http://zbp.pl/public/repozytorium/wydarzenia/images/lipiec_2014/Konferencja_
Prasowa/ZBP_Raport_polityka_kredytowa_w_Polsce_i_UE.pdf [dostęp 10 marca
2015 r.].
ARTYKUŁY
dyt konsumencki9. Firmy pożyczkowe muszą również prowadzić działalność
zgodnie z przepisami ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U.
z 2014 r., poz. 121; dalej k.c.). Podmioty te nie mają obowiązku uzyskania zezwolenia na prowadzenie licencjonowanej działalności pożyczkowej. Nie są
objęte nadzorem finansowym ze strony Komisji Nadzoru Finansowego (KNF)
ani systemem gwarantowania depozytów. Utworzenie firmy pożyczkowej
w formie jednoosobowej działalności gospodarczej wymaga tylko złożenia
w urzędzie miasta wniosku o wpis do CEIDG. Jedynym organem sprawującym
w Polsce nadzór nad wykonywaniem przepisów ustawy o kredycie konsumenckim jest Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który bada praktyki
pozabankowych podmiotów pożyczkowych pod względem naruszenia ustawy
z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. z 2015 r.,
poz. 184) oraz sprawdza, czy oferowane przez te podmioty wzorce umowne nie
zawierają niedozwolonych klauzul. Firmy pożyczkowe nie są także zobowiązane do podawania informacji o skali swojej działalności, czyli liczby i wartości
udzielanych pożyczek, co uniemożliwia oszacowanie wielkości całego rynku
pozabankowych firm pożyczkowych w Polsce i rzetelne ujęcie ich w sprawozdawczości rynku finansowego. Z danych Związku Firm Pożyczkowych10 wynika, że w Polsce w 2014 r. działało około 100 dużych firm pożyczkowych,
których działalność obejmowała swoim zasięgiem obszar całego kraju, oraz
około 1000 lokalnych, małych firm pożyczkowych zarejestrowanych w formie
jednoosobowej działalności gospodarczej11.
Wyniki badań opublikowanych w „Diagnozie Społecznej 2013” wskazują,
że 0,7% łącznej wartości zobowiązań pochodzi z pożyczek pozabankowych,
co pozwala oszacować wartość polskiego rynku pożyczek pozabankowych
w skali 3–4 mld zł12. Do podobnych wniosków doszła KNF, publikując wyniki z 2013 r., które wskazują, że całkowita skala działania firm pożyczkowych
w Polsce wyniosła 3–4 mld zł13. Z kolei według danych Związku Firm Pożyczkowych w 2014 r. Polacy zadłużyli się w firmach pożyczkowych na łączną kwo9
10
11
12
13
Directive 2008/48/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April
2008 on credit agreements for consumers and repealing Council Directive 87/102/
EEC. L133/66.
Według stanu na 1czerwca 2015 r. w Związku Firm Pożyczkowych zrzeszone były
22 firmy reprezentujące prawie 80% rynku pożyczek pozabankowych udzielanych
przez internet w Polsce.
J. Ryba, Pożyczkowy rachunek sumienia, „Promeritum. Magazyn Związku Firm Pożyczkowych” 2015, nr 1, s. 14.
Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek
(red.), Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa, 22 sierpnia 2013 r., s. 75.
Raport o sytuacji banków w Polsce 2013, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego,
Warszawa 2014.
13
14
ZESZYTY PRAWNICZE ■ 2(46) 2015
tę 4,1 mld zł14. Dla porównania, wartość kredytów konsumpcyjnych udzielonych przez banki spółdzielcze osobom prywatnym wyniosła na koniec 2013 r.
5,34 mld zł (na koniec 2014 r. 5,47 mld zł). Biorąc pod uwagę, że przeciętna
wartość pożyczki udzielonej w sektorze pozabankowym w Polsce w 2013 r. wynosiła 449 zł w przypadku pierwszej pożyczki oraz 745 zł w wypadku klientów,
którzy po raz kolejny korzystali z pożyczek, stąd liczba klientów korzystających
z usług firm pożyczkowych jest szacowana na 3,5–4 mln osób.
Kilkunastoletnia historia działania na polskim rynku firm pożyczkowych
pozwala zauważyć wyraźną fazę rozkwitu tego rynku po ostatnim światowym
kryzysie finansowym, na skutek którego banki zaostrzyły wymogi dotyczące
udzielania kredytów i pożyczek. Firmy pożyczkowe idealnie wkomponowały
się w tym okresie w niestabilne środowisko rynku finansowego, oferując szybki dostęp do środków finansowych, bez uciążliwych formalności i bez szczegółowego weryfikowania zdolności kredytowej pożyczkobiorców. Według
danych Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych (KPF) w latach 2009–2013
liczba udzielonych pożyczek przez podmioty zrzeszone w KPF wzrosła o 25%
(z 0,975 mln w 2009 r. do 1,23 mln w 2013 r.)15. Z drugiej strony rozwój rynku firm pożyczkowych w Polsce to także efekt wypracowanego modelu biznesowego banków i rosnącego popytu na niskokwotowe i krótkoterminowe
pożyczki nieopłacalne z punktu widzenia banków. Tym samym nie można
potwierdzić tezy, że rozwój firm pożyczkowych w Polsce odbywa się kosztem
banków, ponieważ strategia działania banków opiera się w głównej mierze na
sprzedaży jak największej liczby powiązanych ze sobą produktów generujących
odsetki, prowizje i marże.
Pożyczki pozabankowe w świetle limitów
górnego oprocentowania
Z danych Banku Światowego wynika, że 76 państw na świecie stosuje regulacje prawne ograniczające wysokość oprocentowania kredytów i pożyczek16.
Głównym powodem, dla którego wprowadzono w tych krajach limity oprocentowania kredytów i pożyczek jest przede wszystkim ochrona konsumentów przed nadmiernym, lichwiarskim oprocentowaniem, ograniczenie stopnia
14
15
16
http://issuu.com/zfp_/docs/promeritum_1_2015/4?e=15563906/11394912 [dostęp
10 marca 2015 r.].
Sektor firm pożyczkowych w Polsce. Raport z badania ankietowego członków KPF.
Lata 2008–2013, Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce, Gdańsk, maj
2014, s. 10.
S.M. Maimbo, C.A.H. Gallegos, Interest Rate Caps around the World. Still Popular, but a Blunt Instrument, Policy Research Working Paper WPS7070, World Bank
Group, October 2014, s. 6.
ARTYKUŁY
wykluczenia finansowego i uczynienie pożyczek bardziej dostępnymi dla niezamożnych gospodarstw domowych. W 28 krajach wysokość oprocentowania
regulują przepisy ustaw antylichwiarskich, w 24 krajach wysokość oprocentowania wynika z przepisów ustaw o koszcie kredytów i pożyczek. W pozostałych krajach wysokość oprocentowania jest ustalana przez rekomendacje
właściwych urzędów. Tylko w Danii i Austrii nie ma prawnie uregulowanego
maksymalnego oprocentowania dla kredytów i pożyczek. W ujęciu światowym
podmiotem odpowiedzialnym za ustalenie limitu oprocentowania kredytów
i pożyczek jest zazwyczaj bank centralny, ale także może nim być sąd, zgromadzenie ustawodawcze, parlament lub minister finansów.
Wysokość maksymalnego oprocentowania przyjmuje trzy formy:
■ efektywna stopa procentowa – czyli oprocentowanie uwzględniające
wszystkie koszty finansowe, takie jak odsetki, opłaty, prowizje, koszty ubezpieczenia itp.; efektywne oprocentowanie kredytów i pożyczek jest podawane w Tunezji, Zambii, Kamerunie, Republice Środkowej Afryki, Czadzie,
Republice Kongo, Gwinei Równikowej, Gabonie, Beninie, Mali, Republice
Nigru, Senegalu i Togo,
■ roczna stopa procentowa – czyli efektywna stopa procentowa mnożona
przez liczbę okresów kapitalizacji w roku; limity oprocentowania kredytów
i pożyczek według tej stopy podawane są w Belgii, Francji, Niemczech, Grecji, Irlandii, Włoszech, Holandii, Portugalii, Hiszpanii, Szwajcarii, Wielkiej
Brytanii, Estonii, Słowacji, Słowenii i w Australii,
■ nominalna stopa procentowa – nieuwzględniająca opłat, prowizji i innych
kosztów; limity oprocentowania kredytów i pożyczek według tej metody są
podawane w Polsce, Chile, Kolumbii, Grecji, Indiach i w Republice Kirgistanu.
W większości krajów maksymalne oprocentowanie kredytów i pożyczek
bazuje na efektywnej stopie procentowej lub rocznej stopie procentowej. Rzadziej stosuje się nominalne oprocentowanie.
W wypadku krajów, które ustaliły górny limit oprocentowania kredytów
i pożyczek, przyjmuje się dwa kryteria:
■ limit całkowity (bezwzględny) – stanowiący stałą stopę nominalną (Australia, Bangladesz, Kanada, Egipt, Grecja, Irlandia, Japonia, Malta, Pakistan,
Birma, Filipiny, Tajlandia, Tunezja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone,
Wenezuela i kraje Afryki Zachodniej),
■ limit względny – obliczany na podstawie stopy odniesienia (tzw. benchmark); jest stosowany w Argentynie, Armenii, Belgii, Brazylii, Chile, Kolumbii, krajach Afryki Środkowej, Ekwadorze, Estonii, Francji, Niemczech,
Indiach, Włoszech, Republice Kirgistanu, Mauretanii, Holandii, Nikaragui,
Paragwaju, Polsce, Portugalii, Słowacji, Słowenii, Południowej Afryce, Hiszpanii, Turcji, Urugwaju i w Zambii.
15
16
ZESZYTY PRAWNICZE ■ 2(46) 2015
Kraje stosujące limit względny oprocentowania ustalają go w praktyce na
podstawie stopy referencyjnej na rynku kredytów albo na podstawie stopy bazowej, takiej jak międzybankowa stopa refinansowa. Następnie wybierają albo
współczynnik przeliczeniowy, albo stałą marżę, o co powiększana jest następnie
stopa referencyjna. Współczynniki są z reguły wyrażone jako pewna wielkość
procentowa powyżej stopy benchmarkowej. Stała marża jest wyrażona jako
stopa benchmarkowa powiększona o określoną liczbę punktów procentowych.
Wysokość maksymalnej efektywnej stopy procentowej różni się w poszczególnych krajach stosujących całkowity (bezwględny) limit oprocentowania.
I tak, w konstytucji stanu Arkansas w USA ustalono maksymalne oprocentowanie na poziomie 17%. W krajach Zachodnioafrykańskiej Unii Monetarnej
i Gospodarczej maksymalna efektywna stopa procentowa wynosi 15% dla banków i 24% dla instytucji niebankowych (w tym firm pożyczkowych). W Tajlandii maksymalne oprocentowanie mikropożyczek wynosi 36%, a w Bangladeszu
27%. W Grecji ograniczono wysokość oprocentowania pożyczek udzielanych
przez podmioty finansowe na rynku pozabankowym na poziomie 6,5%.
W krajach, w których maksymalne oprocentowanie kredytów bazuje na
względnych limitach, również znaleźć można różne metody ich ustalania.
Przykładowo w Armenii górny pułap oprocentowania pożyczek na rynku pozabankowym wynosi dwukrotność maksymalnego oprocentowania ustalonego dla banków. W Estonii maksymalne oprocentowanie pożyczek jest ustalane
jako trzykrotność średniego oprocentowania na rynku, w Chile zaś jako półtorakrotność średniego oprocentowania na rynku. W Portugalii górny limit
oprocentowania w zależności od rodzaju pożyczki lub kredytu jest obliczany
jako 133% średniego rocznego oprocentowania przypadającego na dany typ
pożyczki lub kredytu.
W Wielkiej Brytanii pożyczek mogą udzielać też unie kredytowe, które jako
jedyne podmioty na rynku pożyczek i kredytów konsumpcyjnych (instytucje
finansowe) miały uregulowane w ustawie z 1979 r. o uniach kredytowych (The
Credit Union Act 1979) ustawowo określone maksymalne oprocentowanie pożyczek na poziomie 26,8%. Od 1 kwietnia 2014 r. mogły udzielać pożyczek
oprocentowanych maksymalnie na poziomie 42,6%17. Brytyjski nadzór finansowy – Financial Conduct Authority (FCA) wprowadził od 2 stycznia 2015 r.
zmiany w maksymalnej wysokości kosztów tzw. chwilówek. Dla wszystkich
wysoko oprocentowanych, krótkoterminowych pożyczek odsetki i pozostałe
koszty (opłaty i prowizje) nie mogą przekroczyć dziennie 0,8% sumy zadłużenia. W wypadku opóźnienia w spłacie zadłużenia opłata za nieterminowe
regulowanie zobowiązania nie może przekroczyć 15 funtów brytyjskich. Łączna wartość należnych odsetek powiększona o opłatę za nieterminową spłatę
17
C. Packman, Global Lending: Global Growth of the High-Cost Credit Market, Palgrave
and Macmillan, London 2014, s. 52.
ARTYKUŁY
wierzytelności nie może przekroczyć początkowej raty. Wartość odsetek naliczonych od pożyczonego kapitału powiększonych o dodatkowe opłaty i prowizje nie może być wyższa niż wartość pożyczonych środków (100% pożyczki).
Oznacza to, że od 2015 r. pożyczkobiorcy mogą maksymalnie zwrócić firmie
pożyczkowej dwukrotność pożyczonej kwoty. W przypadku pożyczkobiorców
zaciągających pożyczkę na 30 dni i zwracających ją w ustalonym w umowie
terminie nie mogą zapłacić odsetek wyższych niż 24 funty brytyjskie za każde
100 pożyczonych funtów.
W Niemczech prawo cywilne nie określa maksymalnej wysokości oprocentowania pożyczek. W praktyce przyjmuje się, że koszty zadłużenia nie mogą przekraczać dwukrotności średniego oprocentowania kredytów konsumpcyjnych18.
W Szwajcarii § 14 ustawy o kredycie konsumenckim KKG (Bundesgesetz
vom 23. März 2001 über den Konsumkredit: 221.214.1) określa maksymalną
wysokość rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania RRSO, która jest dopasowywana do warunków makroekonomicznych. Obecnie wynosi ona 15%.
W Japonii maksymalne oprocentowanie pożyczek i kredytów konsumpcyjnych wynosi 20%. W Słowenii limit górnego oprocentowania pożyczek
ustalony jest tylko dla firm działających poza sektorem bankowym i wynosi
dwukrotność średniego rocznego oprocentowania kredytów ustalanego przez
banki.
Na Słowacji maksymalne oprocentowanie pożyczek nie może przekroczyć
czterokrotności wartości średnioważonego rocznego oprocentowania kredytów i średniego oprocentowania kredytów dla wszystkich typów kredytów konsumpcyjnych. W tym miejscu warto dodać, że od września 2015 r. wszystkie
firmy pożyczkowe prowadzące działalność na Słowacji są zobligowane po posiadania licencji Narodowego Banku Słowacji. Umowy pożyczek zawarte z firmami pożyczkowymi nieposiadającymi licencji będą nieważne. Dopuszczalne
formy prawne firm pożyczkowych oferujących pożyczki powyżej 10 tys. euro
to spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Nowe prawodawstwo zakazuje też udzielania na Słowacji pożyczek gotówkowych. Środki pieniężne mogą być przekazywane klientom na rachunek bankowy lub w postaci
karty przedpłaconej (pre-paid). Konsultanci i przedstawiciele słowackich firm
pożyczkowych nie mają prawa kontaktować się z klientami w ich domach oraz
zakazane jest także telefonowanie do klientów w weekendy i po godz. 18.00
w dni robocze. Firmy pożyczkowe na Słowacji zostały też zobowiązane do założenia publicznego rejestru pożyczek konsumenckich.
18
Economic and Social Risk on Consumer Credit Market Regulation. A comparative
analysis of the regulatory and consumer protection frameworks for consumer credit
in France, Germany and the UK, Policis, s. 36 i n.; https://www.policis.com/pdf/
credit/Economic%20and%20Social%20Risks%20of%20Consumer%20Credit%20
Market%20Regulation.pdf [dostęp 15maja 2015 r.].
17
18
ZESZYTY PRAWNICZE ■ 2(46) 2015
W Polsce maksymalny limit odsetek19 jest regulowany zapisem art. 359 § 21
k.c., stąd też firmy pożyczkowe, aby ominąć ten zapis, stosują zerowe oprocentowanie na rzecz wprowadzenia obowiązkowych opłat i prowizji związanych
z udzieleniem pożyczki. W ten sposób koszt pożyczki na rynku pozabankowym sięga kilkuset czy nawet kilku tysięcy procent. Według stanu na 15 maja
2015 r. stopa lombardowa wynosiła 2,5%, stąd też maksymalne ustawowe
oprocentowanie nie mogło przekraczać 10% (w 2009 r. było to 26%). Jednakże
w porównaniu z łącznym kosztem pożyczek ten wprowadzony limit nie przekłada się na całkowity koszt płacony przez pożyczkobiorcę. Zarówno banki,
jak i firmy pożyczkowe omijają ten zapis i zarabiają na opłatach dodatkowych
związanych z udzieleniem kredytu lub pożyczki. Stąd też wysokość podstawowych stóp procentowych banku centralnego nie wpływa w sposób bezpośredni
na rozwój pozabankowego rynku pożyczek w Polsce.
W interesie pożyczkobiorcy jest pozyskanie przez niego informacji o łącznym koszcie zaciągnięcia pożyczki. Jak wynika z badań przeprowadzonych
w 2013 r. przez Federację Konsumentów, 51,50% pożyczkobiorców uwzględnia
całkowity koszt kredytu lub pożyczki; 48,5% ankietowanych zwraca uwagę na
niskie oprocentowanie przy zaciąganiu kredytu lub pożyczki; 22,44% klientów banków lub firm pożyczkowych uwzględnia wysokość prowizji; 15,46%
uwzględnia RRSO20; 13,22% badanych zwraca uwagę na opłaty wstępne; a 4%
pożyczkobiorców nie stosuje żadnego kryterium oceny przy wyborze firmy
pożyczkowej lub banku21. Wyniki tych badań wskazują na niski poziom świadomości finansowej klientów korzystających z szeroko dostępnej oferty krótkoterminowych pożyczek. Jeśli tylko co drugi pożyczkobiorca zwraca uwagę
na łączny koszt pożyczki i co szósty pożyczkobiorca zwraca uwagę na RRSO,
nie powinno dziwić, czemu tak wiele osób wpada w spiralę zadłużenia (według
danych Związku Firm Pożyczkowych około 40% pożyczkobiorców ma problemy z terminowym regulowaniem zobowiązań wobec firm pożyczkowych22).
Z badań przeprowadzonych przez PricewaterhouseCoopers w 2013 r. wynika,
że RRSO23: dla pożyczek udzielanych na okres do 1 tygodnia przekracza kilkadziesiąt tysięcy procent; dla pożyczek udzielanych na okres do 20 tygodni
19
20
21
22
23
Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne).
RRSO jest to całkowity koszt kredytu (suma wszelkich kosztów, jakie musi ponieść
konsument w związku z umową o kredyt, np. odsetek, prowizji, opłat), wyrażony
jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym.
Raport z badania ankietowego – konsument na rynku usług pożyczkowych, Warszawa, grudzień 2013, s. 11.
J. Ryba, Raport mikropożyczki w Polsce. Pierwsze badanie produktów, kosztów i obsługi pożyczek internetowych, Warszawa 2013, s. 13.
Rynek firm pożyczkowych w Polsce, Warszawa 2013, s. 26.
ARTYKUŁY
wynosi 1000–1200%; dla pożyczek udzielanych na okres 30–40 tygodni wynosi
650–700%; dla pożyczek udzielanych na okres ponad 50 tygodni wynosi około
300%. Wpływ na tak wysokie RRSO ma przede wszystkim udział opłat stałych
w łącznym koszcie pożyczek. Przykładowo opłaty za obsługę domową pożyczki
wynoszą 42% kwoty netto udzielonej pożyczki i 56% całkowitych jej kosztów24.
Podsumowanie
Aktualny kształt pozabankowego rynku pożyczek jest wypadkową pięciu
podstawowych determinant: procesu legislacyjnego i istniejących uregulowań
prawnych, decyzji Rady Polityki Pieniężnej i wiążącej się z tym wysokości stopy lombardowej, poziomu zamożności i świadomości finansowej społeczeństwa oraz dostępności usług i produktów bankowych. W pierwszej połowie
2014 r. rozpoczęły się w Ministerstwie Finansów prace nad założeniami projektu ustawy o nadzorze nad rynkiem finansowym, ustawy – Prawo bankowe oraz niektórych innych ustaw (projekt z 18 kwietnia 2014 r.). Propozycje
zmian dotyczą przeciwdziałania próbom obchodzenia ustawowo określonych
limitów kosztów pozaodsetkowych oraz wprowadzenia maksymalnej wysokości odsetek za opóźnienie w spłacie i odsetek od odsetek. W procesie legislacyjnym usunięto niestety zapis o utworzeniu centralnego rejestru firm pożyczkowych, co z pewnością wpłynie na rozwój szarej strefy pożyczek. Przyjęta
w niniejszym artykule metodyka badawcza pozwoliła pozytywnie zweryfikować hipotezę, mówiącą o tym, że brak nadzoru nad firmami pożyczkowymi
działającymi na terenie Polski prowadzi do lichwiarskiego wyzysku tych, którzy zostali wykluczeni przez banki, skutkując wpadaniem przez tę grupę społeczeństwa w spiralę zadłużenia. Dynamiczny rozwój pozabankowego rynku pożyczek odbywa się dzięki omijaniu ustawowego limitu oprocentowania. Model
działania firm pożyczkowych bazuje na opłatach tzw. organizacyjnych, które
windują RRSO krótkoterminowych pożyczek do kilku tysięcy procent. Mimo
najniższych w historii podstawowych stóp procentowych w Polsce, nie zmienia
się oferta firm pożyczkowych ani nie tanieje pożyczany przez te podmioty pieniądz, ponieważ one finansują swoją działalność ze środków własnych. Dzięki
nieprzeciętnie wysokiej skuteczności w docieraniu do klientów firmy pożyczkowe dynamicznie się rozwijają i oferują alternatywne źródło zaspokajania
potrzeb finansowych kilku milionów Polaków. Istnieje zatem wciąż pilna potrzeba objęcia nadzorem finansowym tych podmiotów i wzrostu transparentności ich działania. Należy podjąć działania mające na celu ograniczenie do
minimum działalności tzw. drapieżnych firm pożyczkowych funkcjonujących
w szarej strefie poza jakąkolwiek kontrolą. Równolegle należy czynić starania,
24
Ibidem, s. 27.
19
20
ZESZYTY PRAWNICZE ■ 2(46) 2015
by świadomość finansowa Polaków była nieustannie zwiększana, aby zminimalizować skalę wpadania przez nich w spiralę zadłużenia. Działania na rzecz
ochrony klientów firm pożyczkowych, ustawowe ograniczenie pozaodsetkowych kosztów pożyczek oraz objęcie nadzorem firm pożyczkowych powinno
doprowadzić do poprawy dostępu do finansowania, wzrostu transparentności
rynku pożyczek pozabankowych oraz wzrostu konkurencyjności wszystkich
podmiotów szeroko rozumianego rynku consumer finance.