Cały numer 21 w jednym pliku PDF

Zrealizowano w ramach Programu Operacyjnego Promocja Czytelnictwa
og³oszonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Lubuskie Pismo Literacko-Kulturalne
Pro Libris
nr 4 (21) - 2007
Prace plastyczne wykorzystane w numerze
artyœci Galerii Stara Winiarnia
Zdjêcia:
Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz, Magda Gryska, Jacek Jawoszek,
archiwum prywatne Bo¿eny Górczyñskiej-Przyby³owicz
Copyright by
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, Zielona Góra 2007
Redaktor naczelny
S³awomir Kufel
Redaktor naukowy
Anna Szóstak
Redaktor graficzny
Magdalena Gryska
Sekretarz redakcji
Ewa Mielczarek
Korekta
Grzegorz Gorzechowski
Cz³onkowie redakcji:
Katarzyna Bachta, Grzegorz Gorzechowski, Leszek Kania, Czes³aw Sobkowiak, Maria Wasik
Stali wspó³pracownicy:
Krystyna Kamiñska, Ireneusz K. Szmidt, Andrzej K. Waœkiewicz, Jacek Weso³owski
Wydawca
Pro Libris - Wydawnictwo Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Cypriana Norwida,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra
Sk³ad komputerowy
Firma Reklamowa „GRAF MEDIA”, tel. 068 451 72 78
Nak³ad - 300 egz.
ISSN 1642-5995
Nr indeksu 370754
Adres Redakcji:
WiMBP im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze,
al. Wojska Polskiego 9, 65-077 Zielona Góra (z dopiskiem Pro Libris);
e-mail: [email protected]
http://www.wimbp.zgora.pl
Od Redakcji
Zima za oknem. Przynajmniej kalendarzowa, bo od jakiegoœ czasu mamy wyraŸne
k³opoty z klimatem. Latem za ciep³o, zim¹
niedostatecznie zimno - wci¹¿ wybrzydzamy.
Tymczasem na kolejny, ju¿ 21 numer Pro
Libris narzekaæ chyba nie ma powodu. Przygotowaliœmy dla Pañstwa sporo interesuj¹cych
propozycji, wœród których, wierzymy, ka¿dy
znajdzie coœ dla siebie.
Mo¿e bêdzie to nowe, jak zawsze znakomite opowiadanie Mieczys³awa Warszawskiego,
a mo¿e zupe³nie inny w klimacie tekst Petera
Mannsdorfa, albo bardzo osobiste wypowiedzi
Tomasza Florkowskiego, Czes³awa Sobkowiaka lub Janusza Koniusza. Lekturê prozy
warto przeplataæ kontemplacj¹ poezji, tym
razem autorstwa Janusza Werstlera, Janiny
Lorenc, Krzysztofa Gozdowskiego, Konrada
Krakowiaka, Bartosza Pi¹tkowskiego, Anny
M³ynarczyk i Haliny Bohuty-St¹pel. Warto siê
te¿ pochyliæ nad swoist¹ podró¿¹ w czasie
dokonan¹ przez Alfreda Siateckiego w wywiadzie z Miko³ajem Jakubic¹, bardzo ciekawymi
rozwa¿aniami Wolfganga Kroschela, jak zwykle
niezawodnym Jackiem Weso³owskim i jego
cyklem Na Granicy czy wreszcie kolejnymi
inspiruj¹cymi spostrze¿eniami Czes³awa
Markiewicza, tym razem poœwiêconymi
utworom Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej. Na
osobn¹ uwagê zas³uguj¹ prezentacje plastyczne,
zwi¹zane z prowadzon¹ przez Magdalenê
Gryskê i Zenona Polusa galeri¹ Winiarnia. Nie
mamy ju¿ zielonogórskiego wina (chyba ¿e
odrodzi siê za spraw¹ kilkorga pasjonatów
- jeœli zapatrzeni w przepisy urzêdnicy pozwol¹...), ale mamy Winiarniê, ukryt¹ w zakamarkach dawno upad³ego przedsiêbiorstwa.
Ca³oœci dope³niaj¹ obfite recenzje, varia biblioteczne i inne sta³e rubryki. Nic, tylko czytaæ.
Piszê te s³owa w przeddzieñ nowego, 2008
roku. Minê³o siedem pe³nych lat istnienia Pro
Libris. To bardzo du¿o, zwa¿ywszy, ¿e
wczeœniej podobnego pisma w Zielonej Górze
nie by³o. Owszem, palmê pierwszeñstwa
dzier¿y Nadodrze, dziêki któremu rozwinê³o
siê wiele, do dziœ aktywnych, talentów. Pro
Libris jednak od pocz¹tku by³o inne, mia³o
o wiele dalej id¹ce plany. Czy uda³o siê je
zrealizowaæ? Chyba tak. Na naszych ³amach
publikowali w³aœciwie wszyscy licz¹cy siê
twórcy, mieszkaj¹cy w regionie. Uda³o siê nie
tylko zasypaæ przepaœæ miêdzy Gorzowem
i Zielon¹ Gór¹, gdy¿ og³aszali siê u nas artyœci
z obydwu miast zarówno, ale i stworzyæ coœ
w rodzaju œwiadomoœci miejsca, okreœlanego
„Ziemi¹ Lubusk¹”, jakkolwiek do dziœ mamy
zaprzysiêg³ych wrogów takiej nominalizacji.
Nie bez znaczenia jest te¿ pozyskanie do
wspó³pracy niemieckich przyjació³, co nie
by³o ³atwe, gdy¿ wymaga³o wzajemnego
uœwiadomienia swoich racji, jak¿e ró¿nych
nieraz, i do dziœ budz¹cych kontrowersje.
Niezmiernie istotnym pozostaje te¿, jak s¹dzê,
fakt, ¿e Pro Libris nigdy nie deprecjonowa³o
dokonañ innych zielonogórskich mediów.
Najzwyczajniej w œwiecie nie uznawaliœmy
takich czynnoœci za zasadne, bo przecie¿
ka¿dy chce wnieœæ coœ dobrego, na odmiennych p³aszczyznach. Im wiêcej mediów,
tym lepiej, tym wyraŸniej mo¿na artyku³owaæ przeró¿ne pogl¹dy i koncepcje przysz³oœci.
I tylko jednego wci¹¿ ¿a³ujemy - ¿e nie
byliœmy w stanie dotrzeæ do wszystkich, ¿e nie
sprawdza³a siê dystrybucja. Byæ mo¿e dlatego
nasze propozycje z takimi oporami przedostawa³y siê do œwiadomoœci potencjalnych
czytelników. To zadanie na przysz³oœæ,
z pewnoœci¹ jedno z wa¿niejszych.
Wierzê jednak, ¿e pismo sobie poradzi nie tylko przetrwa, ale i znajdzie nowe p³aszczyzny rozwoju, ¿e stanie siê katalizatorem
oryginalnych dzia³añ tworz¹cych to¿samoœæ
naszego regionu. Tymczasem niech mi wolno
bêdzie ostatni raz w roli redaktora naczelnego
Pro Libris ¿yczyæ Pañstwu Nowego, dobrego,
otwartego na œwiat dookolny i wszystkich ¿yczliwych ludzi, przynosz¹cego naszej planecie
odrobinê spokoju i nieco wiêcej nadziei, Roku
2008. Wszystkiego, co najlepsze!
S³awomir Kufel
Od Redakcji
3
Spis treœci
Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz, To tylko serce uciek³o w okolice dalekie... . . . . . . 6
Mieczys³aw Warszawski, Przeprowadzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Peter Mannsdorf, Spurensuche (W poszukiwaniu œladów) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Janusz Werstler, Wiersze [Stara huta, Bawe³na, Kaflarnia, W stronê £azowa] . . . . . . . 30
Czes³aw Sobkowiak, We mnie i nie tylko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Grzegorz Gorzechowski, Dysputy ci¹g dalszy (Die Fortsetzung eines Disputs) . . . . . 40
Janina E. Lorenc, Wiersze [Obraz, Ranek] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Tomasz Florkowski, Aprioryczna twórczoœæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Konrad Krakowiak, Wiersze [*** ju¿ zima œciele, *** u wybrze¿y Pacyfiku] . . . . . . . 60
Alfred Siatecki, Biblia lubanicka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Wolfgang Kroschel, Ein Dreiklang über drei Flüsse. Die kirchenmusikalische Arbeit
in der Region beidseits der Neiße (Triada nad trzema rzekami. O muzyce koœcielnej
w regionie po obu stronach Nysy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Krzysztof Gozdowski, Wiersze [***Temu, kto; Pamiêci Anny Politkowskiej] . . . . . . . 72
W³adys³aw £azuka, Miejsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Janusz Koniusz, Pisane na poddaszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Edward Derylak, Vaterland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Marcin Jerzynek, Oddychaliœmy morzem Jima
O obchodach Roku Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Zielonej Górze . . . . . . . . . 93
NA GRANICY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Jacek Weso³owski Na Granicy (6): Hajligendam; Ewenement a norma; Landessza³ . . 95
Bartosz Pi¹tkowski, Wiersze [mozaika cielista pamiêtna, mozaika purpurowa mi³osna,
mozaika burgundowa bolesna, mozaika s³omkowa buñczuczna] . . . . . . . . . . . . . . . 106
PREZENTACJE „Pro Libris” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Stara Winiarnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Konrad Schiller, Kolekcja Starej Winiarni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Ewa Wojtyniak-Dêbiñska, Sztuka z pasj¹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
4
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Czes³aw Markiewicz, Czytanie Ÿróde³ X. Europejskie aluzje
Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej - czyli wschody i zachody Beuthen an der Oder . . . . 117
Anna M³ynarczyk, Wiersze [Ju¿ koniec, Subject, Obwieszczenie] . . . . . . . . . . . . . . 121
Halina Bohuta-St¹pel, Wiersze [*** Nad moj¹ wiosk¹,
Ulica „Na Ostatnim Groszu”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
VARIA BIBLIOTECZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Tomasz Ratajczak, O szacie graficznej m³odopolskich
czasopism literacko-artystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
RECENZJE I OMÓWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Z³ota Ksiêga Wierszy Polskich (Czes³aw Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Jarosz-Rabiej, Dorosn¹æ do bólu (Czes³aw Sobkowiak) . . . . . . . . . . . . . .
Rainer Wochele, Desperat (Jolanta Szwarc) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ewa Lipska, Drzazga (Karolina Bibik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
... mieliœmy papie¿a! (Marcin Jerzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Wojtysiak, Filozofia i ¿ycie (Marcin Jerzynek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eric-Emmanuel Schmitt, Dziecko Noego (Agnieszka Szpylma) . . . . . . . . . . . . . . . . .
Janusz Koniusz, Po wyjœciu z arki (Maria Mi³ek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Juli Zeh, Schilf (Rita Kõnig) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
129
129
130
131
138
139
140
141
143
146
KRONIKA LUBUSKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
KSI¥¯KI NADES£ANE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
AUTORZY NUMERU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Konkursy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Spis treœci
5
Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz
To tylko serce uciek³o
w okolice dalekie...
1
Wymiar czasowy wspomnieñ, które zachowa³am o Eugeniuszu Paukszcie jest obszerny,
siêga bowiem wczesnego dzieciñstwa a¿ po
doros³e ¿ycie. Przytoczê zatem obrazy widziane oczami dziecka i osoby dojrza³ej, której
jego twórczoœæ i przyroda, ukochana i niepowtarzalnie opisywana przez niego, towarzyszy³a
od zawsze i do chwili obecnej jest szczególnie
bliska. Szczêœliwym dla mnie zbiegiem okolicznoœci to w³aœnie w moich rodzinnych
stronach pan Eugeniusz szuka³ natchnienia i wytchnienia. Dyskusja o jego pisarstwie i miejscu,
jakie pe³ni w nim piêkno natury, jest dla mnie
okazj¹ aby ponownie - przynajmniej poœrednio
- odwiedziæ myœlami rodzinne strony i osobliwie poczuæ obecnoœæ bliskich osób, które
niestety ju¿ odesz³y... To sposobnoœæ bycia
znów razem, z³udnego cofniêcia w czasie,
powrotu do raju wspomnieñ. Dodatkowo,
okolicznoœciowe uroczystoœci i spotkania
poœwiêcone znanym i cenionym osobom,
sk³aniaj¹ mnie nie tylko do bardzo osobistych
refleksji i ocen, ale daj¹ mo¿liwoœæ czynienia
porównañ z oficjalnym wizerunkiem omawianych postaci, wygrzebywania z zakamarków
pamiêci wydarzeñ jednostkowych, które tylko
1 A. Mickiewicz, Pielgrzym.
6
nielicznym dane by³o prze¿yæ, napawaj¹
wzruszeniem i zadum¹ nad sensem ¿ycia,
nieuchronnym przemijaniem, ale i bardzo
radosnym odczuciem, i¿ dane mi by³o spotkaæ
ludzi niezwyk³ych. Do takich postaci zaliczam
pana Eugeniusza.
Nie czujê siê ani upowa¿niona ani kompetentna by przedstawiæ akademick¹ ocenê jego
twórczoœci literackiej. Postaram siê pokazaæ
Pauksztê z prywatnej perspektywy, mniej pisarza, bardziej cz³owieka, przybli¿yæ jego
¿yciow¹ postawê i pasjê, za które powinien
zostaæ otoczony nie mniejsz¹ atencj¹ ani¿eli za
literackie dzie³a.
Po latach pewnego dystansu do rodzinnych
stron, od ubieg³ego roku ponownie tam
bywam i odkrywam na nowo stare œlady.
Prowadzona nimi odwiedzi³am w minione lato
ulubione jezioro pana Eugeniusza. Spotka³am
tam nieznanych mi ludzi, którzy jakby czytali
w moich myœlach, czuli, ¿e miejsce to jest dla
mnie szczególne. Siedz¹ca na brzegu kobieta
zapyta³a, czy tak jak wiêkszoœæ tu obecnych
pochodzê z Warszawy. Z radoœci¹ i szczerze
odpowiedzia³am, ¿e jestem st¹d, przebywam
jedynie od wielu lat w Poznaniu. Kobieta
o¿ywi³a siê, opowiadaj¹c, ¿e to ukryte w lesie
jezioro by³o ponoæ ukochanym miejscem
wêdkowania mego krajana, znanego poznañskiego literata, Eugeniusza Paukszty. Potwierdzi³am i ku zaskoczeniu mojej rozmówczyni
doda³am, i¿ Paukszta podobnie jak i ja zosta³
poznaniakiem jedynie z przypadku, czy mo¿e
¿yciowej koniecznoœci, a to jezioro i jego okolice, ³¹cz¹ mnie z jego osob¹ i twórczoœci¹
znacznie bardziej ani¿eli Poznañ. Jezioro
Zielone, bo tak w rzeczywistoœci brzmi jego
nazwa, by³o jego azylem, miejscem ciszy,
natchnienia i odpoczynku. Ze wzruszeniem
patrzy³am na jezioro, dostrzegaj¹c nie tylko
jego toñ i okalaj¹cy wodê las, ale - przymykaj¹c oczy - widzia³am tak¿e w oddali p³yn¹cego
pontonem, wêdkuj¹cego samego pana Eugeniusza, jego ma³¿onkê spaceruj¹c¹ wzd³u¿
brzegu i Dominika baraszkuj¹cego na pla¿y.
Po powrocie do domu nadal snu³am wspomnienia. Widzia³am ju¿ nie tylko jezioro, ale
ca³¹ panoramê zdarzeñ, pocz¹wszy od 1958 r.
To wówczas, w piêkny wrzeœniowy dzieñ
na podwórko naszej leœniczówki wjecha³ wartburg. Wyszed³ z niego wysoki, szczup³y,
charakterystycznie uœmiechniêty, energiczny
mê¿czyzna, za nim jasnow³osa dama, ch³opiec
o blond lokach, na koniec wyskoczy³ Kleks,
pies rasy chow chow. Samotnie zmierza³am
w³aœnie do pierwszej klasy i zirytowa³ mnie
widok dwuletniego cherubinka, ho³ubionego
zewsz¹d. Chodzi³am tej jesieni do szko³y
w g³êbokim poczuciu krzywdy i przekonaniu,
¿e nigdy nie polubiê owego malucha. Niemniej korzysta³am ochoczo ze wspólnych
zabaw i wyjazdów z jego rodzicami do miasta.
Niekiedy przemyka³am do piaskownicy zrobionej dla Dominika przez jego ojca i wówczas powstawa³y nasze wspólne fantazje
z piasku. By³y te¿ wspomniane ju¿, wspania³e
wyprawy nad jezioro.
Kolejne letnie spotkania mija³y nam na
zabawie, dzieciêcym rozrabianiu, wyjazdach
nie tylko nad jezioro, ale równie¿ na wieczory
autorskie pana Eugeniusza, który zawsze
i wszêdzie pracowa³. Po incydencie st³uczenia
termosu z nieod³¹czn¹ kaw¹ literata zapad³a,
nieszczêsna dla dzieci, nieodwracalna decyzja
- pêdraki wiêcej na wieczory autorskie nie bêd¹
zabierane. Jak widaæ i nas przypisa³ wówczas
wszechobecnej, ukochanej przyrodzie.
Wiejskie dzieci nie mia³y w tamtych czasach wielu rozrywek. Pañstwo Pauksztowie
starali siê w inny sposób sprawiæ naszej podwórkowej gromadce jak najwiêcej radoœci.
Czynili to na wszelkie mo¿liwe sposoby.
Czêsto by³y to wspomniane wyjazdy, ale i specjalnie urz¹dzane dzieciêce imprezy. Nale¿a³y
do nich np. uroczyste urodziny Dominika.
Wówczas, zwykle zapracowany, pan Eugeniusz zasiada³ z nami do sto³u, nie limituj¹c
czasu, poœwiêcanej nam uwagi oraz s³odyczy:
tortu, kakao, cukierków... Opowiada³, zabawia³ i s³ucha³. Byæ mo¿e myœla³ wówczas
o ksi¹¿ce dla dzieci...?
S³odkie mam jeszcze jedno wspomnienie.
Nieco póŸniej, w prezencie komunijnym
otrzyma³am od pañstwa Pauksztów 10 kg fantazyjnie dobranych cukierków. Ich asortyment
i iloœæ by³y dla mnie i moich rówieœników
wrêcz niewyobra¿alne. Pan Paukszta zna³
dzieciêce marzenia...
Z dzieciêcego okresu pamiêtam równie¿
inne zdarzenie. Z nieznanych mi wówczas
przyczyn przez kilka dni nie dostarczano chleba do wiejskiego sklepu. Byliœmy go bardzo
spragnieni, nie w sensie braku jedzenia, ale
braku zwyk³ego chleba. Po kolejnej wyprawie
na zakupy, uda³o nam siê wreszcie zdobyæ
jeden bochenek. Rzuciliœmy siê nañ jak po
wielodniowej g³odówce. Pan Eugeniusz
Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz
7
obserwowa³ nasz¹ reakcjê bardzo uwa¿nie, po
czym bardzo powa¿nym tonem zapyta³ - Czy
ten chleb smakuje inaczej? Przecie¿ nie jesteœcie g³odni. Brakowa³o wam tylko zwyk³ego
chleba? Nieporadni w znalezieniu wyjaœnienia, milczeliœmy wpatruj¹c siê w pytaj¹cego,
oczekuj¹c pomocy w sprecyzowaniu odpowiedzi. I otrzymaliœmy j¹ - Wasz g³ód nie zosta³
spowodowany niedoborem jedzenia czy te¿
pragnieniem samego chleba, lecz nasili³ go u
was brak poczucia bezpieczeñstwa jego
dostatku... Cieszê siê, i¿ doœwiadczyliœcie ju¿
dzisiaj co taki brak i zwi¹zane z nim zagro¿enie znacz¹. Dopiero po latach mia³am siê
dowiedzieæ o czym móg³ wówczas myœleæ,
sk¹d taka refleksja i dlaczego podzieli³ siê ni¹
z nami, ma³ymi dzieæmi. Dzisiaj, czuj¹c
duchow¹ obecnoœæ pana Eugeniusza, mam
wra¿enie, ¿e pewnie patrzy teraz na nas z góry
i z pob³a¿liwym, charakterystycznym dla niego
uœmiechem i zatroskaniem pyta - Co w ¿yciu
zrobiliœcie? Czy nauczyliœcie siê ceniæ nie
tylko chleb, ale i otrzyman¹ wolnoœæ oraz dany
ka¿demu z osobna czas?
Do twórczoœci pana Eugeniusza wesz³y
niemal wszystkie wa¿niejsze wydarzenia
spêdzanych u nas sezonów. Jesieni¹ nasz dom
zawsze by³ pe³en myœliwych, ¿¹dnych obfitych ³owów. Pewnej nocy, zamiast dorodnego
jelenia ustrzelonym ³upem jednego z nich sta³a
siê mleczna krowa. Niefortunny ³owca za karê,
wszed³ do powieœci „Wiatro³omy” pod znamiennym okreœleniem Krowi ogon. Znalaz³y
te¿ w niej miejsce inne opisy: gniazdo jaskó³ek
w pokoju pracy pana Eugeniusza, skrzynia
z osobiœcie z³owionymi rybami zatopiona
w rzece Brdzie, przechowuj¹ca ich sta³y zapas
dla spodziewanych i niespodziewanych goœci
oraz poniemiecki wodospad, takie sztuczne
8
spiêtrzenie rzeki, który niestety pad³ ofiar¹
koñcowej fazy wojny, a pan Paukszta niebywa³ym nak³adem pracy fizycznej przywróci³
go do ¿ycia i spolonizowa³... Odbudowa³ go
w³asnymi si³ami, nadaj¹c zgodny z pierwowzorem kszta³t, a on chyba w podziêce
„wyszumia³” mu opowieœæ o ludziach, którzy
tam byli i tych wspó³czesnych, o losie który
jednych wygna³ z rodzinnych stron, a innych
sprowadzi³ w to obce miejsce. Poszepta³
równie¿, ¿e wytê¿ona praca i okoliczna natura
najskuteczniej koj¹ ich powojenne rany,
pomóg³ niejako zrozumieæ problem mniejszoœci
niemieckiej i osadników Ziem Odzyskanych.
W swoich pracach Paukszta odkrywa³ wewnêtrzn¹ przemianê cz³owieka pod wp³ywem
splotu ró¿nych wydarzeñ, dobrych ludzi oraz
dzikiej, pierwotnej przyrody. Skomplikowane
losy swoich bohaterów, boleœnie doœwiadczonych histori¹ i najnowszymi dziejami
powojennej Polski, lokowa³ w niezwykle
urokliwych okolicach. Piêkno przyrody mia³o
zapewne koiæ ich ból i problemy, a w rzeczywistoœci zabliŸnia³o rany nie tylko opisywanych postaci, ale zapewne równie¿ têskni¹ce
serce i sko³atane nerwy autora. Koi³y jego
têsknotê za ukochanym Wilnem i ¿yciem
w czasach, które zatracono. W swoich utworach
nie rozdziera³ jednak ran, lecz uczy³ pokory
godzenia siê z losem, czerpania m¹droœci
z ¿ycia i radoœci z brzasku ka¿dego nowego
dnia, który niezmiennie wita³ pisz¹c do œwitu.
Uczy³ zgodnego, wspólnego bytowania z przyrod¹ i ludŸmi ró¿nych nacji. Dowodzi³, i¿ daru
natury i miejsca na ziemi wystarczy dla wszystkich, trzeba tylko umieæ owe miejsce znaleŸæ,
nauczyæ siê czerpaæ z niego jak ze Ÿród³a
i cieszyæ darem ¿ycia. Potrafi³ tworzyæ nie tylko
dla wspó³czesnych i tych, którzy mieli przyjœæ
po nim, ale i dla tych, którzy byli wczeœniej.
Tak wiêc po lekturze ksi¹¿ek Paukszty
Mazury i Ziemie Zachodnie kojarz¹ siê nie
tylko z jeziorami i kompleksami leœnymi, ale
i z tamtejszymi problemami spo³ecznymi i narodowoœciowymi, których przyczyny i uwarunkowania opisa³, a konsekwencje w du¿ym
stopniu trafnie przewidzia³. Ta spójnoœæ przyrody, historii, talentu i niebywa³ej pracowitoœci
Paukszty, stworzy³a wiele niepowtarzalnych
dzie³ w tym, ju¿ wspomniane, najbardziej
zwi¹zane z moj¹ leœniczówk¹ Wiatro³omy. Na
podstawie opisów zawartych w powieœci
mo¿na zrekonstruowaæ oryginalny wygl¹d
miejsc, które po ostatnich modernizacjach
sta³y siê nowoczesne i efekciarskie, ale
utraci³y dawn¹ duszê. Jego twórczoœæ zawsze
przywo³uje w mojej pamiêci ow¹ „ma³¹
ojczyznê” i jej dzieje. Piêkno przyrody, urok
jezior i lasów, najpiêkniej, najbardziej realistycznie opisanych przez Pauksztê, nadaje
wszelkim refleksjom wymiar bardzo rzeczywisty. Myœl¹c o tych miejscach, s³usznie
wyobra¿amy sobie ukwiecone ³¹ki, od których
wiatr niesie miodowy zapach nostrzyku i skoszonej trawy. S³usznie przychodz¹ nam na
myœl przejrzyste lub przeciwnie, z³oc¹ce siê od
py³ków kwiatowych, wody jeziora, w których
wyp³yconych zatokach biel¹ siê najpiêkniejsze
z wodnych kwiatów, lilie wodne. Czym uwarunkowane jest to piêkno? Co z³o¿y³o siê na
powstanie tego ewenementu? Co leg³o u podstaw ich dnia dzisiejszego? OdpowiedŸ na te
pytania jest obszerna i znajduje siê w niezliczonych opracowaniach naukowych, ale ich
piêkne opisy odnajdujemy szczególnie w dzie³ach Paukszty. Problemy spo³eczne i narodowoœciowe w nich zawarte s¹ obecnie bardziej
b¹dŸ mniej aktualne czy wa¿ne, jednak opisy
przyrody, w których siê rozegra³y pozostan¹
arcydzie³em samym w sobie, i to bez wzglêdu
na rz¹dz¹ce aktualnie ekipy w³adzy i stosunki
polityczne. Wyrasta³am w œrodowisku podobnym opisom Paukszty, mo¿e dlatego odnoszê
wra¿enie, ¿e jego utwory s¹ po czêœci wziête
z mojego ¿ycia.
Mija³y lata, pan Paukszta szuka³ inspiracji
w nowych regionach kraju i za granic¹, ale
jego twórczoœæ towarzyszy³a mi nadal. Przerabia³am z ni¹ nie tylko najnowsz¹ historiê
Polski, ale i dzieje powszechne. To ona zawiod³a
mnie do Polonezköy (Adampol w Turcji),
a zdaj¹c egzamin z przebiegu II wojny œwiatowej na Ba³kanach, grecki ruch oporu nie
stanowi³ dla mnie merytorycznego problemu,
gdy¿ omawia³am go odtwarzaj¹c dzieje
Jerzego Iwanowa-Szajnowicza, bohaterskiego
agenta wywiadu polskiego pochodzenia,
którego œladami Paukszta przemierza³ Grecjê.
Dziêki treœciom dzie³ Paukszty wielokroæ
³atwiej by³o przebrn¹æ przez trudne lata zawirowañ polskiej rzeczywistoœci i podj¹æ ¿yciowe
decyzje, które da³y mo¿liwoœæ znalezienia
w³asnego miejsca w nieprostej, ale ciekawej
rzeczywistoœci. Swoj¹ twórczoœci¹ przygotowywa³ zreszt¹ nie tylko mnie, ale niezliczone grono
czytelników mojej generacji do doros³ego
¿ycia. Pozbawia³ to pokolenie kompleksów,
uczy³ historii i patriotyzmu, wszêdzie szuka³
polskich korzeni, g³êbokiego uzasadnienia
ró¿nych ludzkich postaw i praw, sygnalizowa³
koniecznoœæ nadchodz¹cych zmian.
Rodzinê Pauksztów pozna³am maj¹c 7 lat,
drugi etap tej przyjaŸni znalaz³ swoje miejsce
ju¿ w Poznaniu, gdzie kontynuowa³am i skoñczy³am studia. Dlatego te¿ w moich wspomnieniach na zawsze pozostanie nie tylko
niezatarta pamiêæ „owej leœniczówki” i wspólnego w niej bytowania, ale równie¿ rodzicielska wrêcz opiekuñczoœæ, goœcinnoœæ i dobroæ
pañstwa Anny i Eugeniusza Pauksztów, którzy
w tak obcym dla mnie wielkim œwiecie jakim
by³ Poznañ, usi³owali utuliæ moj¹ têsknotê za
rodzinnym domem. Wówczas, kiedy spotkaliœmy siê po latach, pan Eugeniusz patrz¹c na
mnie, ju¿ doros³¹, udzieli³ mi dwu rad Bo¿ena, pamiêtaj nie maluj siê nazbyt wyzywaj¹co i nie zmieniaj nazwiska w przysz³oœci
zbyt czêsto. Do chwili obecnej przynajmniej
jedn¹ z nich traktujê bardzo serio.
Dopiero w czasach poznañskich zda³am
sobie sprawê kim tak naprawdê Paukszta by³,
jak wiele znaczy³ w ró¿nych sferach
spo³ecznych. Podejmuj¹c pisanie pracy magisterskiej pomocy szuka³am w³aœnie u niego.
Doradzi³ mi to mój promotor, prof. Czes³aw
£uczak, znaj¹cy rozleg³e koneksje pana
Eugeniusza. Problem polega³ na koniecznoœci
Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz
9
uzyskania listów polecaj¹cych do dwóch osobistoœci w Warszawie, pozostaj¹cych ze sob¹
w konflikcie. Jeden z nich, Jerzy Ficowski,
jako wybitny znawca zagadnienia, nad którym
pracowa³am mia³ mi udzieliæ merytorycznych
wskazówek, drugi prof. Czes³aw Pilichowski,
ówczesny dyrektor G³ównej Komisji Badania
Zbrodni Hitlerowskich, dysponowa³ dostêpem
do niezbêdnych zasobów Ÿróde³ archiwalnych.
Pan Eugeniusz wyposa¿y³ mnie wiêc w dwa
glejty, wyraŸnie podkreœlaj¹c, i¿ dyplomacja
bêdzie w tym przypadku bardzo wskazana,
a listów nie powinnam w ¿adnym przypadku
pomyliæ przy wrêczaniu adresatom. Obydwaj
panowie, po przeczytaniu owych not polecaj¹cych potraktowali mnie sympatycznie
i ¿yczliwie, pomogli, czyni¹c to w imiê starej
znajomoœci z autorem proœby. Ka¿dy z nich,
staczaj¹c zapewne wewnêtrzn¹ walkê,
doradzi³ ponadto skorzystanie z dalszego
wstawiennictwa Paukszty i podjêcie próby
dotarcia do drugiej z wymienionych osób.
Dziêki temu wstawiennictwu powsta³a pierwsza z moich licz¹cych siê prac, w któr¹
w³o¿y³am wiele zaanga¿owania i serca.
Ale nie moje serce jest tu istotne.
Niebawem to serce pana Eugeniusza przesta³o
wytrzymywaæ niezwyk³e tempo i intensywnoœæ ¿ycia, zaprotestowa³o gwa³townie,
w efekcie czego zaordynowano leczenie szpitalne. Odwiedzaj¹c chorego, zastanawia³am
siê, kto kogo tak naprawdê w owym szpitalu
leczy³, Paukszta, który wniós³ do niego tchnienie normalnego ¿ycia, co w owych czasach nie
by³o oczywiste, czy lekarze usi³uj¹cy go
okie³znaæ? Do szpitala ustawia³y siê kolejki
odwiedzaj¹cych. Oczekuj¹cych na termin
odwiedzin zestawia³a pani Paukszta.
Tworzona lista by³a d³uga, znajdowa³y siê na
10
niej nazwiska najznaczniejszych ówczesnego
Poznania, przyjació³ i niezliczonych, zwyczajnych czytelników. Sam pan Eugeniusz nie
uzna³ w ¿aden sposób priorytetu choroby nad
prac¹, nadal obserwowa³, ocenia³, pyta³ i dalej
tworzy³. Siedz¹c obok jego szpitalnego ³ó¿ka
w 1976 r. us³ysza³am pewnego razu pytanie Bo¿ena zostaniesz w Poznaniu czy wrócisz do
lasu, przecie¿ tak go kochasz? Pamiêtaj,
wywodzi³ dalej miasto niszczy. Zobaczysz za
chwilê ten ca³y dotychczasowy teatr runie.
Nieodparcie przeczuwa³ nadchodz¹ce spo³eczne zmiany i obawia³ siê, ¿e przynios¹ rozlew
krwi. Doœwiadczy³ przecie¿ wojny, obozu
koncentracyjnego, politycznego wiêzienia za
udzia³ w AK, œledzi³ wydarzenia poznañskie
1956 r. Jego prognozy nadchodz¹cych spo³ecznych przemian traktowa³am z niedowierzaniem, jednak to co powiedzia³ wówczas
o kontakcie z natur¹ i naszym w niej miejscu
dŸwiêczy w moich uszach do chwili obecnej.
Mo¿naby uj¹æ to w nastêpuj¹cy sposób:
Obcowanie z przyrod¹ uspokaja, sprawia, i¿
normalny rytm ¿ycia wkracza w zawirowania
dnia i wszystko wydaje siê proste. Daje wiele
si³, ³aduje akumulatory i nie wzbudza ju¿ lêku
trudna do pokonania droga, to trud staje siê
nasz¹ drog¹. Jej piêkno pomaga odkupiæ winy,
znieœæ cierpienie i ¿yæ mimo baga¿u doœwiadczeñ i przeciwnoœci losu, na przekór z³u
i prostej logice. Przyroda siê nie koñczy, ¿yje
wszêdzie i nieprzerwanie, cokolwiek w niej
obserwujemy jest cz¹stk¹ czegoœ co ju¿ by³o,
owego globalnego istnienia, niezbêdnym elementem, który musi zaistnieæ i znikn¹æ aby
zapocz¹tkowaæ nowy byt. Cz¹stka, która
pozostanie, jest ju¿ nie tylko wpleciona
w naturê, ale ¿yje w niej na nowo.
On te¿ pozosta³ na zawsze jej cz¹stk¹,
która dziêki pozostawionym dzie³om, mi³oœci i
tolerancji, której tak cierpliwie i pokornie
uczy³, ponownie kie³kuje. Pozosta³ nierozerwalnie wpleciony w otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ i pamiêæ to tylko jego serce uciek³o w okolice dalekie...
(Tekst wyg³oszony 25 paŸdziernika 2007 r. w Kargowej z okazji rozstrzygniêcia VIII edycji Konkursu
Literackiego im. Eugeniusza Paukszty).
Mieczys³aw Warszawski
Przeprowadzka
Przeprowadzka zawsze czyjeœ ¿ycie przewraca do góry nogami. Chocia¿by jak najbardziej.
Mimo przygód. Jednak¿e nasze by³o dalekie od jakiejkolwiek stabilizacji. A ponoæ wszêdzie
mo¿na siê zadomowiæ. Nawet pod nie swoim dachem. Tylko kto by³ w stanie uœwiadomiæ to
mojej mamusi. Mamusia od pewnego czasu by³a przecie¿ nie do ¿ycia. Tu. W tym pokoiku.
Mieszkaj¹c k¹tem. Na poddaszu. Gdzie po prostu gnuœnia³a. Z dnia na dzieñ. Dziêki niezaradnoœci ojca, jak wszem i wobec rozpowiada³a. ¯e ten nic nie robi, tylko kiœnie i gapi siê w sufit,
który lada dzieñ spadnie pod ciê¿arem go³êbiego ³ajna na g³owê trzyosobowej rodziny. Nie
inaczej. Jakbyœmy ca³e ¿ycie mieli jedynie dachowaæ. Zdani na ³askê i nie³askê upierdliwej
wdowy. Dlatego ojciec czêœciej ni¿ zwykle schodzi³ mamie z oczu. Dok¹dkolwiek. Zapewne nie
chcia³ prowokowaæ kolejnych awantur. Lecz, tak by³o Ÿle, i tak niedobrze. Gdy¿ mamusia od
s³owa do s³owa rozk³ada³a go coraz bardziej na ³opatki, twierdz¹c, ¿e ten jego marazm prêdzej
czy póŸniej doprowadzi ich ma³¿eñstwo do rozpadu. Najwidoczniej ojciec przyg³uch³ ju¿ na
wszystko. Tak¿e na go³êbie tupaj¹ce i gruchaj¹ce tu¿ pod zadaszeniem.
- Chyba ja cholery dostanê od tych jego go³êbi! - z³orzeczy³a.
I dalej:
- W koñcu niech coœ zrobi z nimi - podtrzymywa³a nawet pod nieobecnoœæ ojca, ku mojej
udrêce, poniewa¿ musia³em, niekoniecznie rozumiej¹c cokolwiek, wys³uchiwaæ jej ci¹g³ych
pretensji nie tylko pod adresem ojca, ale i wdowy, któr¹ to problemy, d¹sy i widzimisiê mojej
mamusi obchodzi³y tyle, co nic a nic.
A kiedy ju¿ ojciec (zrezygnowany, czyli bez perspektyw na jutro) przychodzi³ na ze dwa, trzy
razy odgrzewany obiad, mama znów prycha³a znad talerza:
- Móg³byœ choæ trochê pomieszkaæ w domu!
Ojciec zbywa³ milczeniem te jej wymówki, wszak¿e bez smaku me³³ obiadokolacjê,
a z pe³nymi ustami, jak wielokrotnie napomina³, nie powinno siê rozmawiaæ, zarówno pomiêdzy
sob¹, tak i - pamiêtaj, synek! - z kimkolwiek innym. Tylko ¿e nas nikt nie odwiedza³, mo¿e
wdowa, acz niezbyt chêtnie.
- Jaki to dom? - nagle siê poprawi³a. - Cztery k¹ty i go³êbnik pi¹ty!
I ani s³owa ze strony ojca.
- Odezwij¿e siê wreszcie! - nalega³a, ciskaj¹c ³y¿k¹, aby przerwaæ umyœlne siorbanie.
- Co ja mam z tego ¿ycia? - i zaraz sobie odpowiada³a: - Mê¿a niezgu³ê? I chorowite dziecko?
Natenczas rozk³ada³a bezradnie rêce, po czym wstawa³a gwa³townie zza sto³u, rozchlapuj¹c
czy to kapuœniak, czy te¿ jakiœ barszczyk z torebki albo rosó³, przede wszystkim zaœ rosó³, rosó³
Mieczys³aw Warszawski
11
na go³êbim wsadzie, cieniutki, bo cieniutki, ale, jak bez z³oœliwej satysfakcji mlaska³a jêzykiem,
bardzo po¿ywny, wiêc ³y¿kowaliœmy chc¹c nie chc¹c tê lurê na w³oszczyŸnie z makaronem,
obgryzaj¹c jeszcze lichsze kosteczki, raczej chrz¹stki i, aby nieco siê usprawiedliwiæ lub zepsuæ
ca³kowicie apetyt szczególnie ojcu, dodawa³a z nieukrywanym obrzydzeniem:
- Tu nawet gówno kapie cz³owiekowi do talerza!
Mama potrafi³a jeszcze dosadniej zatruwaæ ojcu ¿ycie, zwa¿ywszy, i¿ mieszkaliœmy w klitce
z widokiem na wychodek:
- Ju¿ mam po szyjê tego ¿ycia na zapleczu sracza!
Ojciec wreszcie musia³ siê odezwaæ:
- Nie b¹dŸ wulgarna!
W zasadzie mama nie wyra¿a³a siê brzydko, by³a natomiast prze¿arta niew¹tpliwie frustracj¹. Albo desperacj¹. Czyli ¿ó³ci¹. To siê wyczuwa³o, skoro powtarza³a w kó³ko to samo:
- Dla ciebie tylko pi³ka no¿na i go³êbie - p³aka³a z³oœci¹ - go³êbie i pi³ka no¿na!
Wprawdzie pi³kê no¿n¹ jeszcze mog³a prze³kn¹æ, gdy¿ zapewnia³a jakieœ œrodki finansowe,
skromne, bo skromne, ale ju¿ go³êbie, wedle jej przekonania, przynosi³y tylko straty, karma i tak
dalej, a ponadto przepada³y nie tylko w locie, co tu¿ znad g³owy, na wyci¹gniêcie rêki, jakby
wprost z go³êbnika. Mo¿liwe, ¿e trzebi³y je nadal szczury; jest ich przecie¿ nieznana iloœæ
gatunków, z których jeden, wêdrowny, potrafi ¿yæ nawet pod pod³og¹; ale chyba to nie one;
ostatniego przecie¿ gryzonia, a raczej jego truch³o, wdowa, jak solennie zapewnia³a, niedawno
uprz¹tnê³a sprzed budynku. Chyba te¿ nie kocur, ten ju¿ bowiem doszczêtnie wylinia³ i sparszywia³, zasadza³ siê z daszku wygódki jedynie na wiosenne o tej porze roku ptaszki, które gniazdowa³y w przydomowym ogrodzie wdowy i œwiergota³y tak, ¿e ca³emu œwiatu, prócz mnie,
chcia³o siê ¿yæ.
Mama przesadza³a, nara¿aj¹c siê na œmiesznoœæ. Któregoœ dnia, na przyk³ad, zagadnê³a
wdowê, czy jej pupilek pyszczkiem wêsz¹c zza pazuchy, czasami nie zasmakowa³ w bia³ym
miêsie, skoro by³ taki jelitowaty, ¿e móg³by wszêdzie siê wœlizgn¹æ, nawet do go³êbnika, niczym
zaskroniec albo jakiœ inny padalec, wiêc zagadniêta, poskramiaj¹c swawole jamniczka, wywody
mojej matki uzna³a za niepoczytalne, by nie rzec, ¿e wymagaj¹ce leczenia psychiatrycznego.
- I niech mi, pi³karzowa, nie zawraca wiêcej dupy! - dokoñczy³a.
Matka a¿ zaniemówi³a. Ale nie na d³ugo. Niezad³ugo wiêc po tym upokorzeniu („na oczach
dziecka!”), kiedy to po nocnej zmianie nie mog³a zasn¹æ, a wdowa chcia³a nasz¹ rodzinê po
prostu zaczepiæ, wypalaj¹c badyle i inne chwasty pod oknem, za którym kot³owa³ siê dym, zaœ
wewn¹trz, ³zawi¹c i kaszl¹c, znosiliœmy te jej umyœlnie rozpalone ognisko, aby, jak ju¿
wczeœniej zaznaczy³em, nas wytruæ, mama wreszcie wyjrza³a na ogród i wcale nie po dobroci
zawo³a³a do niej, ¿eby zaniecha³a nas wykadzaæ z ju¿ i tak zasmrodzonego mieszkania, na co
chuda, niczym tyka do fasoli, w³aœcicielka tych czterech k¹tów odkrzyknê³a niemniej z³oœliwie,
abyœmy poszukali sobie gdzie indziej mieszkania i na tym by³oby koniec, gdyby mama
przymknê³a okno, lecz ona post¹pi³a wrêcz przeciwnie, chluszcz¹c na domiar z³ego nieczystoœciami z wiadra znad parapetu wprost na g³owê wychylaj¹c¹ siê zza kipieli dymi¹cych ³opianów;
najpierw rozleg³ siê przeraŸliwy wrzask, mo¿e pisk, w chwilê potem brzêk szyby rozbitej grud¹
ziemi. Tego ju¿ by³o za wiele. Posypa³y siê wyzwiska. Przez okno. Z ogrodu do pokoiku. I ze
stryszku do niewyobra¿alnie zapuszczonego buchtowiska. Na przemian. Odt¹d unika³y siebie
jak ognia. Aczkolwiek nie mog³y zbyt d³ugo tak ¿yæ.
Tata uœmiecha³ siê tylko pod w¹sem. Wszak mamie wcale nie by³o do œmiechu:
- Co siê tak g³upkowato uœmiechasz? - przywo³ywa³a go do powagi.
Albowiem nasza sytuacja mieszkaniowa wymaga³a powa¿nego potraktowania ka¿dej
przykroœci, jaka spotyka³a rodzinê ze strony kogokolwiek, w tym przypadku ze strony wdowy,
która ostatnio nie tylko mamie, ale i ojcu, nie mówi¹c ju¿ o mnie, rzuca³a k³ody pod nogi, jakoby to nie nasza rodzina, lecz wdowa mieszka³a nie pod swoim dachem, a ponadto na ka¿dym
12
kroku podkreœla³a, ¿e za liche komorne pozwoliliœmy sobie na samowolê budowlan¹, stawiaj¹c
wbrew jej woli, go³êbnik, tym samym uniemo¿liwiaj¹c korzystanie ze strychu, gdzie dot¹d
wywiesza³a pranie, czego obecnie nie czyni³a, gdy¿ smród ptasiego ³ajna zaczadzi³by w³aœnie j¹.
To prawda, ¿e ka¿dy grosz, sup³any jako wk³ad na w³asne „em” ileœ tam metrów kwadratowych, z¿era³a spó³dzielnia mieszkaniowa, gdzie ojciec wyciera³ klamki, machn¹wszy ju¿ rêk¹
na obietnice dzia³aczy sportowych, zaœmiecaj¹c j¹ podaniami i monitami o przyœpieszenie przydzia³u jakiegoœ lokalu socjalnego, niechby rotacyjnego, jakiegokolwiek, aby tylko mo¿na by³o
gdzieœ wreszcie godziwie zamieszkaæ. I mo¿liwie jak najszybciej. Pod warunkiem, ¿e nie na
czyjejœ g³owie. Jak do znudzenia powtarza³a mama wielce zniesmaczona aktualnym stanem
rzeczy. A ojciec zamiast chocia¿by przewietrzyæ go³êbnik, by tak nie œmierdzia³o, uœmiecha³ siê
tylko pod w¹sem, czym rozk³ada³ mamê na ³opatki, oczywiœcie, ¿e nie tak jak mama tatê,
a czego by³em œwiadkiem, gdy wbiega³em nagle z zabawy na œwie¿ym powietrzu, i zastawa³em
ich rozebranych na ³ó¿ku w takiej sytuacji, i¿ nie bez kozery pozostawa³o pytanie:
- Co siê tak g³upkowato uœmiechasz?
Ale ja siê wcale nie uœmiecha³em. Tylko zmarz³em na podwórzu.
W mieszkaniu by³o te¿ nie cieplej. Ze œcian wy³azi³ zamróz, cuchnê³o grzybem i stêch³ym
przezimowaniem go³êbi, których tupot, gruchanie i trzepot znad sufitu przyprawia³ mamê
o pog³êbiaj¹c¹ siê z dnia na dzieñ rozterkê i obawê szczególnie o moje zdrowie, gdy¿ ze wzglêdu na ci¹g³e niedogrzanie, przeci¹gi i roztocza kurzu oraz pajêczaków zbyt czêsto
gor¹czkowa³em i si¹ka³em nosem, z czym nie mog³a siê pogodziæ, s³uchaj¹c lekcewa¿eñ ojca,
¿e to tylko skutki zmiennej pogody, bo kwiecieñ-plecieñ i tak dalej.
- Nasz syn zapad³ na pewno na anemiê - diagnozowa³a. - Chroniczn¹.
- Chroniczn¹? - bagatelizowa³ ojciec. - Jak¹ znów anemiê?
- Anemiê - upiera³a siê przy swoim zdaniu. - I ju¿!
- Co ty wydziwiasz? - sprzeciwia³ siê. - Ot, zwyk³a mo¿e alergia!
Mama jednak podtrzymywa³a: - Anemia!
- No, nie! - irytowa³ siê tatuœ, wymawiaj¹c jej nadopiekuñczoœæ. ¯e chowa mnie niby pod
spódnic¹.
Mo¿e tak i by³o. Skoro mizernia³em. W oczach. Jakby wbrew ojcu, który chcia³ ze mnie zrobiæ pi³karza. Chyba przedwczeœnie. Ale jak to ojciec. Zawsze chce wiêcej. Szczególnie, ¿ebym
tylko nie chorowa³. Niczym jakiœ maminsynek. Albo jeszcze gorzej. Dawkowa³ mi wiêc pocenie siê. I ³y¿eczkê lub dwie tranu. Codziennie, z rana. Wedle zaleceñ mamusi. Tak te¿
po³yka³em, choæ niechêtnie, to t³uste paskudztwo, zagryzaj¹c jego obleœny smak apetycznie
b³yszcz¹c¹ skórk¹ z ¿ytniego chleba, maczan¹ miêkiszem w gruboziarnistej soli albo w d¿emie
z czarnej porzeczki; tak czy siak smakowa³ wstrêtnie, obrzydliwiej chyba nawet od mikstury
z tysi¹ca i jednego zbuka go³êbiego. Pfu! Wzdryga³a siê wdowa, dogl¹daj¹c mnie czasami. Ale
ona tak¿e mia³a swoje, wcale nie lepsze sposoby lecznicze, nakazuj¹c dodatkowo p³ukaæ gard³o
ciep³¹, ohydnie s³on¹ pulp¹. Ledwie powstrzymywa³em wymioty. Do wiadra. Po czym
wys³adza³a mój przewód pokarmowy szklaneczk¹ gêstego soku z czarnej albo czerwonej
porzeczki. Taka kuracja trwa³a zazwyczaj dwa, trzy dni. Nie d³u¿ej. Jednak¿e znów gdzieœ siê
musia³em zawirusowaæ. Ojciec tylko kiwa³ g³ow¹. Z politowaniem. Nie inaczej mama okazywa³a troskliwoœæ.
- Pij - zachêca³a przed wyjœciem do pracy. - Gor¹cy rosó³ dobrze ci zrobi.
Robi³, ale niedobrze.
Tato nadal ukrêca³ ³ebki go³êbiom, mama natomiast skuba³a je z pierza i opala³a pypcie. Nie
znosi³a zapachu denaturatu. Byæ mo¿e dla zaczerpniêcia œwie¿ego powietrza wymyka³a siê
z domu na niezapowiedziane wczeœniej parapetówki. PóŸniej opowiada³a, ¿e ta czy tamta
kole¿anka w³aœnie otrzyma³a mieszkanie zak³adowe. Oczywiœcie, ¿e im zazdroœci³a.
Jednoczeœnie nie szczêdzi³a superlatyw:
Mieczys³aw Warszawski
13
- Ach, jak¿e przestronne!
I tak dalej.
Ojcu to siê nie podoba³o. Zw³aszcza, gdy prorokowa³a:
- My siê chyba st¹d nigdy ju¿ nie wyprowadzimy!
- Oj, wyprowadzimy siê, wyprowadzimy - pociesza³
Zna³ ju¿ bowiem miejsce i wci¹¿ odwlekany termin przeprowadzki.
Termin niby niedaleki, jednak daleko st¹d. Tak przynajmniej mi siê wydawa³o. Kiedyœ tam
nawet mnie zaprowadzi³. Same blokowiska. Identyczne. Jakby ktoœ poustawia³ klocki. Doœæ
sk³adnie. I symetrycznie. W pionie. W poziomie te¿. Balkony. Okna. Drzwi. Wszystko takie
same. Choæ istna d¿ungla, d¿ungla wielkiej p³yty. D³ugo kluczyliœmy, zanim odnaleŸliœmy
wie¿owiec, w którym niebawem zamieszkamy. Wœród ¿elbetonu. Ta eskapada na obrze¿a miasta mia³a byæ tajemnic¹, i by³a. Aby w razie nieprzewidzianych okolicznoœci jeszcze bardziej nie
zniechêciæ mamusi do ¿ycia.
A ¿ycie mamusi nawet ze strony ojca p³ata³o figle.
Taka sytuacja nie mog³a trwaæ jednak wiecznie.
I oboje o tym doskonale wiedzieli.
Mama przecie¿ nie od dziœ siê g³owi³a:
- Który to ju¿ rok?
Natomiast ojciec, wskazuj¹c na mnie, odpowiada³ z rozbrajaj¹c¹ wrêcz szczeroœci¹:
- Jak widaæ.
Ledwie wyrasta³em ponad blat sto³u.
Wdowa jednak czegoœ ju¿ siê domyœla³a, gdy¿ któregoœ dnia tu¿ przed po³udniem nieopatrznie mamie przygada³a na dzieñ dobry:
- No, niezad³ugo - chrz¹knê³a - szanowna lokatorka, nie bêdzie mi musia³a dzieñdobrowaæ.
Mama siê zaperzy³a:
- Czy¿bym pani znów nadepnê³a na odcisk?
- Gdzie¿ tam! - próbowa³a mamê udobruchaæ. - Nawet wszystkie go³êbie gruchaj¹, ¿e siê
wyprowadzicie?
- Wyprowadzimy siê? - Mama nie posiada³a siê ze zdziwienia. - Dok¹d?
Jednak¿e tata zapobiega³ w porê dalszej wymianie zdañ, wychodz¹c z go³êbnika:
- Co te¿ pani wygaduje?
Na to wdowa: - Wygadujê, nie wygadujê - i po namyœle: - Ale swoje wie. Phiii!
Odchodz¹c jeszcze przypomnia³a ojcu, a¿eby wreszcie pozby³ siê go³êbi, raz na zawsze, bo
ani myœli zajmowaæ siê nimi, gdy st¹d siê wyniesiemy, a smród i tak po nas pozostanie.
Nastroszone ptaki w³aœnie paskudzi³y gzyms budynku.
- Co to mia³o znaczyæ? - docieka³a mama.
Ojciec wzruszy³ ramionami, wymijaj¹co, lecz bez przekonania.
- Wieczorem sobie porozmawiamy - uzupe³ni³a, cmokaj¹c go w policzek.
Mama spieszy³a siê do pracy na drug¹ zmianê. Mijaj¹c nas na schodach, powiedzia³a,
abyœmy zjedli obiad, który przed chwil¹ ugotowa³a, wiêc nie trzeba niczego podgrzewaæ.
Pomidorowa na rosole tego dnia by³a wyj¹tkowo smaczna, ale jak zwykle grymasi³em.
Rzeczywiœcie, porozmawiali sobie wieczorem. A raczej póŸn¹ noc¹. Najpierw mamusia
zaczê³a siê wierciæ. Jakby nie mog³a siê wygodnie u³o¿yæ, wiêc poczê³a nagabywaæ ojca
w ³ó¿ku:
- Masz ochotê? - Jakieœ przemieszczanie siê cia³. - Bo ja tak.
I poskrzypywanie sprê¿yn. Szepty. Chichoty. Posapywanie. Pojêkiwania. Wreszcie ucichli.
Najprawdopodobniej wszystko ju¿ sobie wyjaœnili. Albo sen ich zmorzy³. Po prostu. Tylko ja
nadal roi³em jakieœ bli¿ej nieokreœlone rzeczy. Na przyk³ad... Jak jest siê szczeniakiem, to na
przyk³ad trudno sobie coœ sensownego wyobraziæ. Nieprawda¿?
14
Prawda. Kiedy siê obudzi³em, s³oñce ju¿ ostro przeziera³o przez okno, rzucaj¹c d³ugie smugi
kurzu pod nogi ich obojga, którzy nie przestawali siê obejmowaæ i nawet nie spostrzegli, ¿e
przeciera³em oczy z niedowierzania, i¿ siê nie k³óc¹.
- O, nasz œpioszek! - naraz mama jak oparzona wywinê³a siê z objêæ ojca i wcale nie pieszczotliwie potarga³a moj¹ czuprynê.
Zapowiada³a siê atmosfera iœcie rodzinna. Tu. Na poddaszu. Ale nic bardziej mylnego,
bowiem mamê nie³atwo by³o udobruchaæ. Czymkolwiek.
- ¯ebyœ choæ raz przyzna³a mi racjê! - piekli³ siê ojciec, wychodz¹c
- Gdzie siê znów wybierasz?
- Do spó³dzielni mieszkaniowej - odkrzykn¹³ ju¿ ze schodów.
By³ to jedyny powód, który bez sprzeciwu akceptowa³a. St¹d te¿ jej przyzwolenie:
- Ach, tak!
Jednak¿e wcale tak nie by³o. Bêd¹c jego cieniem, wiêcej wiedzia³em ni¿ mama. Mama
jedynie siê domyœla³a, ¿e ojciec mia³ ju¿ doœæ wycierania klamek magistratu i p³aszczenia przed
urzêdnikami. To znów pan, panie... - pomiatano nim zza biurek, przy których raczono siê kaw¹
albo czêstowano czekoladkami wciskanymi przez zdezorientowanych petentów. Ma pan przecie¿ czarno na bia³ym... - wciskano mu kit w miêdzy jeszcze nie oszklone okna. Tak, odpowiada³, wiem... I wychodzi³, nie pytaj¹c nawet o przek³adany z tygodnia na miesi¹ce termin otrzymania, przydzielonego nam prawdopodobnie zim¹, mieszkania spó³dzielczego o powierzchni...
Podobnie klub i dzia³acze sportowi odwrócili siê odeñ plecami.
Jak dot¹d tylko wierni kibice podtrzymywali go na duchu, zapewniaj¹c, ¿e nie zostawi¹
Kobusa na pastwê losu. Mimo ¿e ten nawet nie by³ w sk³adzie rezerwowym obecnie trzecioligowej dru¿yny pi³karskiej... Z wiadomych przyczyn. Dlatego siê skrzyknêli, aby ich
niegdysiejszemu idolowi wykoñczyæ, we w³asnym zakresie i po godzinach, piêtrz¹ce siê ze
wszystkich œcian, pod³óg i armatur niedoróbki czy jakieœ fuszerki, na co administracja
budynków mieszkalnych ze wzglêdu na gierkowski boom budowlany przysta³a, albowiem nie
dysponowa³a zadawalaj¹c¹ iloœci¹ wykwalifikowanych r¹k do pracy. I to bez ¿adnej odp³atnoœci, ani bez ¿adnej kropli alkoholu. Ojca taka solidarnoœæ bardzo podbudowa³a. Oczywiœcie, ¿e
psychicznie, gdy¿ fizycznie tylko przeszkadza³, kuœtykaj¹c pomiêdzy cieœlami, glazurnikami,
hydraulikami czy czym tam jeszcze z bo¿ej ³aski. Bêdziesz mia³ cacko, cmokano, a nie mieszkanko. Mieszkanko by³o dwupokojowe, do tego przedpokój, kuchnia, ³azienka, no i balkon.
Mama natomiast ci¹gle sarka³a, ¿e ojciec zaniedbuje rodzinê. Nie by³o to zbyt mobilizuj¹ce,
gdy s³ysza³:
- Ty nic nie robisz - narzeka³a - tylko ca³ymi dniami b¹ki zbijasz.
Nieprawda. Tato przecie¿ na prze³omie zimy i wiosny naby³ gdzieœ okazjonalnie ¿elazny
piecyk z d³ug¹ zardzewia³¹ rur¹, któr¹ wbrew woli wdowy przy³¹czy³ do ci¹gu kominowego.
¯elaŸniak trochê dymi³, ale zawsze by³o cieplej, by³oby jeszcze cieplej, gdyby opa³u by³o pod
dostatkiem. Odt¹d nad piecykiem k³êbi³y siê opary z garnków i pierzcha³y opornie poprzez dymnik roz¿arzony czasami a¿ do czerwonoœci.
- Tylko nie zaprószcie ognia - przestrzega³a wdowa, zapewne dlatego nie u¿yczaj¹c piwnicy,
abyœmy nie magazynowali wêgla, który tylko doraŸnie i zw³aszcza pod wieczór podkrada³ ojciec
z przykolejowego sk³adowiska opa³u.
Chyba niepotrzebnie, bo zanosi³o siê przecie¿ na przeprowadzkê, i to niezad³ugo, jak nawijali kibice, którzy miast gorliwie zausterkowaæ wszelkie niedoróbki, wci¹¿ tylko rozpamiêtywali:
- Pamiêtasz, Kobus, jak-¿eœ wykiwa³ bramkarza?
Albo:
- Jak-¿eœ strzeli³ gola z przerzutki?
Albo, albo
Mieczys³aw Warszawski
15
Kobus siê rozpromienia³. Jak za swej œwietnoœci. Ale nie znosi³ pochlebstw. Mimo ¿e znów
rozgrywa³ tamte mecze. Nieco podkolorowane. A¿ do tragicznego w skutkach faulu. Kontuzja
bowiem okaza³a siê groŸniejsza, ani¿eli myœlano. Myœlano, ¿e po krótkiej rekonwalescencji
Kobus powróci na murawê. Pe³en sprawnoœci fizycznej., Wszak¿e tak siê nie sta³o, wiêc zawiesi³ tepy czy te¿ korki (zwa³, jak zwa³) na kuli inwalidzkiej. Kibice jednak nagabywali, a¿eby
wszcz¹³ treningi. Lecz on odpowiada³, ¿e ju¿ kontuzjowana noga nie ta, co dawniej. Dawniej
by³eœ przecie¿ obuno¿nym strzelcem, przypominano. Jak ma³o który pi³karz. Powraca³ tako¿
niedawne jeszcze emocje. Zagrywki. Gole, te zdobyte i te przestrzelone. Fetowania. Kibice ponadto mylili pozycje, na których on, Kobus, reprezentowa³ miejscow¹ dru¿ynê w rozgrywkach
ligowych. Kobus wiêc gra³ nie tylko na œrodku ataku, ale i na skrzyd³ach. W pomocy tak¿e, nie
mówi¹c, ¿e i w obronie by³o nie do przejœcia, i jako bramkarz potrafi³ skutecznym lobem wybiæ
pi³kê poza pole karne, jeœli nie dalej, strzelaj¹c na przyk³ad gola. S³uchaj¹c tych rozpamiêtywañ,
Kobus na powrót zara¿a³ siê tym bakcylem pi³ki no¿nej. Znów na p³ycie boiska, ju¿ gotowy,
ubrany w strój, w jakieœ szarawary, ochraniacze na goleniach... Lecz teraz ju¿ nawet nie by³ rezerwowym zawodnikiem, co ju¿ rozgrzany, tylko czeka, by wtargn¹æ na murawê w sk³ad tamtej,
pamiêtnej jedenastki... Gdyby nie te moje dryblingi, zarzuca³ sobie, gra³bym dalej. Kibice natomiast przeczyli, jakoby Kobus sam siebie sfaulowa³, wyautowa³ czy coœ w tym rodzaju, a wiêc
dosadniej, wierzyli, i¿ wkrótce zasili miejscow¹ „Odrê...” w rozgrywkach ligowych o ekstraklasê, ba! O mistrzostwo nawet kraju... Lecz on tylko siê sumitowa³”:
- Czym ja siê za robociznê wam odp³acê?
- Golami! - przyklaskiwali zgodnie i ju¿ im siê udziela³a atmosfera sportowego œwiêta.
Oczywiœcie, ¿e przedwczesna. Kobusowi do szczêœcia nie futbol by³ potrzebny, lecz pêk
kluczy od w³asnego „em” ileœ tam.
Aczkolwiek tak¿e swe nadzieje pok³ada³ we mnie, lecz ja nie przyk³ada³em siê do treningów.
Najzwyczajniej w œwiecie pi³ka nie przystawa³a mi do nogi. Jak ch³opcom nieco starszym ode
mnie. Pa³êta³em siê tylko im pod nogami. Ojciec jednak siê nie zra¿a³. By³em niew¹tpliwie jego
oczkiem w g³owie. Wypisz, wymaluj. Istny Kobus-junior! A raczej nieudany klon. Cherlak,
chuchro czy jak tam mnie nazywali koledzy. Ojciec wiêc prowadzi³ szkó³kê dla tych uzdolnionych sportowo trampkarzy, abym przej¹³ po nim smyka³kê do pi³ki no¿nej. Mamê te æwieræ
czy pó³ etatu, które zabiera³y mu prawie ca³y dzieñ, wcale nie cieszy³y, czemu dawa³a doœæ
stanowczy sprzeciw:
- Móg³byœ nieco przystopowaæ!
I ojciec stopowa³. Wszak¿e pozornie. Albowiem nawet pod jej okiem wymyka³ siê do ogrodu wdowy, gdzie pomiêdzy krzakami agrestu i porzeczek æwiczy³ dryblingi, sk¹d, po krótszej
lub d³u¿szej zaprawie, wraca³ zziajany i umorusany jak dziecko. - Nie powinieneœ a¿ tak nadwyrê¿aæ kontuzjowanej nogi - gani³a go za lekkomyœlnoœæ mama.
Jednak¿e on uwa¿a³ takie pi³karskie rozbieganie za formê doskona³ej rehabilitacji, jeœli nie
za pewnego rodzaju fizykoterapiê.
Mama akurat sma¿y³a placki ziemniaczane, stoj¹c nad kopc¹cym ¿elaŸniakiem. Nozdrza
dra¿ni³ zapach oleju. Nabierana ³y¿k¹ papka kartoflana zestala³a siê b³yskawicznie w zetkniêciu
z rozgrzan¹ patelni¹, rumieni³a siê i pryska³a t³uszczem; pulsuj¹ce ko³a, które traci³y swoj¹ biel,
podchodzi³y zieleni¹ i pod wp³ywem rozpra¿onego oleju piek³y siê na br¹z. Ju¿ obsma¿one
z dwóch stron mama rzuca³a je widelcem na talerz. Po czym talerz z ca³¹ gór¹ rumianych placków
postawi³a na œrodku sto³u, wpierw je okrasiwszy podsma¿on¹ s³onink¹ na ma³ej patelence.
Poda³a te¿ zsiad³e mleko, które ojcu osiad³o na w¹sach.
- Lepiej nanosi³byœ wody - powiedzia³a, rozsuwaj¹c fajerki, na których ustawi³a gar z resztk¹
deszczówki - zamiast uganiaæ siê za pi³k¹... Przepra³abym twoje szorty, dresy czy co tam jeszcze.
Po wodê trzeba by³o iœæ do wdowy, która niechêtnie jednak pozwala³a u siebie odkrêcaæ
kurek, ale jak ju¿ trzeba, to trzeba i do hydrantu, choæ daleko, bo nieopodal rzeŸni, bli¿ej mo¿na
16
by do pompy przeciwpo¿arowej, ta znów wypluwa³a rdzaw¹ brejê albo nie zawsze by³a udostêpniana mieszkañcom, odwodz¹c potencjalnych wodobiorców ³añcuchem i k³ódk¹... Tak czy siak,
by³o nie po drodze. Tym bardziej ojcu.
- A niech tam! Przejdê siê do wdowy.
Wdowa tym razem nie stwarza³a problemów.
Kiedy mama robi³a pranie, my, aby jej nie przeszkadzaæ, znów sobie p³asko podawaliœmy
pi³kê, kopi¹c j¹ szczurem o zmursza³y mur budynku. NieŸle siê nawet bawiliœmy. Lecz zza p³otu
ojca poczêli nachodziæ zagorzali jego kibice, którzy ju¿ na sam widok doros³ego faceta wyprawiaj¹cego wielce skoordynowane przebie¿ki, zwody i inne sztuczki z pi³k¹ prowadzon¹ krótko
przy nodze wprowadzili pewien nie³ad, pomniejszaj¹c moj¹ rolê w tej niby rywalizacji, gdy tak
zacierali rêce i nie bez zachwytu komentowali:
- Gór¹ nasi wnet bêd¹, bo Kobus trenuje i to jak!
Ponadto:
- Kopa, to on ma!
Mia³, nie do obronienia.
Ani nie do przeoczenia, gdy¿ swawole ojca nie usz³y te¿ uwadze wdowie, która obserwowa³a
nas znad furtki, krêc¹c kó³ko za kó³kiem na czole ze zgroz¹ i w obawie, aby przypadkowo nie
str¹ci³ jej g³owy z karku. Czasami te¿ markowa³a uniki. Jak to kobieta. Wiêcej wrzasku ni¿
szkód. Co zasygnalizowa³a upominaj¹c, abyœmy nie zrekultywowali doszczêtnie jej ogrodu,
gdy¿ i bez nas zry³y go ju¿ krety. I nie maj¹c nic do zarzucenia mamie, która wysz³a wywiesiæ
pranie, pozwoli³a sobie na zgryŸliwoœæ, ¿e pani m¹¿ powinien raczej zaj¹æ siê go³êbiami, ani¿eli
wariowaæ na oczach ludzi. Mama niezbyt mo¿e grzecznie odpar³a, i¿ go³êbie i bez jego udzia³u
bujaj¹ po niebie, wiêc sk¹d ta troska? I znów od s³owa do s³owa dosz³o do tego, ¿e to wina
mamusi, i¿ jakaœ podejrzana zgraja podskakuje, gwi¿d¿¹c i popijaj¹c piwko czy te¿ wiñsko na
jej prywatnej w³asnoœci i niszczy ogrodzenie, a ponadto zak³óca spokój mieszkañcom ku
aprobacie szanownej lokatorki, która ma gdzieœ i to przy dziecku okrzyki bynajmniej niecenzuralne:
- Okiwaj go, kurwa, okiwaj! - dopingowa³a zgraja mimowolnych kibiców, gdy przed ojcem
naraz wyrasta³ jakiœ pieniek spróchnia³ej gruszy, jab³oni czy te¿ œliwy. - O, tak! Tak!
- wrzeszczeli, nie pozwalaj¹c si¹œæ go³êbiom na dachu. - No, strzelaj! - I ojciec strzela³ gola
w górny róg ¿erdzi p³otu, która stanowi³a poprzeczkê prowizorycznej bramki, strzela³ celnie
i mocno, bo inaczej nie umia³, czym wywo³ywa³ z jednej strony powszechne uznanie, a z drugiej
gromkie pomstowania za roztrzaskane ogrodzenie.
Któregoœ dnia wdowa nas³a³a nawet na ojca znajomego ormowca, aby ukróci³ niestosowne
wybryki lokatora, ale przedstawiciel prawa z peerelowskiej ³aski przyj¹³ jej skargê za niczym
nieuzasadnion¹, gdy¿:
- Ja tu ¿adnego wystêpku naruszaj¹cego prawo nie widzê - rzek³, zdejmuj¹c bia³oczerwon¹
opaskê z rêkawa. - Niech, ch³op, trochê siê rozerwie - i przy aplauzie wtóruj¹cych mu zza p³otu
zgrai kibiców, nie wlepi³ ojcu chocia¿by symbolicznego mandatu, ale ostrzeg³, i¿ porz¹dek musi byæ.
I by³. Ojciec bowiem naprawi³ - oczywiœcie, ¿e nie sam - p³ot, wymieniaj¹c spróchnia³e
¿erdzie i sztachety.
- Kobus - zagrzewano zza parkanu - jak bêdziesz jeszcze potrzebowa³ r¹k do pracy, to wal!
Jak w bramkê, chcia³oby siê dodaæ.
Taka dalsza pomoc by³a doœæ niezrêczna. Waliæ. Jak w bramkê! Wrêcz nie do przecenienia.
¯e a¿ tak sobie zaskarbi³ ich szacunek. A to wszystko przez bramkostrzelnoœæ. Najchêtniej
pod³o¿y³by g³owê pod pieniek. W³aœnie r¹ba³ drwa na opa³. PóŸniej poszed³ na piwko do pobliskiego baru. Stamt¹d przyniós³ mi paczuszkê s³onych paluszków, którymi, pomimo animozji,
poczêstowa³em wdowê, ale odmówi³a. Jedynie spod oka œledzi³a moje uganiania siê za fantasmagorycznym golem na miarê ojcowskich bramek. I najspokojniej w œwiecie pracowa³a motyk¹.
Mieczys³aw Warszawski
17
Mimo ¿e ogród bezsprzecznie stanowi³ jej w³asnoœæ, przypomina³ rozmiarami boisko, co
zbyt szybko odkry³ ojciec; mo¿e nie czêœæ g³ówn¹ z trybunami i z ca³¹ t¹ infrastruktur¹, to na
pewno boczn¹, czyli rezerwow¹ jakiegoœ obiektu sportowego, którego naraz obsiad³a jakaœ antyfutbolowa zaraza, k³ad¹c pokotem wszelkie macki albo hybrydy sportowego fair play. Bez zbêdnych regu³ gry. I sam na sam. Bo i szerokoœæ, i d³ugoœæ, i ani metra kwadratowego wiêcej, ni
mniej, i - o, dziwo! - z daj¹cym wiele do myœlenia wspó³uczestnictwem wdowy. Szkoda, ¿e
tylko po³owicznie i po przeciwnej stronie.
Ojciec wbrew przyzwoleniu ze strony wdowy nadal jednak trenowa³, nara¿aj¹c siê na jej
utyskiwania. Ja zaœ obserwowa³em roœliny, ¿aby i inne ¿yj¹tka wy³a¿¹ce spod ziemi. Letnie
niegdyœ kwiaty po zimie spodla³y i wygl¹da³y jak postrzêpione wiechcie, a od niedawna poczê³y
na powrót p¹czkowaæ, wiosennieæ. Wegetowa³y tam jeszcze stratowane przebiœniegi, krokusy
i insze tak samo zdech³e ³opiany. Spod grz¹dek zbitych nogami ojca wyziera³y przede wszystkim o tej porze roku wszêdobylskie kretowiska. W pokrzywach i najprzeró¿niejszych zielskach
wala³y siê ponadto rozmaite przedmioty. A to obt³uczony zlewozmywak z zardzewia³¹ wod¹
poœrodku, a to rozbebeszona kanapa z rozprut¹ tapicerk¹ i strzelaj¹cymi w niebo sprê¿ynami, to
znów poniemiecki he³m przypominaj¹cy do z³udzenia nocnik, do którego kiedyœ siusia³em.
Trafia³o siê równie¿ jakieœ wysypisko gruzu albo klepisko go³êbiego ³ajna to i ówdzie przeros³e
zrudzia³¹ traw¹. By³y te¿ inne kopce i rupiecie, które butwia³y i stanowi³y ostojê wszelkiego
rodzaju robactwa, mrówek i œlimaków œlini¹cych siê na ka¿dym kroku. Wy¿ej jedynie szumia³y
pokwitaj¹ce ju¿ œliwy, jab³onie i grusze, i chyba jedna czereœnia lub wiœnia, a mo¿e brzoskwinia.
Nie wiem, wiem, ¿e wdowa siê zamartwia³a:
- Gdzie to nasz sportowiec bêdzie siê ugania³ za pi³k¹ na nowym osiedlu?
Tato poczu³ siê zapewne bardzo poirytowany, gdy¿ przystan¹³ jak przy³apany na gor¹cym
uczynku dzieciak, podbijaj¹c niemrawo pi³kê na przemian zdrow¹, to znów kontuzjowan¹ nog¹,
by po chwilowym impasie naraz zaproponowaæ:
- Co by pani powiedzia³, gdybym pani skopa³ ogród?
- Iii... - skrzywi³a siê wdowa. - Nie ju¿ lepiej pan szykuje siê do przeprowadzki.
- Do jakiej znów przeprowadzki? - zdziwi³ siê ojciec, jak zawsze nieudolnie.
- Ja ju¿ swoje wiem - odrzek³a, dodaj¹c: - Przeprowadzka gorsza od sraczki - zaczerpnê³a
powietrza. - Milej za³atwiæ siê na starych œmieciach, niŸli na jakichœ tam toaletach...
Tata przyj¹³ tak¹ postawê, jak gdyby rzeczywiœcie zesra³ siê w spodnie.
- Ale ja naprawdê bardzo chêtnie skopiê pani ogród - nalega³.
Wdowa mimo wewnêtrznych oporów przysta³a na propozycjê i chwili namys³u przynios³a
szpadel, pokaza³a ojcu co i jak ma skopaæ, skoro ju¿ tak chce pomóc, tylko aby uwa¿a³ na
azalie, begonie... Oraz na flance truskawek. Ojciec pocz¹tkowo kopa³ pe³en zapa³u, po jakimœ
czasie coraz czêœciej spluwa³ w d³onie, wciskaj¹c praw¹ nog¹ rydel w darñ, a odwrócona skiba
t³usto jeszcze pob³yskiwa³a po ka¿dym spulchnieniu. Nawet zdj¹³ koszulê, bo s³oñce i zmêczenie dawa³o mu siê we znaki. Zesz³o przygarbionemu tak ojcu do wieczora. Wœród ptaków. Jak
najête wydziobywa³y d¿d¿ownice. Gdzieœ zaintonowa³a swe ku-ku kuku³ka, chocia¿ to ju¿ nie
by³a jej pora na kukanie. Tatuœ poklepa³ siê po kieszeniach. Nie mia³ ani grosza. Na rzekome
szczêœcie. Jak powiedzia³a wdowa, zapraszaj¹c po skoñczonej robocie na kolacjê. Przystaliœmy
na poczêstunek. Ojciec jednak nie móg³ sobie poradziæ z widelcem i no¿em, gdy¿ od œliskiego
styliska porobi³y mu siê na d³oniach krwi¹ zachodz¹ce pêcherze. W przeciwieñstwie do niego,
szybko poch³ania³em gor¹c¹ parówkê z musztard¹. Wdowa, stoj¹c oparta o kredens,
podœmiewa³a siê z ojca:
- Co? - drwi³a. - R¹czki nie do trzonka. Oj, nie!
Ojcu znów wymskn¹³ siê nó¿.
- Poczekaj no, pan - i do miednicy nala³a wrz¹tku. - Wyparz, pan, te b¹ble.
Ojciec wyparzy³ rêce, a¿ poczerwienia³y, nie tylko od spodu, ale tak¿e po wierzchniej stronie.
18
- A teraz posmaruj sobie, pan, swe r¹czki œmietan¹.
Ojciec rozmaza³ gêst¹ œmietan¹ po d³oniach, chc¹c jak najszybciej mieæ goœcinê poza sob¹.
- Jeszcze chwileczkê - i poda³a krem w tubce.
Ojciec posmarowa³ rêce kremem nivea.
- A teraz jedz pan!
I ojciec zjad³ dwie, trzy parówki, jeœli nie wiêcej.
By³o ju¿ póŸno, uda³em siê wiêc nieco wczeœniej na poddasze, a¿eby poogl¹daæ dobranockê,
której jednak nie obejrza³em, bo bia³oczarny obraz na ekranie telewizora marki szmaragd skaka³
i skaka³, a¿ zmatowia³, a tatuœ, gdy przyszed³, nie zdo³a³ go tak¿e zestroiæ nawet na jak¹œ transmisjê meczu miêdzypañstwowego.
Nazajutrz zasz³a do nas wdowa niby wywiedzieæ siê o stan r¹k mojego ojca. Ta troskliwoœæ
wyda³a siê mamie bardzo podejrzana. By³a po nocce, a tym samym wcale nieskora do rozmowy.
Tata te¿ milcza³, usi³uj¹c naprawiæ telewizor.
- Sprawicie sobie kolorowy - przed³u¿a³a wizytê wdowa, siorbi¹c herbatê.
Jeszcze jakiœ czas pomarudzi³a. W koñcu podnios³a swój ty³ek spod œciany:
- Nic tu po mnie - rzek³a i posz³a sobie.
Mama nie oponowa³a. Tymczasem ojciec zd¹¿y³ ju¿ nawet foniê rozstroiæ.
Odt¹d byliœmy bez telewizora. A¿ do przeprowadzki.
Mama ostatnio zesz³a jakby na dalszy plan, nie tak znów daleki, by nie absorbowaæ
otoczenia, ale, zdaniem wdowy, by³ to zwyk³y kamufla¿, który siê nawet jej udawa³. Na pierwszy rzut oka. Chocia¿by zza p³otu. Otó¿ pewnego dnia mama wpierw nieœmia³o, póŸniej bez
¿adnych ju¿ podchodów postanowi³a, zakasawszy rêkawy, nawi¹zaæ bardziej ni¿ s¹siedzkie stosunki z wdow¹ w ten sposób, i¿ pod okiem staruszki poczê³a wygrabiaæ przegni³¹ trawê i to, co
kiedyœ by³o na przyk³ad truskawkami; wynosi³a oœliz³e, zbrunatnia³e g³¹by kapuœciane i sponiewierane ³êty kartoflane na rosn¹c¹ w oczach pryzmê usytuowan¹ na zapleczu szamba. Ten jej
zapa³ do wiosennych prac zaintrygowa³ nie tylko wdowê, co przede wszystkim udzieli³ siê ojcu,
który uprz¹tn¹³ wreszcie go³êbnik, na klêczkach zeskrobuj¹c z pod³ogi ptasie ekskrementy.
- Bêdzie niez³y obornik - chwali³ sam siebie, wynosz¹c ze strychu wiadrami ³ajno, którym
wdowa uzdatnia³a kompost.
- Wygl¹da, ¿e tak - przytakiwa³a, choæ nie dowierza³a w³asnym oczom, jak matka nie ustaje
w porz¹dkowaniu ogrodu, a raczej czegoœ, co przypomina³o jakieœ buchtowisko albo
wysypisko... I aby mamê nieco odci¹¿yæ, temperowa³a jej chyba nie udawan¹ pracowitoœæ:
- Wytchnij¿e, kobieto, wytchnij...
Po kilkakrotnej namowie, wreszcie obie wytchnê³y, rozkoszuj¹c siê kaw¹ na œwie¿ym powietrzu nieco zakrapianym smrodkiem z wychodka. Nie zwa¿aj¹c na powiewaj¹ce zewsz¹d
aromaty, zapewne jakoœ siê dogadywa³y.
- Nie ma to - powiedzia³a wdowa zajêta zbieraniem kubków - jak wiosenne porz¹dki!
Fakt. Niczego nie planuj¹c, przywróci³y do ¿ycia okr¹g³e klomby i prostok¹tne rabaty,
obsia³y te¿ pod sznurek grz¹dki, na których wnet na pewno wyrosn¹ ogórki, pomidory, bób
i fasolki szparagowe. Ogród nabra³ kszta³tu i barw, ale tylko na wydzielonym sp³achetku i nieco
za póŸno. Zdaniem mamusi.
A kiedy s³oñce po³o¿y³o siê d³ugim cieniem po spulchnionym zagonie, nagle pociemnia³o,
zagrzmia³o raz i drugi, i zatrzepota³o zewsz¹d wiatrem, a z nieba sypnê³o gradem wielkoœci
go³êbich jaj... Plaska³o niczym z jakiegoœ kulomiotu, zaœmiewa³y siê ju¿ w sieni, dok¹d ledwie
uszliœmy ¿ywi.
W koñcu by³ to przecie¿ tylko kwiecieñ-plecieñ i tak dalej.
Dzieñ póŸniej albo dwa mama przewróci³a ca³e mieszkanie do góry nogami, sortuj¹c i pakuj¹c
zgromadzone w trakcie ich po¿ycia ma³¿eñskiego mienie do kilkunastu zaledwie kartonów i worków juchtowych. Skoñczywszy upychanie dobytku, ogarnê³o j¹ naraz wielkie rozczarowanie:
Mieczys³aw Warszawski
19
- To kompromitacja! - westchnê³a niepocieszona.
- Kompromitacja? - nie rozumia³ jak zawsze ojciec, przewi¹zuj¹c pakunki sznurkiem.
- Zupe³na - doda³a.
- Co masz na myœli?
Mama miota³a siê po wywróconej do góry nogami izbie, jakby mole obsiad³y jej kostki.
- Przekopa³am nasze tak zwane gospodarstwo domowe? - dopytywa³a. - Przekopa³am?
- Przekopa³aœ.
- Do cna?
- Do cna - potwierdzi³. - I co?
- W³aœnie, ¿e nic - roz³o¿y³a rêce. - I to najgorsze, ¿e nic.
- Nic?
- Nic i niczego siê nie dorobiliœmy. - Usiad³a ciê¿ko na roz³o¿onym majdanie, krêc¹c
z niedowierzaniem g³ow¹. - Przez tyle lat!
- Tyle lat byliœmy przecie¿ nie na swoim - próbowa³ ³agodziæ jej z³oœæ ojciec - wiêc siê nie
urz¹dzaliœmy.
Dobre sobie! Nie urz¹dzaliœmy siê! Po tylu latach ma³¿eñstwa. Nic, niczego. Jakieœ tylko
badziewie, lumpy i wcale nie graty, lecz roz³a¿¹ce siê ze spoin nieprzydatne nawet do ¿ycia na
walizkach. Mama nie przebiera³a w s³owach. Tak¿e przy wdowie, która, s³ysz¹c harmider
dochodz¹cy znad g³owy, zaniepokoi³a siê niby o przyczynê tych szurañ i dobrze, bo mog³aby nie daj Bo¿e! - coœ innego pomyœleæ, a zasta³a jedynie rozgardiasz zwi¹zany z przeprowadzk¹.
A tak naprawdê przysz³a wyniuchaæ, czy nie dewastujemy mieszkania. Ma³o ochoczo zaproponowa³a:
- Mog³abym s³u¿yæ pomoc¹.
- Nie, nie trzeba - odmówi³a mama, krótko i wêz³owato, ale wdowa nalega³a, tote¿ nie odby³o
siê bez takich s³ów, jak: - Ale¿ pani namolna!
Na to wdowa:
- Niech bêdzie - przyzna³a. - Ale ja przysz³am, by pogadaæ, jak to w rodzinie.
- No nie! - ¿achnê³a siê mama, lustruj¹c j¹ wzrokiem od stóp do g³owy. - W jakiej znów
rodzinie?
Wdowa najwidoczniej poszpera³a w swym przepastnym zanadrzu pamiêci, bo bez zastanowienia wytknê³a:
- A nie wychowa³am wam syna?
Mama, jakby dotkniêta amnezj¹, zdziwi³a siê niepomiernie:
- Syna? - zawiesi³a g³os. - Wychowa³a pani?
- A jak¿eby inaczej - nie pozwala³a siê odwieœæ wdowa. - Od tyciu - wymierzy³a na lewym
przedramieniu becikowe moje niemowlêctwo - tyciuteñkiego...
- Aha - przysta³a mama na jej niby to niañkowanie. - Od tyciu, tyciuteñkiego!
- Tak - przytuli³a mnie do siebie - prawie ¿e mojego wnuczka.
- Wnuczka?!
Czego to cz³owiek nie dowiaduje siê tu¿ przed przeprowadzk¹? Pomyœla³em nad wiek bardzo doroœle. A wiêc mia³em babciê. Trzeci¹! Jeœli liczyæ te ze strony matki i ojca. Tych babæ jednak na oczy nie widzia³em; obumar³y bowiem wnuczka, gdy ten jeszcze z¹bkowa³...
A¿eby jeszcze by³o ciekawiej, tu nast¹pi³a opowieœæ, ¿e za œwiêtej pamiêci jej mê¿a, chcieli
oboje bardzo mieæ dziecko, lecz Bóg posk¹pi³ im dzidziusia i tak dalej, tak dalej, a¿ siê mama
zniecierpliwi³a, wymownie spojrza³a na zegarek, ojciec zaœ w mig zrozumia³ jej gest, wiêc
poci¹gn¹³ mnie za rêkaw.
Kiedy ju¿ szed³em z ojcem tego wieczora po wêgiel - on ze zrolowanym workiem pod pach¹,
ja z latark¹ w rêku - naigrywaliœmy siê do woli, nie wiedzieæ czemu, ze s³aboœci wdowy, co do
mojej osoby. Na przyk³ad tato:
20
Babcia Julcia? - nastawi³ ucho, jak to zwyk³a czyniæ. - Phiii...
Ja: - Phiii...
I to wszystko na temat babci Julci, jak na razie, bo przy³apa³ nas zaprzyjaŸniony z ojcem
sokista, który po krótkiej rozmowie, przymkn¹³ oko na wielce naganny szaber mienia
pañstwowego, ¿ycz¹c przy okazji ojcu rych³ego powrotu na boisko... Ojciec a¿ ugina³ siê pod
ciê¿arem wêgla i wygl¹da³ naprawdê jak najprawdziwszy z³odziej z workiem na plecach
skradaj¹cy siê w œwietle ksiê¿yca.
Po nockach w ci¹gu tygodnia, sobotni¹ zawsze mama mia³a woln¹ od pracy.
By³a wiêc sobota, i by³ wieczór, raczej bardzo póŸny wieczór. Ogieñ w³aœnie buzowa³
w ¿elaznym piecyku, roz¿arza³ rur¹, która dawa³a ciep³o szybko stygn¹ce od pod³ogi po sufit.
Mama grza³a wodê. Gdy tato uk³ada³ wczeœniej spakowane rzeczy pozornie bezwartoœciowe pod
œlimacz¹c¹ siê wilgoci¹ œcian¹, mama my³a g³owê w emaliowanej miednicy. PóŸniej tato umy³
g³owê, parskaj¹c. Widzê te¿ w zaparowanym lustrze samego siebie stoj¹cego w balii z gêst¹ od
mydlin wod¹. Mama szoruje g¹bk¹ moje cherlawe czy tylko w¹t³e, niewa¿ne, ¿e z wystaj¹cymi
³opatkami cia³o, potem owija rêcznikiem i sadza mnie ju¿ wyk¹panego na ³ó¿ku nieopodal okna.
Ka¿e mi le¿eæ spokojnie i abym siê przykry³, bo o przeziêbienie nietrudno. Sama przes³ania siê
parawanem z rozwieszonego przeœcierad³a na sznurze. S³ychaæ jak siê pluszcze. „Umyj mi
plecy”, to do taty. Mama wy³ania siê zza parawanu. W nocnej koszuli. Szczotkuje w³osy.
Pachniemy przyjemnie myd³em, tylko ona i ja, gdy¿ ojciec na koñcu bierze k¹piel. „Umyj mi
plecy”, teraz to do mamy. Ojciec przepasany rêcznikiem na biodrach wylewa mydliny przez
okno wprost na podwórze. Jeszcze tylko siusiu, paciorek, no i pa!, skoro pozasypia³y ju¿ nawet
go³êbie, i inne dachowce. Powiewa firanka. Noc gwieŸdzi. Jutro mamy pójœæ wraz z babci¹
Julci¹ do koœcio³a na mszê w intencji...
Msza zosta³a wys³uchana. Jednak nie do koñca. A to dlatego, ¿e w nieca³y tydzieñ póŸniej
ojciec zamówi³ pana Edzia, który œwiadczy³ us³ugi przewozowe, na sobotê oko³o dwunastej
w po³udnie, ten mimo najszczerszych chêci musia³ odwo³aæ swój przyjazd z powodu pogrzebu
kogoœ z bardzo mu bliskiej rodziny i chc¹c, niechc¹c pojecha³ gdzieœ tam w okolice ¯agania;
i tak oto w zaskakuj¹cy sposób przeprowadzkê od³o¿ono na poniedzielê, mo¿e i dobrze, gdy¿
ojciec nieoczekiwanie wpad³ na podstêpny wrêcz pomys³, a mianowicie, skoro wdowa zaadaptowa³a wnuczka, czyli mnie, to niech i przygarnie go³êbie, i tym samym bêdziemy mogli
odwiedzaæ babciê Julciê od czasu do czasu, ot, by chocia¿ dostarczyæ pokarm...
Wdowie ten pomys³ te¿ wyda³ siê najw³aœciwszy, gdy¿ - jak powiedzia³a - nosi³a siê z tym
zamiarem od dawna, by zaopiekowaæ siê ptakami, lecz nie œmia³a wyjawiæ tego ojcu, wiedz¹c,
¿e najbardziej ¿al mu by³oby zostawiæ w³aœnie go³êbie na pastwê kotów, szczurów czy jakichœ
szponiastych ptakojadów.
Po niedzieli we wtorek, w przeddzieñ 1. maja, Pan Edzio zajecha³ wreszcie ¿ukiem pod same
drzwi, p³osz¹c klaksonem go³êbie.. Pan Edzio ods³oni³ plandekê. Tylko ¿adnego dobytku nie
by³o do za³adowania. Zaledwie kilkanaœcie kartonów, worków. Jakaœ poœciel, odzie¿, no
i kolekcja ojcowych trofeów, nie mówi¹c ju¿ o rowerku, z którego powoli wyrasta³em...
- Tyle tego - ziewn¹³ raz i drugi pan Edzio, gramol¹c siê zza kierownicy - co kot nap³aka³.
Mama szybko siê zreflektowa³a, dok³adaj¹c przewi¹zany sznurkiem pakunek ksi¹¿ek:
- Jaki kram - przyzna³a z ³ezk¹ w oku - taki pan.
I jakoœ niemrawo schodzi³a, to znów wchodzi³a po spróchnia³ych schodach do pokoiku, z którego
zia³a jedynie pustka, choæ sta³y tam sypi¹ce siê trocinami meble, czekaj¹c na nowych lokatorów.
Tak¿e ojciec traci³ animusz. Jak pi³ka powietrze. Nawet wdowa pomarkotnia³a.
- He, he zaœmiewa³ siê tylko pan Edzio, widz¹c mizeriê przeprowadzki. - Ludzka rzecz!
- i pocz¹³ filozofowaæ, ¿e cz³owiek przyzwyczaja siê do siebie i odzwyczaja, tak ju¿ bywa,
a potem siê zapomina, ¿e siê kogoœ w ogóle zna³o. Mama s³uchaj¹c tych wywodów, przysiad³a
obok samozwañczej babci Julci, dopowiadaj¹c nostalgicznie:
Mieczys³aw Warszawski
21
- Ró¿nie bywa³o, ale zawsze siê jakoœ uk³ada³. Raz lepiej, raz gorzej...
Na to babia Julcia, niemniej nostalgicznie:
- Raz lepiej, raz gorzej... Nigdy tak nie by³o, ¿eby jakoœ mia³o nie byæ.
Ani wiêc mamusi, ani wdowie, czyli od niedawna babci Julci, wcale jednak nie by³o do zbyt
wylewnej za¿y³oœci. U ich nóg najspokojniej w œwiecie jamnik ch³epta³ wodê z ka³u¿y, czasami
poszczekiwa³ jazgotliwie, dra¿ni¹c uszy szczególnie pana Edzia, który niecierpliwie
przestêpowa³ z nogi na nogê, jakby chcia³ pójœæ do ustêpu, który sta³ tu¿ tu¿ i zaprasza³ specyficznym zapaszkiem do œrodka.
Pan Edzio nie czeka³ za potrzeb¹, lecz na ojca, który przepad³ w go³êbniku. Kiedy wynurzy³
siê z mroku korytarza, ca³y w pajêczynach i z park¹ go³êbi w d³oniach, kierowca doñ podszed³
i j¹³ go ³ajaæ, ¿e nie czas na jakieœ tam sentymenty i inne duperele, i ¿e ju¿ doœæ zamarudziliœmy,
¿e czas mija, ¿e jeszcze musi przystroiæ furgon na jutrzejszy, pierwszomajowy pochód, i ¿e nic
go nie obchodz¹ go³êbie, choæby to mia³y byæ bia³e go³¹bki pokoju... Wszak¿e obaj zadarli
g³owy, gdy ojciec wypuœci³ z r¹k parkê winerek. Go³êbie pobuja³y siê nad podwórzem i wnet
do³¹czy³y do stada, które szumnie powachlowa³y w niebo.
Odk¹d mieliœmy go³êbie, polubi³em te ptaki za ich latanie i nielatanie, za pierzaste ¿aboty,
pióropusze, grzebyki, kryzy, falbany, kubraki, pantalony, wachlarze i wypustki. Za zmys³ orientacyjny, niemal psi, jak mawia³ tatuœ. I za to jeszcze, ¿e po prostu s¹ i widz¹ nas ca³kowicie po
swojemu. Szkoda, ¿e nie mogliœmy go³êbi zabraæ ze sob¹. Babcia Julcia na pewno dopilnuje
stada. Sta³em jakby na uboczu tego wszystkiego. Wszystko natomiast nabiera³o bli¿ej mi nieznanych skrzyde³. Jak to zwykle bywa, gdy czas nagli. I nic wiêcej, prócz:
- Komu w drogê... - zakomunikowa³ wreszcie pan Edzio i zazgrzyta³a skrzynia biegów,
zag³uszaj¹c dalszy ci¹g zdania. Ale nie zdarzeñ. Skoro te zmierza³y do jednego. Ju¿ od pocz¹tku.
Przeprowadzka sta³a siê wiêc faktem. I nic jej nie mog³o stan¹æ na przeszkodzie. Nawet
awaria. Na przyk³ad skrzyni biegów, która wci¹¿ zgrzyta³a, jakby czeka³a a¿ mama wsi¹dzie do
szoferki. Ojciec ze mn¹ wgramoli³ siê na platformê pod plandekê. Jeszcze tylko babcia Julcia
pomacha³a na po¿egnanie, a jamniczek obsika³ tylko tylne ko³o na szczêœliw¹ podró¿. Jeszcze
po raz ostatni zapikota³o do nas wydziuplone serduszko na drzwiach ustêpu. A jeszcze wczeœniej
musia³em prze³kn¹æ ³y¿eczkê tranu, aby uodporniæ siê przed przewianiem... I zanim opad³a plandeka, oddala³o siê podwórze. I cieñ go³êbi na kocim bruku. I okno, z którego ju¿ nikt nie
wygl¹da³... Wyprowadzaliœmy siê st¹d, gdzie nasze ¿ycie, wed³ug s³ów mamusi, tylko siê destabilizowa³o.
Jazda roztelepanym ¿ukiem nie nale¿a³a do przyjemnoœci, szczególnie pod plandek¹, gdzie
przycupniêty na tobo³ku jakichœ bardziej lub mniej znoszonych rzeczy i zrzucany z niego na
zakrêtach, b¹dŸ przed sygnalizacj¹, wtedy ju¿ chyba œwietln¹, choæ nie trwa³a ani d³ugo, ni
krótko, tyle ile trzeba, by pokonaæ tych kilka ulic, skrzy¿owañ i podjazdów czy te¿ zjazdów
z centrum na obrze¿a miasta, zd¹¿y³a mnie doœæ poobijaæ o burty i wytarzaæ na deskach pod³ogi,
a¿ebym jeszcze przez jakiœ czas nie móg³ zapomnieæ jej skutków... Lecz zaraz! Po kolei!
Móg³bym chocia¿ nie uprzedzaæ faktów, bo i odarty naskórek, i siñce, i winda, która nie dzia³a³a.
A kiedy ju¿ dotarliœmy na siódme piêtro, mama nie mog¹c siê naoddychaæ œwie¿ym
zapachem farb, wapna, oœcie¿nic i gumoleum, wysz³a niepewnie - gdy¿, jak siê wkrótce okaza³o,
cierpia³a na lêk wysokoœci - na balkon, sk¹d rozejrzawszy siê po osiedlu zblokowanym przed ni¹
jak na d³oni, westchnê³a g³êboko i wielce uradowana:
- Czujê siê tak - trzymaj¹c siê kurczowo porêczy, szuka³a s³ów - jakbym naraz siê znalaz³a i chyba tu nieco przesadzi³a - w siódmym niebie.
(opowiadanie jest fragmentem wiêkszej ca³oœci)
22
Peter Mannsdorf
Peter Mannsdorf
Spurensuche
W poszukiwaniu
œladów
Der letzte Schultag vor Weihnachten ist
der einzige Tag im Jahr, an dem ich mich auf
den Lateinunterricht freue. Da pauken wir
nicht: ‘Rosa, rosae, rosarum’, stattdessen liest
Herr Ponto Geschichten vor. Er wählt dazu
meistens richtig gute Geschichten aus, die er
sehr spannend vorliest. Während des Lesens
schaut er oft auf, um zu sehen, ob wir noch
zuhören oder schon dösen.
Heute will er uns den Beginn eines
Romans vorlesen, der vor fast dreißig Jahren,
genauer, 1969 erschienen ist. Herr Ponto
meint, in dieser Zeit, wo wieder jüdische
Synagogen und Friedhöfe mit Hakenkreuzen
beschmiert und Ausländerheime angezündet
werden, sei das Buch aktueller denn je. Es
handele von einem jüdischen Ghetto in Polen
zur Zeit des Zweiten Weltkrieges.
Ich bin gespannt.
Herr Ponto liest die ersten Kapitel vor:
Jacob Heym erfährt durch einen Zufall, dass
sich die Rote Armee dem Ghetto nähert. Eine
Nachricht, welche die Ghettobewohner erreichen müsste ... sie könnten wieder Hoffnung
schöpfen, es gäbe doch ein Überleben nach
dem Krieg. Wie viele Juden bringen sich
verzweifelt um? Und dabei sind die Russen
schon so nah! Jacob will den Ghettobewohnern Mut machen, doch keiner glaubt
ihm, was er in einem Radio auf der deutschen
Kommandantur gehört hat. Da erfindet er eine
Lüge und behauptet, er besitze ein Radio. Die
Ostatni dzieñ szko³y przed Bo¿ym Narodzeniem to jedyny dzieñ w roku, w którym
cieszê siê na lekcje ³aciny. Nie wkuwamy
wtedy: „rosa, rosae, rosarum”; zamiast tego
pan Ponto czyta nam historie. Wybiera przy
tym najczêœciej naprawdê ciekawe, które
czyta z pasj¹. Podczas czytania czêsto spogl¹da znad ksi¹¿ki, ¿eby siê zorientowaæ, czy
jeszcze s³uchamy, czy mo¿e ju¿ drzemiemy.
Dziœ chce nam przeczytaæ pocz¹tek powieœci, która ukaza³a siê przed prawie 30 laty,
dok³adnie w 1969 r. Pan Ponto jest zdania, ¿e
w tych czasach, gdy ¿ydowskie synagogi
i cmentarze znów s¹ obmalowywane swastykami, a schroniska dla azylantów podpalane,
ksi¹¿ka ta jest bardziej aktualna ni¿ kiedykolwiek. Opowiada o pewnym ¿ydowskim getcie
w Polsce w czasach drugiej wojny œwiatowej.
Jestem bardzo ciekaw.
Pan Ponto czyta pierwsze rozdzia³y: Jakub
Heym dowiaduje siê przypadkiem, ¿e do getta
zbli¿a siê Armia Czerwona. Wiadomoœæ ta
musi dotrzeæ do mieszkañców getta... bo
mog³aby znów daæ im nadziejê, ¿e jednak
prze¿yj¹ tê wojnê. Ilu¿ ¯ydów zabija siê
z rozpaczy? A przecie¿ Rosjanie s¹ ju¿ tak
blisko! Jakub chce podnieϾ na duchu
wspó³mieszkañców getta, jednak nikt nie
wierzy w to, co us³ysza³ w radiu w niemieckiej
komendanturze. Wymyœla wiêc k³amstwo,
zaczyna opowiadaæ, ¿e ma radio. Wieœæ rozchodzi siê po getcie jak b³yskawica. Wszyscy
Peter Mannsdorf
23
Nachricht spricht sich herum wie ein
Lauffeuer. Alle suchen Jacob in seiner Wohnung auf, um die neuesten Nachrichten von
ihm zu erfahren. Jacob kommt an keine neuen
Informationen heran, er erfindet welche...
Herr Ponto hat mir Lust auf das Buch
gegeben. Ich wünsche mir den Roman zu
Weihnachten, ich will wissen, wie es mit
Jacob und den anderen Ghettobewohnern
weitergeht. Unter dem Weihnachtsbaum entdecke ich ein kleines Päckchen. Ich werde
nicht enttäuscht. Während der Feiertage lese
ich ‘Jacob der Lügner’. Jurek Becker gelingt
es, so viel Trauriges dennoch mit einem leisen
Humor zu schreiben. Weinen, Lachen - alles
wechselt sich ab. Während ich auf dem hellen
Flokati unter dem Christbaum liege und das
Buch verschlinge, sitzen meine Eltern mit
meiner Tante beim Gänsebraten. Ich habe
keinen Appetit. Meine Tante lobt die gut
schmeckenden Kartoffeln... ob das polnische
seien... und ich lese die Stelle, wo Micha sein
Leben riskiert, um aus einem Güterwagen eine
Handvoll Kartoffeln zu stehlen. Die Kerzen
flackern im Wohnzimmer, aus den Lautsprecherboxen unseres Radios tönt ‘Stille Nacht,
Heilige Nacht.’ Ich lese, wie das kleine jüdische Mädchen, das bei Jacob wohnt, mit einer
Petroleumlampe spricht, weil sie es für ein
Radio hält und denkt, Radios könnten sprechen.
Hastig blättere ich die Seiten um, nur noch
zwei Kapitel, dann ist das Buch ausgelesen.
Ich komme ins Grübeln. War da nicht
etwas mit Onkel Willy? War er nicht auch
Verfolgter? Diese Frage lässt mich nicht mehr
los. Ich beginne, mich für die Vergangenheit
und insbesondere für die Vergangenheit meiner Familie zu interessieren. Ich bitte meinen
Vater, mir mehr von Onkel Willy zu erzählen
und erfahre, dass mein Großonkel seine
Emigration so lange wie möglich hinausgeschoben hatte, bis es zu spät war und er
nach Theresienstadt deportiert wurde. Von
dort bekam die Familie meines Vaters sein letztes Lebenszeichen. Danach verloren sich
seine Spuren ...
Einige Wochen nach den Weihnachtsferien spricht mich Motte, eine Mitschülerin,
in der großen Pause an, ob ich nicht mit der
24
zaczynaj¹ odwiedzaæ Jakuba, aby wys³uchaæ
od niego najnowszych wiadomoœci. Jakub nie
ma ju¿ jednak do nich dostêpu, musi je
wymyœlaæ...
Pan Ponto narobi³ mi apetytu na tê ksi¹¿kê.
Poprosi³em o tê powieœæ jako prezent bo¿onarodzeniowy, chcê siê dowiedzieæ jak potoczy³a siê dalej historia Jakuba i innych
mieszkañców getta. Pod choink¹ odkrywam
niewielk¹ paczkê. Nie spotyka mnie rozczarowanie. W czasie œwi¹t czytam „Jakuba
K³amcê”. Jurkowi Beckerowi uda³o siê tak
smutn¹ historiê przepleœæ jednak odrobin¹
humoru. P³acz, œmiech – towarzysz¹ mi raz po
raz. Podczas gdy ja le¿ê pod choink¹ na jasnym, we³nianym dywanie i po³ykam ksi¹¿kê,
moi rodzice i ciocia siedz¹ nad pieczon¹
gêsi¹. Ale mi nie chce siê jeœæ. Ciocia chwali
smaczne kartofle... pyta, czy z Polski... a ja
jestem w miejscu, gdzie Micha ryzykuje
¿yciem, aby ukraœæ garœæ ziemniaków z kolejowego wagonu. W pokoju migocz¹ œwieczki,
z g³oœników naszego radia unosi siê melodia
„Cicha noc, œwiêta noc”. Ja zaœ czytam, jak
ma³a ¿ydowska dziewczynka mieszkaj¹ca
u Jakuba rozmawia z lamp¹ naftow¹, bo s¹dzi,
¿e to radio, i ¿e radio mo¿e rozmawiaæ.
Pospiesznie odwracam kartki, jeszcze tylko
dwa rozdzia³y, i ju¿, ksi¹¿ka przeczytana.
Zaczynam siê zastanawiaæ. Jak to by³o
z wujkiem Willim? Czy i on nie by³ przeœladowany? To pytanie nie daje mi spokoju. Zaczynam interesowaæ siê przesz³oœci¹, a szczególnie przesz³oœci¹ mojej rodziny. Proszê tatê,
aby opowiedzia³ mi o wujku Willym i dowiadujê siê, ¿e brat mojego dziadka tak d³ugo
odk³ada³ decyzjê o emigracji, ¿e w pewnej
chwili by³o ju¿ za póŸno i zosta³ deportowany
do Theresienstadt. Stamt¹d rodzina mojego
ojca dosta³a od niego ostatni znak ¿ycia.
A potem œlad siê urywa...
W kilka tygodni po œwiêtach podchodzi do
mnie na du¿ej przerwie Motte, kole¿anka
z klasy, z pytaniem, czy nie mia³bym ochoty
jechaæ z ni¹ i z innymi cz³onkami parafii do
Polski. Mielibyœmy m.in. odwiedziæ Auschwitz
i tam - jako Niemcy - pracowaæ na rzecz
pojednania, zaœ w wolnym czasie mielibyœmy
wgl¹d w archiwa.
Gemeinde eine Fahrt nach Polen machen
wolle. Wir würden unter anderem Auschwitz
besuchen und dort als Deutsche Sühnearbeit
verrichten, in unserer Freizeit dürften wir
Einblick in die Archive haben.
Ich zögere. In den Ferien wollte ich
eigentlich mit meinen Eltern in der Schweiz
Ski laufen. Das ist verlockend, Sonne,
Tiefschneeabfahrten, Jausen in Berghütten,
das alles würde mich erwarten. Motte stößt
mich in die Seite: „Komm mit, Peter. Raff
dich auf.” Ich zögere noch.
Das Buch, Onkel Willy, aber auch Motte
mit dem Nasenpiercing, lassen mich
schließlich eine Entscheidung treffen. Ich
muss ständig auf Mottes blaue Locke achten,
die ihr beim Reden in die Stirn wippt. Ich sage
zu und verzichte auf die Berge.
Vor der Abreise nach Polen frage ich
meinen Vater, ob er mir die Daten seines
Onkels aufschreiben könnte, ich möchte wissen, was mein Vater zwar vermutet, aber nicht
ganz genau weiß...
Wir sind eine gemischte Gruppe auf der
Fahrt. Unter den ungefähr dreißig Jugendlichen, fast alle älter als Motte und ich, ist eine
kleine Gruppe mit kurzen, stoppligen Haaren
und schwarzen Lederjacken. Pfarrer Paul, der
‘rote Paul’ aus Lankwitz, der gegen die
fröstelnde Kälte einen roten Wollschal um
seinen Hals gewickelt hat, fällt es nicht leicht
mit diesen Jugendlichen. Als wir vor zwei
Tagen über einen Markt schlenderten, hatten
zwei dieser Jugendlichen laut etwas von
‘Polackenpack’ gesagt. Paul hatte sie ernsthaft ermahnt, sich zusammenzunehmen,
noch wäre es nicht zu spät, sie zurückzuschicken. Einer der Typen schlug die
Hacken zusammen und salutierte wie ein
Soldat: „Jawoll, Herr Pfarrer!”
Mir flößen sie Angst ein, wenn sie sich
stoßen und boxen, auch, wenn sie nur herumalbern, wie sie sagen. Meine Furcht vor
ihnen verhindert aber nicht, dass sich meine
Sympathien zu Motte auf dieser Reise schier
ins Unermessliche steigern. Echt, ich verliebe
mich in das Mädchen mit den Sommersprossen und den grell orangenfarbenen Strumpfhosen in den Bergsteigerstiefeln. Motte ist auf
Waham siê. W czasie ferii mia³em w³aœciwie zamiar jechaæ z rodzicami na narty do
Szwajcarii. To kusz¹cy plan, s³oñce, jazda
w g³êbokim œniegu, kolacje w schroniskach –
to wszystko na mnie czeka. Motte szturcha
mnie w bok: „JedŸ z nami, Peter! Nie pêkaj”.
Wci¹¿ jeszcze siê waham.
Jednak ksi¹¿ka, wujek Willy, i trochê te¿
Motte ze swoim kolczykiem w nosie, ka¿¹ mi
podj¹æ decyzjê. Nie mogê odwróciæ wzroku
od b³êkitnego kêdziora Motty, który przy
mówieniu ko³ysze siê na jej czole. Zgadzam
siê i rezygnujê z wyprawy w góry.
Przed wyjazdem do Polski pytam ojca, czy
mo¿e mi podaæ dane swojego wujka, chcia³bym wiedzieæ to, co mój ojciec wprawdzie
podejrzewa, ale czego nie wie na pewno.
Nasza grupa jest niejednorodna. Jest nas
oko³o trzydziestu m³odych ludzi, prawie
wszyscy starsi ode mnie i Motte, a wœród nas
mniejsza grupa z krótkimi, ostrymi w³osami
i czarnymi kurtkami ze skóry. Ksi¹dz Paul,
„rudy Paul” z Lankwitz, który z powodu trzaskaj¹cego zimna owin¹³ sobie szyjê czerwonym szalem, ma z nimi nie lada k³opot. Kiedy
dwa dni temu przechadzaliœmy siê po rynku,
dwaj z nich rzucili coœ o „polaczkach”. Paul
ostro ich skarci³, zapowiedzia³, ¿e jeszcze nie
jest za póŸno, ¿e jeszcze mo¿e ich odes³aæ.
Jeden z tych typków trzasn¹³ obcasami i zasalutowa³ jak ¿o³nierz: „Tak jest, proszê
ksiêdza!”
Bojê siê ich, kiedy popychaj¹ siê i bij¹,
nawet jeœli to tylko zabawa, jak twierdz¹.
Moja obawa przed nimi nie przeszkadza jednak rozwijaæ siê mojej sympatii dla Motte,
sympatii, która podczas tej podró¿y roœnie jak
na dro¿d¿ach. No mówiê wam, zakocha³em
siê w tej piegusce o jaskrawopomarañczowych rajstopach w górskich butach. W czasie
tej wycieczki Motte zachowuje siê zupe³nie
inaczej ni¿ w szkole, gdzie wydawa³a mi siê
kujonk¹. Tutaj jest prawdziw¹ kumpel¹. Ca³y
czas szukam z ni¹ kontaktu, do autobusu do
Polski wsiadam dopiero wtedy, kiedy zostaje
ju¿ tylko jedno wolne miejsce – to obok niej.
Motte ma trzynaœcie lat, tak jak ja. Kiedy
czekamy na granicy, dzieli siê ze mn¹
prowiantem, daje siê napiæ soku jab³kowego
Peter Mannsdorf
25
der Fahrt ganz anders als in der Schule, wo sie
mir immer wie eine Streberin vorgekommen
ist. Hier ist sie ein richtiger Kumpel. Ich suche
ständig ihre Nähe, steige extra so in den Bus
nach Polen, dass nur noch neben ihr ein Platz
frei ist. Motte ist dreizehn, wie ich. Als wir an
der Grenze lange warten müssen, teilt sie
ihren Proviant mit mir, gibt mir von ihrem
Apfelsaft ab und steckt mir eine Banane zu.
Ich finde das echt nett von ihr.
Wir kommen im Lager an. Erschrocken
sehen wir die Toreinfahrt, durch die Tausende
von Güterzügen mit den Verschleppten gerollt
sind. Darüber die Inschrift ‘Arbeit macht frei’.
Wir haben diese Inschrift schon im
Geschichtsbuch gesehen, nun sind wir an
einem der Schauplätze des Grauens ... wie
anders ist das doch.
Ein polnischer Mitarbeiter des ‘Museums
Auschwitz’, ein ehemaliger Häftling, empfängt
uns freundlich in gebrochenem Deutsch und
weist uns in unser Quartier ein. Wir wohnen
in der ehemaligen Unterkunft der SS. Und
wenn Onkel Willy hier umgekommen ist?
Soll ich da etwa in demselben Raum schlafen,
in dem womöglich seine und die Mörder all
der anderen Getöteten geschlafen haben?!
Die ‘Lederjacken’ dagegen finden es
aufregend, in den SS-Baracken zu wohnen.
Sie spielen SS-Scharführer und beginnen zu
randalieren. Dabei packt mich einer der Typen
und drückt mich an die Wand. „Guck dich gut
um, du Judenbengel. Hier bist du doch genau
richtig.” Er versetzt mir einen kraftvollen
Stoß, verlässt danach den Raum. Mir zittern
die Beine. Mir fällt ein, ich hatte Motte
gestern während der langen Busfahrt von
Onkel Willy erzählt, und der Typ, der mich
eben an die Wand gedrückt hat, saß eine Reihe
hinter uns.
Am nächsten Tag schippen wir Schneereste von den Wegen. Ich bemühe mich, in die
Gruppe von Motte zu kommen. Mit Erfolg.
Nun darf ich mit ihr den klobigen Schieber
über dem vereisten Schotter zwischen den
Baracken ratschen. Wir häufen dreckigen,
rußigen Schnee auf einen Haufen.
Die Kurzgeschorenen albern lärmend und
grölend herum und bewerfen sich mit
26
czêstuje bananem. To naprawdê mi³e z jej
strony.
Przyje¿d¿amy do obozu. Patrzymy z przera¿eniem na bramê wjazdow¹, przez któr¹
przeje¿d¿a³y tysi¹ce wagonów z wysiedlonymi. U góry napis „Arbeit macht frei”.
Widzieliœmy go ju¿ w ksi¹¿ce do historii, ale
teraz jesteœmy na miejscu tragedii... to
zupe³nie inne uczucie.
Polski pracownik „Muzeum Auschwitz”,
dawny wiêzieñ, wita nas serdecznie ³aman¹
niemczyzn¹ i pokazuje nam nasze kwatery.
Mieszkamy w dawnych pokojach SS. A jeœli
wujek Willy zgin¹³ tutaj? Czy¿bym mia³
nocowaæ w tym samym pomieszczeniu,
w którym spali jego prawdopodobni mordercy
- jego i wszystkich innych tu zabitych?
„Skórzane kurtki” ciesz¹ siê jednak, ¿e
œpi¹ w kwaterach SS. Bawi¹ siê w esesmanów
i wszczynaj¹ awanturê. Jeden z nich chwyta
mnie przy tym i przyciska do œciany.
„Rozejrzyj siê dobrze, ¿yd³aku. Tu w³asnie
jest twoje miejsce.” Uderza mnie mocno,
potem wychodzi. Nogi dr¿¹ pode mn¹.
Przypominam sobie, ¿e wczoraj, podczas
d³ugiej podró¿y, opowiedzia³em Motte
o wuju Willym, a ten typ, który w³aœnie przycisn¹³ mnie do œciany, siedzia³ w rzêdzie za
nami.
Nastêpnego dnia odgarniamy ze œcie¿ek
resztki œniegu. Staram siê znaleŸæ w grupie
z Motte. I udaje mi siê. Dziêki temu mogê
pogadaæ sobie z ni¹ chodz¹c z bezkszta³tn¹
szczotk¹ po zamarzniêtym ¿wirze miêdzy
barakami. Zrzucamy brudny, sczernia³y œnieg
na jedn¹ kupê.
Krótkow³osi wyg³upiaj¹ siê, krzycz¹c
g³oœno i ha³asuj¹c obrzucaj¹ siê œnie¿kami.
Ksi¹dz Pawe³ robi siê powa¿ny i zaczyna do
nich mówiæ. Podkreœla, ¿e Auschwitz jest
miejscem pamiêci. ¯e nale¿y zachowywaæ siê
cicho i powœci¹gliwie; pyta, czy nie zdaj¹
sobie sprawy, jak nieprzyjemne wra¿enie
musi robiæ ich zachowanie na by³ym wiêŸniu,
który opiekuje siê tym miejscem. Cichn¹, ale
tylko na chwilê. Kiedy tylko ksi¹dz Paul
znika za rogiem, wszystko zaczyna siê od
nowa: „Jesteœmy Niemcami, Niemcami,
Niemcami, i jesteœmy z tego dumni!”
Schneebällen. Pfarrer Paul wird ernst und
redet auf sie ein. Er betont, Auschwitz, das ist
eine Gedenkstätte. Da ist es angebracht, leise
und zurückhaltend zu sein oder ob sie sich
nicht vorstellen können, wie unangenehm ihr
Verhalten auf den ehemaligen polnischen
Lagerinsassen, der die Gedenkstätte beaufsichtigt, wirken muss. Jetzt sind sie leise, aber
nur für einen kurzen Augenblick. Als Pfarrer
Paul um die Ecke gebogen ist, geht es wieder
los: „Wir sind Deutsche, Deutsche, Deutsche,
und darauf sind wir stolz!”
Motte und ich bekommen auf einmal so
etwas wie Scham über unsere Herkunft.
„Warum bist du mitgefahren?”, frage ich.
„Unser Lehrer hat uns vom Dritten Reich
und dem Zweiten Weltkrieg erzählt. Er sagte,
es sei wichtig, sich an die Gräueltaten zu erinnern, die die Deutschen in Europa begangen
haben. ‘Wer sich nicht erinnert, den bestraft
die Zukunft’, sagte er. Und du? Warum bist du
auf diese Reise mitgekommen?”
„Weil du mich überredest hast”, grinse ich.
Dann aber rede ich von ‘Jacob, der Lügner’
und Onkel Willy.” Motte hört interessiert zu.
Gerne würde sie das Buch lesen; sie verspricht mir auch, mich in das Archiv zu
begleiten, um nach den letzten Spuren von
Onkel Willy zu forschen. Motte ist wirklich
ein dufter Kumpel... ob mehr daraus werden
könnte? Ich glaube, unter diesen Umständen,
bei dieser bedrückenden Atmosphäre im
Lager, darf ich diese Frage gar nicht erst
stellen. Hier sind Millionen von Menschen
ums Leben gekommen, und ich überlege mir,
wie ich es am besten anstellen kann, dass
Motte und ich ein Paar werden!
Von unserem Weg, den wir vom Schnee
frei schippen, sehen wir die flachen Baracken,
in denen die Häftlinge zu Dutzenden
eingepfercht waren. In einer Baracke liegen
hinter einer Glaswand die vielen Koffer der
Ankömmlinge mit den Adressen wie: „Rahel
Rosen, Krumme Straße 11, Berlin-Charlottenburg.” Hinter einer anderen Glaswand
die Berge von Schuhen, darunter feine
Damenschuhe, schwarze Herrenschuhe und
die vielen Kindersandalen.
Beklommen gucken wir uns an.
Motte i ja nagle zaczynamy siê wstydziæ
naszego pochodzenia. „Dlaczego tu przyjecha³aœ?”, pytam.
„Nasz nauczyciel opowiada³ nam o Trzeciej Rzeszy i drugiej wojnie œwiatowej.
Powiedzia³, ¿e to wa¿ne, abyœmy pamiêtali
o okrucieñstwach pope³nionych w Europie
przez Niemców. ‘Kto nie ma pamiêci, tego
ukarze przysz³oœæ’ - powiedzia³. A ty, czemu
pojecha³eœ z nami?”
„Bo mnie namówi³aœ” - œmiejê siê. Ale potem opowiadam o „Jakubie K³amcy” i o wujku
Willim. Motte s³ucha z zainteresowaniem.
Mówi, ¿e chêtnie przeczyta³aby tê ksi¹¿kê;
obiecuje mi te¿, ¿e pomo¿e mi szukaæ ostatnich œladów wujka w archiwum. Motte to
naprawdê œwietny kumpel, a mo¿e coœ
wiêcej...? Mam poczucie, ¿e w tych warunkach, w tej przygnêbiaj¹cej atmosferze obozu,
nie powinienem zadawaæ tego pytania. W tym
miejscu zginê³y miliony ludzi, a ja siê zastanawiam, jak to zrobiæ, ¿eby zacz¹æ chodziæ
z Motte!
Ze œcie¿ki, któr¹ oczyszczamy ze œniegu,
widzimy p³askie baraki, w których wiêŸniowie byli skoszarowani tuzinami. W jednym
z baraków, za szklan¹ œcian¹, le¿¹ sterty
walizek nowoprzyby³ych, z adresami takimi
jak: „Rahel Rosen, Krumme Straße 11,
Berlin-Charlottenburg.” Za inn¹ szyb¹ góry
butów, wœród nich eleganckie kobiece
pantofle, czarne buty mêskie i mnóstwo
dzieciêcych sanda³ów.
Patrzymy na siebie w przygnêbieniu.
Za obozem, daleko za drutem kolczastym,
majacz¹ we mgle b³êkitne szczyty Tatr.
„WyobraŸ sobie” - mówi Motte - „¿e jesteœ tu
zamkniêty, wydany na pastwê psów i esesmañskich oprawców, dzieñ i noc jesteœ
mêczony i drêczony, i wiesz ju¿, ¿e przyjdzie
ci tu umrzeæ... a na horyzoncie dzieñ w dzieñ
widzisz te góry. Zaczynasz myœleæ o wolnoœci... O ucieczce... ale wokó³ ciebie tylko ten
wysoki drut kolczasty pod napiêciem.”
Po po³udniu idziemy do archiwum. Za
czymœ w rodzaju okienka siedzi kobieta,
Polka, gotowa udzieliæ wszelkich informacji.
Mruga do nasz przyjaŸnie, jakby zna³a nas ju¿
od dawna, wita siê potem silnym uœciskiem
Peter Mannsdorf
27
Hinter dem Lager, weit außerhalb des
Stacheldrahtes, sehen wir schwach im Dunst
die blauen Berge der Hohen Tatra schimmern.
„Stell dir vor”, meint Motte. „Wenn du hier
eingesperrt bist, jeden Tag hetzen sie
Schäferhunde und SS-Folterer auf dich,
tagein, tagaus wirst du gequält und geschunden, und du weißt doch, du musst hier sterben... und dann siehst du jeden Tag diese
Berge am Horizont. Freiheitsgedanken kommen auf... Flucht... aber nur meterhoher elektrischer Stacheldraht ringsherum.”
Am Nachmittag gehen wir in das Archiv.
Eine Polin hinter einer Art Schalter ist bereit,
Auskünfte zu erteilen. Sie zwinkert uns freundlich zu, als würde sie uns schon lange kennen und begrüßt uns dann mit einem festen
Händedruck. Anscheinend freut es sie, dass
wir ihre Hilfe in Anspruch nehmen wollen.
Ich gebe ihr das Zettelchen mit Onkel Willys
Geburtsdaten. Sie wirft einen kurzen Blick
darauf. „Warte, Junge”, sagt sie zu mir und
rollt das R. „Deutsche Faschisten waren genaue
Bürokraten. Haben registriert jeden Mord. Will
ich schauen, ob finde ich Nachricht für dich.”
Sie nimmt das Blatt und verschwindet in
einem Raum, nach etwa zehn Minuten kommt
sie wieder. Mit niedergeschlagenem Blick
gibt sie mir ein Blatt Papier, auf dem sie mit
sauberer Handschrift den Eintrag der
Deutschen abgeschrieben hat: ‘Willy Meyer,
Auschwitz an: 31.8.44, Abgang: 30.9.44.’
Motte sieht, wie ich mit den Tränen
kämpfe, ich merke, dass sie mich trösten will,
aber sie schaut mich nur mit glasigen Augen
an. Sie sagt nur: „Ach, Peter.”
„Er soll immer viel Späße gemacht und
Kinder besonders gemocht haben”, entgegne
ich leise. „Ich hätte ihn gerne kennen gelernt.”
Als wir das Archiv verlassen, treffen wir
Pfarrer Paul. Er hat seinen roten Schal fest um
den Hals gewickelt, es ist sehr kalt. Motte
erzählt ihm von meiner traurigen Entdeckung.
Er ist bestürzt, nimmt mich fest in seinen Arm
und streicht mir mit seiner Hand über den
Kopf: „Peter, wie kann ich dir helfen? Es ist
sicher nicht leicht für dich, das alles jetzt
auszuhalten, noch dazu mit diesen
unverbesserlichen Schreihälsen, aber ich lasse
28
d³oni. NajwyraŸniej cieszy siê, ¿e chcemy
skorzystaæ z jej pomocy. Dajê jej kartkê z dat¹
urodzenia wujka Willego. Patrzy na ni¹ krótk¹
chwilê. „Czekaj, ch³opcze”, mówi do mnie
zawijaj¹c „r”. „Niemieccy faszyœci byli dok³adnymi biurokratami. Zapisywali ka¿d¹
zbrodniê. Zobaczê, czy znajdê dla ciebie
wiadomoœæ.”
Bierze karteczkê i znika w jakimœ pomieszczeniu, wraca po ok. 10 minutach. Z przygnêbionym spojrzeniem daje mi kartkê papieru,
na której czytelnym rêcznym pismem Niemcy
zapisali: „Willy Meyer, Auschwitz, przyby³:
31.08.44, œmieræ: 30.09.44”.
Motte widzi, ¿e walczê ze ³zami, rozumiem,
¿e chce mnie pocieszyæ, ale tylko patrzy na
mnie szklanymi oczami. Mówi po prostu:
„Ach, Peter.”
„Podobno by³ bardzo weso³y i uwielbia³
dzieci”, odpowiadam cicho. „¯a³ujê, ¿e nigdy
go nie pozna³em.”
Kiedy opuszczamy archiwum, spotykamy
ksiêdza Paula. Swój czerwony szal owin¹³
dok³adnie wokó³ szyi, jest bardzo zimno.
Motte opowiada mu o moim tragicznym
odkryciu. Jest poruszony, bierze mnie mocno
w ramionach, g³aszcze po g³owie: „Peter, czy
mogê ci jakoœ pomóc? Z pewnoœci¹ jest ci
ciê¿ko wytrzymaæ to wszystko teraz, jeszcze
z tymi okropnymi krzykaczami, ale nie zostawiê ciê samego. Ktoœ mi opowiedzia³, ¿e
jeden z nich ciê pobi³, niestety, nie by³o mnie
w pobli¿u... Ale dziêki Bogu oni s¹ w mniejszoœci. „Rudy Paul” obejmuje mnie jeszcze
mocniej, tuli d³ugo, a potem mówi: „Wiem, ¿e
to nie jest prawdziwa pociecha... Twój wuj
nigdy ju¿ nie wróci.”
Na kolacjê idziemy do dawnej kwatery
SS. Kiedy jemy zupê, jeden z ch³opaków
mówi, ¿e te rzekome komory gazowe, które
zwiedzaliœmy, to w rzeczywistoœci nie s¹ ¿adne
komory gazowe, tylko zwyczajne piece.
Innemu odbija siê g³oœno, trzeci rozbryzguje
zupê ³y¿k¹, powtarzaj¹c monotonnie:
„Komory gazowe... W³aœnie! To¿ to bzdury.”
Ksiedzu puszczaj¹ nerwy, wstaje, oczy mu
siê œwiec¹. Nagle w jadali panuje ca³kowita
cisza. „Co powiedzia³eœ? Komory gazowe to
zwyk³e piece? A co z wujem Petera? Co go tu
dich nicht allein. Jemand hat erzählt, dass dich
einer von ihnen angepöbelt hat, leider war ich
nicht in der Nähe... Aber sie sind Gott sei
Dank in der Minderzahl. „ Der ‘rote Paul’
nimmt mich noch einmal fest in die Arme,
drückt mich lange, dann sagt er: „Ich weiß,
das ist kein wirklicher Trost... dein Großonkel
wird nie wieder kommen.”
Wir gehen zum Abendessen in das ehemalige SS-Haus. Während wir die Suppe essen,
sagt einer der Jugendlichen, die angeblichen
Gaskammern, die wir besichtigt hatten, wären
in Wirklichkeit keine Gaskammern gewesen,
sondern Backöfen. Einer aus der Gruppe rülpst
laut, ein anderer lässt spritzend den Löffel in
die Suppe fallen und wiederholt monoton: „Gaskammern... genau! Das ist doch Quatsch.”
Pfarrer Paul bekommt einen roten Kopf, er
steht auf, seine Augen funkeln. Es herrscht
mit einem Mal absolute Ruhe im Esssaal.
„Was hast du gesagt? Die Gaskammern waren
Backöfen? Und der Großonkel von Peter?
Was war mit dem? Er wurde hier ermordet.
Peter kann es euch Schwarz auf Weiß zeigen.
Und ihr redet von Backöfen! „
Es herrscht Stille im Saal, dann höre ich
vereinzeltes Kichern. Schließlich ein Flüstern:
„Was ist witziger? Lankwitz oder Au...?”
Jetzt springe ich auf. Ich lasse mein Essen
stehen und verlasse wortlos den Raum. Im
Flur setze ich mich an ein Fenster. Kann es
denn so viel Dummheit geben? Ich habe den
letzten Aufenthaltsort von Onkel Willy gefunden, und mir ist, als schickten diese Schreihälse ihn ein zweites Mal ins Gas. Ich blicke
auf die Baracken, auf den Stacheldrahtzaun
und sehe meinen Großonkel vor meinen Augen,
so wie ich ihn mir vorstelle. Was wird er in den
letzten Tagen gefühlt haben? Er muss gewusst
haben, dass die Russen das Lager bald befreien
würden. Träume, Hoffnungen wurden wach ...
Frieden, Familie, wieder im Beruf stehen,
reisen und das Leben genießen, nur noch
genießen. Und dann dieses furchtbare Ende.
Ich kann meine Tränen nicht mehr zurückhalten. Hinter mir steht auf einmal Motte, sie
legt ihre Hand auf meine Schulter. „Peter,
schreib alles auf. Schreib deinem Vater einen
Brief.”
spotka³o? Zosta³ zamordowany. Peter mo¿e to
wam udowodniæ. A wy gadacie o zwyk³ych
piecach!” W sali panuje cisza, a potem s³yszê
pojedynczy chichot. I wreszcie szept: „Który
wic jest lepszy? Lankwitz czy Ausch...?”
Teraz ja zrywam siê na nogi. Zostawiam
jedzenie na stole i bez s³owa wychodzê.
W korytarzu siadam przy oknie. Czy to
mo¿liwe, czy mo¿na byæ a¿ tak g³upim?
Odnalaz³em ostatnie miejsce pobytu wujka
Willego i czujê siê, jakby ci krzykacze
wysy³ali go do gazu po raz drugi. Spogl¹dam
na baraki, na drut kolczasty, patrzê w oczy
mojemu wujkowi, takiemu, jakiego go sobie
wyobra¿am. Co czu³ w ostatnich dniach
¿ycia? Musia³ wiedzieæ, ¿e Rosjanie wkrótce
wyzwol¹ obóz. Obudzi³a siê nadzieja,
marzenia... Pokój, rodzina, powrót do pracy,
podró¿e i inne radoœci ¿ycia, po prostu radoœci ¿ycia. A potem ten straszny koniec.
Nie mogê powstrzymaæ ³ez. Nagle za
moimi plecami pojawia siê Motte, k³adzie
d³oñ na moim ramieniu. „Peter, zapisz to
wszystko. Napisz list do ojca.”
T³umaczenie Grzegorz Kowalski
Peter Mannsdorf
29
Janusz Werstler
Z cyklu „Strofy Kunickie”
Stara Huta
taka stara
że już
łzawe szkliwo
w oku
i coraz bardziej
krucha pamięć
tam wiekowy wysiłek
przetapiano
w wielkie tafle potu
stamtąd za oknem widać
liczne szklane domy
Bawełna
czółenka
powychodziły z krosien
bawełniane opończe
jak obłoczne płótna
już tylko na
podniebnym wietrze
porzucone włókniarki
już do nas
nie wrócą nigdy
zasnęły
w bawełnianej pościeli
30
Janusz Werstler
Kaflarnia
przy Westerplatte
podzwonne
dla otuliny ciepła
tam już tylko komin
wierny stróż pozostał
i zamgielne powidoki
rodzinnego ciepła
W stronę Łazowa
spacer
w tamtą stronę
z rączą sarenką
pod rękę
liskiem i wiewiórką
po bruku
jeżyk się toczy
za nim winniczek
ledwo nadąża
grzyby
w trwodze oczekują
a jagody
ze łzą rosy
takie bezradne
jedynie ptaki
pewne siebie
bo bliżej zagrody
słyszą bowiem
jak dzięcioł
już puka
do drzwi Łazowa
31
Czes³aw Sobkowiak
We mnie i nie tylko
Œwiat
Œwiat istnieje i ma siê coraz gorzej, to
znaczy, z ludŸmi coœ nie tak ju¿. I pomyœleæ,
¿e wszystko to, ileœ tam lat temu przewidzia³
Orwell, którego ksi¹¿kê „Rok 1984” têpili
komuniœci. Choæ z drugiej strony, dziej¹ siê
fantastyczne rzeczy. Jakiœ potomek polskich
emigrantów (Scott Parazynski) polecia³
w przestrzeñ kosmiczn¹ i tam niemal wœród
gwiazd naprawi³ uszkodzone panele baterii
s³onecznej, co pozwoli stacji orbitalnej dalej
funkcjonowaæ. Ma siê to oczywiœcie nijak do
ziemskich naszych spraw, zw³aszcza gdy
wzi¹æ pod uwagê obecne konflikty na œwiecie.
Jak ¿y³em tak ¿yjê nadal. Budzê siê w nocy, bo
coœ boli. Pijê pó³ szklanki zimnej wody, co
pozwala mi zasn¹æ. Jedni ruszaj¹ na podbój
gwiazd, a drudzy ci¹gle po staremu. Taplaj¹
w tym swoim b³ocie, zadowoleni. Nawet nie
usi³uj¹ wyobraziæ sobie, ¿e mog³oby lub
powinno byæ inaczej. Czyli, kto kogo pierwszy unicestwi, ten ma racjê. Powoli, jak¿e
powoli rodzi siê nowy cz³owiek. Ta stara,
przera¿aj¹co stara skóra, obrzydliwa - co
widaæ go³ym okiem - wiêzi ludzkoœæ. Potrzeba
nowego ³adu jak powietrza. Ale nowy ³ad bez
korzeni i fundamentów bêdzie kula³. Na tysi¹c
sposobów mo¿na o tym mówiæ i przywo³ywaæ
argumenty. Nasze w Polsce sytuacje przecie¿
dotycz¹ tego problemu równie¿. Iœæ ku nowemu w Europie czy kurczowo trwaæ w trady-
32
cjach. Gdyby to by³o takie proste – wybraæ
najs³uszniejsz¹ drogê. ¯ó³wim krokiem
idziemy. Mo¿e inaczej siê nie da, i tak jest bezpieczniej, powoli sprawdzaj¹c i przyjmuj¹c
(lub nie) nowe idee. Ju¿ siê okazywa³o przecie¿ nie jeden raz jak to zbawcze radykalizmy,
hurra postêpowoœæ i rewolucje, by³y morderczym cofaniem siê w przesz³oœæ, z której,
niestety, po zap³aceniu wielkich, nazbyt wielkich, kosztów musieliœmy krok po kroku,
powoli, racjonalnie, rozs¹dnie znowu przejœæ
wszystkie etapy rozwojowe. Tak jak przy
budowaniu domu, po to by w nim po ludzku
mieszkaæ. Nie da siê przeskoczyæ piêter. Nie ja
to wymyœli³em. Tak czy inaczej œwiat coraz
bardziej nieprzewidywalny.
Chleb
Poszed³em wolnym krokiem do piekarni
i kupi³em wyj¹tkowo dobrze wypieczone,
pachn¹ce dwa bochenki. Dziewczyna, k³ad¹c
je na ladê, uœmiechnê³a siê. To mi na ca³y
wieczór wystarczy³o za drobinê radoœci.
Wino
Jestem po stronie wina. Po stronie wina
jest Bóg. W kontekœcie powy¿szego niewiele
mam do dodania. Wszelkie m¹droœci i sekrety
zakreœlone tym widnokrêgiem s¹ jak niewyczerpane morza. Wydawaæ by siê mog³o, ¿e
takie to proste i przekonywaj¹ce, by nie iœæ
zanadto przybitym do ziemi.
daleko przez ten intensywnej zieleni liœciasty
i soczysty las.
Lubiê
Bóg
Lubiê prozê, w której chodzi o poezjê tego
œwiata. Bo przecie¿ poezja najlepiej odgaduje
rzeczywistoϾ.
Cokolwiek by nie powiedzieæ o Bogu,
zg³aszaj¹c w szczegó³owych sprawach i rozwi¹zaniach jakieœ pretensje, ¿e niby coœ
wysz³o nie tak jakbyœmy sobie ¿yczyli, to jednak nie da siê nie zauwa¿yæ, ¿e to Bóg da³
œwiatu œwiat³o. A to najwa¿niejsze. Nawet
maleñkie ¿yj¹tka to wiedz¹. Kto inny by³by
w stanie tak uczyniæ.
J.
Dowiedzia³em siê niedawno od pewnej przyjezdnej kobiety, ¿e J. ju¿ nie ¿yje. A pisa³em
do niej listy i czeka³em na listy. Bieg³em po
nie na pocztê. Ach, kiedy to by³o. Na ulicy
Mariackiej jej piêkne, d³ugie, czarne w³osy
wywo³a³y we mnie wstrz¹s zadziwienia i fascynacji. By³a drobna, delikatna. Twarz otulona w³osami. Które wydobywa³y z jej cery
bladoœæ. Wysiadywa³em przy jej ³ó¿ku szpitalnym, gdy by³a w stanie pooperacyjnej
maligny. Coœ jednak stanê³o na drodze,
pewnie mój b³¹d, ¿e nie uda³o siê nam byæ ze
sob¹ zbyt d³ugo, nie mówi¹c ju¿ o wspólnym
¿yciu. Zobaczy³em j¹ póŸniej jeden raz na
wroc³awskim Rynku, rozmawialiœmy kilka
chwil o tym jak potoczy³o siê ¿ycie ka¿dego
z nas. Kilka ostatnich chwil. Ci¹gle j¹ jeszcze
widzê. Umar³a. Tak powiedzia³a mi przypadkowo spotkana kobieta. Zapad³a czeluœæ milczenia. I tylko tyle.
Spleen
I ptakom trzeba wspó³czuæ, choæ siê je
podziwia i s³ucha, wstrzymuj¹c oddech, gdy
wiosennie œpiewaj¹ - powiedzia³em do kolegi.
Z ca³ych si³ staraj¹ siê przetrwaæ. Og³osiæ
swoje bezimienne istnienie. I szliœmy
udeptan¹ drog¹ przez podparyski bukowodêbowy las. W którym pe³no ¿ycia i œmierci.
Z jego wilgotnego wnêtrza dociera³y
gorzkie zapachy, s³odko-kwaœne aromaty
wszelakiego rodzaju grzybni i pleœni. Têdy
francuscy królowie jeŸdzili na polowania.
Œmialiœmy siê, bo œmieræ jeszcze nas nie dotyczy³a, a jednak w³aœnie dotyczy³a, dlatego
mogliœmy iœæ tak lekko przed siebie, doœæ
Pisanie
W najtrudniejszych chwilach, kiedy nie
by³o ju¿ miejsca ani perspektywy na cokolwiek dobrego, kiedy nie udawa³o siê wiele
podstawowych spraw, przychodzi³o mi na
myœl tylko pisanie. Có¿, wypada³o zawierzyæ
ob³okom, kamieniom, drzewom, a zw³aszcza
starym ludziom. Tak¿e rozmowom z przypadkowo spotykanymi ludŸmi w dworcowych
poczekalniach. Pokonywa³em w ten sposób
swoje zepchniêcie na margines. Czyjœ œmiech
i pychê. Oraz ogólne poczucie przygniecenia.
Mo¿e to i dobrze, ¿e trudno tak uk³ada³o siê
¿ycie. Ca³e dnie, godziny w Zawadzie,
Zielonej Górze i we Wroc³awiu (a wczeœniej
w Jaromierzu, w co sam niemal nie potrafiê
dzisiaj uwierzyæ) usi³owa³em tworzyæ to przys³owiowe coœ z niczego, jak to niektórzy
s³usznie okreœlaj¹. W zasadzie nie umia³em do
niczego innego przyk³adaæ wiêkszej wagi. To
jedno z moich g³ównych doœwiadczeñ.
Dzwoniæ
do redakcji
Nigdy by mi nie przysz³o na myœl dzwoniæ
do redakcji, by pouczaæ komu to powinno, a
komu nie powinno siê drukowaæ na jednej
stroniczce jakichœ dwóch wierszyków. Nawet,
jeœli s¹ to przeciêtne teksty. Ale tu, no có¿,
niektórzy jakby siê czuli upowa¿nieni do rozs¹dzania i wykonywania specjalnych poruczeñ.
Czes³aw Sobkowiak
33
Nagrody
Zdobywa³ nagrody na stu konkursach literackich. Osobiœcie je w ca³ej Polsce odbiera³,
bo - powiada - mog³yby przepaœæ. We wszystkich mo¿liwych tematach i kategoriach
udowadnia³, ¿e potrafi. Od morza po górskie
szczyty. O mi³oœci, rocznicach urodzin i œmierci,
postaciach wielkich i ma³ych, kwiatach jab³oni, kluczach do zamku, kubkach miedzianych,
fili¿ankach z gliny, rybach i grzybach. Potrafi³.
Ma z tego trochê kasy i pe³n¹ szafê dyplomów
podpisan¹ przez burmistrzów i innych mniej
lub wiêcej znanych, jemu podobnych. Móg³by
sobie nimi wytapetowaæ pokój twórczej pracy.
No i co z tego.
Z. £.
Moja wiedza o jego ¿yciu jest znikoma.
Bez w¹tpienia skomplikowany to ¿yciorys.
Zda³em sobie z tego sprawê po lekturze reporta¿u zielonogórskiej dziennikarki z wizyty
w jego domu. Z mieszanymi uczuciami
przeczyta³em te¿ do³¹czone wypowiedzi kilku
osób, niektóre utrzymane w wysokiej,
pochwalnej tonacji i aplauzie. Jaka to ponadprzeciêtna postaæ – mo¿na pomyœleæ - mieszka w tym zielonogórskim grajdo³ku. W gruncie rzeczy smutna to sprawa, a jeszcze teraz za
oknem taka jesienna szaroœæ. Ptaki umilk³y,
wrony nie maj¹ si³y krzyczeæ. Taka pod³a aura
w ludziach i przyrodzie. Nawet nie chce siê
o tym myœleæ. I jaka to zarazem marna
satysfakcja, ¿e nie mnie tego typu ciemnoœæ
i niskoœæ dotyczy, bo tak siê z³o¿y³o, ¿e
mia³em w tym wzglêdzie szczêœcie unikn¹æ
uwik³ania. Nigdy d³u¿ej z Z. £. nie rozmawia³em, zawsze bardzo przelotnie, przewa¿nie
oko³o po³udnia, kiedy zazwyczaj od strony
Alei Niepodleg³oœci szed³ ciê¿ko, wolnym
krokiem do redakcji „Nadodrza”, skierowany
tu do pracy, zobowi¹zany do zrobienia
„porz¹dku”, z którego to poleconego zadania
nie wywi¹za³ siê nale¿ycie. No i dobrze. Na
pewno na niego z tego powodu nakrzyczeli ci,
co mogli sobie wtedy na to pozwoliæ, bo sta³y
za nimi pancerne wozy. Wtedy zamienialiœmy
dwa, trzy zdania. By³ stan wojenny. D³ugie
34
kolejki od wczesnych rannych godzin przed
sklepami. Kobiety z ma³ymi dzieæmi na rêkach
niemal mdla³y. Lubi³ napomykaæ o swojej
trudno wyleczalnej dolegliwoœci, wy³¹cznie
o tym. No i o wyjazdach do Warszawy, czym
siê stara³ chlubiæ, bo tam spotyka³ znanego
pisarza. Od¿ywa³ jakby wewnêtrznie. Wyzna³em mu pewnego razu doœæ ostro swoj¹
oczywist¹ pretensjê, któr¹ sobie zapamiêta³
i zapisa³ w „alfabecie” jako o przypuszczonym
przeze mnie na niego nieuzasadnionym ataku.
Mo¿e i racja. Ale okaza³ siê a¿ nader pamiêtliwym. Jak ka¿dy nadwra¿liwiec. Jego ¿ycie
najogólniej odbiera³em jako trudne, jakieœ
powik³ane, ciê¿kie dzieciñstwo, i tajemnicze,
dziwne szkolne epizody, po których mo¿na
spodziewaæ siê wszystkiego. Ale o tym dopiero ostatnio dotar³o do mnie coœ wiêcej.
Wczeœniej jedna czy dwie plotki. To by³y
w gruncie rzeczy rozsypuj¹ce siê drobiazgi.
Napisa³ w swoim czasie ksi¹¿kê o innych
(„Mój alfabet”), w wielu miejscach zjadliw¹,
k¹œliw¹. Mo¿e i trochê sprawiedliw¹. Nikogo
poza drobnymi wyj¹tkami nie oszczêdza. Ani
nie stara siê ustrzec jawnej tendencyjnoœci. Jak
to w konwencji paszkwilu bywa. Bra³ w niej
moim zdaniem odwet za swoje niezrealizowane pragnienia bycia prozaikiem, który ma
dorobek, oczywiœcie uznany dorobek. Wyczuwa³em istniej¹c¹ w Z. £. w tym kierunku
sk³onnoœæ. Raczej nie lubi³ lokalnego œrodowiska, nawet kwestionowa³ jego istnienie.
Naigrawa³ siê z niektórych jego uczestników.
Sam zaœ z Trziszk¹ wda³ siê w kuriozalny
pomys³ za³o¿enia nowego zwi¹zku pisarzy.
Mieli nawet piecz¹tkê i chyba konto w banku,
co prawda puste. Có¿ to mia³o nie byæ –
spotkania autorskie, sympozja, wydawanie
ksi¹¿ek, rewolucja, presti¿ i takie tam ró¿ne
cuda. Opowiada³a mi Ania Kwapisiewicz jak
to by³a nachodzona i namolnie werbowana do
tej dziwacznej organizacji. Jedynym efektem
zaistnienia tego dwuosobowego zwi¹zku
okaza³o siê w³aœnie wydanie Z. Trziszce
ksi¹¿ki o Kazimierzu Œwitoniu, drukowanej
w zielonogórskiej drukarni. Potem przez doœæ
d³ugi czas pozostawa³ nie rozwi¹zany problem
rachunków do zap³acenia. Potrafi³ jednak Z. £.
równie¿ bardzo ceniæ autentyczne wartoœci.
Kiedy o tym mówi³, to stawa³ siê pogodniejszy. Wysoko sytuowa³ zw³aszcza jednego
lokalnego prozaika, który odwiedzaj¹c Zielon¹ Górê sk³ada³ u niego w domu literackie
wizyty. Myœlê, ¿e w swoich autorów wczytywa³ siê i wczytuje doœæ g³êboko. Czy to znaczy, ¿e te lektury mia³y lub maj¹ praktyczne
dla niego znaczenie? W¹tpiê. Dzisiaj sporo ju¿
wiemy, jakie sprzecznoœci potrafi¹ w ludziach
obok siebie wspó³egzystowaæ. Z jednej strony
wysokie humanistyczne fascynacje, a z drugiej, ró¿ne sk³onnoœci. Sporo lat minê³o, liœci
spad³o, kiedy to Z. £. widzia³em, id¹cego
ulic¹, zapewne w stronê przystanku autobusowego, wolnym i mo¿e jeszcze wolniejszym
ni¿ dawniej krokiem. Tyle po tym wszystkim
zosta³o.
Literatura
Jeœli przy pomocy s³ów, uk³adanych w zdania na papierze, ktoœ potrafi dojœæ do autentycznej rozmowy z samym sob¹, to du¿o zdobywa.
Rzecz przecie¿ nie w tym, by popisaæ siê
umiejêtnoœci¹ podpatrzenia cudzej formy i be³kotliwie wyrzuciæ z siebie kilka na prêdce
skleconych s¹dów, myœl¹tek, w przekonaniu,
¿e rozstrzyga siê najwa¿niejsze kwestie
metafizyczne dobra i z³a, œmierci i ¿ycia itp.
To nie jest domena miejskich piesków. Im
w g³owie merdanie ogonem a nie filozofowanie.
Dedykacja
Pewnemu, niem³odemu m³odzieñcowi,
który niemal uczenie twierdzi, ¿e ca³a Biblia
to jedynie piêkna baœñ, chêtnie poradzi³bym
stukn¹æ siê przynajmniej w czo³o, a jeœli ma
jakieœ w¹tpliwoœci, to niech siê kogoœ poradzi
odnoœnie sposobu uprzytomnienia sobie
w³asnej bzdury.
Sentencja
Móg³bym przytoczyæ sentencjê, ale to
by³oby za ³atwe. Nasta³ wczesny, grudniowy
wieczór. A poza tym jest zwyk³e, moje lub
twoje, przeciêtne ¿ycie, które ze wszystkimi
problemami daje sobie radê, tak d³ugo jak jest
w stanie.
Piasek
Przegarniasz zabawnie piasek na morskiej
pla¿y, a to niezliczone oczy patrz¹ na ciebie.
I œmiejesz siê ze mnie, gdy o tym mówiê.
Zapis podró¿y
Jad³em, pi³em, by³em zmêczony, szed³em
przez ³¹kê, patrzy³em na ob³oki, pozna³em
skaleczenie. Ba³em siê nocy, umiera³em
z zimna, zobaczy³em miasta, twarze wielu
ludzi. Doszed³em, gdzie mia³em dojœæ. Nic
wiêcej nie mia³o byæ moim udzia³em.
Spotka³em kamienie. Tylko tyle i a¿ tyle.
Jakie
Jakie by to by³o niesprawiedliwe i nieprawdziwe, gdyby liœæ siê rozpada³, ptak,
motyl umiera³, nawet mucha, a cz³owieka by
nie mia³a dotyczyæ œmieræ.
Czasami
Czasami mam wra¿enie, ¿e zapadam siê w
siebie. Bo gdzie mia³bym siê zapadaæ.
Ptaszek
Z jaœminowej gêstwiny przyfrun¹³ na parapet ptaszek. Stukn¹³ dziobkiem o szybê.
Zwyczajny. Ale ja wiem, ¿e to by³ ptaszek
niebiañski.
Opowieœæ o bólu
Ze wszystkiego, co do tej pory dotar³o do
mnie, co przemyœlalem w swojej jaskini, co
przeczyta³em, nadŸwiga³em siê, najad³em,
natraci³em, nadotyka³em krawêdzi istnienia,
doœwiadczy³em skwaru i mrozu, by³em œwiadkiem zdarzeñ, czyichœ k³amstw, rozczarowañ,
podstêpów, nieudanych podró¿y, intensywnie
œwiec¹cych têczy, nag³ych radoœci, natarczywych g³uchych telefonów, zimnych nocy,
Czes³aw Sobkowiak
35
g³odnych dni, lêków nie daj¹cych zasn¹æ, ³ez
niczego nie przywracaj¹cych, z tego wszystkiego tylko to, ¿e ból jest zawsze uczciwy.
W ka¿dej okolicznoœci uczy dostosowania
s³ów do rzeczy i patrzenia sobie w twarz,
nawet tego, który nigdy o to nie dba³. Mo¿e to
niezbyt wiele i zw³aszcza bardzo póŸna taka
nauka, póŸna, ale czy to ma znaczenie.
Listek
Niekiedy samotnoœæ taka, ¿e lepiej nie
mówiæ. Wydaje siê wtedy, ¿e ktoœ dotyka dna
istnienia. I z takiej otch³ani nieostatecznej
dobrze wracaæ. Znam to. PóŸniej wychodzê do
ogrodu i zgarniam ³odygi albo jadê do Zielonej
Góry i za³atwiam jakieœ podstawowe, sklepowo-urzêdowe sprawy. Nastêpny dzieñ jest
podobny. Nastêpny tak¿e. Poza tym wszystkim jest prawdziwa samotnoœæ, która dopiero
bêdzie. Ani jeden listek, ziarenko piasku lub
kropla deszczu nie przemówi obiecuj¹co.
Czytanie
Ko³akowskiego
Przeczyta³em ostatnio gdzieœ takie jego
zdanie. W ksi¹¿ce albo w wywiadzie. Zdanie
wa¿ne. ¯e w zasadzie wszystko czego by nie
wymyœlili filozofowie, co by nie powiedzieli
o ¿yciu, Bogu, œmierci, prawdzie i k³amstwie
wiedz¹ zwykli, przeciêtni ludzie. Którzy jedz¹
czarny chleb, s¹ zmêczeni, dŸwigaj¹ worki ze
zbo¿em, uk³adaj¹ kamienie. Uœwiadomi³em
sobie, ¿e to musi byæ prawda, bo co by to by³o,
gdyby m¹droœci by³y zamkniête tylko w ksiêgach zastrze¿onych dla garstki wtajemniczonych.
W pewnym momencie
W pewnym momencie cz³owieczej drogi
pozostaje tylko trwanie, gdy stan rzeczywistoœci (tej w œrodku, a tak¿e obok) taki, ¿e
wszelkie podmiotowe uzurpacje nie maj¹
¿adnego sensu. Nie jest to dobry moment, bo
rozwa¿ania o daremnoœci wszelkich wysi³ków
wydaj¹ siê jedynie s³uszne.
36
W póŸnych latach
Nie bardzo ju¿ wiadomo dok¹d iœæ, wiêc
zagl¹dam do dzieciñstwa. Okazuje siê ostatnio,
¿e coraz czêœciej. W koñcu jakby nie by³o jest
to wdziêczna do odkrywania perspektywa. Bo
przed sob¹, co mo¿na zobaczyæ. W póŸnych
latach za oczywist¹ mo¿na uznaæ d¹¿noœæ do
wsparcia nadw¹tlonego ducha tymi obrazami,
g³osami, smakami, zapachami i przygodami
poznania, tym wszystkim, co by³o pierwsze,
co jeszcze gdzieœ w œrodku siê odzywa. Co
jeszcze nie utraci³o skrzyde³. Na przyk³ad
pierwsza mi³oœæ, coœ takiego, wygl¹d, w³osy
tej dziewczyny, uœmiech, spojrzenie, której
przy ka¿dej okazji okazywa³o siê wzglêdy na
wszelkie mo¿liwe sposoby. Ale tak¿e widaæ
inne rzeczy niczym nie obci¹¿one, po prostu
wtedy przyjmowane w pe³nym wymiarze, tak
jak tylko potrafi³o siê ich istnienie odebraæ.
Ognisko na ³¹ce, nisko po trawie snuj¹cy siê
dym i pieczone jab³ka, kartofle lub szyby
w oknach, zim¹ ca³e zakute szronem,
u³o¿onym w œnie¿ne „kwiaty”.
Pamiêtam
Pamiêtam ciê¿ko schorowanego cz³owieka, który do naszej wioski Jaromierza przyby³
z Sybiru. On i dwie jego nie takie m³ode ju¿
córki. Jedna by³a ciê¿ko chora, a druga, o dziwo
rumiana jak p¹czuszek. ¯ona nie przetrwa³a
ciê¿aru kator¿niczych lat. Zosta³a tam w œniegu.
Pamiêtam go, bo mieszka³ niedaleko, a poza
tym jego ³¹ka, na której pasa³ krowê, otrzyman¹ na zagospodarowanie od miejscowej
w³adzy, te¿ by³a prawie po s¹siedzku. Od razu
nawi¹za³em z nim dobry kontakt, by³ dla mnie
niemal jak przybysz z innej planety. Wszystko
mnie wiêc ciekawi³o. Ciekawi³y mnie jego
opowieœci, do których snucia mia³em odwagê
go niemal zmuszaæ. On tylko zawiesza³ g³os,
mówi³, moje dziecko, i tak tego wszystkiego
nie zdo³asz zrozumieæ. By³ cz³owiekiem
zniszczonym. Ju¿ niezbyt sprawnym ruchowo.
WyraŸnie pow³óczy³ nogami. Bo mia³
odmro¿enia. Widaæ by³o, ¿e czuje siê bardzo
Ÿle. Jednak co chwilê mówi³ o tym, jaki to jest
szczêœliwy, ¿e jest ju¿ tutaj, w Polsce, bez
udrêki g³odu i strachu. Bo tam cz³owiek jest
niczym. Dzisiaj ¿yje, jutro mo¿e paœæ i nikogo
to nie obchodzi. Jakbym jeszcze s³ysza³ jego
g³os. Wiedzia³, ¿e d³ugo nie po¿yje. Mówi³, ¿e
siê œmierci nie boi. Tak bezpretensjonalnie,
ch³opiêco, zaproponowa³em mu, ¿e jak umrze,
to ma przyjœæ i powiedzieæ mi o tym wszystkim, co jest tam, po drugiej stronie. Jak to jest
z tymi anio³ami i samym Panem Bogiem.
Jakie rzeki, lasy, pola, konie, motyle. Gadaliœmy sobie o tym zaœwiatowym królestwie,
a on œmia³ siê z tego. Powiedzia³ mojej mamie,
jakie to heretyckie pertraktacje na ³¹ce
prowadzimy. W duszne wieczory wysiadywa³
na progu swego domu i g³oœno dysza³. To
astma go d³awi³a. Kwit³y akacje, kasztany,
lipy, bzy, których by³a wokó³ przeogromna
iloœæ, a on siedzia³ na progu swego domu
i ciê¿ko dysza³, tak ¿e z oddali owo
przedzieranie siê powietrza przez jego tchawicê dok³adnie s³ysza³em. Wszystkie bolesne
jêczenia, zawodzenia i wzdychania. Zapewne
chwilami mog³o mu siê zdawaæ, ¿e to ju¿
koniec. Wkrótce z Jaromierza wyjecha³em. Po
kilku latach, kiedy ju¿ podros³em, wybra³em
siê w swoje strony do kolegi rowerem, no bo
có¿ to by³o wtedy dla mnie przejechaæ trzydzieœci parê kilometrów. W domu, w którym
mieszka³ Micha³ Sybirak, s³ychaæ by³o ju¿
zupe³nie inne, nie znane mi g³osy. I wieczorem
w oknach nawet œwiat³o jakby inne.
zazdroœci patrzê, gdy jakaœ dziewczyna lub
ch³opak znikaj¹ za ciê¿kimi drzwiami
z futera³ami dŸwiganych instrumentów. Có¿
by to by³o, gdyby nikogo ju¿ nie zagarnia³a
czu³oœæ tworzenia rzeczy niepochwytnych,
maj¹cych si³ê leczenia zniszczonych serc
i duszy. Przed tym budynkiem zatrzymujê siê
tak¿e z innego, nie mniej dla mnie wa¿nego,
powodu. Ktoœ móg³by rzec, ¿e jest zaniedbany, ponury, mo¿e nawet brzydki, jakby
opuszczony i stary, i osamotniony w ca³ym
otaczaj¹cym go œwiecie, który nie potrafi i nie
chce ju¿ przyj¹æ ani zrozumieæ tego wszystkiego, co siê w jego wnêtrzu dzieje. A mnie
w³aœnie fascynuje jego wiele znacz¹ca fasada,
ta fasada, co ³atwo dostrzec i ka¿dy to dostrzega, pokryta odlepiaj¹cymi siê plastrami spêkanej, zesch³ej, starej farby. Farba odchodzi od
tynku i na krawêdziach skrêca siê, podwija.
Ma siê wra¿enie, ¿e za moment opadnie.
Zsypie siê ca³a pow³oka, ten popêkany
naskórek, któremu nie mo¿na odmówiæ
tchnienia autentycznego ducha i zapewne nies³ychanej wra¿liwoœci na codziennie
wys³uchiwan¹ muzykê. Tak tylko to siê mog³o
uzewnêtrzniæ. Zdumia³a mnie ta myœl jak
olœnienie oczywist¹ prawd¹. Oto co potrafi
sprawiæ duch muzyki. Nawet martwa natura,
mur, ceg³a o¿ywa, a cz³owiek, có¿ cz³owiek,
ile trzeba wysi³ku aby chcia³ ws³uchaæ siê
w tchnienie piêkna.
Szko³a Muzyczna
Ktoœ inny
Za ka¿dym razem, kiedy ulic¹, kiedyœ tam
nazwan¹ Alej¹ Niepodleg³oœci, a obecnie
bêd¹c¹ po czêœci Deptakiem, zatrzymujê siê
na kilka oddechów na wysokoœci Szko³y
Muzycznej. Po prostu lubiê przystan¹æ i przez
chwilê przys³uchiwaæ siê przenikaj¹cym przez
jej œciany dŸwiêkom skrzypiec lub fortepianu.
Te dŸwiêki, to istoty utworzone jakby z nieziemskiej materii, uniezwyklaj¹ ten niepokaŸny budynek, bêd¹cy w istocie star¹,
poniemieck¹ will¹. Czyni¹ z niej oazê piêkna,
œciganego ca³ymi dniami przez m³ode talenty,
które ucz¹ siê krok po kroku zdobywania
tajemnicy, ucz¹ siê wszystkich œcie¿ek
wiod¹cych do muzycznego sekretu. Nie bez
Ktoœ inny zawsze myœla³ wy³¹cznie o sobie.
Co ja z tego bêdê mia³. Zwyk³ tak mawiaæ.
I bardzo czu³ siê poirytowany, gdy czasem
z tego nic nie mia³. Ponad miarê dra¿liwy na
punkcie w³asnej osoby, choæ z pozoru pokorny
jak baranek. Wykszta³cony. M³ody zdolny.
Pouczony, kiedy g³os zabraæ, a kiedy nie. Ju¿
od m³odzieñczych lat bardzo zaanga¿owany
po s³usznej stronie. Prawd¹ mu by³o co
uchwali³ kolektyw. Bardzo siê do tego
przyzwyczai³ w poczuciu, ¿e nikt nie zdo³a po
wsze czasy zakwestionowaæ jego dziejowej
roli w zjadaniu chleba wypracowanego przez
tych, o których racje mia³ walczyæ. Osobiœcie
pozna³ niektórych oraczy nowego porz¹dku.
Czes³aw Sobkowiak
37
Piewców horyzontów. Chwalców wszelakich
ograniczeñ. Stawa³ przed nimi w zasadniczej
postawie i zwa¿a³ na ka¿de s³owo. Ciê¿ka,
ciemna wiedza o systemie nie sprawia³a mu
wiêkszego k³opotu. ¯adnego wyrzutu sumienia. Wiêc by³ potrzebny. Przystosowany.
On, architekt œwietlanej fikcji przyssany do
piersi Matki-Partii. Dobry temat przy wódce,
od której nie ucieka³, w koñcu nale¿a³o w prywatnej rozmowie czasem daæ do zrozumienia,
¿e ma siê œwiadomoœæ. Nie jak zwyk³y dureñ.
Albo pospolity pionek. Ale wiecie, rozumiecie, coœ w tym rodzaju. Wrêcz po mistrzowsku potrafi³ maskowaæ w¹tpliwoœci.
Zawsze taki, ¿e w ka¿dej sytuacji odpowiedni.
Nie jak ktoœ, kto jedno wybiera, ¿eby nie
wybraæ czegoœ innego. I próbowaæ postawiæ
na swoim oraz wszem i wobec to zaznaczyæ.
Nic z tych rzeczy godnych prawdziwych dysponentów w³asnego ja. Opanowanie sztuki
maski sta³o siê jego celem. Myœlê, ¿e siê tym
æwiczeniem delektowa³. Wyobra¿am sobie
nawet to lustro, przed którym godzinami
stawa³ i opanowywa³ grymasy przed wyjœciem
z domu. Musi to lustro byæ ju¿ bardzo zniszczone. Szybko zrozumia³, gdzie jest jego
miejsce w szeregu. Byæ uk³adnym. Po ka¿dym
kontakcie z nim mia³em takie doœæ specyficzne wra¿enie, ¿e mówi¹c dba aby nie
powiedzieæ nic od siebie. Zawsze g³adko, jak
najbardziej g³adko, bez pozostawienia miejsca
na domys³y, wyrzuca³ z siebie pó³zdaniowe
formu³ki. W tym niemal szalonym d¹¿eniu do
jednoznacznoœci pilnowa³, aby kropkê postawiæ we w³aœciwym miejscu, bo móg³by taki
niepozorny drobiazg niechybnie go w czymœ
zdradziæ. Wszystkich naoko³o to œmieszy³o.
On jednak trwa³ przy swoim. Nie zaskarbia³
sobie t¹ przebieg³oœci¹ niczyjego uznania.
Wszelkie niedostatki duchowe, œrednioœæ swojego ¿ycia, przymusy czasu, kompensowa³
blichtrem bycia blisko tych, co s¹ wy¿ej i du¿o
wiêcej mog¹. Numery ich telefonów stanowi³y
pilnie strze¿on¹ ozdobê jego notesu. W ten
sposób on sam by³ te¿ jakby trochê wy¿ej. Ze
swoj¹ cienk¹, czarn¹ aktóweczk¹ pod pach¹
nie szed³ ulic¹, ale spiesznie maszerowa³,
niemal bieg³, wiêc nie mo¿na by³o liczyæ, ¿e
siê po prostu zatrzyma, popatrzy na cz³owieka
38
i zamieni zwyczajnie kilka s³ów. Czasami
sprawia³ wra¿anie jakby by³ wysuszonym
owadem, którego zamkniêto w szklanej
gablocie, w celu ilustracji pewnego gatunku
istot, które w³asnowolnie przesta³y reagowaæ
na œwiat³o. Ale to by³o ju¿ póŸniej, gdy
komórki jego cia³a sta³y siê bardziej widoczne,
bo zniekszta³cone przez czas. A jego duma
nikomu niepotrzebna.
Dziewczyna
Przyœni³a siê tej nocy. Zobaczy³em j¹
w sennie prozaicznym miejscu, gdy wrzuca³em do skrzynki jakiœ list z poezj¹. Sen
prowadzi³ nas potem metafizycznie w¹sk¹
uliczk¹ w stronê Parku Winnego. Weszliœmy
bez ¿adnego wysi³ku na wzgórze, po schodach
obok zabudowañ, w których kiedyœ by³ zak³ad
wulkanizacyjny. O czymœ rozmawialiœmy. Tak,
opowiada³em tej nieznajomej dziewczynie, ¿e
têdy przez wiele miesiêcy, codziennie rano,
z przystanku autobusowego, skraca³em sobie
drogê do Estrady. Jesieni¹ ogl¹da³em oszronione pêdy winoroœli. Doznanie by³o niesamowite. Bia³y, lœni¹cy w niskim s³oñcu krajobraz. A na dole miasto. I to postanawianie
sobie, ¿e coœ jeszcze mi siê uda. Mo¿e siê uda.
Zapisaæ to, co pod wp³ywem œwiat³a dochodzi³o do mojej œwiadomoœci. Dziewczyna
s³ucha³a moich s³ów uwa¿nie. Sama by³a
raczej milcz¹ca, jakby nieœmia³a. Delikatna,
jakby chcia³a stworzyæ coœ piêknego. Sen by³
czu³y na ka¿de drgnienie, które siê w nas
rodzi³o. Wydaje siê, ¿e nasze cia³a nie mia³y
¿adnego ciê¿aru. W tym œnie wyjawi³a mi
swoje imiê. Jakby by³a gotowa oddaæ cz¹stkê
samej siebie. Dziwne. Powtórzy³a je jeszcze
raz, bym nie zapomnia³, kiedy przyjdzie nam
znowu siê spotkaæ. Co przecie¿ – myœlê o tym
teraz - jest mo¿liwe.
Lodowaty deszcz
Wczoraj by³a œroda. W zasadzie nie warta
pamiêtania ani opisywania, gdyby nie
lodowaty deszcz, id¹cy od Morza Pó³nocnego.
Tak przynajmniej poda³y media. Wsta³em po
siódmej i ju¿ pada³. Ju¿ nad ranem go
s³ysza³em. Wodê chlupocz¹c¹ w rynnach.
Deszcz wzmagany wiatrem. Jedno i drugie
tworzy³o odpychaj¹c¹ aurê. Tyle zimna i tego
deszczu. Który zamula œcie¿ki i wzmaga gnicie liœci oraz powoduje brunatnienie roœlinnych ³odyg. Nic tylko zostaæ w domu. Nigdzie
siê nie ruszaæ, przetrwaæ ca³y ten nieprzychylny czas. Musia³em jednak wyjœæ wczeœnie
z domu. Zanurzyæ siê w tê lodowatoœæ. Zimne
krople pada³y mi na twarz, zalewa³y szk³a
okularów, oczy, usta, z liœci str¹ca³y siê obficie. Z nieba spada³y. Uderza³y. Sz³y chmury.
B³oto lepi³o siê do butów. Skuli³em siê
w sobie. Bez przerwy pada³ lodowaty deszcz.
Moje przypuszczenia, ¿e oko³o po³udnia pogoda zmieni siê chocia¿ trochê na lepsze nie
spe³ni³y siê. Tak wygl¹da w pewnym momencie ¿ycie. Nic co ¿yczliwe, dobre, ³agodne nie
pojawia siê na drodze. Jak na dnie, w zau³ku,
w pustej poczekalni. Tylko lodowate spojrzenia, obce s³owa. Obojêtne gesty. Ca³a masa
obojêtnoœci. Tak. Zas³uguje siê ju¿ tylko na
lodowaty deszcz, niemi³osierny, bezwzglêdny.
Który nie musi niczego braæ pod uwagê.
Deszcz na deskach, na nagich ga³êziach, na
drutach i kamieniach. Nie przestaje padaæ ten
lodowaty deszcz nawet na chwilê, aby choæ
jedna myœl mog³a pojaœnieæ na niebie.
Przyszed³ w koñcu wieczór i noc. Ju¿ od
samego przypomnienia, ¿e tam za oknem
wszêdzie ciemno, mokro, zimno, dokuczliwie,
robi³o mi siê niedobrze.
Czes³aw Sobkowiak
39
40
Grzegorz Gorzechowski
Grzegorz Gorzechowski
Dysputy
ci¹g dalszy
Die Fortsetzung
eines Disputs
Drogi Rainerze Vangermain!
Czytaj¹c Pañsk¹ refleksjê, wywo³an¹ tekstem mojego autorstwa („Polsko-niemieckie
po³ajanki”, Pro Libris nr 1/2007) nie mogê
powstrzymaæ siê od odpowiedzi. Sprawy,
o których wspomnia³em doœæ bezceremonialnie
i które w istocie dotycz¹ moich w³asnych
subiektywnych doœwiadczeñ, s³u¿y³y jako t³o
do przedstawienia zjawiska, które jest istotnym przedmiotem mojej troski, a ju¿ na pewno le¿y w zakresie moich zainteresowañ,
mianowicie wzajemnego szacunku, pozwalaj¹cego traktowaæ siê po partnersku. Partnerstwo
bowiem, tak jak ja je rozumiem, nie dotyczy
tylko polityków, naukowców czy artystów, ale
przynajmniej w takim samym stopniu zwyk³ych ludzi, w³aœnie tych szarych mas, które
nie le¿¹ w Pañskim zainteresowaniu. Sprowadzaj¹c argumentacjê do pragmatyki konsumpcyjnej – przejawem problemu jest m.in. fakt
dokonywania roz³adunku polskich okien w niemieckim punkcie sprzeda¿y pod os³on¹ nocy,
nikt bowiem nie kupi³by tych okien, gdyby
by³o jasne, ¿e s¹ z Polski. To niestety przejaw
negatywnego stereotypu. Niezmiernie zatem
istotne jest okreœlenie skali niekorzystnych zjawisk we wzajemnym postrzeganiu, celem ich
skutecznej likwidacji czy chocia¿ marginalizacji.
Przekonanie o niewielkim udziale we
w³adzy i procesie podejmowania wszelkich
Lieber Rainer Vangermain!
Nachdem ich Ihre Überlegungen zu
meinem Text („Deutsch-polnische Schelten”,
Pro Libris Nr. 1/2007) gelesen habe, kann ich
mich einer Antwort nicht enthalten. Die
Angelegenheiten, die ich eher ungeniert
dargelegt habe, und die tatsächlich meine
eigenen, subjektiven Erfahrungen behandeln,
dienten mir als Hintergrund zur Darstellung
eines Phänomens, das mir Kummer bereitet,
oder wenigstens im Bereich meiner Interessen
liegt: der Frage nach dem gemeinsamen
Respekt, der uns erlaubt, einander wie Partner
zu betrachten. Denn eine Partnerschaft – nach
meinem Begriff – beschränkt sich nicht auf
Politiker, Wissenschaftler oder Künstler, sondern erstreckt sich auch auf einfache Menschen, eben diese grauen Massen, für die Sie
kein Interesse zu haben scheinen. Bedienen
wir uns eines Arguments aus der Verbraucherwelt: Eine Erscheinung des Problems ist,
dass z. B. polnische Fenster, in ein deutsches
Geschäft geliefert, im Schutz der Nacht verladen werden. Wäre ihre Herkunft bekannt,
würden sie keine Käufer finden. Das zeugt
leider von einem negativen Vorurteil. Es ist
daher von höchster Bedeutung, die Ausmaße
dieser negativen Erscheinungen zu untersuchen, um sie wirksam zu beseitigen oder
wenigstens deren Bedeutung zu mindern.
decyzji „g³upców, szowinistów i kabotynów”
– jak ich Pan okreœla – mog¹cych mieæ tak
du¿y wp³yw na te warstwy spo³eczne, których
dotknê³a jakaœ nieokreœlona niesprawiedliwoœæ,
ró¿ne nieszczêœcia, patologia jest w moim
mniemaniu doœæ niefrasobliwe. Historia pokazuje, ¿e nie warto lekcewa¿yæ populizmu,
zwolenników zdobywa bowiem tak¿e wœród
przedstawicieli wielu innych warstw, radz¹cych
sobie du¿o lepiej, podobnie jednak nie przejawiaj¹cych sk³onnoœci ku g³êbszej refleksji
polityczno-spo³ecznej.
Kolejna sprawa – wszyscy ci s³abiej sobie
radz¹cy lub te¿ mniej dociekliwi obywatele s¹
równie¿ cz³onkami pañstwa i spo³ecznoœci,
tak samo jak przedstawiciele tzw. establishmentu, kszta³tuj¹cego opiniê publiczn¹.
W refleksji zatem na temat polsko-niemieckich stosunków absolutnie nie mog¹ byæ pomijani. W moim przekonaniu to w³aœnie ta
warstwa jest papierkiem lakmusowym rzeczywistej jakoœci stosunków, jest bowiem najbardziej nara¿ona na przejawy powierzchownych
opinii, bardzo chêtnie podpieraj¹cych siê
niekorzystnymi stereotypami i krzywdz¹cymi
s¹dami.
Wydaje mi siê, ¿e stosunki polsko-niemieckie zabrnê³y ju¿ w tak dalekie rejony, ¿e
nie ma sensu dalsza wymiana uœmiechów
i zapewnieñ o przyjaŸni i chêci wspó³pracy.
Kilkanaœcie lat wzajemnych relacji dwóch
demokratycznych pañstw ugruntowa³y te stosunki na tyle, ¿e czas zacz¹æ mówiæ sobie
tak¿e o tym co boli – na zimno i bez zbêdnych
emocji (kwestia wzajemnego postrzegania
jest moim zdaniem na poziomie zwyk³ych
ludzi – tzn. o trzy szczeble ni¿ej – znacznie
wa¿niejsza ni¿ Erika Steinbach). Nie mo¿na
piaæ wiecznie peanów na czeœæ kilku œwietnych inicjatyw, s³u¿¹cych efektywnemu
polepszeniu kontaktów, których nota bene jest
naprawdê coraz wiêcej i to jest fakt bardzo
pozytywny. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e zasiêg
wielu z nich ogranicza siê œciœle tylko do
obszaru pogranicza, co jest istotnym problemem. Rzetelna diagnoza problemów we wzajemnych stosunkach przyczynia siê przecie¿
do ich polepszenia. W ogóle zatem nie rozumiem ekwilibrystyki s³ownej w duchu popra-
Es scheint mir etwas unbekümmert, einfach hinzunehmen, dass die Beteiligung an
der Macht und dem Prozess der Entscheidungsfindung von „Dummköpfen, Chauvinisten und Selbstdarstellern” – wie Sie sie bezeichnen – unwesentlich sei, wo diese doch
einen so großen Einfluss auf Menschen haben
könnten, die von Ungerechtigkeit, Unglück
oder Pathologie betroffen seien. Die
Geschichte beweist, dass man Populismus
nicht unterschätzen darf, da er auch unter
anderen Bevölkerungsschichten Anhänger
gewinnen kann, unter Menschen, die mit
ihrem Leben viel besser zurecht kommen,
aber nicht geneigt sind, die politischen und
sozialen Fragen einer tiefer greifenden
Reflexion zu unterziehen.
Darüber hinaus sind diese sozial schwächeren und weniger um politische Erkenntnis
bemühten Bürger Mitglieder des Staates und
der Gesellschaft - und zwar im gleichen
Maße, wie die Vertreter des sog. Establishments, das die öffentliche Meinung prägt.
Wenn man über die deutsch-polnischen
Beziehungen nachdenkt, darf man diese
Menschen keinesfalls außer Acht lassen. Ich
bin überzeugt, dass es eben diese soziale
Schicht ist, die als Lackmuspapier zur
Prüfung der tatsächlichen Qualität dieser
Beziehungen dienen kann. Es sind eben diese
Menschen, die sich oft oberflächlicher
Meinungen bedienen, negativer Stereotypen
und ungerechter Urteile.
Ich glaube auch, dass die deutsch-polnischen Beziehungen inzwischen so weit sind,
dass es keinen Sinn mehr hat, Lächeln auszutauschen und einander über die Freundschaft
und den Willen zur Zusammenarbeit zu überzeugen. Durch die fast 20 Jahren der Verhältnisse zwischen den zwei demokratischen
Staaten haben diese eine Grundlage für weitere Diskussionen geschaffen, und zwar darüber, was uns schmerzt. Es stört nicht, diese
kalt und ohne entbehrliche Emotionen zu
führen (und die Frage nach der gegenseitigen
Wahrnehmung der einfachen Menschen, d. h.
drei Ebenen niedriger – ist viel wichtiger als
Erika Steinbach). Man kann nicht ewig Lobreden halten zu den großartigen Initiativen,
Grzegorz Gorzechowski
41
wnoœci politycznej, która czasem mija siê ze
zdrowym rozs¹dkiem. Stwierdzenie, ¿e liczne
patrole policji po niemieckiej czêœci pogranicza po likwidacji granic w grudniu 2007
bêd¹ organizowane celem powstrzymania
niemieckich kryminalistów przed wtargniêciem na teren Polski 1 to przejaw poprawnoœci
politycznej czy ju¿ ca³kowite zaæmienie
umys³u? Statystyki zdarzeñ kryminalnych po
drugiej stronie granicy nie s¹ dla nas korzystne. Nie dziwi zatem obawa mieszkañców
pogranicza przed otwarciem granicy, na co
wskazuj¹ sonda¿e. O tego rodzaju problemach warto przecie¿ otwarcie rozmawiaæ.
die der Verbesserung der Beziehungen effektiv dienen, Initiativen, die es nota bene wirklich immer mehr gibt und die sehr positiv zu
beurteilen sind. Man darf aber nicht
vergessen, dass sich viele von ihnen streng auf
die Grenzgebiete beschränken, was schon als
ein wesentliches Problem zu sehen ist. Eine
redliche Diagnose von schwierigen Fragen in
den deutsch-polnischen Beziehungen trägt
doch zu deren Verbesserung bei. Ich begreife
daher diese rhetorische Seiltänzerei im Sinne
der Politischen Korrektheit nicht, die oft am
gesunden Verstand vorbeigeht. Die Behauptung, dass zahlreiche Polizeistreifen auf der
deutschen Seite des Grenzgebietes aufgestellt
werden nach der Abschaffung der Grenze,
damit man deutsche Kriminalisten vor dem
Eindringen auf das Gebiet Polens zurückhält 1.
Ist das eine Erscheinung der politischen
Korrektheit oder einer Geistesgestörtheit?
Die kriminellen Statistiken auf der anderen
Seite der Grenze sind für uns nicht günstig.
Man kann sich also nicht über die Umfragen
wundern, die zeigen, dass die deutschen
Grenzebietbewohner die Grenzöffnung befürchten. Es lohnt doch über diese Art
Probleme offen zu sprechen.
Übersetzt von Grzegorz Kowalski
1 Stwierdzenie Michaela Kretschmera, deputowanego
w Bundestagu z jednego z przygranicznych okręgów na
terenie Saksonii podczas Polsko-Niemieckiego Kongresu Współpracy Samorządów Lokalnych w Piechowicach
koło Jeleniej Góry, 26 listopada 2007 r.
42
1 Eine Behauptung von Michael Kretschmar, dem Bundestagabgeordneten aus einer der grenznahen Gemeinden in Sachsen bei dem Deutsch-Polnischen Kongress
lokaler Selbtsverwaltungen am 26. November 2007
Janina E. Lorenc
Obraz
Mona Lisa
patrzy mi prosto w oczy
i pyta z tym swoim
odwiecznym uśmiechem
- Mnie namalował
mistrz Leonardo
a Ciebie?
- Mnie wyrzeźbiło życie
żaden mistrz
nie wyczaruje
tylu zmarszczek
i blizn
nie oszroni tak włosów
nie wleje w duszę
tylu trosk, radości
i nadziei
na sztalugach
zakrytych szarym płótnem
próżno szukać
dnia wczorajszego
próżno wypatrywać
jutra
Ranek
Zwykły dzień
przychodzi
w pożodze nieba
jeszcze tylko
z oczu zmyć
resztki snu
zebrać myśli
w gorący kubek kawy
i odważnie
wyjść na spotkanie
43
Tomasz Florkowski
Aprioryczna twórczoœæ
WSI¥ŒÆ DO RYDWANU
1.
Od m³odoœci pamiêtam wielk¹, wyraŸnie
ogarniaj¹c¹ wszystko co wtedy mog³o by³oby
byæ mn¹ – mi³oœæ do literatury... Po wojnie
i przed matur¹ w 1951 roku – k s i ¹ ¿ k a,
a w istocie ¿ycie z ni¹, kontakt z ksi¹¿k¹
w codziennoœci – stanowi³a przys³owiowe
okno na œwiat. Bliskoœæ ksi¹¿ki wystarcza³a
aby mieæ pewnoœæ, ¿e obszar osobistej egzystencji i doœwiadczeñ, tak¿e wra¿eñ – jest inny,
rozleglejszy, ni¿ to czego siê dotyka³o,
widzia³o, poznawa³o w³asnymi nogami.
Dla tysiêcy dzieci i starszych z wiosek
i ma³ych miast czytanie mia³o najwa¿niejszy
wp³yw na kszta³towanie pojêæ o œwiecie.
Wyobra¿enia poprzedza³y nieznane, zdumiewaj¹ce wiadomoœci o ludziach ¿yj¹cych inaczej, ni¿ ci, których siê zna³o. Nast¹pi³ piêkny
moment budzenia marzeñ. One pozostawi³y
nieporównywalny z póŸniejszymi wartoœciami –
klimat szczêœcia. Realnoœæ uduchowionej
bliskoœci mamy i taty, rodzeñstwa, pierwsze
zachwyty kwitn¹c¹ ³¹k¹, drzewami, ogrodem,
lasem, zachodami s³oñca, biegn¹c¹ sarn¹,
a tak¿e – w konsekwencji – budowlami,
œwi¹tyniami, pa³acami, meblami... mia³o ojcostwo w lekturach.
Czytanie zniewala³o, gdy¿ wprowadza³o
w nieznane prze¿ywanie czegoœ niezwyk³ego,
lecz na pewno – piêknego. Wyobra¿enie
44
n i e b a dlatego poci¹ga, gdy¿ uto¿samiane jest
ze szczêœciem i dobrem. Literatura bez
wzbudzania mi³oœci u czytelnika, bez „obietnicy
nieba” – mam przekonanie – nie jest twórczoœci¹.
Brak nieba apriorycznie pozbawia, niejako
kastruje z duchowoœci w imiê ¿enuj¹co ubogiego racjonalizmu, bo przecie¿: - „Boga nie
ma...”.
Natomiast obecnoœæ ksi¹¿ki wszystko powiêksza³a.
Mój œwiat dzieciñstwa i m³odoœæ to ¯erków
pod Jarocinem w Wielkopolsce... PóŸniej,
zwykle mówi³em: - Jestem Wielkopolaninem, a
nie poznaniakiem. Zapewne pierwsze loty ku
gwiazdom ofiarowa³a tamta Ziemia, której
z kolei ja odda³em – dozgonne zniewolenie.
Krainê tê szczególnie urozmaica³a przyroda.
Miasteczko, ze swoj¹ ponad 700-letni¹
histori¹ wkomponowane zosta³o w silnie zró¿nicowan¹ przestrzeñ godn¹: – „poczciwej s³awy”
– jak mówi³ Jan Kochanowski (1540-1584)...
W Pasie Wielkich Dolin, pocz¹wszy od
Zachodnich Niemiec po Bia³oruœ i Ukrainê lodowiec pozostawi³ tutaj wyniesienia (+161 m
n.p.m). W mocno wy¿³obionych jarach,
poœród rozleg³ych zboczy i w dolinach wij¹ siê
czyste jeszcze wody Lutyni, Prosny i Warty.
Ca³oœæ chroniona jest ¯erkowsko-Czeszewskim Parkiem Krajobrazowym.
Przewodniki mówi¹ o walorach terenu,
docenianego ju¿ w minionych wiekach, o czym
dowodziæ mo¿e równie¿ niemiecka nazwa:
Polnische Schweitz.
... Interesuj¹ca jest tutejsza przyroda
i architektura. Ze zró¿nicowanymi typami
lasów, parkami dworskimi, alejami i pomnikowymi drzewami, stanowiskami chronionych
roœlin i zwierz¹t, a tak¿e partiami upraw rolnych i ogrodowych, pastwiskami i ³¹kami,
s¹siaduj¹ du¿ej klasy zabytki: - od koœcio³ów
(gotyckiego, barokowego, klasycystycznego,
a tak¿e drewnianego), poprzez pa³ace i dwory,
zabudowania folwarczne, po domy miejskie
i wiejskie. W Œmie³owie znajduje siê ekspozycja muzealna o znaczeniu w skali krajowej
(pa³ac jest dzie³em klasycystycznym z 1797
roku, wed³ug projektu wybitnego architekta
warszawskiego Stanis³awa Zawadzkiego) 1.
Rodzinne strony oraz najcenniejsze ¿ywoty zapisa³o cmentarne wzgórze, dominuj¹ce
nad miastem. W listopadowe œwiêto wieczorami i nocami p³onie ono jak krater wulkanu,
pozostawiaj¹c na d³ugo œwietlisty symbol
pozaziemskiej jednoœci z tymi, którzy spoczywaj¹ tu od dziesi¹tków pokoleñ.
Ich cienie to imiona bliskich o zdecydowanie ojczystym obliczu, pomimo wiekami
trwaj¹cej niemieckiej indoktrynacji oraz
zaborom. Œlad patriotyzmu utrwalaj¹ epitafia
licznych grobowców. Ten polski depozyt
zawdziêczamy koœcio³owi i religijnoœci Wielkopolan, zw³aszcza wyra¿ony w d¹¿eniu do
wolnoœci w czasie zwyciêskiego Powstania
Wielkopolskiego - w latach 1917-1918.
2.
Po drugiej wojnie œwiatowej doczekaliœmy
siê z mam¹ szczêœliwego powrotu ojca – Antoniego do swojej ukochanej Mici – Michaliny
i czworga Ich dzieci. Tato, niesamowicie
wycieñczony i s³aby, powróci³ jako jeden
z niewielu z hitlerowskiego obozu pracy
w Schopau pod Lipskiem i Merseburgiem,
gdzie wielkie zak³ady BUNA-WERKE produkowa³y sztuczn¹ gumê dla pojazdów bojowych.
Tato cudem prze¿y³ tyfus. Wraz z innymi
chorymi umieszczono go w odosobnionym
rewirze, którego Niemcy strzegli z fanatycznym przera¿eniem. Ojcu jako lekarzowi, co
zatai³ przed w³adzami niemieckiego obozu,
uda³o siê uratowaæ od œmierci licznych rodaków i obcokrajowców zamkniêtych w baraku.
Dzia³o siê to tu¿ przed oswobodzeniem
i nieuniknion¹ klêsk¹ hitlerowców, ale jeszcze
w lutym i marcu 1945 r.
Tato liczy³ wówczas 44 lata, by³ zatem
równo 30 lat m³odszy, ni¿ obecnie ja... Jego
powrót do domu pamiêtam jako nieustaj¹cy
p³acz ze szczêœcia i pieszczoty oraz uœciski
z przytulaj¹cymi siê do niego dzieæmi.
Zacz¹³em wtedy uœwiadamiaæ sobie, ¿e dom,
mama, tata i my w gromadce, odebraliœmy dar
z samego nieba, o co codziennie siê modliliœmy.
3.
¯erków le¿y na uboczu g³ównych dróg.
Wszak¿e, przez nasze miasteczko, w kierunku
Nowego Miasta nad Wart¹, a potem Poznania
– w po³owie stycznia 1945 r. przetoczy³y siê
pancerne oddzia³y najpierw hitlerowskie i zaraz
za nimi – radzieckie. ¯elazne cielska maszyn
z ogromnymi lufami, a zw³aszcza ruchliwi
¿o³nierze – przystanêli na nied³ugo na
maleñkim ¿erkowskim rynku. Patrzyliœmy na
nich ze szczelin drzwi naszych domów,
przera¿eni widokiem, ale z uczuciem, ¿e oni –
Niemcy uciekaj¹... Uciekali têdy równie¿
cywile – Niemcy, w niekoñcz¹cych siê kolumnach wozów, ci¹gnionych przez konie. Sznur
uciekinierów przetacza³ siê jakby zastyg³y. Na
wozach by³o wiele ró¿nych rzeczy, ale g³ównie
dostrzega³o siê bia³e pierzyny, z których czasem mignê³a g³ówka dziecka. - Panowa³
wtedy w styczniu 1945 r. srogi mróz. Kr¹¿y³a
wœród nas wieœæ, ¿e w pobli¿u ¯erkowa porzucono dwoje zmarzniêtych maluchów. Wieœæ
budzi³a przera¿enie. Schronieniem od groŸby
czegoœ niepojêtego, co wokó³ siê dzia³o – by³a
bliskoœæ mamy, do której, jak do p³on¹cego,
¿elaznego piecyka (piorunka) tuliliœmy siê
wszyscy... Na ogniu, bezpoœrednio na gor¹cej,
¿elaznej p³ycie – mama sma¿y³a utarte z ziemniaków i z dodatkiem koziego mleka oraz
1 Paweł Anders, Eugeniusz Czarny, Andrzej Kostołowski, Janusz Wilczyński, Żerków i Nowe Miasto nad Wartą, Wyd. WBP,
Poznań 1997, nr 16.
Tomasz Florkowski
45
m¹ki – p l i n z e. Czekaliœmy a¿ placki siê
zarumieni¹, przewracane z jednej na drug¹
stronê. Ich smak, potêgowany g³odem równa³
siê – pamiêtam po 50 latach – z p³on¹c¹
pieczeni¹, w podneapolitañskim kurorcie
Sorrento...
A skoro pojawi³o siê to porównanie – niech
bêdzie nastêpne. Okupacjê prze¿yliœmy w przybudówkach przy murowanym domu, na
zapleczu ulicy. Przylega³y do domu chlewiki,
gdzie trzymaliœmy kozy. One, podobnie jak
Zeusowi Almatea, uratowa³y ca³ej gromadce
¿ycie... W klatkach by³y te¿ króliki. Mama
przygotowywa³a co jakiœ czas nieporównywaln¹ ucztê. Zapach sma¿onego miêsa –
z królików czy koŸl¹t ci¹gle czujê. I niech tak
ju¿ pozostanie... W³aœnie zapach jest najlepszym darem mojego dzieciñstwa! – Poza
mi³oœci¹ mamy i têsknot¹ do taty w czasie
wojny doprawdy nic innego, lepszego nie
zazna³em. Przetrwaliœmy w rodzinie strach
wojny, g³odowanie, têsknotê za czymœ innym,
ni¿ codziennie doœwiadczaliœmy i po prawdzie
– têsknota za czymœ innym, za wspania³ym
¿yciem nigdy od nas nie odesz³a a¿ do 1990
roku...
4.
Nie pamiêtam, aby nawet d³ugo po wojnie,
do ¯erkowa dociera³y gazety... Radio równie¿
nie funkcjonowa³o tak jak obecnie. Koncentrowa³y uwagê raczej ko³choŸniki, które
zak³adano w mieszkaniach chyba bez zgody
czy starañ domowników. Objazdowe kino
pojawia³o siê bodaj co pó³ roku. Na seanse
w salce remizy, albo u Byrzykowskiego,
w pobli¿u poczty i prywatnego wyszynku,
który szybko zamknê³a w³adza ludowa, sz³o
siê z w³asnymi sto³kami, zwanymi w poznañskiem – ryczkami... Czy zapamiêta³em jakiœ
film? Bodaj ¿adnego, choæ „Zakazane piosenki” wyœwietlane w ciep³y wieczór w parku, na
rozpiêtym pomiêdzy drzewami ekranie,
wspominam do teraz...
5.
Z mozaiki ¿ycia zawsze wy³aniaj¹ siê najsilniejsze doœwiadczenia. Narodziny, pogrzeby,
d³ugie choroby, wspomnienia postaci kalekich,
46
wspólna ³awa w pierwszej klasie, portrety
w³adców na œcianie szkolnej, tu¿ nad tablic¹.
Mimo wszystko najwa¿niejsz¹ zasad¹
wtedy i przekazan¹ jako œwiêtoœæ na póŸniej
by³a rodzina. Dom. Zaraz za nim – s¹siedzi,
ciotki i wujkowie, lecz miejscowi. Potem
niedziele i œwiêta. Dni poœwiêcone Panu Bogu
przychodzi³y szybko. Bo mijane dni –
uto¿samia³y siê z ci¹gle zabiegan¹ g³ównie
mam¹, by zdobyæ odzie¿ i buty oraz coœ do
jedzenia. Najlepsze potrawy przyrz¹dza³a
mama z darów naszego ogrodu oraz
wyhodowane w chlewiku i kurniku. Wielkim
wydarzeniem by³o œwiniobicie. Dziêki temu
najpierw mieliœmy – jako czwórka dzieci –
niezapomniane smako³yki z kaszanek,
kie³basek, a na póŸniej odk³adano smalec,
boczek i wêdzone szynki...
Wspominam tamten czas ze wzruszeniem.
Nasz œ.p. tato by³ znanymi i wziêtym lekarzem.
Mia³ – jak mówi³o siê o nim w jarociñskim
krêgu – nieporównywaln¹ wiedzê i opanowan¹, czarodziejsk¹ diagnostykê. Poch³ania³a
go praca uzdrowicielska i pe³ne oddanie
chorym, ale - co by³o powszechnie oczywiste
– nie bra³ pieniêdzy. Nigdy! Gdyby mama w
ukryciu przed ojcem nie przyjmowa³a jakichœ
darów wdziêcznoœci za us³ugi ojca – dos³ownie bylibyœmy g³odni, nieubrani, skazani na
bezradnoœæ i nêdzê. Nie jest ¿adn¹ tajemnic¹
w rodzinie oraz we wspólnocie ¿erkowskojarociñskiej, ¿e tato nie zdawa³ sobie sprawy
z tego, i¿ nie mo¿na by³o wy¿yæ 6. osobom
jedynie z pensji jak¹ mia³ w Oœrodku
Zdrowia...
To dziwne, ale – w oderwaniu od struktury
rodzinnej, od odpowiedzialnoœci za dom prowadzony g³ównie przez matkê – tato móg³
uchodziæ za idea³, wielkiego, dobrego cz³owieka – oddanego swej misji lekarza i spo³ecznika. Zapewne kocha³ to co robi³ i pragn¹³
osi¹gn¹æ mo¿liwie najg³êbsz¹ wiedzê. Nie
zna³ ¿adnej formy wypoczynku, nie wyje¿d¿a³
na urlopy. Nigdy nie by³ na przyk³ad nad
morzem czy w sanatorium, lub w górach.
Wolne dni i chwile poœwiêca³ czytaniu...
Kiedy szliœmy spaæ po posi³ku – tato rozk³ada³
na stole grube ksi¹¿ki i tkwi³ nad nimi a¿ do
snu, który zwala³ go nad otwartymi stronicami.
Niemo¿liwe by³o rozpoznaæ tajemnice jego
umys³u, a horyzonty serca rozpoœciera³y siê
w g³êbinach nieporównywalnych czu³oœci.
Nieznane by³o na przyk³ad ¿adne karcenie
dzieci dos³ownie za nic co moglibyœmy zrobiæ.
Czy p³aka³em? Tak, w czasie wojny, jedyny
raz kiedy dosta³em lanie od mamy za to, ¿e
ktoœ inny rzuci³ garœæ rzepów we w³osy
siostry, a zazdrosna kole¿anka wskaza³a na
mnie. Bola³a niesprawiedliwoœæ, któr¹ pierwszy raz pozna³em.
Tato nie kupi³ niczego dla u³atwienia
w³asnego ¿ycia. Goli³ siê brzytw¹. JeŸdzi³ do
chorych starym, ofiarowanym mu rowerem,
do którego za³o¿y³ na przednie ko³o – równie¿
ofiarowany mu motorek „Gnom”. Nie by³o
„na œwiecie” lepszego pojazdu... Zachorowa³
na raka prostaty i odszed³ po d³ugich cierpieniach. Do koñca swoich – 74 lat – nie zmieni³
ani na jotê zasady: - modlitwy i pracy jako
lekarz... Nie pozna³ mechanizmu dochodzenia
przez swoje dzieci do ich dojrza³oœci... Mia³
jedynie wp³yw na nasze zasady ¿ycia bliskoœci¹ swojego przyk³adu, który w pe³ni go
uogólnia³. Nie wiedzia³ zatem za jakie
pieni¹dze i jakie trudy pokonywa³a mama oraz
czwórka dzieci – koñcz¹c szko³y œrednie oraz
studia wy¿sze...
Bohaterk¹ by³a matka o pogl¹dach –
w odró¿nieniu od idealizmu ojca – najg³êbiej
realistycznych i cudownych. – Wszyscy czworo
– od szko³y œredniej, po ostatni rok studiów
mieliœmy stypendia za dobre, a w przypadku
brata Augustyna ponoæ najlepsze wyniki
w historii liceum w Jarocinie i na studiach WAT
w Warszawie. Tato wywodzi³ siê z rodziny
licz¹cej 12. dzieci, ¿y³a tylko ich rodzicielka,
moja babcia, natomiast dziadek zgin¹³ tragicznie,
gdy tato liczy³ 4 lata, bêd¹c najm³odszym w tej
dwunastce. Tylko on siê uczy³ i ukoñczy³
medycynê w warunkach niewiarygodnej biedy.
W³aœnie ten uk³ad zadecydowa³ o wyborze
drogi ¿yciowej, tak¿e o pogl¹dach, o poœwiêceniu siê w pe³ni dwóm mi³oœciom: – jedynej
kobiecie, a naszej Mamie – Mici oraz leczeniu
innych. Reszta, ca³a reszta nie mia³a z ojcem
¿adnego zwi¹zku, gdy¿ twierdzi³, ¿e nale¿y
pracowaæ i kochaæ to co siê robi w imiê
krzy¿a, a wszystko inne bêdzie przydane...
Dlatego najwiêksze prze¿ycia i uroczystoœci
mia³y miejsce w koœciele, dok¹d chodzi³o siê
regularnie, zawsze na czas, w najlepszych
strojach. Sz³o siê razem na wzgórze gdzie stoi
piêkna barokowa œwi¹tynia p.w. œw. Stanis³awa
Mêczennika. Zwykle w œcisku i w niekwestionowanej wspólnocie trwa³o siê tam od rana do
niemal po³udnia.
Pamiêtam wstrz¹saj¹ce „Alleluja” Fryderyka Haendla przygotowywane przez wuja
Fila, najstarszego i jedynego brata ojca, który
umia³ graæ na skrzypcach i pianinie, który
wystawia³ teatry w ¯erkowie, Jarocinie
i w Nowym Mieœcie, np. „Krakowiaków i Górali” – wraz z orkiestr¹, co mia³o pierwotnie
miejsce tu¿ po wojnie w woln¹ Gwiazdkê,
w drugie œwiêto Bo¿ego Narodzenia. Chór
i organy, œpiewy, zw³aszcza solowe arie cioci
Sezi, siostry ojca, zakochanej w dzieciach
swego brata, wyró¿niaj¹ca zw³aszcza mnie –
przenika³y do istoty uniesienia, do ³ez
i szczêœcia. Przebywa³o siê wtedy w wyimaginowanym raju. Kolorowe szaty kap³anów na
tle z³ota o³tarza, g³oszone zdania w uniesieniu
– czego oczywiœcie nie by³o siê w stanie
zrozumieæ – muzyka, bliskoœæ tych, których
do szaleñstwa siê kocha³o – tworzy³o œwiat,
mój œwiat na wiecznoœæ. Marzenia i têsknoty
nie rozprzestrzenia³y siê wzd³u¿ czy p³asko,
lecz w górê tam, gdzie Ÿród³o oraz cel wszystkich têsknot. Pan Bóg nie by³ pojêciem
niewys³owionym, lecz kimœ kogo siê „widzia³o”, niemal dotyka³o, przebywa³o u niego
w goœcinie.
6.
Obecnie, widzi siê szko³ê inaczej, ni¿ wtedy
kiedy w starych, sfatygowanych budynkach ze
szmacianymi torbami wypchanymi cennymi
rzeczami lecia³o siê zawsze zbyt daleko do
klasy, aby siê nie spóŸniæ. Szko³a by³a wa¿na.
Kierownik i nauczycielka byli wa¿ni. Rangê
mia³o chodzenie do szko³y, a nie wakacje,
jakieœ imprezy czy wycieczki. Nic z tych
rzeczy nie pamiêtam, bo przecie¿ brakowa³o
ludzi do organizowania czegokolwiek poza
szko³¹. Co najwy¿ej – obok nauki – stawa³o
siê codziennie rano w szeregu do mdl¹cego,
okrutnego w zapachu tranu. Uczniowie
Tomasz Florkowski
47
musieli tu¿ po wojnie po³ykaæ na oczach
kierownika du¿¹ ³y¿eczkê tranu, chroni¹cego
przed w¹t³oœci¹ i chorobami.
Pojêcia: zdolny, leniwy to najwa¿niejsze
wtedy oceny. PóŸniej, raczej niedawno
s³owom tym nadano swoist¹ rangê, jakby
usprawiedliwienie w panosz¹cym siê liberalizmie, g³ównie w szko³ach du¿ych miast.
Bycie niezdolnym wówczas wskutek zapóŸnienia, chorób, wojennych tragedii wywo³ywa³o odruch pomocy czy wspó³czuj¹cego
usprawiedliwienia. Natomiast lenistwo,
opuszczanie lekcji, jakakolwiek walka o swoje
racje z nauczycielami by³y niedopuszczalne
i nieznane. Liczy³y siê oceny ucznia. Nale¿a³o
mieæ dobre stopnie. Kr¹¿y³ kult dobrego
ucznia, wypracowany przez nauczycieli
i rodziców. Nie przynosi³y one œwiadectw
z czerwonymi paskami, nieznane te¿ by³y
dyplomy czy nagrody.
Znaczenie mia³a pisemna opinia kierownika na zwyk³ej kartce papieru wraz z uwag¹ co
do przewidywanej, dalszej drogi ucznia.
Opiniê tê na zakoñczenie szko³y czyta³o siê
w domu g³oœno. To zobowi¹zywa³o jak testament. Ciotki, wujkowie, rodzina, tak¿e
s¹siedzi z pogod¹ w g³osie mówili: – No, teraz
musisz iœæ dalej. Wyra¿ali w ten sposób têsknotê za nauk¹, której pragnêli, ale przez
nêdzê, wojnê, zapad³e gdzieœ w g³êbokiej wsi
domowe ogniska, nie mieli tych samych
mo¿liwoœci, które dostrzegli w m³odym
ch³opaku.
Zawsze chêtnie przyjmowa³em zaproszenie wyjazdu na wieœ do krewnych. Zapach
obory, chlewni, siana, a nade wszystko –
ogromne zmêczenie przy ³adowaniu snopków
zbo¿a na wielkie drabiniaste wozy by podjechaæ do m³ockarni – utrwali³y siê na zawsze
48
i ciesz¹. L¿ejsza praca czeka³a przy zrywaniu
w sadzie porzeczek, agrestu, œliwek. W Laskach, u Andraszaków z du¿ymi tradycjami
i stylem prezentowanym przez seniora rodu,
ubogiego szlachetkê siada³o siê do du¿ego
sto³u zastawionego eleganckimi wazami
i talerzami. Przed spo¿ywaniem posi³ków
nale¿a³o wstaæ, prze¿egnaæ siê, a w¹saty wuj
odmawia³ krótk¹ modlitwê. Nigdy póŸniej nie
pozna³em w ¿adnym domu podobnego obyczaju i nastroju. Dary sto³u uœwiêca³y
domowników.
7.
Wspominam zdarzenia wakacyjne powojennych lat z têsknot¹. Chêtnie bym je
powtórzy³. Przy drogach wokó³ ¯erkowa,
w kierunku Raszew, Przybys³awia, Komorza,
BieŸdziadowa, Chrzana, Brzóstkowa i Œmie³owa ci¹gnê³y siê aleje czereœni, rzadziej
jab³oni i grusz. Kiedy nadchodzi³a pora
ch³opcy mieli zajêcie na wiele dni. Smak
czereœni wry³ siê w mózg na zawsze. Z przesytu
krêci³o siê w g³owie. Odnosi³o siê koszyczki
do budki w³aœciciela alei i przesypywa³o do
wanien, du¿ych koszy z uchwytami z boku,
a pan Rotnicki poklepywa³ po ramieniu i mówi³:
- Masz dzisiaj ch³opcze sporo grosza w kieszeni.
Drzewostany powoli, lecz systematycznie
umiera³y. Ju¿ na studiach bêd¹c – po³owê
czereœni wyciêto, a kiedy drogi pokry³y siê
asfaltem i zacz¹³ wzrastaæ ruch aut - piêkne,
pokryte biel¹ kwiatów na wiosnê aleje te¿
zaczê³y znikaæ. Jak¿e chêtnie znów wspi¹³bym
siê na drabinê, przyci¹gn¹³ ga³êzie i dotyka³
miêsiste, karminowo-purpurowe wisiorki
owoców, pêkaj¹ce od s³oñca i s³odyczy. Wieczorem, po powrocie do domu z czereœnio-
wych zbiorów – ca³a rodzina z ciekawoœci¹
s³ucha³a jak siê pracowa³o, ile koszyków
zebra³o i spogl¹da³a na rozsypane na stole
z³otówki. Mog³em potem pójœæ do sklepiku
i ze swobod¹ wybraæ drobiazgi, wœród których
na pewno by³o jakieœ opowiadanie popularnego autora.
Bêd¹c na wsi u Andraszaków zagl¹da³em
do potê¿nej, rzeŸbionej szafy. Prze¿ycie.
Wkrada³o siê do sanktuarium. Z nabo¿eñstwem
wyci¹ga³em stoj¹ce w regularnym rzêdzie
ogromne ksiêgi. W oprawach znajdowa³y siê
roczniki „Tygodnika Katolickiego”, „Œwiatowida”, „Têczy”.
Mam ci¹gle przed oczyma przedwojenne
fotografie z walk W³ochów w Abisynii,
sterowce nad ogromnymi miastami œwiata,
zw³aszcza zaœ zdjêcia dzieci oraz zag³odzonych ludzi w Rosji Sowieckiej, na Ukrainie
w latach 1929-1935.
8.
Ksi¹¿ka zawsze znajdowa³a siê w domu na
„swoim miejscu”. By³a widoczna i otaczana
nimbem wa¿noœci. Wokó³ toczy³o siê codzienne ¿ycie, g³ównie praca i praca. Na
przyk³ad wielogodzinne r¹banie na pieñku
ga³êzi na opa³. Ustawia³o siê potem drewienka
i klocki potrzebne zim¹ i latem. Sterty
uzupe³nia³y œciany chlewu i domu pod wysuniêtym dachem. Grube pnie nale¿a³o najpierw
ci¹æ we dwóch pi³¹, a potem roz³upywaæ.
Ka¿dy kawa³ek mia³ swoje tajemnice. Trzeba
by³o rozpoznaæ s³oje, odga³êzienia, zawi³oœci
zanim u¿y³o siê siekiery. Nauka ta przyda³a siê
w póŸniejszych robotach w drewnie, kiedy
budowa³em nasze dwa domy i upiêksza³em je
w³asnorêcznie wykonywanymi meblami,
pod³ogami z ¿ywicznych desek. Pokocha³em
drewno, st¹d niezawodna przyjaŸñ na zawsze
z leœnikami, ze Stasiem Leszczyñskim,
ko³odziejem ze Œwidnicy. Pokocha³em tak¿e
kamieñ i jego przeurocze tajemnice.
Budowanie domów z kamieni i drewna ma
romantyczn¹ historiê, siêgaj¹c¹ prehistorii,
kiedy nasi przodkowie tysi¹ce lat „nie wychodzili” z jaskiñ, pos³uguj¹c siê przede wszystkim kamieniem i drewnem.
Na drewnianych pó³kach bez os³on, aby
natychmiast dotkn¹æ – sta³y w domu ksi¹¿ki.
Nie pamiêtam czy ktoœ z rodziny, mama czy
tata, specjalnie zachêcali do lektury. S³ów nie
trzeba do tego, aby czytaæ, podobnie jak bez
nalegania przez kogokolwiek zak³adamy
ubranie lub siadamy do posi³ków.
„Ch³opi” Reymonta odzwierciedla³y rytm
¿erkowskiego ¿ycia, naszych czterech pór
roku. „Przebywa³o” siê pomiêdzy bohaterami
dzie³a, cierpia³o z nimi, kocha³o, têskni³o,
rozwesela³o i p³aka³o. Realia rodzinnego
domu wpisywa³y siê w kszta³ty wywo³ane
wyobraŸni¹ pod wp³ywem lektury.
Podobnie widzê Œlimaka z „Placówki”
Prusa. Skawiñskiego z „Latarnika” Sienkiewicza. Serce dr¿a³o zupe³nie tak samo, gdy
latarnik Skawiñski otwiera³ arcydzie³o Mickiewicza „Pan Tadeusz”. Apogeum – u¿yjê
podnios³ego tonu – œwiêtoœci czytania pozostawi³y „Popio³y” ¯eromskiego. Wdziêczny
jestem Ci Mistrzu za wra¿enia, które o¿ywi³eœ
w mózgu i w sercu. Za to, ¿e w³aœnie ty
zdo³a³eœ wykreowaæ przemianê duszy u ma³omiasteczkowego ch³opca w zawsze potem
niegasn¹cy p³omyk twórczego niepokoju.
Oczywiœcie, nie mog³em wtedy ani póŸniej,
w istocie – nigdy, uchwyciæ czytelnego sensu
- imperatywu twórczego. Latami stara³em siê
poszerzaæ obszar wokó³ tej œwietlistej kolumny.
49
Jednak proporcje pomiêdzy coraz wiêksz¹
wiedz¹ a ow¹ kolumn¹, równie¿ coraz wy¿sz¹
– pozostawa³y niezmienione. PóŸniejsze
dziesiêciolecia wzbogaca³y mnie o bibliotekê
literatury niemieckiej, francuskiej, skandynawskiej, rosyjskiej, amerykañskiej i angielskiej, w³oskiej, hiszpañskiej. Postanowi³em
poznaæ wszystkie literackie Nagrody Nobla,
zw³aszcza w poezji i chocia¿ – zamykaj¹c
oczy – widzê œwiat i ludzi, ow¹ ogromn¹
przestrzeñ ¿ycia, niezwykle zró¿nicowan¹
i barwn¹ duchowoœæ bohaterów, nie potrafi³em
jednak dotrzeæ do choæby pozornej granicy, do
inspiruj¹cej si³y, która kreuje w autorze dzie³o
artystyczne. Zacz¹³em pracowaæ nad „podœwiadomoœci¹ przestrzenn¹ i estetyczn¹”,
dochodz¹c do myœli, ¿e istnieje aprioryczna
twórczoœæ.
9.
Wyra¿a siê ona w ró¿nych dziedzinach
sztuki. Przekonuje owa teza w kontekœcie
muzyki, poezji, w malarstwie itd. W wielkiej
literaturze sprawia, ¿e bohaterowie nigdy nie
s¹ „papierowi”. ¯e my, czytelnicy wpl¹tujemy
siê w ich losy, lub odwrotnie – oni w nas
funkcjonuj¹. Œwiat z ksi¹¿ek podobny jest
wtedy do œcian naszego domu, otoczenia,
naszych oczu, d³oni, pragnieñ, szczêœcia i cierpienia. Nade wszystko – znika ró¿ni¹ca nas
przestrzeñ oraz czas. To, co widz¹ i prze¿ywaj¹ bohaterowie ze staro¿ytnych dzie³ –
odnosi siê do nas.
Jest zatem uniwersalna zasada twórczoœci,
któr¹ mo¿na by³oby spróbowaæ nazwaæ jako
apriorycznoϾ kreacji.
10.
Zatrzymam siê teraz na pocz¹tkach procesu kszta³towania wra¿liwoœci. Przyczyny, jak
wskaza³em wczeœniej, nie by³y zale¿ne ode
mnie. Nie ufam wyznaniom egoistów, którzy
wskazuj¹ na siebie, na swój trud w ujawnianiu
Ÿróde³ ich sukcesów.
Si³ê, ba nawet potêgê, oddzia³ywania
Sienkiewicza, póŸniej Prusa, poetów okresu
romantycznego, innych, nios³y ich dzie³a,
które czyta³a na g³os mama. W okresie wojny,
wyg³odniali, a w³aœciwie skazani na nic i nie-
50
chybnie - unicestwieni, nie wiedz¹c nawet
„dlaczego” – trwaliœmy w piêcioro dziêki
bohaterskiemu, cudownemu cz³owiekowi,
którym by³a matka. W³aœnie wtedy, zw³aszcza
zaœ w jesienne i zimowe wieczory, przy
piorunku (kozie) i karbidowej lampie, przy
stole, nad którym wisia³ obraz z sercem Pana
Jezusa, w absolutnej ciszy mama czyta³a
„Ogniem i mieczem”, „Faraona”, S³owackiego,
Mickiewicza. K³adliœmy siê spaæ po myciu,
kolejno w misce z niewielk¹ iloœci¹ wody dla
wszystkich, w przytulne pierzyny, ch³opcy
razem i dziewczynki razem. Nie pamiêtam
le¿¹cej w ³ó¿ku, œpi¹cej mamy. Myœmy zasypiali z obrazem mi³oœci Winicjusza i Ligii,
a rano widzieliœmy mamê z gotowym,
gor¹cym posi³kiem, nie maj¹c pojêcia sk¹d
móg³ siê wzi¹æ. Mleko by³o od kozy, ale
chleb?
W drewnianej przybudówce, bêd¹cej
zarazem sieni¹ i kuchenk¹, przyklejonej do
œciany murowanego domu i ogaconej przynoszonym z lasu igliwiem oraz deskami,
prowadzi³y w¹skie drzwi do ciasnego pomieszczenia zastawionego trzema ³ó¿kami
i bia³¹ szaf¹. W³aœnie w ¯erkowie, w tragicznym czasie wojny, bez ojca, przewa¿nie
przeziêbieni, okrywani burkami szytymi przez
mamê, w drewniakach (tzw. kujonach) na
nogach, zrobionych przez szewca Szczepaniaka z s¹siedztwa, pewnie za darmo dla nas
i œlicznej kobiety, naszej matki – przenosiliœmy siê do „jakiegoœ” Rzymu, gdzie na
wielkiej arenie okrutny w³adca Neron pastwi³
siê nad tymi, którzy mi³owali Chrystusa.
Myœmy tak¿e byli z nim wielk¹, piêkn¹, niedwuznaczn¹ mi³oœci¹.
Ma³o. On – przebywa³ blisko nas. Wiedzieliœmy, przeczuwaliœmy jakiœ szczêœliwy
„koniec” wszystkiego co znaliœmy, co by³o nie
tyle wojn¹, ale Niemcami, a zw³aszcza strachem. Prze¿ywanie niezwyk³ych opowieœci
czytanych przy œwietle karbidówki, dlatego
tak g³êboko nas przenika³o, bo pod wp³ywem
czytanych stronic widzia³em ³zy mamy
i starszej siostry Tereni.
Lektury, tak¿e wiersze czy nucenie pieœni
Moniuszki tworzy³y niezwyk³y nastrój. Mama
by³a nauczycielk¹ muzyki, ale uczy³a jedynie
wtedy, gdy jakieœ dziecko przychodzi³o do
naszego domu. W pobli¿u nie by³o szko³y
muzycznej. Gry uczy³ tak¿e organista.
11.
Zaraz po wojnie bodaj ka¿dy ¿erkowiak
chcia³ daæ upust w³asnym inicjatywom. Przede
wszystkim otwierano sklepy. S³ysza³em o Samopomocy Ch³opskiej, o Rolniku. Organizowano w sposób ¿ywio³owy naprawê
najwa¿niejszych miejskich urz¹dzeñ. Ruszy³a
elektrownia, któr¹ mia³ w rêkach pan Jarmu¿ek. Po po³udniu uruchamia³ motor z ogromnym ko³em zamachowym, a na konstrukcji,
podobnej do sto¿kowej wie¿y, spada³a do
zbiornika gor¹ca woda. Och³adzan¹, na powrót
pompowano na motor. Pan Wöelke uruchomi³
autobus na holzgaz i przewozi³ ludzi na
dworzec kolejowy w Chrzanie, odleg³y 5 kilometrów. Mocni w tym okresie byli piekarze,
ogrodnicy i rzeŸnicy. Kaszanka od rzeŸnika,
prosto z kot³a by³a najwiêkszym rarytasem.
Przez ca³e póŸniejsze 60.lecie, wszêdzie jej
szuka³em, ale nigdzie nie uda³o siê natrafiæ na
podobn¹.
Na tym tle zapamiêta³em zdarzenia
w piêknej oprawie. Samorodni artyœci zw³aszcza w rodzinie – a byli nimi bez w¹tpienia:
- wuj Fil i niektóre ciotki, z okazji imienin rodziców spotykali siê na „kawce i placuszkach”. A kiedy nalano do kieliszków wino
dom zaczyna³ rozbrzmiewaæ wzruszaj¹cymi
pieœniami oraz gr¹ na skrzypcach i pianinie,
które odzyskaliœmy zaraz po ucieczce
Niemców z miasteczka i naszego domu, który
i tak zosta³ rozszabrowany przez rodaków.
Nie poj¹³em nigdy w jaki sposób mo¿na
nauczyæ siê gry na skrzypcach. Na pianinie
coœ jakby œwita³o. Opanowa³em a, b, c, lecz
mama stwierdzi³a jednoznacznie, ¿e jestem
zupe³nie pozbawiony talentu i nie powinienem
siê mêczyæ. Wuj Fil po jednym z jego przedstawieñ z muzyk¹, kiedy cierpliwie uczy³ mnie
prowadziæ smyczek na wiolonczeli i kiedy
sfa³szowa³em na przedstawieniu powiedzia³:
- Ty nigdy nie zasi¹dziesz w ¿adnej orkiestrze.
Wyrzek³ prorocze s³owa.
Rytm rodzinnego ¿ycia bardzo harmonizowa³ z nastrojem ksi¹¿ek, które od zawsze
stanowi³y najcenniejsze dobro. Nie potrafi³bym, szanuj¹c, ba, kochaj¹c ksi¹¿ki
– powiedzieæ: - „przeczyta³em szmirê”, choæ
na pewno przeczyta³em...
Rafa³ Olbromski z „Popio³ów” stawa³ siê
mn¹ i na odwrót – jego zmagania przenika³y
do ostatniego nerwu moje cia³o. I ja przysiêga³em wiernoœæ wyimaginowanym dziewicom. Zmaga³em siê z wilkami uciekaj¹c przez
œniegi pos³uszn¹ mi „Baœk¹”. W marzeniach
urasta³o siê na miarê bohaterów. Wiedli mnie
oni w kr¹g szlachetnych postaci, które nios³y
na swoich ramionach niebywa³e ciê¿ary,
a w sumieniach rozpalali wznios³e idea³y, które
kiedyœ mia³y staæ siê tak realne i piêkne jak
niezachwiana wiara w moj¹ rodzinê i w utêsknion¹, wspania³¹, rozpoznawaln¹ ojczyznê.
Jak dziœ patrzê na tamtego Tomasza?
Z sympati¹. Dobra osobiste, wszystko co obok
¿y³o, przenikniête by³o mi³oœci¹. Gor¹ca wiêŸ
obejmowa³a bliskich, miasteczko, szko³ê, pana
kierownika, kap³ana, ogrodnika, tak¿e
zwierzêta, wszystko, co obok wspó³istnia³o.
Czy wtedy wiedzia³em i widzia³em cokolwiek innego poza ¯erkowem? Absolutnie nie!
Œwiat, w³asny kraj, s¹siednie du¿e miasta nie
mia³y porównawczej skali. Istnia³y w trudnych
do sprecyzowania kszta³tach oraz jedynie
w wyobraŸni.
51
12.
Opisy o niemal „przed chwil¹” minionej
wojnie zawarte w „Iskierkach” - Rycerza
Niepokalanej - otwiera³y ciemn¹ stronê tragicznego ¿ycia. Ukazywa³y procesy niemieckich przestêpców, afirmowa³y Powstanie
Warszawskie, zapowiada³y szczêœliwoœæ dla
wszystkich Polaków, honorowa³y bohaterów.
Co prawda, pisma kolportowane przez Koœció³
tchnê³y optymizmem jedynie z pocz¹tku.
Krótkotrwa³a wolnoœæ, raczej œwie¿oœæ
marzeñ zaczê³a skutecznie przygasaæ, gdy¿
pojawi³a siê jakaœ galaretowata maŸ, czegoœ
innego, obcego spod znaku gwiazdy, a krótko
potem - spod znaku sierpa i m³ota.
Coraz mniej by³o wiadomoœci o zwyciêskich armiach, amerykañskiej, angielskiej.
O ich znaczeniu w pokonaniu faszystowskich
wojsk, a w miejsce to bezustannie afirmowano
wyzwolicielsk¹ Armiê Czerwon¹. Nieoczekiwanie zaczê³o siê mówiæ, ¿e s³ugusem
imperializmu s¹ kap³ani i biskupi, ¿e religia to
opium. Oskar¿ano ¿o³nierzy podziemia,
szczególnie AK o zdradê Polski. Zacz¹³
funkcjonowaæ strach, bo znikali ludzie,
których siê ceni³o, a którzy swobodnie
wypowiadali opinie, np. o Katyniu. Synów
bogatszych mieszkañców powo³ywano do specjalnych oddzia³ów wojskowych, „do uranu”,
jak mówiono. Po cichu przekazywano wieœci,
¿e ruscy – tysi¹ce Polaków ze Wschodu
wywozili na Sybir. Jeœli ktoœ podobne wieœci
przekazywa³, starsi, rodzice podchodzili do
okien i ryglowali drzwi. Szeptali ze sob¹ konspiracyjnie. Pamiêtam przera¿enie w oczach
ojca i jego brata na wieœæ, ¿e zabito „bandytê”,
a by³ nim ch³opiec z s¹siedztwa, syn porz¹dnych ¿erkowiaków, którego dopadli ubecy, bo
chcia³ obaliæ w³adzê ludow¹.
Zaczê³a siê wielka, trwaj¹ca prawie pó³
wieku epoka lêku. Podobnie jak w tragicznym
czasie wojny, rodzice zabiegali o podstawowe
rzeczy do jedzenia, aby ratowaæ swoje dzieci.
Wszak¿e zawsze blisko by³ g³ód. Ratowaliœmy
siê tym, co uros³o w ogródku. Latem
przynosi³o siê z lasu jagody, maliny, grzyby.
Wówczas zbiera³o siê nawet zakazane obecnie
olszówki. Mama dwukrotnie je gotowa³a
i konserwowa³a w s³ojach.
52
Dziœ rozumiem, ¿e moje œwiadome 45 lat
do uzyskania wolnoœci w 1989 r. to proces
obronny przed k³amstwem. Pomimo nauki na
porywaj¹cym kierunku, architekturze we Wroc³awiu, filozofii w Poznaniu, pomimo nieustannej pracy i starzenia siê, szczêœliwoœci w rodzinie
i poœród dzieci nigdy nie dozna³em pe³nego
zachwytu tym, co pochodzi³o z oficjalnych
Ÿróde³, od góry, od któregokolwiek przywódcy.
Pozbawienie, zaprzedawanie tak¿e przez
Polaków w³asnego spo³eczeñstwa, a wiêc
rodaków, komuœ kto by³ obcy – jest i pozostanie najwiêkszym oskar¿eniem. W istocie
w³aœnie ta tragedia stanowi nieodwracaln¹
krzywdê wyrz¹dzon¹ Polsce i milionom ludzi.
Jak to jest mo¿liwe, ¿e ludzie odpowiedzialni
za PRL i za rz¹dy postkomunistyczne mog¹
g³osiæ og³upiaj¹ce has³a i apele, ¿e teraz
stworz¹ narodowi raj? Bez cudu ponownie nie
da siê tego uczyniæ, ale przecie¿ wy – na Boga,
– w cuda i w Boga te¿ nie wierzycie.
13.
Tu¿ po wojnie, gdy ojciec wróci³ z niemieckiego obozu, pomimo nêdzy, o¿ywia³a
nas nieporównywalna nadzieja. Zaspakajanie
¿yciowych potrzeb harmonizowa³o z têsknotami ukrytymi na kartkach ksi¹¿ek.
Wstrz¹saj¹ca improwizacja z „Dziadów”
Mickiewicza przenosi³a g³osem Konrada na
górê, nie niebosk³on, gdzie mo¿na by³o rozmawiaæ z Bogiem. Abstrakcyjny, artystyczny
œwiat poety stawa³ siê realnoœci¹. To, co trwa³o
obok, blisko, nie mia³o imienia, ale – w mi³oœci
blisko jest w s z y s t k o. Mi³oœæ jest bliskoœci¹.
Jej moc dziêki niepojêtemu ogromowi jednoczy pragnienia z nadziejami, buntem, ¿alem
i cierpieniem. Czuje siê wtedy w³adzê nad
per³ami i z³otem – nieporównywalnymi darami, ofiarowanymi pozaziemskim wymiarem
twórczoœci.
14.
Po 65. latach (teraz mam 74), od czasu
budzenia siê wra¿liwoœci wielkiej i mocnej
wiêzi z literatur¹, niepodwa¿alnym fundamentem mojego wyobra¿enia cz³owieczeñstwa – wyznajê, ¿e by³ i jest to autentyczny
romans, który rozdzieliæ potrafi tylko œmieræ.
Mia³em szczêœcie. Konkretne okolicznoœci
nastêpuj¹cymi po sobie latami kszta³towa³y
obraz codziennoœci. Stworzy³em rodzinê, dwa
domy, sporo praktycznych rzeczy, pracowa³em w architekturze, urbanistyce i w nauce,
pozna³em wszystkie wiêksze wyspy Europy,
liczne kraje oraz ich niezmierzone bogactwa,
ale osobowoœæ, a raczej tocz¹c¹ siê nieustannie lawinê wewnêtrznych szaleñstw, pragnieñ,
pomys³ów i postanowieñ, chêæ dzia³añ, wspólnotê z ca³ym œwiatem, ów humanistyczny
wymiar – stworzy³a we mnie literatura.
Nie jest mi trudno odpowiedzieæ na pytanie
- dlaczego. Pomimo nauczania, ambitnych
uczelni i jej wychowanków – a¿ tak wiele
poœród nas jest przeciêtnoœci, owych NIC,
którzy mówi¹ o niczym do nikogo. Dlaczego
z zapalczywoœci¹ godn¹ lepszej idei schodzimy
w podziemia spo³eczeñstwa? Dlaczego jakby
ciê¿kim krokiem zd¹¿amy ku œwiat³u, m¹droœci,
piêknu, ku radoœci istnienia? Otó¿ pogardziliœmy duchowoœci¹! Jej wyrazistym nakazem,
by dzia³aæ dla ubogacenia wymiaru byæ, a nie
w celu powiêkszenia konta w banku.
Sztuka, szczególnie literatura przeora³a
bodaj wszystkie rewiry naszych b³êdów.
Roztrz¹sa nadal losy cz³owiecze na ka¿dym poziomie egzystencji. Kluczy po najtajniejszych
zakamarkach œwiadomoœci. Zatem formu³uje,
diagnozuje, wskazuje miejsce cz³owieka
w ¿yciu. Obrazuje doœwiadczenia oraz tragedie
ludzkie, sugeruj¹c ratunek, a wiêc wyjœcie
z dramatu. Cokolwiek zamierzamy zrobiæ –
podobnie jak w przepowiedniach – wynik,
rezultat dzia³añ, rozwi¹zanie pognêbiaj¹cych
nas problemów, zosta³ w literaturze opisany.
Ale upad³o czytelnictwo.
Powszechnie brakuje, ba, ju¿ nie ma, objêtych zapa³em przewodników, którzy porywali
za sob¹ fanów twórczoœci literackiej. Kto dziœ
rozbudza g³ód samodzielnych poszukiwañ
i têsknotê za piêknem czytania?
Niestety, nie wystarczy od œwiêta d¹¿yæ do
zmiany opisanej sytuacji. S³yszymy bowiem
g³osy, aby czytaæ dzieciom. Dobrze by siê
sta³o, gdyby zdoby³o ono rangê powszechnego
ruchu. Niezale¿nie od nawet z³ych warunków
egzystencjalnych, w³aœnie w codziennoœci,
w naszym ¿yciu powszednim, szczególnie
w rodzinach, tak¿e w szko³ach, w œrodowiskach
spo³ecznych, powinna byæ silnie akcentowana
i rozwijania idea odradzania i afirmacji
cz³owieka poprzez zg³êbianie dzie³ literackich.
15.
Mo¿na postawiæ pytanie o to, z jakiego
punktu rozpoczynaæ inspiracjê o tajemnicach
oraz o realnym œwiecie zewnêtrznym,
zak³adaj¹c, ¿e cz³owiek nie zniwelowa³ siê
jeszcze poni¿ej betonowego stropu negacji
wszelkich wartoœci. Nie ma bowiem sensu
pracowaæ z kimœ, kto ju¿ jest uformowany
egoizmem, dobrym o sobie przeœwiadczeniem, banalnoœci¹ ocen i pogl¹dów, którymi
zredukowa³ swoje receptory wy³¹cznie do
zadañ: - „a co mi to da?”, „to mi siê podoba”;
kto z twórczoœci¹ nie mia³ i niestety nie bêdzie
mia³ – nic wspólnego.
Punkt wyjœcia nie jest mglisty. Nie zale¿y
nawet od wieku... Talenty, o których czytamy
w najpiêkniejszej ksiêdze œwiata, w Biblii –
nie odnosz¹ siê do wieku cz³owieka, ale do
jego otwartoœci na prawdê, pracê i piêkno.
Tak, niezbêdne jest wyzbycie siê egoizmu.
Wra¿liwoœæ jest bram¹ do Sezamu. Wszak¿e
natychmiast zamieniaj¹ siê w kicze nawet
cenne skarby wówczas, gdy trafiaj¹ w rêce
barbarzyñców. Oni uwielbiaj¹ kicze.
53
Nale¿y byæ jak dziecko. W jego oczach
lœni najlichszy promyk s³oñca! To – ró¿anopalca Jutrzenka. Ch³opiec wsiada do œwietlistego
rydwanu i pêdzi wraz z Apollinem po niebosk³onie, rozsypuj¹c kwiaty. Ch³opiec jest
skrzydlaty, z koszem p³atków ró¿y i z dzbanem wina.
Do rydwanu Apollina bezmyœlnie wsi¹œæ
siê nie uda.
Joyce, van Gogh, Cézanne, wczeœniej mistrzowie renesansu, ca³e ¿ycie oddawali twórczoœci. To bractwo jest nieprzekupne.
Zwa¿my jak wielu z nas, o sztuce nie maj¹c
pojêcia gra role, zaprzeczaj¹ce godnoœci. Nie
potrafi¹ radowaæ siê tym, kim s¹. Pope³niaj¹
szkolny b³¹d, wchodz¹c do „salonu sztuki” nie
widz¹c, i¿ s¹ nadzy. Wiedzê tam równie¿
niezbêdn¹, podobn¹ jak w medycynie, matematyce czy przy sterowaniu rakiet – s¹dz¹,
mo¿na zignorowaæ pojêciami: „to mi siê podoba”, „ja nie wiem, ale tak mi siê wydaje”, „to
czego nie pojmujê ja – jest niepotrzebne”.
¯a³osne okaza³y siê wszelkie dzia³ania
wspierane potêg¹ systemów, by woln¹ od
zawsze twórczoœæ nak³oniæ do afirmacji
k³amstw, pychy w³adców lub zbrodni. Dzie³a
powsta³e pod terrorem stanowi¹ od wieków
fundament oskar¿eñ totalitaryzmu.
W STRONÊ „ULISSESA”
16.
Wprowadzaj¹c w klimat przemyœleñ
o „Ulissesie” Jamesa Joyce’a wspomnê
o nadzwyczajnej radoœci, jak¹ pozostawi³y
„Weneckie têsknoty” Joanny Pollakówny.
Autorka pisze: Na ksi¹¿kê – z³o¿y³o siê siedem
esejów o malarstwie, które powstawa³o
w osobliwym czasie i w osobliwym miejscu:
w porze rozkwitaj¹cego renesansu w Wenecji
i w obszarze jej oddzia³ywania – w Veneto.
Nigdy, ani przedtem, ani potem sztuka malarska nie zazna³a takiego przyp³ywu œwie¿oœci
o odczuwaniu koloru, intensywnoœci myœli,
takiego ukierunkowanego porywu, którego nie
umia³am nazwaæ inaczej, ni¿ têsknot¹. Ten
poryw kierowa³ siê.... I dalej: Pisa³am wiêc
o obrazach, o ludziach, którzy je malowali,
o ideach, które wtapia³y siê w ich dzie³a.
54
¯e zaœ malarstwo, jak wielka sztuka i literatura,
jest szyfrem egzystencji, pisa³am te¿ o tych
ponadczasowych sprawach i w¹tkach ludzkiego
bytowania, jakie teraz, po piêciu wiekach,
z tamtych obrazów wysnuwam. Z takiego rozmyœlaj¹cego widzenia wyros³y „Weneckie
têsknoty”. Uduchowiona i w tym uczuciu
bliska twórcom renesansu autorka mówi:
...o œwie¿oœci odczuwania, o osobliwym czasie
i miejscu – co odró¿nia³o twórczoœæ weneckich
artystów od dzie³ tworzonych – powiedzmy
w okresie gotyku.
Up³ynê³o pó³ tysi¹ca lat od pojawienia siê
„Podwójnego portretu” przedwczeœnie zmar³ego w 1510 r. I. Giorgione... Wielki szereg
stuleci rodzi siê teraz od nowa. – napisa³
w „Eklodze” Wergiliusz.
Jest obecnie XXI wiek. Przywo³ajmy
ducha z przysz³ego czasu. Uk³oñmy siê mu by
odkry³ tajemnice wnikliwoœci jakiegoœ
wspania³ego badacza naszych zmagañ, a co
zdarzyæ siê mog³oby za nastêpne piêæ wieków.
Badacz ów obejmie wspó³czesny nam dorobek
i natychmiast, wyró¿ni w literaturze „Ulissesa”.
Uradujemy siê tym abstrakcyjnym wyobra¿eniem.
Uczyñmy wszystko na co by³oby dobrze
nas staæ, by pomóc wyimaginowanemu badaczowi z przysz³oœci – prób¹ w³asnego odbioru
gigantycznego przekazu Joyce’a. Tak, w³aœnie
tak, najpierw mamy wra¿enie, ¿e pokonuje nas
coœ przerastaj¹cego zdolnoœæ jakiegokolwiek
dialogu. Ale pierwsze wra¿enie zwykle
ustêpuje i wtedy pragniemy jednak znaleŸæ
jakieœ oparcie. Och³on¹æ. Obni¿yæ wysok¹
temperaturê i doznane oszo³omienie.
Powiedzmy zatem od razu, i¿ zjawisko literackie, pod wp³ywem którego straciliœmy
tradycyjne kryteria oceny, zatem pojawienie
siê dzie³a Joyce’a zaistnia³o przed jego powstaniem. Jest zatem z innej sfery rzeczywistoœci.
Nie wystarczy w jego rozpoznaniu i zrozumieniu - trójwymiarowoœæ. Dzie³o funkcjonuje
w „czwartym”, a we fragmentach, bodaj
w jakimœ „pi¹tym” wymiarze.
Przenosi nas w autentyzm legendarnego
Sezamu! Pisarstwo Joyce’a uogólnia nieograniczonoœæ oraz najbardziej wszechstronne skale
twórczoœci. To literatura l i t e r a t u r y.
Analiza a n a l i z y. Humanistyczna
wyk³adnia h u m a n i z m u. Rozpoznajemy
i wtapiamy siê w los konkretnej egzystencji.
Kogoœ, kto kreuje prawid³a, rygory i normy
cz³owieka. Wraz z nim poznajemy nieodkryte
dot¹d tajemnice narodzin aktu twórczego.
W³aœnie to, co powsta³o dziêki Jamesowi
Joyce’owi realnie narodzi³o siê wczeœniej jako
aprioryczna twórczoœæ!
Joyce’owski zapis jest bez w¹tpienia efektem „pi¹tego” wymiaru twórczoœci. Nie
mo¿na go interpretowaæ przestrzeni¹ i czasem.
Autor poszed³ dalej. Siêga poza materiê.
W³aœnie w „falê”, „uczucie”, w to coœ, co
wiemy, ¿e jest jak rozum, chocia¿ materialnym
sposobem nie zdo³amy tego zjawiska zinterpretowaæ.
Twórczoœæ Joyce’a wnika w krwioobieg
intelektualnego istnienia i uogólnia ka¿d¹
mo¿liw¹ formê artystyczn¹. Mieœci siê w funkcjonowaniu rozumu czy wiedzy, lecz podobnie
jak w logicznym ci¹gu matematycznym, nie
udaje siê jej prze³o¿yæ na ¿aden inny ze znanych nam dot¹d parametrów rzeczywistoœci.
Opas³y tom „Ulissesa” mo¿na by³oby
trafnie porównaæ z IX. Symfoni¹ Ludwiga van
Beethovena, z „Venus” Botticellego, tak¿e
z innymi arcydzie³ami. £¹czy je przenikanie
poza trójwymiarowoœæ. Postawmy tezê i powtórzmy, ¿e dzie³a te „pochodz¹” ze „œwiata”
poza lini¹ pi¹tego wymiaru.
Bogactwo materialne, czyjeœ milionowe
konta w banku oraz zwyciêskie kszta³ty
„Venus z Milo” – posiadaj¹ zewnêtrzn¹ wspólnotê odniesion¹ do faktu, zaistnienia
„Ulissesa”. Po prostu s¹! Wszak¿e wystêpuje
pomiêdzy nimi nieprzekraczaj¹ca ró¿nica.
„Venus” uogólnia piêkno, zdecydowanie
odniesione do innego, w³aœnie „pi¹tego” wymiaru.
Ryzyko interpretacji „Ulissesa” zapewne
niedoskona³e, wspó³brzmi z ambicj¹ przekazania wra¿enia lektur¹, a w³aœciwie uwiedzenia
przez autora niezwyk³ym œwiatem bohaterów
tej powieœci. Powieœci?
Ju¿ na wstêpie pojawia siê niepewnoœæ
okreœleñ. Przecie¿ zjawisko „Ulisses” unicestwi³o znane w literaturze konwencje.
Godzi³oby siê pos³ugiwaæ nowym, mo¿e
w³aœnie Joyce’owskim jêzykiem, by w jego
duchu rozwin¹æ uogólniaj¹cy dialog? A mo¿e
lepiej milczeæ?
Egon Naganowski na stronach „Telemacha
w labiryncie œwiata” podj¹³ licz¹c¹ siê
w naszej publicystyce Joyce’ologicznej
znacz¹c¹ analizê dzie³a. Natomiast poza nim,
zw³aszcza w krêgach czytelniczych (pytanie:
kto naprawdê przeczyta³ „Ulissesa” – jest uzasadnione) mówi siê o ksi¹¿ce jak o jakiejœ sensacji. Zaczê³o kr¹¿yæ o niej wiele mitów.
Znacz¹cym pisarzom tworz¹cym we wszystkich jêzykach nie udaje siê unikn¹æ wp³ywu
i si³y tej rewolucji. Jej efekty rozwa¿a
„Literatura na œwiecie” (2004, nr 7/8). Wa¿ny
jest artyku³ Tadeusza Pióry, który dopomina
siê o nowy przek³ad „Ulissesa”: Lektura
„Ulissesa” jest dziœ procesem innym, ni¿ dwa
pokolenia temu. Czytelnik przenosi wzrok
z teksu Joyce’a na jedno lub kilka kompendiów, wraca do powieœci na parê zdañ
i znów szuka wyjaœnieñ. S³omczyñski nie mia³
takiej mo¿liwoœci. Wykona³ wiêc pracê tytaniczn¹, choæ nie pozbawion¹ elementów
„syzyfowych”.
O sensacji nie bêd¹ mogli przekonaæ siê ci,
którzy przegapili ukazanie siê ksi¹¿ki. Sta³o
siê coœ niezwyk³ego. Zanim „Ulisses” dosta³
55
siê na pó³ki ksiêgarskie – podobno by³ rozchwytywany.
Od dawna twierdzi siê, ¿e arcydzie³o
Joyce’a stanowi pocz¹tek nowej epoki
w prozie œwiatowej. Mo¿e jest to jednak przesada, lecz czyta siê sugestie, i¿ po „Ulissesie”
zniknê³a powieœæ, mog¹ca przez 100 minionych lat konkurowaæ z tym, co Joyce osi¹gn¹³.
S¹dów o „Ulissesie” nie tylko specjalistów,
choæ oni dominuj¹, naros³o mnóstwo.
Doœæ wskazaæ na coraz liczniejsze zastêpy
ekspertów dorabiaj¹cych siê doktoratów na
bazie pracy Joyce’a. On sam by³ traktowany
z ulgow¹ „¿yczliwoœci¹” przez wspó³czesnych. Pozostaj¹c na uboczu literackich krêgów
niemal ca³e ¿ycie – jako nauczyciel – przemierza³ kraje Europy z ¿on¹ i dwojgiem
dzieci, skazany na nêdzn¹ wegetacjê. Trzeba
by³o dobrego pó³wiecza, ¿eby odmieniæ los
arcydzie³a. Od czasów powojennych ukazuj¹
siê setki prac krytycznych. Uwielbienie dla
mistrza nacechowane jest entuzjazmem.
Dorobek naukowy towarzystw Joyce’ologicznych stale siê powiêksza.
W co zatem mo¿e byæ uzbrojony wspó³czesny czytelnik „Ulissesa”, który pragnie
mieæ uzasadnion¹ nadziejê, i¿ wdzieraj¹c siê
w ten przedziwny œwiat, nie zostanie
zgnêbiony? Ka¿dy dysponuje indywidualn¹
wiedz¹ o w³asnym ¿yciu. Ów bufor oddziela
czytelnika od agresywnej tyranii licznych
prawd dzie³a Joyce’a, ale te¿ – w momentach
kulminacyjnych – stapia go z nurtem powieœci
i wiedzê o nim samym poch³ania. – Wówczas
amortyzator odpornoœci nie dzia³a. Joyce
panuje. Ta swoista agresja ma wœród entuzjastów powieœci wdziêczn¹ wiedzê. Joyce
pisa³ ksi¹¿kê lat szeœæ. Najwiêksi jej znawcy
strawili przy niej niemal ca³e zawodowe ¿ycie.
56
Nale¿y do nich np. s³ynny badacz amerykañski William Y. Tindall, który dopiero po 17.
latach studiów opublikowa³ dociekania nad
„Ulissesem”. Maciej S³omczyñski t³umacz
Ulissesa na jêzyk polski, wyzna³ w jednym
z wywiadów, ¿e pracowa³ nad przek³adem
dwanaœcie lat! Zestawienie tych sensacyjnych
informacji mo¿e byæ rozumiane jako umyœlne
spiêtrzenie trudnoœci stoj¹cych przed czytelnikiem. Cokolwiek jednak mo¿na by³oby
jeszcze dodaæ, faktem jest, i¿ „Ulisses” to
góra. Szczyt trudnoœci i z³o¿onoœci nie maj¹cy
sobie równych. Z³o¿onoœæ zjawiska tkwi
w stworzeniu przez Joyce’a - jak wspomnia³em - pe³ni literackiego losu cz³owieka.
Czytelnik pragn¹cy mieæ po¿ytek z lektury
musi pokonaæ kompleks dysproporcji miêdzy
wiedz¹ o sobie i o œwiecie a tym, czym ów
œwiat jest naprawdê. Ktoœ uwa¿ny rych³o
zostanie wprowadzony w wielk¹ panoramê
zjawisk ubogacanych coraz to inn¹ barw¹,
tonem, skojarzeniem. W m³odoœci czyta³em: „Portret artysty w wieku m³odzieñczym”
Joyce’a, jakby w zapowiedzi póŸniejszych
prze¿yæ. Odebra³em narzucone przez autora
uczucie têsknoty za utracon¹, ale zarazem
obiecan¹ szczêœliw¹ Arkadi¹. Konkurowa³a
ona w okresie stalinizmu z rozczarowaniami
codziennoœci. Pragn¹³em wówczas spotkania
z Ulissesem. Czeka³em na spotkanie z nim,
z Orfeuszem, którego si³a uczuæ i pieœñ
w cudowny sposób o¿ywia³a kamienie.
Odmienia³a z³o. Mówi¹c o „Portrecie artysty...”
myœlê o poetyckiej ci¹g³oœci twórczoœci
Joyce’a. Potwierdzi³a ona, ¿e Ulisses jest istotnie ksi¹¿k¹ o nas. Nie w znaczeniu diariusza
zdarzeñ o przesz³o 100 lat póŸniejszej egzystencji – gdy¿ nie o futurologiê w niej
chodzi³o, lecz w fakcie nadania w³aœciwej
rangi prze¿ywaniu i sytuowaniu nas w rzeczywistoœci, która zdarzyæ siê mo¿e kiedykolwiek
w postaci bogatszej ni¿ nasze marzenia.
Ksi¹¿ka z piêtnem wszechw³adzy - a tak j¹
czyta³em - kojarzy siê niedwuznacznie, przy
ca³ej swej odrêbnoœci, z dzie³ami Musilla,
Kafki, Dostojewskiego, Manna, Woolffa.
Kojarzy siê przez ska¿enie – bez lêku s³owa –
cnotami bóstw. Wymkniêciem siê z naszych
pojêæ czasu, systematycznoœci, krótkotrwa³oœci. Daje ona wgl¹d nie tylko w wycinek
¿ycia uchwyconego konkretnym dramatem,
lecz bierze we w³adzê wszysko czym
jesteœmy. Odnajdujemy w niej cierpienie,
mi³oœæ, ¿ycie, œmieræ. „Ska¿enie” tymi cechami stawia „Ulissesa” w szeregu klasyków od
„Elektry” Eurypidesa, „Eneidy” Wergilego, do
zjawiska o imieniu Szekspir.
Pragn¹c najprecyzyjniej zrozumieæ tworzywo jakim operuje Joyce parafrazuj¹c jego
w³asne wyznanie – uwa¿am, ¿e jest to strumieñ mowy. Strumieñ myœli. Tak, oczywiœcie!
Podobnie jak rzeka, urastaj¹c z mnogoœci
dop³ywów, ma jednak praŸród³o w niepozornym miejscu. Dla autora „Ulissesa”
pocz¹tkiem by³ dzieñ 16 czerwca 1904 r.
w Dublinie. Strumieñ opowieœci systematycznie i nieodwracalnie urasta³ w rzekê.
W ¿ywio³. Potêgê. Dotar³ do ka¿dego miejsca!
Najbardziej tajemnicze zakamarki naszej
œwiadomoœci zosta³y ociosane i zeskrobane
ukazuj¹c fa³sz. Zdemaskowa³ jak¿e czêst¹
i potrzebn¹ zdawa³oby siê w praktyce spo³ecznej – hipokryzjê. Joyce nie cofa siê przez
¿adnym z³em jakie w nas tkwi czy tkwiæ
mo¿e. I przez tê bezkompromisowoœæ zajmuje
miejsce arbitra, przez niektórych identyfikowane w osobie Blooma z postaci¹ Chrystusa. Taki w³aœnie pogl¹d wyrazi³a w swej
zapalczywoœci amerykañska entuzjastka twórczoœci Joyce’a, Virginia Moseley („Joyce and
the Bible”). Ta zbyt daleko id¹ca oryginalna
interpretacja – pewnie nie ostatnia – nie
umniejsza realistycznej s¹¿nistoœci i wieloznacznoœci utworu.
W ¿yciorysach – pomijaj¹c literaturê –
w naszych myœlach, w odczuciach, seksie, itd.,
nie zdo³amy znaleŸæ niczego „bogatszego”
i œciœlej sprecyzowanego, lepiej dopowiedzianego, ni¿ przez Joyce’a. St. I. Witkiewicz
w r. 1927, piêæ lat po ukazaniu siê pierwodruku „Ulissesa” w oryginale, nazwa³ go
„workiem” na wszystko. Ksi¹¿k¹ „piekieln¹”.
„Czyst¹ Form¹” (cytuj¹c za Przybosiem). Czy
dopiero dziêki tej ksi¹¿ce mo¿na siebie poznaæ? Chyba tak! Dziêki niej odwa¿niej
okreœlamy doznania, pragnienia, nastroje.
Umiemy nazywaæ i obserwowaæ ¿ycie. Poza
sensacyjnoœci¹ opisów, jeœli chcielibyœmy
przy nich pozostaæ, a przecie¿ – p³yn¹cy potok
myœli oraz mowy nim jest – Joyce tak¿e uczy.
Wyprzedza sprawy, które zdarzyæ siê musz¹
we wra¿liwej psychice. Jest zawsze o krok
przed tym, co nawet jeszcze nie zosta³o w nas
uœwiadomione.
Rzeczywistoœæ „Ulissesa” jest rzeczywistoœci¹ pozaurojeniow¹. Z jednego uchwyconego
motywu wynikaj¹ nastêpne. Nazywanie faktów w konsekwencji jest integracj¹ z nimi. To
ju¿ nie opis – bardziej fakt, zdarzenie, ¿ycie.
Odbiorca zatraca moment podzia³u pomiêdzy
egzystencj¹ Blooma, a w³asn¹ egzystencj¹,
g³ównie przez mistrzowskie operowanie
s³owem, metafor¹, kompozycj¹. Jêzyk, zdania,
sens, maksymalna oszczêdnoœæ œrodków
wyrazu, precyzja powoduj¹ takie wch³anianie
ksiêgi jakby ogl¹da³o siê przedziwny film,
w którym obraz doskonale identyfikuje siê lub
57
zastêpuje mowê. To szczególne „moderato
cantabile” powieœci brzmi zarazem Wagnerowskim uniesieniem, poetyk¹, oryginalnoœci¹. Joyce wysnu³ dzie³o wysokiego artyzmu,
poezji uczonej i zgodnej z wymogami jakie
postawi³ sztuce s³owa. Zawar³ w swym wizjonerstwie treœci intelektualne, œwiadomy
osi¹gniêtego kszta³tu artystycznego. Przekaza³
prawdê o cz³owieku o wiele sugestywniej, ni¿
czynili to przed nim inni wielcy pisarze
w dzie³ach jednorodnych, nie wymagaj¹cych
„dope³nieñ”.
Jeœli przyj¹æ, ¿e taki s¹d o dziele Joyce’a
jest trafny, dalsze analizy nale¿a³oby g³êbiej
interpretowaæ. Ale to zamieni³oby spotkanie
z „Orfeuszem” w oddzieln¹ o nim opowieœæ.
Niew¹tpliwie b³êdne jest mniemanie jakoby nawet kilkakrotnie przeczytanie „Ulissesa”
prowadzi³o do rozszyfrowania skomplikowanej siatki zawartych w niej losów ludzkich.
Zamiar taki p³onny jest z wielu powodów.
Otó¿ - rozpoznawanie rzeczywistoœci prowadzi
do uœwiadomienia jeszcze wiêkszej z³o¿onoœci
rzeczy i zjawisk. Autor „Ulissesa” doskonale
o tej prawdzie wiedzia³. Skoro swoj¹ prac¹
zamierza³ pokonaæ czas, ju¿ w zamyœle genialny ów akt pogrzeba³ w literaturze œwiatowej –
wszystko co by³o!
Joyce formu³uje swoje cele wielokrotnie.
Oto jedno z jego credo: Ka¿de ¿ycie liczy wiele
dni, dzieñ po dniu. Przechadzamy siê
wewn¹trz siebie, spotykaj¹c zbójców, duchy,
olbrzymów, starców, ¿ony, wdowy, szwagrobraci. Ale zawsze spotykaj¹c samych siebie...
(str. 229)
Jakkolwiek zasadnicza wartoϾ Ulissesa to
doskona³y i bodaj pe³ny obraz cz³owieka
sportretowany w literaturze, w odbiorze zjawiska trzeba siê liczyæ z fragmentarycznoœci¹
58
przyswojenia dzie³a. Cz³owiek Joyce’a spenetrowany jest wszechstronnie. Kreowa³ go
mistrz z idealnym znawstwem i dominikañsk¹
skrupulatnoœci¹. W tej koronkowej pracy
nale¿y przebrn¹æ przez bariery ju¿ nie tylko
trudnoœci technicznych, nazewnictwa, lecz
przez bariery znaczeñ, których dot¹d doœwiadczenie nie by³o w stanie nam nawet wyimaginowaæ. Niemniej – i tu znów dowód geniuszu
– choæby najg³êbsze skomplikowanie i pozorna dezorientacja odbiorcy, koñczy siê zawsze
jasnym obrazem celu jaki stawia³ autor. W tym
sensie cz³owiek Joyce’a to czlowieczeñstwo.
Mimo okrucieñstwa zabarwionego czêsto
w „Ulissesie” krwi¹, w epilogu prowadzonych
przez autora motywów wy³ania siê zwykle
postaæ, symbol, egzystencja godna mi³oœci.
Uczucie, mi³oœæ – Joyce kreuje serdecznoœci¹
i dobrodusznoœci¹. Dowodem niech bêdzie
scena z kalekim, oœlepionym ch³opcem, lub
w innym miejscu – pragnienie macierzyñstwa.
Wspó³czeœni pisarze sprawy te jakby z obaw¹
wstydliwie maskuj¹, by nie naraziæ siê na
zarzut „taniego” sentymentalizmu. Albo, a contrario – przedstawiaj¹c je z wulgarnoœci¹.
Nawarstwianie tych i ca³ej reszty przes³anek nasuwa myœl o poetyce dzie³a, wzorowanej na Biblii. Biblia od setek lat niewolniczo
ujmuje. Oto inne spostrze¿enie. Ulisses odbiega od s³odkolirycznych, wiêc wymyœlonych,
konwencji mi³osnych. Ksi¹¿ka nie zawiera
strony, choæby zdania w rozmiarach tradycyjnej literatury romansowej. Romans Joyce’owi bywa równie obmierz³y co królikowi
¿mija. Mimo to, czy w³aœnie dlatego – odczuwa siê wzruszenie siêgaj¹ce g³êbi serca, gdy
Joyce maluje mi³oœæ kobiety i mê¿czyzny.
W ksi¹¿ce znajdujemy fragmenty domagaj¹ce siê naszej reakcji czy jednoznacznego
pogl¹du. Wszechstronny model cz³owieka jaki
przyœwieca³ Joyce’owi w pracy nie by³by do
pogodzenia z opisem wybranego zagadnienia
egzystencji. Jest ni¹ z pewnoœci¹ pokryte gêst¹
mg³¹ tabu w literaturze niebrukowej –
a jedynie ona mo¿e tu byæ odniesieniem –
dziedzina ¿ycia seksualnego.
Szczególnie ta dziedzina ¿ycia wyci¹gniêta
zosta³a w „Ulissesie” pod ostre œwiat³o analizy. Seksuologia – jeœli okreœlenie to jest w³aœciwe – dziêki wewnêtrznemu monologowi
bohaterów o ich w³asnych spe³nieniach i braku
satysfakcji w stosunkach p³ciowych, osi¹ga
doskona³y autentyzm. Obraz artystyczny nie
odwo³uje siê tu do jakiegoœ jednego zmys³u,
lecz do osobowoœci ludzkiej jako ca³oœci,
pomagaj¹c jej odczuæ i uœwiadomiæ osobiste,
w³asne i cudze prze¿ycia.
Oto indywidualnoœæ pisarstwa Joyce’a.
Nie ma ona nic wspólnego z technicyzmem
i jednoznacznym funkcjonalizmem pornografii. Na pewno zawiedzie siê w oczekiwaniach ten, kto s¹dzie, ¿e Joyce wtóruje
biograficznym doœwiadczeniom Markiza de
Sade. Nic podobnego. Ksi¹¿ka Joyce’a nie jest
równie¿ prac¹ z zakresu medycyny s¹dowej,
o zboczeniach seksualnych. A jednak, ca³e to
zadziwiaj¹ce dzie³o nie jest wolne od podskórnego dr¿enia, targaj¹cego psychik¹
i natur¹, by pogrzebaæ, zatraciæ i uwolniæ j¹
w orgiastycznym spe³nieniu, doœwiadczonym
w postaci Blooma i Stefana w domu pani
Cohen.
W jakim stopniu w³aœnie te sprawy
wstrz¹snê³y swego czasu umys³ami purytanów, twierdziæ mo¿na przez analogiê do sztuk
Ibsena. Joyce jest o niebo delikatniejszy ni¿
Ibsen w swych dociekaniach i opisach. Mimo
to chciano go „ukamienowaæ”. Œwiêtoszki ze
œwiata sztuk Ibsena praktykuj¹ce najwulgarniejsze obyczaje, zak³amani do ostatniej nitki
swych marnych egzystencji, „topili” wielkiego
dramaturga norweskiego w kloakach i rynsztokach, w zemœcie za zdzieranie z ich ob³udnych
oblicz masek rzekomego uœwiêcenia. Ibsen
zwyciê¿y³. Ale ob³uda, z³o i zak³amanie te¿
nie zniknê³y. Nie jest b³êdnym przypuszczenie, ¿e przez ów podskórny nurt erotycznego
¿ycia ukazany w Ulissesie przekonywuj¹co
rozwiniêty w myœlach i pragnieniach Molly,
dzie³o Joyce’a znajdzie najpilniejszych czytelników wœród œwiêtoszków.
Humanizm Joyce’a nie sprawdza siê
jedynie we wzajemnym stosunku cz³owieka
do cz³owieka, co tak wygodnie odpowiada
naszym kryteriom i konwencjom. Humanizm
ten jest niew¹tpliwie kluczem do zrozumienia
wyznawanych przez Joyce’a idei spo³ecznych.
Istotna prawda dzie³a i równie¿ autora
Ulissesa do g³êbi nie zosta³a dot¹d rozszyfrowana. Myœlê o humanizmie twórcy
„Ulissesa”, jakby poprzez szansê realnego, a
nie mistycznego wyzwolenia cz³owieka do
¿ycia pe³ni¹. Têsknota poszukiwania sensu istnienia ludzi i przyrody od nowa zosta³a
ukazana w „Ulissesie” bez kompleksu sekciarskiej religii i tradycji nauki. To jest zarazem
punkt, w którym twórczoœæ Joyce’a blisko
wspó³brzmi z nowoczesnym modelem wychowawczym. Pozwala zrozumieæ i jednoczeœnie kszta³towaæ nowego cz³owieka. Mo¿e
lepszego?
59
Konrad Krakowiak
już zima ściele sobie
w zapachu chłodnego powietrza
nie słychać klaksonów
dozorca śpi
próbuję znaleźć oparcie
w barwach wczorajszego dnia
ale pod butami tylko miękka ziemia
poddała się
jak wszystko wokół
liść za liściem
w szaleńczym akcie samobójstwa
z drzewa na ziemię
jak kamień w wodę
bez pożegnalnego listu
ale to nie powód do smutku
uśmiech odbiera
konieczność kolejnego kroku
brak czasu na modlitwę
i bliższe przyjrzenie się wszystkiemu
zrozumienie liścia
rzucającego się w zimową otchłań
jest nie możliwe
60
Konrad Krakowiak
* * *
u wybrzeży Pacyfiku zadrżała ziemia
ona też ma prawo
może z zimna
lub ze strachu
a może nie istotne
na szczęście tylko ryby spłoszyła
na szczęście tylko dno
na których jakieś kontynenty
z kości otrzęsła
uwolniła okręty
z krępującego uścisku skał
u wybrzeży Pacyfiku zadrżała ziemia
jakim prawem
czy to przypadek
czy przeznaczenie
nie istotne
zburzyła upragniony spokój ryb
rozrzuciła misternie ułożone kości
skałom okręty wyrwała
z miłosnego uścisku lat
61
Alfred Siatecki
Biblia lubanicka
Rozmowa nieautoryzowana z Miko³ajem Jakubic¹, pastorem luterañskim, autorem
pierwszego przek³adu Nowego Testamentu na dialekt ¿arowski jêzyka ³u¿yckiego
Miko³aj (Miklawš) Jakubica
Urodzi³ siê w 1500 r. w Lubsku (?), zmar³
w 1563 r. w Lipinkach £u¿yckich (?). Nale¿a³ do
zgromadzenia augustianów w ¯aganiu. W 1523 r.
obj¹³ parafiê w Lubanicach w pañstwie stanowym
¯ary - Trzebiel. Od 1540 przebywa³ w Kulowie na
Górnych £u¿ycach, gdzie pracowa³ nad pierwszym
przek³adem Nowego Testamentu na dialekt
¿arowski. Biblia zwana lubanick¹ albo Ewangeliarzem Jakubicy powsta³a w 1548 r., wydrukowana
zosta³a dopiero w 1967.
Serbowie £u¿yccy
Jedna z trzech mniejszoœci narodowych
w Niemczech (obok Duñczyków i Fryzów), licz¹ca
do 500 tys. osób. S¹ te¿ zwani Serbo³u¿yczanami.
Mieszkaj¹cy w Brandenburgii mówi¹ po dolno³u¿ycku, ¿yj¹cy w Soksonii - po górno³u¿ycku.
Maj¹ w³asny dziennik „Serbskie Nowiny”
wydawany w Budziszynie i tygodnik „Nowy
Casnik” wydawany w Chociebu¿u oraz pisma dla
ewangelików i katolików, dzieci i m³odzie¿y.
Sorabistykê mo¿na studiowaæ na uniwersytecie
w Lipsku.
Poni¿szy tekst jest prób¹ przybli¿enia informacji o historii Serbów £u¿yckich w formie
stylizowanego wywiadu
- Jakiej ksi¹dz by³ narodowoœci:
niemieckiej czy ³u¿yckiej? A mo¿e polskiej?
- Najpierw myœla³em, ¿e wszyscy ludzie na
ca³ym œwiecie mówi¹: dŸeñ, gora, swajŸba,
zg³o. Dopiero u augustianów dowiedzia³em
siê, ¿e na Górnych £u¿ycach to samo okreœlano jako: Ÿeñ, hora, kwas, košlaw, a w Polsce:
62
Mikołaj Jakubica - autor nieznany - reprodukcja
z książki Jerzego Piotra Majchrzaka „Terra Sarovie”
dzieñ, góra, wesele, koszula. W jêzyku niemieckim oznacza³o to: Tag, Berg, Hochzeit,
Hemd. Tutejszy by³em, czyli na Dolnych
£u¿ycach urodzony, w pobli¿u miejscowoœci
¯emr, potem jako Lubsko znanej. W m³odoœci
pos³ugiwa³em siê tylko dialektem ¿arowskim.
Tym samym, którym mieszkañcy Nemaskleba, Lubenicz, Kralowa, Dobrawy, czyli
wiosek ko³o Gubina, Lubska, ¯ar mówili.
- Mieszka³ ksi¹dz w pañstwie niemieckim i nigdy nie czu³ siê Niemcem?
- Nigdy. Gdy mnie pytano, sk¹d pochodzê,
odpowiada³em: st¹d jestem, gdzie przez lasy
pe³ne pachn¹cych jagód i grzybów Nysa przemyka, a bogobojni ludzie bardzo pracowici s¹.
Sk¹d niedaleko do takich grodów jak
Wratislavia, Budyšin czy Frankobród. Gdzie
S³owianie przez Niemców nazywani Wendami
¿yj¹, a przez Polaków okreœlani jako £u¿yczanie. Moja kraina to Sorawia.
- Sk¹d wziêli siê £u¿yczanie na
niemieckiej ziemi?
- Moi pra-pradziadowie tu przed Niemcami
byli. Ju¿ w VI wieku plemiona ³u¿yckie
osiad³y miêdzy Odr¹, Bobrem i Kwis¹ na
wschodzie a So³aw¹ na zachodzie. Podczas
wielkiej wêdrówki ludów to siê sta³o. Nale¿ymy do grupy zachodniej S³owian, tak jak
Czesi i Polacy. St¹d miêdzy innymi pokrewieñstwo jêzykowe.
- Czesi i Polacy stworzyli swoje pañstwa,
£u¿yczanie nie.
- Zrozumieæ trudno, dlaczego tak siê sta³o.
Prawdopodobnie przeszkodzi³y temu najazdy
frankoñskie i germañskie za panowania
Karolingów. W X wieku, kiedy wystêpuje
silna ekspansja wczesnofeudalnego pañstwa
niemieckiego na nasze ziemie, jest ju¿ za
póŸno na w³asn¹ pañstwowoœæ. Odrêbnoœæ
£u¿yczan klêsk¹ siê koñczy i utrat¹ politycznej
niezale¿noœci.
- Czy¿ nie jest to dziwne: nie ma pañstwa
³u¿yckiego, ale trwa jêzyk, kultura, tradycja?
- Nasi ojcowie powiadali: £u¿yczanie
s³owiañsk¹ wysp¹ na niemieckim morzu s¹.
To fenomen etniczny. Jak mawiaj¹ £u¿yczanie: To je Bozi dziw. Zreszt¹ podobne
zjawisko na Kaszubach wystêpuje.
- Co sprzyja³o zachowaniu jêzyka ³u¿yckiego?
- Przede wszystkim powszechny opór
przeciw Niemcom. Nie wszystkim Niemcom,
tylko tym, którzy zgermanizowaæ nas chcieli,
czyli przede wszystkim mo¿nym. To taka
s³owiañska cecha: im wiêcej wrogów mamy
i ci wrogowie mocniej nas gnêbi¹, tym
bardziej zwarci i silniejsi jesteœmy. Tym
wyraŸniej nasz¹ odrêbnoœæ narodow¹ podkreœlamy. Twoi rodacy, skrybo, przecie¿ nie
tylko z pieœni¹ na ustach „Jeszcze Polska nie
umar³a” na odzyskanie niepodleg³oœci a¿ 123
lata czekali.
- W polskich warunkach ogromn¹ rolê
odegra³ Koœció³. Tym najistotniejszym spoiwem sta³a siê religia katolicka.
- Identyczne zjawisko od wieków na
£u¿ycach wystêpuje. Koœció³ swoj¹ uniwersaln¹ religi¹ sprawia, ¿e ludzie w mi³oœci do
jednego Boga i jednej ojczyzny siê jednocz¹.
Nie zawsze, ale czêsto przeciw rz¹dz¹cym to
siê obraca. Nasi duchowni swoimi prostymi,
acz m¹drymi kazaniami przy ka¿dej nadarzaj¹cej siê okazji przypominali £u¿yczanom,
sk¹d siê wywodz¹, kim ich dziadowie byli,
gdzie s³owiañskich braci maj¹, kogo powinni
unikaæ.
- Czy dlatego m³odzieniec spod Lubska
postanowi³ zostaæ duchownym?
- Do klasztoru augustianów w ¯aganiu
przyjêty zosta³em na zasadzie: weŸmiemy go,
spróbujemy kszta³ciæ, a potem zobaczymy,
czy zostanie proboszczem, czy tylko mnichem
w zakonnym maj¹tku pracuj¹cym. Na moje
szczêœcie okaza³em siê ³atwy do ukszta³towania na obraz i podobieñstwo bo¿e, tote¿ u augustianów biegle pisaæ i czytaæ siê nauczy³em.
A poniewa¿ z domu rodzinnego umiejêtnoœæ
mówienia w dialekcie ¿arowskim wynios³em,
wielebny opat Pawe³ wys³a³ mnie do du¿ej
parafii w Lubanicach, przez miejscowych
Lubenicz zwanej. To by³a wieœ klasztorna.
- Co to znaczy: wieœ klasztorna?
- Koœcio³y i kaplice, drogi, mosty i przepusty zakon budowa³, drukarniê mia³,
m³odzie¿ kszta³ci³, a i utrzymanie potê¿nego
klasztoru niema³o kosztowa³o. Na to œci¹ga³
daninê ze wsi, które do niego nale¿a³y. Stawy
rybne zak³ada³, stawia³ pasieki pszczele
w tych wsiach, browary, m³yny, winnice mia³.
Roki s¹dowe wiosn¹ i jesieni¹ sprawowa³,
o sprawiedliwoœæ dbaj¹c.
- £u¿yccy ch³opi we wsiach klasztornych
byli podwójnie gnêbieni, bo raz sk³adali
daninê opatowi i jeszcze raz w³adcom
¿arskiego pañstwa stanowego.
- Po³o¿enie ludu we wsiach klasztornych
ciê¿kie by³o. Zakon zaleca³ picie piwa ¿agañskiego, Bibersteinowie przeciwnie, namawiali
do piwa z ¿arskiego browaru. Przyznajê, ¿e
Alfred Siatecki
63
dochodzi³o te¿ do swad miêdzy zakonem
a w³adcami œwieckimi na tle spraw s¹dowych,
³owieckich czy nawet obsady stanowisk koœcielnych.
- Czy to nastawia³o ch³opów przeciw
zakonowi?
- Jako proboszcz lubanickiej parafii
krzywdê doznawan¹ przez ch³opów tak ze
strony zakonu, jak i œwieckich rz¹dców
widzia³em. Poniewa¿ mnichem by³em i pos³uszeñstwo zakonowi œlubowa³em, parafianom
niewiele mog³em ul¿yæ. Zreszt¹ i opat augustianów przeciw ciemiê¿eniu ludu przez
rz¹dz¹cych wystêpowa³.
- Kiedy dotar³a do Lubanic wiadomoœæ
o 95 tezach przybitych przez Marcina Lutra
do drzwi kaplicy zamkowej w Wittenberdze?
- Doktor Marcin Luter by³ mnichem
nale¿¹cym do identycznego zakonu augustiañskiego jak nasz w ¯aganiu. Tote¿ o decyzji
og³oszonej przez naszego brata w Wittenberdze ju¿ w 1517 roku us³yszeliœmy. Czêœæ
spoœród nas do wiadomoœci przyjê³a, ¿e
jedynym autorytetem dla chrzeœcijanina Pismo
Œwiête jest, jak g³osi³ doktor Luter, czêœæ przy
dotychczasowych kanonach wiary pozosta³a.
- A ksi¹dz do której czêœci nale¿a³?
- D³ugo nie umia³em pogodziæ siê z tym, ¿e
w ³onie Koœcio³a powszechnego podzia³ na
zwolenników i przeciwników papieskiego porz¹dku nast¹pi³. Ja wpojone mia³em pos³uszeñstwo wobec zwierzchnoœci zakonnej,
choæbym swoich racji dowieœæ nie umia³. Ale
kiedy w 1523 roku na ¿agañskiego opata
pochodz¹cy z ¯ar Pawe³ Lemberg wybrany
zosta³, coœ we mnie, pos³usznym mnichu
augustiañskim, zaczê³o siê zmieniaæ. Z pacierza na pacierz mia³em coraz wiêcej pytañ
i w¹tpliwoœci o sens nakazanego porz¹dku
w Koœciele.
- Opat Lemberg przekonywa³ ksiêdza
do przejœcia na stronê Lutra?
- Wielebny Pawe³, zanim zwierzchnikiem
¿agañskiego opactwa zosta³, na uniwersytecie
w Wittenberdze siê ksztalci³, tam s³ucha³
wyk³adów duchownych zaniepokojonych prywat¹ w Koœciele papistów. Usi³uj¹cych zreformowaæ organizacjê koœcieln¹, która ze wzglê-
64
du na swoje skostnienie by³a coraz dalsza od
ziemskich spraw ludu Bo¿ego. Najpierw
jedynie za poœrednictwem naszego opata
nauki doktora Lutra do ¯agania dociera³y.
Potem wielebny opat sprowadzi³ trzech lektorów z Wittenbergii, którzy Biblie w nowym
duchu interpretowali. Wys³uchawszy ich wyk³adów przekonany by³em, ¿e na nowe prawdy
obojêtny nie powinienem pozostawaæ. Przekonany tym bardziej ¿e mo¿e po³owa braci
zakonnych, wœród nich i wielebny Lemberg,
myœli doktora Lutra jako swoje przyjêli.
- Wtedy z katolickiego zakonnika przemieni³ siê ksi¹dz w luterañskiego pastora?
- Bogu niech bêd¹ dziêki... Nie tylko ja,
prosty mnich, ale i wielu duchownych katolickich na Dolnych £u¿ycach reformacjê popar³o. Panom w³adztwa ¿arskiego nie dziwiê
siê, ¿e tak szybko do nowej wiary przystali, bo
oni niez³y prezent na zmianie wyznania sobie
sprawili. Sorawskie dobra papistów, czyli
maj¹tki nale¿¹ce do Koœcio³a katolickiego oni
zgarnêli.
- A jak zachowa³ siê lud ³u¿ycki?
- Prosty lud te¿ reformacjê popar³, tym
bardziej ¿e zamiast niezrozumia³ej dla
wiernych ³aciny pastorzy zaczêli odprawiaæ
msze i g³osiæ kazania w jêzyku tutejszym.
- Po usuniêciu Lutra z zakonu augustianów uda³ siê on na dwór elektora saskiego
Fryderyka III M¹drego i tam t³umaczy³
Pismo Œwiête na jêzyk niemiecki.
- W 1523 roku z polecenia wielebnego
opata Lemberga rz¹dy w lubanickiej parafii
obj¹³em. Wtedy ju¿ by³ gotowy przek³ad
Nowego Testamentu na jêzyk niemiecki, przez
doktora Lutra dokonany, ale ja o tym jeszcze
nie wiedzia³em. Stara³em siê, tak jak nakazywa³ reformator, nauczaæ wiernych w jêzyku,
którego mieszkañcy Lubanic na co dzieñ
u¿ywali. Tam te¿, id¹c za przyk³adem doktora
Lutra postanowi³em, ¿e Bibliê na jêzyk moich
parafian przet³umaczê.
- Kiedy¿ to siê sta³o?
- Pracê nad przek³adem Nowego Testamentu na znany mi jêzyk dolno³u¿ycki w 1540
roku podj¹³em. Wtedy zamieszka³em w Kulowie na Górnych £u¿ycach, gdzie ³atwiejszy
dostêp do Pisma Œwiêtego w ró¿nych jêzykach
mia³em. Na przek³adzie doktora Lutra siê
opar³em. Korzysta³em te¿ z czeskiej Biblii
Seweryna. Równie¿ Wulgat¹ siê wspiera³em.
Po oœmiu latach mordêgi jêzykowej, ale jak¿e
potrzebnej, moim braciom w wierze mog³em
oznajmiæ: z Bo¿¹ pomoc¹ Nowy Testament
uda³o mi siê na jêzyk £u¿yczan przet³umaczyæ.
- Nowy Zakon Serpsky... do Serpskeye
Recey poziñessony z 1548 roku okaza³ siê
pierwsz¹ ksi¹¿k¹ w jêzyku dolno³u¿yckim.
- By³bym bardziej zadowolony, gdyby
owoc mojej translatorskiej pracy drukiem siê
ukaza³. Niestety, w parafialnej kasie srebra,
pieniêdzy brakowa³o, a Bibersteinowie nie
byli zainteresowani upowszechnianiem jêzyka
³u¿yckiego. Do 1827 roku w Bibliotece Królewskiej w Berlinie rêkopis przele¿a³ i tylko
dziêki polskiemu historykowi Andrzejowi
Kucharskiemu na œwiat³o dzienne zosta³ wydobyty. Dopiero w 1967 roku Heinz-Hinc
Schuster-Šewc, profesor sorabistyki na lipskim
uniwersytecie, drukiem go og³osi³, ale w ograniczonej liczbie egzemplarzy i tylko dla
potrzeb filologiczno-jêzykoznawczych. Ta
publikacja charakter pomnika ma.
- Mimo to jest pastor uwa¿any za ojca
jêzyka dolno³u¿yckiego.
- Biblia przez jednych lubanick¹ zwana,
przez drugich Ewangeliarzem Jakubicy
wp³ywu na rozwój pisanego jêzyka ³u¿yckiego
nie mia³a. Jedynie zabytkiem kultury siê sta³a.
Do historii mojego ludu wiele podobnych
pami¹tek wesz³o. Pochodz¹cy z polskiej
Skwierzyny pastor Jan Bogumi³ Fabricius na
potrzeby swoich parafian we wsi Korjeñ pod
Chociebu¿em prze³o¿y³ Ma³y Katechizm
Marcina Lutra i Nowy Testament. W 1709
roku to by³o. Ca³a Biblia po dolno³u¿ycku
dopiero pod koniec XVIII wieku w t³umaczeniu Jana Biedricha Fryca siê ukaza³a.
- Poznañski jêzykoznawca profesor
Tadeusz Lewaszkiewicz pisze, ¿e mimo i¿
Luter g³osi³ potrzebê szerzenia zasad wiary
w jêzykach narodowych to z pogard¹
wyra¿a³ siê o £u¿yczanach.
- Doktor Luter z okolic Erfurtu pochodzi³
i jak wielu Niemców tkwi³ w b³êdnym przekonaniu, ¿e jêzyk Wendów niebawem zaniknie.
Zanim rozpocz¹³em swoje dzie³o transla-
torskie w Kulowie, doktor Luter obwieœci³, ¿e
Biblii na jêzyk ³u¿ycki nie warto t³umaczyæ,
skoro nikt jej nie bêdzie u¿ywa³. K³óci³o siê to
z zasad¹ wprowadzenia do obrz¹dku Koœcio³a
luterañskiego jêzyka narodowego. Mo¿na
z tego wyci¹gn¹æ wniosek nastêpuj¹cy: wbrew
sobie doktor Luter do utrwalenia to¿samoœci
narodowej £u¿yczan siê przyczyni³.
- Czy pastorzy protestanccy walczyli ze
zwyczajami ukszta³towanymi przez katolicyzm?
- Przyznajê ze wstydem, ¿e po reformacji
w parafiach wiejskich rozpoczê³a siê ostra
walka ze zwyczajami ludowymi dot¹d aprobowanymi przez Koœció³ katolicki. Choæby ze
zwyczajem znanym tylko na £u¿ycach, jakim
by³o obje¿d¿anie pól przez jeŸdŸców wielkanocnych. Luterañscy pastorzy przekonywali,
¿e jakakolwiek praca oraz organizowanie
uroczystoœci œwieckich w niedziele i œwiêta
z Pismem Œwiêtym jest sprzeczne. Targi, wystêpy komediantów, nawet zabawy ludowe
wiêc na dni powszednie przenoszono.
Pastorzy nawet regulowali ¿ycie obyczajowe
wsi ³u¿yckich, co popierali mo¿now³adcy.
Usprawiedliwia ich jednak to, ¿e postêpuj¹c
wedle wskazañ nauki doktora Lutra ogromny
wp³yw na zachowanie jêzyka ³u¿yckiego,
tradycji i kultury naszego ludu mieli.
- I ostatnie pytanie: czy ziemia ³u¿ycka
ze wschodniej strony Nysy wyda³a jeszcze
innych ludzi, którzy tak jak pastor zapisali
siê z³otymi zg³oskami w historii œwiata?
- Mam pretensjê do Niemców, którzy
nazywaj¹c mniejszoœæ s³owiañsk¹ Wendami
upowszechniali tezê, ¿e £u¿yczanie to naród
ch³opski, wrêcz prymitywny. W porównaniu
z Niemcami nas ma³o by³o, ale proporcjonalnie Sorawia wielu œwiat³ych humanistów
wyda³a. Oto dwa przyk³ady osób zas³u¿onych
dla kultury polskiej. Z Trzebiela le¿¹cego
w pobli¿u ¯ar pochodzi³ Jan Solfa, filozof
i medyk, u szczytu swojej kariery nadworny
lekarz Jagiellonów. W Krakowie naucza³
Jan Rak z Lubska, przyjaciel Miko³aja Kopernika i Konrada Celtesa. Skoro godnego siebie
miejsca we w³asnym kraju nie mogli znaleŸæ,
w s³owiañskiej rodzinie musieli go szukaæ.
- Piêknie dziêkujê za rozmowê.
Alfred Siatecki
65
66
Wolfgang Kroschel
Wolfgang Kroschel
Ein Dreiklang
über drei Flüsse.
Die kirchenmusikalische
Arbeit in der Region
beidseits der Neiße
Triada nad trzema
rzekami.
O muzyce koœcielnej
w regionie
po obu stronach Nysy
In der vorhergehenden Ausgabe von Pro
Libris bezeichnete Anna Kubiak die deutsche
Stadt Cottbus als „die wichtigste Stadt des
ganzen historisch- geografischen Gebietes der
Niederlausitz auf der deutschen wie auch auf
der polnischen Seite”. Wenn es im Folgenden
um einige Seiten der geistlichen und dabei
besonders der geistlichen Chormusik geht,
soll Anna Kubiaks Charakteristik dieser Stadt
durch einen weiteren Aspekt ergänzt werden:
Cottbus ist im Dreieck Berlin- DresdenWroclaw eine feste nationale und internationale Größe geworden, bei der das Zusammenwirken mit polnischen Musikschaffenden
und Klangkörpern eine tragende Säule bildet.
Die im vorigen Jahr begangene Feier zum
850. Jubiläum der Stadt hat auch den Blick in
die Geschichte der Stadt und der sie umgebenden Region befördert. Jahrhunderte hindurch
war Cottbus umgeben von Dörfern, in denen
die (Nieder-)Sorben, auch Wenden genannt,
ihr natürliches Siedlungsgebiet hatten und
noch in der Mitte des 19. Jahrhunderts gab es
Dörfer, in denen durchgehend wendisch
gesprochen wurde. Daran, das sei nur als eine
von vielen Beweisen dafür angeführt, erinnern die wendischsprachigen Inschriften in
W poprzednim numerze Pro Libris Anna
Kubiak okreœli³a niemieckie Cottbus mianem
„najwa¿niejszego miasta na ca³ym historyczno-geograficznym obszarze Dolnych
£u¿yc, tak po polskiej, jak i po niemieckiej
stronie”. Jeœli mówimy przede wszystkim
o koœcielnej muzyce chóralnej, to charakterystykê sformu³owan¹ przez Annê Kubiak
nale¿y uzupe³niæ o jeszcze jeden aspekt:
w trójk¹cie Berlin-Drezno-Wroc³aw Cottbus
sta³o siê potentatem tak w Niemczech, jak
i poza ich granicami, opieraj¹c siê w g³ównej
mierze na wspó³pracy z polskimi kompozytorami i zespo³ami.
Obchodzony w minionym roku jubileusz
850-lecia miasta u³atwi³ tak¿e spojrzenie
w przesz³oœæ miasta i regionu. Przez stulecia
Cottbus by³o otoczone wsiami, w których
autochtonami byli (Dolno-) £u¿yczanie,
w Niemczech zwani tak¿e „Wendami”,
i jeszcze w po³owie XIX wieku istnia³y wsie,
w których podstawowym jêzykiem by³
dolno³u¿ycki. Wiele mo¿na by przytoczyæ na
to dowodów; wystarczy przypomnieæ jeden:
dolno³u¿yckie napisy w koœciele klasztornym
zwanym „koœcio³em ³u¿yckim”, do którego
uczêszczali ch³opi z okolic Cottbus. S³o-
der Klosterkirche, die die „Wendische”
genannt wurde und die angestammte Kirche
der Bauern aus der Cottbuser Umgebung war.
Das slawische Element ist daher in Cottbus
auch heute noch deutlich zu spüren.
Cottbus, das sei im Hinblick auf die
geistliche Musik und die anders geartete
Gegenwart östlich der Neiße erwähnt, kam
recht zeitig mit den Ideen der Reformation in
Berührung. Am Fronleichnamstag 1537
predigten erstmals zwei Schüler Martin
Luthers sowohl in der Klosterkirche als auch
in der vorwiegend vom deutschen Besitzstande frequentierten Oberkirche evangelisch.
Die evangelische Richtung erstarkte und
bildete damit den nicht nur sprachlichen, sondern auch kulturellen Unterschied zur bis
heute weitgehend katholisch geprägten
Oberlausitz und ihren darin siedelnden
Obersorben.
Das Zentrum der Kirchenmusik befindet
sich in der Cottbuser Oberkirche St. Nikolai.
Sie ist mit einer Länge von mehr als 70
Metern und einer Gewölbehöhe von 20
Metern die größte Kirche in der Niederlausitz
und dominiert mit ihrer Backsteingotik das
Bild der Stadt. In ihr bzw. ihrem romanischen
Vorläufer ist seit etwa 800 Jahren die
Kirchenmusik beheimatet.
Ein Zeitsprung in das vorige Jahrhundert
sieht in dessen 2. Hälfte rege, bis ins Ausland
strahlende kirchenmusikalische Aktivitäten,
die mit dem Namen des Kantors Lothar Graap
verbunden sind. In seinem für Cottbus segensreichen Wirken ist die Einrichtung einer
Kantorei vor vierzig Jahren in der Klosterkirche, vor allem aber die Gründung eines
ökumenischen Chores erwähnenswert. Bis
zum heutigen Tage singen sowohl ehemalige
Mitglieder dieses Chores als auch neue
Sängerinnen und Sänger katholischen
Glaubens und konfessionslose
in der
Kantorei, die heute von Kirchenmusikdirektor
Wilfried Wilke geführt wird.
Wilfried Wilke wirkt als musikalischer
Leiter in der Oberkirche seit 1983. Das ist
insofern bedeutungsvoll, als zu jener Zeit in
die durch Kriegseinwirkung fast vollständig
zerstörte und wieder aufgebaute Oberkirche
wiañski ¿ywio³ jest w zwi¹zku z tym wci¹¿
jeszcze widoczny w mieœcie.
Cottbus, o czym warto wspomnieæ z punktu widzenia muzyki duchownej i odmiennej
dziœ rzeczywistoœci po drugiej stronie Nysy,
doœæ szybko zetknê³o siê z ideami reformacji.
W sobotê Bo¿ego Cia³a 1537 r. zarówno
w koœciele klasztornym, jak i w uczêszczanym
przede wszystkim przez niemieckie klasy
posiadaj¹ce tzw. Górnym Koœciele po raz
pierwszy wyg³osili kazania ewangelickie
dwaj uczniowie Marcina Lutra. Idea protestancka wzmocni³a zatem i kszta³towa³a nie
tylko jêzykow¹, ale tak¿e kulturow¹ odmiennoœæ tutejszych terenów w stosunku do dziœ
wci¹¿ jeszcze w przewa¿aj¹cej czêœci katolickich Górnych £u¿yc i mieszkaj¹cych tam
Górno³u¿yczan.
Centrum muzyki koœcielnej znajduje siê
w Górnym Koœciele p.w. œw. Miko³aja
w Cottbus. D³ugi na 70 metrów, o wysokoœci
sklepienia 20 m jest to najwiêkszy koœció³
w Dolnych £u¿ycach, którego gotyckie
wypalane ceg³y zdominowa³y wizerunek
miasta. W nim – a przedtem w jego romañskim poprzedniku – od 800. lat kultywuje siê
tradycje muzyki koœcielnej.
Spojrzenie wstecz, na minione stulecie,
a w szczególnoœci jego drug¹ po³owê, ukazuje o¿ywion¹, promieniuj¹c¹ a¿ na zagranicê
aktywnoœæ w zakresie muzyki koœcielnej,
zwi¹zan¹ z nazwiskiem kantora Lothara
Graapa. Wœród wielu jego po¿ytecznych dla
Cottbus dzia³añ wymieniæ nale¿y stworzenie
w koœciele klasztornym amatorskiego chóru
ju¿ przed czterdziestu laty, ale przede wszystkim za³o¿enie chóru ekumenicznego. Do
dziœ œpiewaj¹ zarówno byli cz³onkowie tego
chóru, jak i nowi œpiewacy – katolicy
i niezwi¹zani z ¿adnym Koœcio³em – teraz
pod dyrekcj¹ dyrektora muzycznego koœcio³a,
Wilfrieda Wilkego.
Wilfried Wilke kieruje sprawami muzycznymi Górnego Koœcio³a od 1983 r. Jest to
o tyle istotne, ¿e w³aœnie wtedy do tej niemal
zupe³nie zniszczonej w czasie wojny, a potem
odbudowanej œwi¹tyni sprowadzano g³ówne
organy. Wilfried Wilke nadzorowa³ te prace
i zadba³ o to, aby budziszyñska firma Eule
Wolfgang Kroschel
67
die Hauptorgel eingesetzt werden sollte.
Wilfried Wilke begleitete diese Arbeiten und
sorgte so dafür, dass die Orgel der Bautzener
Firma Eule, übrigens als Opus 500 ausgeführt,
entsprechend den damaligen Gegebenheiten
ein dem mächtigen Kirchenschiff würdiges
Instrument wurde.
Die kontinuierliche kirchenmusikalische
Arbeit, die Wilfried Wilke nun seit fast 25
Jahren leitet, trägt auf allen Gebieten reiche
Ernte. Oftmals unterrichtet er oder singen in
den Chören schon die Kinder und
Kindeskinder der „ersten” Generation.
Wilfried Wilke wirbt mit Enthusiasmus
bereits die kleinsten Bürger unserer Stadt. Sie
finden in der Schola Cantorum ihre Heimat.
Wer lieber ein Instrument erlernen will, hat
dazu in der Musikschule der Oberkirche St.
Nikolai Gelegenheit. In Zeiten, in denen das
Geld und die Finanzierung jeglicher künstlerischer Betätigung oftmals das Urteil über
Sein oder Nichtsein bedeutet, ist es schon
genial, auf welcher Idee die Musikschule
beruht: „Du kannst bei uns ein Instrument
spielen lernen. Das kostet keinen Cent. Dafür
erwarten wir von dir, dass du dich aktiv an der
Ausübung der Kirchenmusik beteiligst.”
Damit sind Voraussetzungen geschaffen, zwei
akute Probleme zu lösen. Kindern und
Jugendlichen wird der Zugang zu musikalischen Aktivitäten ermöglicht, wobei gleichzeitig das Niveau ihrer Allgemeinbildung
und die Chance auf einen musikalisch
geprägten Beruf erhöht wird. Zweitens wird
versucht, dem jetzt schon spürbaren Mangel
an befähigten Musikern zu begegnen, der
besonders bei der kirchenmusikalischen
Begleitung von Gottesdiensten nicht zu
übersehen ist.
Die Praxis zeigt schon jetzt, dass diese
oder jene Mädchen und Jungen, die den Weg
über die Schola Cantorum und die Musikschule gegangen sind, heute Kirchenmusik
studieren und sich damit eine Lebensperspektive aufbauen.
Befähigte und begabte Kinder und
Jugendliche gehen ihren zweiten Schritt im
Jugendmotettenchor. Dort sind die Ansprüche
höher und die Arbeit intensiver. Dieser Chor
68
wykona³a organy - zreszt¹ typu Opus 500 –
najlepsze jak na panuj¹ce wówczas warunki
i tak, aby sta³y siê one instrumentem godnym
tak wielkiego koœcio³a.
Nieprzerwana praca, któr¹ Wilfried Wilke
kieruje ju¿ od niemal 25. lat, przynosi bogate
owoce na wszystkich polach. Jest nauczycielem, który zachêci³ do œpiewania w chórze
nawet dzieci i wnuki „pierwszego pokolenia”
swoich œpiewaków.
Z entuzjazmem zachêca do wspó³pracy
ju¿ najm³odszych obywateli naszego miasta.
W Schola Cantorum odnajduj¹ swój drugi
dom. Kto woli uczyæ siê gry na instrumencie,
ma tak¹ mo¿liwoœæ w Szkole Muzycznej
Górnego Koœcio³a p.w. œw. Miko³aja. W czasach, w których pieni¹dze i finansowanie
wszelkiej dzia³alnoœci artystycznej oznacza
dla niej byæ albo nie byæ, genialna wydaje siê
idea, na której opiera siê szko³a: U nas mo¿esz
nauczyæ siê graæ na ka¿dym instrumencie. To
nie kosztuje ani grosza. W zamian za to
oczekujemy aktywnego uczestnictwa w wykonywaniu muzyki koœcielnej. W ten sposób
stworzono warunki do rozwi¹zania dwóch
pal¹cych problemów. Dzieci i m³odzie¿ maj¹
mo¿liwoœæ podjêcia aktywnoœci na niwie
muzycznej, podnosz¹c tym samym poziom
swojego wykszta³cenia ogólnego i zwiêkszaj¹c szanse na zdobycie zawodu zwi¹zanego
z muzyk¹. Z drugiej strony jest to próba
zaradzenia widocznemu ju¿ dziœ niedostatkowi uzdolnionych muzyków, dostrzegalnemu szczególnie podczas nabo¿eñstw
z towarzyszeniem muzyki.
Praktyka ju¿ dziœ pokazuje, ¿e niejedna
dziewczyna i niejeden ch³opak, którzy maj¹
za sob¹ Schola Cantorum i szko³ê muzyczn¹,
studiuje dziœ muzykê koœcieln¹ i na tym buduje swoje ¿yciowe plany.
Drugim krokiem uzdolnionych dzieci
i m³odzie¿y jest czêsto m³odzie¿owy chór
motetowy. Wymagania s¹ tam wy¿sze, a praca
intensywniejsza. Coroczne tournée tego chóru
zaprowadzi³o go nie tylko do innych czêœci
Niemiec, ale tak¿e do Austrii, Szwajcarii,
Danii czy Rosji.
Problemy typowe dla Dolnych £u¿yc, ba,
dla ca³ych Niemiec Wschodnich, nie omijaj¹
tourte auf seinen jährlichen Gastspielreisen
nicht nur durch Deutschland, sondern auch
Österreich, die Schweiz, Dänemark und
Russland.
Die Probleme unserer Niederlausitz, ja
ganz Ostdeutschlands, gehen am Motettenchor, der gegenwärtig etwa knapp 20 Sängerinnen und Sänger umfasst, nicht vorüber.
Besonders viele Jugendliche verlassen die
Heimat in Richtung Westen und ziehen dorthin, wo es Arbeit oder Ausbildung gibt. So
treten bisweilen Besetzungsprobleme in den
Stimmlagen auf, die dann besonders ernst
werden, wenn die Sänger durch irgendwelche
Umstände an den Auftritten nicht teilnehmen
können.
Zahlenmäßig am größten sind die Kantorei mit etwa 60 Aktiven und der sie bei
großen Konzerten ergänzende Lausitzer Oratorienchor. So stehen bei den Aufführungen
von Oratorien, Messen oder Requiems oft bis
zu 120 Chorsänger auf dem Podest. Eine
Besonderheit war die deutschlandweit
beachtete Aufführung von Pablo Casals’ „Die
Krippe”, die wegen des begeisterten Echos in
diesem Jahr erneut erklingen wird. Ein ebenso in der Niederlausitz einmaliges Ereignis ist
die nun schon traditionelle „Ostermette früh
um 5”, bei der aus der Dunkelheit Gesänge
erklingen und das Licht der Auferstehung
zunächst allein von der ins Kirchenschiff
getragenen neuen Jahreskerze, „Jesus das
Licht”, ausgeht, bevor es an die Gottesdienstbesucher weitergegeben wird. Dann
bricht auch das Morgenlicht durch die hohen
Fenster und nach dem Gottesdienst vereinen
sich Musiker, Chorsänger und Gemeinde zu
einem Osterfrühstück.
Vieles von dem und noch mehr, das hier
jetzt nicht gewürdigt werden kann, z.B. das
jährliche „Internationale Orgelfestival”, wäre
ohne die seit mehr als anderthalb Jahrzehnten
bestehende Freundschaft zwischen der
Philharmonie Zielona Góra und dem Kantorat
der Oberkirche St. Nikolai in Cottbus einfach
nicht möglich oder hätte mindestens nicht die
erreichte Ausstrahlungskraft. Auf der
Grundlage der seit 1977 bestehenden
Städtepartnerschaft wird diese Verbindung
oczywiœcie tak¿e tego chóru, w którym
œpiewa obecnie niemal 20 osób. Bardzo wielu
m³odych ludzi opuszcza swe ziemie rodzinne
i wyje¿d¿a na Zachód, tam, gdzie jest praca
i wykszta³cenie. Pojawiaj¹ siê wiêc problemy
z obsadzeniem niektórych g³osów, tym powa¿niejsze, ¿e niekiedy obecni œpiewacy
z ró¿nych przyczyn nie mog¹ uczestniczyæ
w wystêpach.
Liczebnie najwiêkszy jest chór amatorski
(Kantorei) z 60 aktywnymi cz³onkami, oraz
wspomagaj¹cy go podczas wielkich koncertów £u¿ycki Chór Oratoryjny. W ten
sposób na scenie podczas oratoriów, mszy
i requiem znajduje siê nawet do 120. œpiewaków. Niezwyk³ym wydarzeniem by³a
prezentacja „Jase³ek” Pau Casalsa, które
odbi³y siê szerokim echem w ca³ych Niemczech i dziêki temu zabrzmi¹ w tym roku
ponownie. Jedynym w swoim rodzaju wydarzeniem na Dolnych £u¿ycach jest tradycyjna
ju¿ Jutrznia Wielkanocna o 5 rano, podczas
której œpiew dochodzi najpierw z ciemnoœci
koœcio³a, a œwiat³o Zmartwychwstania symbolizuje jedna tylko œwieca Jezusowa,
przekazywana póŸniej œci¹gaj¹cym na mszê
wiernym. A¿ wreszcie przez wysokie okna
wdziera siê œwiat³o poranka, zaœ po
nabo¿eñstwie muzycy, œpiewacy i wierni
spo¿ywaj¹ wspólnie wielkanocne œniadanie.
Wiele z tych wydarzeñ, ale i mnóstwo
innych, których nie ma mo¿liwoœci tu uhonorowaæ, jak np. coroczny Miêdzynarodowy
Festiwal Organowy, nie by³oby mo¿liwych,
albo przynajmniej nie mia³oby takiej si³y oddzia³ywania, bez trwaj¹cej ju¿ pó³torej
dekady przyjaŸni miêdzy Filharmoni¹ Zielonogórsk¹ i chórem z koœcio³a œw. Miko³aja
w Cottbus. Na bazie trwaj¹cego od 1977 r.
partnerstwa miast zwi¹zki te s¹ kultywowane
przede wszystkim przez dwóch niezwyk³ych
ludzi: dyrektora Filharmonii Czes³awa Grabowskiego i dyrektora muzycznego Wilfrieda
Wilke. Fakt, ¿e artyœci ci utrzymuj¹ tak¿e
bliskie kontakty osobiste, wzbogaca i aktywizuje tê wspó³pracê w sposób widoczny, tak
¿e wystêpy jednego w ojczyŸnie drugiego nie
s¹ ju¿ niczym rzadkim. Wykonywanie wielkich utworów chórowych lub organowych
Wolfgang Kroschel
69
seit 1991 vorwiegend von zwei hervorragenden Männern getragen: Dem Direktor der
Philharmonie Czeslaw Grabowski und
Kirchenmusikdirektor Wilfried Wilke. Die
Tatsache, dass sich diese Künstler auch persönlich sehr nahe stehen, befruchtet und
aktiviert die Zusammenarbeit sichtbar, so dass
Auftritte des einen in der Heimat des anderen
keine Besonderheit mehr darstellen. Die
Aufführung großer Chor- und bedeutender
Orgelwerke wäre ohne die Mitwirkung der
jeweils anderen Seite nicht denkbar. Damit ist
die Lausitz in der Region Spree- Neiße- Bober
ein gemeinsames Territorium nicht nur
musikalischer sondern auch persönlicher Begegnung, die durch ihr praktiziertes Wirken
der sogenannten großen Politik weit voraus ist.
Gotthold Ephraim Lessing lässt in „Emilia
Galotti” einen Fürsten den Künstler fragen:
„Was macht die Kunst?” Darauf antwortet
dieser: „Die Kunst geht nach Brot.” Ja, Kunst
ist uns teuer, manchmal allzu teuer. Wer
bezahlt die Noten, wer finanziert grenzüberschreitende Vorhaben, wer die Solisten, wer
deren Betreuung während internationaler
Festivals? Die Kollekten oder auch die
Eintrittsgelder reichen dafür nicht. Und man
kann den Eintrittspreis nicht in einer solchen
Höhe festlegen, wie er für die Finanzierung
des jeweiligen Konzertes rechnerisch
notwendig wäre. Dann käme keiner in das
noch so attraktive Konzert.
Seit fast 10 Jahren gibt es an der
Oberkirche den „Förderverein Musica Sacra
e.V”, der die kirchenmusikalische Arbeit
maßgeblich, ja lebenserhaltend, unterstützt.
Dieser Verein bemüht sich um die Förderung
vieler gemeinsamer Projekte durch die EURegion Spree- Neiße- Bober. Er wirbt örtlich
und regional bei Sponsoren auf kommunaler
Ebene und aus Industrie, Handwerk und
Gewerbetreibenden für die finanzielle
Unterstützung all der oben aufgezählten
Notwendigkeiten. Angesichts der wirtschaftlichen Situation in der Region Cottbus ist das
eine komplizierte und viel Engagement, Kraft
und Ausdauer fordernde Arbeit. Die
Mitglieder dieses Vereins zahlen zudem einen
recht moderaten Jahresbeitrag, der aber nicht
70
by³oby nie do pomyœlenia bez wspó³dzia³ania
drugiej strony. W ten sposób £u¿yce sta³y siê
w regionie Szprewa-Nysa-Bóbr terenem nie
tylko muzycznych, ale tak¿e osobistych
spotkañ, które w swym praktycznym oddzia³ywaniu s¹ znacznie dalej ni¿ tak zwana
wielka polityka.
W „Emilii Galotti” Gottholda Ephraima
Lessinga jeden z ksi¹¿¹t pyta artystê: „Jak tam
sztuka?” Ten zaœ odpowiada: „Szuka chleba.”
I owszem, sztuka jest droga, czasem nawet
bardzo droga. Kto p³aci za nuty, kto finansuje
transgraniczne przedsiêwziêcia, kto solistów,
kto ich obs³ugê w czasie miêdzynarodowych
festiwali? Nie wystarcz¹ tu ani ofiara z mszy,
ani bilety wstêpu. Nie da siê ustanowiæ takiej
ceny za bilet, która sfinansowa³aby dany koncert. Nikt by wówczas na takie koncerty nie
przychodzi³ – nawet na najbardziej atrakcyjne.
Od niemal 10. lat dzia³a przy Górnym
Koœciele towarzystwo Förderverein Musica
Sacra e.V, które w znacz¹cy, ba, ¿ywotny
sposób wspiera wszystkie te dzia³ania. Towarzystwo to poszukuje wsparcia dla wielu
wspólnych projektów poprzez Euroregion
Szprewa-Nysa-Bóbr. Œci¹ga sponsorów lokalnych i na poziomie regionalnym, czy to
poœród urzêdów, czy w przemyœle, rzemioœle
i u indywidualnych przedsiêbiorców, prosi
o finansowe wsparcie dla wy¿ej wymienionych dzia³añ. Jeœli uwzglêdniæ sytuacjê
gospodarcz¹ w regionie, jest to dzia³alnoœæ
trudna, wymagaj¹ca wielkiego zaanga¿owania,
si³ i wytrwa³oœci. Równie¿ sami cz³onkowie
Towarzystwa p³ac¹ niema³e sk³adki, które
jednak nie by³yby w stanie pokryæ wszystkich
kosztów. Dlatego Towarzystwo stara siê, aby
w miarê mo¿liwoœci wszyscy cz³onkowie
chórów przy œw. Miko³aju byli tak¿e cz³onkami „Musica Sacra”, bo przecie¿ w du¿ym
stopniu korzystaj¹ z materia³ów, które finansuje Towarzystwo.
W tym roku mija 30 lat partnerstwa miast
Zielona Góra i Cottbus, i jest to rok realizacji
nowego pomys³u chóru i „Musica Sacra”.
Zapraszaj¹ mianowicie zainteresowanych
Polaków, aby jesieni¹ i zim¹ brali udzia³
w koncertach. Jest to oczywiœcie ekspery-
kostendeckend ist. Deshalb strebt der Verein
an, dass möglichst alle Mitglieder der Chöre
von St. Nikolai auch Mitglieder im Verein
„Musica Sacra” sind, von dem sie ja in
mancher Hinsicht durch die Bereitstellung
von Materialien profitieren.
In diesem Jahr, dem 30. Jahrestag der
Städtepartnerschaft zwischen Zielona Góra
und Cottbus, beschreiten Kantorei und
„Musica Sacra” einen neuen Weg. Sie laden
polnische Interessenten ein, bei den
Aufführungen der Werke im Herbst und
Winter mitzuwirken. Das ist natürlich ein
Experiment, bei dem sich viele Fragen
ergeben werden, wenn es in die Phase der
praktischen Durchführung gelangt. Aber wer
den ersten Schritt nicht tut, wer kein Neuland
beschreitet, wird auf der Stelle stehen bleiben
und das ist mit der Zeit langweilig. Vielleicht
wird es ganz einfach sein, wo wir jetzt
Schwierigkeiten erwarten oder manches einfach Erscheinende wird sich als Hürde
erweisen. Wir werden es sehen.
Deshalb herrscht in der Oberkirche St.
Nikolai und im Verein „ Musica sacra” jetzt
eine gespannte Erwartung, wie die ausgesprochene Einladung östlich von Neiße und
Bober angenommen wird.
ment, podczas realizacji którego pojawi siê
wiele pytañ. Kto jednak nie wa¿y siê na pierwszy krok, kto nie rusza w nieznane, ten
pozostaje w miejscu, a to, po jakimœ czasie,
nu¿y. Byæ mo¿e tam, gdzie spodziewamy siê
trudnoœci, oka¿e siê, ¿e wcale ich nie ma, byæ
mo¿e to, co ju¿ teraz wydaje nam siê przeszkod¹, wcale ni¹ nie jest. Przekonamy siê.
Dlatego w koœciele œw. Miko³aja i w Towarzystwie ju¿ teraz panuje pe³ne napiêcia
oczekiwanie, jak zostanie przyjête zaproszenie wys³ane na drug¹ stronê Nysy i Bobra.
T³umaczenie Grzegorz Kowalski
71
Krzysztof Gozdowski
Niemcom Brandenburskim
– przedwojennym mieszkańcom mojej wioski
* * *
Temu, kto tutaj posadził
Zdziczałe dziś grusze i śliwy,
Jeszcze się przyśni czasami Wieś Weissig - ten Heimat szczęśliwy.
Rozszabrowany cmentarzyk,
(W sąsiedztwie dziś mieszka kamieniarz)
Bezsilne marzenia o karze Kojący sen zapomnienia.
Moreną do Bobru się stacza
Strącony przez dzika kamień.
Też nie ma co po nim rozpaczać To samo już stało się z Wami...
72
Krzysztof Gozdowski
Pamięci Anny Politkowskiej
moim riazańskim Przyjaciołom
– Julii i Andriejowi
Nie byłaś jako miedź brzęcząca
I góry też byś nie przeniosła,
Głosiłaś tylko prawdę wątłą,
Że - j e s t - przepastna, ludzka Otchłań.
Że ludzie - ludziom, w myśl Litery,
(A jej rodowód - zwykła podłość)
Każą codziennie tak umierać,
Jakby nie było słowa - Godność.
Że jest dla władców Ewangelia Farsą pisaną przez Szatana,
Że - głosić Słowo - znaczy - strzelać
W plecy tym wszystkim, co nie z nami.
Nie miałaś w sobie nic z proroka Ten dar odjęty - kochającym Nie kalkuluje ten, kto kocha:
Kto mniej, kto bardziej jest - cierpiący.
Jak mam dziś uczcić - pamięć Twoją,
Gdy każdy dzień sączy niepewność...?
A my - ...Не рвемся в бой, ни в поиск Bot - bсе праведно, все душевно...
73
W³adys³aw £azuka
Miejsce
Czu³ smak potu sp³ywaj¹cego redlinami zmarszczek. Od³o¿y³ siekierê. Wierzchem d³oni
otar³ twarz. Patrzy³ na dolinê, piaszczyst¹ drogê wchodz¹c¹ w rozpadlinê zbocza sk¹d przyszed³
o œwicie. Wieœ przyci¹gnê³a jego wzrok czerwieni¹ dachówek, poszarza³¹ zieleni¹ ogrodów
w b³êkitnym dr¿¹cym powietrzu. Ob³ok go³êbi p³yn¹³ wysoko. Ziemia czeka³a na deszcz. Tam
gdzie droga wchodzi w jar, na skarpie za dzik¹ roz³o¿yst¹ grusz¹, w¹skim pasmem dojrzewa³a
pszenica, jego pszenica a w³aœciwie jego i Rozalii, bo wspólny by³ ich ten kawa³ek pola, wspólne
oczekiwanie na œwi¹teczny chleb. Ludzie we wsi przyzwyczaili siê do nich postêpuj¹cych przez
pole, krz¹taj¹cych siê w podwórzu, uwijaj¹cych siê w ogrodzie i mówili: patrzcie jak sobie
radz¹, a jacy szczêœliwi.
Kiedy tak sta³ wœród powalonego lasu z rêkoma ciê¿kimi od harówki i ¿ywicy wyda³o mu
siê, ¿e drzewa na zrêbie te powalone i te dalej oczekuj¹ce na deszcz powtarzaj¹: Tomasz,
Rozalia, To…masz…
Od wschodu s³oñca obr¹bywa³ ga³êzie z sosen œciêtych przez pilarzy. Uk³ada³, by póŸniej
kiedy wyschn¹, zabraæ na opa³, na zimê. Tomaszu! – us³ysza³ wo³anie – chodŸcie posiedzieæ
w cieniu; starczy tego na dzisiaj. Ruszy³ w kierunku kêpy sosen. Siedzieli tam ci mieszkaj¹cy za
sadem, rozebrani do pasa z potem i kurzem lasu na opalonych plecach i piersiach; ojciec i syn.
Nie do wytrzymania – zagadn¹³. Tyle niby powietrza, a nie ma czym oddychaæ; cz³owiek jak
ryba… - mia³ lekk¹ zadyszkê. Napijcie siê Tomaszu, powiedzia³ ten starszy podaj¹c kankê.
Proszê. Bóg zap³aæ. Bóg zap³aæ. Pi³ powoli jakby z rozmys³em i trzês³y mu siê ¿ylaste d³onie.
***
¯yta bielej¹. Nied³ugo ¿niwa. Powoli skosi pszeniczkê. Rózia bêdzie podbieraæ. Czym dla
niego by³ kiedyœ dorodny ³an. Szed³ ¿wawo z kos¹, ¿e dziwowali siê ludzie, a teraz? Krople potu
sp³ywa³y po szyi. M³odszy od tych zza sadu poczêstowa³ papierosem. Zapalili.
W ob³oku papierosowego dymu widzia³ Rozaliê nawo³uj¹c¹ kury, to wchodz¹c¹ do sieni
a póŸniej do kuchni by dogl¹daæ gotuj¹cej siê strawy. Jego szare, wyblak³e oczy uœmiecha³y siê.
Dobroduszny staruszek – pomyœleli tamci mieszkaj¹cy za sadem.
***
Rozsta³ siê z nimi tam gdzie przy drodze rosn¹ akacje. Poszed³ jak zawsze œcie¿k¹ wœród
kartofli, owsa i ¿yta. I wydawa³o mu siê, ¿e widzi konie, dwa piêkne bu³anki; trzyma je na
74
wodzy, a one parskaj¹, wzdrygaj¹ siê w uprzê¿y a on, Tomasz Jod³a, jak dawniej zachêca je
pogania batem… Jutro skoñczy orkê. Czeka na niego Hela, jego rodzona ¿ona, zastawiony stó³.
Wyprzêga konie, prowadzi do wodopoju, a póŸniej do stajni. Podsypuje obrok. Myje rêce,
zab³ocone gumiaki. Bociany klekoc¹ na szczycie stodo³y, poprawiaj¹ gniazdo. Jest wiosna.
S³ychaæ j¹ w poszumie lasu. Wchodzi do sieni zdejmuje czapkê i wo³a: Hela, nied³ugo
bêdziemy… I s³yszy g³os Rozalii odleg³y; przez mg³ê: Tomaszu trzeba poczekaæ z tym zrêbem,
a¿ minie duchota, musisz odpocz¹æ. Tak, t a k powtarza³a za ni¹, musisz odpocz¹æ,
od…po…cz¹æ.
***
W œnie widzia³ siebie siedz¹cego nad brzegiem stawu. Moczy³ stopy nabrzmia³e po upalnym
dniu. Czu³ ukojenie. Bu³anki pas³y siê, strzyg¹c uszami uwi¹zane na d³ugich ³añcuchach, ¿eby
mog³y skubaæ sobie do rana co im siê spodoba, a on moczy³ nogi ze skór¹ jak rzemieñ pod stopami. ¯aby odprawia³y przedwieczorn¹ modlitwê. S³oñce powoli zatapia³o siê w wysokich
koronach topól jak w wielkim zielonym akwarium. Przygl¹da³ siê w wodzie odbiciu swej
twarzy, a cienie drzew przesuwa³y siê wolno po stawie aby dotkn¹æ brzegu, na którym siedzia³,
tataraku, a póŸniej jego twarzy i nóg.
To znowu widzia³ konie paruj¹ce po orce, gryz¹ce siano, ocieraj¹ce pyski o jego d³onie,
pierœ. I Helê widzia³ i œnieg bielutki. Jecha³ saniami przez rozleg³¹ dolinê, konie sz³y wolno ze
zwieszonymi ³bami jakby rozumia³y ka¿de jego s³owo, gdy mówi³ o Heli i o wszystkim co
w g³êbi niewidzialne.
To widzia³ siebie siedz¹cego na pagórku wœród traw, gdzie matka w¹sk¹ œcie¿k¹ schodzi³a
nad strumieñ p³ukaæ bieliznê. S³ysza³ bicie dzwonów. Matka czasem zamyœla³a siê, wpatrzona
daleko. Wydawa³o mu siê, ¿e jedzie z matk¹ na odpust, do miasteczka, to znowu, ¿e siedzi obok
kuŸni zas³uchany w muzykê m³ota i kowad³a.
***
I tak w tym œnie, nie œnie, miesza³y mu siê zdarzenia, lata, pory roku. Kiedy otworzy³ oczy,
zobaczy³ Rozaliê siedz¹c¹ przy ³ó¿ku, wymizernia³¹, zap³akan¹ i uœmiech jej zobaczy³ przez ³zy
na powitanie, na jego powrót ze snu.
Wincent przyjecha³ o zmierzchu. Wóz ustawi³ pod szop¹, klaczce podsypa³ trawy. Tomasz
przywita³ go po ojcowsku. Uca³owa³ synow¹, zdrow¹ babê co to Wincentemu pomaga w gospodarstwie w odleg³ej wsi. Rozmawiali o wnukach, o tym jak powodzi siê Wincentemu,
najstarszemu z synów Jod³y - gospodarzowi ca³¹ gêb¹, mówili te¿ o tym co nowego
i o najm³odszych braciach Wincentego, którzy rozjechali siê po œwiecie i zagl¹daj¹ jak Bóg da
i jak im co potrzeba. Wincenty napomkn¹³ o zabraniu Jego, Tomasza, do siebie. Niech tata siê
zastanowi – ci¹gn¹³, a Tomasz widzia³ Helê, rezolutn¹ kobietê, z któr¹ ciê¿ko pracowa³ i przypomnia³ sobie ich pierwsze lata i grób Heli widzia³ wœród œwierków i myœla³, ¿e nigdzie siê st¹d
nie ruszy, by byæ dla kogoœ zawad¹. Wiedzia³, ¿e zostanie z Rozali¹, co go przygarnê³a i patrzy³
w noc stoj¹c¹ w krzewach bzu s³ysza³ szum klonu i powiedzia³: Wincent nie gniewaj, siê ja st¹d
ju¿ tylko tam, wysoko, tu ca³e moje ¿ycie, moje miejsce.
Wadys³aw £azuka
75
Janusz Koniusz
Pisane na poddaszu
Z³o, jak wiadomo, jest atrakcyjniejsze od
dobra. Od wieków karmi siê nim literatura,
niemal ca³a sztuka. Wszystkie religie, systemy
etyczne piêtnuj¹ z³o. Prawo stoi na stra¿y
dobra, karze za czynienie z³a. A z³o ci¹gle ma
siê dobrze, a mo¿e nawet coraz lepiej.
Czy¿byœmy byli stworzeni przez Boga Dobra
i równie potê¿nego boga z³a? Za S³owackim
mo¿na sobie wyobraziæ dwu potê¿nych bogów
na dwu krañcach Wszechœwiata.
Uwa¿a siê, ¿e dobro mo¿e istnieæ tylko
przy istnieniu z³a. Dobro bez z³a nie istnieje,
jak zimno bez ciep³a, dzieñ bez nocy. Lista
tych antynomii nie ma koñca. Aby mog³o
istnieæ ¿ycie, musi istnieæ œmieræ. To, ¿e
wszyscy ¿ylibyœmy wiecznie, gdyby Adam
i Ewa nie zgrzeszyli, jest cudown¹, ale tylko
bajk¹.
Mo¿e gnostycy mieli racjê, gdy twierdzili, ¿e
ducha cz³owieka stworzy³ Bóg, a jego cia³o
szatan. Po œmierci duch mo¿e ujœæ w wiekuist¹, bosk¹ œwiat³oœæ, a cia³o definitywnie
i ostatecznie rozpada siê w proch. Lew To³stoj,
ten genialny pisarz i wielki moralista tak¿e
pogardza³ cia³em, które siê szybko starzeje,
psuje, brzydnie. Gdyby wszyscy, jak on, pogardzali cia³em, móg³by nast¹piæ koniec
ludzkoœci. W praktyce pogardzamy jedynie
starym, wysuszonym, albo obt³uszczonym,
zniszczonym cia³em, które ju¿ nic nie daje,
a jedynie bierze. Uwielbiamy cia³a m³ode,
które sprawiaj¹ rozkosz w obcowaniu, rodz¹
nowe cia³a. Nowe ¿ycie. Rzymska sentencja,
której d³ugo nie rozumia³em, g³osi³a, ¿e wybrañcy bogów umieraj¹ m³odo. O tych, którzy
umieraj¹ staro, nikt zwykle nie pamiêta.
76
Szeœædziesiêcioletni, znany pisarz niedawno po
raz kolejny siê o¿eni³. – Jaka ta jego wybranka? - Taka sobie, m³oda. Tegoroczna maturzystka – mówi zaaferowana t¹ wiadomoœci¹
leciwa poetka.
Czêsto w zwyciêstwie tkwi zal¹¿ek pora¿ki.
W pora¿ce nierzadko tli siê iskierka
póŸniejszego sukcesu. Przed pójœciem do
szko³y powszechnej nauczy³em siê czytaæ
i pisaæ, wiêc nie bez satysfakcji ca³ej rodziny
zacz¹³em naukê od klasy drugiej. Maturê
zda³em w 1951 r. maj¹c siedemnaœcie lat i piêæ
miesiêcy. Nawet zastanawiano siê, czy daæ mi
œwiadectwo dojrza³oœci, gdy¿ po wakacjach,
jako absolwent liceum pedagogicznego, powinienem rozpocz¹æ pracê w szkole i odpowiadaæ za swoje czyny. Po maturze poszed³em
na studia. Nale¿a³em do ostatniego rocznika,
który objê³y studia dwustopniowe. I nakazy
pracy. Leokadia Laskowska, z domu Adamowicz, moja kole¿anka ze studiów, absolutna
równolatka, która tak¿e ominê³a pierwsz¹
klasê, opowiada, ile póŸniej musia³a siê
namêczyæ, ¿eby napisaæ pracê magistersk¹
z jêzykoznawstwa. Zajêcia w szkole, dom,
dzieci, stosy zeszytów do poprawienia. I te
dojazdy na konsultacje i egzaminy z £asku,
gdzie z mê¿em zamieszka³a, do Katowic, do
Krakowa. A ci, którzy uczyli siê od pierwszej
klasy, normalnie, i tak wczeœniej zostali magistrami. - I po co nam by³o z tym czytaniem
i pisaniem tak siê spieszyæ? – powiedzia³a,
gdy spotkaliœmy siê po prawie pó³ wieku.
Czy w œwietle ewolucji ¿yli Adam i Ewa? Czy
Odkupienie na Krzy¿u, to potworne cierpienie
Chrystusa tak realistycznie ukazane chocia¿by
w „Pasji” Gibsona, by³o potrzebne, mia³o sens?
A Ksiêga Genesis, ca³a Biblia zreszt¹, czy to
nie jedynie piêkna baœñ? Genialny jezuita
Teilhard de Chardin chcia³ teologiê pogodziæ
z ewolucj¹. Wodê z ogniem. Naukê z wiar¹
w Boga. Mia³ szczêœcie, ¿e nie ¿y³ kilka
wieków temu. Niechybnie sp³on¹³by na stosie.
Cenzura koœcielna, jak za dawnych lat, d³ugo
zabrania³a wydawaæ jego prace. Kr¹¿y³y
w odpisach.
Ewolucja wyklucza Adama, Ewê, jab³ko,
wê¿a, raj i wygnanie z raju. Miguel de
Unemuno jest pod tym wzglêdem logiczny
i konsekwentny. Odrzuca wiarê w grzech pierworodny. „Nauka bez wiary kuleje – pisa³
Einstein – wiara bez nauki jest œlepa”.
Pisarz Eugeniusz Paukszta czêsto powtarza³,
¿e jeœli bêdê coœ sob¹ reprezentowa³, natychmiast moje nogawki zaczn¹ szarpaæ ró¿ne
pieski. Ale, jak on, mam sobie nic z tego nie
robiæ. Wielkiego Czes³awa Mi³osza przez ca³e
¿ycie, równie¿, niestety, i po œmierci za
nogawki szarpa³y du¿e psy, niektóre nawet
z rodowodami, choæ podejrzanymi. Mnie
ma³ego od wielu lat równie¿, zgodnie z hierarchi¹ czasem szarpi¹ pospolite kundelki. – I co
ty na to? – pyta ¿ona. – Nic. Mam satysfakcjê,
¿e w tych trudnych czasach jakiœ kundelek
mo¿e sobie na mnie te kilka z³otych zarobiæ.
Jestem jak przedsiêbiorca, który daje pracê.
Aleksander Rymkiewicz, mê¿czyzna du¿ej
przystojnoœci, ostrzega³ przed kurduplami i do
tego ³ysymi. – Taki ma wobec wy¿szego od
razu nie jeden a dwa kompleksy. Wy¿szy na
niego patrzy z góry. On stale musi zadzieraæ
g³owê. I do tego jeszcze œcieraæ pot z ³ysiny.
Prze¿ywa niewyobra¿alne cierpienia. Natura
jednak wie, co robi – dodawa³ filozoficznie poeta.
W Nowym Jorku mieszkanie Urszuli Dudziak
od mieszkania Jerzego Kosiñskiego dzieli³o
sto metrów. Rozmawiali bardzo czêsto, po polsku, a ona te rozmowy spisywa³a. W ostatnich
tygodniach przed tym, co siê sta³o, pisarz
jakby spowiada³ siê przed ni¹ z ca³ego ¿ycia.
Czu³a, ¿e to jej s³uchanie sprawia mu jak¹œ te-
rapeutyczn¹ ulgê. Niczego nie podejrzewa³a.
Gdy siê pewnego wieczoru po¿egnali,
Kosiñski ju¿ ze swojego mieszkania zatelefonowa³ i powiedzia³: - Jutro jak wstanê, zaraz
do ciebie zadzwoniê. Ale rano telefonu od
Jerzego nie by³o. Nigdy ju¿ nie by³o. To by³y
ostatnie s³owa, jakie pisarz wypowiedzia³.
Urszula wzruszaj¹co œpiewa piêkny psalm
poœwiêcony pamiêci autora „Malowanego
ptaka”. – Kto napisa³ muzykê? – Ja. - A s³owa?
– Tam nie ma s³ów. – Jak to, przecie¿
s³ysza³em jakieœ s³owa. – Zrobi³eœ mi wielk¹
satysfakcjê – powiedzia³a – nikt jeszcze w tym
psalmie nie dos³ucha³ siê s³ów. W tym psalmie
bez s³ów s¹ jednak s³owa. S³owa Urszuli. S³owa stworzone z mi³oœci, ¿alu, bólu, rozpaczy,
smutku, s³owa pierwotne jak mi³oœæ i œmieræ.
S³owa niepowtarzalne, bo ka¿da mi³oœæ
i ka¿da œmieræ jest, jak ka¿dy z nas, jedyna,
niepowtarzalna. Gdy to piszê, wpatrujê siê
w charakterystyczn¹, bardzo mêsk¹, semick¹
twarz Jerzego Kosiñskiego na ok³adce ksi¹¿ki,
któr¹ o nim napisa³ James Park Sloan. Na tê
twarz, tylko ¿yw¹, wielokrotnie patrzy³a
Urszula Dudziak. - Czy opublikujesz te zapiski? - S¹ bardzo intymne i zastanawiam siê, co
z nich wolno mi wybraæ.
Ka¿dy z ewangelistów przedstawia nieco inny
przebieg zdarzeñ zwi¹zanych z ¿yciem
i nauk¹ Jezusa Chrystusa, Inaczej Marek,
prawdopodobnie na podstawie relacji wiarygodnego œwiadka Piotra Aposto³a, któremu
towarzyszy³ w podró¿ach i by³ jego t³umaczem z aramejskiego na ³acinê. Inaczej Jan,
o którym tak¿e nic pewnego nie wiemy, czy
by³ tym umi³owanym Janem Aposto³em
stoj¹cym pod Krzy¿em, czy tylko uczniem
aposto³a? Inaczej celnik Mateusz, adresuj¹cy
swoj¹ Ewangeliê do ¯ydów, ¿eby uwierzyli,
¿e Jezus to w³aœnie ten, którego zapowiadali
prorocy. A inaczej lekarz £ukasz, Syryjczyk,
adresuj¹cy swoje dzie³o do Rzymian, czyli do
pogan, zgodnie z uniwersaln¹ myœl¹ genialnego Paw³a z Tarsu, bez którego dzia³añ
chrzeœcijañstwo by³oby prawdopodobnie tylko
jednym z od³amów judaizmu. Która z kanonicznych Ewangelii mówi prawdê? A mo¿e
prawda o Jezusie z Nazaretu jest zupe³nie inna?
Janusz Koniusz
77
Na podstawie tych samych Ÿróde³ napisano
o Jezusie Chrystusie ogromn¹ bibliotekê. Nie
do przeczytania w ci¹gu ca³ego ¿ycia przez
przeciêtnego cz³owieka. Jedni autorzy nie
maj¹ w¹tpliwoœci, ¿e Jezus to Syn Boga, Bóg
w Trójcy Przenajœwiêtszej, Odkupiciel i Zbawiciel. Inni, ze by³ to przywódca ¯ydów, „król
¿ydowski”, który chcia³ wywo³aæ kolejne
powstanie przeciwko Rzymianom. Zdradzony
przez najbli¿szych wspó³pracowników – zgin¹³
na krzy¿u. Inni, ¿e by³ to cz³owiek niezrównowa¿ony psychicznie. I wszyscy, by
uzasadniæ swoje tezy, cytuj¹ z regu³y bardzo
obficie kanoniczne ewangelie. S¹ równie¿
tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e postaæ Chrystusa jest
zbiorowym mitem, wytworem ludzkiej
wyobraŸni. ¯ycie Jezusa z Nazaretu i Jego
nauki pozostaj¹ wielk¹, a mo¿e najwiêksz¹
tajemnic¹ Historii. I w tej tajemniczoœci
tkwi g³ówna si³a chrzeœcijañstwa. Przyci¹ga
i fascynuje zwykle to, co jest zakryte, tajemnicze, niejasne, co mo¿na dowolnie interpretowaæ.
Jezus, wed³ug Ewangelii przede wszystkim
Mateusza, krytykowa³ biurokracjê w judaizmie czyli nadmierne poœrednictwo pomiêdzy
cz³owiekiem a Bogiem. Zaleca³, by modliæ siê
w komorze, na osobnoœci, samotnie, intymnie,
nieustannie otwieraæ siê samemu na Ojca. Nie
afiszowaæ siê swoj¹ wiar¹ i pobo¿noœci¹.
Chrzeœcijañstwo po wyjœciu z katakumb, gdy
tylko sta³o siê religi¹ panuj¹c¹ w cesarstwie
rzymskim, natychmiast zaczê³o siê biurokratyzowaæ z wszystkimi tego s³owa znaczeniami
i praktycznymi skutkami. Usi³owali zaradziæ
temu i pierwszy pustelnik – œwiêty Antoni,
i œwiêty biedaczyna z Asy¿u, któremu za pa³ac
wystarczy³a lepianka, i hardy, potê¿ny, ambitny
Luter. I ca³e grono innych. Nadaremnie.
Bez zakonów nie tylko chrzeœcijañstwo
by³oby niewyobra¿alnie ubogie. Ale nasza
cywilizacja inna. Zakony do wszystkiego
przy³o¿y³y rêki. Do uprawy roœlin, hodowli
byd³a, produkcji wina, rozwoju tkactwa,
budowy œwi¹tyñ i zupe³nie œwieckich obiektów, do metafizyki i fizyki. A bez klasztornej
fizyki nie by³oby rozbicia atomu.
78
Tomasz z Akwinu uwa¿a³ kobietê za cz³owieka drugiej kategorii. Wielu nie mo¿e mu tego
wybaczyæ. A ten genialny filozof i logik tylko
dos³ownie odczyta³ biblijne stworzenie cz³owieka. Bóg, czytamy w Biblii, najpierw z prochu
stworzy³ Adama, tchn¹³ w niego ducha, czyli
¿ycie, œwiadomoœæ, cz³owieczeñstwo, a dopiero póŸniej, w drugiej kolejnoœci, ¿eby nie
czu³ siê samotny, dla towarzystwa z jego ¿ebra
stworzy³ kobietê. Ta, obdarzona woln¹ wol¹,
natychmiast popad³a w grzech pierworodny.
Cierpi¹cy na nadmiar cia³a ten „pies Bo¿y”
mo¿e dlatego zwróci³ uwagê na cielesnoœæ
osoby ludzkiej. Na cia³o, które dotychczas
by³o traktowane jako jedynie wiêzienie duszy
i nale¿a³o je umartwiaæ, biczowaæ, poœciæ,
poddawaæ fizycznym udrêkom. Tomasz musia³ dostrzec piêkno ludzkiego cia³a. Piêkno,
które przecie¿ w jakimœ celu Bóg stworzy³.
„W makabryczny sposób – pisze Edward
Potkowski w »Czarach i czarownicach« –
zabezpieczyli sobie posiadanie relikwii
Tomasza z Akwinu zakonnicy z Fossanuova,
gdzie zmar³ on w 1274 r. Odci¹wszy g³owê
trupowi ugotowali i spreparowali odpowiednio zw³oki, aby mog³y staæ siê jak najprêdzej
relikwiami”. Akwinta, ten Arystoteles chrzeœcijañstwa, mia³ wielkie poœmiertne szczêœcie.
Szybko sta³ siê wielkim œwiêtym. A o w³os
móg³ zostaæ wielkim heretykiem, którego dzie³a
d³ugo by³yby pilnie skrywane pod potrójnym
korcem. Szczêœcie trzeba mieæ nie tylko za
¿ycia. Mo¿e nawet bardziej po œmierci.
Gdyby Jezus powróci³, jak zapowiedzia³,
mia³by kogo przeganiaæ ze œwi¹tyñ, które zbudowano na Jego chwa³ê.
Zaraz po wojnie z pielgrzymk¹ by³em na
Jasnej Górze. Przed murami klasztoru, który
wydawa³ siê stanowiæ cz¹stkê boskiego œwiata,
wieczorem, gdy ju¿ œwieci³ ksiê¿yc, powita³
nas m³ody, wysoki i bardzo przystojny paulin.
Mówi³ tak piêknie i ¿arliwie, ¿e wtedy za
wiarê bez wahania poszed³bym na stos. Nie
mia³em w¹tpliwoœci, ¿e zostanê zakonnikiem
albo ksiêdzem. Gdy siê póŸniej mojemu
stryjowi, górnikowi, zwierzy³em z tego zamiaru, on spojrza³ na mój rozporek i powiedzia³:
- Bêdziesz musia³ to, co tam masz na wêze³
zawi¹zaæ, a to nie takie ³atwe, moje dziecko.
W 1905 r. Nagrodê Nobla za odkrycie pr¹tków
gruŸlicy otrzyma³ Robert Koch, który karierê
zawodow¹ zaczyna³ jako lekarz ogólny i
po³o¿nik w maleñkich Rakoniewicach.
W Wielkopolsce. Potem awansowano go na
lekarza powiatowego w Wolsztynie. ¯ona,
zazdrosna o lubi¹cego kobiety mê¿a, ¿eby go
trochê zatrzymaæ w domu, za ciê¿kie pieni¹dze, zdaje siê nawet po¿yczone, kupi³a mu
mikroskop, rewelacjê techniczn¹ tamtych lat,
by siê jak najd³u¿ej przygl¹da³ bakteriom.
Gdy czasem bywam w dawnym domu doktorostwa Kochów w Wolsztynie, dziœ muzeum, zastanawiam siê, co by siê sta³o, gdyby
ta praktyczna kobieta nie kupi³a wtedy tego
mikroskopu, a robi³a mê¿owi jedynie ³zawe
awantury.
Mój znajomy Wincenty Czerniawski wypo¿yczy³ mi przechowywany w rodzinnym
archiwum maszynopis mowy pogrzebowej,
któr¹ Kornel Makuszyñski wyg³osi³ przez
radio 16 listopada 1933 r. „Przychodzê z wieœci¹ ¿a³obn¹, aby powiedzieæ wszystkim,
którzy kochaj¹ poezjê, ¿e ogromna sta³a im siê
krzywda. Oto dzisiaj rano z³o¿yliœmy do grobu
wielkiego poetê Jana Lemañskiego. Historia
literatury zwa¿y i oceni wielkoœæ Jana Lemañskiego, a serca ludzkie niech po ludzku po nim
zap³acz¹. Mo¿e ten ogromny, szczery ¿al i ta
chwila wzruszenia, choæ w czêœci drobnej
naprawi¹ niesprawiedliwoœæ, która siê dzia³a
jednemu z najpierwszych w poezji polskiej.
A w polskiej poezji nie by³o chyba wiêkszego
marzyciela, ni¿ ten przedziwny cz³owiek, opêtany têsknot¹, aby wszystko na œwiecie by³o
piêkne i bez skazy... Historia polskiej literatury zapisze skwapliwie, ¿e ma³o kto tak
ow³adn¹³ s³owem, jak ów poeta tragiczny...”
Czy poeta mo¿e byæ nie tragiczny, a wiêc
szczêœliwy? Ludzie szczêœliwi zwykle nie
pisz¹ wierszy, bo te rodz¹ siê z najbardziej
bolesnych i dojmuj¹cych doœwiadczeñ. Tekst
Makuszyñskiego jest d³ugi i zgodnie z przyjêtym obyczajem, ¿e o zmar³ych mówi siê
dobrze, albo wcale – patetyczny. A patos, jak
wiadomo, ociera siê o œmiesznoœæ. Krótkie
notki o Janie Lemañskim znajdziemy dziœ
niemal w ka¿dej encyklopedii. Trochê, choæ
nie za du¿o, poœwiêcaj¹ mu miejsca historycy
literatury, a to przecie¿ nie zdarza siê wielu
pisz¹cym. W œwiadomoœci czytelniczej Lemañski jednak nie zaistnia³. Pisa³ równie¿
bajki o zwierzêtach. Ale, jak Kornel Makuszyñski, nie stworzy³ swojego Kozio³ka
Mato³ka, który by przed³u¿y³ jego poœmiertny
¿ywot.
Do jednej z kole¿anek ze studiów polonistycznych napisa³em: Droga, Dro¿sza,
Najdro¿sza... A ona, ¿e gdybym tak napisa³
czterdzieœci lat temu, list musia³aby natychmiast zniszczyæ, ¿eby nie wpad³ w rêce jej mê¿a,
bo nie wie, jak by siê to skoñczy³o. Dziœ na ten
list jej m¹¿ sarkastycznie siê uœmiecha, ¿e
jeszcze nam nie ulecia³a z g³owy gramatyka.
Wszystko jest problemem czasu, który
zmienia œwiat i nas w tym œwiecie.
Najwa¿niejsze, ¿eby nie straciæ si³ psychicznych. W cz³owieku wszystko rozgrywa siê
w jego psychice. Wiedzieli o tym d³ugo
i straszliwie katowani. Ale tak¿e kaci. To
wcale nie przesada, ¿e cz³owiek jak zechce, to
mo¿e góry przenosiæ. – Wstañ, twoja wiara ciê
uzdrowi³a. A wiara to psychika.
Inteligencji, czyli tak¿e umiejêtnoœci radzenia
sobie w ka¿dej sytuacji, nie mo¿na siê
nauczyæ, ani nabyæ. Inteligencja jest wrodzona. Podobnie z talentem, który siê ma, albo
nie. Talent, który gdzieœ g³êboko tkwi
w cz³owieku, trzeba odkryæ, a o tym bardzo
czêsto decyduje przypadek. Ró¿ne okolicznoœci, na które nie zawsze mamy wp³yw. Trenerzy
sportowi zwykli mawiaæ: jest materia³, bêdzie
wynik. Ów materia³ to w³aœnie talent.
Rodzimy siê zdrowi albo cherlawi. Urodziwi
albo brzydcy. Jak¹¿ potê¿n¹ rolê w naszym
¿yciu odgrywa przypadek, traf, dobry albo z³y.
Miejsce i data urodzenia. Gdybym siê urodzi³
na pierwszym piêtrze, mia³bym na imiê Dawid
albo Abraham. Takie imiona nosili moi pierwsi koledzy z piaskownicy, z podwórka,
z huœtawki, która buja³a siê na tym podwórku.
Od szeœædziesiêciu piêciu lat oni ju¿ nie ¿yj¹.
Janusz Koniusz
79
Nie wiadomo dlaczego mia³em szczêœcie.
Urodzi³em siê na drugim piêtrze.
czêsto powtarza³a: - Masz buty, to jakbyœ by³
ju¿ ca³y ubrany.
Nie wiem jak, ale zupe³nie inaczej,
potoczy³oby siê moje ¿ycie, gdyby zielonogórskie Kuratorium przekaza³o mi zaadresowane
do mnie pismo z Ministerstwa Oœwiaty. Na
pismo to jesieni¹ 1955 r. czeka³em jak na
wyrok. Przez czyjeœ nieróbstwo czy przypadek
przele¿a³o æwieræ wieku w archiwum w mojej
teczce personalnej. I dopiero wtedy ktoœ mi je
przekaza³, jako ju¿ nic nie znacz¹cy œwistek
papieru. Ministerstwo wyrazi³o zgodê na
ukoñczenie przeze mnie studiów magisterskich
w WSP w Katowicach. Do Zielonej Góry ju¿
bym na pewno nie wróci³. Inn¹ mia³bym ¿onê,
inn¹ rodzinê. Wszystko by³oby inne. To temat
do powieœci. Jak jest, a jak mog³oby byæ.
Od cz³owieka tak naprawdê niewiele zale¿y. A jednoczeœnie wszystko w jego rêkach.
W Cybince jest wielki cmentarz ¿o³nierzy
radzieckich, którzy polegli w walkach nad
Odr¹. Kiedyœ rano przyjecha³y tutaj cztery
Rosjanki, siostry. Stanê³y nad grobem jedynego swego brata, objê³y siê za ramiona
i bardzo d³ugo i g³oœno p³aka³y. Potem prosto
z butelki pi³y wódkê, jad³y chleb ze s³onin¹,
œpiewa³y pieœni, pochlipywa³y, œmia³y siê,
wspomina³y jakieœ wydarzenia ze wspólnej
m³odoœci. Ka¿da opowiedzia³a bratu co dziœ
robi, jak ¿yje. Na ten jednodniowy pobyt
oszczêdza³y przez ca³e lata. Wieczorem
odjecha³y taksówk¹ na stacjê do pobliskiego
Rzepina, gdzie zatrzymuj¹ siê poci¹gi jad¹ce
z Berlina do Moskwy.
W „Radoœci pisania” Wis³awy Szymborskiej
wszystko zale¿y od poetki. Nawet listek bez
jej woli nie mo¿e spaœæ z drzewa. I to jest ta
w³aœnie przeogromna radoœæ tworzenia,
w której bierzemy rewan¿ za codzienn¹
niemoc, bezradnoϾ i upokorzenie. Wiedzieli
ju¿ o tym twórcy Biblii. Kazali Panu Bogu
siódmego dnia odpocz¹æ, aby siê nacieszy³
tym, co stworzy³. A przy okazji i oni chcieli
odpocz¹æ po szeœciu dniach pisania.
Marsza³ek ¯ukow zwyk³ mawiaæ, ¿e piechota
rosyjska, gdy wejdzie na pole minowe,
zachowuje siê tak, jakby nic siê nie sta³o, czyli
atakuje dalej. Na takie pole minowe wesz³a
rosyjska piechota pod Sosnowcem w koñcu
stycznia 1945 r. PóŸniej do trupiarni,
niedaleko której mieszkaliœmy, zwo¿ono tych,
którzy atakowali. Wtedy poj¹³em, ¿e cz³owiek
sk³ada siê osobno z g³owy, osobno z r¹k i nóg.
Osobno z tu³owia. ¯adna noga nie by³a obuta.
Ktoœ by móg³ pomyœleæ, ¿e piechota rosyjska
nawet zim¹ atakowa³a boso. Zabici ¿o³nierze
niemieccy tak¿e nie mieli butów. Moja babcia
80
Cerkiew Wasyla B³ogos³awionego najpiêkniejsza jest zimow¹ noc¹, gdy pada œnieg, a reflektory z kilku stron oœwietlaj¹ jej niesamowite,
boskie piêkno. Legenda powiada, ¿e jej
budowniczym wypalono oczy, ¿eby ju¿
nigdzie drugiej takiej nie zbudowali. Za
genialnoœæ p³aci³o siê zawsze wysok¹, czêsto
najwy¿sz¹ cenê. Co znaczy w sensie fizycznym cz³owiek wobec dzie³a, które stworzy³?
Wielka sztuka ma szansê byæ nieœmierteln¹.
W ten sposób i my przy okazji mamy szansê
siê unieœmiertelniæ. W cerkwi Wasyla B³ogos³awionego jest wolnoœæ i niewola, bunt i pokora, radoœæ i tragedia. Jakby siê tam stale rodzi³
Bóg. Ale i Cz³owiek, esencja cz³owieczeñstwa.
My wszyscy. Budowniczowie tego arcydzie³a
rzucili wyzwanie Bogu, carowi, spo³ecznemu
porz¹dkowi. Stali siê groŸni. I mo¿e dlatego
wed³ug legendy wy³upiono im oczy.
Stosunkowo niedawno znany polonista
niespodziewanie zapyta³ mnie, co s¹dzê o przyznaniu Wis³awie Szymborskiej literackiej
Nagrody Nobla, jakby ci¹gle mia³ jakieœ
w¹tpliwoœci. Wed³ug mnie, w ostatniej dekadzie XX wieku nagrodê tê z polskich pisarzy
mogli otrzymaæ: Ró¿ewicz, Herbert, Lem, Mro¿ek, Herling-Grudziñski, Kapuœciñski czy
Tadeusz Konwicki. Otrzyma³a Wis³awa Szymborska, która niektóre wiersze ma genialne.
Niech ludzie nie znaj¹cy mi³oœci szczêœliwej
twierdz¹, ¿e nigdzie nie ma mi³oœci
szczêœliwej.
Z t¹ wiar¹ l¿ej im bêdzie i ¿yæ, i umieraæ.
Od lektury „Mi³oœci szczêœliwej” l¿ej mi
siê ¿yje. Wierzê, ¿e i œmieræ bêdê mia³ l¿ejsz¹.
Kiedyœ Janowi Kurowickiemu zaproponowa³em, abyœmy poszli na otwarcie wystawy
malarstwa do zielonogórskiego Muzeum.
W³aœnie przechodziliœmy obok. Ten œwietny
poeta i akademicki filozof powiedzia³, ¿e
jesteœmy za wielcy i za starzy, aby robiæ frekwencjê. – Ty jesteœ za wielki – odpowiedzia³em. – Ja za stary. I poszliœmy do kawiarni.
Gdy wieczorem patrzê na rozgwie¿d¿one
niebo, czujê, ze jestem najmniejsz¹ cz¹stk¹ tej
przeogromnej bez koñca ca³oœci. I ¿e mój
pocz¹tek w Wielkim Wybuchu sprzed miliardów lat. I wtedy ca³a moja krótkotrwa³a
nicoœæ, jak¹ wydaje mi siê ¿ycie, ma sens. Rozumiem Kopernika, Galileusza czy Keplera,
którzy nieba nie spuszczali z oczu.
Œni³ mi siê Jan Pawe³ II. Chodzi³ wolno po
jakimœ d³ugim, ciemnym, bardzo starym jakby
ratuszowym korytarzu. Maleñki, wychudzony,
w jasnej sutannie. W pó³mroku prawie nie
widzia³em jego twarzy. Od czasu do czasu
przez okr¹g³e okno spogl¹da³em w dó³, gdzie
jacyœ ludzie, nie spiesz¹c siê jakby poœrodku
rynku zbijali z desek ni to o³tarz, ni trybunê.
Obok przeje¿d¿a³y furmanki i auta. Miejscowoœæ nie do rozpoznania: Kraków, Wadowice,
Sosnowiec. – Przyjecha³em tu prywatnie –
powiedzia³ papie¿ – ¿eby siê po¿egnaæ. Jestem
bardzo zmêczony i wszystkiego mam doœæ.
Raz zwraca³em siê do papie¿a – proszê pana,
a innym razem Ojcze Œwiêty. Przeprosi³em go
za ten ba³agan. – Niech pan sobie nic z tego
nie robi. Mnie wcale na tym nie zale¿y jak
mnie witaj¹. Zapyta³em go, czy znajduje czas
na pisanie wierszy. – Nie, bo muszê stale
spotykaæ siê z ludŸmi. Poprosi³em, by mi podpisa³ tomik swoich wierszy, który zaraz
mia³em przynieœæ z domu. – Mnie nie wolno
podpisywaæ moich ksi¹¿ek, ale panu podpiszê.
I wskaza³ na szafkê z licznikami elektrycznymi, ¿ebym tam tê ksi¹¿kê schowa³, a on, jak po
tym wszystkim tu wróci, to podpisze.
Us³yszeliœmy kroki na schodach. – Id¹ ju¿ po
mnie. Powiedzia³ jeszcze, ¿ebym sobie
paznokcie obci¹³. Podczas ró¿nych audiencji
najbardziej zwraca uwagê na paznokcie
u rozmówców.
Przebudzi³em siê i zaraz obci¹³em sobie
paznokcie.
Wszyscy s¹ równi wobec prawa, ale tylko
niektórych staæ na dobrego adwokata.
Jedni na pustyniach zbijaj¹ fortuny na handlu
piaskiem, a inni bankrutuj¹ handluj¹c wod¹.
Nigdy nie by³o i nie bêdzie ustroju sprawiedliwoœci spo³ecznej. Sprawiedliwoœci nie
ma ju¿ w Naturze, która jest podstaw¹ wszystkiego.
Doktoryzowa³ siê z historii Koœcio³a. Wyk³ada
na Uniwersytecie Zielonogórskim. Opublikowa³ kilka tomików poetyckich i prac naukowych. Jego wiersze w jego obecnoœci œpiewa³y
w Zielonej Górze ³adne i zgrabne dziewczêta
z zespo³u „Wyspa” z ¯ar, które nie tylko na
scenie wyst¹pi³y w mini spódniczkach, co
czêœci publicznoœci wyraŸnie nie pozwala³o
siê skoncentrowaæ. Jakiœ czas by³ wikarym
w parafii, do której zosta³em przypisany. Tak¿e
s¹siadem przez podwórko, przez które swego
czasu wolnym krokiem przeszed³ majestatyczny, pomnikowy prymas Wyszyñski, który
mówi³: - Dzieci Bo¿e, dzieci Bo¿e... A t³um,
który wyszed³ z koœcio³a, zrobi³ szpaler i bi³
mu brawo. Plebania od domu, w którym mieszkam, jest w zasiêgu lekko podniesionego
g³osu. Czasem odwiedza³em ksiêdza - poetê
i uczonego w jego dwupokojowej wikariatce.
Raz mówiliœmy sobie po imieniu, innym razem
byliœmy na dystans. Mieszka³ na parterze. Na
piêterku cichutko, jakby ich nigdy nie by³o,
skromniutkie siostry zakonne, do których tylko
raz w jakiejœ sprawie zaszed³em. Z okienka
mojej celi kamedulskiej na poddaszu czasem
spogl¹da³em w okno wikarego. Bywa³o oœwietlone do póŸna. Rzadko chodzi³ pieszo. Zwykle
przyje¿d¿a³ w³asnym samochodem, albo ktoœ
go przywozi³. Mo¿e ze dwa razy spotka³em go
w sutannie, w której nie by³o mu do twarzy.
Zwyk³ chodziæ w ³adnej koszuli, gustownie dobranym krawacie, dobrze skrojonym garniturze.
To przede wszystkim z myœl¹ o nim napisa³em:
Janusz Koniusz
81
W refektarzu o barwach Wielkiego Tygodnia
pod obrazem Wygnanie z raju
ksi¹dz poeta
ch³opiec jak z obrazka
g³osem u³o¿onym na æwiczeniach z liturgii
w natchnieniu czyta swoje bia³e wiersze
o rajskich jab³kach kolan
porzucona w przedsionku
czarna sutanna
nie mo¿e siê doczekaæ
porannej mszy
Raz pó³ ¿artem, pó³ serio powiedzia³, ¿e
mo¿e mnie wyspowiadaæ, wtedy szybko
za³o¿y sutannê i pójdziemy do koœcio³a. A to
tylko kilka kroków. Wydaje mi siê, ¿e wtedy
ze szczególn¹, wzajemn¹, szczer¹ ¿yczliwoœci¹ uœcisnêliœmy sobie rêce na po¿egnanie.
Mówiono, ¿e wyg³asza krótkie i bardzo m¹dre
kazania. Swego czasu z okazji œrody popielcowej w gazecie opublikowano du¿e zdjêcie,
na którym g³owy wiernych posypywa³
popio³em. Samochodem z Warszawy do Zielonej Góry przywióz³ ks. Jana Twardowskiego, który swoje spotkanie w Bibliotece
Wojewódzkiej tak zacz¹³: - Ja, jak wiadomo,
stary kawaler... Czy obaj rozmawiali póŸniej
o zaletach i dolegliwoœciach starokawalerstwa,
nie wiem.
Ju¿ nie jest ksiêdzem. – Poczu³em siê wolnym cz³owiekiem – powiedzia³ w rozmowie
radiowej – Do podjêcia tej decyzji sk³oni³y
mnie w¹tpliwoœci natury intelektualnej, doktrynalnej i moralnej. Bliska mi jest koncepcja
Marcina Lutra odnoœnie stanu duchownego.
Wydaje siê mieæ ona zupe³ne potwierdzenie
w tym, co siê dzieje dooko³a nas. Przez 16 lat
bycia ksiêdzem wiele widzia³em. Teraz poszerzy³em obszar swojej wolnoœci.
Namawiam go, ¿eby na ten temat napisa³
ksi¹¿kê. To mo¿e byæ ksi¹¿ka jego ¿ycia.
£ucjê Danielewsk¹ pozna³em podczas listopada poetyckiego w Poznaniu w 1957 r. By³a ju¿
po debiucie prasowym, co w tamtych latach
mia³o pewne znaczenie. £adna blondynka,
ciep³a, stale, ¿yczliwie uœmiechniêta. W tym
dwustuosobowym rozgardiaszu s³u¿y³a wszy-
82
stkim rad¹ i pomoc¹. Nale¿a³a do grona organizatorów tej burzliwej imprezy, pierwszej po
PaŸdzierniku ‘56, na której ka¿dy chcia³ coœ
istotnego i w³asnego powiedzieæ. To wtedy w
teatrze na zbiorowym wieczorze poezji
z pewnoœci¹ ju¿ po kilku kieliszkach Andrzej
Bursa wykrzykiwa³, gdzie ma ma³e miasteczka, które po latach posuchy dopomina³y siê
o swoje prawa. Czêœæ widowni tupa³a i gwizda³a, czêœæ entuzjastycznie bi³a poecie brawo.
Dyskusje nie przy wodzie z kranu prowadzono
po ca³ych nocach w pokojach i na korytarzach
hotelowych. Atmosferê tego festiwalu poezji
œwietnie opisa³ Stanis³aw Czycz w opowiadaniu „And”, jak przyjaciele nazywali Bursê.
Opowiadaniu dla mojego pokolenia kanonicznym. To na tej imprezie zjawi³a siê w
du¿ym, staroœwieckim kapeluszu Kazimiera
I³³akowiczówna, niegdyœ prawa rêka Pi³sudskiego i du¿ymi, wyraŸnymi literami podpisywa³a siê na swoich ksi¹¿kach. Da³a siê
namówiæ na przyjazd do Zielonej Góry na
spotkanie z czytelnikami. Czy by³a zakochana
w Marsza³ku? Tego nawet nie wiedzia³a
£ucja, która póŸniej ca³ymi latami opiekowa³a
siê trac¹c¹ wzrok, a z czasem ju¿ zupe³nie
niewidom¹ wybitn¹ poetk¹.
Jej tak¿e nie oszczêdza³ los. Byæ mo¿e to
spowodowa³o, ¿e te dwie kobiety z ró¿nych
epok tak œwietnie siê rozumia³y. „W ¿yciu pisa³a do mnie £ucja - mia³am b¹dŸ te¿ musia³am znosiæ rozmaite odcienie losu”. Urodzi³a
siê w Poznaniu, sk¹d podczas okupacji
z rodzicami zosta³a wysiedlona. Zamieszka³a
w Warszawie w dawnym domu Artura
Oppmana, o którym ju¿ wówczas wiedzia³a,
kim by³. Po powstaniu warszawskim by³ obóz
w Pruszkowie, powojenna tu³aczka z matk¹
i starszym bratem, bo ojca zabrano do obozu
koncentracyjnego i do Poznania powróci³
póŸniej. W wieku studenckim zmar³ drugi syn
£ucji. Syn z jej drugiego ma³¿eñstwa. „Widzê
w Twych wierszach wiedzê o ¿yciu, jaka jest
udzia³em tych, którzy wiele przecierpieli” napisa³a Anna Kamieñska. £ucja zmienia³a
pracê. Zmienia³a adresy. By³a bibliotekark¹
w Koœcianie, ksiêgarzem, szefow¹ sekretariatu
naczelnego dyrektora Zjednoczenia Przemys³u
Ziemniaczanego, inspektorem w zespole do
badañ nad wybuchowoœci¹ py³ów, gazów i par
w Poznaniu. Pracowa³a w Muzeum Literackim
Henryka Sienkiewicza, Po œmierci I³³akowiczówny opiekowa³a siê mieszkaniem - pracowni¹ poetki. Podczas pobytów w Serbii
i Chorwacji œwietnie opanowa³a jêzyki obu
tych krajów. - Stara³am siê - opowiada³a mi nie mieæ wtedy ¿adnego kontaktu z jêzykiem
polskim. Unika³am spotkañ z Polakami. Potem t³umaczy³a z serbskiego i chorwackiego,
prowadzi³a lektorat na UAM.
Spotykaliœmy siê na zjazdach literackich,
na festiwalach poezji. Kilkakrotnie wracaliœmy poci¹giem z Warszawy. Ona wysiada³a
w Poznaniu, ja jecha³em dalej. Towarzyszy³em jej w Zielonej Górze, kiedy przyjecha³a na
spotkanie autorskie. Na imprezê poetyckomuzyczn¹ poœwiêcon¹ Kazimierze I³³akowiczównie, której twórczoœæ wszêdzie
propagowa³a. Wymienialiœmy w³asne ksi¹¿ki
prosz¹c o uwagi. Któ¿ pisz¹cego wiersze
lepiej oceni, jeœli nie ten, kto sam pisze. W jednym z wczeœniejszych listów £ucji znalaz³ siê
taki fragment: „Panie Januszu, czy te¿ Januszu? Tyle lat minê³o, jesteœmy doroœli, nie
zachodzi obawa familiarnoœci. I nie ³¹czy nas
nic oprócz œwiadomoœci rozpasanej bieli
papierowego piek³a.” Papierowe piek³o.
Ostateczny los niemal wszystkich pisz¹cych.
I jej. I mój, o czy jeszcze wtedy nie myœla³em.
Z up³ywem lat, kiedy ³agodniejemy, wyrastaj¹
nam trzecie zêby, chorujemy, popadamy jednak w tê ciep³¹ familiarnoœæ. Dobroczynn¹
przesadê. Mój „PóŸny erotyk”, ten kilkuwersowy wierszyk, który nagle pojawi³ siê na tym
papierowym piekle, £ucja zaliczy³a do
najpiêkniejszych, jakie dane jej by³o poznaæ,
o czym zakomunikowa³a mi w liœcie.
Nale¿a³a do tych rzadkich kobiet, które nie
ukrywaj¹ swojego wieku. A w ostatnich latach
jakby nawet tê swoj¹ staroœæ eksponowa³a,
wiêc i ja za jej przyk³adem nie wstydzê siê
pokazywaæ m³odym. Mia³a, jak ka¿dy,
radosne chwile. W liœcie z 15 stycznia 1998 r.
napisa³a, ¿e w Nowym Roku znalaz³a siê tak¿e
w nowej sytuacji rodzinnej. Jej najstarsza
wnuczka Anna urodzi³a synka, któremu na
czeœæ Mickiewicza, dano na imiê Adam. A ona
zosta³a szczêœliw¹ prababk¹. Mia³a wówczas
65 lat. Dorobek literacki £ucji jest spory.
Szansê ocalenia ma jej ksi¹¿ka o I³³akowiczównie, bo zawsze warto pisaæ o wielkich
tego œwiata. Odbijac ich œwiat³o. Grzej¹c siê
w ich cieple. A I³³akowiczówna, nawet po tym,
co o jej twórczoœci napisa³ kiedyœ Barañczak,
to nazwisko w poezji znacz¹ce. Trudno sobie
wyobraziæ kompetentn¹ antologiê naszej
poezji XX wieku bez kilku jej wierszy. £ucja
swego czasu zaprowadzi³a mnie do pokoju,
w którym przez ca³e lata mieszka³a niewidoma
w póŸnej staroœci wnuczka Tomasza Zana. By³
to pokój przejœciowy w wielkiej, starej kamienicy. ¯ycie w nim musia³o byæ nieustaj¹c¹,
codzienn¹ katorg¹. I³³akowiczówna, dr h.c.
UAM niemal do koñca swego d³ugiego, ponad dziewiêædziesiêcioletniego ¿ywota pisa³a
i udziela³a korepetycji z kilku jêzyków. Z tych
lekcji z wielkim po¿ytkiem korzysta³ Józek
Ratajczak, poznañski poeta i prozaik, o czym
z wdziêcznoœci dla swej nieprzeciêtnej
nauczycielki napisa³ na ten temat interesuj¹c¹
ksi¹¿kê.
£ucja wiedzia³a, ¿e umiera. Tym swoim
umieraniem nikogo nie absorbowa³a. Pogodzi³a siê z t¹ oczywist¹, banaln¹ prawd¹, ¿e
kto siê urodzi³, musi umrzeæ. Z wszystkimi siê
rozliczy³a. Pop³aci³a rachunki. Stara³a siê pozostawiæ po sobie doskona³y ³ad i porz¹dek.
Metaforyczny i dos³owny. Poœwiêci³em jej
wiersz - „Odejœcie poetki”:
Jeszcze zap³aci za energiê elektryczn¹
metafor
¿eby œwieci³y w piwnicach i na strychach
poezji
Bezdomne wyrazy obdarzy nadziej¹ liter
Wys³ucha wiadomoœci znad Morza
Œródziemnego
gdzie ka¿da kropla fizyki staje siê kropl¹
metafizyki
Jeszcze na wysypisku rêkopisów
wypatrzy doraŸny tren o tematyce czysto
osobistej
Odpisze na listy w jêzykach obcych
i w³asnym
Jeszcze wybierze buty na dalek¹ drogê
sukniê w której spotyka³a siê sama
z sob¹
Janusz Koniusz
83
gdy zanosi³o siê na œcis³y post wyobraŸni
Na straty spisze puenty pojedynków
które stoczy³a na bia³¹ broñ s³owa
Jeszcze sprawdzi rachunek sumienia
do trzeciego miejsca po przecinku
¿eby nie by³o ¿adnych niedomówieñ
Porzucona przez w³asne wiersze
pozostanie samotna
pod wielk¹ œcian¹ straceñ historii literatury.
Intelektualista od g³owy do stóp, w poezji
wielki realista. jakby ka¿dy ruch, ka¿de s³owo
odmierza³ linijk¹, tak¿e mia³ romantyczne
chwile. W pewnym momencie w Krakowie
rzuci³ wszystko: ¿onê, która œwietnie znaj¹c
niemiecki wyrwa³a go kiedyœ z lwowskiego
gestapo, dwie córki, mieszkanie, doœæ eksponowan¹, a ma³o absorbuj¹c¹ posadê i z walizeczk¹ w rêku wyl¹dowa³ w pokoiku goœcinnym pewnej redakcji w Warszawie. A tam ju¿
czeka³a m³odsza od niego o pokolenie dawna
uczennica W³adys³awa Strzemiñskiego, który
z g³odu i wyczerpania, dobity gruŸlic¹, zmar³
na ulicy w £odzi.
Czy ze swoj¹ m³od¹ ¿on¹ by³ szczêœliwy?
A ona z nim? Nie mia³em odwagi o to go zapytaæ. Z tego zwi¹zku narodzi³a siê jego trzecia
córka, niemal rówieœnica mojej córki, o której
czasem rozmawialiœmy. Zetkn¹³em siê z ni¹,
gdy jedn¹ z maleñkich, bocznych ulic Warszawy nazwano jego imieniem. Mia³ legion
naœladowców w poezji, ale na tê skromn¹
uroczystoœæ przysz³a nas garstka. Ta jego trzecia córka wyda³a mi siê o dwie g³owy wy¿sza
od ojca. Zupe³nie inaczej j¹ sobie wyobra¿a³em. Nie mog³em oderwaæ wzroku od jej
córki, wnuczki poety. W oczach, w kszta³cie
ust, nosa, g³owy, w ruchach ma du¿o z dziadka.
Ta maleñka, boczna uliczka niemal przylega
do wielkiej, szerokiej ulicy równie¿ nazwanej
imieniem poety, którego on absolutnie lekcewa¿y³. I z pewnoœci¹ nigdy nie przypuszcza³,
¿e nieczu³y, obojêtny los tak mu wyznaczy.
Ze Zdzis³awem Morawskim, poet¹, dramaturgiem, publicyst¹, przegada³em ³¹cznie
z pewnoœci¹ z pó³ roku. Poznaliœmy siê na
ulicy w Zielonej Górze. Szed³ z Tadeuszem
Jasiñskim, który powiedzia³ do mnie: - Po-
84
znajcie siê. Zdzis³aw. Te¿ pisze wiersze.
Potem we trzech, a mo¿e jeszcze z kimœ,
pojechaliœmy do Gorzowa, gdzie Morawski
mieszka³ z rodzicami, na jak¹œ imprezê literack¹. Wœród zebranych wyró¿nia³a siê urod¹
pewna dziewczyna. – Co to za dziewczyna? –
To w³aœnie moja dziewczyna – odpowiedzia³
Zdzis³aw. I tak pozna³em póŸniejsz¹ Marylê
Morawsk¹. Zdzicha ¿ycie, twórczoœæ, dzia³alnoœæ, pycha i pokora, to temat na oddzieln¹
ksi¹¿kê. Z Morawskim rozmawialiœmy niemal
o wszystkim, tylko nie o kobietach. Natomiast
ka¿da rozmowa, nawet najkrótsza, przelotna
z prozaikiem Tadeuszem Jasiñskim natychmiast schodzi³a na kobiety.
„Mama pochodzi³a z Sosnowca, ale dla
Œl¹zaka to jest zagranica” - mówi Lech Majewski, poeta, malarz, re¿yser filmowy. Wci¹¿
– jest, czyli w czasie teraŸniejszym, Ja te¿ doœæ
d³ugo czu³em siê obco w Mys³owicach, a od
Mys³owic dzieli³ nas tylko most na Czarnej
Przemszy. Rzut kamieniem. W Mys³owicach
podczas wojny s³ysza³o siê jedynie szwargotanie po niemiecku. Kupuj¹c tam wtedy
bilet do kina, mówi³o siê: bite bilet.
W Sosnowcu za odezwanie siê po niemiecku
na niektórych ulicach albo podwórkach mo¿na
by³o dostaæ potê¿nego kopa. Sosnowiec to
by³a Polska, Mys³owice to by³y Niemcy. Zaraz
po wojnie AKS Niwka gra³ z dru¿yn¹
z Siemianowic Œl¹skich. Gdy AKS strzeli³
gola, jakiœ stary kibic z Siemianowic, obok
którego sta³em, powiedzia³: - Ruby lufn¹³ siê,
kary lufn¹³ siê, torman lufn¹³ siê i sa pieruna
tor! Znaczy³o to mniej wiêcej, ¿e obroñcy –
gruby i rudy – oraz bramkarz nie trafili w pi³kê
i pad³ gol.
Po ukoñczeniu powszechniaka, jak to
wówczas mówiliœmy, w 1948 r. poszed³em do
gimnazjum i liceum ogólnokszta³c¹cego
w Mys³owicach. Przed wojn¹ uczy³ tutaj jêzyka polskiego krytyk i poeta, dzia³acz komunistyczny Ignacy Fik, podczas okupacji
zamordowany w Krakowie przez Niemców.
Tu¿ przede mn¹ uczy³ siê w tej szkole i zda³
maturê póŸniejszy znany re¿yser i s³awny
Œl¹zak, senator Kazimierz Kutz, wtedy jeszcze
nazywaj¹cy siê Kuc. Bliski krewny œwietnej
aktorki i pisarki Zofii Kucówny. Podczas dni
literatury w Rybniku zagada³em pani¹ Zofiê,
dlaczego jej stryjeczny brat pisze z niemiecka
swoje rodowe nazwisko. – Gdyby stryj wsta³
z grobu, to by go za to pasem zla³ – powiedzia³a
elegancka i ¿yczliwa ludziom Zofia Kucówna.
Ca³y czas my uczniowie z Niwki, czyli
z Zag³êbia, w gimnazjum w Mys³owicach
trzymaliœmy siê razem. W liceum pedagogicznym w Katowicach, do którego po roku
siê przenios³em, by mieæ sta³e stypendium,
niemal ka¿dy pochodzi³ z innej dzielnicy
Polski. Najmniej by³o ze Œl¹ska i regionalne
rodowody w naszych kontaktach by³y bez
znaczenia.
przepowiedni nic nie wysz³o. Razem debiutowaliœmy w Almanachu M³odych, który
ukaza³ siê nak³adem „Iskier” w 1954 r. Ta
nasza m³odzieñcza przyjaŸñ nagle i bez
powodu siê skoñczy³a. Jakby siekier¹ przeci¹³.
Choæ czasem spotykaliœmy siê przy ró¿nych
okazjach, ¿aden z nas nie zrobi³ gestu, by do
niej na chwilê powróciæ. Potem Leszek
wyjecha³ do Kanady, do pasierbicy. I tam ju¿
zosta³. Zmar³ dok³adnie w pó³ wieku od
naszego wspólnego debiutu ksi¹¿kowego. Nie
poezja by³a mu jednak pisana. Tylko „Bolek
i Lolek”. Ten urokliwy serial telewizyjny,
który ucz¹c i bawi¹c obieg³ ca³y œwiat. Nie
Bielsko czy Katowice. Tylko Toronto.
W Toronto zmar³ Leszek Mech. Trudno
wyobraziæ mi sobie m³odoœæ bez Leszka.
Byliœmy pierwszymi w kolejnoœci cz³onkami
ko³a m³odych pisarzy przy Zwi¹zku Literatów
w Katowicach. On do Katowic doje¿d¿a³
poci¹giem z Bielska, ja z Mys³owic. Nieco
wy¿szy ode mnie, z lekko wysuniêt¹ szczêk¹,
wiêc dolna warga jakby trochê zachodzi³a na
górn¹. Mia³ jasny meszek pod nosem, rzadkie
blond w³osy. Leszek - meszek, mawialiœmy.
Œmia³y w towarzystwie, lgn¹³ do doros³ych
literatów. Ci zwykle przesiadywali w kawiarniach przy kawie, herbacie albo lemoniadzie,
któr¹ on uwielbia³. Wszystko potrafi³ za³atwiæ,
wszêdzie zapukaæ. Ja, przera¿aj¹co nieœmia³y,
mo¿e dlatego do niego lgn¹³em. Kilka razy
przypomina³, ¿e mam w kasie radia do odbioru
honorarium za s³owa do piosenki o Tychach.
Ka¿da z³otówka by³a wówczas dla mnie
maj¹tkiem. A jednak wstydzi³em siê tam
pójœæ, bo mi siê wydawa³o, ¿e chce mnie
wpuœciæ, jak to czasem robi³, w pokrzywy.
Lubi³ wyprowadzaæ w pole. Honorarium nie
pobrane z czasem przepad³o.
Leszek mia³ dar ³atwego i szybkiego
rymowania niemal na ka¿dy temat. Na jego
d³ugie wiersze odpowiada³em króciutkimi,
z³o¿onymi z kilku wersów, wierszykami.
Najczêœciej o mi³oœci. Nasz literacki opiekun,
œl¹ski prozaik Jan Brzoza pisa³, ¿e Mech
zostanie powieœciopisarzem, ja lirykiem. Z tej
Porazi³y mnie przykazania profesora Leszka
Ko³akowskiego,
które
swego
czasu
sformu³owa³ w rozmowie z Jackiem ¯akowskim na ³amach „Polityki”. Ten wielki
filozof zaczyna³ od marksizmu, który mia³ nie
tylko objasniaæ, ale przede wszystkim zmieniaæ œwiat, by by³ bardziej ludzki, bardziej
sprawiedliwy. Teraz, po pó³ wieku, profesor
zaleca iœæ na kompromisy z tym œwiatem, nie
wierzyæ w jego sprawiedliwoœæ. Nie skar¿yæ
siê na ¿ycie, a nawet godziæ siê na jego miernotê. Nie s¹ to przykazania oryginalne.
Zastanawia to, ¿e tak zwykle myœl¹ ludzie
przeciêtni, pospolici, którym siê w ¿yciu nie
powiod³o. Niczego, nawet najciê¿sz¹ prac¹,
nie osi¹gnêli i bezradni zwyczajnie pogodzili
siê z ¿yciem. Spasowali. I tak teraz myœli ktoœ
o wielkiej m¹droœci i o œwiatowej s³awie,
o któr¹ radzi nie dbaæ. W moim górniczym
œrodowisku, gdzie ca³¹ bibliotekê stanowi³y
tylko ksi¹¿eczki do nabo¿eñstwa, zawsze
powtarzano, ¿e jedyn¹ sprawiedliwoœci¹ na
tym œwiecie jest œmieræ, która nikogo nie
ominie. I jest ona, jak nikt na tym œwiecie,
nieprzekupna. Przerazi³ mnie ten minimalizm,
nawet jeœli go potraktowaæ metaforycznie,
w przykazaniach wielkiego filozofa. Minimalizm byæ mo¿e do przyjêcia na staroœæ, póŸn¹
staroœæ. Z tak¹ filozofi¹ m³ody cz³owiek jest
skazany na pora¿kê, na biern¹, ja³ow¹ egzystencjê. Na margines ¿ycia.
Janusz Koniusz
85
Edward Derylak
Vaterland
Szyby dr¿a³y od wybuchów. W ma³ych oknach pojawia³y siê b³yski wystrzeliwanych
i spadaj¹cych pocisków; wybuchaj¹ce tu i ówdzie po¿ary sia³y przera¿enie i grozê. W powietrzu
czuæ by³o spalenizn¹. S³ychaæ by³o tupot ¿o³nierskich butów. Tak by³o przez kilka dni i nocy.
Potem nast¹pi³a cisza. Tajemnicza, wype³niona niepokojem i strachem, parali¿uj¹ca. I znowu
¿o³nierskie buty. Te by³y rozcz³apane, ub³ocone, z setkami kilometrów w sobie.
Ludzie wyszli na ulicê i zobaczyli swoje miasto. Z wyburzonymi dziewiêtnastowiecznymi
kamienicami, stercz¹cymi kikutami œcian, obna¿onymi krokwiami dachów. Lejami po
pociskach. Napotkani ¿o³nierze mieli skoœne oczy, szare szynele i mówili niezrozumia³ym,
wschodnim jêzykiem; bezwstydnie i chamsko zaczepiali kobiety na ulicy. Z opuszczonych
domów wynosili meble, rozbijali je i uk³adali w stosy. Potem grzali siê przy ogniskach. Inni zajmowali opuszczone w poœpiechu mieszkania; w ubraniach k³adli siê w poœciel nie dostrzegaj¹c
na poduszkach zaszronionych œladów odciœniêtych przez g³owy dotychczasowych
mieszkañców. W patelniach nie mytych po ostatniej jajecznicy odgrzewali tuszonkê, pili
samogon, grali na harmonii i œpiewali.
Utykaj¹c na praw¹ nogê - pami¹tka po pierwszej wojnie - Rudolf Schulz chy³kiem porusza³
siê wzd³u¿ œcian kamienic przy Kepler Str. w stronê rynku; tam, przy jego zachodniej pierzei
mieœci³a siê apteka Kranza. Nie móg³ ju¿ d³u¿ej czekaæ: od dwóch dni Helga by³a bez lekarstw.
Po tygodniu okaza³o siê, ¿e i one nie pomog³y. Przez lata wojny wszyscy oswoili siê ze œmierci¹, ale nie pogodzili. Gdy przygarnia³a najbli¿szych stawa³a siê bezwzglêdna, brutalna.
Rudolf nie mia³ czasu na rozpamiêtywanie swojego bólu. Za oknem ¿ycie gna³o naprzód.
W³¹czy³ radio. Pe³en optymizmu i nadziei - jak przed laty - g³os wodza zapewnia³, ¿e stolica nie
padnie na kolana... Przekrêci³ ga³kê. Nie mia³ z³udzeñ - to by³ ju¿ koniec. Godzinami
wystawa³ przy oknie. Objuczeni walizkami, pêkatymi tobo³kami, workami ludzie zajmowali
opuszczone domy jak swoje. Z dnia na dzieñ przybywa³o obcych. Wystraszeni, z wciœniêtymi
w ramiona g³owami - tych by³a wiêkszoœæ. Byli i inni: pewni siebie, nachalni, ha³aœliwi. Rudolf
widzia³ na ulicy i jednych, i drugich. S³ysza³ ich wschodni¹ mowê, której nie rozumia³. By³a
inna od tej, jak¹ pos³ugiwali siê obcy ¿o³nierze z piêcioramiennymi gwiazdami na czapkach.
Rozpoczê³a siê rejestracja ludnoœci niemieckiej. W budynku przy skrzy¿owaniu Garten Str.
i Kepler Str. Kilka kroków od domu Rudolfa. Zg³osi³ siê tam we wskazanym terminie, gdzie
otrzyma³ kartê reklamacyjn¹ koloru czerwonego, jako ¿e do niedawna pracowa³ w zak³adach
przemys³u we³nianego - tak¹ otrzymywali wybitni specjaliœci. Dokument ten dawa³ mu prawo
pozostania jakiœ czas w mieœcie. Inni w ustalonej przez nich kolejnoœci mieli wyjechaæ.
86
Wa¿ny papier schowa³ do wewnêtrznej kieszeni marynarki i ruszy³ w miasto. Pierwszy raz
od wkroczenia obcego wojska wybra³ siê tak daleko i bez konkretnego celu. Pewny siebie
spogl¹da³ w twarze mijanych ludzi. Tylko niektóre by³y znajome. Mija³ znane, ale obce mu ju¿
miejsca. Ruiny, w po³owie rozerwane domy, obna¿one wnêtrza mieszkañ, kanapy, sto³y, wisz¹ce
na œcianach obrazy... Jacyœ ludzie zrywali szyld nad sklepem.
Widok ten przygnêbia³. Utykaj¹c, Rudolf szed³ przed siebie. Apollo-Theater. Drzwi
i okna na g³ucho zabite deskami. Nap³ynê³a fala wspomnieñ.
By³a rocznica urodzin Helgi. Jesienny wieczór. On w czarnym garniturze, nieskazitelnie
bia³ej, pieczo³owicie uprasowanej przez ¿onê, koszuli z bordow¹ muszk¹ pod szyj¹. Ona
w d³ugiej ciemnej sukni z at³asu w fantazyjnie przechylonym na bok a¿urowym kapeluszu.
W antrakcie stali w holu z Voglami i pili pomarañczowy sok. „Jak¿e to odleg³y czas” westchn¹³, usi³uj¹c odrzuciæ sprzed oczu obrazy niczym senne majaki.
Przed pa³acem Talleyrandów ¿o³nierze ³adowali na ciê¿arówki ciê¿kie skrzynie. Z³orzeczyli
pewnie, czego siê domyœla³ po ich podniesionych g³osach. Zatrzyma³ siê mimo woli, zapatrzy³...
Jeden z ¿o³daków - jakiœ starszy pewnie, bo sta³ i dyrygowa³ - zauwa¿y³ go i krzykn¹³ w jego
kierunku. Wtedy Rudolf ockn¹³ siê, oblecia³ go strach i ci¹gn¹c za sob¹ niesprawn¹ nogê
poœpiesznie ruszy³ przed siebie.
Do pracy mia³ niedaleko. Kawa³ek Garten Str., za skrzy¿owaniem mija³ po prawej restauracjê Ressuerce, wchodzi³ na Stadtwiese i oczom jego ukazywa³ siê czerwony budynek poczty,
po jego miniêciu trafia³ na most i w prawo na Deutsche Str. U jej wylotu by³y zak³ady przemys³u
we³nianego - wszystkiego tysi¹c metrów. Niewiele, ale zwa¿ywszy na jego nogê, du¿o.
Pochylony nad p³achtami rysunków technicznych, w otoczeniu rulonów kalki technicznej,
wisz¹cych bloków rysunkowych, pojemników z o³ówkami, redisówkami, tuszem... - jednym
poci¹gniêciem o³ówka decydowa³ o: rozmieszczeniu maszyn w hali, doborze odpowiedniej stali,
œrednicy œrub, kotw mocuj¹cych. Oczami wyobraŸni - wyprzedzaj¹c pracuj¹cych robotników
i jeñców - usuwa³ zalegaj¹cy gruz, stawia³ maszyny, nape³nia³ magazyny belami kolorowych
tkanin. Czy myœla³, ¿e to dla obcych, nie swoich? Z pewnoœci¹ tak. Jednak przede wszystkim
by³ in¿ynierem, dopiero potem pracownikiem u zwyciêzców. W tym zapamiêtaniu koñczy³ czas
pracy, a myœli podœwiadomie d¹¿y³y do domu przy Garten Str.; do nakrytego sto³u, przy którym
siedzi ju¿ Jurgen i czeka z niecierpliwoœci¹, kiedy on zdejmie w przedpokoju marynarkê, umyje
rêce, zamieni kilka zdawkowych zdañ z jego matk¹ i usi¹dzie do sto³u. Wtedy Helga postawi
wazê z paruj¹c¹ zup¹, nape³ni najpierw jego talerz, potem ch³opca, na koñcu swój.
Wyprostowa³ siê i spojrza³ przez okno. Zabite deskami na krzy¿ okiennice, ¿ywe kolory
farby pod zerwanymi szyldami sklepów i piwiarni u Buckiego, obcy ludzie, wojskowe auta...
Z fabryki nie wychodzi³ przez ca³y dzieñ. By³ przy nim cz³owiek znaj¹cy mowê jego i tamtych. Po kilku tygodniach zrozumia³, ¿e dopóki bêdzie im potrzebny, mo¿e czuæ siê pewnie.
Dostawa³ kartki na ¿ywnoœæ, na chleb, myd³o. By³ zadowolony. Co niedzielê w koœciele £aski
na Kirchenplatz spotyka³ swoich. Byli razem; przez krótk¹ chwilê. Skupieni w ma³ych grupach,
po mszy, pó³g³osem dzielili siê wiadomoœciami, wzajemnie dodawali sobie otuchy. Zyskiwali
si³ê na kolejny tydzieñ. W listopadzie w œwi¹tyni spotkali siê ostatni raz - koœció³ zosta³
zamkniêty.
Obcy przybysze zape³niali miasto. Znika³y dotychczasowe nazwy ulic, szyldy sklepów
i restauracji. Rozpoczê³a siê wywózka. W pierwszej kolejnoœci starcy, kobiety i dzieci. W przeddzieñ wyznaczone rodziny otrzymywa³y zawiadomienie, ¿eby stawiæ siê na rynku. Mo¿na by³o
zabraæ tyle dobytku ile ka¿dy udŸwignie. Eskortowani przez milicjê szli przez most w kierunku
zachodnim - w s¹siednim, odleg³ym o piêtnaœcie kilometrów mieœcie, by³ punkt zborny. Czeka³y
na nich poci¹gi, którymi jechali do strefy brytyjskiej lub wschodniej. Dla nich by³a to obco
brzmi¹ca, tajemnicza nazwa. Jak i jêzyk, którym pos³ugiwa³ siê wojskowy, zanim cz³owiek
w jasnej marynarce nie przemówi³ w ich jêzyku. Po miesi¹cu by³ spokój. Nikt nie roznosi³
Edward Derylak
87
zawiadomieñ o zbiórkach na rynku. Dopiero zim¹ i potem w nastêpnym roku, i nastêpnym
- a¿ miasto opustosza³o z dawnych mieszkañców. Zostali jedynie nieliczni. Rudolf Schulz za
ka¿dym razem ¿egna³ znajomych, przyjació³. Patrzyli na niego têpym wzrokiem, gdy sta³ na
chodniku. Oczy ich by³y matowe, bez wyrazu. Wtedy odczuwa³ pustkê wokó³ siebie; wszystko
stawa³o siê jeszcze bardziej obce: ulice, mijani ludzie.
Z okien domu przy Garten Str. widzia³ szpital po drugiej stronie ulicy; obce mundury, samochody, nawet drzewa - mia³ takie wra¿enie - by³y jakieœ inne, liœcie na wietrze szeleœci³y inaczej.
Gdy tak siedzia³ kiedyœ odrêtwia³y, zamyœlony, podszed³ do niego Jurgen i zapyta³:
- Tato, a my, kiedy wyjedziemy? - Dzieciêce oczy by³y powa¿ne, wpatrzone w ojca, twarz
skupiona.
- Powiem ci, tylko nie tutaj; choæ ze mn¹.
W¹sk¹ dró¿k¹ przecisnêli siê miêdzy kamienicami, wspiêli siê na wzniesienie. Kuta, ogromna stalowa brama - zamykana o zmierzchu - by³a teraz otwarta. ZnaleŸli siê po drugiej stronie.
Wypielêgnowane kiedyœ alejki, œcie¿ki tonê³y w trawie, lebiodzie, panosz¹cych siê wszêdzie
konwaliach. Naw³oæ i wrotycz skupione stadnie ¿ó³ci³y siê tu i ówdzie. Mur porasta³
winobluszcz. Nagrobek Helgi - przy g³ównej alei, kilkanaœcie kroków od bramy - by³ zadbany,
nie brata³y siê z nim ³odygi i liœcie dzikich roœlin. Z³oci³y siê litery imienia i nazwiska wyryte w
marmurze, poni¿ej dwie daty. Rudolf wyj¹³ ze schowka miot³ê i zmiót³ liœcie. Rozstawi³, potem
zapali³ przyniesione znicze. Dopiero wtedy ciê¿ko opad³ na ³awkê.
- Widzisz - odezwa³ siê grobowym g³osem - cz³owiek umiera dwa razy: raz fizycznie, gdy
zejdzie dwa metry pod ziemiê, drugi - w pamiêci najbli¿szych, znajomych. I dopiero ta druga
œmieræ jest œmierci¹ ostateczn¹. Gdy nas tutaj nie bêdzie - parokrotnie poruszy³ wskazuj¹cym
palcem skierowanym w dó³ - za rok w tym miejscu, bêd¹ siê krzewi³y same ³opiany, podbia³y
i skrzypy. Jak dooko³a - rêk¹ zatoczy³ ³uk i spojrza³ na syna, który siedzia³ obok milcz¹cy, nieruchomymi oczami patrz¹c przed siebie.
Potem przeszli g³ówn¹ alej¹ do koñca i skrêcili w prawo. Wzd³u¿ muru, na uboczu piêtrzy³y
siê budowle ze szlachetnego marmuru.
- Popatrz - ruchem g³owy wskaza³ rodzinne grobowce - oni byli najwa¿niejsi w mieœcie.
Teraz nie ma komu nawet œwieczki zapaliæ. - Przeszli kilkadziesi¹t kroków w stronê bramy.
- Albo tutaj. - Zatrzymali siê przy kilkunastu rzêdach jednakowych krzy¿y. Ojciec zrobi³ kilka
kroków, syn tu¿ za nim - w stronê postumentu z klêcz¹cym ¿o³nierzem w szyszaku na g³owie,
poni¿ej pami¹tkowa tablica. Zapali³ jedn¹, symboliczn¹ œwieczkê. - To dla nich wszystkich - powiedzia³, kiedy siê wyprostowa³. - I po co by³a potrzebna ich œmieræ. Kto ich jeszcze dzisiaj pamiêta?!
- A ty? - niespodziewanie odezwa³ siê ch³opiec.
- Co, ja?
- A ty ich pamiêtasz?
- To byli moi koledzy - skierowa³ wzrok na syna. - Z naszego miasta, z naszej ulicy. M³odzi
ch³opcy, których wch³onê³a ziemia, za wczeœnie, a czas strawi³ koœci. Ech... - zniechêcony
machn¹³ rêk¹ i ramieniem obj¹³ syna. Ruszyli w stronê bramy. - Albo tam - ruchem g³owy
wskaza³ róg cmentarza po prawej stronie, gdzie wzd³u¿ muru z czerwonej ceg³y by³a usypana
zbiorowa mogi³a - le¿¹ jeden na drugim jak na piêtrowych ³ó¿kach w koszarach. Pod czerwon¹
gwiazd¹. Bezimienni, zapomniani zwyciêzcy.
Ch³opiec nie wyczu³ ironii w g³osie ojca, bo z dzieciêc¹ ciekawoœci¹ zapyta³:
- Tato, a kogo oni zwyciê¿yli?
Rudolf pogr¹¿ony w swoich myœlach ci¹gn¹³ swój przerwany w¹tek.
- Trochê dalej w mniejszej mogile le¿¹ nasi. Teraz bêd¹ mogli siê odwiedzaæ, pogadaæ ze
sob¹. Nieznajomoœæ jêzyka nawet im nie przeszkodzi...
Wracali nie spiesz¹c siê. Ojciec mówi³ ju¿ tylko do siebie; nie zauwa¿y³, ¿e syn zajêty jest
czym innym: rozgl¹da siê doko³a, zbiera kolorowe liœcie, jakimi us³ana jest dró¿ka.
88
Zim¹ do domu Rudolfa Schulza dokwaterowano rodzinê Polaków - ma³¿eñstwo czterdziestolatków z trójk¹ dzieci: ch³opcem i dwiema dziewczynkami. Przed miesi¹cem zjawili siê
w domu jacyœ urzêdnicy: mê¿czyzna w starym, niczym z gard³a wyjêtym garniturze, w krawacie, z teczk¹ w rêku i kobieta - wysoka, w za du¿ym, wisz¹cym na chudych ramionach ¿akiecie.
Rozejrzeli siê po domu, zapytali kto mieszka, coœ zapisali w ksi¹¿ce, któr¹ na tê okolicznoœæ
wyj¹³ z teczki mê¿czyzna i wyszli.
Rudolf zastanawia³ siê nad tymi niezwyk³ymi odwiedzinami, rozwa¿a³ coœ w myœlach
chodz¹c tam i z powrotem po pokoju, analizowa³ i na koniec doszed³ do wniosku, ¿e z pewnoœci¹ nic dobrego ta wizyta jemu nie przyniesie. Pewnie ich st¹d wykwateruj¹. S³ysza³ o takich
przypadkach, ba, widzia³ nawet. Tylko gdzie? Przez nastêpne kilka dni nic siê nie dzia³o, wiêc
zapomnia³ o odwiedzinach tej dziwnej pary.
Pewnego wieczora us³ysza³ g³oœne i natarczywe pukanie. ¯adnej wizyty siê nie spodziewa³,
tym bardziej zdziwiony i zaniepokojony zarazem, pe³en z³ych przeczuæ, pospieszy³ do drzwi.
Otworzy³. Zobaczy³ tê sam¹ kobietê, która w towarzystwie mê¿czyzny z³o¿y³a mu
niespodziewana wizytê przed trzema tygodniami. Tym razem oznajmi³a g³osem nie znosz¹cym
sprzeciwu, ¿e ci ludzie - wskaza³a stoj¹c¹ za ni¹ parê z trójk¹ dzieci - bêd¹ od tej chwili
tutaj mieszkaæ. Zanim wiadomoœæ dotar³a do œwiadomoœci, nieznajomi zajmowali pokoje na
piêtrze.
Rodzina Olszowych - tak nazywali siê jego wspó³lokatorzy - to byli spokojni ludzie. Rudolf
przyzwyczai³ siê do ich nieuci¹¿liwej obecnoœci. Spotkali siê kilka razy - by³o to nieuniknione
- w ganku, przed domem; skinieniem g³owy wymienili miêdzy sob¹ pozdrowienia i to wszystko. Nieznajomi unikali jego spojrzenia. Jakby siê bali albo wstydzili. Wieczorami nas³uchiwa³
- powodowany bli¿ej niesprecyzowanymi obawami, a nie dr¹¿¹c¹ jego umys³ ciekawoœci¹
- odg³osów dochodz¹cych z piêtra.
Kiedyœ wraca³ do domu wieczorem. Jesienny wieczór ogarn¹³ ju¿ budynki, ulice, zacieœnia³
siê wokó³ niego. Spojrza³ ponad strzelistym dachem Ressource. Czarne chmury stadnie goni³y
po niebie. Zbiera³o siê na burzê. Garten Str. tonê³a w ciemnoœciach wspomaganych przez
unosz¹c¹ siê z przyleg³ych ³¹k mg³ê. Zaraz z brzegu - czwarty w kolejnoœci - sta³ jego dom.
Min¹³ skrzy¿owanie i zatopi³ siê w mgielno-nocnych tumanach. Przed domem dojrza³ jak¹œ sylwetkê. Ktoœ jakby czeka³ na niego przechadzaj¹c siê pewnym, twardym krokiem tam
i z powrotem. Parê metrów dzieli³o go od furtki, gdy tamten siê odwróci³. I wtedy rozpozna³ na
jego plecach - nie mia³ ¿adnych w¹tpliwoœci - pepeszê: karabin z talerzowym magazynkiem,
jakie ogl¹da³ wielokrotnie na kronikach filmowych w czasie wojny. Nie mia³ w¹tpliwoœci,
kto to by³. Dlaczego jeden, zawsze byli przynajmniej we dwóch. Przeszy³ go strach.
Œcisn¹³ za gard³o. Wpad³ niemal¿e w otwart¹ furtkê. „Zawsze by³a zamkniêta” - przemknê³a
myœl. Dr¿¹cymi rêkami wyjmowa³ klucze, gdy us³ysza³ szamotanie za domem, przy komórce.
T³umione g³osy, a po chwili rytmiczne, g³uche uderzenia o drewniane drzwi. „Co go
wtedy podkusi³o?!” - zastanawia³ siê potem w domu. - Skradaj¹c siê wzd³u¿ muru, znalaz³ siê
przy rogu budynku. S³ysza³ ³omot serca. BojaŸliwie wychyli³ g³owê. I wtedy, jakby na jego
¿yczenie, ksiê¿yc przegoni³ chmury i b³ysn¹³ niebiesk¹ poœwiat¹. Tu¿ ko³o niego,
na wyci¹gniêcie rêki, le¿a³a taka sama pepesza, jak¹ widzia³ na plecach u ¿o³nierza przed
domem. Kilka kroków dalej, przy drzwiach komórki, dwie sylwetki zmaga³y siê ze sob¹.
„Mo³czi, blat” - us³ysza³ w niezrozumia³ym mu jêzyku. Nie znosz¹cy sprzeciwu mêski g³os
nie móg³ byæ przyjazny. Tego by³ pewny. Znowu spojrza³ na pepeszê. Ju¿ chwyta³ za kolbê,
czu³ w d³oni zimny, wilgotny dotyk drewna, gdy jakiœ wewnêtrzny g³os - z pewnoœci¹
rozs¹dku, wspomina³ póŸniej - osadzi³ go w miejscu. Powoli wychyli³ siê zza muru. Ch³opak
w rozche³stanej marynarce podci¹ga³ spodnie. Zauwa¿y³ go. B³yskawicznie, kocim ruchem
chwyci³ automat.
- Ruki w wierch! - rzuci³ ostro.
Edward Derylak
89
Akurat ten zwrot rozumia³. Powoli podniós³ rêce. „To pewnie koniec” - zd¹¿y³ pomyœleæ
patrz¹c na skierowany w niego wylot lufy. So³dat jedn¹ rêk¹ zapi¹³ spodnie, potem ostro¿nie, nie
spuszczaj¹c z niego czujnego spojrzenia, omin¹³ go bokiem i znikn¹³ za rogiem budynku.
Roztrzêsiona kobieta, w której rozpozna³ bez trudu s¹siadkê z piêtra, dr¿¹cymi rêkami
poprawia³a ubranie i w³osy.
- Ach, to pan - odetchnê³a z ulg¹, mimo, ¿e policzki pali³y j¹ ze wstydu. - Dziêkujê, ¿e pan
siê pokaza³.
Nie rozumia³, co mówi do niego kobieta, ale intuicyjnie wyczu³, ¿e jest zadowolona z jego
obecnoœci. Szybko doprowadzi³a siê do porz¹dku i zbli¿y³a siê do niego. Za blisko jak na rozmowê dwojga obcych ludzi, tote¿ mê¿czyzna maj¹c przed sob¹ twarz kobiety - piêknej i m³odej
- poczu³ siê niepewnie. Na twarzy czu³ jej ciep³y, przyspieszony jeszcze oddech.
- Nikomu pan nie powie, dobrze? - powiedzia³a stanowczym i b³agalnym zarazem g³osem,
dobieraj¹c pojedyncze s³owa. - Moja rodzina, m¹¿... - pokrêci³a przecz¹co g³ow¹, gdy zabrak³o
jej s³ów.
- Rozumiem, rozumiem... - mê¿czyzna przyjacielskim gestem po³o¿y³ d³oñ na jej ramieniu.
Dr¿a³a jeszcze.
Rudolf Schulz w nocy d³ugo nie móg³ zasn¹æ.
Pewnego wieczoru przyszed³ do niego s¹siad - wysoki, postawny mê¿czyzna - i zaprosi³ go
na herbatê. Rudolf najpierw siê wzbrania³, ale ostatecznie zabra³ syna i poszed³.
Gospodarze starali siê byæ mili, uprzejmi, jednak rozmowa rwa³a siê. Trochê z powodu trudnoœci jêzykowych, a trochê z powodu niecodziennej sytuacji. Pani domu unika³a jego wzroku.
W pewnym momencie ich spojrzenia siê skrzy¿owa³y - jej twarz okry³a siê rumieñcem. Rudolf
stara³ siê nie rozgl¹daæ, a mimo to wzrok jego œlizga³ siê po znajomych sprzêtach i meblach.
Przed oczami pojawiali siê na przemian: Hans Vogel, Rita i ich syn Günter. Czu³ siê nieswojo,
by³ spiêty; ¿eby pokryæ swoje za¿enowanie nie szczêdzi³ uœmiechów i mi³ych s³ów.
Czu³ siê ju¿ coraz pewniej wœród obcych ludzi, niezrozumia³ej mowy, nowego otoczenia,
gdy wydarzy³ siê ten przykry dla niego incydent. Wracaj¹c z pracy wst¹pi³ do Ressource. To nie
by³a ju¿ ta sama restauracja, w której przysiadywa³ - kiedy, to by³o! - z ci¹gle powa¿nym
Johanem, sypi¹cym dowcipami Peterem i rozpolitykowanym, z pokaŸnym brzuchem
Fryderykiem, a rudy Herman za kontuarem uwija³ siê jak w gor¹czce, uœmiechaj¹c siê nalewa³
im piwo. Gdzie oni teraz s¹? W jakim landzie zatrzyma³ siê ich transport? Mówili, ¿e napisz¹.
Pewnie musi jeszcze poczekaæ. Tak rozmyœlaj¹c pokona³ kilka stopni betonowych schodów, po
czym pchn¹³ dwuskrzyd³owe drzwi. Mimo woli rzuci³ spojrzenie na pusty stolik, ich stolik, przy
oknie. Potem, nim ruszy³ dalej, ogarn¹³ wzrokiem salê. W g³êbi by³o kilka osób i trzech
zachowuj¹cych siê ha³aœliwie m³odzieñców przy bufecie. Z drugiej strony zobaczy³ wygiête
w ³uk szerokie plecy pochylonego mê¿czyzny. Otwiera³ ju¿ usta, gdy tamten siê wyprostowa³.
Rudolf Schulz zaniemówi³. To nie by³ rudy Herman. On te¿ do³¹czy³ do tamtych, przemknê³o
mu przez myœl.
- S³ucham - odezwa³ siê zdezorientowany mê¿czyzna widz¹c naprzeciw otwarte nieruchome
usta.
Zamówi³ piwo w jêzyku tych ha³asuj¹cych obok. Zdradzi³ go akcent. M³odzieñcy od razu
ucichli, a jeden z nich odezwa³ siê zaczepnie.
- O! Adolek spragniony. Piwka siê zachcia³o.
- Knajpa nur fur Polen - powiedzia³ z ironicznym uœmiechem na twarzy ten drugi, przysuwaj¹c siê do niego.
Schulz spojrza³ na m³odych, nabuzowanych alkoholem mê¿czyzn. Widzia³, ¿e nie jest
dobrze. Przez moment chcia³ szybko wyjœæ, ale coœ odwiod³o go od tego. Siêgn¹³ rêk¹ do
wewnêtrznej kieszeni i wyci¹gn¹³ kartê reklamacyjn¹. Podsun¹³ pod nos tego stoj¹cego
najbli¿ej.
90
- To moje papiery, proszê zobaczyæ.
- WsadŸ je sobie w dupê! - warkn¹³ trzeci, o têpym spojrzeniu. - I wynoœ siê st¹d!
Zachowuj¹c stoicki spokój, chocia¿ w œrodku wszystko siê w nim gotowa³o, Schulz wsun¹³
z powrotem do kieszeni czerwony dokument, spojrza³ na milcz¹cego ca³y czas barmana i powoli
siê odwróci³. Wtedy otrzyma³ kopniaka.
Od tego zdarzenia zamkn¹³ siê w sobie. Sta³ siê bardziej milcz¹cy. Przesta³ nawet chodziæ na
cmentarz. Po pracy przesiadywa³ przed domem ze wzrokiem utkwionym przed siebie. Sprawia³
wra¿enie, jakby obojêtne by³o mu to, co siê wokó³ niego dzia³o. Jeszcze raz od pocz¹tku
rozwa¿a³ po kolei wszystkie za i przeciw. Mo¿e zostawi to wszystko? Zabierze ch³opaka, spakuje podrêczne rzeczy, zarzuci na plecy worek, uwiesi u r¹k dwie walizki i wyjdzie, i nawet siê nie
obejrzy. Przecie¿ nikt go tutaj nie chce. Zaczepiaj¹ go jakieœ szumowiny, wyrzutki œmierdz¹ce
alkoholem. A on, co na to! Do kogo ma pójœæ?! Komu siê poskar¿yæ?! Zosta³a ich garstka,
niczym rozbitkowie na tratwie w morzu obcych - myœla³ o takich jak on. Tam by³by wœród
swoich; przez œcianê, na korytarzu, chodniku, w sklepie, urzêdzie. Nikt nie wytyka³by go palcem, nie patrzy³ na niego z³owrogo zimnym wzrokiem jak tutaj.
Codziennie - oprócz œwi¹t - Rudolf przemierza³ na nogach tê sam¹ drogê do pracy.
W zak³adzie czu³ siê wa¿ny: liczono siê z nim. Z czasem kapelusz zamieni³ na czapkê, jakie
nosili inni. S³owa, jakie s³ysza³ wokó³ nie by³y ju¿ tak obce. Z ka¿dym dniem zaczyna³ je coraz
lepiej rozumieæ. Najpierw pojedynczo, potem w zdaniach - prostych, krótkich. Móg³ siê ju¿
z trudem porozumieæ.
Po dwóch latach Schultz pracowa³ ju¿ w innej fabryce, nad kana³em - dawnej firmie Mos
Low Beer. Trudno mu siê przestawiæ na nowe nazwy, dlatego ma dwie - oficjaln¹ i t¹ drug¹, na
w³asny u¿ytek. Jego droga wiod³a teraz przez rynek, obok zburzonych kamieniczek. Jakie¿ by³o
jego zdziwienie, kiedy zobaczy³ pewnego razu, ¿e robotnicy rozbieraj¹ je ceg³a po cegle i ³aduj¹
na ciê¿arówki. Przecie¿ niektóre da³oby siê bez trudu odbudowaæ. Chocia¿by kosztem innych.
Nie rozumia³ tych poczynañ. Kiedy wraca³ popo³udniu, ceglany py³ niczym wieczorna mg³a
osiad³ na robotnikach, ciê¿arówkach, gzymsach s¹siednich, ocala³ych kamienic i rynkowym
bruku. W ci¹gu nastêpnych dni stare mury bezpowrotnie topnia³y w oczach. Mia³ wra¿enie,
jakby to on znika³, kawa³ek po kawa³ku.
I tak w kolejnych latach odchodzi³o w niebyt jego miasto. Powoli, sukcesywnie, kamienica
po kamienicy. Chodzi³ i patrzy³. Starym aparatem zatrzymywa³ w czasie znikaj¹ce z czyjejœ woli
stare budynki, w ruinach których ch³opcy bawili siê w wojnê. Biegali z drewnianymi karabinami g³osem imituj¹c karabinowe serie. Potem robotnicy ³adowali ceg³y na ciê¿arówki, które
odje¿d¿a³y w nieznanym kierunku. Ruiny znika³y, a ch³opcy przenosili siê na nastêpne, a¿
doroœli jak jego syn. Na wolnych placach stawa³y nowe budynki - klocki z du¿ej p³yty. By³y
niczym wrzody przy eklektycznych o bogatym wystroju architektonicznym kamienicach
z minionego wieku.
Jurgen, którego koledzy nazywali Jerzy, skoñczy³ studia i wyjecha³ z kraju. Z ojcem, wspólnie, doszli do wniosku, ¿e nic dobrego tutaj go nie czeka. W miêdzyczasie nauczy³ siê obcej
mowy, przyswoi³ nowe obyczaje, pogodzi³ z nowymi porz¹dkami. Tylko nazwisko zdradza³o
jeszcze autochtona z krwi i koœci. W ojczystym jêzyku korespondowa³ z synem i garstk¹
znajomych, których pewnego letniego dnia obwieszonych aparatami fotograficznymi spotka³ na
ulicy. Przy po¿egnaniu jeden z nich powiedzia³:
- JedŸ z nami
Ten uœmiechn¹³ siê pogodnie i pokrêci³ przecz¹co g³ow¹.
- Tutaj jest mój Vaterland.
Przeszed³ na emeryturê. Podupad³ na zdrowiu i rzadko opuszcza³ mieszkanie. Nawet nie
bywa³ w ewangelickim koœciele w s¹siednim mieœcie. Przychodzi³ w pobli¿e ruin tego na
dawnym Kirchenplatz. Siada³ na ³awce i w spokoju szepta³ swoje modlitwy. Pewnego razu, gdy
Edward Derylak
91
tutaj przyszed³, nad miejscem, gdzie sta³y ruiny, w zachodz¹cym jesiennym s³oñcu unosi³ siê
tylko czerwony ceglany py³. Poœrodku, samotnie, sta³a gotycka wie¿a, a w jej krypcie
spoczywa³y szcz¹tki ostatniego ksiêcia na Inflantach i jego najbli¿szej rodziny. Z³y na Boga, ¿e
dopuœci³ do tego œwiêtokradztwa, ciê¿ko opad³ na ³awkê. Mia³ wra¿enie, ¿e tutaj ju¿ pozostanie.
Spotka Helgê i patrz¹c w jej ciep³e niebieskie oczy opowie o wszystkim, o czym ju¿ nie zd¹¿y³.
Obudzi³ siê w szpitalnym ³ó¿ku.
Parê lat póŸniej w radiu us³ysza³ o uznaniu granicy na Odrze i Nysie. Wiadomoœæ tê przyj¹³
obojêtnie. Mo¿e dlatego, ¿e od rana czu³ jakiœ trudny do zdefiniowania wewnêtrzny niepokój.
Z tego powodu wyszed³ nawet z domu i drog¹ miêdzy ogródkami skierowa³ siê w stronê
wzgórza. Drogi ubywa³o, a niepokój narasta³. Wyszed³ na otwart¹ przestrzeñ i wzniesienie mia³
jak na d³oni. Zawsze panowa³ tam spokój, a dzisiaj by³ wzmo¿ony ruch. Samochody, ludzie,
jacyœ mundurowi. Z pewnoœci¹ nie by³ to pogrzeb; nie ta atmosfera. Podszed³ bli¿ej i tutaj
zatrzyma³ go osobnik w niebieskim mundurze. Jak to! Dlaczego?! Co tam siê dzieje?! Pytania
pozosta³y bez odpowiedzi. Ten w mundurze lekcewa¿¹cym ruchem rêki kaza³ mu siê odsun¹æ.
Pokuœtyka³ do drogi, na któr¹ wje¿d¿a³y ciê¿arówki. Stamt¹d nikt go nie przegoni. Nie wierzy³
w³asnym oczom. Na skrzyniach ³adunkowych wywrotek le¿a³y, wrzucone jak gruz, nagrobne
p³yty. Ruch przy cmentarzu trwa³ do wieczora, potem stalow¹ bramê zamkniêto i ustawiono tam
wartowników. Inni chodzili wzd³u¿ okalaj¹cego cmentarz muru. Nazajutrz poszed³ tam
z samego rana. ¯eby unikn¹æ wczorajszej sytuacji, szed³ wzd³u¿ muru w poszukiwaniu jakiegoœ
otworu. Zrobi³ kilkadziesi¹t kroków, kiedy natkn¹³ siê na pierwszy. Zajrza³ przezeñ do œrodka.
Trzy spychacze jeŸdzi³y tam i z powrotem równaj¹c ziemiê. Na palcach r¹k móg³ policzyæ
nagrobki, które pozosta³y na œrodku - nie licz¹c tych okaza³ych przy murze, które równie¿
oszczêdzono.
Ch³on¹³ oczami ten surrealistyczny widok. To ju¿ jest koniec. Tego za wiele. Czu³ jak coœ
w nim narasta, nabrzmiewa. Powinien odejœæ, ale nie mia³ si³y oderwaæ wzroku. Nie wiedzia³,
kiedy coœ w nim pêk³o. Osun¹³ siê po piaszczystym zboczu.
Motory spychaczy gdaka³y jednostajnie rozsiewaj¹c sw¹d spalin zmieszany z unosz¹cym siê
kurzem. Gdy noc opad³a, znów zamkniêto ciê¿k¹, stalow¹ bramê.
(opowiadanie wyró¿nione w VIII Ogólnopolskim Konkursie Literackim im. Eugeniusza Paukszty „Ma³e ojczyzny pogranicze kultur i regionów”)
92
Marcin Jerzynek
Oddychaliœmy morzem Jima
O obchodach Roku Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Zielonej Górze
W kulturze masowej Polska kojarzy siê
mieszkañcom europejskich krajów z doœwiadczonym i wyspecjalizowanym hydraulikiem.
Nie wiem czy to dobrze? Ufam jedynie, ¿e
statystyczny i standardowy obywatel Wielkiej
Brytanii czy Szkocji wie, ¿e na samej
hydraulice Polska nie stoi. Ufam – bowiem
badania naukowe dowodz¹ – ¿e najbardziej
znanymi sylwetkami polskimi w œwiecie s¹
Fryderyk Chopin i Conrad Korzeniowski.
I o tym drugim chcia³bym s³ów parê rzec.
Jego sylwetki nie bêdê przedstawia³, gdy¿
ka¿dy zainteresowany ³atwo znajdzie biogram
w licznych mediach. Wa¿ne jest zaœ dla mnie
to, ¿e przez jeden listopadowy dzieñ Zielona
Góra oddycha³a Conradem. Wszystko to za
spraw¹ konferencji naukowej zorganizowanej
przez Ko³o Literaturoznawców i Zak³ad Teorii
Literatury dzia³aj¹cy przy Instytucie Filologii
Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego, zatytu³owanej „Czytelnik Conrada”. Chocia¿ temat
obrad wydawaæ siê mo¿e ma³o interesuj¹cy,
kryje w sobie wiele ciekawych problemów.
Jak siê bowiem okaza³o jest to zagadnienie,
które do tej pory nie doczeka³o siê rozleg³ych
i g³êbokich badañ. Niewiele bowiem powsta³o
prac, które rzetelnie analizowa³yby adresata
Conradowskich tekstów. Zwróci³ na to uwagê
prof. Zdzis³aw Najder w wyk³adzie otwieraj¹cym obchody Roku Josepha Conrada-
Korzeniowskiego w Zielonej Górze. W swoim
wyst¹pieniu wskazywa³ na miejsca, które
dotychczas nie zosta³y jeszcze spenetrowane
przez badaczy twórczoœci pisarza. Ciekawe
hipotezy ka¿dorazowo potwierdzane by³y
wykonanymi w tym zakresie badaniami oraz
odpowiedni¹ literatur¹. Referuj¹cy – bêd¹cy
najwybitniejszym znawc¹ Korzeniowskiego
w Polsce – opowiada³ o autorze Nostromo
z wielk¹ fascynacj¹ i doskona³¹ znajomoœci¹
przedstawianych zagadnieñ. Zwraca³ uwagê,
¿e pisarz polskiego pochodzenia tworz¹cy po
angielsku próbowa³ nawi¹zaæ kontakt ze swymi
odbiorcami, którymi w znacznej mierze byli
mê¿czyŸni (wi¹¿e siê to z poruszan¹ na
³amach powieœci Korzeniowskiego tematyk¹
¿eglarsk¹). I chocia¿ z ust prof. Najdera nie
pad³y ¿adne ostateczne rozstrzygniêcia dotycz¹ce adresata Conradowskich tekstów, jego
wyst¹pienie sta³o siê przyczyn¹ o¿ywionej
dyskusji.
Przybyli na konferencjê goœcie mieli
równie¿ okazjê wys³uchaæ odczytu referatu
prof. S. Zabierowskiego (z powodu choroby
nie móg³ osobiœcie przybyæ do Zielonej Góry).
Tekst dotyczy³ recepcji Lorda Jima w Polsce.
By³a to bardzo dok³adna analiza oparta na
wielu cytacjach. Wys³uchany tekst – znacznie
odbiegaj¹cy swoim poziomem od znanych mi
artyku³ów omawiaj¹cych zagadnienie recepcji
Marcin Jerzynek
93
dzie³ literackich – pokaza³, jak niebagateln¹
rolê w polskiej œwiadomoœci odegra³o
wydanie powieœci. Zwraca³ uwagê na szeroki
wachlarz reakcji – od o¿ywionych wyst¹pieñ
wype³nionych po brzegi gloryfikacj¹, po skrajnie im przeciwne – bogate w sarkazm
i drwinê. Zdarzy³o siê tak¿e, ¿e lektura Lorda
Jima sta³a siê przyczyn¹ samobójstwa.
Zielonogórsk¹ konferencjê prowadzi³a
dr Ma³gorzata Miko³ajczak. Przygotowane zaœ
referaty charakteryzowa³y siê wysokim
poziomem naukowym. Zreszt¹ jedynie tego
mo¿na by³o siê spodziewaæ po ich autorach.
Poruszaj¹c zagadnienia z pozoru ma³o interesuj¹ce uczyni³y z nich ciekawy teren naukowych eksploracji. Ale obchody Roku Josepha
Conrada-Korzeniowskiego w Zielonej Górze
nie zakoñczy³y siê wraz z ostatnim referatem.
Czwartkowe popo³udnie, 8 listopada, zarezerwowane by³o dla filmu Czas Apokalipsy w re¿.
Francisa Forda Coppoli, a jego wybór na ten
dzieñ nie by³ spraw¹ przypadku. Inspiracj¹ dla
re¿ysera przy krêceniu filmu by³a jedna
z Conradowskich powieœci – J¹dro ciemnoœci.
Tak wiêc ogl¹daj¹c film, który wielu przyby³ych na pokaz ju¿ zna³o, konfrontowaliœmy
go z dzie³em literackim, na którego kanwie
powsta³. Jak we wprowadzeniu do niego
zauwa¿y³ prof. Najder tych zwi¹zków jest stosunkowo du¿o. Niezwykle widocznym staje
siê konflikt prawdy i mitu; jego bohaterowie
d¹¿¹ do j¹dra ciemnoœci, a wiêc samego centrum z³a; pojawia siê te¿ pragnienie bycia
nadcz³owiekiem i utrzymania w³adzy za
wszelk¹ cenê. Zarówno ksi¹¿ka jak i film s¹
udan¹ prób¹ ukazania ¿ycia cz³owieka
w œwiecie bez wartoœci.
Zielonogórskie obchody zakoñczy³y siê
spotkaniem z prof. Najderem na promocji
wznowionych ksi¹¿ek jego autorstwa dotycz¹cych osoby Korzeniowskiego. Przybyli
mieli okazjê porozmawiaæ z autorem na temat
czterech nowoœci na rynku wydawniczym
(dwutomowej biografii Korzeniowskiego
i dwóch tomów zatytu³owanych Polskie
zaplecze Josepha Conrada-Korzeniowskiego
opowiadaj¹cych o zwi¹zkach pisarza z ojczyzn¹). Spotkanie sta³o siê okazj¹ do swobodnej dyskusji o pisarzu i zafascynowanym
nim profesorze, który pierwszy tekst na jego
temat napisa³ ju¿ w roku 1952, a wiêc ponad
pó³ wieku temu. By³a to wreszcie sposobnoœæ
do innego spojrzenia na twórczoœæ Korzeniowskiego.
Zielonogórska sesja wpisa³a siê w krajowe
obchody Roku Josepha Conrada-Korzeniowskiego ustanowione przez UNESCO. By³a
wreszcie pierwszym miejscem, gdzie odby³a
siê promocja czterech ksi¹¿ek autorstwa prof.
Najdera. Zorganizowana zosta³a dziêki wspó³pracy Ko³a Literaturoznawców i Zak³adu Teorii
Literatury z Polskim Towarzystwem Conradowskim, Instytutem Adama Mickiewicza
z Warszawy i Stowarzyszeniem Integracji
Humanistycznej PO-MOST z Tczewa. Do
udzia³u w niej w sposób szczególny zostali
zaproszeni studenci filologii polskiej oraz
niektóre z zielonogórskich szkó³ œrednich.
Cieszy fakt, ¿e mogliœmy poczuæ zapach
morza z powieœci Lord Jim. Oby wiêcej tego
typu konferencji mia³o okazjê odbywaæ siê
w Zielonej Górze i oby miasto by³o kojarzone
jako oœrodek prê¿nie rozwijaj¹cej siê dzia³alnoœci na polu kultury.
NA GRANICY
Jacek Weso³owski
Na Granicy (6):
Hajligendam; Ewenement a norma; Landessza³
Hajligendam
(Syki polityczne Pana Bronka)
Patrz pan, ja w tym Hajligendamie to
by³em.
Jako malarz fryzjerniê malowa³em jednemu na lato.
Jak jeszcze te pa³ace w proszku podederowskim by³y: 1999.
A tera Merkel, Blair, Bush, Putin
obraduj¹ za kordonem, za p³otami.
Tematy ichnie tera Na Szczycie: pomoc
Afryce (we w³asnym interesie Euroame-
ryki), klimat (w interesie), globalizacja
(w interesie i przeciw).
Plan Marshalla ale by³ – gdyby nie on,
Soviety by zaw³adnê³y.
I nie 1984 by by³ tylko czeski b³¹d 1948
i ju¿.
I nie po angielsku by by³o tylko po
rusku.
By by³o.
A jest.
Jes.
(Zanotowane z dawniejszego nagrania na tel. kom.,
Berlin 10.11. 2007)
NA GRANICY
95
Ewenement a norma
(w piœmie wobec mowy
– w literaturze europejskiej)
Funkcjonalne pojêcie tekstu w literaturoznawstwie kszta³towane jest z nastawieniem na w³asnoœci paroles jêzyków
europejskich. Generalizacja opiera siê na
podobieñstwach jêzyków etnicznych,
w których rozwijaj¹ siê poszczególne
literatury narodowe europejskiego krêgu
kulturowego. Wyros³y one z jednego
praŸród³a, z jêzyka praindoeuropejskiego.
Opiera siê te¿ generalizacja taka na
podobieñstwach dwóch zasadniczych
systemów pisma alfabetycznego, ujmowanych zreszt¹ czêsto w paleografii jako
jeden system: alfabet grecko-³aciñski.
Ogóln¹ podstaw¹ metodologiczn¹,
która uprawnia kategoriê „literatura
europejska”, s¹ wspólne dla podpadaj¹cych pod tê nazwê geneza i historyczny
proces kulturowy. Sk³adaj¹ siê nañ
zarówno wewnêtrzne jak i zewnêtrzne
uwarunkowania i powi¹zania struktury
utworu literackiego, zwrotne projekcje
tekstu i „kontekstu”, tj. literatury i rzeczywistoœci pozaliterackiej w szerokim sensie. Literatura europejska przedstawia siê
historycznie jako proces zacz¹tkuj¹cy
w starogreckiej kulturze s³owa mówionego,
wy³onionej z muzyki i œpiewu. W VIII w.
p.n.e. kultura ta przekszta³ci³a siê formalnie w piœmiennictwo. W Europie, po
wynalezieniu ruchomej czcionki drukarskiej, przesz³a z manuskryptu w druk
i w takim to znaczeniu jest dziœ literatur¹.
Jeœli wystêpuj¹ w niej pierwiastki obce,
wywodz¹ce siê z innych krêgów kulturowych, zarówno pierwotne jak i wtórne,
nagromadzone w toku jej rozwoju historycznego, to s¹ one asymilowane i kszta³towane zgodnie z jej ogóln¹ charakterystyk¹. Wewnêtrzne (strukturalne –
ogólnosemantyczne, stylistyczne) oraz
zewnêtrzne (kulturowe – materialne i ideologiczne: polityczne, spo³eczne, gospodarcze, kulturalne) wyznaczniki segmentuj¹ historiê literatury europejskiej ery
96
staro¿ytnej i nowo¿ytnej na epoki (okresy
literackie), s¹ podstaw¹ wydzielania
pr¹dów literackich, okreœlania grup czy
szkó³ literackich, a tak¿e niejakiej instytucjonalizacji osobniczej twórczoœci
poszczególnych twórców literatury. O literaturze europejskiej jako kategorii uogólniaj¹cej poszczególne literatury narodowe
mo¿na mówiæ i dlatego, ¿e elementy procesu historycznego rozwoju literatury,
zw³aszcza epoki, pr¹dy czy nurty i kierunki, jawi¹ siê jako ogólne – obok szczególnych dyferencji i specyfik, przys³uguj¹cych zbiorowi literatur narodowych
europejskiego krêgu kulturowego oraz
ka¿dej z nich z osobna.
Nie wszystko, co w tekstach, utworach
literatury europejskiej napisano, daje siê
„odczytaæ na g³os”. Te „g³uche” elementy
tekstowe nazwijmy „graficznymi” –
w odró¿nieniu od tych, które daj¹ siê
„odczytaæ na g³os” – s¹ one w tekstach
pisanych w istocie quasi-foniczne,
transponuj¹ce mowê.
„Graficznoœæ” literatury mo¿na obserwowaæ na osi „ewenement a norma”:
novum a konwencja, eksperyment a tradycja (na które nawija siê niæ historycznych
przemian w sztuce w najogólniejszym
sensie). Ewenement i norma s¹ kategoriami wzajemnie siê warunkuj¹cymi. Coœ
jest ewenementem wobec normy albo
norm¹, na tle której widoczne s¹ ewenementy, której siê przeciwstawiaj¹. Trzeba
najpierw pamiêtaæ, ¿e graficznoœæ literatury – sztuki literackiej – w stanie
wspó³czesnym jest ogólnie ewenementalna wobec dzisiejszych norm graficznych
kultury pisemnej jako ca³oœci, nastawionych przecie¿ utylitarnie. Sama
w sobie i dla siebie jest natomiast norm¹:
np. poetyck¹ norm¹ jest brak interpunkcji, norm¹ s¹ niemotywowane quasifonicznie uk³ady graficzne stosowane
w wierszu wolnym, a wiêc w ca³ej niemal
poezji wspó³czesnej. Tak jak norm¹ – „od
zawsze” – jest rozcz³onkowanie na linie
wersowe wiersza operuj¹cego rytmem
i rymem, zupe³nie przecie¿ zbêdne, bo
wystarczaj¹co segmentuje tekst w aspekcie quasi-fonicznym samo metrum; to
samo dotyczy strofy. W sensie ogólnym
zaœ norm¹ jest ka¿de odstêpstwo od
normy, które s³u¿y eskalacji poetyckoœci
tekstu; tekst utylitarny d¹¿y do konwencjonalizacji i komunikatywnoœci,
tekst poetycki ucieka od konwencji i jednoznacznoœci – oczywiœcie popadaj¹c
w inn¹, formuj¹c¹ siê w ten sposób konwencjê i ujednoznaczniaj¹c siê – z czego
znów pragnie siê wyzwoliæ. „G³uche”,
afoniczne wobec quasi-fonicznych czynniki tekstowe mog¹ te¿ byæ normalnymi
w stosunku do ewenementalnych w ca³kowitej zgodzie z ogólnymi normami kultury
pisemnej. Tak jest w przypadku liczby
wyra¿onej ideogramem (cyfr¹), która
w tekœcie utylitarnym jest norm¹ wobec
ewenementu: ¿adna ksiêgowa nie napisze
„piêæset”, lecz „500”, natomiast w tekœcie
poetyckim normalne bêdzie zarówno
u¿ycie ideogramu, jak i fonogramu –
poeta mo¿e obie te mo¿liwoœci wykorzystywaæ jako œrodek artystyczny.
Nienormalne wobec konwencji tekstu
u¿ytkowego jest u¿ycie w utworze literatury s³owa-napisu „Peerel”; w piœmie
urzêdowym, jak i w encyklopedii bêdzie
skrótowiec (ideogram) „PRL”.
Ogólnie mo¿na powiedzieæ, ¿e rozwój
grafii i grafiki poetyckiej posiada swoj¹
w³asn¹ dynamikê, wyodrêbniaj¹c¹ je
wobec piœmiennictwa u¿ytkowego.
(1)
Kto druk wynalaz³? Kunszt piœmienny?
Strzelby aparat kto wojenny?
O czym siê starym i nie œni³o,
To jest konceptu m³odszych dzi³o. 1
(2)
Przyjdzie czas
przyjdzie czas
1
2
3
4
szale wagi siê chybn¹
Jeszcze rok
jeszcze dzieñ 2
(3)
ju¿.
ju¿.
dopadli.
stratowali.
zmiêli. 3
(4)
Œwiat siê nie skoñczy
poezja powlecze siê
dalej
w stronê Arkadii
albo w drug¹ stronê 4
W przyk³adzie pierwszym odrêbnoœæ
grafii i grafiki poetyckiej wobec u¿ytkowej polega na rozpisaniu w liniach wersowych i du¿ej literze na pocz¹tku
ka¿dego wersu; porz¹dek „wersowy”
(poetycki) nie pokrywa siê przy tym ze
„zdaniowym” (gramatycznym). Przyk³ad
drugi: du¿a litera na pocz¹tku zdania,
lecz nie ma kropki na koñcu. Przyk³ad
trzeci: odwrotnie jak w drugim (jak to
„przeczytaæ na g³os”? jaka ma byæ
intonacja?). Przyk³ad czwarty: zdanie
„bezintonacyjne” (czy zdania i jakie
intonacje? – je¿eli...).
Czynniki graficzne w tekœcie poetyckim bior¹ siê z ogólnej sk³adnicy jêzyka,
z ró¿nych repertuarów i s³owników specjalnych. Silnie skonwencjonalizowanymi
znakami grafii u¿ytkowej s¹ – obok cyfr –
ideogramy typu „%”, „+”, „–” (minus),
„=”, rownie¿ „§”; z klawiatury maszyny
do pisania przedostaly siê one, ogromnie
wzbogacaj¹c swój repertuar, do tastatury
komputera; stoj¹ dziœ do dyspozycji
poety. Znaki tego rodzaju funkcjonuj¹
ponad piœmiennictwami poszczególnych
Wespazjan Kochowski, Liricorum, (w:) Poeci polskiego baroku, wyd. Ossolineum 1975, t.II, s. 241
Bruno Jasieński, Zakładnicy, (w:) Bruno Jasieński, Utwory poetyckie. Manifesty. Szkice, wyd. Ossolineum 1972, s.61
j.w., Pieśń o głodzie, s. 84-85
Tadeusz Różewicz, Acheron w samo południe, (w:) Poezja. Dramat. Proza, Wrocław 1973, s. 112
NA GRANICY
97
jêzyków narodowych, a mog¹ te¿ byæ
specyficzne dla danego jêzyka, jak np.
ideogram „&” w angielskim, który
w specjalnego typu po³¹czeniach przedostaje siê do innych jêzyków. Przyk³ad
poetycki:
chowaj¹ siê za kêpy suchotniczych
drzew
które zesz³¹ jesieni¹ op³uka³ kul war
(...)
na opuszczonym placu mür & merilis
tysi¹cem witryn w przera¿eniu
szczeka³ 5
Na pewne dyferencje „miêdzyjêzykowe” natykamy siê w konwencjach
graficznych dotycz¹cych wyra¿eñ cyfrowych. W jêzyku polskim pisze siê „wiek
XVIII”, w niemieckim „18. Jahrhundert”,
w angielskim „18th century” – a wiêc
cyfry rzymskie, cyfry arabskie, wreszcie
cyfry arabskie w kombinacji z literami –
znaczenie to samo. Je¿eli poeta napisze
w wierszu „21. w.” zamiast „XXI w.” , to
dla celowego efektu artystycznego, a nie
z przyczyny niezdanej z jêzyka polskiego
matury. Prawid³owoœci tego rodzaju
dotycz¹ ogó³u znaków ideo- i piktograficznych, których mnóstwo wystêpuje
w rozmaitych sferach komunikacji, i które
st¹d – zarówno przez uprawê w tekstach
utylitarnych jak i bezpoœrednio ze specjalnych repertuarów tzw. jêzyków specjalnych (matematyki, fizyki, elektroniki itd.)
– mog¹ przedostawaæ siê do tekstów poetyckich.
Znakami ukszta³towanymi w strukturze tekstu utylitarnego s¹ uk³ady graficzne, konotuj¹ce przedmioty kultury
pisma, np. „listy”. Wystêpuj¹ one powszechnie w utworach prozy artystycznej, w powieœciach i s¹ uargumentowane zwyczajowym uk³adem graficznym (nag³ówek, podpis), z którego
nieprzestrzeganiem mo¿na siê owszem
spotkaæ najwy¿ej w liryce. W tym miejscu
warto zwróciæ uwagê na fakt – równie¿
w sferze grafii i grafiki tekstu – mieszania
siê konwencji gatunków i rodzajów literackich. Na przyk³ad: Brak interpunkcji
w wielu patiach Ulissesa Joyce´a jest œrodkiem „poetyzacji prozy” (sama grafia
konotuje tu nowoczesn¹ poezjê). A znów
odwrotnie, u Ró¿ewicza w Opowiadaniu
o starych kobietach mamy „sprozaizowanie
poezji” – przez zapis, przez grafiê
i grafikê tekstu, odpowiednio w³aœnie do
tytu³u utworu.
Graficzna organizacja tekstu poetyckiego, optyczne porz¹dkowanie napisów,
ro¿ne znaki pomocnicze tego uporz¹dkowania, koresponduj¹ niew¹tpliwie
z szeroko stosowanym w rozmaitego
typu tekstach utylitarnych uk³adami
tabelarycznymi: struktury tego rodzaju,
gdzie quasi-fonicznoœæ pisanego s³owa
integruje siê z jego ideo- i piktograficzn¹
potencj¹, wychodz¹ daleko poza pismo,
w sferê rysunków pogl¹dowych nauki
i techniki.
Jest te¿ oczywiste, ¿e pisarskie i drukarskie upostaciowanie tekstu, kartka, na
której siê pisze i z której siê czyta, stanowi
p³aszczyznê wzajemnych wp³ywów kultury pisemnej in genere i literackiej
w szczególnoœci z jednej strony, zaœ plastyki i techniki drukarskiej z drugiej. Ideoi piktografia literatury jest z innych pozycji genologicznych sfer¹ ikonologiczn¹
sztuk plastycznych. Znak krzy¿a (wyra¿ony znakiem „?”nie „+”, a tak¿e grafik¹
tekstu) u poetów m³odopolskich (Wyspiañski, Miciñski, Zegad³owicz, po nich
Tuwim w Kwiatach polskich) ma tê sam¹
funkcjê symbolow¹, co u Grottgera czy
Malczewskiego i zapewne z plastyki
przedosta³ siê do poezji – przez pismo,
egzystuj¹ce na kartce papieru jak rysunek
czy grafika. Grafika wspó³czesnego wiersza wolnego ukszta³towa³a siê zapewne
w konfrontacji z – podlegaj¹cymi innym
5 Bruno Jasieński, Psalm powojenny, j.w., s. 30-31. W nocie red. tomu czytamy: „Spółka Mür & Merilis prowadziła wielkie
domy handlowe w miastach europejskich, m.in. w Moskwie do 1914 r.” Wiersz Jasieńskiego daje obraz Moskwy w 1918 r.
98
konwencjom rodzajowym – jakoœciami
kompozycji abstrakcyjnej w plastyce.
Eksperymenty graficzne poetów futurystycznych, wychodz¹ce od pisma, lecz
przekraczaj¹ce jego granice w stronê
typografii, i to nie tylko literowej (strza³ki,
„r¹czki”, linie, standardowe elementy
rysunkowe) oddzia³a³y na rozwój druku
akcydensowego. Niew¹tpliwy jest te¿
wp³yw wiersza obrazkowego (zjawiska
znanego ju¿ w staro¿ytnoœci i ci¹gn¹cego
siê przez ca³¹ historiê literatury) na wytworzenie siê podobnej formy w plastyce
reklamowej. Pismo stanowi pomost
miêdzy literatur¹ a sztukami plastycznymi, przez nie do obrazu wchodzi s³owo,
wypowiedzenie jêzykowe. Jak i obraz
wchodzi do literatury: najsilniejsz¹ w
nowoczesnej poezji tego demonstracj¹ jest
tom Calligrammes Apollinaire´a. O czym
pisze poeta to i „rysuje” grafik¹ swego
wiersza. Kaligramy dostarczaj¹ te¿
przyk³adów na przep³yw znaków miêdzy
poezj¹ a muzyk¹: w wiersze tekstu
wpisany zostaje zapis nutowy.
Poprzez swe upostaciowanie w grafii
i grafice tekst poetycki mo¿e asymilowaæ
i przetwarzaæ czy wytwarzaæ znaki ró¿nego rodzaju, mo¿e korespondowaæ i zapo¿yczaæ siê u wielu dziedzin kultury. Znaki
te jednak zawsze podlegaj¹ w strukturze
tekstu tej samej charakterystyce ogólnej,
co ca³a historycznie okreœlona struktura,
gdy¿ przez literackie, a nie inne konwencje s¹ w niej kszta³towane. W takim
to aspekcie struktura tekstu literatury jest
odrêbna od innych struktur kulturowych,
np. od struktury tworu plastyki – choæ
w szczególnych i poszczególnych przypadkach – na poziomie pojedynczego
dzie³a lub pewnej ich liczby (jak to by³o w
poezji konkretnej) stwierdzenie tej odrêbnoœci jest tyle¿ niemo¿liwe, co niecelowe.
Na poziomie tekstu literackiego jako
pojêcia rodzajowego norm¹ jest ci¹g rozwojowy od uk³adu graficznego Iliady
i Odysei Homera do uk³adu graficznego –
powiedzmy – wierszy Bia³oszewskiego.
O tych ostatnich, w intencji przypomnienia tych pierwszych, powiedzia³ krytyk (Artur Sandauer w Poezji rupieci): „Po
raz pierwszy od wielu stuleci powstaj¹
wiersze przeznaczone wy³¹cznie do
wyg³oszenia”. Prawda nieca³a. Kategorycznoœæ owego „wy³¹cznie” s³u¿y
wydobyciu cechy przeciwleg³ej utworu
literatury, zarówno tych to wierszy jak
i ca³ego obszaru „wielu stuleci”, jako pojêcia in genere. Poezja jest „do s³uchania”.
Oto „norma”. Wobec niej ewenementem
jawi siê ci¹g zjawisk typu rak i akrostych
a zw³aszcza gatunek pod nazwa „carmen
figuratum” od greckich poetów Symiasza
i Teokryta do wspó³czesnej „poezji wizualnej”, wliczaj¹c tu i Bia³oszewskiego:
œpiewaj¹ gamê:
do
my
s³y
rze
czy
wi
sto
œci
rze
czy
wi
sto
œci
do
my
s³y 6
Grafika tekstu s³u¿y tu bez w¹tpienia
wyra¿eniu zjawiska fonicznego, melodii
gamy. Lecz wyra¿a j¹ wizualnie, rzec
mo¿na: jest „obrazem dŸwiêku”. Oto
swoista realizacja McLuhanowskiej formu³y poezji: verbo-voco-visuel exploration.
Widaæ tu te¿ przejœcie od normy do
ewenementu i odwrotnie w aspekcie iloœciowym, rzutuj¹cym na subiektywn¹
interpretacjê quasi-foniczn¹ lub afoniczn¹
6 Miron Białoszewski, Sztuki piękne mojego pokoju, (w:) Obroty rzeczy, Warszawa 1956, s. 72.
NA GRANICY
99
tworzywa literatury, istniej¹cego obiektywnie w piœmie, nie inaczej. Du¿e i ma³e
litery u Norwida (np. obocznoœci
„Bóg/bóg”, „cz³owiek/Cz³owiek”) uchodz¹ uwadze czytelnika, a wraz z nimi ich
znaczenie filozoficzne. Generalna likwidacja du¿ych liter w „konstelacyjnej
poezji” Gomringera dla samego twórcy
jak i odbiorców poezji konkretnej by³a
manifestacj¹ okreœlonej postawy ideologicznej wobec spo³ecznej funkcji jêzyka.
Grafika wiersza wolnego odbierana jest
powszechnie jako „normalna” – Marinettiego S³owa na wolnoœci natomiast jako
poetycka ekstrema. Bardzo normalny
w piœmiennictwie znak „%”, którym s¹
gêsto poznaczone smaczne dzienniki
¯eromskiego, tak oto u¿yty:
%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%%%%%%%%
%%%%%%%%%%%%%%%%
7
- jawi siê jako ewenement – nie bardzo chyba smaczny. Tytu³ Lichwiarz.
Schemat graficzny dla tego rodzaju
utworków wzi¹³ polski fraszkopisarz
(napisa³ ich wiele w 70. latach ub. wieku)
od Gomringera, cisza (silencio) albo milczenie. Jest to jeden z bardziej znanych tekstów œwiatowej poezji konkretnej, która w
literaturoznawstwie jako ca³oœæ uwa¿ana
jest za odstêpstwo od normy, za ewenement. WeŸmy wersjê niemieckojezyczn¹:
schweigen
schweigen
schweigen
schweigen
schweigen
schweigen schweigen
schweigen schweigen
schweigen
schweigen schweigen
schweigen schweigen
8
Uk³ad „norma – ewenement”, „ewenement a norma” ró¿nie przedstawia siê
w zale¿noœci od epoki literackiej, na tle
pr¹du czy nurtu lub kierunku. Ró¿nie to
wygl¹da w aspekcie danej poetyki osobniczej. W pewnej eksterioryzuj¹cej siê
(w sensie zewn¹trzliterackim, tj. ze
wzglêdu na wyznaczniki historyczne,
ogólnokulturowe – i wewn¹trzliterackim,
tj. w p³aszczyŸnie poetyki normatywnej)
lub mo¿liwej do wyeksterioryzowania
(p³aszczyzna poetyki immannetnej) jednostce strukturalnej procesu histrycznoliterackiego dany znak graficzny mo¿e
byæ norm¹ wobec ewenementu w innych
jednostkach strukturalnych. Pamiêtaæ
przy tym trzeba, ¿e o charakterystyce jednostek najbardziej ogólnych, jak epoki
literackie, decyduje nie statystyka totalnej
dzia³alnoœci poetów, pisarzy, bo w tej z
regu³y przewa¿aj¹ iloœciowo pierwiastki
nietwórcze, mechanicznie powielaj¹ce
wartoœci ju¿ utrwalone, a nie wytwarzaj¹ce zasadniczo nowych, i w ten
sposób nie maj¹ce bezpoœrednio wp³ywu
na proces kulturowy, którym jest literatura.
Decyduj¹ca jest taka dzia³alnoœæ istotnie
twórcza, która opieraj¹c siê na konwencji
wytwarza novum, eksperymentuj¹c
tworzy nowe wartoœci. Bêd¹ one „tradycyjne” wobec póŸniejszych eksperymentów. Istotn¹ rolê odgrywa tu równie¿
wzglêdnoœæ ocen: ten sam w aspekcie formalnym i podobny w funkcjonalnym
(aspekt funkcjonalny tekstu jest zawsze
uwarunkowany historycznie, znaczenie
przeformu³owuje siê i nabudowuje wobec
kontekstu czy konsytuacji, jak wykaza³
Derrida), znak musi byæ oceniany wobec
zewnêtrznych i wewnêtrznych wyznaczników literatury swego czasu i miejsca.
Tak to np. pikturalna funkcja uk³adu
graficznego nie jest t¹ sam¹ jakoœci¹ u poety barokowego, dajmy na to u Gongory,
i u Apollinaire´a czy u konkretysty
Jandla. Mo¿e te¿ zdarzyæ siê, ¿e negatywny i nietwórczy w œwietle ocen ówczes-
7 Roman Gorzelski, Lichwiarz, „Odra“, 10/1973, s. 110.
8 Po pół wieku przypomniała ten utwór Gomringera „Literatura na Świecie“, 11-12/2006, s. 221. W zbędnym i fałszywym
przekładzie polskim. Zbędnym, bo założeniem poezji konkretnej była asceza środków językowych – proste pojęcie słownikowe nie wymaga przekładu. Fałszywym, bo „milczeć” („schweigen”) wymienił tłumacz na „milcząc” (byłoby „schweigend”).
100
nych i póŸniejszych czynnik tekstu jawi
siê wspó³czeœnie jako wartoœciowy.
Przyk³adem mo¿e tu byæ Norwid,
„odkryty” kilkadziesi¹t lat po œmierci,
a po prawdzie dopiero w³aœciwie oceniony z dzisiejszego punktu widzenia.
Raki, akrostychy, telestychy, a zw³aszcza
wiersze obrazkowe w renesansie s¹ raczej
ewenementem (zob. rzadkie przyk³ady u
Kochanowskiego), w baroku staj¹ siê
norm¹. Ewenementem wobec dominuj¹cej w pocz. XX wieku poezji metrycznej
by³ pozbawiony interpunkcji vers libre
awangardowych „-istów” i „-ystów”,
tymczasem dziœ te cechy tekstu s¹ norm¹
w poezji. Aspekt pikturalny wierszy angielskich poetów metafizycznych XVII w.
nie mo¿e byæ ujmowany najpierw z pozycji, ¿e „to ewenement, margines bez
znaczenia”. Wobec potêpienia „wierszyobrazków” z koñcem epoki baroku,
w której by³y masowo produkowane
zw³aszcza przez poetów norymberskiej
Meisterschule (Pägnitzschäffer, Pasterze
Pegniccy), zaczêto „ukrywaæ” w druku
obrazow¹ funkcjê wartoœciowej poezji
metafizyków angielskich z George Herbertem na czele. W po³owie XX wieku
Tuwim wyœmiewa³ (Pegaz dêba) Apollinaire´a i naszego Czy¿ewskiego za próby
odwo³ywania siê do tradycji carmen figuratum. Tak te¿ Grochowiak (w tygodniku
„Kultura”) wyœmiewa³ siê w dwadzieœcia
lat póŸniej z poezji konkretnej na
przyk³adzie Dró¿d¿a. Przeminê³o jeszcze
30 lat i „wizualn¹ poezjê” Dró¿d¿a
pokazywano w polskim pawilonie na
Biennale w Wenecji. Niechêæ „normalnych” poetów i literaturoznawców do
ujawniania graficznej kondycji tworzywa
literatury t³umaczy siê zapewne poczuciem zagro¿enia granic miêdzy poezj¹
a malarstwem (któremu da³ ju¿ wyraz
Lessing w s³ynnym Laokoonie, 1766).
Dzisiaj ju¿ wszelkie genologiczne kanony
le¿¹ rozbite, podwa¿ane by³y od koñca
XIX wieku.
Historia sztuki europejskiej (jako
wszystkich sztuk), w tym literatury jako
rodzaju obok plastyki, muzyki itd. jest
wielokierunkow¹ ewolucj¹ aspektu „co”
wobec aspektu „jak” i na odwrót. Ogólny
podzia³ na sztukê „tradycyjn¹” a „nowoczesn¹” (której pocz¹tku dla literatury
upatrujemy w symbolizmie francuskim
w koñcu XIX w.) oparty jest na okreœleniu
tej pierwszej wg nadrzêdnoœci „co”
wobec „jak”, zaœ „nowoczesnej” akurat
na odwrót. Wg tego rozrz¹du „grafizmy”
i „pikturalizmy” barokowych poetów
mo¿na widzieæ jako „puste sztuczki” formalne, owszem. Natomiast „wizualne
eksperymenty” poetów awangardy XX
wieku musz¹ byæ traktowane jako przejaw ogólnej ideologii nowoczesnej sztuki:
novum jako wartoϾ, nie inaczej.
Nale¿y przy tym pamiêtaæ, ¿e sztuka
nowoczesna, z jej podzia³em na okres
„modernistyczny” i „postmodernistyczny”, jak to siê dziœ o niej mówi, nie jest
„formalna” czy „formalistyczna” (a ju¿
zw³aszcza tzw. sztuka „nowa”, od koñca
lat 60. XX wieku, zupe³nie nie i wrêcz
przeciwnie). Motorem formowania siê i
ewoluowanie jej estetyki jest przecie¿
intencja lepszego, prawdziwszego nazywania i interpretowania rzeczywistoœci
wspó³czesnej. Sztuka jest w istocie integraln¹ czêœci¹ rzeczywistoœci, a¿ do zatarcia siê granic miêdzy t¹ pierwsz¹ a t¹
drug¹.
Nota: Tekst powsta³ w oparciu o fragment mojej
rozprawy doktorskiej, obronionej w 1977 roku na
Uniwersytecie £ódzkim.
Landessza³
(zapisy Dzien-Nika,
grudzieñ 1995, w Kilonii)
By³em by³ w mieœcie Szlezwik, w Landesmuseum Schloss Gottorf. Nawiasem
mówi¹c caryca Katarzyna zwana Wielk¹
by³a z tych Gottorfów. Jest to najwiêkszy
w tym Bundesland Schleswig-Holstein
zespó³ muzealny, g³ówne – obok Kunsthalle Kiel – miejsce, w którym odbywaj¹
siê doroczne wystawy tu-krajowych
NA GRANICY
101
artystów, w roku onym 95. po raz 42. XLII
Przegl¹d Krajowy – po polsku by³oby.
Mam zaszczyt uczestniczyæ po wieloletnich odwa³kach. Rzecz ciekawa, ¿e
wielokrotnie startowa³em do tej imprezy,
ale nigdy jej nie widzia³em, nawet jak
bywa³a w kiloñskiej Kunsthalle, parêset
metrów od kwatery mojej przy Starej
Szosie Lubeckiej. Bo nie lubiê statystowania. Wiêc tym razem mam rolê w tym
spektaklu i z tej przyczyny go obejrzê
w punkcie kulminacyjnym w niedzielê:
wernisa¿ o 11.30 z tymi wszystkimi prezesami, z ministrami itd. Ludu bêdzie kupa,
bo samych artystów uczestnicz¹cych ko³o
setki plus niektórzy odrzuceni jeszcze
w towarzystwie przyjd¹ i reszta to publika kulturalna nawali siê pokazaæ. Myœlê,
¿e minimum ze trzy setki luda bêdzie.
Jak przyby³em z Cia³em (zjurowali
na podstawie fotografii tych lal 18
w skrzyni), to wystawa by³a prawie
zamontowana. Dla mnie przewidziano
bardzo dobre miejsce, bo w czêœci
wernisa¿owej, gdzie odbêd¹ siê mowy.
Jednoczeœnie takie jakby oddzielne, bo
pod schodami, sk¹din¹d nieopodal
ubikacji, czyli miejsce a jak¿e dobrze
widziane i odwiedzane nie bez potrzeby.
Ale okaza³o siê, ¿e moja instalacja za
du¿a. Wiêc niejaki Radtke, doktor historyk sztuki z muzeum (o którym jeszcze
wspomnê) zaproponowa³ mi inne.
Miejsce szeregowe a przy wejœciu zaraz.
Jak ludzie bêd¹ szli dooko³a hali, to maj¹
mnie na drodze swej. Przede mn¹ s¹ jacyœ
dwaj malarze, za mn¹ instalator. Werk
mój wielki, szafowaty stoi na jednych
z dwojga drzwi wejœciowych, z których
jedne bêd¹ zamkniête. Miêdzy moimi
drzwiami a tymi drugimi jest instalacja
s¹siada, z którym tworzymy nolens
volens parê. Bo obaj dajemy show. Ja
mianowicie jakiœ quasi-teatr ze œredniowiecza rodem, a on dwa telewizory
i video. U mnie surowe deski i lalki ze
szmat i gipsowych odlewów malowanych, a u niego cynkowana blacha i ta
aparatura techniczna. Mo¿e o tej instalacji
102
video coœ potem powiem, bo warto. Jak
zacz¹³em sk³adaæ (czy rozk³adaæ) Cia³o,
Radtke patrzy³ i myœla³. Nastêpnie
poszed³ i przyszed³. „Wie pan” - mówi –
„mam pewn¹ Schnapsidee, nie wiem, co
pan na to”. I prowadzi mnie do k¹ta sali,
gdzie s¹ drzwi zapasowe, przeciwpo¿arowe, a tam jest taki ma³y pokoik
zawalony gaœnicami, wiadrami p.po¿.,
umywalka tam jest te¿, œciany trochê
brudnawe. „Drzwi na zewn¹trz bêd¹
zamkniête, a te byœmy otworzyli i mia³by
pan w³asn¹ salkê, tylko dla siebie.” Ja mu
na to, jak na lato, same plusy, jedyna
w¹tpliwoœæ, to ¿e dzie³o moje mo¿e publice ma³o rzuciæ siê na oczy, schowane
takie. „Ale mimo to chêtnie” - mówiê –
„¯e salka brudnawa, zagracona, to jak
ula³ do mnie pasuje. Ten sprzêt
po¿arniczy te¿ bardzo dobrze. I dobrze,
¿e ciemnawo, bo tym bardziej w³asne
oœwietlenie mego teatru zagra”.
Ale niestety, a mo¿e i dobrze, sprawa
siê rypnê³a, bo kierownik administracyjny muzeum siê nie zgodzi³ ze wzglêdu
na bezpieczeñstwo: w razie po¿aru czy
innej katastrofy ludnoœæ by mi Cia³o stratowa³a i nie wiadomo czy by siê uratowa³a. Znaczy ludnoœæ, bo Werk mój jest
ubezpieczony na 22 olbrzymy na tej
imprezie, wiêc brak zmartwienia. Potem
mieliœmy d³u¿sz¹ rozmowê, w której siê
okaza³o, ¿e propozycja Radtkowa by³a
wywo³ana podœwiadomie czy nie tak¹
oto myœl¹: Ten Weso³owski nie pasuje
jakoœ tutaj, wiêc powinien mieæ osobn¹
przestrzeñ, osobny pokoik. Dlaczego nie
pasujê? Bo kanon niemiecki jest taki, ¿e
ma byæ grzecznie, elegancko i ¿eby by³o
porz¹dnie wykonane, ¿eby mucha nie
usiad³a. Myœli ¿adnej w tym byæ nie
mo¿e, a jak tak, to zakamuflowana, ¿e
niby nie o myœl chodzi, lecz o formê
w³aœnie. ¯e jak dzie³o dane jest frapuj¹ce,
to tylko jako forma, nie jako myœl, nie jako
przes³anie jakieœ, bo „sztuka to jest
forma”. Te wnioski sobie sformu³owaliœmy owiniête w bawe³nê, przy moim
przewa¿nym udziale, przy czym dr
Radtke oœwiadczy³ siê za kanonem, jednak zasia³em w nim w¹tpliwoœci. Bo co tu
gadaæ o kanonach w sztuce wspó³czesnej?
W ka¿dym razie zgodziliœmy siê, ¿e moje
Cia³o nie pasuje do tej wystawy z tej przyczyny, ¿e jest mocno frapuj¹ce a nieporz¹dnie wykonane i wygl¹da na to, ¿e
jak najbardziej celowo, bo jednak widaæ
w tym pracy kupê i trud materia³owy
i transportowy, a tu deska krzywa, œruba
nie dokrêcona, nitki jakieœ nie obciête
wisz¹, gips poobt³ukiwany, œlady nonszalanckich reperacji. A u innych tip top
i muszka nie siada. Muszka pch³a.
Obrazy to dla mnie nudne, ale by³o
parê instalacji, obiektów parê, które zwróci³y uwagê moj¹, bo obok niezwykle
porz¹dnego wykonania i trudu materia³owo-technologicznego by³y frapuj¹ce –
zreszt¹ dziêki temu mo¿e bardziej frapuj¹ce od dzie³a mego. Dla mnie. Otó¿ ten
kolega obok postawi³ dwa takie pojemniki, jakby kosze od œmieci du¿e, z blachy
cynkowej kratowanej. Do jednego w³o¿y³
telewizor, a drugi postawi³ do góry nogami i na nim te¿ telewizor. A na ekranach
tych telewizorów pokaza³ kratê – od tych
koszy w³aœnie przez video przenoszon¹.
Widok taki powidok tej blachy cynkowej
kratowanej. D l a m n i e to jest m y œ l
w tym: te pojemniki na œmieci, te telewizorki jeden w koszu drugi na, i razem
krata. I tu precyzja wykonania niezwyk³a
jest funkcjonalna bardzo. Absolutnie pierwsz¹ nagrodê natomiast da³bym jednemu
nazwiskiem Triloff, a mo¿e to jest
Künstlername. M³ody ch³opak ko³o trzydziestki, dosyæ brudny i rozkud³any,
bardzo skupiony, obserwowa³em go przy
robocie. Montowa³ przywieziony w czêœciach osobliwy rower taki, którego konstrukcja by³a oparta na dwóch skrzy¿owanych szynach stalowych czy aluminiowych, na ich koñcach znajdowa³y siê
siedzenia, tak zrobione, ¿e rowerzyœci
musieliby siedzieæ twarzami do siebie.
Rower mia³ cztery ko³a, ka¿de na koñcu
szyny na piêæ metrów d³ugiej, uwaga, do
niej prostopadle ustawione, za siedze-
niem kierowcy z kierownic¹ raczej do
trzymania, bo kierowaæ tym rowerem nie
da siê, ko³a mog¹ tylko do przodu i do
ty³u iœæ, ca³y wehiku³ tylko po okrêgu
poruszaæ siê. Peda³y, przek³adnie, wszystko jak siê nale¿y, gdy to wprawiæ w ruch
wysi³kiem miêœni tych rowerzystów, to
bêd¹ siê krêciæ w kó³ko, dooko³a osi tego
krzy¿a. Swoista karuzela samonapêdowa
taka. Dzie³o sztuki cud techniki. Siedz¹ na
tym jacyœ faceci, krêc¹, krêc¹ peda³ami.
A jednak siê krêci! No nie? Znowu m y œ l
jest. D la
m n i e. Bo tym kolegom
moim dwom mo¿e chodzi tylko o formê?
Nie wiadomo, raczej nie tylko. Otó¿
u mnie wiadomo, ¿e nie chodzi o formê.
Nie chodzi o ciaœ - jak powiedzia³
Murzynek jeden, mój student, antropologom na U£, gdy chcieli mu zmierzyæ
g³owê, a on protestowa³ by³ przeciw
instrumentacji takiej osoby jego. Zreszt¹
syn ksiêcia to by³, z Ghany, Opoku-Ware
nazywa³ siê.
(...)
O recepcji dzie³a mego na tym Landesszale parê zdañ jeszcze wypowiem.
Niczym biblijny Anteusz podpiszê siê
sobie na œcianie. Jak wszed³em do sali
z Andrejem-Petersburczykiem, z Ut¹
i z Juleczk¹-córeczk¹ za r¹czkê, widzê, ¿e
przy Ciele mi postawili wieszak. No
dobrze, mo¿e i dobre s¹siedztwo, bo
wieszak drewniany, na nim tekstylia
wisz¹. Czyli jak w mojej instalacji. Tego
kolegê tylko z tymi telewizorami trochê
przywalili tym wieszakiem. Jak by na
miejscu by³, to by siê rzuca³, ale tak, to
Was ich nicht weiß, das macht mich nicht
heiß, a co to kogo obchodzi.
Nikogo te¿ nie obesz³o, ¿eby reflektory w moim teatrze pozapalaæ. Zaraz
zapali³em i zacz¹³em siê krêciæ ko³o
kamery zamontowania. Bo mia³em taki
pomys³, ¿eby kamerê na widzów nastawiæ i nagraæ, jak reaguj¹. Ale w koñcu
z rêki nagra³em trochê. By³y takie
momenty, ¿e ze trzydzieœci osób przed
teatrem sta³o. Komentarze by³y ¿ywe.
Jedna ³adna pani po trzydziestce objaœ-
NA GRANICY
103
nia³a swoje dzieci, teksty g³oœno czyta³a.
„Szaleñstwo” – mówi inna pani starsza
wymalowana do swojego towarzysza
sztucznie opalonego – „Wspania³y pomys³, nicht wahr?”. Jeden m³ody
cz³owiek, najoczywiœciej artysta (typ na
Abnegata, buty mia³ strasznie zbrudzone
i bez sznurowade³ – bo s¹ dwa typy
wœród artystów m³odych: drugi jest na
Przebranego: kity, kolczyki, ekstrawagancje stroju, u dziewczyn czarna szminka, te rzeczy; u starych jest inna typologia: albo na szyk albo na normalnego),
wiêc ten m³ody cz³owiek sta³ i sta³, i nie
¿eby ogl¹da³ szczegó³y, a jak, z czego zrobione, tylko sta³ i patrzy³ w skupieniu,
i m y œ l a ³ najwidoczniej. Ma³y
ch³opczyk syn jego bawi³ siê na pod³odze,
wje¿d¿aj¹c mi do skrzyni zabawk¹-traktorem, ojciec siê od czasu do czasu odrywa³, ¿eby dziecko pohamowaæ. Mia³em
ochotê zagadn¹æ go, ale wstrzyma³em siê.
Uta mi potem jeszcze sprawozda³a, ¿e
przysz³a wycieczka starszych pañ i niemo¿liwie wycmokiwa³a siê, ¿e to jest
najlepsza rzecz tutaj, jedna powiedzieæ
mia³a. Znani mi artyœci to ró¿nie: jedni
wybuchowo mi gratulowali (zw³aszcza
panie), inni powœci¹gliwie, jeszcze inni
boczkiem przemykali siê. Nie dla
oklasków robiê, ale owszem przyjemnie
by³o mi.
Rzecz niezwykle ciekawa: o ile na
wystawach indywidualnych te lale moje
odbierane by³y jako „gabinet grozy”,
zbiór „monstrów i pokurczów”, w ka¿dym razie, ¿e to siê trzeba tego baæ, o tyle
na tym Landesszale ludzie brali to cia³o
moje na pogodnie, jako „witzig”, na ludycznie i zabawowo raczej. Widocznie jest
to kwestia otoczenia. Na tej wystawie
by³a francja-elegancja, estetyzm raczej
bezwyrazowy, perfekcjonizm techniczny,
i na tym tle moje dzie³o nie straszy³o, lecz
bawi³o. Ludzie odbierali to jako rzecz zrobion¹ z dezynwoltur¹ i na luzie.
To siê potwierdza te¿ w recenzji pani
Maren Kruse, która ukaza³a siê w przeddzieñ otwarcia w „Kieler Nachrichten”.
104
Rec. na ca³¥ stronê, z dwoma zdjêciami,
oczywiœcie pokazuj¹cymi tzw. przekrój.
Otó¿ o mnie jest najwiêcej napisane
w porównaniu, zreszt¹ z nazwiska
wymienia recenzentka tylko 24 artystów
– w wystawie bierze udzia³ 133, startowa³o ponad 300, z ok. 800 pracami,
przyjêto ca. 150 – napisano w katalogu.
Z gazety przet³umaczê ten kawa³ek dla
potomnoœci mojej: „Kto, bêd¹c pozytywnie nastawiony wobec wysi³ku organizatorów wystawy, poskromi w sobie
obawy przed czekaj¹cymi go trudami
d³ugiej drogi wzd³u¿ zawieszonych
obrazami œcian, kto ma odwagê puœciæ siê
w oczekuj¹ce go archipelagi rzeŸbiarskich
konstrukcji i innych okazów budownictwa, ten mo¿e poczyniæ ciekawe
odkrycia, a nawet zabawiæ siê trochê. I to
ju¿ przy wejœciu do hali, gdzie Jacek
Weso³owski otwiera wielk¹ skrzyniê
z lalkami, aby przedstawiæ publicznoœci
inscenizacjê swego teatru groteski pod
tytu³em Cia³o. Obsada aktorska tego
Koszmarnego snu zimowej nocy (Pêcherz
Moczowy, P³uca, Serce czy W³osy) zaopatrzona jest w tabliczki z tekstami, co
wskazuje na literackie wykszta³cenie
autora dzie³a. W niedalekim s¹siedztwie
zasiada na wysokim krzeœle Stary kot
Nany Schulz, która, podobnie jak
Weso³owski, porusza siê na granicy realnoœci, gdzie ¿yj¹ istoty niechêtnie
zdradzaj¹ce ludziom swoje tajemnice”.
(Gdy potem pyta³em Julciê, co siê jej
najbardziej podoba³o, odpowiedzia³a:
„Pan Kotek”.) Ciekawe, czy by³o coœ
w innych gazetach, niewykluczone, ¿e te¿
w hamburskich. Natomiast TV da³a du¿y
materia³ przed wystaw¹, akurat by³ nakrêcany, jak montowa³em swój teatr.
Jakaœ wyfiokowana pani w wiêcej ni¿
œrednim wieku lata³a po hali, ekipa za
ni¹, wypytuj¹c siê tego Radtke-doktora
a to o tego, a to o tamtego artystê-luminarza miejscowego, a gdzie on wisi itd.,
listê mia³a przygotowan¹ wg. „kto”
z góry. Przyhamowa³a nagle przed moim
cia³em jak wryta i mówi: „Ja to przecie¿
widzia³am. W Lubece, w Burgkloster!”
„Ano, zgadza siê” - ja na to. I polecia³a,
mnie nie wziê³a, bo nie mia³a na liœcie.
Katalog wydali b. elegancki, ka¿dy artysta ma stronê ze zdjêciem dzie³a jego. No
to wepchn¹³em siê do tego panteonubalonu.
Zapis 11.11.2007, przy czytaniu powy¿szego: W roku 1994 przyjêto mnie do
Federalnego Zwi¹zku Artystów Plastyków, Oddzia³u Krajowego SzlezwikaHolsztynu – na wniosek Bernharda
Schwichtenberga, ówczesnego Przewodnicz¹cego Prezydium tego¿, uzbrojonego
w film TVP o mojej wystawie
w £odzi: Dzien-Nik 1983-93. W zwi¹zku
z powy¿szym niew¹tpliwie pozostaje fakt
przyjêcia w roku nastêpnym po raz pierwszy mojej pracy dzien-nikowej na
doroczny Przegl¹d Krajowy (Landeschau) przez jury tego¿, któremu w tym¿e
roku przewodniczy³ ten¿e. Potem ju¿
posz³o ³atwiej, równie¿ bez Przewodnicz¹cego dosta³em siê na tê presti¿ow¹
wystawê jeszcze kilka razy, zanotujmy:
1998, 1999, 2000, 2005. Dwa razy z tego
w muzeum Burgkloster w Lubece,
którego dyrektorem jest moja studentka
by³a z kiloñskiego uniwersytetu, by³a
w jury z urzêdu. Dziœ grzeba³em
w anna³ach Dzien-Nika, by coœ wybraæ do
niniejszego odcinka Na Granicy i zrobi³em
taki oto wypis, dlaczego nie. Dedykujê
wy¿ej wymienionemu, przesy³am pozdrowienia nach Kiel: czeœæ Ci, Bernardzie,
ju¿ dawno Ciê nie widzia³em, nie
s³ysza³em.
Berlin, w listopadzie 2007
Bartosz Pi¹tkowski
mozaika cielista pamiętna
załamania światła na tacy jak cmentarzyska. przeklinam
pułapkę cyrulika. tracę ząb.
satori nabiera przyśpieszenia, trochę ciszej niż zwykle.
uwielbiam jej błękitną sukienkę, błękitną kurewsko jak ultramaryna.
wywabiam te piersi, te oczy, te usta, tę twarz białą jak domy Kefar
Nahum.
obracam się w niej, w niej odpoczywam, wytchniona
ta miłość, zima bez ognia?
mozaika purpurowa miłosna
schodziłem z łoża jak z kurhanu, postępkami z-wczoraj-na-dziś
ciała palenie. dogasający tercet szczęścia: półokręgi obojczyków odciśnięte w pościeli, nasze planety i
deser truskawkowy.
tout court niesiemy nieprzekraczalne z nieba do nieba, powikłani
relacjonujemy świat tylko w jeden sposób, bez zabobonów
tak pilnie potrzebnych wobec
wobec siebie nieuniknieni jak mordercze stany?
106
Bartosz Pi¹tkowski
mozaika burgundowa bolesna
porażony wspominam cię na surowo. domniemane
wspólne chwile nie dają wyboru. nakreślają mnie
mordercze konfabulacje. pozwalają wynurzyć twarz
zakrytą w dłoniach przez te parę lat. maskę
nie zmienioną przez tysiące miejsc, w których byłem
bez ciebie. bez snu. bez siebie. bzy kwitną
już czwarty raz. odprowadzam cię
na peron. myśli i krwi. zapijam kwasem
chlebowym. mostem w tym mieście się przechadzam
byle dalej na przełaj. notując podróż i pstrykając
zdjęcia mojej kobiety. już tu nie wiszą.
mozaika słomkowa buńczuczna
trumpet. t-r-u-m-p-e-t! pomyśleć niemożliwie Milesem Davisem.
pasjonujące bywają chwile przed zanurzeniem,
jak synkopowanie rzeczywistości płynem do kąpieli Yves Rocher.
piano. p-i-a-n-o! mariaż klawiszy Alkana z Fantazją f-moll Chopina.
didaskalia zapisane wzdłuż Ciebie znaki-pieprzyki, przystanki-brodawki,
i tak, objaśnianie ciałem odmiennych perspektyw,
i nie, tak?
107
PREZENTACJE
Wystawa Kolekcja Starej Winiarni, której kuratorem jest Magdalena Gryska, odnosi siê
do rozmaitych dzia³añ na polu sztuki. Wystawa ta, jest podsumowaniem wystaw indywidualnych, zbiorowych oraz innych zjawisk artystycznych, jakie mia³y miejsce w przestrzeniach
Galerii Stara Winiarnia w okresie czterech lat jej dzia³alnoœci.
Kolekcja zosta³a zaprezentowana w trzech miejscach; w Galerii Miejskiej Arsena³
w Poznaniu, w Galerii Wie¿a Ciœnieñ w Koninie oraz w Galerii BWA w Gorzowie Wlkp. Zawiera
ona wybór autorów oraz ich prac, które wczeœniej by³y prezentowane w Galerii Stara
Winiarnia.
Galeria Stara Winiarnia (www.starawiniarnia.art.pl) w Zielonej Górze zosta³a powo³ana
przez Magdalenê Gryskê i Zenona Polusa w roku 2003. Dzia³alnoœæ i program Galerii
nawi¹zuje do dwóch tradycji; z jednej strony, poprzez nazwê do przemys³u winiarskiego od lat
kojarzonego w Polsce z Zielon¹ Gór¹ oraz do zakorzenionych tu tradycji wystawienniczych
dotycz¹cych ogólnie pojêtych zjawisk sztuki wspó³czesnej. W zwi¹zku z tym program galerii
mo¿na okreœliæ jako kontynuacjê tych idei artystycznych, które stanowi³y istotê dzia³ania
Biennale Z³otego Grona w latach 70. i Biennale Sztuki Nowej w latach 80. i 90. Galeria nie
ma okreœlonych preferencji programowych s³u¿y raczej artystom, tak, aby ich idee tworz¹c
aktualny obraz sztuki, kszta³towa³y istotne dla niej wartoœci.
Kolekcja, to jak wiadomo, zespó³ przedmiotów naturalnych lub wytworów dzia³alnoœci
ludzkiej, utrzymywanych czasowo lub trwale poza obszarem pewnych czynnoœci, poddanych
szczególnej opiece w miejscu zamkniêtym i wystawionych do ogl¹dania. Kolekcja Starej
Winiarni, nie ma swojego miejsca sta³ego pobytu, mo¿e istnieæ tylko w miejscach czasowo
u¿yczonych, w których mo¿e prze¿yæ swoje chwile œwietnoœci, daæ siê ogl¹daæ, by potem
zasn¹æ w magazynach.
W wystawach brali udzia³:
Robert Bartoszek, Andrzej Bembenek, Rados³aw Czarkowski, Ma³gorzata DobrzynieckaKojder, Magdalena Gryska, Paulina Komorowska-Birger, Adam Molenda, Igor Myszkiewicz,
Adam Olejniczak, Daniel Pere³kiewicz, Katarzyna Podgórska-Glonti, Zenon Polus,
Przemys³aw Przepióra, Marcin Raba, Arkadiusz Ruchomski, Wac³aw Serdeczny, Ireneusz
Solarek, Marian Stêpak
108
Konrad Schiller
Kolekcja Starej Winiarni
W maju 1987 roku odby³o siê w Zielonej
Górze II Biennale Sztuki Nowej, którego
g³ównym za³o¿eniem by³a prezentacja galerii
niezale¿nych, eksperymentuj¹cych, które
dzia³a³y w tym czasie w Polsce. Jak pisze
Zenon Polus, jeden z animatorów ca³ej
imprezy, interesowa³y go, specyficzne zwi¹zki
miêdzy artystami i galeriami, które zaowocowa³y szeregiem interesuj¹cych wystaw,
to sta³o siê podstaw¹ koncepcji II Biennale
Sztuki Wspó³czesnej 1. Do wystawy zaproszono 12 galerii, które mog³y zaprezentowaæ
dokumentacje dzia³alnoœci z ostatnich dwóch
lat oraz prace 4 do 8 artystów, z którymi
wspó³pracowa³y.
By³y to miêdzy innymi takie miejsca jak,
Akumulatory 2 z Poznania, Galeria Dzia³añ
z Warszawy, zielonogórska Galeria „po”,
Pracownia Dziekanka, „Wielka 19” – Poznañ,
to jedynie po³owa z zaproszonych do Biennale
galerii 2.
Z dzisiejszej perspektywy by³a to impreza
znacz¹ca w budowaniu ówczesnej sztuki polskiej. W jednym miejscu doprowadzono do
konfrontacji ró¿nych strategii wystawienniczych, nurtów oraz mediów, w jakich
poruszali siê w nich twórcy. Przy jednoczesnym zachowaniu niezale¿noœci i autonomii
poszczególnych galerii.
Jedyn¹ rzecz¹, jaka je spaja³a, by³a
nadrzêdna idea, przegl¹d polskiej sztuki
poszukuj¹co-eksperymentalnej (…) jej celem
jest wykreowanie rzeczywistoœci nowej.
Interesowa³y nas te zjawiska, w których artysta manifestuje refleksyjny stosunek wobec
istniej¹cego stanu, b¹dŸ te, w których
poprzez swoj¹ aktywnoœæ twórcz¹ staje siê
on sprawc¹ i animatorem procesów intelektualnych lub emocjonalnych 3.
Œciera³y siê tu ró¿ne formy wypowiedzi
artystycznej obok tradycyjnej prezentacji
geometryczno-abstrakcyjnego malarstwa
„Galerii 72”, pojawi³y siê prezentacje wideo,
filmy, performance, happeningi, pokazy
autorskie.
Czêsto przybiera³y one charakter efemeryczny, siêgaj¹cy do artystycznej anarchii
kanonicznych grup awangardowych. Wpisywa³a siê równie¿ w specyfikê czasu, w jakim
zosta³a zainicjowana.
Okres lat 1982-1989, to moment,
swoistej destrukcji ¿ycia artystycznego.
Twórcy dzia³aj¹cy w latach 80. poddali dyskusji model funkcjonowania artysty i dzie³a
wypracowany w latach 60-70. XX. To
równie¿ czas, w którym sztuka polska
stanê³a w obliczu niepewnej sytuacji politycznej – stanu wojennego i jego konsekwencji
oraz wobec zamanifestowania w³asnej
odrêbnoœci artystycznej. Nie wygas³a jeszcze
awangarda lat 70., ci¹gle aktywni byli twórcy
tzw. œmietanki artystycznej (£ukasz Korolkiewicz, Ewa Kuryluk, Andrzej Bielawski),choæ
zmieni³a siê tematyka ich prac, ukierun-
1 Zenon Polus, [w:] II Biennale Sztuki Nowej 1987, (katalog wystawy), Biuro Wystaw Artystycznych, Zielona Góra 1987, s. 4.
2 W katalogu II Biennale Sztuki Nowej z 1987 znajduje się pełny zestaw galerii i ich twórców oraz reprodukcje prac
artystów biorących udział w pokazie. Zenon Polus, II Biennale Sztuki Nowej 1987, (katalog wystawy), Biuro Wystaw
Artystycznych, Zielona Góra 1987.
3 Ibid.
PREZENTACJE
109
kowana na bardziej refleksyjne obserwacje
rzeczywistoœci. Narasta³a fala nowej ekspresji
i rewindykacji funkcji malarstwa.
Zmieni³ siê równie¿ jego jêzyk, który coraz
silniej eksponowa³ potrzebê bezpoœrednioœci
spojrzenia, wykorzystuj¹c groteskê, ironiê
i pastisz. W³aœnie na gruncie bezpoœrednioœci i pastiszu dzia³aj¹ Wprostowcy i zupe³nie
nowe pokolenie artystów z Gruppy oraz
Luxusu (debiutowali w latach 1982-1983,
1986). Nieco wczeœniej na pocz¹tku 1980
roku, obok tych zjawisk, dochodzi do znacz¹cej radykalizacji wypowiedzi artystycznych
na polu sztuki akcji, performance.
Duet KiweKulik, wczeœniej zwi¹zany z galeri¹ Repassage (El¿bieta i Emil Cieœlarowie,
Grzegorz Kowalski, Zbigniew Warpechowski,
Jerzy Kalina) przechodzi na stronê w³asnych
dzia³añ powo³uj¹c do ¿ycia Pracowniê
Dzia³añ, Dokumentacji i Upowszechniania
(1971-1987).
Aran¿owali cykl akcji „Dzia³ania na g³owê”,
w których poddawali dyskusji sytuacje (polityczno-spo³eczn¹), w jakiej znalaz³ siê artysta
w latach 80.
Jerzy Truszkowski to kolejny twórca, który
brutalnie ingeruj¹c w swoje cia³o (nacinaj¹c,
k³uj¹c itp.), krytykowa³ sytuacjê polityczn¹.
Na moment przed wybuchem stanu wojennego na polskiej scenie artystycznej zrodzi³y
siê dwie ró¿ne grupy artystyczne. Jedna
i druga dzia³a³a w duchu anarchistycznych
postaw, jednak odró¿nia³ je jêzyk anarchistycznej rewolty.
Pierwsza z nich to „£ódŸ Kaliska”, której
dzia³alnoœæ polega³a w du¿ym stopniu na
akcjach anarchistycznych i obscenach s³u¿¹cych miêdzy innymi przeszkadzaniu w oficjalnym ¿yciu artystycznym i przedrzeŸnianiu go.
Specjalnoœci¹ £odzi Kaliskiej by³y sesje
budowania „¿ywych obrazów” na kanwie
klasycznych utworów malarskich, przede
wszystkim ze szko³y francuskiej 4.
Druga manifestacja skrajnej postawy
artystycznej zawi¹za³a siê we Wroc³awiu pod
wp³ywem dzia³añ Majora – Waldemara
Frydrycha. Major wraz z grup¹ artystów, studentów dzia³a³ pod szyldem „Pomarañczowej
Alternatywy”; ich znakiem rozpoznawczym
by³y szpiczaste pomarañczowe czapki krasnoludków. Ich akcje mia³y charakter absur-
dalnych happeningów, akcji ulicznych, np. Rewolucja Krasnali. Wszelkie ich wyst¹pienia
wynika³y z ukazania chorej sytuacji spo³ecznej
i politycznej, jaka zapanowa³a po stanie
wojennym.
Jak siê okaza³o zabawa i humor wymknê³a
siê cenzurze w³adzy, a manifestacja „krasnoludkowej rewolucji” przerodzi³a siê w karnawa³
na ulicach Wroc³awia. Wiem, ¿e nakreœlona
przeze mnie charakterystyka sztuki lat 80.,
jest niepe³na, ale nie mia³a taka byæ. Zale¿a³o
mi na wskazaniu najwa¿niejszych zjawisk,
jakie mia³y miejsce w tym czasie. Jest to dla
mnie o tyle cenne, ¿e pokazuje specyfikê sztuki polskiej, na tle której zainicjowana by³a
impreza Biennale Sztuki Nowej w Zielonej
Górze.
Jego pierwsza edycja mia³a miejsce
w 1985 roku, odbywa³a siê ona, co dwa lata
nieprzerwanie do 1993 roku, ostatnie
Biennale odby³o siê w 1996 i zamknê³o
rozdzia³ wielkich imprez artystycznych
w Zielonej Górze. Jednak by w ogóle mo¿na
by³o mówiæ o sztuce lat 80. i jej wp³ywie na
kszta³towanie wy¿ej wymienionym pokazom,
nale¿y zwróciæ uwagê na ¿ycie galerii
zarówno w latach 1982-1989 i po³owy lat
90. XX w. Wspomina³em, ¿e czas po stanie
wojennym nie nale¿a³ do najkorzystniejszych
w animowaniu ¿ycia artystycznego. Sztuka
i artyœci polaryzowali siê na dwóch biegunach, oba stara³y siê byæ niezale¿ne od
w³adzy. Jeden z biegunów skupi³ siê w koœcio³ach. To w³aœnie tutaj artyœci znaleŸli pole
swobodnych dzia³añ artystycznych, jednym
z czo³owych artystów, który oswaja³ przestrzenie œwi¹tynne by³ Jerzy Kalina (Ostatnia
Wieczerza – Znak Krzy¿a, Warszawa Koœció³
Mi³osierdzia Bo¿ego, 1983).
Jednak z czasem teren koœcielny sta³ siê
polem regularnych wystaw artystycznych,
g³ównym inicjatorem takich dzia³añ, by³
Janusz Bogucki (kurator i twórca Galerii
Wspó³czesnej). Zainteresowanie artystów
takim obszarem aktywnoœci artystycznej
utrzymywa³o siê niemal do 1989 roku, choæ
poziom wystaw ulega³ os³abieniu i sztuka
zaczê³a siê zbli¿aæ jedynie do sakralno-narodowego klimatu.
Drugi biegun, który w obliczu wystawy
„Kolekcja Stara Winiarnia” jest bardziej istot-
4 Cyt. za, Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945 – 2005, Stentor, Warszawa, 2005, s. 268.
110
ny, to powrót ¿ycia artystycznego do wszelkich form galeryjnych. Czêsto galerie te mia³y
charakter efemeryczny i chwilowy, ale
pojawi³o siê kilka miejsc wystawienniczych,
które znacz¹co wp³ywa³o zarówno na
poziom, ale i kszta³t sztuki polskiej lat 80.
Niewielkie na ogó³ galerie stawa³y siê enklawami niezawis³ej sztuki. (…) najwa¿niejsze
jednak okaza³y siê te, które pozwala³y zadebiutowaæ nowemu pokoleniu artystów 5.
Oczywiœcie galerie powstawa³y niemal we
wszystkich oœrodkach sztuki, ale do najwa¿niejszych nale¿y zaliczyæ dwie warszawskie
galerie, Wie¿a i Dziekanka. Pierwsza by³a
obszarem wczesnych aktywnoœci Œwiadomoœci Neue Bieriemienost (Miros³aw Ba³ka,
Marek Kijewski i Miros³aw Filonik), w Dziekance natomiast debiutowali cz³onkowie
Gruppy (Jaros³aw Modzelewski, Ryszard
Grzyb i Marek Sobczyk) oraz indywidualnie
dzia³a³ w niej Miros³aw Ba³ka. W Poznaniu
zawi¹za³a siê galeria Wielka 19, by³o to pole
dzia³añ artystów tego œrodowiska, Ko³o
Klipsa, Piotr Kurka, Joanna Przyby³a. Instytucje te reprezentowa³y pe³n¹ niezale¿noœæ
w swoich dzia³aniach skupiaj¹c siê na
eksperymentowaniu w obszarze sztuki, czêsto sami artyœci odpowiadali za program tych
galerii, co jeszcze bardziej wzmacnia³o ich
odrêbnoœæ i autonomicznoœæ. Jasnym by³o,
¿e aktywnoœæ w galeriach prze³o¿y siê na
szersze dzia³anie w zakresie prezentacji.
Dojrzewaj¹ce tendencje i formy faktów
artystycznych znalaz³y odpowiedni grunt do
dalszego rozwoju, w³aœnie na Biennale Sztuki
Nowej w Zielonej Górze.
Ta, rozpoczêta w 1985 roku, z inicjatywy
Zenona Polusa, Bogumi³y Ch³odnickiej,
Brygidy Grzybowicz, Wojciecha Koz³owskiego
oraz Zbigniewa Szymaniaka, impreza sta³a
siê poligonem, na którym zaproszeni artyœci
mogli bezpoœrednio ze sob¹ wspó³pracowaæ
i konfrontowaæ ró¿ne sposoby wypowiedzi
artystycznej. Forma Biennale skupi³a siê
równie¿ na roli krytycznej i teoretycznej
w sprawach sztuki. Organizowane by³y sym-
pozja, na które zapraszano czo³owych teoretyków, krytyków oraz samych artystów i to
w³aœnie podczas tych teoretycznych spotkañ
dyskutowano na okreœlony wczeœniej temat.
W przeci¹gu szeœciu edycji imprezy
próbowano odpowiedzieæ na takie zagadnienia, jak: krytyka w obliczu sztuki, galerie
niezale¿ne i ich wp³yw na kszta³t sztuki, sztuka lat 80. i próba posumowania dekady,
„wymiar sztuki” problem przestrzennoœci
i przestrzeni w dziele sztuki; ostatnie spotkanie dotyczy³o intermedialnoœci sztuki, jako
nowego miejsca jej funkcjonowania. Zarówno
tematy sympozjów, jak i zapraszani artyœci do
wystawy (m.in. Miros³aw Ba³ka, Grzegorz
Klaman, Gruppa, Ko³o Klipsa, Robert Rumas,
Izabella Gustowska, Adam Rzepecki, i wielu
innych), odpowiada³y najbardziej aktualnym
postawom twórczym i krytycznym na prze³omie lat 80. i 90.
Aktywnoœæ ta, naturaln¹ kolej¹ rzeczy
doprowadzi³a do powstania w Zielonej Górze
niezale¿nej galerii – „po” (Wojciech Koz³owski
i Leszek Krutulski – Krechowicz). By³a to
wtedy galeria m³odych o programie polegaj¹cym na braku konkretnego programu.
Chcieli prowadziæ miejsce otwarte poza
wp³ywami autorytetów i okreœlonych sugestii,
bardzo Was prosimy pozwólcie nam robiæ to,
co robimy, bez ogl¹dania siê na Wasze opcje,
preferencje, antypatie, pogl¹dy i oceny. (…)
Galeria? Miejsce stworzenia jeszcze jednego
œwiata? Miejsce kreowania Sztuki? Miejsce
lansowania siebie? Innych? Wy wszyscy
oczywiœcie znacie odpowiedŸ. My jeszcze nie
(…) 6. Galeria ta stanowi³o pole doœwiadczalne, gdzie próbowano znaleŸæ odpowiedŸ
na pytania postawione w manifeœcie 7. Wpisa³a siê ona równie¿ w konstrukt Biennale
Sztuki Nowej.
Po 1989 roku BSN doczeka³ siê jeszcze
trzech edycji, które przypad³y na po³. lat 90,
to równie¿ czas kiedy ¿ycie artystyczne rozwija
siê dynamicznie g³ównie w du¿ych miastach.
Ponownie krystalizuje siê sytuacja podzia³u na centrum i peryferie. Oczywiœcie nie
5 Cyt. za, Anda Rottenberg, Sztuka w Polsce 1945-2005, Stentor, Warszawa, 2005, s. 159.
6 Cyt., za, W. Kozłowski, L. Krutulski – Krechowicz, Szanowni Panowie, [w:] II Biennale Sztuki Nowej 1987, (katalog
wystawy), red. Z. Polus, BWA, Zielona Góra, s. 56.
7 Posługuje się tu określeniem manifest, ponieważ program galerii „po” przypomina w swojej konstrukcji manifesty pierwszych awangard z początku XX wieku. Dla porównania teksty Filippo Tommaso Marinetti, Manifest Futuryzmu 1909,
Manifest malarzy futurystów 1910, Antytradycja futurystów – manifest synteza 1913, G. Apollinaire. Teksty te można
znaleźć w, Artyści o sztuce, red. E. Grabska, H. Morawska, PIW, Warszawa, 1977.
PREZENTACJE
111
oznacza to, ¿e sztuka na peryferiach zamiera, czy staje w miejscu. Niestety jednak traci
swój dynamizm, jaki towarzyszy³ jej rozwojowi
w ramach ogólnopolskich spotkañ artystycznych. Teraz dzia³ania na polu artystyczno –
wystawienniczym nabieraj¹ charakteru regionalnego, przy jednoczesnej wspó³pracy
z artystami z g³ównych oœrodków. Po³owa lat
90. zaowocowa³a powstaniem nowej galerii,
„Galeria GI”. Jednak wraz z nowymi czasami,
musia³a zmieniæ siê zasada funkcjonowania
galerii. Niektóre z niezale¿nych galerii po³. lat
80. przeobrazi³y siê w galerie komercyjne,
zajmuj¹ce siê handlem sztuk¹ przy jednoczesnym zachowaniu swojej niezale¿noœci
programu autorskiego. Na tym tle galeria
„GI” zachowa³a zasady funkcjonowania instytucji wystawienniczej, jakie zaprezentowane
zosta³o podczas II BSN.
Bezpoœrednio przed otwarciem „GI” przy
Instytucie Wychowania Plastycznego WSP
w Zielonej Górze, powsta³a galeria sztuki.
W programie og³oszonym w 1992 roku,
twórcy galerii pisali: galeria jest placówk¹ nie
komercyjn¹ stawiaj¹c¹ sobie cele kulturotwórcze, upowszechnieniowe i dydaktyczne.
(…) Program realizowany bêdzie w piêciu
dzia³ach, wystawy, dzia³ania (performance,
happeningi), spotkania i odczyty, wideoteka,
dokumentacja 8. Poprzez zwi¹zanie siê z placówk¹ edukacyjn¹, galeria postawi³a na
wzmacnianie kadr i upowszechnianie sztuki
zarówno w zakresie dokumentacji (œciœle
zwi¹zanej z dokonaniami Biennale Sztuki
Nowej), jak równie¿ teorii i krytyki (odczyty
i wyk³ady zaproszonych goœci z innych galerii
i uczelni). Szczególnie wa¿nym elementem jej
funkcjonowania by³a wideoteka. Gromadzono
tam filmy o sztuce, zarejestrowane akcje
oraz sam¹ sztukê video. W przypadku tego
dzia³u, bardzo cenne okaza³y siê kontakty
z innymi placówkami w kraju i za granic¹.
Wraz ze zmianami na uczelni i przemianowaniu Instytutu Wychowania Plastycznego
na Instytut Sztuki i Kultury Plastycznej,
poszerzy³a siê kadra wyk³adowców zaproszonych do wspó³pracy z innych oœrodków.
Spowodowa³o to, ¿e równie¿ sama forma
funkcjonowania galerii musia³a ulec zmianie.
St¹d w 1994 roku z inicjatywy Magdaleny
Gryski i Rados³awa Czarkowskiego galeriê
8 Fragment programu, napisanego 6. XI. 1992, s. 1
112
instytutu zamieniono na Intermedialn¹ Galeriê „GI”. Twórcy tej galerii byli aktywnymi
artystami i wyk³adowcami w Instytucie,
po³¹czenie funkcji edukacyjno-artystycznych
w prowadzeniu galerii sprawi³o, ¿e „GI” zaczêto traktowaæ jak laboratorium sztuki. Jednak
przeprowadzone tam eksperymenty by³y
zgodne z za³o¿eniami galerii, ¿e bêdzie ona
miejscem niekomercyjnym, niezale¿nym
a sztuka prezentowana w tym miejscu bêdzie
oparta o nowe media, choæ odbywa³y siê
równie¿ akcje, performance, koncertów muzyki eksperymentalnej, instalacji. Zachowuj¹c
te ogólne za³o¿enia, kuratorzy galerii skupili
siê na prezentacji artystów uznanych i znacz¹cych w rozwoju sztuki prze³omu lat 80.
i 90. oraz na prezentowaniu twórców m³odych dopiero wkraczaj¹cych w szeroki œwiat
sztuki. Wyjœcie ku m³odym okaza³o siê
niezwykle cenne w kszta³towaniu lokalnego
œrodowiska artystycznego wywodz¹cego siê
z Instytutu Sztuki i Kultury Plastycznej.
W ramach tych pokazów organizowano
prezentacje prac dyplomowych absolwentów
oraz tych, które powstawa³y w ramach
warsztatów. Galeria „GI” sta³a siê tym samym
miejscem konfrontacji dwóch pokoleñ twórców, tych w pe³ni ukszta³towanych z tymi,
którzy byli jeszcze na drodze kszta³cenia.
Wywi¹zywa³a siê czêsto gra zarówno miêdzy
twórcami czy organizowanymi wystawami,
dawa³o to mo¿liwoœæ wymiany spostrze¿eñ,
zadawania pytañ o sens i definicjê dzie³a sztuki i jego obszaru ingerencji. W „GI” wystawiali
miêdzy innymi: Anna Baumgart, Zbigniew
Warpechowski, Marcin Berdyszak, Guy Boremans, Maks Velo, Sylvie Bozeli, S³awomir
Sobczak, Magdalena Gryska, Rados³aw Czarkowski, Zenon Polus i wielu innych. W ramach
wyk³adów pojawili siê miêdzy innymi: Eric Anderson, Marek Wasilewski, Grzegorz Dziamski.
Wszelkie formy aktywnoœci artystycznej,
spotkania i dyskusje doprowadzi³o do zbudowania w³asnego kapita³u symbolicznego,
o tyle silnego, ¿e pozwoli³ on na ewolucjê
miejsca. Po zamkniêciu galerii „GI” w 1999
roku, jasnym siê sta³o, ¿e nale¿y kontynuowaæ drogê rozwoju sztuki rozpoczêt¹
w 1994 roku.
I tak w 2003 roku z inicjatywy Zenona
Polusa i Magdaleny Gryski powsta³a galeria
„Stara Winiarnia”. Choæ od zamkniêcia „GI”
minê³o piêæ lat, to idee zawi¹zane ju¿ wtedy
nie wygas³y, ale uleg³y pewnej ewolucji.
Galeria Stara Winiarnia zachowa³a za³o¿enia
swojej poprzedniczki przy jednoczesnym
skupieniu siê na lokalnym œrodowisku,
szczególnie tym najm³odszym, wywodz¹cym
siê z Zielonej Góry i tym do miasta przyby³ym.
Wraz z nowym miejscem nast¹pi³a swoista
zamiana pokoleniowa, ci, którzy sami zapraszali uznanych sami nimi siê stali. Teraz pole
eksperymentu zajêli m³odsi œciœle wspó³pracuj¹c z wczeœniejszymi pokoleniami. „Stara
Winiarnia” rozszerzy³a zakres dzia³ania
w sferze malarskiej, dzia³a obok nowych
mediów i zachowa³a rozpoczêt¹ w 1994
roku drogê intermedialnoœci. W³aœnie problematyka odnosz¹ca siê do szeroko pojmowanych kwestii malarskich, od czysto
tematycznych po rozwi¹zania formalno-ideowe, zdominowa³a strategiê dzia³ania galerii.
S¹dzê, ¿e taka zmiana optyki wystawienniczej, wynika³a z aktualnej sytuacji na scenie
artystycznej w Polsce.
W pocz¹tkach 2000 roku, nast¹pi³
swoisty renesans malarstwa. Spektakularny
sukces debiutuj¹cych ówczeœnie artystów
z krakowskiej grupy „£adnie” (Wilhelm Sasnal,
Rafa³ Bujnowski i Marcin Maciejowski) uruchomi³ ponown¹ fascynacjê medium malarskim. Rozpocz¹³ siê proces, który mo¿na
nazwaæ „supremacj¹ malarstwa”. Promieniowa³ on na ca³¹ Polskê, od centrum, a¿ po
peryferie. Z równ¹ si³¹ oddzia³ywa³o to na
kszta³t œrodowisk, jednak nie przyczyni³o siê
to do ró¿norodnoœci samego malarstwa.
By³a to raczej sytuacja wszelkich modyfikacji,
mutacji obranej drogi. I kiedy w latach 60.
i 70. mno¿y³y siê tzw. „pikasy”, jako powszechnie rozumiana nowoczesnoœæ, tak po
2002 roku coraz wiêcej by³o „sasnali”. By³ to
swego rodzaju katalizator poszukiwañ
nowych lub przypomnienia zapomnianych
rozwi¹zañ w zakresie malarstwa. Oczywiœcie
w tak dynamicznym ruchu, pojawi³y siê
ró¿nego rodzaju deformacje, które okrzep³y
i przybra³y formu³ê „popbanalistycznych”,
„butikowych” dekoracji.
W obliczu takiego stanu rzeczy „Stara
Winiarnia” wziê³a udzia³ w dyskusji malarskiej.
Jedn¹ z pierwszych wystaw skupiaj¹cych siê
na problemie malarstwa by³a zorganizowana
przez Magdalenê Gryskê „Sztuka beze mnie
nie ma sensu”.
Obok samej wystawy zorganizowano
konferencjê, która dotyczy³a kryteriów definiowania malarstwa wspó³czesnego jej
uczestnikami byli; Beata Frydryczak, Jolanta
Ciesielska i Roman Kubicki. Wystawa sk³ada³a siê z dwóch czêœci z pokazu malarstwa
i performance grupy „Sêdzia G³ówny”
(Aleksandra Kubik i Karolina Wiktor), obie
czêœci stanowi³y spójn¹ ca³oœæ. Do pokazu
zaproszeni zostali artyœci œredniego pokolenia m.in. Zenon Polus, Grzegorz Sztwiertnia,
Ryszard WoŸniak, Krzysztof Wróblewski i Rados³aw Czarkowski. Tym, co stanowi³o
wspóln¹ oœ ca³ego pokazu, by³ fakt, ¿e tak
ró¿ni twórcy uprawiaj¹ malarstwo. „Sztuka
beze mnie nie ma sensu” stanowi³a pierwszy
g³os w dyskusji o kondycji malarstwa w czasie
pluralizmu artystycznego, gdzie ¿adna
z obecnych tendencji nie jest dominuj¹ca,
przeciwnie dochodzi do silnego przenikania
siê mediów, problemów i idei. To równie¿ próba
okreœlenia pozycji malarstwa we wszelkich
postmodernistycznych konstruktach kulturowych.
Odpowiedzi¹ na postawiony problem podczas tej wystawy mia³a byæ „Têsknota za
malarstwem” z 2005 (Dawida Radziszewskiego – Galeria Pies). Radziszewski zaprosi³
do swojego pokazu najm³odsze pokolenie
artystów m.in. Basiê Bañdê, Seweryna Swachê, Przemka Mateckiego, S³awka Czajkowskiego, Jarka Jeschke, Piotra Kowalskiego,
Paw³a Ksi¹¿ka i Grupê Wunderteam. Wystawa rozpatrywa³a zagadnienie malarstwa,
na ró¿nych jego p³aszczyznach od formalnej
do czysto dekoracyjnej. Wystawa odby³a siê
w roku 2005.
I bardziej ni¿ wystawa z 2003 roku
odnosi³a siê do silnie skomercjalizowanego
rozumienia malarstwa, które zaczê³o wype³niaæ butiki, kawiarnie i ca³ego klimatu popbanalizacji tego medium. Prace tam
zaprezentowane w sposób ironiczny obrazowa³y w³aœnie tak¹ atmosferê, czêsto
w sposób bardzo œwiadomy wchodz¹c
w butikow¹ konwencjê. „Têsknota za malarstwem” równie silnie zaakcentowa³a wybijaj¹c¹ siê zmianê pokoleniow¹ zarówno
w samym malarstwie, jak i w strategiach
kuratorskich. Jednak przygotowany przez
Dawida Radziszewskiego pokaz traktowaæ
nale¿y jako ostatni g³os w podjêtej w 2003
roku dyskusji. Wyznaczony przez wystawê
„Sztuka beze mnie nie ma sensu” kierunek
PREZENTACJE
113
podejmowany by³ równie¿ przez innych twórców zapraszanych do dzia³añ w galerii.
Choæ rozwi¹zania zaproponowane przez
artystów za punkt wyjœcia przyjê³y kwestie
malarstwa i malarskoœci, to siêga³y one
zarówno do szeroko rozumianej intermedialnoœci oraz stanowi³y indywidualne odpowiedzi
na pytania dotycz¹ce kondycji malarza
i obrazu. Jednym z artystów, który odnosi³
siê do tych zagadnieñ by³ Adam Molenda.
Swoj¹ wystaw¹ „Gwiazdy, lampki i latarki”,
stara³ siê pokazaæ egzystowanie obrazów
w ró¿nej rzeczywistoœci, której pocz¹tkiem
by³oby œwiat³o. Artystê interesuje moment
postrzegania œwiat³a generowanego sztucznie przez œwiadome dzia³anie cz³owieka
oraz tego, które pozostaje poza nasz¹ kontrol¹. T¹ wystaw¹ równie¿ odnosi siê do
malarstwa jako dziedziny akademickiej.
W tekœcie towarzysz¹cym wystawie „Malarstwo – dziki pó³wysep”, zadaje podstawowe
pytanie: „Czy ³atwo jest dziœ malowaæ?”, „Czy
istnieje coœ takiego jak malarstwo „w ogóle”?”.
OdpowiedŸ mo¿na wed³ug Molendy odnaleŸæ
w Akademiach i ho³dowanych przez nie
zasadach. To doϾ archaiczne stwierdzenie,
ale paradoksalnie bêd¹ce zupe³nie nowym
podejœciem do problemu. Jak sam pisze, najwa¿niejsza teza, któr¹ chcia³bym przedstawiæ
(a jest ona oczywistoœci¹, któr¹ trzeba powtarzaæ, ¿eby siê chroniæ przed absurdem)
brzmi nastêpuj¹co: granice dyscypliny, regu³y
warsztatu artysty i kanon s¹ czymœ wartoœciowym tylko dlatego, ¿e u³atwiaj¹ ¿ycie 9.
Twierdzi równie¿, ¿e akademickie zasady,
czêsto krytykowane, stanowi¹ jedynie narzêdzia usprawniaj¹ce dzia³anie twórcy. Nie
nale¿y ich braæ jako jedynie s³uszn¹ drogê
rozwoju, ale trzeba je respektowaæ by ostateczne dzie³o mog³o siê obroniæ. Tezy stawiane przez Adama Molendê, wydaj¹ siê byæ
krytyczne wobec narastaj¹cej fali malarstwa,
które skupia siê jedynie na powierzchownoœci
przedstawienia, tak by byæ ³atwym i atrakcyjnym. Wystawa „Gwiazdy, lampki i latarki”,
to swoista wyk³adnia myœlenia artysty, który
zachowuj¹c „akademickoœæ”, pozostawia szerokie pole indywidualnej ingerencji artysty.
BanalnoϾ w zgodzie z zasadami.
Malarstwo to równie¿ powszednioœæ
przedmiotów jako tematu obrazu lub jego
tworzywo. W takim obszarze porusza siê
kolejny artysta, Marian Stêpak, który goœci³
w „Starej Winiarni”. Dla niego przedmioty
z codziennego otoczenia stanowi¹ swoist¹
symbiozê tematu z samym tworzywem.
Buduje on swoje prace, wykorzystuj¹c
stare materia³y, ale nie poprawia ich i nie maskuje ich braków czy procesu zniszczenia. To
wszystko staje siê malarstwem samym
w sobie, artysty wydobywa ten konkretny
materia³ – przedmiot, ograniczaj¹c swoj¹
ingerencjê do naniesienia farby na niektóre
partie wykorzystanej rzeczy. Prace Mariana
Stêpka bliskie s¹ idei przenikania siê mediów,
to prace funkcjonuj¹ce na granicy rzeŸby
i malarstwa. Dzia³ania takie wynikaj¹ z indywidualnego dorobku dzia³añ awangardy
i malarstwa materii lat 50. XX w. Za próbê
osobistego odczytania strategii awangardowych uznaæ nale¿y prace Ma³gorzaty
Dobrzynieckiej-Kojder, równie¿ pokazywanej
w galerii „Stara Winiarnia”. Abstrakcyjne
obrazy kszta³towane przez artystkê, to wynik
analizy i syntezy w obszarze koloru i przestrzeni. To prace, które skupiaj¹ siê na
samym malarstwie i rozgrywaj¹ strategie
jedynie w jego polu. Nie ma tu konfrontacji
rzeczywistoœæ – obraz, to obraz staje siê sam
w sobie rzeczywistoœci¹. Wychodz¹c od
rozwi¹zañ formalnych, faktury farby, kolor,
œwiat³a i podzia³ów linii, wydobywa na
zewn¹trz strukturê malarstwa.
Wychodz¹c od nadrzêdnej idei „intermedialnoœci”, „Stara Winiarnia” sta³a siê obszarem dyskusji wokó³ malarstwa i malarskoœci
zarówno tej rozumianej i interpretowanej
w sposób tradycyjny, ale równie¿ bêd¹cej wynikiem wszelkich eksperymentów artystycznych.
Jest to miejsce cenne ze wzglêdu na ¿ywe
pole polemiki miêdzy artystami ró¿nych
œrodowisk i ró¿nego pokolenia, ale równie¿
jest cenna z innego powodu, wydobywa i konfrontuje artystów dzia³aj¹cych w samej
Zielonej Górze. Pozwoli³o to na skonsolidowanie œrodowiska, które przez pewien
czas ulega³o rozproszeniu. Jest to miejsce
cenne na mapie artystycznej miasta równie¿
dlatego, ¿e galeria daje mo¿liwoœæ bycia
œwiadkiem, bycia obok, bycia widzem, obserwatorem, który prze¿ywa i ocenia odrêbnie
ka¿d¹ sytuacjê – prezentacjê czy pokaz 10.
9 Cyt., za, A. Molenda, Malarstwo – dziki półwysep, 2004, s. 1.
10 Cyt, za, M. Gryska, R. Czarkowski, Program Galerii „GI”, Zielona Góra 1994, s. 2.
114
Galeria BWA, 8-30.12.2007, Gorzów Wlkp.
Galeria Miejska Arsena³, 10-29.08.2007, Poznañ
Galeria Miejska Arsena³, 10-29.08.2007, Poznañ
Galeria Wie¿a Ciœnieñ, 7-30.09.2007, Konin
Ewa Wojtyniak-Dêbiñska
Sztuka z pasj¹
Wystawy zbiorowe ukazuj¹c jedynie
niewielki wycinek twórczoœci poszczególnych
artystów, mog¹ wywo³ywaæ wra¿enie
niedosytu. Prezentacja dwóch lub trzech
realizacji nie daje wystarczaj¹cego obrazu
drogi twórczej. Natomiast zalet¹ wystaw
zbiorowych jest mo¿liwoœæ konfrontacji
ró¿nych postaw artystycznych i zapoznanie
siê z aktualnymi nurtami w sztuce.
Zaprezentowana w poznañskim Arsenale
wystawa Kolekcja Starej Winiarni by³a
pokazem szczególnym. Ekspozycja obejmowa³a twórczoœæ artystów ró¿nych œrodowisk
twórczych z wielu miast Polski, którzy
wczeœniej mieli swoje wystawy w Galerii
Stara Winiarnia, w Zielonej Górze. Poznañski
przegl¹d sta³ siê okazj¹ do pokazu najnowszych dokonañ polskich artystów i jednoczeœnie ukazywa³ dorobek zielonogórskiej
galerii. Wa¿nym dope³nieniem projektu by³
bogato ilustrowany katalog, w którym obok
prac z bie¿¹cej wystawy zamieszczono zdjêcia z wernisa¿y i pokazów multimedialnych,
archiwizuj¹ce piêcioletni¹ dzia³alnoœæ Starej
Winiarni. Dziêki temu widzowie mogli zapoznaæ
siê zarówno z aktualnymi poszukiwaniami
artystycznymi (wielu z twórców przygotowa³o
nowe dzie³a), jak równie¿ zobaczyæ je w szerszej perspektywie wczeœniejszych dokonañ.
Kuratorka wystawy Magdalena Gryska,
sama bêd¹c artystk¹, doskonale orientuje
siê w oczekiwaniach i potrzebach zarówno
twórców jak i odbiorców sztuki wspó³czesnej.
Zaproponowa³a kolekcjê ró¿norodn¹, ukazuj¹c¹ wieloœæ poszukiwañ w plastyce
wspó³czesnej, a jednoczeœnie spójn¹, bo
zawê¿on¹ do tradycyjnych dziedzin sztuki
i opart¹ na wysokim poziomie artystycznym
prac . Na wystawie mo¿na by³o wyró¿niæ kilka
nurtów bêd¹cych ciekaw¹ interpretacj¹
rzeczywistoœci, prób¹ analizy struktur czysto
plastycznych lub satyrycznym komentarzem
autorskim.
Tendencja podkreœlaj¹ca realnoœæ przedmiotu w sztuce pojawi³a siê wyraŸnie w twórczoœci dwóch artystów. Dyptyk Mariana
Stêpaka, w którym tworzywem by³y dekoracyjne tkaniny i sztuczne kwiaty ³¹czone
z malowanymi odrêcznie kszta³tami, to kompozycja budowana na kszta³t o³tarza,
uwznioœlaj¹cego przedmioty codzienne.
Natomiast formê poliptyków przyjê³y, malowane na podobieñstwo ozdobnych materii,
kompozycje Daniela Pere³kiewicza, w których
zwyczajny obiekt, jak na przyk³ad bilet kolejowy w pracy zatytu³owanej Tam i z powrotem, sta³ siê wzorem do stworzenia
wielowarstwowego uk³adu.
Refleksyjn¹ kontemplacjê rzeczywistoœci
mo¿na by³o odnaleŸæ w b³êkitnych obrazach
basenów Magdaleny Gryski, a tak¿e w Pejza¿ach otwartych Arkadiusza Ruchomskiego,
w których naturalne fragmenty drewna
zestawione z pokrytymi farb¹ p³ótnami
wywo³ywa³y skojarzenia z prawdziwymi krajobrazami. Nurt medytacji nad powszednioœci¹
widoczny by³ w fotografiach Katarzyny
Podgórskiej-Glonti, ukazuj¹cych niezwyk³oœæ
zupe³nie niepozornych ujêæ umeblowanego
pokoju. Natomiast Paulina KomorowskaBirger podwieszon¹ u sufitu siatkê ze szklanych nitek wype³ni³a zdjêciami, zaproszeniami i zapisanymi na kartkach sentencjami,
zamykaj¹c tym samym w Szklanej pu³apce
œlady prywatnej codziennoœci. Formalnie
odleg³e od rzeczywistoœci, a jednak œciœle
z ni¹ zwi¹zane, wielkoformatowe kompozycje
Ireneusza Solarka pod tytu³em Zapis, to
PREZENTACJE
115
próba poszukiwania natury rzeczy w oparciu
o autentyczne scenopisy do spektakli autorstwa artysty.
Ascetyczne, budowane z p³aszczyzn
fizeliny uk³ady geometrycznych kszta³tów
Ma³gorzaty Dobrzynieckiej-Kojder wpisuj¹
siê w trend, w którym uwaga skupia siê na
konstrukcji formy. W podobnym kierunku
zmierzaj¹ obrazy Adama Molendy, sposobem aran¿acji przypominaj¹ce pulpit
sterowniczy tytu³owego Statku Kosmicznego.
Autor prac jest zdania, ¿e dziêki abstrakcji
geometrycznej mo¿na wyraziæ to co irracjonalne i metafizyczne. Zestawiane z syntetycznymi p³aszczyznami niewielkie obiekty przypominaj¹ce dzieciêce zabawki, pojawiaj¹c siê
w kompozycjach Roberta Bartoszka, nie
pozbawiaj¹ malarskich uk³adów precyzyjnej
konstrukcji.
Motyw zabawy, gry lub groteski mo¿na
by³o odnaleŸæ w twórczoœci kilku artystów.
Wielkie mi to halo Zenona Polusa IV to projekt realizowany przez artystê od kilku lat.
Ogromne, gipsowe formy, niczym powiêkszona uk³adanka, prowokuj¹ widza do stawiania pytañ o wartoœæ ludzkich poczynañ i do
próby wirtualnego stworzenia w³asnego
Halo. Niczym przeniesione z wyobra¿onego
placu zabaw, prace Adama Olejniczaka
równie¿ zachêca³y widzów do aktywnoœci.
Mo¿liwoœæ wprawieniu w ruch zbudowanych
z regularnych i a¿urowych form obiektów
rzeŸbiarskich, dawa³a sposobnoœæ odkrycia
nowych perspektyw tkwi¹cych zarówno
116
w dziele jak i psychice odbiorców. Natomiast
mroczn¹ stronê tego nurtu reprezentowa³a
twórczoœæ Igora Myszkiewicza, w którego
grafikach z³o¿one z drobnych elementów
groteskowe postacie i stwory zestawiono
z p³askim, czarnym t³em. Tajemnicza wizja
artysty przywo³ywa³a na myœl budz¹ce grozê
azteckie rytua³y.
Wystawa w Arsenale sta³a siê pretekstem nie tylko do pokazu twórczoœci artystów, ale równie¿ do podsumowania
dzia³alnoœci galerii. Poznañska ekspozycja
ukaza³a wyraŸny kierunek wytyczony przez
wspó³twórców Starej Winiarni. Zmierza on
do propagowania i próby zdefiniowania czêsto nie³atwej sztuki wspó³czesnej, aktywizacji
oraz zaspokajania potrzeby konfrontacji
w œrodowisku twórczym, a tak¿e ukszta³towania czynnego i œwiadomego zmian zachodz¹cych w kulturze odbiorcy. Dzia³alnoœæ
galerii to równie¿ wyraz chêci dzielenia siê
z innymi ludŸmi tym, co wed³ug jej organizatorów najcenniejsze – prawdziw¹ sztuk¹
tworzon¹ z pasj¹, o wysmakowanej i dopracowanej technicznie formie oraz wa¿kiej
treœci. O tym, co maj¹ do zaoferowania
samym artystom, Magdalena Gryska i Zenon
Polus pisz¹ na stronie: W galerii ka¿dy twórca jest szczególny, jest swego rodzaju
mistrzem ceremonii, królem i g³osem œwiata. Galeria oddana artyœcie staje siê na
chwilê Jego wysp¹, domem, rz¹dzi siê
swoimi prawami, my zaœ stoimy obok,
czekaj¹c na rozstrzygniêcie.
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
Czytanie Ÿróde³ X
Europejskie aluzje Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej
- czyli wschody i zachody Beuthen an der Oder
Czes³aw Markiewicz
W poezji „Elegie duinejskie”, w prozie
„Pieœñ o mi³oœci i œmierci korneta Krzysztofa
Rilke” – to wystarczy ¿ebym móg³ powiedzieæ, ¿e „wychowa³em” siê na Rilkem, czytanym d³ugo przed innymi Austriakami
(Brochem, Kafk¹, Musilem wreszcie Jelinek).
I jeœli w „Stacyjce na wschodzie i zachodzie”
Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej pojawia siê
„duch RMR b³¹kaj¹cy siê po myœlach i snach Ma³gorzaty
– duch Rainera Marii Rilkego, jednego z najwybitniejszych poetów wszech czasów” – to mam prawo
czytaæ tê osobliwie oniryczn¹ ksi¹¿kê osobiœcie dotkniêty. Tym bardziej, ¿e firmamentem
akcji jest Bytom Odrzañski, który jakoœ lepiej
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
117
smakuje pod niemiecka nazw¹ Beuthen an der
Oder, bo sytuuje siê „po obu stronach mentalnoœci”, nie sprowadzaj¹c wyobraŸni na manowce, niejako przy okazji szowinistycznych
cieni. Obchodzony, zje¿d¿any, op³ywany i dochodzony wielokrotnie przeze mnie (z racji
bliskoœci Siedliska, gdzie w katakumbach
zamku Schönaichów, po raz pierwszy i ostatni
s³ucha³em ju¿ w 1967 roku „Purple Haze”
Jimiego Hendrixa) Bytom nad Odr¹ jawi siê
wiêc jako ocalony – chocia¿ (nie ³udŸmy siê)
nie w intensywnoœci Anatewki, Drohobycza,
Budziejowic, nie marz¹c o Combray i Macondo.
Chocia¿ Sidorska-Ryczkowska nie uleg³a „oskomie magdalenki”, chyba nawet nie próbuj¹c
uszczkn¹æ tego proustowskiego ciasteczka
(jak choæby Krzysztof Fedorowicz w swoich
„Imionach w³asnych”), to powêdrowa³a du¿o
g³êbiej, ni¿ w topografiê, historiê, a nawet literaturê. Sidorska-Ryczkowska z urokiem
zapoznanej pensjonarki tonie w imaginacji.
I robi to œwiadomie, czyni¹c narratork¹ „Stacyjki” piêknie egzaltowan¹ nauczycielkê.
Ma³gorzaty Sidorskiej-Ryczkowskiej jest po tyle
samo i jednoczeœnie Ma³gorzat¹ od „Mistrza”
Bu³hakowa, co Alicj¹ z „Krainy czarów”
Carrolla. Z intelektualn¹ ³apczywoœci¹, nie
pozbawion¹ kobieco nieweryfikowalnej czu³oœci, „³apie” siê najcieñszych nici, ¿eby
wykorzystaæ choæby poœrednie zwi¹zki RMR
z Bytomiem Odrzañskim: „Gdy Ma³gorzata dowiedzia³a siê o zwi¹zkach RMR z jej miasteczkiem, prze¿y³a
coœ na kszta³t objawienia, odkrywszy wa¿n¹ tajemnicê
w sobie samej – jakby zosta³a uruchomiona, uœpiona
w jakimœ zakamarku pamiêæ, nie ta zwyk³a, lecz zupe³nie
inny rodzaj pamiêci. Wprawdzie dane na temat owych
zwi¹zków RMR s¹ sk¹pe i dotycz¹ tylko jego znajomoœci
z ksiêciem E. von S.-C. [Sidorska-Ryczkowska
„wik³a” postaæ autentyczn¹ z wyimaginowan¹,
uzupe³niaj¹c w³aœciw¹ narracjê dodatkiem pn.
„Zamiast przypisów”, wyjaœniaj¹c tam: „E. von
S.-C. – postaæ powinna do z³udzenia przypominaæ ksiêcia
Emila von Schönaicha-Carolata, jednego z panów na zamku
w Carolacie, obecnym Siedlisku” – przyp. C.M.],
cz³owiekiem wra¿liwym, otwartym, o aspiracjach artystycznych, znanym z licznych przyjaŸni z ró¿nymi literatami;
wiadomo na pewno, ¿e lato 1902 r. spêdzi³ RMR na
zamku ksiêcia w Holsteinie, gdzie koñczy³ pracê nad
zbiorem wierszy, przygotowuj¹c go do druku, jednak
118
Ma³gorzata uwielbia fantazjowaæ na temat nie odkrytej
korespondencji poety z przyjacielem arystokrat¹.
W wyobraŸni widzi rozliczne listy adresowane ostrym,
kaligraficznym pismem RMR do ksiêcia przebywaj¹cego
aktualnie w miasteczku Ma³gorzaty. Listy te zaginê³y lub
czekaj¹ gdzieœ, mo¿e w jakimœ sekretnym schowku, na
odkrycie, i dlatego na razie tak niewiele o tym epizodzie
wiadomo. S¹dzi te¿, ¿e wybitny Austriak przynajmniej raz
odwiedzi³ przyjaciela na zamku w C., o czym nie informuj¹ biografowie”.
Mo¿na zapytaæ, czy to tylko konfabulacja,
czy ju¿ literacka bezczelnoœæ? Skoro Fedorowicz „pozwoli³ sobie” na tropienie proustowskiej „metody” penetrowania czasu
i przestrzeni, „ryj¹c” ni¹ pejza¿e Œl¹ska
Lubuskiego, nadaj¹c tej krainie europejskie
gabaryty? Skoro Paul Barz posadzi³ w „Kolacji na cztery rêce” przy jednym stole, w tym
samym czasie i przestrzeni Bacha i Haendla,
aczkolwiek dwaj kompozytorzy nigdy i nigdzie
w rzeczywistoœci siê nie spotkali?
Sidorska-Ryczkowska mno¿y takie „europejskie aluzje” wywiedzione z „zapyzia³oœci”
Beuhten an der Oder, zachowuj¹c jednak poetykê domniemania, a nawet snu. Technicznie
polega to na tym, ¿e w przypadkach „w¹tpliwych” pos³uguje siê tylko inicja³owymi
majusku³ami. W takim „kszta³cie” pojawia siê
wzmiankowany ksi¹¿ê, nazwa jego ksi¹¿êcej
posiad³oœci; w efekcie sam Rilke wystêpuje
jako RMR. Sprawia to dodatkowe wra¿enie
„inskrypcyjnoœci” zapisu, tworzy atmosferê
eschatologicznej magii – wszak w wiêkszoœci
przypadków mamy do czynienia z „duchami”.
Autorka „Stacyjki na wschodzie i zachodzie” inwentaryzuje swoje imaginacje, nak³adaj¹c je na zaprzesz³¹ rzeczywistoœæ, ¿eby nie
nazwaæ tego „cybernetycznie” realnoœci¹.
I tak, przedstawiona w œwiecie „Stacyjki” jako
Paula B. malarka, to: „Paula Mondersohn Becker.
(…) W 1906 r. namalowa³a niezwyk³y portret poety, w rok
póŸniej zmar³a w po³ogu w wieku trzydziestu jeden lat.
Rilke poœwiêci³ jej napisany w listopadzie 1908 r. utwór
pt. Requiem dla przyjació³ki”; „Jakub Tretter – pierwowzór postaci stanowi poeta i prozaik Jochen Klepper,
urodzony w Beuthen an der Oder w 1903 r., syn miejscowego pastora. S³awê przynios³a mu powieœæ pt. £ódŸ
weso³ych ludzi, która to powieœæ rozs³awi³a równie¿
rodzinn¹ miejscowoœæ autora, zajmuj¹c¹ wa¿ne miejsce
w utworze. W 1942 r. w Berlinie, wraz z ¿on¹ i jedn¹
z adoptowanych córek, Klepper pope³ni³ samobójstwo,
przeœladowany przez nazistów ze wzglêdu na ¿ydowskie
pochodzenie jego bliskich”; „Dziewiêtnastoletnia
czarownica – autorkê zainspirowa³a historia Anny
Szwycer, córki mistrza bednarskiego Jana, mieszczanina
bytomskiego, oskar¿onej o „utrzymywanie stosunków
lubie¿nych ze Z³ym, uczestnictwo w sabatach czarownic
i rzucanie uroków”, spalonej na stosie roznieconym na
tzw. Kowalowym Klepisku – na oczach spêdzonego si³¹
na egzekucjê miejscowego mieszczañstwa”.
Samobójcza œmieræ „bytomskiego” pisarza
konotuje przecie¿ inn¹: spektakularne samobójstwo rozpoznawanego w ca³ej Europie
Waltera Benjamina. Historia „bytomskiej”
czarownicy przywodzi z literackiej pamiêci
ju¿ œwiatowy proces czarownic z Salem, udramatyzowany przez Arthura Millera.
Obok galerii „aluzyjnych” postaci, pojawiaj¹ siê w „Stacyjce” „aluzyjne mimetyzmy”. Choæby: „S³owo bulwar zawsze mia³o i ma
dla Ma³gorzaty niezwyk³y urok. Na jego dŸwiêk pojawiaj¹
siê w g³owie Ma³gorzaty wyobra¿enia pogodne i nostalgiczne zarazem. Jakiœ niewidoczny artysta œpiewaj¹cy
smutne piosenki przy dŸwiêkach akordeonu, œciszony
gwar, eleganckie towarzystwo z³o¿one z pañ w d³ugich
sukniach i szykownych kapeluszach oraz panów w cylindrach. Niedawno ktoœ pokaza³ Ma³gorzacie stare
fotografie jej miasteczka; na jednej z nich rozpozna³a
wytworne towarzystwo z bulwaru. Nie zdziwi³a siê specjalnie, chocia¿ d³ugo studiowa³a szczegó³y na zdjêciu”.
Ostatnie zdanie tego wyniesienia „bulwarowego uroku” sugeruje, ¿e taka fotografia
mo¿e nawet nigdy nie istnia³a, a nawet nie
istnieje. Zapoznaj¹c siê nieco z usposobieniem
Ma³gorzaty – nie ma to ¿adnego znaczenia.
Nie dla niej, dla niej ma, ale dla czytelnika.
S³owo „bulwar” – choæby dla mnie – to id¹cy
nad brzegiem Tagu Jean Genet; w³aœnie zbli¿a
siê z naprzeciwka Stilitano, z wypchanym
plastikowymi owocami winogron rozporkiem;
za chwilê Genet go poca³uje w usta. Inny bulwar, nad Sekwan¹, to przemykaj¹cy tam
Ksi¹¿ê Reichstadtu „Orl¹tko”. Tam Lizbona,
tu Pary¿: Genet i Apollinaire, „Pamiêtnik
z³odzieja” i „Poeta zamordowany”. Na koñcu
Beuthen an der Oder. Maria Sidorska-Ryczkowska i „Stacyjka na wschodzie i zachodzie”.
A wszystko to Europa. Chocia¿ ta ostatnia
tylko „aluzyjnie”, bo „upudrowany”, bulwarowy zachwyt „staroœwieckiej” Ma³gorzaty
koñczy siê realnie: „Bulwar nad rzek¹ dzieciñstwa
Ma³gorzaty jest zaniedbany i brudny. Nie s³ychaæ na nim
nostalgicznych piosenek ulicznego grajka ani œciszonego
gwaru spacerowiczów. Dochodz¹ tu co najwy¿ej dŸwiêki
disco polo z tawerny Pod Falbank¹ na skarpie wraz
z woni¹ uryny pozostawionej w krzakach przez amatorów
piwa kuflowego”.
Ale nie dajmy siê zwieœæ tej osobliwej
„komparatystyce”, ¿e niby porównuj¹c
„tamten” czas z „tym”, zawsze bêdziemy po
stronie „raju utraconego dzieciñstwa” – w tym
tu „Stacyjkowym”, bytomskim przedstawieniu: po stronie „utraconego europejskiego
stanu embrionalnego”. Bo, tak, jak mo¿na
w¹tpiæ w istnienie „starej fotografii”, tak sprawiedliwie trzeba w¹tpiæ w istnienie tawerny
„Pod Falbank¹”. Bo w innym miejscu, w innym
nastroju, Ma³gorzata, zreszt¹ „alter ego autorki
(o imieniu znacz¹cym), trochê wysublimowane, lecz bez
przesady” – jak sama mówi, œledzi „wewnê-
trznoœæ” jakiejœ swojej bohaterki, nie tylko
zestawiaj¹c ten zabieg z „myœleniem”, ale
tak¿e nieco „omszale” opisuj¹c, wczeœniej
ujawnion¹ jako zapyzia³¹, „topografiê”
Bytomia, konkretnie okolice zwyk³ej knajpy,
ale ju¿ z ca³¹ pewnoœci¹ istniej¹c¹ „tu i teraz”:
„Jaka by³a jej ostatnia myœl? – zastanawia siê Ma³gorzata,
obserwuj¹c odruchowo mê¿czyznê w berecie, który opiera
rower o œcianê budynku dok³adnie w miejscu, w którym
urwa³a siê ostatnia myœl Anny, i znika w bramie restauracji Pod Z³otym Lwem, gdzie serwuj¹ piwo kuflowe,
gorzkie i zimne jak przed trzema wiekami”.
Dlatego Sidorska-Ryczkowska chêtniej
wêdruje po œcie¿kach wydeptanych w³asnymi
„aluzjami”. Jej reminiscencje dzieciñstwa
nak³adaj¹ siê na doros³e imaginacje, mieszaj¹c
siê na koñcu z „europejskimi aluzjami” – tak,
jakby wk³ada³a jakieœ staroœwieckie ciuchy,
jednoczeœnie przegl¹daj¹c rodzinne albumy,
z tomikiem Rilkego albo jak¹œ powieœci¹
Jakuba Trettera na kolanach; a wszystko to
upozowane przed wielkim, owalnym lustrem,
w którym nie to, co siê odbija jest istotne, lecz
to czego nie widaæ po drugiej stronie: „Kamienna
³aweczka w zatoczce pod skarp¹, zielonkawa, omsza³a.
Stoj¹c na niej z po¿ó³k³¹ ga³êzi¹ kasztanowca, uœmiecha
siê zalotnie do obiektywu córka Ma³gorzaty; choæ na zdjê-
PRZYPOMNIENIA LITERACKIE
119
ciu dopiero czteroletnia, lecz ju¿ œwiadoma swojej
kobiecoœci. Prawdopodobnie tu w³aœnie zatrzymali siê na
chwilê, aby odpocz¹æ, Jakub Tretter i jego ¿ona podczas
po¿egnalnego spaceru przed powrotem Marty do Berlina.
Oboje smutni, pe³ni z³ych przeczuæ, niewiele mieli sobie
do powiedzenia”. Tego rodzaju „kontaminacje”
Ma³gorzata uzupe³nia rzeczywist¹ lektur¹ tekstów, które wysz³y spod rêki RMR; wa¿ne, ¿e
„wysz³y spod rêki”, a nie „zosta³y napisane” –
bo Ma³gorzata ca³a jest ju¿ ow³adniêta cudnie
egzaltowan¹ fascynacj¹: „Ma³gorzata trzyma w d³oniach gruby tom i myœli o poecie, który przez ca³e ¿ycie
rozpaczliwie próbowa³ siê przebiæ ludzkim g³osem przez
chór anio³ów. Utwory zebrane RMR. Wertuje Wiersze
nowe, przechodzi do Sonetów, wodzi ostro¿nie koniuszkami palców po otwartych ranach Elegii, Testament otwiera
siê cicho i niezauwa¿alnie jak lêk, który rodzi siê z piêkna
i bierze w posiadanie wszystko, co wokó³ trwa w zachwycie”.
„Stacyjka na wschodzie i zachodzie” ma
tak¿e odpowiednio osobliw¹ strukturê. Ni to
luŸny zapis „przypadkowych refleksji”, ni to
„inwertyczny rejestr zdarzeñ” – w efekcie jest
to najprawdopodobniej wymyœlona przez
autorkê formu³a stenogramu z up³ywaj¹cego
w ró¿nych kierunkach czasu; czasu, który tak
naprawdê „nie istnieje”, bo mo¿liwe s¹ jego
wra¿eniowe, czy wyobraŸniowe postoje, fantazmaty i „propellery”.
Najwiêksz¹ wartoœci¹ tej niepozornej ksi¹¿ki
s¹ owe „aluzje” - w najlepszym gatunku
europejskie. Istnieje prawdopodobieñstwo,
granicz¹ce z pewnoœci¹, ¿e to jedyne takie
„wyniesienie” Bytomia Odrzañskiego w piœmiennictwie polskim. ¯e brzmi to pompatycznie, koturnowo, i jest zbêdnym balastem dla
samej autorki? Skoro Czes³aw Mi³osz, ze
swoim Wilnem, miewa³ zapewne podobne
kompleksy, o których, nie wspominaj¹c, mówi
w ka¿dej linijce swojej „Stacyjki” Maria
Sidorska-Ryczkowska? W „Rodzinnej Europie”
Mi³osz tak bowiem pisze o swoim „mieœcie
m³odoœci”: „Widzê niesprawiedliwoœæ: pary¿anin nie musi ci¹gle na nowo wyprowadzaæ
swego miasta z nicoœci. Je¿eli je opisuje, ma
do rozporz¹dzenia obfitoœæ aluzji, jest ono
120
humanistycznie utrwalone w dzie³ach s³owa,
pêdzla i d³uta, a nawet gdyby znik³o
z powierzchni ziemi, mog³oby byæ w wyobraŸni
zrekonstruowane. Ja natomiast za ka¿dym
razem, kiedy wracam myœl¹ do ulic, gdzie
p³ynê³a najwa¿niejsza czêœæ mego ¿ycia,
muszê wynajdywaæ jak najbardziej utylitarny
gatunek kreski i jestem skazany na skrót, jak
zawsze, kiedy trzeba zawrzeæ w kilku zdaniach wszystko, pocz¹wszy od geografii
i architektury, a koñcz¹c na barwie powietrza”.
I Balzac i Zola, Dumas i Apollinaire –
mieli ten przywilej, byli beneficjantami
„niesprawiedliwoœci”, o któr¹ upomina siê
Mi³osz. Ale to Aragonowi uda³o siê naprawdê
napisaæ o „swoim” mieœcie, a, ¿e by³ to Pary¿,
tym ³atwiej i trudniej – bo akurat „Wieœniak
paryski” nie jest zaliczany do najwiêkszych
osi¹gniêæ Louisa Aragona. Maria SidorskaRyczkowska by³a proporcjonalnie skazana na
„nieczytelnoœæ”; chocia¿ nawet Mi³oszowi nie
uda³o siê wprowadziæ w europejski obieg
„aluzji” swojego Wilna, tak, jak Chagallowi
uda³o siê zeuropeizowaæ Witebsk.
Pisarce z Bytomia Odrzañskiego przypad³a
w udziale osobista wygrana: europejskimi
aluzjami wymoœci³a swoj¹ i tylko swoj¹
„prawdê”, któr¹ nawet topograficznie usytuowa³a. Oto najistotniejsza konstatacja
„Stacyjki”: „Kiedy cz³owiek odkrywa swoj¹ prawdê,
ca³y œwiat zmienia siê i zatrzymuje na chwilê, aby
odkrywca móg³ siê oswoiæ ze swoim odkryciem, aby móg³
siê napatrzeæ do woli, po nowemu, na swoj¹ Amerykê.
Z patrzenia bowiem powstaliœmy i do niego przez ca³e
¿ycie powracamy. Czy¿by Ma³gorzata sta³a siê ju¿ patrzeniem?”.
Czy zidentyfikowanie w³asnego po³o¿enia,
choæby na mapie œwiata, to ma³o? Ostatnia
czêœæ ksi¹¿ki Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej
opatrzona jest tytu³em „By³o sobie miasteczko
– mo¿liwy jest epilog”. Obawiam siê, ¿e „Stacyjka na wschodzie i zachodzie” pozostanie
tako¿ prologiem i epilogiem jednoczeœnie.
Bowiem wiêkszoœæ europejskich „aluzji”
Marii Sidorskiej-Ryczkowskiej – to piêkne,
zmys³owe i bardzo literackie, ale tylko iluzje.
Anna M³ynarczyk
Już koniec
potrafienie. to takie nudne.
już koniec.
nastąpił dawno. ale ja nie chciałam
patrzeć.
boleśnie. pusto. zatapialnie.
lecz już nie rozpaczliwie.
hillarowa część już skryta.
teraz czeka
wariacki wir namiętności.
podziękowanie.
nie zniosę więcej toksyn.
jestem zbyt daleko by nie potrafić.
a jednak.
potrafienie jest nudne.
trzeba trafić niewidocznie.
121
Anna M³ynarczyk
Subject
zostało .from my live.
namiętnością tego jedynego wschodu.
płynęłam w nim.
czasami jeszcze śnię w tym
bicie.
w tym biciu bitów wiążących biodra.
biodra opasane w tiger
uczuć.
który bezwstydnie pogryzł
duszę
zostawiając zaledwie
prześwity
nienaruszonego ciała.
jest from my love.
pozostało flowers
uścisków.
słodkich całunków
i głęboko wyrżniętej
delikatności.
122
Anna M³ynarczyk
Obwieszczenie
obrażoną oblega mnie
zawsze gdy obrys wędrówki
w zasięgu obrotu stopy bywa.
obstępuję jak mogę.
kiedy mogę.
i gdy on nie może.
wtedy to obrzydzenie.
to niespełnienie.
jak długo jeszcze.
kiedy. pocałunków nieroztropna noc
dopadnie oburzone ego.
jesteś obwiniony. oczarowany
ociupinę octowy.
lecz to tylko jak zwykle. moja
wina.
tak. poproszę.
każdej takiej chwili. marne szanse.
odchudzam to pożądanie.
garści odciągam. pęsety wirują.
trzeba oddelegować się.
spoglądam każdego poranka na te
słońca.
twoje oddanie innej.
czerwień oddalaną.
nie kąsa bo
to za mało. wolałby więcej.
jej odium do
gwiazd do
przedłużeń.
zwariowała.
123
Halina Bohuta-St¹pel
***
Nad moją wioską
gwiazdy wiszą ciężkie
jak przejrzałe, złote renety
Nad moją wioską bogatą
noc siadła cicha
i ciekawie zerka w okna tych,
co zapomnieli o roletach:
adwokat pochylony nad laptopem
chłopiec grający w darta
i grubawa gosposia lepiąca pierogi na jutrzejszy obiad
Tyle widzi noc,
tyle widzę ja,
idąc po ciemku przez Wilkanowo,
potykając się o polne kamienie.
Takie troszkę już moje Wilkanowo.
Wilkanowo 2004
124
Halina Bohuta-St¹pel
Ulica „Na Ostatnim Groszu”
Oddech Wrocławia nad ranem
ma jeszcze smak świeżego ozonu.
...Czy piskiem tramwaju na zakręcie
da się zastąpić dźwięki strojonych skrzypiec?
...A wiatr
hulający wesoło w płachtach taborów
zestarzał się przez te lat trzydzieści aż tak,
że nie bawią go dzisiaj szczeliny
blokowiska z wielkiej płyty...
...I dźwięk tamburynów
zagłuszony został
dzwonkami tramwajów...
...Pobliski supermarket oferuje patelnie z teflonu
(Eh, gdzież im do tych wyklepanych ręką
śniadego wąsacza!)...
...Kolorowe zasłony w oknach blokowiska –
jedyne wspomnienie barwnych spódnic
romskich piękności,
tańczących wokół ogniska...
...Ostatni grosz –
- ów „pieniądz z głową”
wysupłany z cienkiej studenckiej portmonetki –
- honorarium
kruczopląsej wróżki
za te kilka chwil
na temat mojej przyszłości...
125
VARIA BIBLIOTECZNE
Tomasz Ratajczak
O szacie graficznej m³odopolskich
czasopism literacko-artystycznych
W roku 2005 warszawskie Wydawnictwo
DiG wyda³o znakomit¹ ksi¹¿kê Katarzyny
Kulpiñskiej 1: Szata graficzna m³odopolskich
czasopism literacko-artystycznych. Praca ta
jest cenna co najmniej z dwóch powodów. Po
pierwsze, wype³nia wyraŸn¹ lukê w dotychczasowym stanie badañ sztuki typograficznej
okresu M³odej Polski, który do tej pory doty-
1 K. Kulpińska – historyk sztuki nowoczesnej, pracuje w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wydziału Sztuk
Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
126
czy³ przede wszystkim grafiki ksi¹¿kowej,
pomijaj¹c – z nielicznymi wyj¹tkami 2 – temat
szaty graficznej m³odopolskich czasopism
o profilu literacko-artystycznym, a w ka¿dym
razie wizualna strona tych pism nie budzi³a do
tej pory „tak wielkich emocji, jak ich treœæ”
(s. 11). Poza szczegó³owym obrazem sztuki
ilustratorsko-zdobniczej okresu M³odej Polski
daje coœ jeszcze – przybli¿a istotne dla wiêkszoœci poruszonych w niej zagadnieñ kwestie
teoretyczne: omawia ogólne zasady typografii
w czasopismach polskich i zagranicznych
prze³omu wieków (roz. I), a tak¿e dokonuje
przegl¹du opinii i postulatów formu³owanych
przez artystów, krytyków i literatów na temat
roli i funkcji ilustracji oraz powinnoœci ilustratora (roz. II) – to po drugie.
Przedmiot badañ autorki stanowi¹ zarówno
przemiany stylowe w poszczególnych elementach szaty graficznej (zw³aszcza w ilustracjach
i ozdobnikach), jak i ikonografia rysunków
i grafik zamieszczonych w czasopismach,
jakie ukaza³y siê na ziemiach polskich od
koñca XIX w. do pocz¹tku dwudziestolecia
miêdzywojennego (po odzyskaniu przez
Polskê niepodleg³oœci do g³osu dosz³a awangardowa forma periodyku, dysponuj¹ca nie
tylko nowymi œrodkami technicznymi, ale
tak¿e zdecydowanie odmiennymi œrodkami
ekspresji). Kolejnym problemem jest ukazanie
ró¿norodnoœci rozwi¹zañ formalnych w ramach
samej secesji oraz wykazanie równoleg³oœci
wystêpowania odrêbnych stylów i stylizacji
w sztuce ilustratorsko-zdobniczej M³odej
Polski. Rozwa¿ania te stanowi¹ dwa zasadnicze rozdzia³y ksi¹¿ki: Motywy ilustracji
i ozdobników m³odopolskich czasopism literacko-artystycznych (roz. III) oraz Style i stylizacje (roz. IV).
Uzupe³nieniem ca³oœci s¹ dwa aneksy,
w których odnajdziemy informacje nt. uwzglêdnionych w pracy czasopism oraz noty biograficzne twórców dzia³aj¹cych w dziedzinie
grafiki u¿ytkowej i artystycznej na prze³omie
XIX i XX wieku. Na osobne podkreœlenie
zas³uguje obszerny aparat przypisowy.
Dokonuj¹c analizy form ilustratorskich
pod k¹tem funkcji, jak¹ pe³ni¹ one w czasopismach, treœci oraz cech formalnych,
Kulpiñska swoj¹ uwagê koncentruje przede
wszystkim na „Chimerze” (1901-1907),
„Sfinksie” (1908-1917), „Sztuce” warszawskiej (1911-1914) oraz „¯yciu” krakowskim
(1897-1900) – sztandarowych przyk³adach
œwietnej typografii. Przywo³uje równie¿
charakterystyczn¹ grupê pism o profilu satyryczno-humorystycznym, ³¹cz¹cych na prze³omie
XIX i XX wieku wysoki poziom artystyczny
z ostr¹ satyr¹ („Mucha”, 1871-1939; „Kolce”,
1871-1904 i 1908-1914). Odwo³uje siê tak¿e
do szeregu przyk³adów periodyków wkraczaj¹cych w epokê dwudziestolecia miêdzywojennego, czerpi¹cych na pocz¹tku swego
istnienia bardzo wiele z m³odopolskiej
typografii. W tym ostatnim kontekœcie warto
przywo³aæ dwutygodnik „Zdrój” (1917-1922),
którego poszczególne numery z lat 1918-1919
znajduj¹ siê w zbiorach bibliotecznych
Uniwersytetu Zielonogórskiego. Kolejnymi
z przywo³anych przez Kulpiñsk¹ periodyków,
przechowywanych m.in. w zielonogórskich
bibliotekach s¹: „Sfinks” (1908-1917), „Tygodnik Ilustrowany” (1859-1939) i „Ateneum”
(1903-1905, 1908); zeszyty dwóch pierwszych udostêpnia Wojewódzka i Miejska
Biblioteka Publiczna im. C. Norwida, z kolei
trzeci tytu³ znajduje siê w zbiorach uniwersyteckich.
Podjêta przez autorkê problematyka motywów ilustracji oraz ró¿nych typów winiet
zamieszczonych na stronicach m³odopolskich
pism literacko-artystycznych wykazuje pe³ne
odzwierciedlenie specyficznych zestawów
tematów secesyjnych. Wœród nich dominuj¹
liczne wizerunki postaci kobiecych, prezentuj¹cych bogat¹ symbolikê, bogactwo ujêæ formalnych, a tak¿e kontekstów, w jakich postaci
te wystêpuj¹. Z motywem kobiety nierozer-
2 Zob. m.in.: J. Czachowska, „Życie” 1897–1900, [w:] Obraz Literatury Polskiej XIX i XX w., S. V: Literatura okresu Młodej
Polski, red. K. Wyka, A. Hutnikiewicz, M. Puchalska, t. 1–4, Warszawa – Kraków 1967–1977; K. Czarnocka, Półtora wieku
grafiki polskiej, Warszawa 1962; Polskie życie artystyczne w latach 1890-1914, praca zbiorowa pod red. A. Wojciechowskiego, Warszawa – Kraków 1967.
VARIA BIBLIOTECZNE
127
walnie zwi¹zane s¹ d³ugie, faluj¹ce w³osy,
chêtnie stosowane ze wzglêdu na walory
dekoracyjne, oraz postaci mityczne i fantastyczne, czêsto tkwi¹ce korzeniami w mitologiach œwiata. Zespó³ niezwykle zró¿nicowany
formalnie tworzy œwiat fauny i flory. Istotnym
aspektem tego typu przedstawieñ „jest ukazanie ich w procesie wiecznej przemiany –
najczêœciej powstawania ¿ycia, wzrostu,
bujnoœci, witalnoœci” (s. 80). Z zagadnieniem
tym wi¹¿¹ siê równie¿ ¿ywio³y, zw³aszcza
ogieñ i woda, „przedstawiane ze wzglêdu na
sw¹ zmiennoœæ, ruchliwoœæ, p³ynn¹ dynamikê
form” (tam¿e). Osobn¹ i bardzo istotn¹ grupê
motywów stanowi¹ elementy zwi¹zane z fascynacj¹ œmierci¹, „która w twórczoœci niektórych artystów (...) ujawni³a ró¿ne jej
oblicza i sposoby ujêcia: od podkreœlenia
antynomii ¿ycia i œmierci, do œcis³ego ich
zwi¹zku, a nawet uto¿samiania mi³oœci ze
œmierci¹” (tam¿e). Wreszcie wystêpuj¹ tematy
architektoniczne, archetypy zwi¹zane z kondycj¹ ludzk¹, czy te¿ temat ludzkiego t³umu,
korowodów postaci (te ostatnie s¹ przedstawieniami z krêgu œwiata komedii dell’arte,
teatru i cyrku, wystêpuj¹cymi tak¿e w malarstwie tego okresu).
Jak zauwa¿a Kulpiñska, wszystkie te ozdobienia nie zawsze wspó³tworzy³y tekst,
przestawa³y te¿ go „objaœniaæ”, a wiêc zamiast
spe³niaæ funkcjê ilustracji interpretuj¹cej,
128
stawa³y siê li tylko ozdobnikami towarzysz¹cymi tekstowi; zatem – rolê ilustracji w pismach
literacko-artystycznych przejê³y „nieograniczone” zwi¹zkiem z tekstem i wymogami
„czytelnoœci” winiety, których dowolnoœæ
form nie k³óci³a siê z funkcj¹ zdobnicz¹
(s. 234-235).
W omawianych periodykach d³ugo utrzymywa³y siê formy secesyjne, na które natrafimy
jeszcze w „Maskach” (1918–1919) i pierwszym roczniku wspomnianego ju¿ „Zdroju”.
Ponadto dostrze¿emy w nich prace realistyczne,
symboliczne, ekspresjonistyczne i tendencje
klasycyzuj¹ce. Wœród stylizacji obok ludowej
najczêœciej spotykanymi by³y: orientalna
(przede wszystkim japonizuj¹ca i inspirowana
sztuk¹ Indii), gotycyzuj¹ca i pras³owiañska.
Indywidualnoœciami epoki, maj¹cymi
ogromny udzia³ w kreowaniu szaty graficznej
m³odopolskich pism byli: Zenon PrzesmyckiMiriam, spiritus movens polskiej kultury;
Franciszek Siedlecki, wspó³twórca szaty
graficznej kilku najwa¿niejszych periodyków
prze³omu wieków; wreszcie – Stanis³aw
Wyspiañski, pierwszy w Polsce l`artiste du
livre, odnowiciel typografii (pewne elementy
dorobku plastycznego autora Wesela pokazano
na wystawie „Stanis³aw Wyspiañski – poeta,
malarz. 100 rocznica œmierci artysty”; listopad
– grudzieñ 2007 r., salon wystawowy WiMBP
im. C. Norwida).
RECENZJE I OMÓWIENIA
Z³ota Ksiêga Wierszy Polskich, u³o¿y³ Jacek £ukasiewicz, Wroc³aw 2007,
Wydawnictwo Dolnoœl¹skie, 528 s.
Do kategorii cenniejszych ksi¹¿ek, jakie stosunkowo niedawno ukaza³y siê w Wydawnictwie
Dolnoœl¹skim nale¿y bez w¹tpienia zaliczyæ „Z³ot¹ Ksiêgê Wierszy Polskich” u³o¿on¹ przez Jacka
£ukasiewicza. Mo¿e to nawet ostatnie takie cacko, które tu wysz³o. Zupe³nie w³aœciwe i odpowiednie by potraktowaæ je – tak sobie wyobra¿am - jako prezent czy po prostu dar, który
obdarowywanemu mo¿e sprawiæ du¿¹ radoœæ. Nie tylko dlatego, ¿e s³usznie postarano siê o tward¹
oprawê, ale te¿ i ze wzglêdu na zasygnalizowan¹ w tytule treœæ. Stanowi j¹ wszystko to, co od
prapocz¹tków, czyli anonimowej poezji œredniowiecznej poprzez wszystkie nastêpuj¹ce po sobie
epoki literatury i kultury, a¿ po dokonania poetyckiej formacji „bruLionu” Marcina Œwietlickiego,
zosta³o najlepszego w jêzyku polskim stworzone, napisane, przez co uzyska³o status reprezentatywnoœci. Wyobra¿am sobie, ¿e Autor uk³adaj¹c „Ksiêgê” musia³ wywa¿yæ wiele ró¿norodnych kategorii. W rzeczy samej mamy do czynienia z prywatnymi preferencjami ideowymi w spojrzeniu na
polsk¹ poezjê, z uwzglêdnieniem tego co osobiœcie siê lubi, ale i z tym co charakterystyczne, obiektywnie wa¿ne od strony tekstów, jak i autorów. Nie chodzi o powtarzanie sztywnego kanonu, który
zreszt¹ nie mo¿e byæ jak¹œ raz ustalon¹ sta³¹. To kolejni czytelnicy, kolejne pokolenia, ci¹gle na
RECENZJE I OMÓWIENIA
129
nowo o tym decyduj¹ do jakich tematów, myœli i obrazów, które istotnie odnosz¹ siê do ich pojedynczego b¹dŸ zbiorowego losu, chc¹ siê odwo³ywaæ ze swoimi wspó³czesnymi doœwiadczeniami.
O tym wszystkim, o tym co wyra¿a to¿samoœæ narodow¹ Jacek £ukasiewicz pamiêta. Pamiêta chyba
na pierwszym miejscu o duchowych prze¿yciach cz³owieka postawionego wobec koniecznoœci losu
i historii. St¹d np. w³¹czenie wiersza „Po¿egnanie” m³odego poety epoki romantyzmu Szymona
Konarskiego (1808-1839), w którym czuje siê dramat spiêtrzonej myœli i zarazem jej niesamowicie
przekonywaj¹c¹ szerokoœæ w objêciu losu ogólnego, nie tylko przecie¿ w³asnego, mimo ¿e naznaczonego cieniem szubienicy. Tego typu wybory i poszukiwania, odnalezienia i uwzglêdnienia
w tej antologii lubiê. Niew¹tpliwie mo¿na mieæ j¹ za rodzaj skarbczyka poetyckiego, do którego
ktoœ w³o¿y³ dokonania cenne, warte uchronienia przed odejœciem w cieñ. Zreszt¹ to przekonanie
i radoœæ p³yn¹c¹ z poczucia spe³nienia siê Autora w roli antologisty czuje siê we „Wstêpie”, gdzie
œwiadomie rezygnuje z publicystycznego patosu, a zmienia swój tekst w bezpoœredni¹ na po³y swojsk¹ rozmowê z Czytelnikiem: „S¹ tu utwory, które spotykasz po d³ugiej przerwie, gdy ju¿ i Ty jesteœ
inny i one dla Ciebie siê zmieni³y. Czasem któryœ z nich pozosta³ za Tob¹, przeczytany pospiesznie
jako szkolna lektura, niezrozumiany.” Dzisiaj zaœ mo¿e zwróciæ g³êbsz¹ uwagê, mo¿na go na nowo
odebraæ, widz¹c w nim treœci, których siê widzieæ nie by³o zdolnym, choæby ze wzglêdu na ¿yciowe
niedoœwiadczenie i inn¹ skalê refleksyjnoœci podmiotowej. To oczywiste. Mo¿na podziwiaæ trud
przejœcia przez ogrom tekstów dawnych i wspó³czesnych, by dokonaæ wyboru czasem tylko tego
jednego. Czytelnik mo¿e tedy odczuwaæ pewien niedosyt, bo có¿ to jest jeden wiersz, np. Tadeusza
Nowaka „Psalm na³êczowski” wybrany z wierszy kilkudziesiêciu. Jest tylko znakiem, sygna³em istnienia jego poezji. To s¹ te, niestety, niemo¿liwe do ominiêcia twarde ograniczenia ka¿dej antologii.
Czes³aw Sobkowiak
Katarzyna Jarosz-Rabiej, Dorosn¹æ do bólu, Zielona Góra 2007, Organon, 64 s.
„Dorosn¹æ do bólu”, to kolejny zbiorek wierszy Katarzyny Jarosz-Rabiej. Ju¿ tytu³ wskazuje na
kr¹g doœwiadczeñ, z których opisaniem poetka siê zmaga. Na ogó³ s¹ to trudne, bolesne jej sprawy.
Ale nie ma wyjœcia – zdaje siê mówiæ – egzystencjê trzeba przyj¹æ tak¹ jaka jest. Trzeba w pewnym
momencie zmierzyæ siê z ciemn¹, gorzk¹ stron¹ ludzkiego ¿ycia, w³asnego tudzie¿ cudzego. To
chyba w³aœnie cechuje jej osobowoœæ, lubi takie klimaty i nastroje nieco ciê¿kie psychicznie
i ¿yciowo. Nie zawsze osi¹ga dobry poziom artystyczny, ale w ukazaniu swego œwiata stara siê byæ
autentyczna, zgodna z odruchami swoich emocji i uczuæ. Tak to jest, ¿e nie zawsze ciê¿ar ¿ycia
przek³ada siê na wyrafinowanie estetyczne i intelektualne. Rezygnuj¹c z budowania napiêæ
znaczeniowych generalnie stara siê zdaæ mo¿liwie nie skomplikowan¹ relacjê, opowiedzieæ o sytuacjach i zdarzeniach, jak np. o swoim spotkaniu z przyjacielem Henrykiem Beresk¹ w Berlinie:
„Szliœmy nad ranem przez gasn¹ce ulice Berlina / Trzymaj¹c siê za rêce”. Zdanie brzmi jakby by³o
wyjête z opowiadania, a zarazem sentymentalnie. Dla niej jest to wa¿ne. Mo¿na te¿ takie uchylenie
intymnoœci ró¿nie odbieraæ. Mniejsza z tym. Nie w tym rzecz, ¿e autorka (Rabiej) nie upoetycznia
¿ycia stylistycznymi ozdobnikami, a w tym, ¿e szaroœci egzystencjalnej, nawet turpistycznej brzydocie, stara siê przypisaæ okreœlon¹ dozê wartoœci. I oczywiœcie lubi snuæ swoje opowieœci, maj¹c
pewnoœæ, ¿e s¹ to jej doœwiadczenia. Trzyma siê poetka nie tylko konkretu rzeczywistoœci, ale
zw³aszcza biografii, przez co znacz¹co zawê¿a horyzont pisanej poezji. Nie potrafi bowiem wyjœæ
poza w³asny los, sw¹ lirykê uzasadnia najczêœciej jedynie rodzinnymi zwi¹zkami. Oczywiœcie nie
namawiam, by porzuci³a swój obrany trop. Owszem jest to los wstrz¹saj¹cy samotnej kobiety, zaznaj¹cej pustki domu, w którym „robi siê cholernie smutno”. Kompensacje literackie nie wchodz¹
tu w grê. St¹d te¿ jest szczególnie wra¿liwa na trudne przejœcia innych ludzi. Tak wiêc próbuje
przenosiæ uwagê ze swego ja na zewn¹trz. Mo¿na siê zgodziæ, ¿e w tym zakresie zachowuj¹ jej
wiersze wiarygodnoœæ. Traktuj¹ bowiem o sprawach doznanych, prze¿ytych czy obserwowanych
130
osobiœcie, np. opisuje Rabiej w kilku wierszach „kloszarda w œmietniku szamocz¹cego siê z wiatrem” lub „w kana³ach ciep³owniczych” œpi¹cego „ze szczurem w rêkawie”. Poniek¹d wyra¿a w ten
sposób swoje wspó³czucie, próbuje te¿ obci¹¿yæ innych win¹ za ten stan rzeczy. Ze swoist¹ pasj¹
detalicznie obrazuje np. staroœæ samotnej kobiety. Tu chyba najlepiej siê jej s³owo sprawdza. Poza
tym w wielu wierszach, nie zawsze udanie, bo nazbyt ckliwie, uwaga skupiona jest na ods³onach,
takich zwyczajnych, przy pomocy prostych s³ów, jej rodzinnych wiêzi, którymi siê stara chlubiæ.
Dedykacjami, i to licznie szafowanymi, obdarza tak¿e wielu ze swego œrodowiska. Nie
powiedzia³bym, ¿e podwy¿szaj¹ te zabiegi wymowê zbiorku. Niestety miejscami pobrzmiewa tu
raczej styl sztambuchowy. Dedykacje, apostrofy, bezpoœredni zwrot do wielu osób. Trochê pod
publiczkê. Mo¿na mieæ w¹tpliwoœæ czy wejœcie w sferê wysokiej sztuki poetyckiej jest celem podmiotu poetyckiego. Zauwa¿yæ te¿ wypada, ¿e na gruncie doznawanej samotnoœci i innych
niedostatków bytowych Rabiej buduje swój status. Bardzo reprezentatywnym i jednym z lepszych
wierszy jest „Bezcenna kolia”. Czytamy w nim: „Myœmy na ludzi wyroœli rzetelnych”. To znaczy
takich, którzy zachowali swój moralny krêgos³up. Owszem to wa¿ne, ale czy wystarczy tylko na
eksponowaniu poczucia wy¿szoœci bazowaæ. W takim podejœciu kogoœ siê mimowolnie poni¿a. To
jedna z pu³apek, której podmiot nie zdo³a³ unikn¹æ.
Czes³aw Sobkowiak
Rainer Wochele, Desperat, t³um. Eugeniusz Wachowiak, Stowarzyszenie Pisarzy
Polskich, Poznañ 2006, 207 s.
niektórzy ludzie zabijaj¹ siebie
aby osi¹gn¹æ spokój, którego nigdy
nie zaznali w ¿yciu
(Al Alvarez)
Œwiat jest piêkny. Piêkna jest ksi¹¿ka Rainera Wochele piêknie przeniesiona z jêzyka na jêzyk
przez Eugeniusza Wachowiaka i zaopatrzona piêknym wstêpem Sergiusza Sterny-Wachowiaka.
I wspania³e jest to, ¿e j¹ mam. ¯e mogê w ka¿dej chwili wzi¹æ do rêki i czytaæ, odk³adaæ i ponownie
czytaæ. Próbowaæ odpowiadaæ na pytania i stawiaæ nowe. Mogê grzebaæ w piêædziesiêciosiedmioletnim ¿yciu Richarda Recknagla i skomleæ i wyæ nad jego losem, bo to przecie¿ homo sapiens, tak
samo jak ja, o podobnej konstrukcji i trudno powiedzieæ czy lepszej, czy gorszej. Dlatego wertujê
ksi¹¿kê, ³¹czê fakty, szperam we w³asnej pamiêci, staram siê porównywaæ, uzupe³niaæ domys³ami
braki w jego ¿yciorysie. W swoim, jego...
Dlaczego tak zrobi³? Dlaczego swoim samobójstwem chcia³ ukaraæ tych, których jak mówi³,
kocha³. Szybko mo¿na dotrzeæ od wielkiej mi³oœci do druzgoc¹cej nienawiœci. Mo¿na wierciæ
w ska³ach i patrzeæ jak z hukiem siê rozpadaj¹. Mo¿na modliæ siê o go³êbie skrzyd³a, a kiedy modlitwa nie zostanie spe³niona, pos³u¿yæ siê skrzyd³ami szybowca i z góry upajaæ siê widokami.
I czynnoœæ powtarzaæ. Wed³ug spisanych regu³.
S³uchaj, mój synu, wskazañ mistrza, nak³oñ ucha... To pierwsze zdanie prologu do Regu³y
œw. Benedykta. Te s³owa powtarza, ucz¹c sztuki latania, Richard Recknagel.
Czy¿ nie tak, Panie Wochele?
Jak pisaæ o Pana ksi¹¿ce, w której ka¿de zdanie jest znacz¹ce?
S³uchaj... wskazañ mistrza. I mamy gotowy problem do rozwa¿añ o umiejêtnoœci s³uchania,
o autorytetach. S³uchanie, pos³uszeñstwo, wys³uchanie. Idol, opat, przewodnik. Regu³a, powtarzanie.
Najlepsze jest powtarzanie. Jak coœ siê wielokrotnie powtarza, to siê zapamiêtuje. I mo¿na by
spokojnie ¿yæ odt¹d dot¹d, wte i wewte chodziæ utart¹ tras¹ po drodze, na której nie pojawiaj¹ siê
RECENZJE I OMÓWIENIA
131
¿adne wyboje i ¿adne niespodzianki. Bêdzie wszystko pewne i przewidywalne, jak to, ¿e do
sp³odzenia dziecka potrzeba taty i mamy. Jeœli oni s¹, a tak byæ powinno, to wszystko w porz¹dku.
Œwiat jest piêkny. Ale jeœli tata jest N.N., a mama po urodzeniu na parê lat znika, to nie jest
w porz¹dku. Wtedy jak Richard Recknagel spêdzaj¹cy dzieciñstwo w oœrodku Lebensbornu pamiêta siê zapach pasty do pod³óg i g³os. Pasta i g³os, mo¿e matki, która go przed wyjazdem z Bremy
mog³a odwiedziæ. Zapach i g³os.
Smak liœcia kapusty i Dachau. Gdyby nie ten liœæ kapusty, pewnie bym nie rozumia³a, dlaczego
tak d³ugo mo¿na pamiêtaæ zapach pasty do pod³óg. Jak mo¿na wiele lat po wojnie rozkoszowaæ siê
surowym liœciem kapusty po³o¿onym na suchym chlebie? Znam o wiele lepsze specja³y, a tu
pamiêæ smaku wojny. Skradziony i przemycony z pola do obozu liœæ kapusty i kawa³ek czarnego
chleba. Trwa³y smak i trwa³y zapach. Dziwna pamiêæ. Nie mo¿e sobie poradziæ ze zdarzeniami,
a pamiêta zapachy i smaki.
Pamiêæ, marzenia, sens ¿ycia, poszukiwanie odpowiedzi, ci¹g³e stawianie pytañ, to takie egzystencjalne krz¹tanie siê. Ci¹gle to samo, mo¿na by powiedzieæ, to po co nowe ksi¹¿ki? Tu akurat
odpowiedŸ jest prosta, bo teraz my ¿yjemy. I sami musimy na nowo przemyœleæ to, nad czym ju¿
wczeœniej myœleli inni. Niby œwiat gra tê sam¹ sztukê, ale nastêpuje zmiana dekoracji, innymi aktorami s¹ obsadzane role, zmieniaj¹ siê statyœci. To nasz spektakl. Czy jest to najlepsze wystawienie,
oceni¹ nas póŸniej. Zas³u¿ymy na owacje, czy bêd¹ gwizdy? Ile miejsca mamy na improwizacje, na
eksperymentowanie? Co wiemy obiektywnie?
Gdy Recknagel pope³nia³ samobójstwo, mia³ wszystko dok³adnie zaplanowane. Tak obwi¹za³
wokó³ g³owy dynamit, nie wokó³ szyi, a wokó³ g³owy w³aœnie, ¿e roztrzaskuj¹c siê nie pobrudzi³a
tu³owia, ale tak jakoœ dziwnie siê sta³o, ¿e tam, gdzie powinna byæ g³owa, uformowa³a siê ka³u¿a
krwi w kszta³cie jêzora, osobno te¿ poniewiera³ siê jêzyk i obok niego d³ugopis.
Nie wierzê, ¿eby to nie mia³o znaczenia, bo Wochele jest mistrzem w obracaniu s³owem,
s³owem znacz¹cym. Nie na darmo studiowa³ teatrologiê, filozofiê i psychologiê. Stwarzane przez
niego postaci s¹ z krwi i koœci. Richard Recknagel re¿yseruj¹c mocny fina³ swojego ¿ycia, z góry
przewidzia³, co siê stanie po odstrzale z jego cia³em i celowo pozwoli³ ogl¹daæ po œmierci tylko
swój korpus wyposa¿ony w rêce i nogi. Jednak g³owa by³a tylko jego. Zawsze jego. To, co
najbardziej intymne, co mu doskwiera³o, czego ani jêzykiem, ani piórem nie da³o siê wyraziæ, tak
w nim ukryte, ¿e sam siedzia³ na szczycie niedostêpnej góry lodowej. Nie móg³ na ten szczyt nikogo wci¹gn¹æ, nie móg³ te¿ sam zejœæ, ¿eby poznaæ to, co pod powierzchni¹ morza.
Kim by³ Richard Recknagel? Czy by³ mistrzem niszczenia? Dlaczego zosta³ mistrzem strza³owym
w kamienio³omie, a nie wykonywa³ wyuczonego zawodu? Przecie¿ by³ in¿ynierem budowlanym.
Dziwnie wygl¹da to zestawienie zawodu wyuczonego z wykonywanym. Nie chcia³ budowaæ.
Niszczy³. Kruszy³ ska³y, obserwowa³ jak odrywaj¹ce siê g³azy z hukiem spadaj¹ na ziemiê.
Perfekcjonista i ryzykant. Znakomicie wykorzystywa³ swoj¹ pedanteriê zarówno wtedy, kiedy
rozsadza³ ska³y, jak i wtedy, kiedy szybowcem unosi³ siê nad ziemi¹.
Czytaj¹c ksi¹¿kê Rainera Wochele, nawet nie zauwa¿y³am, jak zosta³am wpl¹tana w charakterystyczn¹ dla niej narracjê, jak aktywnie musia³am w³¹czyæ siê w proces odtwarzania, œledzenia
i weryfikowania faktów. To nie jest pozycja, któr¹ siê czyta, mówi „aha” i odk³ada na pó³kê zapomnieñ. Ona ci¹gle bêdzie trwaæ przy czytelniku poszukuj¹cym odpowiedzi choæby na pytanie
zamykaj¹ce ksi¹¿kê: Co wiemy o sobie nawzajem? O przekoro autora, który jednym koñcz¹cym
powieœæ pytaniem otwiera pal¹cy problem.
Co wiemy o sobie?
Co wiemy o innych?
Co inni wiedz¹ o nas?
Otwieram ju¿ po raz któryœ z rzêdu „Desperata”.
Richard Recknagel lat piêædziesi¹t siedem. Dziecko wojny wychowywane najpierw w oœrodku
Lebensbornu, póŸniej przez matkê i babkê – córkê i ¿onê bogatego armatora z Bremy, który odda³
¿ycie za führera. W³aœnie tej dobrej niemieckiej rodzinie przytrafi³ siê Richard. Ksi¹¿¹tko, wytworniœ,
jak mówi³a o nim Melse. Nie mama, a w³aœnie Melse. Takie po³¹czenie pierwszej litery wyrazu
mama z imieniem w³asnym – Else. Ciekawe, jakie kr¹¿y³y o nich plotki. Czy w Chiemgau, ma³ej
miejscowoœci, w której zamieszka³y, uciekaj¹c z Bremy przed nalotami i gdzie do³¹czy³ do nich
ch³opiec z Lebensbornu, kr¹¿y³y jakieœ plotki? Ma³e skupiska ludzkie bywaj¹ bardzo okrutne.
132
Pamiêtam niewielkie polskie miasteczko, w którym za Jankiem Pawlakiem biega³y dzieciaki
i wo³a³y: „Kapitan, kapitan!”. Janek te¿ by³ dzieckiem wojny. Rosyjski ¿o³nierz w drodze na Berlin
zgwa³ci³ m³od¹ kobietê, a miejscowi, có¿, natychmiast po³¹czyli wszystkie fakty i gdy tylko dziecko
przysz³o na œwiat, nazwali je szar¿¹ tatusia.
Jak by³o z Recknaglem? Dlaczego nie zwi¹za³ siê na sta³e z ¿adn¹ kobiet¹ i wybra³ samotnoœæ?
Trudno jasno i wyraŸnie powiedzieæ, ¿e do takiego w³aœnie wyboru sk³oni³o go to, czy tamto.
Zarówno wolnoœæ Richarda jak i nasza rozpiêta jest miêdzy dwoma biegunami. Z jednej strony
prawd¹ jest, ¿e ci¹gle dokonujemy œwiadomych wyborów. Tak samo mówimy i dzia³amy, ale
prawd¹ te¿ jest, ¿e na drugim biegunie ukryty jest ów specyficzny wybór, którego do koñca nie
znamy, który jakoœ wymyka siê nam spod kontroli.
Co o sobie wiemy, gdy sprawa jest powa¿na? Gdy trzeba siê opowiedzieæ za bia³ym albo
czarnym (...) Recknagel poczu³, ¿e nie potrafi utrzymaæ w ryzach jêzyka. Jêzyk siê usamodzielni³.
Wydawa³ dziwne dŸwiêki. O ile g³os, który do niego dochodzi³ by³ jego g³osem. By³o to skomlenie, którego nie móg³ opanowaæ, które wyraŸnie samo siê z niego wydobywa³o. Skomlenie i wycie.
Czy wtedy w³aœnie bohater postanowi³ pope³niæ samobójstwo? Wtedy, kiedy ju¿ nie móg³
prowadziæ dialogu z samym sob¹? ...ktoœ z zewn¹trz umy³ g¹bk¹ szybê jego œwiadomoœci,
pozostawiaj¹c na niej nieodwracalne skazy, które ju¿ nigdy, przenigdy nie pozwol¹, by móc
spogl¹daæ przez szybê œwiadomoœci.
Pasj¹ bohatera by³o latanie, wznoszenie siê w powietrze i szybowanie nad ziemi¹. Wtedy czu³
siê dobrze, wtedy nie zazdroœci³ myszo³owom, by³ wolny, zawieszony miêdzy niebem a ziemi¹.
Poeta Piotr Baranowski napisa³ wiersz „Proces”.
Udowodniono / ponad wszelk¹ w¹tpliwoœæ / przejawia pan / tendencje suicydalne / orzekamy
/ karê œmierci.
Czy u Recknagla mo¿na by³o zauwa¿yæ tendencje suicydalne? Nie, nie by³o to na pewno ³atwe.
Richard móg³ zmyliæ ka¿dego. Wszelkie pozory wskazywa³y na to, ¿e powinien byæ zadowolony ze
swojego ¿ycia. Mia³ przecie¿ pracê, mieszkanie, nale¿a³ do elitarnego klubu. By³ ca³kowicie niezale¿ny, otrzyma³ spadek. Na ogó³ lubiany, uczynny, z kobietami te¿ potrafi³ u³o¿yæ sobie kontakty,
a wiêc co? Jak doszed³ do samounicestwienia?
Na pewno najbardziej zale¿a³o mu na lataniu. Zroœniêty z aeroklubem, w którym prawie
wszyscy cz³onkowie byli jego uczniami, z Friedichsburgiem malowniczo po³o¿onym w dolinie
Neckaru, nie móg³ sobie wyobraziæ przejœcia do innego klubu. To by³o jego miejsce na ziemi, jego
heimat, ale zazdroœæ kilku pilotów, ich brak fantazji, restrykcyjne przestrzeganie przepisów,
a z drugiej strony prowokacyjne i wynios³e zachowania Richarda potêgowa³y agresjê. Gra przesta³a
byæ czysta. Nad pilotem zawis³a realna groŸba utraty wszystkich licencji. ¯ycie straci³o barwê
i sens.
Recknagel sta³, pali³ papierosa i spogl¹da³ w górê, gdzie jak przypuszcza³ znajdowa³ siê gabinet
Lämmlego i czeka³, a¿ z³oœæ tak siê w nim spotêguje, ¿e wejdzie na górê i da Lämmlemu w mordê”
Wychowanie, które otrzyma³, nie pozwoli³o mu jednak na takie roz³adowanie agresji, ale co zrobiæ, nie wiedzia³.
Podobno ka¿dy chowa w szafie swojego trupa. Starannie ukrywa przed œwiatem to, czego nie
akceptuj¹ inni, co mo¿e staæ siê powodem wytykania palcami, daæ pretekst do niesmacznych szeptów za plecami, z czym nie potrafimy siê zmierzyæ. Richard nie potrafi³ pogodziæ siê z brakiem ojca,
mo¿e nie tyle z jego brakiem fizycznym, ale z niemo¿noœci¹ ustalenia prawdy o swoim pochodzeniu. To na pewno wp³ywa³o na frustracjê, obni¿a³o poczucie w³asnej wartoœci. Ka¿de pytanie o ojca
parali¿owa³o go.
Gdyby móg³ dokoñczyæ rozmowê z ojcem Ansgarem w klasztorze Maurach, gdyby Lämmle
w koñcu wyci¹gn¹³ do niego rêkê, gdyby..., ale to siê nigdy nie sta³o. By³ sam. Zawsze siê
wyró¿nia³. Najpierw ksi¹¿¹tko, dziecko na pokaz, wytworniœ, potem, chyba na przekór, w ludowym
stroju bawarskim, do którego na studiach doda³ charakterystyczny czarny beret. Mia³ byæ nowym
Charlesem Lindberghiem Friedrichsburga.
Trudno powiedzieæ, z czyjego wyroku nast¹pi³a ta perfekcyjnie wykonana egzekucja i jednoczeœnie perfidna kara czy zemsta zza grobu. I to w poniedzia³ek, który podobno jest ulubionym
dniem samobójców. Przewa¿nie mê¿czyzn, kobiety rzadziej siêgaj¹ po tak radykalne rozwi¹zania.
Straszne podsumowanie ¿ycia, w którym czegoœ zabrak³o.
RECENZJE I OMÓWIENIA
133
W po³owie lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku europejska prasa lakonicznie odnotowa³a, ¿e na
terenie aeroklubu w Trewirze wysadzi³ siê w powietrze genialny, lecz nieokie³znany pilot sportowy.
Agencyjna wiadomoœæ o samobójstwie ksiêcia przestworzy sta³a siê inspiracj¹ napisanej prawie
dziesiêæ lat póŸniej powieœci Rainera Wochele – pisze w bardzo interesuj¹cym wstêpie Sergiusz
Sterna-Wachowiak.
Zdarzenie rzeczywiste sta³o siê nasieniem fikcji i wyobraŸni autora, który spróbowa³ opisaæ
wspó³czesn¹ niedoskona³¹ rzeczywistoœæ. Nie wyrodzi sowa soko³a – powiada przys³owie. Dodam
– nie wyrodzi chore spo³eczeñstwo zdrowej jednostki. Nad Niemcami, i nie tylko, snuj¹ siê jeszcze
cienie drugiej wojny œwiatowej. Wiele jest spraw, które chowa siê do lamusa i uwa¿a, ¿e powinny
tam siedzieæ i nie wychodziæ na œwiat³o dzienne.
Ludzie jak szczury œcigaj¹ siê w zdobywaniu przeró¿nych dóbr, czêsto podk³adaj¹ nogê innym
zd¹¿aj¹cym do mety. Stosuj¹ brudne metody unicestwienia rywala. Nie ma gry zespo³owej, bo
rozluŸni³y siê wszelkie wiêzy. Zarówno rodzinne i spo³eczne, jak i z Bogiem.
Jednostka uczynna, wra¿liwa jak Recknagel nie ma szans. Nie jest w stanie zaufaæ drugiemu
cz³owiekowi. Nawet jeœli ryzykuje otworzeniem siê, to jakiœ przypadek zawsze przeszkodzi.
Nastêpuje coraz wiêksza izolacja od ludzi, z którymi ¿yje. Dlatego wchodzi w rolê outsidera, dziwaka. Ucieka w alkoholizm, narkomaniê lub seks, bo odarta ze wszystkiego nie widzi sensu istnienia.
Piêkny, czy¿ œwiat nie jest piêkny? Chwalê Twoje dzie³o Panie. Recknagel chcia³ siê zabiæ. I tego
dokona³. Zgin¹³ g³ówny bohater, czego od pocz¹tku nie ukrywa³ autor. Skoñczy³a siê ksi¹¿ka.
Zosta³o przeœwiadczenie, ¿e dane mi by³o za poœrednictwem t³umacza – Eugeniusza Wachowiaka
– dotkn¹æ czegoœ wa¿nego, co niby daje siê streœciæ w paru zdaniach, a jednoczeœnie pêcznieje,
rozrasta siê i ogromnieje, a dzieje siê tak za spraw¹ jêzyka i pióra Rainera Wochele, który nad nimi
pewnie panuje i trzyma w ryzach.
Informacja prasowa o samobójczej œmierci pilota sportowego Ingo Schwoona sta³a siê dla pisarza pretekstem do rozwa¿añ filozoficzno–moralnych nad losem jednostki we wspó³czesnym
skomercjalizowanym œwiecie. Œwiecie, w którym cz³owiek powinien zdj¹æ teatraln¹ maskê i przywróciæ sobie ludzk¹ twarz.
Jolanta Szwarc
Rainer Wochele, Desperat, Übersetzt von Eugeniusz Wachowiak, Stowarzyszenie
Pisarzy Polskich, Poznañ 2006, 207 Seiten.
„Manche Menschen töten sich, um jene
Ruhe zu erlangen, die sie in ihrem
Leben nie genießen konnten.”
Al Alvarez
„Die Welt ist schön.” Schön ist auch das Buch von Rainer Wochele, schön wurde es von
Eugeniusz Wachowiak von einer in die andere Sprache übertragen, und es wurde mit einem schönen Vorwort von Sergiusz Sterna-Wachowiak versehen. Und es ist wunderschön, dass ich es habe.
Dass ich es in jeder Minute in die Hand nehmen und lesen, beiseite legen und wiederum lesen
kann. Ich kann versuchen Antworten auf gestellte Fragen zu geben, und ich kann neue Fragen
stellen. Ich kann über Richard Recknagels siebenundfünfzig Jahre währendes Leben nachdenken und
„winseln und heulen” über sein Schicksal, denn er ist ja doch ein homo sapiens, wie ich es bin, mit
ähnlicher seelischer Befindlichkeit, von der man nicht sagen kann, ob sie besser oder schlechter
wäre. Deswegen blättere ich immer wieder in dem Buch, verknüpfe Tatsachen, verliere mich in
eigenen Gedanken, versuche Vergleiche zu ziehen, Vermutungen anzustellen, Lücken in seinem
Lebenslauf zu ergänzen. In meinem, in seinem...
134
Warum hat er das getan? Warum wollte er mit seinem Suizid diese Menschen bestrafen, die er,
wie er selbst sagte, liebte? Sehr schnell kann man von einer großen Liebe zu einer verheerenden
Rache gelangen. Man kann ins Gestein bohren und zusehen, wie es zerbröckelt. Man kann um
Taubenflügel beten, und wenn das Gebet nicht erhört wird, kann man sich mit den Flügeln des
Segelflugzeugs behelfen, um von oben den Anblick der Landschaft zu genießen. Und man kann dies
immer wieder wiederholen, entsprechend den Regeln der Fliegerei.
„Höre, mein Sohn auf die Weisung deines Meisters, neige dein Ohr...” So heißt der erste Satz
des Prologs der Sankt Benediktus-Regel. Und Richard Recknagel zitiert diese Worte immer wieder
als Fluglehrer seinen Schülern gegenüber.
Ist es nicht so, Herr Wochele?
Wie kann man über Ihr Buch schreiben, in dem jeder Satz bedeutungsvoll ist?
„Höre... die Weisung des Meisters”. Und schon haben wir ein komplettes Problem für eine
Betrachtung über die Kenntnisse und Fähigkeiten des Zuhörens. Zuhören, Gehorsam, Gehör,
erhören. Idol, Abt, Führer. Die Regel, das Wiederholen.
Das beste ist das Wiederholen. Wenn man etwas viele Male wiederholt, dann versteht man es
bestimmt. Und dann kann man ruhig leben und den gebahnten Weg von hier nach dort und
zurückbeschreiten, einen Weg, auf dem uns keine Schlaglöcher und keine Überraschungen begegnen. Es wird alles sicher und vorhersehbar sein wie der Umstand, dass für die Zeugung eines Kindes
der Papa und die Mama erforderlich sind. Sofern sie da sind, und so sollte es sein, dann ist alles in
Ordnung. „Die Welt ist schön.” Aber wenn der Vater ein Unbekannter ist, und die Mutter nach der
Entbindung für einige Jahre verschwindet, dann ist alles in Unordnung. Dann hat man nur den
Bohnerwachsgeruch und eine Stimme in Erinnerung, wie es bei Richard Recknagel der Fall ist, der
seine Kindheit in einem Lebensbornheim verbracht hat. Bohnerwachsgeruch und Stimme, vielleicht
die der Mutter, die ihn besuchen kam vor ihrer Abreise aus Bremen. Der Geruch und die Stimme.
Der Geschmack eines Kohlblattes und Dachau. Wäre nicht das Kohlblatt, hätte ich vielleicht nicht
verstehen können, warum man etwas wie den Bohnerwachsgeruch so lange nicht vergessen kann.
Wie kann man nach so vielen Jahren nach dem Krieg ein rohes Kohlblatt mit einer trockenen
Scheibe Brot genießen? Ich kenne viel bessere Speisen, und doch ist hier die Erinnerung des
Geschmacks des Krieges eingeschlossen. Ein auf dem Feld gestohlenes und ins Lager
geschmuggeltes Kohlblatt und ein Happen Schwarzbrot. Dauerhafter Geschmack und dauerhafter
Geruch. Die Erinnerung ist eigenartig. Es gelingt ihr nicht, mit den Ereignissen fertig zu werden, und
doch hat siê einen Geruch und einen Geschmack gespeichert.
Erinnerung, Träume, der Sinn des Lebens, Suche nach Antworten, immer wiederkehrende
Fragen, - so entsteht ein existenzieller Reigen. Immer dasselbe, und man könnte folglich sagen,
wozu also neue Bücher? Gerade in diesem Punkt ist die Antwort ganz einfach: weil wir jetzt leben.
Und wir müssen aufs neue überdenken, worüber andere vor uns schon nachgedacht haben. Es
scheint, als ob. die Welt ständig dasselbe Theaterstück spielt, es gibt jedoch immer wieder ein
anderes Bühnenbild, andere Schauspieler besetzen die Rollen, neue Nebenpersonen kommen auf
die Bühne. Es ist jedoch das Spektakel unseres Lebens. Ob es die beste Aufführung ist, wird später
entschieden. Entweder wir finden Beifall, oder man wird uns auspfeifen. Wie viel Raum für
Improvisation und Experiment haben wir in diesem Stück?
Bevor Recknagel Selbstmord begeht, hat er alles ganz genau geplant. Mit der Sprengschnur um
den Kopf und nicht um den Hals, so will er sich umbringen. Ausgerechnet um den Kopf hatte er die
Sprengschnur gebunden, damit bei dessen Sprengung der Rumpf nicht beschmutzt werden sollte.
Es vollzog sich aber alles auf merkwürdige Weise so, dass „dort wo der Kopf gewesen war, begann
eine zungenförmige rote Lache”; die Zunge lag am Boden neben ihm und auch sein Kugelschreiber.
Ich glaube nicht, dass das keine Bedeutung hat, denn Wochele ist ein Meister des Worterotierens,
der Drehung und Wendung der bedeutsamen Worte. Nicht umsonst hat er Theaterwissenschaft,
Philosophie und Psychologie studiert. Die von ihm geschaffenen Figuren sind Menschen mit Leib
und Seele. Richard Recknagel hat perfekt vorausgesehen, was nach der Sprengung mit seinem
Körper geschehen würde, und er wollte, dass man nach seinem Tode nur noch seinen Rumpf mit
Händen und Füßen vorfinden sollte. Doch sein Kopf gehörte nur ihm. Immer nur ihm. Das, was in
seinem Leben besonders tief in ihm war, was ihn plagte, was man mit Sprache und mit der Feder
nicht zum Ausdruck bringen kann, das, was in ihm zutiefst verborgen war, führte letzten Endes
RECENZJE I OMÓWIENIA
135
dazu, dass er gleichsam alleine auf dem Gipfel eines unzugänglichen Eisbergs saß. Er konnte niemanden zu sich auf diesen Gipfel hinaufziehen, er konnte auch nicht von diesem Gipfel herunterkommen, um zu erkennen, was sich unter der Meeresoberfläche befindet.
Wer war dieser Richard Recknagel? War er ein Meister der Zerstörung? Weshalb wurde er
Sprengmeister in einem Steinbruch und übte seinen ursprünglichen Beruf nicht aus? Er war doch
Bauingenieur. Die Gegenüberstellung seines erlernten und seines ausgeübten Berufes bleibt rätselhaft. Er wollte offenbar nicht bauen. Er zerstörte. Er zersprengte Felsen und sah zu, wie sie im Knall
zerplatzten, wie Steinblöcke zu Boden stürzten. Perfektionist und Chaot. Seine Pedanterie praktizierte er perfekt sowohl beim Sprengen der Felsen, als auch dann, wenn er in einem Segelflugzeug
hoch über der Erde schwebte.
Während ich das Buch von Rainer Wochele gelesen habe, habe ich gar nicht bemerkt, wie ich in
seine eigenartige Erzählweise hineingezogen wurde, wie ich mich in den Verlauf der Erzählung, des
Wahrnehmens und Prüfens der Fakten einschalten musste. Es ist kein Buch, das man liest, und bei
dem man nach der Lektüre sagt „ach ja”, und es dann auf das Regal des Vergessens legt. Dieses
Buch wird stets in der Erinnerung jenes Lesers bleiben, der eine Antwort auf die Frage sucht, die
am Ende des Textes steht: „Was wissen wir voneinander?” Was für eine Herausforderung
des Autors, der uns mit seiner, den Roman abschließenden Frage, ein so brennendes Problem aufbürdet.
Was wissen wir über uns?
Was wissen wir über andere?
Was wissen andere über uns?
Ich schlage den „Desperat” schon zum wiederholten Male auf. Richard Recknagel, siebenundfünfzig Jahre alt. Ein Kind des Krieges, am Anfang in einem Lebensbornheim, später von der Mutter
und der Großmutter aufgezogen – Tochter und Frau eines reichen Bremer Reeders, der sein Leben
für den Führer gegeben hat. Gerade in solche eine gute deutsche Familie wurde Richard hineingeboren. Melse nannte ihn „Prinzchen” oder „Feiner”. Nicht Mama, sondern Melse nannte Richard die
Mutter. Eine Zusammenfügung der ersten Buchstaben aus dem Wort Mama mit dem Vornamen
Else. Es wäre interessant zu wissen, ob über diese drei Menschen geklatscht und getratscht worden
ist. Sind sie ins Gerede geraten im Chiemgau, in dem kleinen Ort, wohin die zwei Frauen aus dem
bombardierten Bremen geflohen sind und wohin später der Junge aus dem Lebensborn kam? Kleine
Sticheleien können oft unbarmherzig sein.
Ich erinnere mich an ein kleines polnisches Städtchen, in dem Kinder einem Janek Pawlak nachliefen und ihm nachriefen: „Kapitan, Kapitan!” Janek war gleichfalls ein Kind des Krieges gewesen.
Ein russischer Soldat, auf dem Weg nach Berlin, hatte eine junge Frau vergewaltigt, und als das Kind
zur Welt kam, hatten die Menschen des Ortes ihm sofort als Namen den militärischen Rang des
Vaters gegeben.
Wie war es mit Recknagel? Warum hat er sich während seines ganzen Lebens nicht mit einer
Frau verbunden, und warum hat er stattdessen die Einsamkeit gewählt? Es ist schwer hierauf eine
klare Antwort zu geben, und ob auf seine diesbezügliche Entscheidung diese oder jene Dinge
Einfluss hatten. Sowohl die Freiheit Richards, als auch unsere Freiheit bewegen sich jeweils zwischen zwei Polen. Einerseits ist wahr, dass wir etwas stets ganz bewusst wählen. Aber es ist ebenso
zutreffend, dass uns beim zweiten Pol eine spezifische Entscheidung verborgen bleiben kann, deren
Konsequenzen für uns unbekannt und unkontrollierbar bleiben.
„Was weiß man denn voneinander, wenn es ernst wird? Wenn man zutreibt aufs Helle oder
Dunkle? (...) Dann merkte Recknagel, dass er seine Stimme nicht mehr im Zaum halten konnte. Die
machte sich selbständig. Gab sonderbare Laute von sich. Wenn es seine Stimme war, die er da
hörte. Jaullaute waren das. Die er nicht bändigen konnte, die einfach heraussprangen aus ihm. Diese
Jaul- und Heullaute.”
Hat der Held in diesem Moment die Entscheidung für den Selbstmord getroffen? In einem
Augenblick, als er mit sich selbst schon keinen Dialog mehr führen konnte? „Als habe da jemand
von außen über die Scheibe seines Bewusstseins gewischt mit einem Schwamm, und dieser
Schwamm habe auf seiner Bewusstseinsglasscheibe lauter Schlieren und Eintrübungen hinterlassen.
Sodass man nie und nimmermehr durch die Glasscheibe seines Bewusstseins würde hinausschauen
können…”
136
Fliegen war seine Leidenschaft, das Emporschweben und das Schweben über dem Erdboden.
Dann fühlte er sich gut, dann hat er die Bussarde nicht beneidet, war er ein freier Mensch, der zwischen Himmel und Erde hing.
Piotr Baranowski, ein Lyriker, in seinem Gedicht „Prozess”:
„Ohne Zweifel / kann man ihnen beweisen / dass sie suizidhafte Absichten hegen / deshalb
werden sie / zum Tode verurteilt.”
Ob man bei Richard Recknagel suizidale Tendenzen wahrnehmen konnte? Nein, es war bestimmt nicht leicht. Richard konnte jeden in die Irre führen. Sein Leben ließ andere vermuten, dass
er zufrieden sein müsste. Er hatte seinen Job, eine Wohnung und gehörte einem Elite-Club an. Er
war völlig unabhängig und erhielt ein Erbe. Außerdem war er eigentlich beliebt, hilfsbereit, konnte
auch umgehen mit den Frauen – also warum? Wie kam er zu dem Entschluss, sich selbst zu vernichten?
Das Wichtigste war für ihn das Fliegen. Mit dem Fliegerclub verwachsen, in dem fast alle
Mitglieder seine Schüler gewesen waren, mit Friedrichsburg, das im malerischen Neckartal liegt,
konnte er sich nicht vorstellen, dass er einem anderen Club hätte beitreten können. Das war sein
Ort auf dieser Erde, seine Heimat. Der Neid einiger Fliegerkameraden, Mangel an Phantasie und
eine strenge Auslegung der Flugvorschriften – das war die eine Seite. Auf der anderen Seite war da
Richards provozierendes und überhebliches Verhalten, das den Zwist vergrößert hat. Das Spiel
wurde unfair. Dem Piloten drohte der Entzug aller seiner Fluglizenzen. Das Leben hätte für ihn alle
seine schönen Klänge und all seinen Sinn verloren.
„Recknagel stand vor dem Haus, rauchte und blickte zu den Fenstern hinauf, hinter denen er
Lämmles Praxis vermutete und wartete darauf, dass sein Zorn so gewaltig anschwellen würde, dass
er hinaufginge und dem eine herunterhaute.” Seine Erziehung hält ihn jedoch vor diesem Schritt
zurück, aber er wusste nicht, was er tun sollte.
Man sagt, dass jeder hinter seinem „siebten Vorhang” einige seiner Eigenschaften versteckt hält.
Sorgfältig hütet man vor der Welt das, was andere nicht dulden wollen, was Anlass dafür sein könnte, dass sie mit den Fingern auf einen zeigen, dass sie hinter dem Rücken taktlos flüstern würden,
und man kann nichts dagegen tun. Richard quälte das Problem, dass er seinen Vater nicht kannte,
er fehlte ihm vielleicht nicht so sehr physisch, vielmehr plagte ihn, dass er die Wahrheit über seine
Herkunft nicht kannte. Dies hatte Auswirkungen auf seine Frustrationen, es beschädigte sein
Selbstwertgefühl. Jede Frage nach dem Vater lähmte ihn.
Wenn er das Gespräch mit Pater Ansgar in Kloster Maurach hätte zu Ende führen können, wenn
Lämmle ihm schließlich die Hand der Versöhnung gereicht hätte, wenn ..., aber all das ist niemals
geschehen. Zu Anfang nannte man ihn „Prinzchen”, ein Kind zur Schau gestellt, ein „Feiner”, später
trat er, wie zum Trotz, in bayersicher Volkstracht auf, und als er Student war, kam das Barett hinzu.
Er sollte „Friedrichsburgs neuer Charles Lindbergh” sein.
Es ist schwer zu sagen, wer dieses Urteil gefällt hat, dem eine perfekte Vollstreckung und zugleich eine perfide Strafe aus dem Jenseits folgte. Und dazu ereignete sich alles an einem Montag, an
dem Tag, der, wie man sagt, ein beliebter Tag der Selbstmörder ist. Vor allem der Männer, denn
Frauen vermeiden doch in vielen Fällen solche radikalen Lösungen ihrer Probleme.
„In den 90er Jahren des 20. Jahrhunderts notierte die europäische Presse lakonisch, dass sich
der geniale, jedoch auch zügellose Sportpilot auf dem Gelände des Flugvereins in Trier in die Luft
gesprengt hatte. Die Agenturmeldung über den Selbstmord des Prinzen der Lüfte inspirierte Rainer
Wochele fast zehn Jahre später zu einem Roman” – schreibt Sergiussz Sterna-Wachowiak in dem
sehr interessanten Vorwort.
Ein realer Vorgang wurde zum Keim einer Fiktion und der Einbildungskraft des Autors, der die
gegenwärtige Wirklichkeit zu schildern versuchte. Eine Eule wird nie einen Falken ausbrüten können – so sagt ein Sprichwort. Ich füge hinzu – eine kranke Gesellschaft wird nie ein gesundes
Individuum hervorbringen können. Über Deutschland, aber nicht nur dort, liegen noch immer die
Schatten des Zweiten Weltkriegs. Es gibt Probleme, die gleichsam in einem Abstellraum verborgen
sind, und man ist der Meinung, dass sie dort bleiben sollen und im Tageslicht nichts zu suchen
haben.
Wie die Ratten, so wetteifern die Menschen im Kampf um materielle Güter und stellen dem
anderen ein Bein, damit er das Ziel nicht erreicht. Oftmals werden unzulässige Mittel angewendet,
RECENZJE I OMÓWIENIA
137
um den anderen zu ruinieren. Es gibt kein gemeinschaftliches Spiel mehr, denn alle Bande und
Verbindungen sind locker geworden, in den Familien, in der Gesellschaft und auch im Verhältnis zu
Gott. Ein Mensch wie Recknagel, der hilfsbereit und empfindlich war, hat da keine Chance. Er hegt
auch kein Zutrauen zu anderen Menschen. Auch wenn er es riskiert, sich vor anderen Menschen zu
öffnen, bildet oftmals ein Zufall eine Hürde. Vor den Menschen aus seinem Umkreis isoliert er sich
immer mehr und wird von ihnen als Sonderling betrachtet. Einsam und verlassen bleiben ihm
Alkohol, Drogen oder Sex, weil sein Leben seinen Sinn verloren hat.
„Schön, ist die Welt denn nicht schön? Herr, deine Schöpfung preise ich. Recknagel wollte sich
töten.”
Und er hat es getan. Der Held ist umgekommen, ein Ereignis, das der Autor von Anfang an nicht
verborgen hat. Das Buch ist zu Ende. Es bleibt mir die Überzeugung, dass ich durch die Vermittlung
des Übersetzers Eugeniusz Wachowiak etwas Wichtiges kennen lernen konnte, das man, so scheint
es, in einigen Sätzen zwar zusammenfassen kann, das sich aber zugleich aufbläht, breiter wird und
riesenhafter, und das verdankt man der Sprache und der Feder von Rainer Wochele, der zweifellos
über sie gebietet und sie im Zaume hält.
Ein kurzer Bericht über den Selbstmord des Sportfliegers Ingo Schwoon hat dem Schriftsteller
den Anstoß geliefert für philosophisch-moralische Erwägungen, über das Schicksal des Menschen
in der gegenwärtigen kommerzialisierten Welt. Einer Welt, in der der Mensch seine Theatermaske
fallen lässt, um sein menschliches Gesicht zeigen zu können.
Übersetzt von Grzegorz Kowalski
Ewa Lipska, Drzazga, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006, 49 s.
Za oknami jesieñ daje o sobie g³oœno znaæ. Wycia wiatru i szelesty ci¹gle to opadaj¹cych liœci
pozbawiaj¹ nas z³udzeñ. Pluchy, zimne deszcze i strasz¹ce nas ju¿ puste ga³êzie na drzewach zachêcaj¹ (jeœli coœ takiego w ogóle mo¿e mieæ dzia³anie zachêcaj¹ce) do zaszycia siê w fotelu z herbat¹
o aromacie: cynamonu, pomarañczy, jab³ka i wanilii, która ogrzeje nam rêce i wyciszy stukaj¹c¹ do
drzwi depresjê jesienn¹.
W takiej w³aœnie atmosferze trafi³ do moich r¹k tomik wierszy Ewy Lipskiej pt. „Drzazga”. Sam
tytu³ wyda³ mi siê cierpki, chropowaty i w jakiœ bli¿ej nieokreœlony sposób, dra¿ni¹cy, a poniewa¿
„dra¿ni³” mnie tak wyzieraj¹c na mnie z pó³ki kilka d³u¿szych dni, nie namyœlaj¹c siê ju¿ d³u¿ej,
siêgnê³am po niego czym prêdzej.
Pierwszy z utworów, który przyku³ moj¹ uwagê to „Apteka”. W okresie jesienno–zimowym
apteka to jedno z czêsto, acz niechêtnie odwiedzanych przez nas miejsc. Dawki cytryny, witaminy
pod ró¿nymi postaciami, czosnku, czy cebuli mimo ¿e przyjmowane i tak jakoœ nigdy do koñca nie
chroni¹ nas przed wizyt¹ w aptece. Nie o tak¹ tu jednak aptekê chodzi... „Apteka” Lipskiej to
œwi¹tynia mi³oœci, w której „przedawkowanie nie wchodzi w grê”. Tu na receptach zapisuje siê wyznania mi³oœci, a gdy „w stanach zapalnych” zaczyna brakowaæ s³ów zakochani trzymaj¹ siê za rêce.
„Ka¿dorazowa dawka dnia” kolejnego, wspólnego to dla zakochanych „œrodek opatrunkowy”.
Po „Aptece” na scenê wchodz¹ „Ch³opcy”, którym wydaje siê póki co, ¿e s¹ w³adcami
wszechœwiata, „wierz¹ ¿e bêd¹ ¿yæ wiecznie”. Chropowata i ostra drzazga wkrada siê jednak
nieproszona i nie potrafiê zrozumieæ wymowy tego utworu jak i po³owy innych (bo w ogólnym rozrachunku taki wyszed³ wynik 11/21). Kilka wspania³ych metafor/cytatów, które w kontekœcie ca³ego
wiersza staj¹ siê niezrozumia³e. Staj¹ siê drzazg¹ w ludzkim umyœle, która drapie i przeszkadza, ale
tak ciê¿ko j¹ usun¹æ i wyleczyæ miejsce, w które siê wbi³a. Pozytywnie jednak p³yn¹³ na mnie tekst
„Do ptaka”, krótki acz inteligentny i wywo³uj¹cy tym samym uœmiech. Zabawna, ocieplona codziennoœæ zderza siê z ostrym, chropowatym dotykiem rzeczywistoœci. W utworze „Dlatego” w³aœnie
z powodu tego dotyku warto go przeczytaæ. Wymowa „zamarzniêtej pamiêci”, czy „deszczu ze
138
œniegiem przy stole” porusza i pozwala nam uwierzyæ, ¿e nie tylko my zapadliœmy na tê straszn¹
cywilizacyjn¹ chorobê zwan¹ samotnoœci¹.
M³odzi czytelnicy w tomiku pt. „Drzazga” w wierszu „Ja – Oni” odnajd¹ uk³on autorki w stronê
„brzegów wype³nionych m³odoœci¹”, która „rumieni siê” i ci¹gle przekracza dozwolon¹ prêdkoœæ.
Za moim oknem nadal ten beznadziejny listopad, kubek z herbat¹ w d³oni ju¿ dawno ostyg³,
aromat cynamonu gdzieœ ulecia³, a drzazga? A drzazga czeka na Was w tomiku Ewy Lipskiej.
Gotowi podj¹æ wyzwanie?
Karolina Bibik
…mieliœmy papie¿a!, pod red. E. Kaœków, P. Jasiñskiego, Wroc³aw 2007, 102 s.
Rynek wydawniczy w ostatnim czasie sta³ siê bogatszy o kolejn¹ ksi¹¿kê poœwiêcon¹ osobie
Jana Paw³a II. Jest to pok³osie konferencji naukowej: „Jan Pawe³ II – pamiêæ i to¿samoœæ” zorganizowanej na Uniwersytecie Zielonogórskim 3 kwietnia 2006 roku.
Jak zapewniaj¹ w s³owie wprowadzaj¹cym redaktorzy:
Zorganizowanie tej konferencji mia³o na celu podzielenie siê spostrze¿eniami, przemyœleniami
ze spo³ecznoœci¹ akademick¹ i mieszkañcami Zielonej Góry. By³o zaproszeniem do dyskusji o tym,
czy emocjom odczuwanym po œmierci papie¿a, towarzyszy³o zrozumienie jego 26-letniego nauczania i solidarnoœæ z jego za³o¿eniami, czy te¿ mo¿e by³y to tylko chwilowe wzruszenia spowodowane
odejœciem papie¿a pielgrzyma. Staraliœmy siê równie¿, poprzez czynne uczestnictwo prelegentów
i szeroko zgromadzonej widowni, odpowiedzieæ na pytania: co dziœ nam zosta³o z tamtych kwietniowych dni?
Na ca³oœæ sk³ada siê dwanaœcie tekstów, z których przewa¿aj¹ca wiêkszoœæ zosta³a wyg³oszona
w pierwsz¹ rocznicê œmierci papie¿a w czasie tej konferencji. Podziw budzi spis treœci wyliczaj¹cy,
¿e wk³ad w tê zbiorow¹ publikacjê maj¹ studenci oraz pracownicy naukowi takich oœrodków akademickich jak: £u¿ycka Wy¿sza Szko³a Humanistyczna, Uniwersytet Zielonogórski, Uniwersytet
Szczeciñski czy Papieski Uniwersytet Œwiêtego Krzy¿a w Rzymie.
Publikacjê otwieraj¹ s³owa Metropolity Krakowskiego, kard. Stanis³awa Dziwisza, który
wyra¿aj¹c radoœæ z obchodów I rocznicy œmierci swego bliskiego wspó³pracownika, z serca
b³ogos³awi wszystkim uczestnikom konferencji.
Sylwetkê Karola Wojty³y zarysowuje, rozpoczynaj¹c od edukacji w wadowickim liceum, ks. bp
Adam Dyczkowski. W dalszej czêœci wspomina swoje spotkanie z przysz³ym papie¿em na
Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
Oliwia Cudnik i Magdalena £ukasik przybli¿aj¹ postaæ papie¿a. Przywo³uj¹ wiele istotnych faktów z ¿ycia Jana Paw³a II. G³ówny nacisk autorki k³ad¹ na Sobór Watykañski II i jego póŸniejsze konsekwencje dla osobowoœci i nauczania papie¿a.
W kolejnym referacie, ks. Pawe³ Prüfer wskazuje istotê i wymienia cechy katolickiej nauki
spo³ecznej. Dosyæ ogólnikowo odnosi j¹ do osoby papie¿a, chocia¿ z podtytu³u domyœlaæ
moglibyœmy siê bardziej wyeksponowanych zwi¹zków.
Na to, jak wielk¹ rolê odgrywa Stolica Apostolska w kszta³towaniu ³adu globalnego zwraca
uwagê Robert Potocki. Wskazuje na Jana Paw³a II jako prekursora koncepcji kultury pokoju, gdy¿
– jak pisze – jego pontyfikat charakteryzowa³ siê przywróceniem rangi czynnika moralnego
w stosunkach miêdzynarodowych.
Jak powszechnie wiadomo pontyfikat Jana Paw³a II zbieg³ siê z czasami komunizmu w Polsce.
O ich wzajemnym przeplataniu siê pisze Piotr Nagarnowicz. Zwraca uwagê na wk³ad papie¿aPolaka w obalenie w³adzy komunistycznej i przywrócenie demokracji. W Janie Pawle II dostrzega
pasterza, który przeprowadzi³ swój lud przez „Morze Czerwone Komunizmu”.
RECENZJE I OMÓWIENIA
139
Jednym z rodzajów przywództwa jest przywództwo s³u¿ebne, które w najogólniejszym skrócie,
wymaga od osoby piastuj¹cej w³adzê bycia przede wszystkim dobrym s³ug¹. O papie¿u jako takim
przywódcy pisze Iwona Korcz. Tekst referatu podzielony zosta³ na dwie czêœci, z których w pierwszej autorka omawia wyk³adniê koncepcji przywództwa s³u¿ebnego Greenleafa; w drugiej zaœ
dowodzi, ¿e autorytet Jana Paw³a II jest fundamentem jego przywództwa s³u¿ebnego.
Na medialny charakter osoby papie¿a zwraca uwagê ks. Dariusz Gronowski. Pokazuje go jako
cz³owieka otwartego i ¿yczliwie ustosunkowanego wobec najnowszych technologii oraz wyjaœnia
przyczyny jego medialnej popularnoœci.
Agnieszka Dziublewska bada reakcje m³odzie¿y na œmieræ papie¿a zamieszczone na stronach
internetowych. W referacie wprowadza rozró¿nienie pomiêdzy pojêciami „autorytet” i „idol” oraz
wskazuje, kiedy i przez kogo papie¿ by³ traktowany jako autorytet i idol. Dowodzi jednoczeœnie, ¿e
bardzo czêsto m³odzi ludzie nieœwiadomie sp³ycaj¹ osobê Jana Paw³a II do roli idola równego
piosenkarkom czy aktorom.
Nad tym czy pokolenie JP II jest fikcj¹, czy rzeczywistoœci¹ zastanawia siê Jaros³aw Maca³a.
W swoim referacie analizuje opinie ludzi ró¿nych œrodowisk: teologów, polityków, socjologów
i psychologów. Ostatecznie dowodzi, ¿e jest to obecnie fakt medialny, a nie konkretna rzeczywistoœæ.
Konrad Stanglewicz trzeŸwo spogl¹da na wydarzenia z okresu œmierci papie¿a i dowodzi, ¿e
by³y one tylko „przystankiem”, chwilowym zatrzymaniem siê w szybkiej gonitwie za w³asn¹ korzyœci¹. Udowadnia, ¿e Polska zmieni³a siê tylko na kilka dni. Potem wszystko by³o ju¿ jak dawniej.
W tekœcie „Spo³eczeñstwo polskie rok po odejœciu Jana Paw³a II” Andrzej Ma³kiewicz pokazuje,
jak s³aba jest kondycja katolicyzmu i katolików w Polsce. Zwraca te¿ uwagê na du¿¹ powierzchownoœæ, a nawet ludowoœæ religii, która wielu ludzi odstrasza od Koœcio³a.
Publikacjê zamyka tekst Katarzyny Górskiej porównuj¹cy sylwetki dwóch papie¿y: Jana Paw³a II
i jego nastêpcy Benedykta XVI. Autorka wskazuje na liczne przeciwieñstwa z okresu m³odzieñczego
oraz znaczne podobieñstwa w starszym wieku tych postaci.
Na pytania postawione sobie na pocz¹tku przez organizatorów konferencji otrzymaliœmy
odpowiedŸ. Ale nie napawa ona optymizmem. Po lekturze ksi¹¿ki okazuje siê, ¿e my, Polacy, tak
naprawdê niewiele na tych wydarzeniach skorzystaliœmy. Nie znamy nauki Jana Paw³a II, co gorsza,
przez rok od jego œmierci nie zd¹¿yliœmy sobie jej przyswoiæ. Katolicyzm i jego dogmaty traktujemy wybiórczo; jesteœmy panami relatywizmu. A papie¿a-Polaka widzimy bardziej jako idola – marketingowy produkt reklamuj¹cy Polskê.
Marcin Jerzynek
Jacek Wojtysiak, Filozofia i ¿ycie, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007, 452 s.
Nak³adem krakowskiego wydawnictwa ZNAK wydana zosta³a ksi¹¿ka bêd¹ca kolejn¹ prób¹
wprowadzenia do filozofii. Od wczeœniejszych ró¿ni j¹ przede wszystkim jêzyk dyskursu – jasny
i zrozumia³y. Adresowana jest (poza osobami zajmuj¹cymi siê zawodowo filozofi¹) do szerokiego
grona odbiorców: studentów nauk œcis³ych, humanistycznych i spo³ecznych oraz osób studiuj¹cych
teologiê. Koncepcja ksi¹¿ki jest oparta na pochodz¹cym od Arystotelesa podziale filozofii na trzy
grupy: teoretyczn¹ (której celem jest poznanie – gr. teoria), praktyczn¹ (której celem jest odkrycie
zasad dobrego dzia³ania – gr. praksis) i pojetyczn¹ (której celem jest ustalenie regu³ wytwarzania
przedmiotów piêknych lub u¿ytecznych – gr. poiesis). U Wojtysiaka poszczególnym czêœciom
ksi¹¿ki odpowiadaj¹ wymienione dzia³y filozofii. Dodatkowo autor wzbogaci³ swoj¹ pracê o jeszcze
jeden, zatytu³owany: Sacrum.
Filozofia i ¿ycie stanowi podrêczny przewodnik po niemal¿e wszystkich wa¿nych dyscyplinach
filozoficznych: ontologii, epistemologii, filozofii nauki, filozofii przyrody, filozofii cz³owieka, filozofii
140
umys³u, etyce, filozofii politycznej, estetyce, filozofii ekonomii, czy wreszcie filozofii religii. Jest wiêc
doskona³ym kompendium wiedzy dla ka¿dego cz³owieka. Ka¿dego, gdy¿ uwa¿am, ¿e poruszane
w niej zagadnienia takie jak np.: zdrowy rozs¹dek, œwiatopogl¹d, moralnoœæ, szczêœcie, pieni¹dz
i praca, religia, z³o czy œmieræ bêd¹ce zarazem tytu³ami wybranych rozdzia³ów s¹ kategoriami,
z którymi spotykamy siê ka¿dego dnia.
Ksi¹¿ka jest udan¹ prób¹ spojrzenia na nasz¹ codziennoœæ oczyma filozofii. I chocia¿ tytu³ wielu
mo¿e odstraszaæ, konotuj¹c wysoce unaukowiony sposób prezentacji zagadnieñ, tak w ksi¹¿ce nie
jest. Dziêki niej mo¿emy otaczaj¹c¹ nas rzeczywistoœæ zacz¹æ postrzegaæ du¿o bardziej refleksyjnie;
zobaczyæ wszystko to, co nas otacza z naukowej perspektywy, a dziêki temu, byæ mo¿e bardziej
œwiadomie prze¿ywaæ kolejne dni.
Niew¹tpliwym atutem ksi¹¿ki s¹ zamieszczone na koñcu spisy i indeksy: spis tekstów
Ÿród³owych, indeks rzeczowy oraz indeks wymienianych osób. Pozwala to du¿o sprawniej
wyszukaæ interesuj¹ce zagadnienia i problemy. Ka¿dy z rozdzia³ów koñczy krótkie jego streszczenie oraz bibliografia wykorzystanych do jego opracowania materia³ów, dziêki której poszukuj¹cy
poszerzenia wiedzy z danego tematu ³atwo znajd¹ niezbêdn¹ lekturê.
S¹dzê, ¿e ksi¹¿kê Wojtysiaka warto posiadaæ w domowej biblioteczce i zapewniam, ¿e czêsto
bêdzie wykorzystywana. Szerokie spectrum zagadnieñ jakie porusza sprawia, ¿e okazji do siêgania
po ni¹ mo¿emy mieæ w ¿yciu naprawdê wiele.
Marcin Jerzynek
Éric-Emmanuel Schmitt, Dziecko Noego, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, 130 s.
Samotnoœæ, odrzucenie, tolerancja, têsknota, mi³oœæ, wdziêcznoœæ… Te s³owa tak czêsto wystêpuj¹ we wspó³czesnej kulturze, ¿e prawie zatraci³y ju¿ swe pierwotne znaczenie, staj¹c siê pustymi wyrazami, dŸwiêcz¹cymi niby „miedŸ brzêcz¹ca albo cymba³ brzmi¹cy”. Ich g³êbiê ponownie
odkrywa Éric-Emmanuel Schmitt w swej nied³ugiej, ale piêknej powieœci „Dziecko Noego”, wydanej
w Polsce nak³adem Wydawnictwa Znak w 2005 roku.
Autor œwiatowej s³awy bestsellera „Oskar i pani Ró¿a” ponownie przekazuje nam obraz œwiata
widzianego z punktu widzenia dziecka. Bohaterem ksi¹¿ki jest Joseph – ma³y, ¿ydowski ch³opiec,
którego w czasie II wojny œwiatowej powierzono opiece katolickiego ksiêdza Ponce’a. Duchowny,
ryzykuj¹c w³asne ¿ycie, w „¯ó³tej Willi” (szkole nazywanej tak od koloru œcian budynku oraz barwy
Gwiazdy Dawida) ukrywa ¿ydowskie dzieci poœród katolickich, chroni¹c je przed zagro¿eniem
niemieckiego antysemityzmu.
Mimo wojennej tematyki „Dziecko Noego” nie jest jednak kolejnym utworem opisuj¹cym
zbrodnie hitlerowskie. Schmitt nie oskar¿a i nie usprawiedliwia ¿adnej ze stron konfliktu zbrojnego.
Jest to zapewne z jednej strony spowodowane faktem, ¿e w Belgii eksterminacja nie mia³a tak brutalnego przebiegu jak w Polsce, ale tak¿e charakterystycznym dla Schmitta skupieniem nie na rozgrywaj¹cych siê wydarzeniach, ale na psychice, uczuciach, wierze cz³owieka. Treœæ utworu dotyczy
g³ównie osobistego dramatu Josepha, którego autor ukazuje jako zwyk³ego ch³opca, nawet nie
zdaj¹cego sobie sprawy ze swojej odrêbnoœci kulturowej. Jego dezorientacja wskutek nag³ej
zmiany warunków ¿ycia, doskwieraj¹ce mu poczucie innoœci, têsknota za rodzicami, wielka mi³oœæ
i wdziêcznoœæ wobec ojca Ponce’a, strach o ¿ycie swoje i najbli¿szych, gotowoœæ do poœwiêceñ –
to wszystko wzrusza g³êboko czytelnika, budzi uœpione uczucia i daje poczucie nadziei na to, ¿e
niezale¿nie od sytuacji zawsze znajdzie siê ktoœ, kto bêdzie gotów pomóc drugiej osobie.
Tak¹ postaci¹ w utworze jest oczywiœcie ksi¹dz Ponce, którego mo¿emy porównaæ z tytu³owym
Noem. Duchowny podejmuje siê roli „kolekcjonera” zagro¿onych cywilizacji, stara siê „ocaliæ od
zapomnienia” najcenniejsze zdobycze kultury judaistycznej. Odkrywamy, ¿e to w³aœnie wielkie
poœwiêcenie na rzecz ma³ych ¯ydów œwiadczy o prawdziwej wartoœci jego wiary, a nawet
RECENZJE I OMÓWIENIA
141
cz³owieczeñstwa. „Dziecko Noego”, podobnie jak „Pan Ibrahim i kwiaty Koranu” Schmitta, jest
literackim apelem o tolerancjê, o poszanowanie cudzych idea³ów. Autor uczy nas kochaæ ludzi bez
wzglêdu na ich wyznanie (lub jego brak, jak w przypadku przeklinaj¹cej aptekarki zwanej
„Psiakrew”), dowodz¹c, ¿e wszyscy jesteœmy wartoœciowi ju¿ przez sam fakt bycia cz³owiekiem
(takim przez wielkie „C”). Ka¿dy z nas jest doskona³ym na swój sposób dzieckiem Boga, niezale¿nie
od tego, jak¹ religiê wyznaje, z którego kraju pochodzi i jak¹ tradycjê podtrzymuje. Powieœæ francuskiego pisarza przekonuje nas, ¿e iskierka dobra p³onie we wszystkich ludzkich sercach, ale
potrzeba wielkiej odwagi i determinacji, aby rozpaliæ j¹ w wielki p³omieñ.
Zaskakuj¹ce w „Dziecku Noego” (oraz we wszystkich innych utworach Érica-Emmanuela
Schmitta) jest to, ¿e wszystkie g³êbokie, uniwersalne treœci autor przekazuje nam za poœrednictwem
prostego, bezpoœredniego jêzyka, nie wp³ywa to jednak bynajmniej na obni¿enie wartoœci artystycznej utworu. Przeciwnie – piêkny w swej prostocie styl sprawia, ¿e czyta siê tê powieœæ jednym
tchem, a czuje ca³ym sercem. Jednoczeœnie nale¿y pamiêtaæ, ¿e treœæ powieœci stanowi¹ wspomnienia z okresu dzieciñstwa, tote¿ jêzyk narratora powinien wspó³graæ (i rzeczywiœcie wspó³gra)
z dzieciêcym postrzeganiem rzeczywistoœci.
Có¿ mo¿na by zarzuciæ „Dziecku Noego”? Niew¹tpliwie to, ¿e ksi¹¿ka jest za krótka, jej
objêtoœæ nie przekracza bowiem 150 stron. Zaledwie czytelnik zd¹¿y zapoznaæ siê z bohaterami,
a ju¿ przychodzi mu siê z nimi ¿egnaæ. Schmitta znamy jednak g³ównie jako „mistrza krótkiej formy”
(tylko „Kiedy by³em dzie³em sztuki” – jedna z jego najnowszych powieœci – znacznie przewy¿sza
pozosta³e utwory rozmiarami), który na przestrzeni niewielu stron potrafi perfekcyjnie zarysowaæ
akcjê i zamkn¹æ j¹, tworz¹c pe³n¹ i bogat¹ (choæ nied³ug¹) opowieœæ. Nawi¹zuj¹c jednak do
zakoñczenia, jest to, wed³ug mnie, jeden ze s³abszych punktów utworu. Mimo i¿ nie jest tak
przes³odzone i klasycznie amerykañskie w swej „happy-endowoœci” jak „Kiedy by³em dzie³em sztuki”, mo¿na zarzuciæ mu brak realizmu i zbytni optymizm. Po d³u¿szym zastanowieniu dosz³am jednak do wniosku, ¿e taki koniec nie tylko jest mo¿liwy, ale te¿ wp³ywa na wydŸwiêk ca³ej historii,
która nape³nia odbiorcê nadziej¹ na to, ¿e jednak istnieje na œwiecie sprawiedliwoœæ.
Podczas gdy fina³ ksi¹¿ki mo¿e wzbudzaæ w¹tpliwoœci, za bardzo udany uwa¿am jej tytu³,
nawi¹zuj¹cy do dzia³alnoœci ksiêdza Ponce’a, oraz… ok³adkê polskiego wydania (arka ze skorupki
orzecha, ¿agiel z liœcia), które sk³aniaj¹ do refleksji nad uniwersalnoœci¹ biblijnej opowieœci
o potopie. Schmitt dowodzi, ¿e ka¿dy z nas mo¿e byæ Noem i uratowaæ coœ cennego, choæby
przysz³o mu przemierzaæ burzliwe wody potopu rzeczywistoœci na maleñkiej arce – ot, choæby
wielkoœci orzecha w³oskiego. Bo przecie¿ wielki heroizm mo¿e dotyczyæ najzwyklejszych, codziennych, ma³ych spraw i nawet dziecko mo¿e byæ Noem (na przyk³ad Joseph i jego koledzy z „¯ó³tej
Willi”, którzy sami dla siebie byli wsparciem i ocaleniem). Najwa¿niejsza jest walka wewn¹trz
cz³owieka – walka w obronie idea³ów, szczególnie jeœli idea³em jest obrona cudzych wartoœci.
„Dziecko Noego” to powieœæ wzruszaj¹ca ciep³em i g³êbi¹ wartoœci ponadczasowych,
takich jak wielka mi³oœæ do matki, dobroæ wobec bliŸniego, szacunek dla innych kultur. Myœlê, ¿e
jest warta polecenia tym wszystkim, którzy wierz¹ albo chc¹ wierzyæ w to, ¿e w dzisiejszym œwiecie
mo¿na byæ jeszcze dobrym cz³owiekiem. Jest to wiêc ksi¹¿ka zarówno dla Josephów – ma³ych
i odrzuconych, czuj¹cych siê w jakiœ sposób gorszymi od innych ludzi (na przyk³ad poprzez odmiennoœæ swej kultury), dla ojców Ponce’ów - wspó³czesnych Noech, gotowych poœwiêciæ w³asne
¿ycie, aby „ocaliæ coœ od zapomnienia”, jak i dla zgryŸliwych, zrzêdliwych „Psiakrwi” –
zadeklarowanych ateistów, w których piersiach bij¹ serca tak gor¹ce, ¿e mog³yby roztopiæ górê
lodow¹. A mo¿e przede wszystkim powinni tê powieœæ przeczytaæ ci wszyscy, którzy nie akceptuj¹
innych kultur, nie wspó³czuj¹ cierpieniu drugiego cz³owieka, d¹¿¹ do tego, aby niszczyæ, a nie
ratowaæ (a takie osoby chyba zawsze by³y i bêd¹, niezale¿nie od momentu w dziejach ludzkoœci) –
im szczególnie polecam tê ksi¹¿kê z nadziej¹, ¿e doskona³a w mym odczuciu powieœæ Schmitta
otworzy im oczy na œwiat uczuæ innych ludzi, tym samym staj¹c siê swoist¹ ark¹ Noego, która uratuje cz³owieka przed nim samym.
Agnieszka Szpylma
142
Janusz Koniusz, Po wyjœciu z arki, Organon, Zielona Góra 2007, s.
Szymborska napisa³a wiersz o radoœci pisania. Doznaj¹ jej pewnie wszyscy pisz¹cy, choæ nie
czêsto przek³ada siê ona na radoœæ czytania. Ta, jak wszystko co prawdziwe, bywa rzadka, podobnie jak spotkanie z ksi¹¿k¹, która cieszy piêknem s³owa, budzi dobre emocje i sprawia satysfakcjê
intelektualn¹ tym co i jak wyra¿one. Takim, szczególnym spotkaniem jest najnowszy tomik poetyki
Janusza Koniusza pod tytu³em Po wyjœciu z arki.
Mia³am zaszczyt byæ pierwszym czytelnikiem tomiku w jego ostatecznej postaci. Patrzy³am, jak
Poeta dba o ka¿de s³owo. Jego kruch¹ materiê cyzeluje uwa¿nie, misternie, chc¹c wydobyæ ten
w³aœciwy, jedyny kszta³t. Janusz Koniusz bowiem poezjê tworzy, a nie pisze, jak mawiaj¹ niektórzy.
Dla niego to tak¿e praca, niezbêdna, gdy s³owo niesie istotn¹ myœl. Gdy mia³ka, to i namys³ zbêdny. Nie ma znaczenia, jakie s³owa „siê napisz¹”, jakimi powie siê, co powiedziane byæ nie musi.
Czasem nawet nie powinno… Wszak¿e tu, ka¿de jest potrzebne, bo naprawdê znaczy. I wszystko
ma znaczenie - s³owa, ich nastêpstwo, wspó³brzmienia i kontrasty, obrazy i metafory, kolejnoœæ
wierszy, jako ¿e Po wyjœciu z arki to przemyœlana ca³oœæ. Znamienne jest te¿ silne, elektryzuj¹ce
napiêcie utrzymane w ka¿dym wierszu i w ca³ym tomiku. Na wszystkich poziomach: brzmieniowym
i rytmicznym, s³ów i znaczeñ, miêdzy jednostkowym i ogólnym, abstrakcj¹ i konkretem. S³owo
i jêzyk. Materia i metafizyka. ¯ycie „jako takie” i jego konkretne przejawy. Cz³owiek i ja sam. ¯ycie
i moje ¿ycie. Wszystko zaœ spojone i zbalansowane tak¹ oto myœl¹ - na ka¿dym kroku / do nóg nam
przypada ¿yciodajna œmieræ. Polecam uwadze znakomite wiersze o s³owie i poetach.
Arka, któr¹ ¿egluje Janusz Koniusz przez czas i przestrzeñ zatacza krêgi. Najszerszy zaczyna siê
w nieskoñczonoœci, podczas stwarzania ¿ycia. Kolejne zacieœniaj¹ siê, zbli¿aj¹ z najdalszych dziejów
ku tym, którzy siebie i myœl swoj¹ trudzili, by kr¹g ducha poszerzyæ, ziemiê i niebo poruszyæ, jak
powiedzia³ Dante –„Po ma³ej iskrze przyjdzie p³omieñ wielki i mo¿e po mnie lepszymi ju¿ g³osy tak
siê rozmodl¹, a¿ niebo odhuknie”. Droga wiedzie od Stwórcy do twórców, od natury do kultury.
Poeta dokonuje wgl¹du w dzieje poprzez konkret przedmiotu, zdarzenia, emocji, czyjegoœ ¿ycia
zwyczajnego i niezwyk³ego. Szczelin¹ s³owa (znaku myœli!) przenika w g³¹b rzeczy, która staje siê,
dzieje od nowa i nadal, a tym samym ods³ania nie tylko przejawy ¿ycia, lecz jego istotê. Dla Poety
jest ni¹ trwanie i przemijanie, splecione i nierozerwalne. Widoczne, jak œlad po pêpowinie, która
wi¹¿e pokolenia.
Wewn¹trz, jak Noe wœród powodzi, tkwi cz³owiek. Sk¹dkolwiek patrzy, bêdzie poœrodku, czy
o tym wie, czy nie ma tej œwiadomoœci. Nad krêgami, jak têcza, rozpina siê myœl Poety zatrzymuj¹ca
nurt ¿ycia w jakimœ „to teraz” i patrz¹ca tyle¿ od œrodka rzeczy, materii, co z dalekiej perspektywy,
jakby po czasie zamkniêtym. Ale w materii zawsze tkwi œlad ducha, tak widzi Janusz Koniusz, choæby sam Marks (wiersz Byt i œwiadomoœæ) chcia³ inaczej. W wierszu Odejœcie poetki, przejmuj¹cym
dreszczem wzruszenia, Poeta napisa³: (…) gdzie ka¿da kropla fizyki staje siê kropl¹ metafizyki. Otó¿
z ca³¹ pewnoœci¹ tak jest w tej poezji. Tu ka¿de s³owo, choæby najbardziej ziemi dotykaj¹ce, ma
metafizyczny wymiar. Najpierw, w przes³aniu do Cz³owieka, tej „korony Stworzenia”, Poeta umiejscawia go w jego, ka¿dego z osobna niepowtarzalnoœci - To co twoje niepodobne do tego co
innych / linie papilarne genów / charakter pisma odciski palców g³os. Wiersz, pod tytu³em TY,
koñczy siê s³owami: Nigdy siê nie powtórzysz / jak stworzenie œwiata. Niby oczywiste, lecz jaka¿
odpowiedzialnoœæ w tym, ¿e Kiedy siê budzisz kulê ziemsk¹ wytr¹casz ze snu… Niepowtarzalnoœæ
indywiduum, wtopionego jednoczeœnie w ¿ycie œwiata, ³añcuch genów i koniecznoœci. Kr¹g najszerszy tworzy swoist¹ „genessis”, inaczej ni¿ u S³owackiego, nie z Ducha, a z materii, genów,
mikrobów, bakterii („wœciek³ych bakterii”!). Pozornie, wszak:
Za przyk³adem drzewa z wê¿em na ga³êzi
wyprostowa³ krêgos³up
i z podniesion¹ g³ow¹
uszed³ trzy kroki
by przed mistyk¹ nieba
upaϾ na kolana
RECENZJE I OMÓWIENIA
143
A gdy ju¿ poj¹³ ow¹ mistykê, có¿ pocz¹³? Jak balastu, chcia³ siê jej pozbyæ. D¹¿¹c w górê, sam
str¹ca³ siê w dó³. Odrzuci³ Raj, gdzie lew spoczywa³ obok jagniêcia. Po boskim ciêciu mieczem
archanio³a cz³owiek sta³ siê „Hodowc¹”. To tytu³ wiersza, wstrz¹saj¹cego obrazu cz³owieczeñstwa.
Tak, nic co ludzkie… Móg³ rodzaj ludzki za¿ywaæ nieœmiertelnoœci, lecz wiemy, co siê sta³o. Jest
i wiersz o prarodzicach, oczywiœcie, ale tak niezwyczajny w myœleniu o dziejach, ¿e nie zacytujê ani
s³owa, by nie zepsuæ jego efektu. Od pierwszego wersu po sarkastyczne pocieszenie w puencie,
ile¿ tu prawdy! Ów „efekt” zaskoczenia, paradoksu, uœmiechu o wyraŸnie ironicznym zabarwieniu,
daj¹cy odczucie nowoœci odkrycia obecny jest w wielu miejscach. Bo Janusz Koniusz pisze o czymœ
powszechnie znanym, a okazuje siê, z ka¿dym wierszem wyraŸniej, ¿e nie doœæ znanym. Tam, gdzie
inni widz¹ malownicz¹ czy ponur¹ opowieœæ, tylko s³owa s³ysz¹, on szuka i znajduje wiêcej. Cytuje
ksiêdza „Jana od Biedronki”, jak wielu, ale jak¿e inaczej: Nie spieszyli siê go kochaæ / nie by³o takiej
potrzeby. Relacjonuje po¿egnanie ksiêdza poety - Gdy po przyjêciu ostatnich sakramentów / zasn¹³
w Panu / w nieutulonym ¿alu zamówili stypê / z barwnym wieñcem potraw zimnych i gor¹cych /
rozdano chusteczki papierowe / na zwyczajowe ³zy. Znane sprawy, obrz¹dki, historie, a w spojrzeniu wyostrzonym na „wrzecionie czasu” nowe i tak wiele daj¹ce do myœlenia nad naszym, jak¿e
czêstym niemyœleniem. I nasz¹ œlepot¹.
Poeta pisze w³asn¹ Ksiêgê Rodzaju i swoj¹ nie-komediê ludzk¹. Z g³êbi czasu, potopu, po
którym sprawiedliwy Noe pozosta³ z wêz³em marynarskim u szyi, wp³ywamy w czas nasz, w którym
wszystko od nas zale¿y. Co zgotowaliœmy sobie i œwiatu po wyjœciu z arki? Wed³ug s³ów nowego
przymierza, ocaleni maj¹ „nape³niaæ ziemiê”. Czyni¹ to, po swojemu, czyli po ludzku, z zach³ann¹
ciekawoœci¹ - po wyjœciu z ka³u i moczu arki / perski dywan ziemi rzuciliœmy sobie pod nogi…
Mamy wszak prawo ¿yæ wed³ug w³asnego pomys³u, Bóg siê wycofa³ za têczê. Mo¿emy byæ dumni,
swobodni, twórczy. Korzystamy z wolnoœci do woli. Znamy swoj¹ moc. Wiemy, ¿e bez naszej woli
/ nie by³oby pojêæ w filozofii ani metafor w poezji / ig³y z nitk¹. / Po nas / potop / albo popió³. To
s³owa „o nas”, z wiersza pod takim tytu³em. Tak, lecz wiedzieæ i mieæ œwiadomoœæ, znaæ moc,
a umieæ z niej korzystaæ, to nie to samo, co zaznacza Janusz Koniusz bez zbêdnych wywodów,
dobitnie, choæ z ow¹ dystansuj¹c¹ ironi¹. Niszczymy i usi³ujemy naprawiaæ, skazujemy na œmieræ
proroków, by potem stawiaæ im o³tarze. Znamienne, ¿e ten czas otwiera przypomnienie Hioba –
ocalonego i daj¹cego œwiadectwo. Czy ró¿nimy siê od tych, o których mówi wiersz Opowieœæ przewodniczki ?
T¹ drog¹ na Golgotê go wiedli
by po egzekucji wed³ug rzymskiego prawa
zasi¹œæ do uczty za sk³adkowe srebrniki
My tak¿e têdy pójdziemy
po nich dojeϾ
Krêgi rodzaju ludzkiego tocz¹ siê. DŸwigamy dzieje, jak owe ¿ó³wie ewolucji na wyspach
Galapagos. Dziedzictwo jest wspólne we wszystkim, w z³ym tak¿e, nawet jeœli wydaje nam siê, ¿e
„ci dwaj”, skazani na przepadek imion w ca³oœci, z wiersza pt. Bez tytu³u, to nie my i nic nas z nimi
nie ³¹czy. My te¿ czêœciej jesteœmy „przypadkowymi statystami” ni¿ „zwyciêzcami”. Jak w wodach
p³odowych, zanurzeni jesteœmy w tradycji, do której i jêzyk nale¿y, od¿ywiamy siê ni¹, by wydaæ
na œwiat nowe byty, myœli i dzie³a. Dla Poety równie bliskie w czasie s¹ zapisy ewangelistów i historia dziej¹ca siê w Trójk¹cie trzech cesarzy, miejscu jego dzieciñstwa i m³odoœci, równie wa¿ne
tragiczne poszukiwanie spokoju przez Hölderlina i zwyk³ych nieszczêœników, mozolne „wydobywanie s³ów” przez Norwida i wêgla przez górników. W tej arce, chcia³am powiedzieæ - tomiku, jest
miejsce dla wielu… A on sam i jego poezja? W jak¹ tradycjê siê wpisuje? Mówi poœrednio i wprost,
sk³adaj¹c ho³d „Zwyciêzcy”. Umi³owanie Herberta czytelne jest tak¿e poprzez aluzje, dla uwa¿nego
ucha nawet kryptocytaty i nawi¹zania do Herbertowskiej frazy. Ten, o którym pisze - Swoje
przenikliwe zmys³y dorodn¹ wyobraŸniê / odda³ niebu i piek³u ciemnoœci i œwiat³u / na szlachetne
cele na pomoc przegranym - patronuje myœli Janusza Koniusza, poetyckiej tak¿e. W najlepszym
rozumieniu s³owa patronuje.
144
Cz³owiek pozosta³by abstrakcj¹, gdyby nie by³ tak¿e osobistym „JA”. Nie ma innej drogi do
uogólnienia, jak tylko poprzez w³asne, czuj¹ce i myœl¹ce „ja”. Truizmem, ale przydatnym tutaj, jest
powtórzenie, ¿e nie ma prawdziwej poezji (czy jest inna?) – jeœli szczegó³ nie wiedzie do ogó³u,
a doœwiadczenie w³asne nie prze³o¿y siê na powszechne. I nie ma jej bez otwarcia na œwiat najszerszy, wch³aniania najdrobniejszych jego drgnieñ, by oddaæ je, przetworzone przez w³asne
prze¿ycie i myœl. Janusz Koniusz, czyni¹c to wszystko, ustawia siebie w innej, ni¿ wiêkszoœæ poetów
perspektywie. Nie od siebie zaczyna, lecz do siebie dochodzi, tak bowiem u³o¿y³ swój tomik, jak
i siebie (chyba) widzi. D³ugo wydawaæ siê mo¿e, ¿e jego samego „tu” nie ma, bo nic o sobie nie
mówi. Poetyckie „ja” te¿ mocno jest wycofane za temat i obraz, za myœl. A przecie¿ ca³¹ swoj¹ poetyck¹ dusz¹ i myœl¹ jest poœrodku, od pocz¹tku. Dopiero ten kr¹g ostatni to on sam i wprost, tak¿e
w Pytaniach nieostatecznych: komu powiedzieæ dziêkujê i poca³owaæ w rêkê / przed kim zamilkn¹æ
na ca³e gard³o pokory i pychy / Kiedy odejœæ by pozostaæ sob¹ / bo œmieræ zawsze przychodzi nie
w porê (…). To wielka sztuka, sprawy tego (czy innego) œwiata przedk³adaæ nad siebie w liryce.
I sztuka te¿ nie absorbowaæ sob¹ czytelnika, a mówiæ o sobie, prywatnoœci, bólu, niepewnoœci
i przemijaniu tak, by dotykaæ ¿ycia z godnoœci¹. Dok¹d, przez jakie wody p³ynie arka jego ¿ycia?
Wiersze „de se ipso” s¹ oszczêdne w s³owa, przez co niezwykle gêste w treœci. Trafiaj¹ wiêc prosto w duszê, jak choæby ów, pt. Powrót : Nieludzkie boli / a we mnie coraz mniej cz³owieka / Wziêty
w krzy¿owy ogieñ œmierci / kurczê siê / jak embrion.
Kilka tych wierszy – nie wiem gdzie i kiedy pisanych, czy nad jak¹œ „wod¹ czyst¹”, bo mo¿e
tylko nad Odr¹ – przypomina mi przejmuj¹ce Liryki Lozañskie. Nie tylko si³¹ kondensacji. Tak¿e si³¹
wymowy, choæ mam wra¿enie, ¿e Wieszcz to i owo chêtnie by od Janusza Koniusza odpisa³…
Wobec przes³ania i prawdy s³ów oszczêdnych, powi¹zanych w niezwyk³e metafory i obrazy
wspania³ym, doœæ podnios³ym rytmem, wiêc istoty tego tomiku, mam tylko zastrze¿enie do wiersza pod tytu³em W Wie¿y Babel :
Z zamkniêtymi oczyma
pod niebem
po linie
idê
na drugi brzeg s³owa
Po salto mortale
w Wie¿y Babel wezm¹ mnie na jêzyki
jak na tortury
¿e nie dotrzyma³em
otrzymanego
na s³owo
s³owa
Nieprawda! Dotrzyma³ Pan, Panie Januszu… Gor¹co polecaj¹c tomik Po wyjœciu z arki, dodam,
i¿ nieprawd¹ jest te¿, ¿e „¿adnego znaku, ¿adnej odpowiedzi”… Tomik sam jest znakiem. Dla nas.
St¹d dodaæ trzeba, ¿e choæ w wierszu poeta to czyni, sam Janusz Koniusz o p³omieñ pamiêci prosiæ
nie musi. Napisa³ na „odejœcie poetki”, ¿e pozostanie samotna / pod wielk¹ œcian¹ straceñ historii
literatury. Wielu tam pozostanie, to pewne, ale nie dla wszystkich jest tam miejsce… Na pewno nie
dla autora tego tomiku! On ma swoje miejsce w tej arce, któr¹ przez rozlewiska literatury
przep³ywaj¹ nieliczni.
Maria Mi³ek
RECENZJE I OMÓWIENIA
145
Juli Zeh, Schilf, Roman, Schöffling & Co., 384 Seiten. Gebunden
Der neue Roman von Juli Zeh und ihr Interview mit der „Leipziger Volkszeitung” (vom
03.08.2007) über Leipzig und den bevorstehenden Umzug in ein brandenburgisches Dorf
Sie ist die Vorzeigeabsolventin des Deutschen Literaturinstitutes Leipzig (DLL).
Das deutschlandweit einzige dieser Art entstand 1995 aus dem ehemaligen „Johannes-R.Becher-Institut”, an dem beispielsweise Erich Loest, Sarah Kirsch und Fred Wander studiert haben.
Juli Zeh fällt auf, wenn Sie mit ihren zwei großen Hunden zur Lesung erscheint. Sie fällt auch auf
mit ihren Texten – egal, ob sie sich in der „Zeit” zu Wort meldet, einen Essay schreibt oder einen
Roman veröffentlicht. Juli Zeh hat nicht nur Literatur studiert, sondern auch Jura (2. Staatsexamen),
und zahlreiche Literaturpreise gewonnen.
Seit Mitte der Neunziger lebt sie in Leipzig.
Nun ist sie nicht nur der Großstadt müde, sondern auch der Kulturstadt.
Vielleicht ist es nur dem Sommerloch geschuldet. Das die Literaturszene erreicht hat. Zumindest
die in Mitteldeutschland, noch genauer gesagt, in Leipzig.
Die Zeitschrift „Kunststoff” widmet dem online eine lange (und teilweise heftige) Replik, MDR
Figaro füllt eine halbe Stunde mit den Statements von Künstlern und Mitarbeitern verschiedener
Institutionen.
Was ist eigentlich passiert?
Juli Zeh, erfolgreiche Absolventin des Deutschen Literaturinstitutes Leipzig, beschimpfe die
Stadt, die sie groß gemacht habe, heißt es.
Sie sagte in einem Interview mit der „Leipziger Volkszeitung”, dass Leipzig „literarisch tot” sei
und es sie deswegen woanders hin ziehe.
Nun mag man jedem, der sein Studentenleben in einer Großstadt verbracht hat und das mit
dem Abstand von mehreren Jahren betrachtet, glauben, dass „früher alles besser” war. Vor allem
aber war früher alles anders, so auch in Leipzig, so auch für Juli Zeh. Natürlich gab es eine
Aufbruchstimmung in den Neunzigern, nicht nur in Leipzig. Natürlich gewöhnt man sich an Dinge
und findet sie dann nicht mehr so aufregend wie zu dem Zeitpunkt, als sie neu waren.
Natürlich wird man selbst älter und sieht einiges anders.
Und natürlich ist die Literaturlandschaft in Leipzig nicht tot.
Für jemanden, der aus Brandenburg nur ab und zu nach Leipzig fährt und dort Mühe hat, sich
bei den zahlreichen Angeboten für eines zu entscheiden, ist der Vorwurf einer „toten Kultur” nicht
nachvollziehbar.
Es gibt nicht nur die Buchmesse, das Haus des Buches, die ungezählten literarischen Salons, die
sich in fast allen Stadtteilen finden lassen – es gibt in Leipzig zum Beispiel auch eine „BachmannNachlese”, also einen Abend Lesung mit Teilnehmern des größten deutschsprachigen Literaturwettbewerbes in Klagenfurt. Und dieser Abend, den es außer in Leipzig nur noch in Berlin gibt,
findet zeitnah zu Klagenfurt statt und nicht – wie in der Hauptstadt – irgendwann im September.
Nun gut, etwas übers Ziel hinausgeschossen, könnte man das Klagen der Leipziger abtun.
Aber Juli Zeh zieht nicht einfach nur weg aus Leipzig. Sie kommt nach Brandenburg. Schön,
denkt man automatisch, vor allem, wenn man nicht Leipziger ist, sondern Brandenburger.
Dass jemand, der im Westen aufgewachsen und in Leipzig bekannt geworden ist dann ins
Brandenburger Land zieht und auch noch „aufs Dorf”, ist Balsam für die Seele.
Oft genug schließlich wird man als Brandenburger damit konfrontiert, dass – vor allem aus der
Sicht der Berliner - hier alle nur weg wollen. Nach Berlin oder noch weiter – in westlicher Richtung.
Ganz Brandenburg würde aussterben, hört man ungefragt und immer wieder, alle jungen Leute
würden wegziehen, die Dörfer ausbluten und die kleineren Städte gleich mit. Es hilft nicht darauf
zu verweisen, dass inzwischen in fast jedem dieser kleinen Dörfer Westberliner Familien mit jeweils
mehreren Kindern wohnen, dass diese „Zugereisten” nicht nur verfallene Vierseithöfe wieder zum
Leben erweckten, sondern die Dorfgemeinschaften gleich mit, dass es wundersame
Vereinstätigkeiten gibt und die Frauen mit den Doppelnamen aus den Elternvertretungen nicht
mehr wegzudenken sind. Niemand will das glauben. Die Namen, die man aufzählen könnte, sind
in Berlin und anderswo nicht bekannt.
146
Dabei hätte man doch nur bei der letzten Diskussion schon wissen müssen, dass Juli Zeh ins
Brandenburgische zieht. Weitere Argumente wären nicht nötig gewesen.
Dass Juli Zeh dann noch allen Nachfragen zu Rechtsradikalismus und Intoleranz standhält und
eine Idylle von Brandenburg zeichnet, die paradiesisch klingt, kann man als Brandenburger vielleicht schwer nachvollziehen - aber freuen kann man sich allemal.
Wo dieses Dorf liegt, erfährt man nicht, aber vielleicht trifft man Juli Zeh einmal - zwischen
Dorfkrug und Maisfeld.
Ihr neues Buch erscheint im August: „Schilf”, nach Aussage der Autorin eine Kriminalgeschichte.
Wer nicht auf das Erscheinen warten möchte, kann beim Verlag schon mal reinhören:
Sebastian, ein Physiker, fährt mit seinem Sohn nach Bregenz. Die Landschaft ist hügelig, wie
man sie sich Süddeutschland und Österreich vorstellt. Doch dann gibt es solche Beschreibungen:
„Im Graben liegt eine schwarze Katze, der das Überqueren der Fahrbahn von links eine Menge
Unglück gebracht hat.”, und die Beobachtung von Raubvögeln, die in Bäumen oder am Straßenrand
sitzen und „aus wimpernlosen Augen den Verkehr beobachten.”
„Es kommt ihm (Sebastian) vor, als wären es unnatürlich viele, oder –schlimmer noch – immer
derselbe.”
Die Straße, die man hier bildlich vor Augen hat, könnte auch eine Brandenburgische Allee
sein…
Es wäre nicht Juli Zeh, wenn der Roman „nur” ein Krimi wäre.
Rita König
Juli Zeh, Schilf, Schöffling & Co. 384 s.
Nowa powieœæ Juli Zeh i jej wywiad dla „Leipziger Volkszeitung” (z 3 sierpnia 2007) o Lipsku
i planowanej przeprowadzce na brandenbursk¹ wieœ
Wzorowa absolwentka Niemieckiego Instytutu Literatury w Lipsku (Deutsches Literaturinstitut
Leipzig, DLL).
Ten jedynym w swoim rodzaju instytut w Niemczech powsta³ w 1995 r. na bazie „Instytutu
Johannesa R. Bechera”, w którym studiowali m.in. Erich Loest, Sarah Kirsch czy Fred Wander.
Trudno nie zwróciæ uwagi na Juli Zeh, gdy pojawia siê na spotkaniu z czytelnikami w towarzystwie dwóch wielkich psów. Trudno te¿ nie zwróciæ uwagi na jej teksty – niezale¿nie od tego, czy
prosi o g³os w „Die Zeit”, publikuje esej czy pisze ksi¹¿kê. Juli Zeh studiowa³a nie tylko literaturê,
ale tak¿e prawo (zda³a tzw. drugi egzamin pañstwowy) i zdoby³a wiele nagród literackich.
Od po³owy lat dziewiêædziesi¹tych mieszka w Lipsku.
Dziœ jednak jest zmêczona nie tylko ¿yciem w wielkim mieœcie, ale wrêcz ma doœæ œwiata kultury.
Mo¿e to tylko wina letnich upa³ów. Które dopad³y równie¿ twórców literatury. Przynajmniej tu,
w œrodkowych Niemczech, a mówi¹c dok³adniej, w Lipsku.
Czasopismo „Kunststoff” opublikowa³o d³ug¹ (i miejscami siarczyst¹) replikê, radio MDR Figaro
przez pó³ godziny nadawa³o oœwiadczenia artystów i pracowników ró¿nych instytucji.
Ale w³aœciwie w reakcji na co?
Juli Zeh, wziêta absolwentka Niemieckiego Instytutu Literatury w Lipsku, wymyœla ponoæ miastu, które uczyni³o j¹ s³awn¹.
W jednym z wywiadów dla gazety „Leipziger Volkszeitung” stwierdzi³a, ¿e Lipsk jest „literacko
martwy” i dlatego ona postanowi³a przeprowadziæ siê gdzie indziej.
I oczywiœcie mo¿na uwierzyæ komuœ, kto ca³e swoje studenckie ¿ycie spêdzi³ w wielkim mieœcie, a teraz spogl¹da na te czasy z perspektywy lat, ¿e „kiedyœ wszystko by³o lepsze”. Przede wszystkim by³o jednak inne, tak dla Lipska, jak i dla Juli Zeh. Oczywiœcie w latach dziewiêædziesi¹tych
pojawi³o siê poczucie nowego pocz¹tku, nie tylko w Lipsku. Oczywiœcie, cz³owiek szybko
przyzwyczaja siê do tego, co jest, i nie uwa¿a ju¿, ¿e wszystko jest takie wspania³e, jak w czasach,
gdy by³o nowe.
RECENZJE I OMÓWIENIA
147
Oczywiœcie ludzie sami te¿ dojrzewaj¹ i patrz¹ na œwiat innymi oczami.
I oczywiœcie ¿ycie literackie w Lipsku bynajmniej nie umar³o.
Dla kogoœ, kto przyje¿d¿a z Brandenburgii do Lipska tylko od czasu do czasu i tam ma problem,
co wybraæ z jego bogatej oferty, zarzut, ¿e ma do czynienia z miastem „kulturalnie martwym” jest
niezrozumia³y.
S¹ tu nie tylko targi ksi¹¿ki, Dom Ksi¹¿ki, niezliczone salony literackie, które mo¿na znaleŸæ w
niemal wszystkich czêœciach miasta – jest w Lipsku chocia¿by impreza pod nazw¹ „BachmannNachlese”, czyli wieczory literackie, podczas których swoje prace czytaj¹ uczestnicy najwiêkszego
niemieckojêzycznego konkursu literackiego w Klagenfurcie. I wieczór ten, który oprócz Lipska
odbywa siê jeszcze tylko w Berlinie, czasowo zbiega siê niemal z klagenfurck¹ imprez¹, zamiast, jak
w Berlinie, przypaœæ dopiero gdzieœ na wrzesieñ.
No có¿, mo¿e trochê przesadzi³a – tak mo¿na by zbyæ skargi mieszkañców Lipska.
Ale Juli Zeh nie wyprowadza siê po prostu z Lipska. Przenosi siê do Brandenburgii. Œwietnie,
myœli sobie cz³owiek, szczególnie taki, który mieszka w Brandenburgii, a nie w Lipsku.
To¿ to prawdziwy balsam dla duszy, ¿e ktoœ, kto wychowa³ siê na Zachodzie i zdoby³ s³awê
w Lipsku przeprowadza siê do Brandenburgii, i to „na wieœ”.
W koñcu brandenburczycy na co dzieñ obserwuj¹ tendencjê wrêcz odwrotn¹, ¿e mianowicie –
szczególnie z perspektywy Berlina – wszyscy chc¹ st¹d uciekaæ. Do Berlina, a potem jeszcze dalej
– na Zachód. Wci¹¿ s³ychaæ przecie¿ g³osy, ¿e ca³a Brandenburgia wkrótce wymrze, ¿e wszyscy
m³odzi ludzie uciekaj¹, ¿e wsie siê wykrwawiaj¹, a wraz z nimi ma³e miasteczka. Nie pomagaj¹
uwagi, ¿e tymczasem w niemal ka¿dej mniejszej wiosce mieszkaj¹ dziœ wielodzietnie rodziny
z Berlina Zachodniego, ¿e owi „nap³ywowi” o¿ywiaj¹ nie tylko spustoszone gospodarstwa, ale
tak¿e ca³¹ gminn¹ wspólnotê, ¿e coraz aktywniej dzia³aj¹ stowarzyszenia, ¿e coraz wiêcej kobiet
o podwójnych nazwiskach anga¿uje siê w komitety rodzicielskie. Nikt w to nie wierzy. Nazwiska,
które mo¿na by tu wymieniæ, nie s¹ znane ani w Berlinie, ani gdziekolwiek indziej.
A przecie¿ w ka¿dej takiej dyskusji wystarczy teraz powiedzieæ, ¿e Juli Zeh przenosi siê do
Brandenburgii. To zast¹pi wszelkie argumenty.
To, ¿e Juli Zeh pewnie odpowiada na wszystkie pytania dotycz¹ce prawicowego radykalizmu
i nietolerancji, a w zamian odmalowuje idylliczny, niemal rajski obraz Brandenburgii, jej mieszkañcy powitaj¹ mo¿e z pewnym zdziwieniem – ale przede wszystkim z radoœci¹.
Nie wiadomo, co to za wioska, ale byæ mo¿e ktoœ z nas spotka któregoœ dnia Juli Zeh – gdzieœ
miêdzy gospod¹ a polem kukurydzy.
W sierpniu pojawi siê jej nowa ksi¹¿ka: „Schilf” (dos³. „Trzcina” - przyp. t³um.), wedle twierdzeñ
autorki - historia kryminalna.
Kto nie mo¿e siê doczekaæ publikacji, niech sprawdzi w wydawnictwie:
Sebastian, fizyk z zawodu, jedzie ze swym synem do Bregencji. Krajobraz jest górzysty, taki, jaki
powinien byæ w po³udniowych Niemczech i Austrii. Ale potem czytamy takie opisy:
„W rowie le¿y czarny kot, który przebieg³ drogê, co przynios³o mu prawdziwego pecha” czy
widoku drapie¿nych ptaków, siedz¹cych na drzewach i poboczu i „obserwuj¹cych ruch oczami bez
rzês”.
„Wydaje mu siê (Sebastianowi), ¿e jest ich jakoœ nienaturalnie du¿o, albo – co gorsza – ¿e to
wci¹¿ ten sam.”
Droga, która staje tu przed oczami duszy, mog³aby byæ równie dobrze brandenbursk¹ alej¹...
To by³oby niepodobne do Juli Zeh, ¿eby jej powieœæ by³a „tylko” krymina³em.
T³umaczenie Grzegorz Kowalski
148
KRONIKA LUBUSKA
wrzesieñ - listopad 2007
• Muzeum Ziemi Lubuskiej zaprosi³o 6 wrzeœnia
na otwarcie wystaw: „My zielonogórzanie – nasz
lubuski dom”, „Rodzina Stawskich – ¿ycie z fotografi¹ w tle”, „Pionierskie lata na Ziemi
Lubuskiej”. Tego samego dnia uroczyœcie
obchodzono jubileusz 85-lecia muzeum w Zielonej Górze. W sali witra¿owej z recitalem fortepianowym wyst¹pi³ Piotr Paleczny.
• W Galerii Jadwigi Bocho-Kokot otwarta zosta³a
wystawa obrazów Andrzeja Kacperka (6 wrzeœnia).
• Galeria BWA 7 wrzeœnia zaprosi³a na podwójny
wernisa¿: „Nowe fotografie” Czes³awa £uniewicza
oraz „Pejza¿e otwarte” Arkadiusza Ruchomskiego.
• Na Festiwal Kronopol 2007 w ¯arach (7-9 wrzeœnia) sk³ada³y siê konkursowe prezentacje
m³odych, utalentowanych artystów oraz wystêpy
gwiazd. Zorganizowano tak¿e imprezy sportoworekreacyjne.
• Zielonogórskie Towarzystwo Œpiewacze „Cantores” z okazji 20-lecia istnienia zorganizowa³o
uroczyste obchody. Muzycy Collegium Viridimontanum 8 wrzeœnia dali uroczysty koncert
winobraniowy; wykonali dzie³a Bacha,
Vivaldiego, Telemanna.
• Tradycyjnie w Zielonej Górze od 8 do 16 wrzeœnia œwiêtowano Winobranie. Dla mieszkañców
i przyjezdnych przygotowano wiele atrakcji.
W centrum miasta odbywa³y siê pokazy szczudlarzy i teatrów ulicznych, Jarmark Winobraniowy
usytuowany na Pl. Powstañców Wlkp. mia³
bogat¹ ofertê, atrakcjami kusi³ lunapark,
miasteczko Gronoland, Hip-Hop Zone; zaprezentowano widowisko „Tañcz¹ce kamienice”; zorganizowano koncerty znanych gwiazd (Kayah,
Kate Ryan, Stachursky, G¹sowski). Ponadto
odby³o siê wiele konkursów (m.in. na najlepsze
wino) i imprez sportowo-rekreacyjnych.
• X Winobraniowe Spotkania Teatralne w Lubuskim Teatrze rozpoczê³y siê 8 wrzeœnia i trwa³y
do 24 wrzeœnia. Goœæmi by³y znane teatry (m.in.
Bagatela z Krakowa, Teatr na Woli) i popularni
aktorzy scen polskich.
• W Bia³owicach k/Nowogrodu Bobrz. w Starej
Plebanii 9 wrzeœnia po raz kolejny mia³o miejsce
polsko-niemieckie spotkanie dawnych i obecnych
•
•
•
•
•
•
•
•
•
mieszkañców. Oprawê artystyczn¹ imprezy
zapewni³a rodzina Gozdowskich (œpiew, poezja,
koncert).
Filharmonia Zielonogórska zainaugurowa³a 52.
sezon artystyczny. 14 wrzeœnia zaprezentowano
repertuar Karola Szymanowskiego.
W sali Teatru gorzowskiego 15 wrzeœnia koncertowa³a skrzypaczka, Agata Szymczewska, uzdolniona studentka AM w Poznaniu i Hochsule für
Musik und Theater w Hanowerze.
Fina³ Spotkañ Chórów Przygranicznych odby³
siê w Gorzowie 16 wrzeœnia. Organizatorem imprezy by³o Gorzowskie Towarzystwo Muzyczne.
Wystawê „Skarby Parady¿a” ze zbiorów Wy¿szego Seminarium Duchownego Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej w Goœcikowie-Parady¿u
goœci³o Muzeum Ziemi Lubuskiej od 19 wrzeœnia.
£ódzki artysta, Marcin Nowak, zaprezentowa³
w Miejskim Oœrodku Sztuki w Gorzowie instalacjê
przedstawiaj¹cej uwik³anie cz³owieka w œwiat
konsumpcji. Wystawê zatytu³owan¹ „Ostatnie
dni niskich cen” ogl¹dano od 20 wrzeœnia.
Stowarzyszenie Jeszcze ¯ywych Poetów oraz
WiMBP zaprosi³y 20 wrzeœnia na pierwszy
w nowym roku kulturalno-oœwiatowym Czwartek Lubuski i promocjê tomiku poezji Katarzyny
Jarosz-Rabiej „Dorosn¹æ do bólu”. Spotkanie
prowadzi³ Janusz Koniusz.
21 wrzeœnia w Galerii BWA w Zielonej Górze
otwarta zosta³a wystawa Natalii Lach-Lahowicz
– Natalii L.L. „Miêkkoœæ dotyku 2007”.
Na scenie w Podwórku Galerii U JadŸki
wyst¹pi³a Urszula Dudziak. Koncert mia³ miejsce
23 wrzeœnia.
Jubileusz 60-lecia Biblioteki Publicznej w Zielonej Górze obchodzono 24 wrzeœnia. Obchody
patronatem honorowym obj¹³ Marsza³ek Woj.
Lubuskiego. Na uroczystoœæ przyby³o wielu
znamienitych goœci. Przybyli obejrzeli prezentacjê multimedialn¹ pt. „Tak by³o, tak jest Biblioteka przez lata...”. W uznaniu osi¹gniêæ
oraz zas³ug na rzecz rozwoju regionu Sejmik
Województwa Lubuskiego nada³ WiMBP
„Odznakê Honorow¹ za Zas³ugi dla Województwa Lubuskiego”. Wielu by³ych i obecnych
KRONIKA LUBUSKA
149
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
150
pracowników bibliotek otrzyma³o odznaczenia.
Uroczystoœæ uœwietni³o przedstawienie Kociopsik Ma³ego Studium Teatralnego oraz tañce
irlandzkie w wykonaniu zespo³u Rytm z Bytomia
Odrz. W ramach jubileuszu zaaran¿owano wystawy: „Ilustracja zdobi ksi¹¿kê. Galeria
Biblioteki Norwida” (salon wystawowy),
Wydawnictwa Oficyny Pro Libris (³¹cznik),
„Cenne regionalia Biblioteki (hol).
Konferencja ph. „Komunikacja interpersonalna
w bibliotece” przebiega³a w Norwidzie w dniach
25-26 wrzeœnia z udzia³em kadry kierowniczej
bibliotek województwa lubuskiego.
„Twarze gorzowskiej bezpieki”, to tytu³ wystawy
w Instytucie Pamiêci Narodowej udostêpnionej
zwiedzaj¹cym 27 wrzeœnia.
Z okazji 200-lecia wykonania w Kargowej
Mazurka D¹browskiego w dniach 27-28 wrzeœnia zorganizowano polsko-niemieck¹ wystawê
filatelistyczn¹.
Orkiestra Filharmonii Zielonogórskiej 28 wrzeœnia zagra³a koncert symfoniczny. Zaprezentowano utwory kompozytorów epoki romantycznej.
Koncertu „Znasz-li ten kraj” wys³uchano w salonie muzycznym Muzeum Lubuskiego im. Dekerta
28 wrzeœnia. Na repertuar z³o¿y³y siê kompozycje Moniuszki, Chopina, Szymanowskiego.
Fundacja Lubuska Camerata zorganizowa³a
I Miêdzynarodowy Festiwal „Lubuskie Chopinalia”. Koncerty odbywa³y siê w Nowej Soli,
Sulechowie i Zielonej Górze. Festiwal trwaj¹cy
od 28-30 wrzeœnia zakoñczy³ siê „Koncertem na
cztery rêce” w koœciele pw. œw. Micha³a
Archanio³a w S³awie.
Trêbacz Piotr Wojtasik, saksofonista Maciej
Sika³a i in. jazzmani wyst¹pili 28 wrzeœnia
w Jazz Clubie Pod Filarami.
Fina³ Miêdzynarodowego Konkursu na Rysunek
Satyryczny przeprowadzono w Ko¿uchowskim
Oœrodku Kultury i Sportu „Zamek” 29 wrzeœnia.
Teatr Kreatury przygotowa³ spektakl „Betanki”,
którego premiera odby³a siê w Grodzkim Domu
Kultury, 29 wrzeœnia.
„Skaldowie na dwa fortepiany”, koncert z najwiêkszymi przebojami grupy zaprezentowano
30 wrzeœnia w sali widowiskowej Luna
¯arskiego Domu Kultury.
Premiera spektaklu granego w jêzyku polskim
i niemieckim zatytu³owanego „Polenmarkt”
w re¿yserii Olivera Spatza odby³a siê 30 wrzeœnia
na Scenie Letniej gorzowskiego Teatru.
Od 1 do 3 paŸdziernika na zaproszenie Biblioteki
przyjecha³ Grzegorz Kasdepke, autor ksi¹¿ek dla
dzieci. Spotka³ siê z najm³odszymi czytelnikami
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
w bibliotekach w Bieniowie, Bobrowicach,
D¹biu (Po³upinie), Gozdnicy, I³owej ¯agañskiej,
Jasieniu, Ma³omicach, Sulechowie, Zielonej
Górze, ¯arach.
W zielonogórskim Empiku zorganizowana
zosta³a promocja najnowszej p³yty zespo³u
Vader, legendy polskiego death metalu
(4 paŸdziernika).
W Piwnicy Kawon wyst¹pi³ Happysad, zespó³
graj¹cy melodyjnego rocka. Koncert odby³ siê
4 paŸdziernika.
W gorzowskiej katedrze, 5 paŸdziernika, Klub
Inteligencji Katolickiej zorganizowa³ wyk³ad
dr Anny Karoñ-Ostrowskiej poœwiêcony roli
drogi w ¿yciu cz³owieka wierz¹cego.
5 paŸdziernika w Muzeum Lubuskim im. J. Dekerta otwarto wystawê „Powrót elegancji art
Deco”. Zaprezentowano kolekcjê Muzeum
Miedzi w Legnicy. Pokazano równie¿ wyroby
krakowskiej fabryki platerów. Wystawie towarzyszy³ film pt. „Historia stylu”, poœwiêcony
polskiej modzie okresu miêdzywojennego,
zawieraj¹cy fragmenty oryginalnych filmów
z tamtego okresu.
„Dowcip i w³adza s¹dzenia (asteizm w Polsce)”
to tytu³ wystawy prac kilkudziesiêciu artystów,
których zaprezentowa³a Galeria BWA w Zielonej
Górze. 5 paŸdziernika otwarto wystawê, której
ide¹ by³y przemyœlenie twórczej mocy dowcipnych pomys³ów w sztuce i postsztuce, w filmie,
performance, plastyce.
6 paŸdziernika w sali kameralnej Filharmonii
Zielonogórskiej wyst¹pi³ z recitalem Gilles
Vonsattel, wybitny amerykañski pianista. Zagra³
utwory Schuberta, Liszta, Bartoka, Chopina,
Becka, Ravela.
Na Scenie Letniej Gorzowskiego Teatru
6 paŸdziernika odby³a siê uroczystoœæ wrêczenia
nagród XII Ogólnopolskiego Konkursu Literackiego im. Zdzis³awa Morawskiego.
Gorzowska Galeria BWA zaprezentowa³a monumentalne malarstwo poznañskiego artysty
Andrzeja Fogtta. Wystawê zatytu³owan¹ „¯ywio³em opêtany” otwarto 6 paŸdziernika.
Organizatorzy Miêdzynarodowego Festiwalu
Kina Autorskiego – Quest Europe z zielonogórskiej Akademii Twórczych Poszukiwañ
przyznali 6 paŸdziernika w Lubuskim Teatrze
honorowe statuetki Wielki Uk³on. Otrzyma³y je
Krystyna Janda, Marzena Tryba³a i Kinga Preiss.
Podobnie 6 paŸdziernika w Collegium Polonicum w S³ubicach odby³ siê „Koncert m³odych
talentów”. Wyst¹pi³a Orkiestra Symfoniczna FZ
z udzia³em uzdolnionych solistów. W repertuarze
•
•
•
•
zaprezentowano utwory Beethovena, Griega
i Czajkowskiego.
W ramach dzia³alnoœci Dyskusyjnych Klubów
Ksi¹¿ki, 9 paŸdziernika, m³odzie¿ z Lubuskiego
spotka³a siê z Joann¹ Fabick¹, autork¹ cyklu
zabawnych opowieœci o perypetiach Rudolfa.
Pisarka spotka³a siê z cz³onkami DKK oraz
m³odzie¿¹ gimnazjaln¹ w Bytomiu Odrzañskim,
Przylepie i Zielonej Górze.
„£upaczka z tañcem” to tytu³ imprezy plenerowej
zorganizowanej przez Muzeum Etnograficzne
w Ochli 7 paŸdziernika. Skansen zaprezentowa³
obrzêdy zwi¹zane ze ¿niwami kukurydzianymi
po bukowiñsku. Zaproponowano wyk³ad o uprawie i zastosowaniu kukurydzy, pokaz sprzêtu
i technik zbioru, kiermasz rêkodzie³a, widowisko
taneczne w wykonaniu Zespo³u Górali Czadeckich „Watra” z BrzeŸnicy oraz wystêpy grup
œpiewaczych.
W dniach 8-13 paŸdziernika, po raz pi¹ty
w Zielonej Górze, trwa³y Dni Niemieckie.
Biblioteka kolejny rok by³a partnerem Centrum
Kultury i Jêzyka Niemieckiego Uniwersytetu
Zielonogórskiego w realizacji tego przedsiêwziêcia. W programie V. Dni Niemieckich znalaz³y
siê koncerty, wystawy, warsztaty dla najm³odszych i wiele innych imprez. 10 paŸdziernika
w sali dêbowej Biblioteki spotkali siê najm³odsi
czytelnicy na V Przegl¹dzie Ma³ych Form
Artystycznych „Zabawy jêzykiem niemieckim Spiele mit der deutschen Sprache”. W Przegl¹dzie wziê³y udzia³ dzieci z zielonogórskich
przedszkoli oraz szkó³ podstawowych, prezentuj¹c piosenki, wiersze, gry i zabawy w jêzyku
niemieckim. Uczniowie starszych klas szkó³ podstawowych obejrzeli mini-spektakl „Pan
Gutenberg w Zielonej Górze - Herr Gutenberg in
Grûnberg” w jêzyku polskim i niemieckim,
wziêli tak¿e udzia³ w quizie zwi¹zanym z pocz¹tkami druku oraz z postaci¹ Gutenberga. Mieli
okazjê obejrzeæ inkunabu³ i starodruk ze zbiorów
Muzeum Ksi¹¿ki WiMBP. W ramach V Dni Niemieckich w holu Biblioteki prezentowana by³a
wystawa „Goethe i Polacy – wtedy i dziœ”.
Projekt zrealizowano przy wsparciu finansowym
Fundacji Wspó³pracy Polsko-Niemieckiej.
11 paŸdziernika rozpoczê³y siê II Dni Kultury
¯ydowskiej. W Muzeum Ziemi Lubuskiej trwa³y
wyk³ady, w domu przedpogrzebowym na cmentarzu ¿ydowskim pokazano wystawê „Memento”, na Placu Pocztowym ods³oniêto tablicê
pami¹tkow¹ poœwiêcon¹ Wilhelmowi i Ulrichowi
Levysohnom, wydawcom pierwszej zielonogórskiej gazety „Grünberger Wochenblatt”.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Obchody trwa³y trzy dni, a zakoñczy³ je spacer
po mieœcie „Œladami ¯ydów po Zielonej Górze”.
Wyk³ad Piotra Kuœmidra o bezdomnoœci i drogach z niej wyjœcia zaprezentowano w Gorzowie
w sali Jana Paw³a II w ramach Dni Kultury
Chrzeœcijañskiej 11 paŸdziernika.
Z okazji Dnia Papieskiego, 11 paŸdziernika
w sali Miêdzynarodowego Centrum Muzycznego
wyst¹pi³a Orkiestra Symfoniczna FZ pod
dyrekcj¹ Czes³awa Grabowskiego, chór Singakademie z Frankfurtu n.O oraz soliœci. W programie
zagrano Góreckiego, Kar³owicza oraz muzykê
filmow¹ Johna Williamsa.
Grodzki Dom Kultury zaprosi³ Bia³y Teatr
z Olsztyna, który wyst¹pi³ 12 paŸdziernika
z w³asn¹ wersj¹ poematu Thomasa Sternsa
Elliota „Ziemia ja³owa”.
33. Biesiada KoŸlarska, impreza folklorystyczna
Regionu Koz³a trwa³a od 12 do 14 paŸdziernika.
Z³o¿y³y siê na ni¹ m.in.: folkowe warsztaty
muzyczne, otwarcie wystawy fotografii Piotra
Dêbiñskiego, muzykowanie kapel koŸlarskich na
rynku zb¹szyñskim, wystêpy solistów.
17 paŸdziernika obchodzony by³ 20. Miêdzynarodowy Dzieñ Walki z Ubóstwem. Z tej okazji
w holu Norwida prezentowana by³a okolicznoœciowa wystawa „Walka z ubóstwem – wiele
robimy osobno, zróbmy wspólnie”, na której
pokazane zosta³y wydawnictwa dotykaj¹ce problematyki wykluczenia spo³ecznego i ubóstwa.
Otwarciu wystawy towarzyszy³o spotkanie
przedstawicieli œrodowisk zwi¹zanych z przeciwdzia³aniem ubóstwu.
W Bibliotece przy ul. Boh. Westerplatte w Gorzowie otwarto wystawê ceramiki Joanny
Piotrowskiej. Wenisa¿ „Ulepianek” odby³ siê
18 paŸdziernika. Pokazano równie¿ obrazy mê¿a
artystki, a tak¿e fotografie Marka Sitki.
Galeria Nowych Mediów W gorzowskim MOS
zorganizowa³a 19 paŸdziernika wystawê Anety
Grzeszykowskiej.
18 paŸdziernika w Norwidzie mia³ miejsce wernisa¿ wystawy „Józef Che³moñski – ¿ycie i twórczoœæ” ze zbiorów Gimnazjum nr 3 w Zielonej
Górze. W tym roku przypada 158. rocznica
urodzin artysty, patrona szko³y. Na wystawie
pokazano reprodukcje obrazów oraz archiwalne
dokumenty i listy artysty, a tak¿e drzewo
genealogiczne rodu Che³moñskich i kopiê autoportretu malarza. Prezentowano te¿ prace
plastyczne uczniów inspirowane twórczoœci¹
Che³moñskiego.
W Teatrze Osterwy 19 paŸdziernika koncertowa³
œwiatowej s³awy jazzman Richard Bona.
KRONIKA LUBUSKA
151
• Koncert Polskiej Muzyki Wspó³czesnej oraz promocjê ksi¹¿ki poetyckiej Marzeny Wiêcek „Gra
w cyrkiel” w sali kameralnej FZ zorganizowa³o
Towarzystwo Muzyczne Cantylena oraz Pañstwowa Szko³a Muzyczna 19 paŸdziernika.
• Otwarcie jubileuszowej wystawy pn. „Nikt nie
postawi nam pomników – sami musimy to
zrobiæ” Galerii Twórców Galera odby³o siê
19 paŸdziernika w klubie 4 Ró¿e dla Lucienne.
• Szprotawski Dom Kultury oraz Grupa Foto-Plast
zorganizowa³a wernisa¿ fotografii „Odszukane
w Cieniu” autorstwa Macieja Mizera (19 paŸdziernika).
• 19 paŸdziernika w zielonogórskiej Galerii
Projekt pokazano XXII powarsztatow¹ wystawê
Broniszów 2007 i wystawê fotografii Krzysztofa
Kubasiewicza „B³êkit o imieniu kobiety”.
• Znakomity zespó³ thrashmetalowy Acid Drinkers
da³ koncert w klubie muzycznym Stara Winiarnia
20 paŸdziernika.
• Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie goœci³o
20 paŸdziernika Orkiestrê Kameraln¹ Polskiego
Radia Amadeus pod kierunkiem Agnieszki
Duczmal. Zagrano Boccheriniego, Bacha,
Mozarta, Griega.
• Pieœniarka Anna Sza³apak wyst¹pi³a 20 paŸdziernika z recitalem „¯ywa woda” w Zielonogórskim
Oœrodku Kultury.
• Krzysztof Kolberger i Janusz Strobel wyst¹pili
w gorzowskiej katedrze 22 paŸdziernika w programie „Kartki z podró¿y”.
• Zenon Laskowik wraz z Kabareciarni¹ wyst¹pi³
w gorzowskim Teatrze Osterwy 22 paŸdziernika.
• ¯arskie zespo³y prezentowa³y siê w Piwnicy
Kawon 23 paŸdziernika. Zagrali: Sky Blues
Band, Melasa, Kabraxis, King Nothing, Glasgarten.
• Beata Igielska, dziennikarka, poetka i prozatorka
by³a goœciem Klubu Myœli Twórczej Lamus
25 paŸdziernika.
• Bohaterem Czwartku Lubuskiego 25 paŸdziernika by³ Wojciech Krysiñski, autor dwutomowego
przewodnika monograficznego „Uroki Bukowiny.
Polacy na Bukowinie, Obczyna Wielka”.
Promocji towarzyszy³ wystêp Zespo³u Górali
Czadeckich „Jode³ka” z ¯agania. Spotkanie
prowadzi³ Jan Sosnowski, w³aœciciel wydawnictwa Dekorgraf.
• W Galerii Nowy Wiek Muzeum Ziemi Lubuskiej
26 paŸdziernika otwarto wystawê „Muzeum
w galerii” z udzia³em M. Berdyszaka, M. Glinkowskiego. L. Knaflewskiego i K. Kuskowskiego.
• 26 paŸdziernika Galeria U JadŸki goœci³a z koncertem zespó³ SBB.
152
• Pianista Piotr Œwitoñ zagra³ w Jazz Clubie Pod
Filarami 26 paŸdziernika. W programie znalaz³y
siê utwory Skriabina, Chopina i Szymanowskiego.
• Muzyczno-s³owny wieczór z udzia³em m.in.
sopranistki Beaty Gramzy oraz aktora
Mieczys³awa Hryniewicza odby³ siê w katedrze
26 paŸdziernika.
• Od 26 paŸdziernika zwiedzaj¹cy mieli mo¿liwoœæ obejrzenia w Muzeum Spichlerz malarstwa niemieckiego ze zbiorów KunstlerGilde
Deutschland.
• Tego samego dnia w Galerii Pro Arte w Zielonej
Górze zorganizowano wystawê jubileuszow¹
Agaty Buchalik-Drzyzgi z okazji 40-lecia jej
pracy twórczej.
• W dniach 26-28 paŸdziernika trwa³ XVII Festiwal Smyczkowy „Mistrzowie polskiej wiolinistyki im. Tadeusza Wroñskiego zorganizowany
przez FZ.
• Jazz Club Pod Filarami goœci³ 27 paŸdziernika
muzyków z Francji – Akosha Selevenyi i Gildasa
Eteveranda.
• MCK zaprezentowa³o wiersze gorzowskich
poetów oraz piosenkê poetyck¹ w ramach Nocy
Poetów 28 paŸdziernika.
• W ramach Dni Kultury Chrzeœcijañskiej gorzowscy aktorzy zagrali w katedrze spektakl
„Apokalipsa œw. Jana” (28 paŸdziernika).
• W ramach Dyskusyjnych Klubów Ksi¹¿ki 7 listopada zorganizowano w zielonogórskiej Bibliotece spotkanie siê z Irkiem Grinem. Autor mówi³
o polskim i œwiatowym kryminale wspó³czesnym
i kondycji gatunku na rynku wydawniczym.
• Odlana z br¹zu postaæ poetki cygañskiej,
Bronis³awy Wajs-Papuszy, zosta³a ods³oniêta
w gorzowskim parku Wiosny Ludów 8 listopada.
• 8 listopada w WiMBP zorganizowana zosta³a
konferencja „Zielona Góra na przestrzeni
dziejów: przemiany spo³eczno-kulturowe”.
Kilkunastu prelegentów reprezentuj¹cych ró¿ne
instytucje (m.in. Muzeum Ziemi Lubuskiej, Muzeum Archeologiczne Œrodkowego Nadodrza,
Uniwersytet Zielonogórski, WiMBP) przedstawi³o interesuj¹ce fakty z przesz³oœci miasta.
Konferencja po³¹czona by³a z promocj¹ ksi¹¿ki
o tym samym tytule, wydanej przy pomocy finansowej Miasta Zielona Góra. Patronat honorowy
nad konferencjê obj¹³ Prezydent Zielonej Góry.
• Cz³onkowie DKK oraz inni zainteresowani
czytelnicy spotkali siê podczas Czwartku
Lubuskiego 8 listopada z Antonim Liber¹,
t³umaczem literatury, pisarzem, re¿yserem
teatralnym, autorem powieœci „Madame” nominowanej do literackiej nagrody NIKE 1999.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Autor przyjecha³ do Zielonej Góry na zaproszenie DKK, w ramach programu „Tu czytamy”
finansowanego ze œrodków Instytutu Ksi¹¿ki,
pod honorowym patronatem MKiDN. Spotkanie
prowadzi³ redaktor Konrad Stanglewicz.
Zespó³ Œwietliki da³ koncert w klubie 4 Ró¿e dla
Lucienne 9 listopada.
Gorzowski zespó³ Kawa³ek Kulki wyst¹pi³
z koncertem w MCK 9 listopada.
W ramach Dni Muzyki Wokalnej odby³y siê
koncerty: w Miêdzynarodowym Centrum Muzycznym zagra³a Orkiestra Symfoniczna FZ pod
dyrygentur¹ Czes³awa Grabowskiego (9 listopada)
a w ko¿uchowskim Zamku wyst¹pi³ Romuald
Tesarowicz wraz z orkiestr¹ filharmonii (10 listopada).
Sesja o zbiorach i kolekcjach sztuki najnowszej
na ziemiach zachodnich odby³a siê w gorzowskim
Spichlerzu 10 listopada.
10 listopada w Galerii BWA odby³ siê wernisa¿
wystawy „Dêbno, Gorzów, Pyzdry” – przegl¹d
dokonañ artystów, którzy wziêli udzia³ w plenerach prowadzonych przez artystkê gorzowsk¹,
Annê Szymanek.
Wojciech Waglewski i Maciej Maleñczuk promowali p³ytê „Koledzy” na koncercie w Filharmonii Zielonogórskiej, 11 listopada.
W Teatrze Osterwy od 11 listopada trwa³y XXIV
Spotkania Teatralne. Spotkania rozpocz¹³ spektakl
„Babcia” w wykonaniu zespo³u gorzowskiego,
a zakoñczy³o 19 listopada przedstawienie „Pañstewko na linie” warszawskiego Teatru Bajka.
14 listopada br. w sali widowiskowej WiMBP
odby³ siê fina³ Turnieju czytelniczego „W œwiecie ksi¹¿ek Astrid Lindgren”. Projekt finansowany by³ przez Urz¹d Miasta Zielona Góra.
Od 15 do 17 listopada w S³ubicach i Frankfurcie n.O trwa³ festiwal piosenki autorskiej
Transvocale.
W Spichlerzu od 16 listopada mo¿na by³o
ogl¹daæ wystawê replik s³ynnej terakotowej
armii cesarza Chin Qin Shi Huangdi. Wystawa
trwa³a 2 miesi¹ce i zamyka³a obchody Jubileuszu
750-lecia Gorzowa.
16 listopada w sali Miêdzynarodowego Centrum
Muzycznego FZ odby³ siê koncert symfoniczny
„Semiramida”. Orkiestrê goœcinnie poprowadzi³
Takao Ukigaya. Wyst¹pi³ tak¿e pianista rosyjski
Pavel Dombrovsky. Zagrano Rossiniego, Griega
i Brahmsa.
Grupa Farben Lehre koncertowa³a 17 listopada
w MCK w Gorzowie.
W Piwnicy Kawon od 17 do 18 listopada trwa³y
Zielonogórskie Warsztaty Gospel.
• Koncert edukacyjny „Ignacy Jan Paderewski –
pianista, patriota, polityk” zorganizowa³a Filharmonia Zielonogórska 18 listopada. Przedsiêwziêcie zawiera³o elementy wyk³adu-prelekcji oraz
koncertu w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej
Akademii Muzycznej im. Paderewskiego
w Poznaniu.
• Andrzej Sikorowski, lider grupy Pod Bud¹
wyst¹pi³ z recitalem 21 listopada w ZOK.
• Znany dziennikarz lubuski, Alfred Siatecki,
promowa³ na Czwartku Lubuskim 22 listopada
swoj¹ najnowsz¹ powieœæ zatytu³owan¹ „A jednak bêdzie noc poœlubna”. W¹tki fabularne
ksi¹¿ki da³y goœciom okazjê do wspomnieñ
o domniemanym bohaterze powieœci, uzdolnionym grafiku, Ryszardzie Kie³bie. Spotkanie
prowadzi³ redaktor Edward Mincer, a fragmenty
promowanej powieœci zaprezentowa³ Janusz
M³yñski.
• W ramach Autunalii 2007 zorganizowany zosta³
koncert grupy Proletaryat. Koncert zorganizowa³
zielonogórski Kawon oraz ZOK 22 listopada.
• Obchodz¹c Rok Stanis³awa Wyspiañskiego oraz
100. rocznicê œmierci artysty, ZSE oraz Biblioteka Norwida zorganizowa³y wystawê
dorobku twórczego artysty. Pokazano m.in.
plakaty teatralne zwi¹zane z przedstawieniami
jego dramatów. Wystawie towarzyszy³y imprezy
okolicznoœciowe: wyk³ad dr Danuty Wierzcho³owskiej, spektakl teatralny w wykonaniu
m³odzie¿y ZSE, a tak¿e debata „Patriotyzm – mit
czy wartoœæ?”.
• W auli Wy¿szej Szko³y Biznesu w Gorzowie
z goœcinnym wyk³adem goœci³ wybitny historyk,
prof. Henryk Samsonowicz. 23 listopada wyg³osi³ prelekcjê o powstaniu pañstwa polskiego
i jego pocz¹tkach.
• Wystawê fotograficzn¹ prezentuj¹c¹ pielgrzymki
Jana Paw³a II do ojczyzny pokazano w Oficynie
Muzeum Lubuskiego im. J. Dekerta 23 listopada.
Autorem fotografii jest Adam Bujak.
• 23 listopada w Galerii Nowych Mediów przygotowano wystawê „Instalacje i obiekty. Film
wideo Marty Pszonak”.
• W gorzowskim MCK, 23 listopada, wyst¹pi³a
grupa Kombajn do Zbierania Kur po Wioskach.
• W galerii BWA w Zielonej Górze zorganizowany
zosta³ 23 listopada wernisa¿ dorocznego Salonu
Jesiennego , ukazuj¹cy dorobek lubuskich artystów.
• Kolejna impreza jazzowa w Jazz Clubie Pod
Filarami trwa³a od 23 do 24 listopada. Na tegoroczn¹ Jesieñ Jazzow¹ z³o¿y³y siê koncerty konkursowe (Klucz do Kariery) oraz wystêp gwiazdy,
szwedzkiego trêbacza Pettera Molvaera.
KRONIKA LUBUSKA
153
• Mi³oœnicy kultury £emków spotkali siê w Teatrze
Osterwy 25 listopada. Wyst¹pi³ zespó³ Skejusan z
Czech, Kyczery z Legnicy, £astiwoczki z
Przemkowa, £emko-Tower ze Strzelec Kraj oraz
solistka Hanka Serwicka ze S³owacji i chór gorzowskiej cerkwii.
• W Snooker Club w Zielonej Górze 25 listopada
z koncertem wyst¹pi³ Henryk Miœkiewicz, znany
saksofonista.
• W ramach festiwalu Muzyka Dawna – Persona
Grata 25 listopada w FZ grano utwory
Vivaldiego, Dall’Abaco, Hassego z udzia³em
skrzypaczki Kati Debretzeni.
• 26 listopada w zielonogórskiej Galerii Fotografii
Projekt otwarta zosta³a wystawa Mariana
Bakinowskiego „Powrót po 50 latach”.
• 28 listopada w WiMBP w Zielonej Górze odby³o
siê spotkanie autorskie z poznañskim niewidomym poet¹ Stanis³awem Leonem Machowiakiem
• Czwartek Lubuski w Norwidzie poœwiêcony by³
promocji tomiku poetyckiego Janusza Koniusza
„Po wyjœciu z arki”. Spotkanie prowadzi³a Maria
Mi³ek, a fragmenty twórczoœci poety zaprezentowa³ aktor Zdzis³aw Grudzieñ (29 listopada).
• 29 listopada w Piwnicy Kawon zagra³o Akurat,
grupa z Bielska-Bia³ej.
• Uzdolniony skrzypek gorzowski, Adam Ba³dych,
30 listopada wyst¹pi³ z koncertem w Jazz Clubie
Pod Filarami.
154
• 30 listopada Zielonogórskie Stowarzyszenie
Winiarskie oraz WiMBP zaprosili zainteresowanych do sali dêbowej na promocjê ksi¹¿ki
„Kuracja winogronowa” Ewalda Wolffa.
• Filharmonicy zielonogórscy zagrali 30 listopada
koncert andrzejkowy. W repertuarze m.in.:
Gershwin, Anderson, Wileñski.
• Podczas listopadowej wystawy w holu Biblioteki
„Skarby ukryte w ziemi. Archeologiczne ciekawostki z Zielonej Góry i okolic” zaprezentowano
niektóre zabytki archeologiczne znalezione podczas wykopalisk na terenie Zielonej Góry,
Sulechowa, Sto¿nego, Zawady, Starego Kisielina
i Ochli. Pokazano przedmioty u¿ytku codziennego, naczynia cia³opalne z cmentarzyska
w Starym Kisielinie, liczne numizmaty, szkielet
ludzki z grobu w Ochli. Wystawa powsta³a przy
wspó³pracy z Muzeum Archeologicznym
Œrodkowego Nadodrza w Œwidnicy.
• Kolejna listopadowa wystawa „Zielona Góra –
fragmenty z dziejów” w ³¹czniku WiMBP prezentowa³a ciekawe elementy z bogatej przesz³oœci
miasta. Pierwsza czêœæ ekspozycji przybli¿y³a
historiê Zielonej Góry przed 1945 r., zaprezentowano na niej poniemieckie opracowania historyczne poœwiêcone miastu, dawne zielonogórskie
karty pocztowe, pieni¹dze zastêpcze, mapy,
dokumenty i inne cenne pami¹tki. Druga czêœæ
wystawy dotyczy³a dziejów miasta po roku 1945.
KSI¥¯KI NADES£ANE
Narcyz Bartoszewski-Wnukowski, Wspomnienie, Dekograf, ¯agañ 2007, 128 s.
Eugeniusz Dziêcielewski, Wschowa i Ziemia Wschowska w literaturze, SPP, Oddzia³ w Poznaniu,
Poznañ 2006, 324 s.
Anna German, Wróæ do Sorrento?…, Zielonogórski Oœrodek Kultury, Zielona Góra 2002, 244 s.
Julia Hartwig, Stowarzyszenie Mi³oœników Muzyki Organowej i Kameralnej „Sauerianum”
w Drezdenku, Drezdenko 2007, 20 s.
Beata Igielska, Miêdzy ziemi¹ a niebem, Wojewódzki Oœrodek Metodyczny, Gorzów 2007
Ewa Klajman-Gomoliñska, W samym mi¹¿szu pomarañczy, Norbertinum, Lublin 2007, 64 s.
Ewa Klajman-Gomoliñska, Pêdz¹ce noce w wagonach. Opowiadania, Instytut Wydawniczy
„Œwiadectwo”, Bydgoszcz 2007, 64 s.
Lubuskie w obiektywie, Wydawnictwo Negatyw sp. z o.o., Bydgoszcz 2002, 66 s.
Jerzy Karpiñski, Dedykowane, Wydawnictwo MarMar, Wroc³aw 2006, 172 s.
Ks. Jerzemu Hajdudze w 20-t¹ rocznicê kap³añstwa, Biblioteka Publiczna im. ks. Józefa Tischnera
w Drezdenku, Drezdenko 2007, 16 s.
Leon Okowiñski, Chopin w Sulechowie. Mit czy fakt?, Sulechów 2006, 26 s.
Leon Okowiñski, Stulecie wozów Drzyma³y, Sulechów 2005, 26 s.
Leon Okowiñski, Sulechowskie zabytki, wyd. II rozsz., Sulechów 2006, 68 s.
Leon Okowiñski, Wielka przelotna mi³oœæ Johanna Wolfganga Goethego. Sulechowianka Wilhelmina
Herzlieb, wyd. II, Sulechów 2007, 28 s.
Leon Okowiñski, Sulechowski zbór kalwiñski, Sulechów 2005, 26 s.
Leon Okowiñski, Sulechowskie atrakcje, ciekawostki, osobliwoœci. Vademecum wiedzy turystycznej o
mieœcie i okolicy, Sulechów 2003, 46 s.
Leon Okowiñski, Szkice z dziejów sulechowskich wsi, Sulechów 2007, 18 s.
Robert Rudiak, Zaproszenie do samobójstwa, ZLP Oddzia³ w Zielonej Górze, Zielona Góra 2007, 82 s.
Bronis³aw Suzanowicz, Moje ¿ycie w Nowym Dworze – z ziem utraconych do ziem odzyskanych.
Wspomnienia z lat 1939-1946 w Nowogródzkiem, Regionalne Centrum Animacji Kultury,
Zielona Góra 2007, 88 s.
Œwiat³o i cieñ. Obrazy mistrzów niderlandzkich w grafice. Katalog wystawy ze zbiorów Wojewódzkiej
Biblioteki Publicznej w Opolu, WBP w Opolu im. Emanuela Smo³ki, Opole 2006, 96 s.
Lucjan Zuzia, Wêdrówki, Wydawnictwo Arson, Kraków 2007, 200 s.
KSI¥¯KI NADES£ANE
155
AUTORZY NUMERU
Karolina Bibik
Studentka III roku Filologii Polskiej Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Halina Bohuta-St¹pel
Urodzi³a siê w Poznaniu, cz³onkini Stowarzyszenia Jeszcze ¯ywych Poetów. Mieszka w Wilkanowie.
Edward Derylak
Emerytowany oficer, absolwent WSP w Zielonej Górze, autor zbioru opowiadañ, laureat nagród
i wyró¿nieñ w konkursach literackich. Mieszka w ¯aganiu.
Tomasz Florkowski
Architekt-urbanista, zaanga¿owany w Komisji Urbanistyki, Planowania i Architektury Oddz. PAN
Poznañ. Pasjonuje siê literatur¹, ale tak¿e rêkodzie³em w drewnie i kamieniu. Jest autorem 3 ksi¹¿ek.
Uprawia epistolografiê, pisze dzienniki. Uwielbia podró¿e. Honorowy Obywatel Zielonej Góry.
Grzegorz Gorzechowski
Absolwent Filologii Polskiej UZ. T³umacz prozy i poezji niemieckiej. Mieszka i pracuje
w Zielonej Górze.
Krzysztof Gozdowski
Poeta, podró¿nik, cz³onek Stowarzyszenia „Memoria³”. Wspó³pracuje z Pracowni¹ Komparatystyki
Literackiej Instytutu Filologii Polskiej UAM. Zajmuje siê problematyk¹ piosenki autorskiej w Polsce
i w Rosji. Prowadzi pod Zielon¹ Gór¹ gospodarstwo agroturystyczne.
Bo¿ena Górczyñska-Przyby³owicz
Ur. w 1951 r. w Starej Brdzie, absolwentka historii WSN w S³upsku i UAM w Poznaniu, profesor
tego¿ Uniwersytetu. Badacz dziejów Niemiec i stosunków polsko-niemieckich XIX i XX wieku.
Wspó³organizator corocznych polsko-niemieckich seminariów studenckich Albert-Ludwigs-Universität
Freiburg i Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Marcin Jerzynek
Student polonistyki UZ. Redaktor naczelny Studenckiego Kwartalnika Polonistycznego L i t e r a T.
Janusz Koniusz
Ur. w 1934 r. Poeta, prozaik, dramaturg, felietonista. Opublikowa³ m.in. kilkanaœcie tomików
poetyckich, kilka zbiorów opowiadañ, nagrywa³ s³uchowiska radiowe. Mieszka w Zielonej Górze.
Rita König
Poetka, prozatorka. Mieszka i pracuje we Frankfurcie n. Odr¹.
Konrad Krakowiak
Ur. w 1979, student filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego, poeta; redaktor telewizyjny, copywriter,
organizator dzia³añ kulturalnych, lektor radiowy i telewizyjny.
Wolfgang Kroschel
Mieszka i pracuje w Cottbus
Janina E. Lorenc
Z zawodu bibliotekarz, z zami³owania poetka. Mieszka i pracuje w ¯arach.
W³adys³aw £azuka
Ur. w 1946 r. poeta, prozaik, laureat nagród i wyró¿nieñ literackich. Czêsto publikuje w prasie,
a tak¿e na antenie PR. Autor zbiorów wierszy. Mieszka w Choszcznie.
Peter Mannsdorf
Ur. siê w Berlinie Zach., ukoñczy³ germanistykê i romanistykê. Autor trylogii „Peter Fatallistel”
i opowiadañ publikowanych w czasopismach.
156
Czes³aw Markiewicz
Ur. w 1954 r. w Zielonej Górze; poeta, prozaik, krytyk literacki, eseista, dziennikarz „Radia Zachód”
w Zielonej Górze.
Maria Mi³ek
Ur. 1954 r. w Myœlenicach; bibliotekarka, laureatka wyró¿nieñ w konkursach literackich,
wspó³pracownik pism literackich.
Anna M³ynarczyk
Ubieg³oroczna maturzystka, debiutuj¹ca poetka.
Bartosz Pi¹tkowski
Ur. 1980 r. w Gorzowie, absolwent tamtejszej Wy¿szej Szko³y Biznesu. Poeta, debiutowa³ w 1999 r.
Mieszka i pracuje w Zielonej Górze.
Tomasz Ratajczak,
Ur. 1971, adiunkt w Instytucie Filologii Polskiej UZ.
Konrad Schiller
Ur. w Zielonej Górze. Kurator wystaw. Publikuje m.in. w Obiegu, Sekcji - Magazynie Artystycznym.
Alfred Siatecki
Ur. 1947, rodowity Lubuszanin; autor powieœci, zbiorów opowiadañ i reporta¿y, s³uchowisk oraz
bio-bibliografii pisarzy Œrodkowego Nadodrza. Laureat presti¿owych nagród literackich.. Pracuje
jako dziennikarz w „Gazecie Lubuskiej”.
Czes³aw Sobkowiak
Ur. w 1950 r., poeta, krytyk literacki, wspó³pracownik regionalnych i ogólnopolskich pism literackich.
Agnieszka Szpylma
Studentka II roku Filologii Polskiej na Uniwersytecie Zielonogórskim. Interesuje siê literatur¹, jej pasj¹
jest czytelnictwo. Autorka kilku scenariuszy wykorzystanych na „scenie” V Liceum Ogólnokszta³c¹cego
w Zielonej Górze i prób literackich, które na razie pozostaj¹ w rêkopisach.
Jolanta Szwarc
Urodzi³a siê w 1949 r. w Wierzbinku na Kujawach. Absolwentka filologii polskiej UAM. Mieszka
w Poznaniu. Poetka, prozaik i krytyk literacki. Publikuje w prasie literackiej oraz licznych almanachach
poetyckich. Autorka ksi¹¿ek poetyckich „Na skrzy¿owaniach myœli” (2002) i „Myœli spod beszamelu”
(2006). Od 2002 r. cz³onkini Stowarzyszenia Twórczego Artystyczno – Literackiego w Krakowie.
Mieczys³aw Warszawski
Ur. w 1950 r. w Laskach Odrzañskich k. Zielonej Góry, poeta, prozaik. Laureat Lubuskiego Wawrzynu
Literackiego w 1995 r.
Janusz Werstler
Ur. w 1939 r. w Ka³uszu k. Stanis³awowa; poeta, prozaik. Mieszka i pracuje w ¯arach.
Jacek Weso³owski
Artysta i teoretyk nowej sztuki, literaturoznawca, doktor nauk humanistycznych. Mieszka w Berlinie
i Bia³owicach w Lubuskiem.
Ewa Wojtyniak-Dêbiñska
Ur. w 1967 r. Adiunkt na Wydziale Edukacji Wizualnej ASP w £odzi. Zajmuje siê grafik¹, fotografi¹
i rysunkiem. Publikuje teksty krytyczne na ³amach Exit, Formatu, Kalejdoskopu.
AUTORZY NUMERU
157
WERDYKT JURY KONKURSU LITERACKIEGO
W POSZUKIWANIU TALENTÓW
Jury Konkursu Literackiego „W poszukiwaniu talentów”
w sk³adzie:
Barbara Krzeszewska-Zmyœlony,
S³awomir Kufel,
Ewa Mielczarek,
Czes³aw Sobkowiak,
Maria Wasik
dokona³o oceny prac nades³anych w wyznaczonym przez organizatorów terminie
(1 wrzeœnia 2005 – 31 grudnia 2006) i podjê³o decyzjê o przyznaniu nagród:
I NAGRODA
Krzysztof Dobrucki
II NAGRODA
Micha³ Piechocki
III NAGRODA
Maximilian Dragon
VIII Ogólnopolski Konkurs Literacki im. Eugeniusza Paukszty
„Ma³e ojczyzny - pogranicze kultur i regionów”
ph. „Co nam mówi przyroda?”
Zosta³a rozstrzygniêta VIII edycja konkursu literackiego. Komisja konkursowa przyzna³a:
I miejsce
Andrzej Janion z Letnicy
II miejsce
Czes³aw Sobkowiak z Zawady
III miejsce
Micha³ Andrzej Cimek z G³ogowa
oraz dwa wyró¿nienia:
Edward Derylak z ¯agania
Jan Miel¿yñski z Sulechowa
158
Podsumowanie konkursu literackiego
Nie pisz do szuflady
Organizatorzy konkursu literackiego: Klub Literacki ZLP O/Zielona Góra w ¯arach,
Miejska Biblioteka Publiczna ¯ary oraz ¯arskie Towarzystwo Kultury
informuj¹:
Jury w sk³adzie: Eugeniusz Kurzawa, prezes ZLP O/Zielona Góra – przewodnicz¹cy,
cz³onkowie: Edward Derylak, Janina Lorenc-Wilga i Zbigniew Koz³owski,
po ocenie prac 31 autorów postanowi³o przyznaæ nastêpuj¹ce nagrody i wyró¿nienia:
W kategorii poezji:
I miejsce
utwór „Staroœæ”, god³o „Michu”- Micha³ Cichocki, Lubsko
II miejsce
utwór „Najpiêkniejszy uœmiech œwiata”, god³o „Z” - Adam Boles³aw Wierzbicki, D³u¿ek
III miejsce
utwór (nie pokazuj mi mapy...), god³o „Coki” - Aleksandra Andzel, Czy¿ówek
wyró¿nienia:
- haiku (nr: 3, - 7, 9, 16, 17), god³o „Anastazja” - Bronis³awa Kuczko, Lubanice
- utwór „Wspomnienie”, god³o „Makar”- Andrzej Kmiecik, ¯ary
oraz trzy wyró¿nienia w formie druku w wydawnictwie pokonkursowym:
- utwór „Dar”, god³o „Bluszcz” - Joanna Grzeœków, Wicina
- utwór „Dzielê siê z Tob¹...”, god³o „Storczyk” - Lilla Wójkiewicz, Stary Kisielin
- utwór „Modlitwa bezdomnego psa”, god³o „,=eM@ - J=>” - Martyna Jarosz, I³owa
W kategorii prozy:
I miejsce
utwór „Przypadek, czy przeznaczenie?”, god³o „Iskra” - Edyta Gaba³a, Wolsztyn
II miejsce – nie przyznano
III miejsce
utwór „Nie pisz do szuflady”, god³o „Maciej” - Maciej Kostecki, ¯ary
oraz dwa wyró¿nienia w formie druku w wydawnictwie pokonkursowym:
- utwór „Na imiê mi Schizofrenia”, god³o „Szamanka” - Katarzyna Matusik, ¯ary
- utwór „Wielka przygoda kota Tygryska”, god³o „A” - Anna Samojedna, I³owa
159
Redakcja Lubuskiego Pisma Literacko-Kulturalnego Pro Libris wyra¿a g³êbokie ubolewanie
z powodu przykrego incydentu, który zaistnia³ w zwi¹zku z publikacj¹ w numerze 4(17)2006
artyku³u „Niemen czyta Norwida”. Wspomniany tekst, podpisany swoim nazwiskiem, dorêczy³
nam Zenon Musia³owski. Niestety, okaza³o siê, ¿e Z. Musia³owski pope³ni³ plagiat, poniewa¿
opublikowany artyku³ w znacz¹cej czêœci jest dzie³em Pana Tomasza Kiewro.
¯adne uzasadnienie Z. Musia³owskiego nie usprawiedliwia szkodliwoœci dokonanego czynu,
a nam – jako redakcji – pozostaje przeprosiæ Pana Tomasza Kiewro za zaistnia³¹ sytuacjê.
160
KSI¥¯KI OFICYNY WYDAWNICZEJ
WOJEWÓDZKIEJ I MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ
IM. C. NORWIDA W ZIELONEJ GÓRZE