Lublin, 22 października 2010 r.

Transkrypt

Facta
Simonidis
RADA PROGRAMOWA / ADVISORY BOARD
prof. dr Inesa Baybakova (PL Lwów), prof. dr Juergen Beschorner (FHBund Berlin), prof. dr hab.
Edward Fiała (KUL Lublin – PWSZ Zamość), prof. dr hab. Jerzy Hetman, przewodniczący / chairperson (UP Lublin), prof. dr hab. Teresa Łoś – Nowak (UWr. Wrocław), prof. dr hab. Waldemar Martyn (PWSZ Zamość – UP Lublin), prof. dr hab. Wojciech Nowicki (UMCS Lublin – PWSZ Zamość),
prof. dr hab. I. Pankewych (UIF Lwów), prof. dr Ihor Pasichnyk (OA Ostrog), prof. dr Alla Rogatyuk
(BIEM Łuck).
REDAKTOR NACZELNY/ EDITOR-IN-CHIEF
Prof. dr hab. Henryk Chałupczak
SEKRETARZ REDAKCJI / ASSOCIATE EDITOR
dr Ewa Pogorzała
REDAKTORZY TEMATYCZNI / SUBJECT AREA EDITORS
dr Jacek K. Danel
dr Henryk Duda
dr Krzysztof Jaskuła
dr Piotr Tosiek
RECENZENCI / REVIEWERS
prof. dr hab. Jan R. Sielezin
dr hab. Adam Fitas
WYDAWCA / PUBLISHER
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu
Zamość / Poland
ADRES REDACJI / EDITORIAL ADDRESS
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu
ul. Akademicka 8; 22 – 400 Zamość
tel. +48 84 638 34 44; tel/fax +48 84 638 35 00
e-mail: [email protected]
@ Copyright by Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Sz. Szymonowica w Zamościu
ISSN: 1899 - 3109
Officina Simonidis. Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Sz. Szymonowica w
Zamościu, ul. Akademicka 8, 22 – 400 Zamość;
tel. +48 84 638 34 44; tel/fax +48 84 638 35 00; e-mail: [email protected]
Nakład: 300 + 16 egz.
Druk:
Agencja Reklamowa TOP,
ul. Promienna 1a, 87-800 Włocławek,
tel.: 54 230 91 05, fax: 54 236 87 64
www.agencjatop.pl
Spis treści
Contents
I. Artykuły
Articles
POLITOLOGIA
POLITICAL SCIENCE
Konrad Zieliński ................................................................................................................. 9
Przyczynek do dziejów Polskiego Biura KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii
[bolszewików] i Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski
Contribution to the History of the Polish Bureau of the RCP Central Committee [Bolsheviks] and the Provisional Polish Revolutionary Committee (Polrevkom)
Marcin Tarnawski ............................................................................................................ 27
Bilans energetyczny Unii Europejskiej
The European Union energy balance
Krzysztof Bielecki . ........................................................................................................... 51
Wolne Państwo Kongo (1885 – 1908) i relacje współczesnych mu przeciwników
Congo Free State (1885 – 1908) and accounts of its contemporary adversaries
Andrii Rybak . ................................................................................................................... 77
Changes in Ukrainian attitudes to European integration after the Orange Revolution
Dynamika postaw społeczeństwa ukraińskiego wobec integracji europejskiej po pomarańczowej rewolucji
Ewa Pogorzała ................................................................................................................... 91
Ewolucja polityki oświatowej państwa polskiego wobec mniejszości narodowych
i etnicznych po 1989 r.
The evolution of Polish educational policy towards national and ethnic minorities
after 1989
FILOLOGIA
PHILOLOGY
Anna Albingier . .............................................................................................................. 111
Spotkanie z Dziennikiem Sándora Máraiego
The meeting with Sándor Márai’s Diary
Cecylia Galilej ................................................................................................................. 121
Jan Żabczyc - poeta nieznany? Szkic o życiu i twórczości wczesnobarokowego pisarza dworskiego
Jan Żabczyc - an unknown poet?A sketch of life and writings of an early Baroque
court poet
Ewa Kalus-Korgol . ......................................................................................................... 135
Natura – kultura – sacrum. Wzorce autoidentyfikacji jednostki w świetle poezji tatrzańsko-podhalańskiej po 1980 roku
Nature – Culture – Sacrum. Patterns of Individual’s Self-Identification in the Light
of Post-1980 Poetry of Tatra and Podhale Region
II. Recenzje
Book reviews
Bogdan Walczak . ............................................................................................................ 157
Marzanna Uździcka, Studium kształtowania się kompetencji językowej agronoma. Analiza genologiczna, pragmatyczna i leksykalna „Wykładów” Władysława
Majewskiego z lat 1848- 1850, Zielona Góra 2010, ss. 419.
Elżbieta Kopacz .............................................................................................................. 161
Aldona Skudrzyk, Krystyna Urban, Małe ojczyzny.Świadomość językowo‑kulturowa
społeczności lokalnych, Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek, Katowice 2010, ss.
324.
III. Kronika
Chronicle
Elżbieta Muciek . ............................................................................................................. 169
Konferencja naukowa „Antropologia polityki i polityka w antropologii”, Będlewo,
18-20 maja 2009 r.
Wojciech Maguś .............................................................................................................. 175
Konferencji naukowa „Wokół idei Jerzego Giedroycia”, Lublin, 22 października
2010 r.
Weronika Markowska .................................................................................................... 179
Międzynarodowa konferencja naukowa Nauczanie języka rosyjskiego na neofilologii
i innych kierunkach, Lublin, 7-8 czerwca 2010 r.
I. Artykuły
I. Articles
POLITOLOGIA
POLITICAL SCIENCE
Facta Simonidis, 2011 nr 1 (4)
Konrad Zieliński
Lublin – Zamość
[email protected]
Przyczynek do dziejów Polskiego Biura KC
Rosyjskiej Komunistycznej Partii [bolszewików]
i Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski1
Contribution to the History of the Polish Bureau
of the RCP Central Committee [Bolsheviks] and
the Provisional Polish Revolutionary Committee
(Polrevkom)
Streszczenie:
Jakkolwiek Polskie Biuro Agitacji i Propagandy KC RKP[b] i Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski mają już swoją literaturę historyczną, nadal nie są znane
niektóre wątki działalności moskiewskiego Biura i Komitetu białostockiego. Celem
artykułu jest uzupełnienie stanu wiedzy na ten temat o informacje zawarte w zespołach archiwalnych przechowywanych przede wszystkim w Rosyjskim Państwowym
Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (RGASPI) w Moskwie.
Słowa kluczowe: Polskie Biuro KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii [bolszewików], wojna polsko-bolszewicka, Polrewkom, republika polsko-radziecka
Summary:
Although there are historical accounts of the Polish Agitation and Propaganda
Department of the RCP Central Committee [Bolsheviks] as well as the Provisional
Polish Revolutionary Committee, some aspects of the activity of the Moscow Bureau
and the Committee in Bialystok are still unknown. The aim of this article is to broaden our knowledge on the subject relying on archival collections from the Russian
State Archive of Social and Political History (RGASPI) in Moscow.
Keywords: Polish Bureau of the RCP Central Committee [Bolsheviks], the Polish-Bolshevik War, Polrevkom, the Polish-Soviet republic.
Artykuł powstał w ramach grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego N108 062 31/3812 pt. „Polska
i żydowska sekcje narodowe Wszechrosyjskiej Komunistycznej Partii [bolszewików]”.
1
9
Konrad Zieliński
1. Wprowadzenie
Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, jego geneza i działalność, jako krótki
choć znaczący epizod wojny polsko-bolszewickiej i zmagań o niepodległość, mają
już oczywiście bogatą literaturę. Dotyczy to zarówno dawniejszej historiografii i prac
powstałych przed 1989 rokiem, jak i nowszych opracowań, żeby wspomnieć choćby
monografię wojny 1920 roku Janusza Szczepańskiego, pracę zbiorową poświęconą
wojnie Grzegorza Łukomskiego, Bogusława Polaka i Mieczysława Wrzoska, czy obszerne, pośrednio dotyczące genezy samego TKRP opracowanie poświęcone polityce
Piłsudskiego pióra Andrzeja Nowaka2. Ten obraz uzupełniają prace polskich i zagranicznych autorów opublikowane po raz pierwszy na Zachodzie jeszcze przed transformacja ustrojową po 1989 roku, jak, przykładowo, Normana Daviesa czy Tadeusza
Żenczykowskiego3.
Stąd celem niniejszego artykułu jest uzupełnienie dotychczasowej wiedzy na temat zwłaszcza genezy Komitetu białostockiego i jego związków z utworzonym w
1918 roku w Moskwie Polskim Biurem Agitacji i Propagandy KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii [bolszewików]. Chodzi tu o materiały archiwalne przechowywane w
Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Socjalno-Politiczeskoj Istorii) w Moskwie, dawnym archiwum
partii komunistycznej i Instytutu Marska, Engelsa i Lenina. W szczególności, są to
zbiory dokumentów „Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski” oraz „Polskie Biuro
Agitacji i Propagandy przy Centralnym Komitecie Rosyjskiej Komunistycznej Partii
[bolszewików]”. Jakkolwiek zawarte tam dane nie zmieniają naszego obrazu działalności Komitetu zainstalowanego w Białymstoku w oparciu o, kolokwialnie mówiąc,
bagnety czerwonoarmistów i szable kawalerzystów Budionnego, niemniej rzucają
nieco dodatkowego światła na działalność TKRP, w którego utworzeniu kluczową
rolę odegrali polscy komuniści w Rosji. Komitet, mimo zmienionej nazwy, był de
facto ekspozyturą i przedłużeniem działającego od 1918 r. Polskiego Biura Agitacji i
Propagandy w Moskwie.
2. Polskie Biuro KC RKP[b] i Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski
Nasze rozważania wypada zacząć od przypomnienia, że w grudniu 1918 r. w Moskwie utworzono tzw. Polbiuro, jak potocznie i na radziecką modłę nazywano Polskie Biuro Agitacji i Propagandy Komitetu Centralnego Rosyjskiej Komunistycznej
Partii [bolszewików]. Utworzenie Polbiura, podobnie jak innych sekcji narodowych
10
G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, Koszalin 1990; A. Nowak, Polska i trzy
Rosje. Studium polityki wschodniej Józefa Piłsudskiego (do kwietnia 1920 roku), Kraków 2001; J. Szczepański, Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim 1920 roku, Warszawa – Pułtusk 2000.
3
N. Davies, Orzeł biały, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920, przeł. A. Pawelec, Kraków 2006; T.
Żenczykowski, Dwa Komitety 1920 i 1944. Polska w planach Lenina i Stalina, Paryż 1984.
2
Przyczynek do dziejów Polskiego Biura KC Rosyjskiej Komunistycznej Partii [bolszewików]...
RKP[b], związane było z pierwszym etapem radzieckiej polityki narodowościowej,
tzw. korenizacją, polegającą na próbach ograniczonego respektowania odrębności
narodowych i wiązania partii komunistycznej z miejscowymi grupami etnicznymi,
czyli swego rodzaju „oswajaniu” mniejszości z ideologią komunistyczną, czemu towarzyszyć miało schlebianie aspiracjom narodowym4. W przypadku polskiej sekcji,
jej utworzenie w nie mniejszym stopniu wiązało się jednak z potrzebami wojennymi,
a szczególna rola Polbiura warunkowana była faktem, iż burżuazyjna Polsaka stanowiła pierwszą przeszkodę na drodze pochodu rewolucji na Zachód.
Pierwsze lata działalności Biura Polskiego zdeterminowane były dwoma sprawami, kluczowymi dla przetrwania i istnienia młodego państwa radzieckiego: wojną
domową i wojną polską, jak nazywano w Rosji wojnę polsko-bolszewicką. Zadania
Polbiura w tym okresie były też ściśle podporządkowane potrzebom wojennym, przy
czym polscy komuniści mieli do odegrania szczególną rolę: w zwycięskiej wojnie z
Polską widzieli, przede wszystkim, szansę na utworzenie Polskiej Republiki Rad, w
której to oni będą grać „pierwsze skrzypce”. Wiele wskazuje na to, że Polbiuro właśnie, „ciało ulokowane na niskim szczeblu w hierarchii władzy, lecz nader znaczące
w kontekście relacji Sowietów z Polską”, miało popychać Lenina do konfrontacji z
Warszawą5.
Polscy komuniści w dużym stopniu przyczynili się do mobilizacji ludności polskiej w Rosji i na terenach kontrolowanych przez bolszewików na wojnę z Polską;
oddali również nieocenione usługi w organizacji aparatu agitacji i propagandy kierowanej do Polaków w Rosji, uchodźców i migrantów wojennych, polskich oddziałów
czy jeńców wojennych, wreszcie w organizacji polskiej Armii Czerwonej6. Odwrót
wojsk Piłsudskiego i Petlury, wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie, które komuniści gotowi byli uznać za etnicznie polskie, oznaczały konfrontację planów i nadziei
polskich komunistów oraz ich sprawności organizacyjnej z polską rzeczywistością.
Posuwanie się Armii Czerwonej na Zachód zachęciły Lenina do poparcia ich żądania
utworzenia instytucji władzy rewolucyjnej na ziemiach polskich.
Dnia 18 lipca 1920 r. w Moskwie odbyło się posiedzenie członków Polskiego Biura Agitacji i Propagandy KC RKP[b], jak brzmiała pełna i oficjalna nazwa Polbiura,
w którym uczestniczyli m.in. Próchniak, Dzierżyński, Pestkowski i Arkadiusz Alski,
przedstawiciel RKP[b]. Ten ostatni, obok Próchniaka i Dzierżyńskiego wszedł w skład
komisji mającej za zadanie przeprowadzenie akcji mobilizacyjnej wśród polskich komunistów w Rosji Radzieckiej. Na posiedzeniu, co najważniejsze, wytypowano także
kandydatów do Biura Polskiego KC RKP[b], które po wkroczeniu na ziemie polskie,
miało przekształcić się w Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski7. Przewodniczącym miał być Dzierżyński, sekretarzem Próchniak, na członków proponowano Kona,
R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w Nowej Europie, przeł. J. Łuczyński, Warszawa – Kraków 1998, s. 31.
N. Davies, s. 87, 184-185.
6
W. Najdus, Udział Polaków w rewolucji październikowej, Warszawa 1967, s. 76, 78-80
7
J. Szczepański, s. 312.
4
5
11
Konrad Zieliński
Marchlewskiego i Unszlichta. Ten 5-osobowy organ, którego skład wraz z uchwałami
posiedzenia został zatwierdzony przez KC RKP[b] w dniu 19 lipca, posiadał szerokie
kompetencje w kwestii prowadzenia akcji propagandowo-agitacyjnej i partyjno-organizacyjnej. Biuro moskiewskie (odtąd zwane małym Biurem Polskim) miało być
oddziałem filialnym TKRP w Rosji z zadaniem podtrzymywania bezpośredniej łączności z KC RKP[b]. W tym celu czasowo w Moskwie mieli pozostawać m.in. Zofia
Dzierżyńska i członek najwyższych władz TKRP Próchniak8
Zadaniem Komitetu było wydać manifest proklamujący powstanie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad, ogłosić program i sprawować władzę do czasu powołania
rewolucyjnego rządu w Warszawie. Rząd warszawski miał być już wybrany przez
polski proletariat, co miało zdjąć złe odium, które mogło – z czego zdawali sobie
sprawę niektórzy polscy komuniści – zaciążyć na Komitecie importowanym z Moskwy9.
W rzeczywistości nastąpił jedynie podział i zmiana nazwy działającego od 1918
r. Polskiego Biura Agitacji i Propagandy w Moskwie. TKRP, który miał być niejako
kontynuatorem jego działalności, łącznikiem z KPRP w kraju i etapem pośrednim
przed ukonstytuowaniem się nowej władzy polskich komunistów z Polski i z Rosji
w radzieckiej Polsce, okazał się być tylko tymczasową ekspozyturą moskiewskiego
Polbiura, ściśle przezeń nadzorowaną.
Niemniej, w dniu 23 lipca 1920 r. członkowie „nowego-starego” Polbiura wyruszyli z Moskwy do Smoleńska celem powołania Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Jego szefem był Marchlewski, ale, jak się zdaje, Dzierżyński grał
w nim pierwsze skrzypce. Z Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i
Sabotażem, której szefował, pochodził miliard rubli pożyczki rządu radzieckiego
udzielonej białostockiemu Komitetowi. Jak sugerują niektórzy badacze, opinia, jaką
miał Dzierżyński w Polsce, również mogła zaważyć na tym, iż to nie on został nominalnym szefem Komitetu10.
Komitet miał przejąć władzę administracyjną i polityczną na zajmowanych obszarach Polski, aby ją potem, po zdobyciu Warszawy przekazać Komunistycznej Partii
Robotniczej Polski. Po raz pierwszy zebrał się w dniu 24 lipca w Smoleńsku. W
zebraniu uczestniczyli Marchlewski, Kon i Dzierżyński; Próchniak pozostał w Moskwie, gdzie miał dopilnować przebiegu mobilizacji polskich komunistów, Unszlicht
zaś, po wypadku, przebywał w Lidzie. W okrojonym składzie Komitet w dniu 30 lipca dotarł do Białegostoku11. Już 2 dni później miał miejsce masowy wiec, na którym
przemawiali Marchlewski, Tuchaczewski i Iwan Skworcow-Stiepanow, znający język
polski przedstawiciel partii bolszewickiej. Wiec przerodził się w liczącą ok. 15 tys.
osób manifestację kolejarzy, którzy postanowili poprzeć Polrewkom, jak powszech
12
11
8
9
10
P. Samuś, Edward Próchniak, Warszawa 1983, s. 145, 150.
Tamże; T. Żenczykowski, s. 30-31.
N. Davies, s. 188-190; Szczepański, s. 312.
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 147.
nie nazywano TKRP. W taki sposób Komitet oficjalnie rozpoczął swą działalność12.
3. Początki działalności i organizacja TKRP
Najpilniejszym zadaniem Komitetu było przejmowanie władzy na obszarach zajętych przez Armię Czerwoną, ale wojsko, zanim ukonstytuował się TKRP, przystąpiło
do organizacji komitetów rewolucyjnych – rewkomów, i nie zawsze chętnie chciało
oddać czy dzielić się władzą. Zgodnie z wytycznymi, rewkomy „armijne” uszeregowane były hierarchicznie: powstawały gminne, miejskie i powiatowe komitety wojskowo-rewolucyjne, a ich działalność miała być koordynowana i nadzorowana przez
wydziały rewkomów tworzone na szczeblu dywizji i armii. Wszystkie te agendy miały podlegać Radzie Wojskowo-Rewolucyjnej armii, operującej na danym terenie13.
Najwcześniej, już w lipcu 1920 r. powstawały rewkomy na terytoriach dzisiejszej
Polski północno-wschodniej i wschodniej14. Scenariusz instalowania władzy radzieckiej w danej miejscowości z reguły wyglądał podobnie jak w Radzyniu Podlaskim.
W sprawozdaniu starosty tego powiatu czytamy:
Radzyń zajęli bolszewicy w nocy z 9 na 10 sierpnia (...). Zebrania publiczne urządzali bardzo sprytnie; muzyka wysłana na miasto pociągała gawiedź uliczną na plac
w środku miasta; komunista na koniu lub z mównicy przemawiał do zebranych. Po
skończeniu jednego przemówienia grała muzyka, poczem następowało drugie przemówienie itd. Przemawiano po rosyjsku, żydowsku i polsku. Z miejscowych przemawiał Domagalski prezes Zawodowego Związku Robotników Rolnych. Mówcom
wręczyły wystrojone ad hoc żydówki bukiety kwiatów. Żydzi na ogół, z wyjątkiem
bogatych, stosowali się do zarządzeń bolszewickich, starali się dostać do komitetów
i urzędów bolszewickich; odnosili się do bolszewików z entuzjazmem, w czem była
pewna doza strachu przed ich bezwzględnością.15
Następnie następował wybór członków komitetów rewolucyjnych, i chętnych
zwykle nie brakowało. Rewkomom z reguły przewodzili komisarz wojskowy i komisarz cywilny, przy czym ten ostatni był zwykle wyznaczany spośród miejscowej
ludności. W zależności od charakteru rewkomu, byli to robotnicy, rzemieślnicy lub
służba folwarczna16. W składzie niektórych rewkomów, m.in. w Suchowoli i Brańsku,
znaleźli się sami Żydzi, a pierwsze odezwy wielu tych przedstawicielstw ukazywały
się w językach polskim i jidysz. Wybór Żydów, postrzeganych jako przychylniejszych
N. Davies, s. 188, 190; W. Najdus, Lewica polska w Kraju Rad, Warszawa 1971, s. 304-305.
14
O działalności rewkomów w Grodzieńskiem: Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Socjalno-Politiczeskoj Istorii w Moskwie (dalej: RGASPI), Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski (dalej: F. 68) opis 1 dielo 24 karta 76.
15
Archiwum Państwowe w Lublinie, Starostwo Powiatowe Radzyńskie 1 nlb. Skrót nlb
16
RGASPI F. 68 op. 1 d. 27 k. 77, 82, 83, 84, 92, 93, 94.
12
13
13
Konrad Zieliński
władzy radzieckiej i Armii Czerwonej, z punktu widzenia tej ostatniej był słuszny,
wywoływał jednak większą jeszcze niechęć do bolszewików u polskiej ludności17.
Skądinąd, rewkomy gminne i wiejskie, tworzone na obszarach zajmowanych przez
Armię Czerwoną, były organizowane przy dużym wsparciu Związku Zawodowego
Robotników Rolnych, w którym Żydów nie było wcale, ewentualnie byli bardzo nieliczni18.
Zadaniem rewkomów było tworzenie milicji ludowej, zapewnienie żywności, siły
roboczej, dostarczenie środków transportu czerwonoarmistom, zapewnienie aprowizacji ludności. Działały również trybunały rewolucyjne z prawem karania „przeciwników władzy ludowej” śmiercią, a egzekucji mogli dokonywać funkcjonariusze
milicji po wyroku trybunału, od którego nie było odwołania. Mniejszej wagi sprawy
rozstrzygały sądy ludowe złożone z trzech sędziów wybieranych przez komitety robotnicze, zakładowe lub folwarczne. W szeregach milicji ludowej znaleźli się polscy
komuniści, robotnicy i służba folwarczna, a także członkowie żydowskich partii robotniczych: Bundu, Poalej Syjon, Farejnigte19.
Przy rewkomach powstawały wydziały: gospodarcze, do spraw urzędów, finansów, opieki społecznej, zdrowia, pracy, gospodarki miejskiej, mieszkaniowy, prawny, pocztowo-telegraficzny, szkolnictwa, poligrafii. Liczba wydziałów nie była stała,
tworzono je w zależności od potrzeb i możliwości kadrowych. Wielką wagę przykładano do propagandy i agitacji wśród młodzieży: tę ostatnią zachęcano do zakładania
organizacji młodzieżowych, komunistycznych, wstępowania do partii.
Powiatowy rewkom w Białymstoku został utworzony na dwa dni przed proklamowaniem TKRP. Jego przewodniczącym był nauczyciel i dziennikarz J. Oszerowicz,
zaś komendantem wojskowym miasta Szypow. Szypowa po posiedzeniu Biura Polskiego 6 sierpnia zastąpił Łagunowski, który miał zająć się m.in. rekrutacją robotników i parobków do 2. Białostockiego Pułku Strzelców Czerwonych Wojsk Polskich20.
Dużą pomoc usiłował w tym nieść miejscowy obwodowy komitet partii, który tworzyli wówczas Ludwik Ogilba, Wacław Bogucki, Erwin Bartnicki, Jan Białkowski,
Benedykt Bruk, Józef Józefowicz, Czesława Sałatyńska, Kazimierz Longin, Winkland, Józef Goldfragen, Michał Mendelcwajg, Wajsman i Paulina Wilanowska21.
TKRP, choć z oporami ze strony wojska, przejmował władzę w obwodzie białostockim, zgodnie z wytycznymi dotyczącymi pracy w kraju, które mówiły, że w
miejscowościach zajmowanych przez Armię Czerwoną „będzie się tworzyć komitety
rewolucyjne, zaś pierwszym ich zadaniem ma być powoływanie rad delegatów robot
Niechęć ta szła w parze z zadawnioną niechęcią do ludności żydowskiej, co skrzętnie wykorzystywano w polskiej propagandzie antyradzieckiej tego okresu. Plakaty z podpisami w rodzaju „Ratuj Polskę z rąk żydowskich bolszewików!”
spotykano na ulicach polskich miast bardzo często. Zobacz np.: H. Nordon, The Education of a Polish Jew. A Physician’s
War Memoirs, New York 1982, s. 43.
18
R. Bäcker, Polska Partia Socjalistyczna wobec Traktatu Ryskiego [w:] Traktat ryski 1921 roku po 75 latach, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998, s. 64; J. A. Reguła, Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów, Toruń
1994, s. 34; J. Szczepański, s. 331.
19
J. A. Reguła, s. 34-35; Szczepański, s. 332, 324-325.
20
Tamże, s. 327-328.
21
RGASPI F. 68 op. 1 d. 27 k. 70.
14
17
niczych oraz komitetów fabrycznych i folwarcznych, będących podstawą przyszłej
władzy proletariackiej”. Zgodnie z dekretem wydanym jeszcze we wrześniu 1919 r.
o tworzeniu komitetów rewolucyjnych na ziemiach polskich, miały one postępując
za Armią Czerwoną „przejmować władzę administracyjną, wprowadzać porządek
sowiecki” oraz zadbać o to, aby swemu ujawnieniu się, niezwłocznie po ustąpieniu
Polaków, nadać charakter „spontanicznego ruchu rewolucyjnego”22.
Najważniejszym dokumentem wydanym przy okazji tego „spontanicznego wybuchu” miał być „Manifest do polskiego ludu roboczego miast i wsi”. Datowany na
dzień 30 lipca w Białymstoku, w rzeczywistości powstał między 23 a 30 lipca w drodze z Moskwy. Prawdopodobnie zredagowano go w Wilnie, ale wybór Białegostoku,
miasta, którego polskości bolszewicy nie podważali, na miejsce ogłoszenia „Manifestu” nie był przypadkowy. Ponadto Wilno miało znaleźć się poza granicami polskiej
republiki radzieckiej23. Podpisany przez wszystkich członków (w niektórych wersjach
brak nazwiska Unszlichta) głosił: „Nastała godzina wyzwolenia. Lud roboczy w Polsce wyzwolony spod jarzma kapitalistów, obszarników, zdzierców i wyzyskiwaczy
we własne dłonie bierze swój los”24.
W dokumencie ponadto przypomniano genezę utworzenia TKRP, podkreślono
charakter klasowy wojny i zapowiedziano, iż Armia Czerwona jest sojusznikiem polskiego ludu roboczego i wycofa się z kraju, gdy tylko zostanie ustanowiony ustrój
socjalistyczny, ustrój, który zapewni trwały pokój między Polską i Rosją. Polska
Socjalistyczna Republika Rad miała być samodzielnym bytem państwowym, sprzymierzonym z innymi republikami radzieckimi. TKRP miał sprawować władzę do
momentu przejęcia jej przez rząd robotniczo-włościański powołany przez zjazd delegatów robotniczych i chłopskich. „Pozbawiono” władzy dotychczasowy rząd polski,
zapowiedziano nacjonalizację przemysłu, ziem obszarniczych i lasów, które miały
wejść pod zarząd komitetów fabrycznych i folwarcznych; zapewniano nietykalność
gospodarstw chłopskich i bezpieczeństwo lojalnym obywatelom25.
Wstępnie podział pracy w TKRP ustalono w dniu 4 sierpnia. Marchlewski, poza
przewodniczeniem, zajmować się miał kwestiami ekonomicznymi; Dzierżyński –
wojskowymi i bezpieczeństwa oraz łączności i komunikacji; Konowi podlegała propaganda i wydział wydawnictw; stanowisko sekretarza zajmował Próchniak. Na czele poszczególnych wydziałów stali pełnomocnicy, potem kierownicy. Byli to m.in.:
Bernard Zaks – wydział przemysłu; Stefan Heltman – rolnictwa i aprowizacji; Stanisław Bobiński – leśnictwa; Stanisław Pilawski – sprawiedliwości i bezpieczeństwa
publicznego; Adam Jabłoński – wojskowy; Tadeusz Radwański – agitacji, propagandy i wydawnictw; Jakub Dolecki-Fenigstein – administracyjny; Jadwiga Heltmanowa
– oświatowy; Józef Józefowicz – związków zawodowych26.
25
26
22
23
24
Tamże, s. 313.
Za: P. Samuś, Edward Próchniak, s. 146.
Tamże, s. 146-147.
Tamże, s. 148.
15
Konrad Zieliński
Szybki rozwój organizacyjny TKRP nastąpił po przyjeździe w pierwszej dekadzie
sierpnia kilkusetosobowej grupy polskich komunistów z Rosji. W dniu 11 sierpnia, po
przybyciu do Białegostoku wszystkich polskich komunistów zatwierdzonych przez
Moskwę, odbyło się posiedzenie TKRP w pełnym składzie. Ostatecznie utworzono
15 wydziałów, a już 16 sierpnia TKRP nominalnie przejął władzę cywilno-wojskową
na całym podległym mu obszarze27.
Szacuje się, iż powstało ok. 70 komitetów rewolucyjnych (rewkomów), w których
pracowali członkowie i pracownicy TKRP oraz miejscowi komuniści i bezpartyjni28.
Pozyskano głównie członków KPRP; bundyści, poza Białymstokiem, gdzie do pracy
zgłosiło się kilkudziesięciu z nich, raczej unikali pracy w nowej administracji29. W
prace Komitetu rzadko angażowali się zwłaszcza członkowie PPS30. Niektórzy z nich,
wstępując do prowincjonalnych rewkomów, kierowali się nie pobudkami ideologicznymi czy oportunizmem, lecz, działając w konspiracyjnym Związku Obrony Ojczyzny, liczyli na możliwość prowadzenia działań dywersyjnych31.
Niektórzy badacze jednak nieco inaczej rozkładają akcenty: Roman Bäcker pisze, że w 11 z piętnastu komitetów rewolucyjnych – filii TKRP (chodzi prawdopodobnie o wydziały), uczestniczyli członkowie PPS, i że „co prawda nie można wykluczyć uczestnictwa w celach dywersyjnych, jednak dane te wskazują na znaczne
pod względem terytorialnym rozprzestrzenianie się nastrojów komunizujących”32. Te
ostatnie szczególnie ostro występowały wśród członków partii wywodzących się z
najsłabszych ekonomicznie i najgorzej wykształconych warstw społeczno-zawodowych, których reprezentował opanowany przez członków PPS Związek Zawodowy
Robotników Rolnych. Tendencje te zaczęły słabnąć dopiero w trakcie zagrożenia
Warszawy i kontrofensywy wojsk polskich33.
Żywot TKRP był krótki – ten quasi rząd działał 3 tygodnie i 2 dni, nadzorując
teren rozciągający się od linii frontu na zachodzie i południu do granicy z Prusami
wschodnimi na północy, i granicy odtworzonej za Bugiem Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Rad na wschodzie. Województwa przemianowano, na modłę radziecką,
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 149-150.
29
W raporcie instruktora Straży Kresowej z powiatów włodawskiego, chełmskiego i hrubieszowskiego jeszcze w kwietniu
1919 r. pisano, iż Żydzi, „jak wszędzie, tak i tu, zwłaszcza w Chełmie, inspirują bolszewizm (komunizm), za pośrednictwem oficjalnych przedstawicieli Bundu”: Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN) Towarzystwo Straży
Kresowej 122 k. 29. Wbrew pozorom, nie doszło tu do ewolucji postaw Bundu – słowa instruktora Towarzystwa dowodzą
raczej jego niewielkiej orientacji w żydowskim ruchu robotniczym czy ruchu robotniczym w ogóle, i były wynikiem
stereotypowego postrzegania Żydów jako pionierów bolszewizmu. W rzeczywistości Bund nigdy nie podzielał metod
bolszewickich. Zobacz np.: S. Bergman, Przyczynki do historii Bundu, „Biuletyn ŻIH” 1992, nr 2-3, s. 119; N. Levin, The
Jews in the Soviet Union since 1917. Paradox of Survival, vol. I, New York – London 1988, s. 29-30; M. Kessler, Bund
a Socjalistyczna Międzynarodówka Robotnicza [w:] Bund. 100 lat historii 1897-1997, red. F. Tych, J. Hensel, Warszawa
2000, s. 65; H. Minczeles, Główne etapy historii Bundu w Polsce [w:] Bund. 100 lat historii, s. 20; L. Schapiro, The Role
of the Jews in the Russian Revolutionary Movement, „The Slavonic and East European Review” 1961, vol. 40, s. 167.
30
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 149-150; J. Szczepański, s. 387-388; K. Szop-Rutkowska, Próba dialogu. Polacy i Żydzi
w międzywojennym Białymstoku, Kraków 2008, s. 264-266.
31
32
R. Bäcker, s. 64.
33
Tamże, s. 64-65.
27
28
16
na obwody; lokalną administrację stanowiło kilkadziesiąt komitetów rewolucyjnych.
Szybko zrezygnowano z rosyjskiego i jidysz i przywrócono polski jako język urzędowy34. Jego członkowie i wysłannicy moskiewskiego Biura Polskiego urzędowali obok
siebie w zarekwirowanym pałacu Branickich.
W połowie sierpnia 1920 r. funkcjonowało nadal kilkanaście wydziałów i urzędów TKRP w samym Białymstoku i obwodzie białostockim. Jak wspomniano, obsadzone były nie tylko przez komunistów polskich – było wielu Rosjan i komunistów
pochodzenia żydowskiego (np. w wydziale przemysłu, kierowanym przez Zaksa, pracowali jeszcze Jakub Binderman, Aleksander Kon, Zyngier, Gold, Hertzberg)35. Po 15
sierpnia na czele poszczególnych wydziałów stali: automotocyklistów – Kalimow; radiostacji – Cygankow; stacja telegraficzna – Artymow; łączności – Samsonow; przemysłu – Zaks; związków zawodowych – Józefowicz; propagandy i informacji – Radwański (zastępował go Tanenbaum); sprawiedliwości i bezpieczeństwa publicznego
– Pilawski (pracowali tam również Dawid Rubinstein i Zygmunt Mars-Marsalski);
gospodarczy – Płachow; leśnictwa – Bobiński; rolnictwa – Heltman. Szefem Komendantury był Sowkin36. Z korespondencji między TKRP a Białostockim Komitetem
KPRP oraz komendantem miasta Łagunowskim i Dzierżyńskim wynika, iż szef Czeka żądał od komendanta „codziennego i osobistego zdawania raportu”37.
TKRP miał sprawować władzę na wszystkich obszarach „wyzwalanych” przez
czerwonoarmistów, ale w rezultacie objął swoją kompetencją tylko Białystok i okolice miasta, nie mogąc dojść do porozumienia z często nie znającymi ani miejscowych
warunków, ani nawet języka polskiego władzami komitetów wyznaczonych przez
wojsko. Wysyłani przez TKRP do miejscowości, gdzie stacjonowały oddziały m.in.
16 Armii instruktorzy i agitatorzy byli przez wojskowych traktowani bardzo różnie38.
Reguła-Mitzenmacher pisał wprost o lekceważeniu „poczynań polskich komunistów
przez rodowitych Rosjan-bolszewików”39.
Rzeczywiście, administracja podległa TKRP często wchodziła w konflikty kompetencyjne z administracją wojskową. Dopiero porozumienie Marchlewskiego jako
przewodniczącego TKRP i Iwana Śmigły, członka Rady Wojskowo-Rewolucyjnej
Republiki i Rady Wojskowo-Rewolucyjnej Frontu Zachodniego, częściowo unormowało sytuację40. Niemniej, fatalne wrażenie, jakie na miejscowych zrobiły komitety
wojskowe, pozostało i rzutowało na stosunek ludności do TKRP41. Jak poprzednio,
po porozumieniu Marchlewskiego i Śmigły w organizacji powiatowych i wiejskich
rewkomów brało udział wielu oficerów radzieckich; w ich składzie znaleźli się liczni
36
37
38
39
40
41
34
35
N. Davies, s. 190-192.
RGASPI F. 68 op. 1 d. 27 k. 10-44, 77, 82, 83, 84, 92, 93, 94.
Tamże, k. 67.
RGASPI F. 68 op. 1 d. 24 k. 8, 12.
RGASPI F. 68 op. 1 d. 27 k. 77, 82, 83, 84, 92, 93, 94.
J. A. Reguła, s. 34.
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 149; Szczepański, s. 328.
Zobacz np.: T. Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, przeł. B. Pietrzyk, Kraków 2008, s. 36.
17
Konrad Zieliński
czerwonoarmiści oraz polscy i żydowscy komuniści, często dopiero przybyli z Rosji42.
Mimo trudności w tym krótkim czasie ogłoszono upaństwowienie zakładów pracy
i fabryk oraz wprowadzono 8-godzinny dzień roboczy, zaś w uzgodnieniu z Wojskową Komisją Nadzwyczajną i białostockim rewkomem nałożono specjalny „podatek
na burżuazję”43. Podjęto także przygotowania do wyborów44. TKRP opowiadał się
za rozdziałem Kościoła od państwa, swobodą religijną, wolnością sumienia (wydano
odpowiednią Deklarację), stowarzyszeń, słowa i druku. Planowano również zająć się
szeroko rozumianą kulturą i dziedzictwem kulturowym. Jeden z pierwszych rozkazów TKRP dotyczył „ochrony dzieł sztuki i nauki w dobrach ludowych”45.
Wyjątkowo wiele miejsca poświęcono sprawom szkolnictwa i oświaty: miała być
bezpłatna, koedukacyjna, powszechna46. Wydział Oświaty Ludowej, którym kierowała Heltmanowa, był podzielony na szereg pododdziałów i sekcji. Wydział tworzyły: kancelaria główna, wydział sztuk pięknych, wydział szkolny, wydziały przedszkolny i pozaszkolny, wydział oświaty zawodowo-technicznej; wydział finansów,
wydział gospodarczy. Powołano także sekcje do spraw oświaty wśród mniejszości
narodowych, żydowską i białoruską47. Na łamach „Gońca Czerwonego” dyskutowano
na temat radzieckiej szkoły przyszłości – tzw. szkoły pracy48.
Warto wspomnieć, że w sprawach organizacji oświaty doszło do sporów z
grupą działaczy żydowskich, którzy objęli kluczowe stanowiska w resorcie oświaty utworzonego po zajęciu miasta przez czerwonoarmistów komitetu rewolucyjnego
jeszcze przed przybyciem do Białegostoku członków TKRP. Żydzi ci zorganizowali
sekcję polską resortu oświaty, co mogło wskazywać, iż uważają Polaków za mniejszość, ewentualnie są przekonani, iż język rosyjski będzie językiem pierwszym i
urzędowym. Kon, który po przybyciu do Białegostoku „objął kierownictwo szkolnictwa, bardzo energicznie pouczył tych panów, że są w błędzie i oświadczył im, że nie
uda się im wyzyskać szkoły dla celów nacjonalizmu żydowskiego”49.
Spory budziło też wydawanie ogłoszeń w językach polskim i żydowskim przez
dowództwo Armii Czerwonej. To budziło niezadowolenie Polaków, którzy uważali,
że w jidysz należy drukować tylko te zarządzenia, które dotyczą wyłącznie ludności żydowskiej. Bund i Poalej Syjon protestowały przeciwko tworzeniu wspólnych
kuchni dla dzieci polskich i żydowskich, w których te ostatnie nie otrzymują posiłków przygotowanych zgodnie z zasadami kaszrutu50. W tych i podobnych sprawach
dostrzec można nie tylko antagonizmy polsko-żydowskie, mimo deklarowanej woli
44
45
46
47
48
J. Szczepański, s. 328-329.
RGASPI F. 68 op. 1 d. 24 k. 54.
N. Davies, s. 190-192.
RGASPI F. 68 op. 1 d. 27 k. 58-65.
Jednym z mówców na odczytach poświęconych organizacji szkolnictwa w przyszłej Polsce był Feliks Kon, który wygłosił referat pt. Szkolnictwo dawniej i dziś. Szczepański, s. 320.
49
Tamże, s. 321.
50
Tamże.
42
18
43
współpracy i sloganach o ustroju, który zniesie wszelkie uprzedzenia, ale także obawy polskich i żydowskich komunistów o odbiór ich poczynań przez ogół „swojej”
ludności. Faworyzowanie Żydów, z czego polscy komuniści doskonale zdawali sobie
sprawę, odtrącało od „sprawy” ludność polską, osłabiało ruch komunistyczny i rewolucję. Robotnicze partie żydowskie, których członkowie niekoniecznie martwili
się łamaniem zasad kaszrutu przez swych ziomków, zdawali sobie jednak sprawę z
tego, że protest przeciwko otwartemu łamaniu zakazów religijnych przywiązanej do
tradycji ludności żydowskiej może zjednać im zwolenników. W przypadku polskich
i żydowskich komunistów, ci starali się dojść do porozumienia, ale i oni musieli brać
pod uwagę zadawnione urazy u ludności polskiej i żydowskiej.
Szczególnego rodzaju placówką miała być Szkoła Politycznej Agitacji i Propagandy, do utworzenia której nie zdążono już przystąpić51. O morale i uświadomienie
polityczne miały zadbać oddziały Związku Młodzieży Komunistycznej. Dbano o to,
aby do Związku należeli młodsi pracownicy poszczególnych wydziałów, zwłaszcza
Wydziału Agitacji i Propagandy52. Do ostatniej chwili, a więc niemal do momentu
wycofywania się z zajętych obszarów polskich, doświadczonych towarzyszy z Rosji i
członków KPRP (m.in. tow. Bruka) delegowano do pracy z młodzieżą53.
Ze zrozumiałych względów, w dobie trwającej wojny i na ogół niechętnego środowiska, wiele miejsca w dyskusjach członków TKRP zajmowały kwestie bezpieczeństwa. Tworzone przy miejscowych rewkomach trybunały rewolucyjne dla walki
z przestępstwami politycznymi, gospodarczymi i bandytyzmem miały działać na
mocy tymczasowego zarządzenia Kierownika Wydziału TKRP do spraw sprawiedliwości i bezpieczeństwa publicznego Stanisława Pilawskiego, którego mianowano przewodniczącym głównego Trybunału. Jego zastępcą został Mars-Marsalski, a
wśród członków znaleźli się m.in. Bagiński i Ogilba. Utworzono również milicję robotniczo-chłopską54.
Zadaniem tej ostatniej – na obszarach kontrolowanych przez TKRP były to formacje utworzone jeszcze przez rewkomy „armijne” – było uważnie „patrzeć na ręce”
wszystkim partiom i organizacjom na zajętych terenach polskich. W piśmie z sierpnia 1920 r. Wydział Agitacji i Propagandy Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego
Polski zwracał się do rewkomu obwodu białostockiego z poleceniem zarejestrowania
wszystkich partii, związków, stowarzyszeń i organizacji55. Przystąpiono do sporządzania list robotników w poszczególnych zakładach pracy w Białymstoku i okolicach
z uwzględnieniem ich przynależności partyjnej56. W przeddzień bitwy warszawskiej na miejskie zebranie Farejnigte w lokalu przy ul. Sienkiewicza w Białymstoku
kierownik Biura Wydziału Agitacji i Propagandy TKRP Borowski prosił o wydele
53
54
RGASPI F. 68 op. 1 d. 15 k. 19.
RGASPI F. 68 op. 1 d. 24 k. 14.
Tamże, k. 27.
Korespondencja Komitetu Rewolucyjnego Obwodu Białostockiego w sprawie utworzenia przy Komitecie Trybunału
Rewolucyjnego, zobacz: tamże, k. 43.
55
Tamże, k. 24.
56
Tamże, k. 57.
51
52
19
Konrad Zieliński
gowanie „żydowskiego agitatora i złożenie do gazet krytycznego sprawozdania”57.
Podobnie 16 sierpnia TKRP polecał wysłać agitatora na ogólne zebranie chrześcijańskich pracowników igły w Białymstoku, które miało się odbyć 18 sierpnia. Uważnie
przyglądano się zwłaszcza delegatom Amerykańskiego Komitetu Pomocy Ofiarom
Wojny58. Gdy 22 sierpnia 1920 r. w Białymstoku miała odbyć się procesja katolicka, TKRP w poufnym piśmie do miejscowego rewkomu pisał, iż „niezbędnym jest
wysłanie tam jak największej ilości naszych towarzyszy dla obserwacji. Towarzysze
ci nie powinni mieć na wierzchu broni, aby nie zwracali na siebie uwagi tłumu jako
komuniści i powinni zachowywać się tak, jak ogół uczestników procesji”59.
TKRP i jego funkcjonariusze nie czuli się zbyt pewnie: dowodzi tego również
dyrektywa Dzierżyńskiego z 4 sierpnia do Wojennych Rad Frontu Zachodniego i Południowo-Zachodniego o konieczności aresztowania i osadzenia w obozach koncentracyjnych wrogów rewolucji w Polsce. Czekiści z Moskwy, o których oddelegowanie
Dzierżyński ponaglał swego następcę W. R. Meżyńskiego, mieli pomóc TKRP w
służbie wywiadowczej, kontrwywiadzie i „zadaniach specjalnych”60.
Najważniejsze były jednak przygotowania do utworzenia polskiej armii czerwonej, w co szczególnie zaangażował się szef Czeka. Podjęto próbę sformowania
2 Białostockiego Pułku Strzelców Czerwonych Wojsk Polskich, jednak fakt, iż wysłany na front pułk liczył zaledwie 70 żołnierzy najlepiej świadczy o niechęci, jaką
mieszkańcy zajmowanych polskich obszarów przejawiali wobec formacji zbrojnych
tworzonych przez TKRP u boku Armii Czerwonej61. Po odezwie sygnowanej przez
Marchlewskiego, wydanej na życzenie Dzierżyńskiego, do Polskiego Pułku Ochotniczego zgłosiło się w sumie 175 ludzi. Ze swej strony Tuchaczewski podjął próbę
utworzenia polskiej armii czerwonej, której językiem komendy miał być polski, a żołnierze mieli nosić na rogatywkach czerwoną gwiazdę. Jednostka ta, poza wspomnianymi emblematami zewnętrznymi i językiem dowodzenia, miała być utworzona na
wzór radziecki, a składać się z Polaków rozrzuconych po różnych jednostkach, oraz,
jak się spodziewano, polskich jeńców. Sztab tej armii stacjonował w Mińsku, a dowodzili nim generał Roman Łągwa i Stanisław Budkiewicz z Polbiura w Moskwie62.
W Mińsku, na tyłach frontu, przystąpiono do organizowania kadr wojskowych nowo
tworzonych jednostek63.
W ramach akcji dywersyjnej podjęto też próby tworzenia rad-sowietów w Wojsku
Polskim. Ów pomysł Stalina zaczęto realizować z częściowym powodzeniem w pułkach zwłaszcza warszawskich64.
59
60
61
62
Tamże, k. 23.
Tamże, k. 25, 45.
Tamże, k. 56.
Tamże, s. 323-324.
N. Davies, s. 190-192. Interesujący jest raport opracowany na podstawie informacji zebranych przez konfidenta pracującego dla ambasady polskiej w Moskwie z marca 1922 r.: AAN Ambasada RP w Moskwie 104 k. 4-6.
63
M. Iwanow, Pierwszy naród ukarany. Stalinizm wobec polskiej ludności kresowej (1921-1938), Warszawa 1991, s. 20; P.
Samuś, Edward Próchniak, s. 154-155.
64
N. Davies, s. 190-192.
57
58
20
TKRP zdołał zreorganizować i rozbudować część klasowych związków zawodowych, tzw. zawodowo-wytwórczych, zrzeszających, na wzór rosyjski, wszystkich
robotników danego przedsiębiorstwa. Powołano także Centralną Komisję Związków
Zawodowych. Mimo krótkiego okresu działalności, zdołano przeprowadzić nacjonalizację 8 białostockich fabryk i uruchomić tyle samo zdewastowanych zakładów
włókienniczych65. Oficjalne, uroczyste upaństwowienie największych białostockich
zakładów pracy poprzedziła manifestacja ludowa przed rezydencją Branickich, nazwaną teraz Pałacem Pracy. Miasto Białystok, według jednego z przemawiających,
miało być „pierwszą twierdzą przemysłową Czerwonej Polski”66.
Zajmowano się również, z różnym powodzeniem, sprawami aprowizacji, ustalając
ceny maksymalne, wprowadzając system kartkowy, ogłaszając monopol państwowy
na surowce rolne i artykuły żywnościowe oraz ograniczając spekulację. Tej ostatniej
miało zapobiec m.in. wprowadzenie, obok marki polskiej, rubla jako obowiązującej
waluty. Polecono otwierać małe sklepy i zapowiedziano, że żywność przywożona
przez chłopów do miast nie podlega konfiskacie i rekwizycjom67. Konfiskowane miały być tylko nadwyżki żywności, ale tych, przy obowiązku zaopatrywania Armii
Czerwonej, powszechnym chaosie i głodzie, oczywiście nie było. Zjawisku głodu
miało zaradzić uruchomienie linii kolejowej do Lidy i transport żywności oraz surowców rolnych z m.in. Grodzieńszczyny, ale do 18 sierpnia wznowiono ruch jedynie
na odcinku Białystok-Małkinia i Białystok-Wołkowysk68.
Dla ludności na obszarach głównie rolniczych największe znaczenie miała jednak
kwestia agrarna. Lenin, poruszony wieścią, że chłopi w Siedleckiem zaczęli sami
rozdzielać między sobą ziemię, od TKRP domagał się, aby ten rozpoczął odbieranie
ziemi większym posiadaczom i kułakom, ich samych likwidował, ziemię zaś rozdawał chłopom. Interweniował w tej sprawie u Radka i Dzierżyńskiego, ale nawet
„Żelazny Feliks” nie potrafił przekonać członków TKRP do realizacji tego zalecenia. Ich większość odrzuciła pomysł naśladowania wzorów radzieckich, uważając, że
rozdzielenie skonfiskowanej ziemi przeszkodzi w planach kolektywizacji rolnictwa
w Polsce. Dzierżyński zmuszony był telegrafować do Moskwy, iż dopiero po dotarciu członków Komitetu do Warszawy „kwestia agrarna będzie w pełni rozważana”.
Członkowie władz TKRP nie dojechali do Warszawy, a deklaracje Tymczasowego
Komitetu o pełnym oddłużeniu gospodarstw chłopskich i nienaruszalności własności
chłopskiej, stojące w niejakiej sprzeczności wobec planów powszechnej kolektywizacji, nie pozwalają sformułować odpowiedzi na pytanie, jaka byłaby rzeczywiście
polityka Komitetu w kwestii agrarnej69.
Wiadomo iż Marchlewski, sprzeciwiając się podziałowi ziemi obszarniczej między chłopów bezrolnych i małorolnych, nie chciał popełnić błędów z Rosji, gdzie
68
69
65
66
67
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 150, 153.
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 150, 153; J. Szczepański, s. 321.
Tamże, s. 322.
N. Davies, s. 192-193.
21
Konrad Zieliński
folwarki rozgrabiono, niszcząc inwentarz, maszyny i urządzenia, obniżając ich wydajność, podczas gdy chłopi najbiedniejsi na podziale i tak nie zyskali, gdyż grunta
folwarczne najczęściej dostawały się w ręce zamożniejszych gospodarzy i kułaków.
Dla Marchlewskiego folwarki były „fabrykami chleba”, które należało upaństwowić
i czasem nawet połączyć w większe „kombinaty”, a nie parcelować. Tylko to według
przewodniczącego TKRP zapewniało ich dalszą rentowność. Marchlewski uzasadniał dalej, że gospodarka folwarczna i kultura rolna w Rosji były, odpowiednio, mniej
rozwinięte i stały na niższym poziomie, zatem szkody wynikłe z podziału ziemi były
odpowiednio mniejsze. Miał on jeszcze jeden argument: „Ponieważ areał wielkiej
własności rolnej w Polsce był niewielki, ziemi dla wszystkich bezrolnych i małorolnych i tak by nie wystarczyło”70.
Ostatecznie TKRP nie zdecydował się na wydanie dekretu o nacjonalizacji ziemi, lecz zarządził konfiskatę własności obszarniczej. Zadeklarowano nietykalność
ziemi chłopskiej w gospodarstwach do 20 hektarów, zaś w przypadku bliżej zresztą
nie zdefiniowanej „lojalności” ich właścicieli – do 60 hektarów. Ziemię obszarniczą,
państwową i kościelną miały zająć komitety folwarczne. Przewidziano jedynie możliwość nadania chłopom małorolnym części ziemi dworskiej. Działania TKRP poparli
robotnicy folwarczni; wprawdzie małorolni i bezrolni wykazywali nieco przychylności, ale generalnie masy chłopskie zajęły postawę wyczekującą lub wrogą. Jak wspomniano, Marchlewski, ale także Próchniak byli przeciwni podziałowi, opowiadał się
za nim m.in. Dzierżyński71. Manifest TKRP ani inne odezwy nie wspominały o możliwości powiększenia gospodarstw, obietnice adresowane do bezrolnych były bardzo
mgliste, i było mało prawdopodobnym, aby skłoniły ludność wiejską do szerszego
poparcia komunistów72. Jak się zdaje, był to taktyczny błąd Komitetu.
TKRP zwracał szczególną uwagę na kwestię narodową: jak twierdzi Paweł Samuś, „starał się postępować rozważnie i ostrożnie, aby nie dopuścić do waśni narodowościowych. Akcentował w propagandzie samodzielność i odrębność przyszłej
Polski socjalistycznej, wyjaśniał, że wojna ma charakter klasowy, nie narodowy. Dążył do nadania narodowego, polskiego oblicza podległym mu władzom terenowym, a
jednocześnie propagował idee internacjonalistyczne”73. Z uwagi na charakter wojny,
której większość nie postrzegała przecież jako klasową, a narodową oraz skomplikowane stosunki narodowościowe, było to trudne zadanie. Ponadto, przeszkadzały w
tym radzieckie władze wojskowe, które, stwierdzał Marchlewski w sprawozdaniu z
działalności TKRP, w mozaice narodowościowej i wyznaniowej „zagubiły się i popełniały błędy”. Szukając ludzi do pracy, ludzi ze znajomością rosyjskiego, zwykle
zatrudniały Żydów, gdyż Polacy niechętnie, pamiętając czasy rosyjskiego zaborcy,
używali rosyjskiego czy chcieli współpracować z władzą moskiewską, niezależnie
od tego, czy była to władza carska, czy radziecka. Żydzi w strukturach administra
73
70
71
72
22
T. Żenczykowski, s. 44.
cyjnych TKRP i komitetów wojskowych budzili niechęć, zwłaszcza na wsiach. W
rezultacie poza robotnikami fabrycznymi, robotnikami folwarcznymi i kolejarzami,
TKRP nie uzyskał poparcia, i najczęściej spotykał się z wrogością środowisk drobnomieszczańskich i mieszkańców miast, oraz ze zrozumiałych względów niechęcią
otwarcie prześladowanych właścicieli ziemskich i kleru. Nie mógł też liczyć na poparcie PPS, której niektórzy członkowie, jak wspomniano, włączyli się w budowę
organizacji antyrewolucyjnych czy wstępowali do aparatu administracyjnego tworzonego przez Komitet w celach dywersyjnych74.
Okazało się, iż rację miał Leon Domski (Henryk Stein), który w opublikowanym
na łamach niemieckiego „Die Rote Fahne” 22 lipca artykułu pt. Rewolucja Sowiecka i pokój oraz w liście do Biura Polskiego RKP[b] z 31 sierpnia przestrzegał przed
„eksportem rewolucji” i trudnościami, jakie napotkać mogą komuniści w Polsce przy
zaprowadzaniu nowego ustroju przy pomocy obcych wojsk75. Członek KC KPRP
wprost stwierdzał, że polski proletariat winien przeprowadzić rewolucję własnymi siłami, zaś dyktatura proletariatu przyniesiona z zewnątrz nie tylko natrafi na większy
opór klas posiadających, ale nie znajdzie także poparcia u mas pracujących76.
Wspomniane wyżej przez Marchlewskiego „zagubienie się” władz wojskowych w
mozaice narodowościowej i wyznaniowej zajmowanych obszarów polskich, skutkujące faworyzowaniem ludności niepolskiej czy zatrudnianiem w administracji osób
nie znających języka polskiego sprawiało, że bolszewicka agitacja na podatny grunt
trafiała głównie w środowiskach żydowskich, dość nośna była wśród Białorusinów
i Ukraińców, w mniejszym stopniu trafiała do środowisk litewskich, najsłabiej zaś
docierała do „polskiego ludu roboczego miast i wsi”77. Żeby przywołać znane opowiadanie Babla, w którym pojawia się postać niejakiego Winogradowa, przekonującego zaskoczonych, obrabowanych mieszczan, Żydów i chrześcijan: „Władza to wy.
Wszystko dookoła jest wasze. Nie ma już panów. Przystępuję do wyborów komitetu
rewolucyjnego”. W takiej sytuacji rzeczywiście nie było szans przekonać mieszkańców wsi, miast i miasteczek w Polsce o dobrodziejstwach nowego systemu78. Nie
dało się słowami przykryć terroru, jaki towarzyszył pochodowi Armii Czerwonej na
Zachód.
Warto jednak wspomnieć, że kierowanie się w polityce narodowościowej zasadą
divide et impera i wykorzystywanie waśni narodowościowych wyraźnie odzwierciedlała propaganda, również plastyczna. Rosjanie niosący wyzwolenie od polskiego
ucisku, polscy oprawcy w ukraińskim Kijowie, robotniczy Don i szlachecka Wisła,
Tamże, s. 150-151.
K. Trembicka, Między apologią a negacją. Studium myśli politycznej Komunistycznej Partii Polski w latach 1918-1932,
Lublin 1995, s. 29.
76
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 152-153.
77
RGASPI Centralnoje biuro litowsko-białoruskich sekcji Rossijskoj Kommunisticzeskoj Partii [bolszewikow] (dalej: F. 17)
op. 63 d. 4, k. 2, 5, 12, 15, 20, 24-26; RGASPI F. 17 op. 63 d. 8 k. 26.RGASPI F. 17 op. 63 d. 16 lb.; RGASPI F. 17 op. 6 d.
18 k. 282; RGASPI F. 17 op. 4 d. 45 k. 1, 6.; RGASPI F. 17 op. 6 d. 150 k. 39-40, 20-27; RGASPI Polskie Biuro Agitacji
i Propagandy przy Centralnym Komitecie Rosyjskiej Komunistycznej Partii [bolszewików] (dalej: F. 63) op. 1 d. 40 lb.;
RGASPI F. 63 op. 1 d. 42 k. 12; RGASPI F. 63 op. 1 d. 72, k. 8; RGASPI F. 63 op. 1 d. 73, k. 1, 7.
78
Cyt. za: N. Davies, s. 289.
74
75
23
Konrad Zieliński
polski obszarnik i ukraiński chłop, jęczący w szponach białego orła proletariat ukraiński czy białoruski, to tylko niektóre z motywów powtarzanych setki i tysiące razy
na plakatach, w ilustracjach broszur propagandowych, na dekoracjach pociągów. Najczęściej ilustrowano problem ukraiński i Ukraińców, demaskując również „prawdziwe zamiary” sojusznika Polski i „lokaja Piłsudskiego Pełlury”. Problem litewski i
białoruski pojawiał się znacznie rzadziej; jak zauważa Aleksandra Leinwand, rzadko
można też było spotkać konkretne osoby Litwinów czy Białorusinów. W sposób ocierający się o szczucie narodowościowe ilustrowano również wątek żydowski: polskie
„pogromszcziki” i żydowskie ofiary pogromu79.
Trzeba jednak przyznać, że do pogromów dochodziło, zarówno w pierwszych miesiącach niepodległości, żeby wspomnieć choćby pogrom lwowski w listopadzie 1918
r., jak i w czasie wojny 1920 roku80. „Antysemita jest miły entencie”, jedno z haseł w
popularnych wówczas „abecadłach”, nie miało takiej wymowy, jak wizerunek polskiego antysemity, „gdyż Polacy byli blisko, a mityczna Ententa – raczej daleko”81.
Skądinąd, komuniści nie wahali się wygrywać nastrojów antysemickich tam,
gdzie mogło to przynieść wymierne korzyści, zaś Armia Czerwona, w szeregach której znalazło się wielu dawnych oficerów carskich, nie była wolna od antysemityzmu82.
Represje ze strony komunistów spotykały również ludność żydowską83, a generalnie
niezręczna polityka narodowościowa Armii Czerwonej, której nie potrafili zapobiec
członkowie TKRP, choć może nie zaważyła bezpośrednio na wyniku starcia polskobolszewickiego, to zapewne przyczyniła się do niechętnej postawy ludności polskiej.
Marchlewski, Dzierżyński i Kon 15 sierpnia udali się w kierunku Warszawy, ale
dotarli, jak wiadomo, tylko do Wyszkowa. Próchniak i część pozostałych, ważniejszych osobistości Komitetu została w Białymstoku, skąd ewakuowali się 20 sierpnia.
Następnie, 26 sierpnia, większość członków TKRP znalazła się w Mińsku. Jak przyznawał Marchlewski, „porażka Armii Czerwonej równała się przegranej polskich
rewolucjonistów”84. Władza radziecka na froncie zachodnim praktycznie przestała
funkcjonować jesienią 1920 r.
A. J. Leinwand, Sztuka w służbie utopii. O funkcjach politycznych i propagandowych sztuk plastycznych w Rosji Radzieckiej lat 1917-1922, Warszawa 1998, s. 154-157.
80
Z obszernej literatury i dokumentów, m.in.: Kniga pogromow. Pogromy na Ukrainie, w Biełorussii i jewropejskoj czasti
Rossiiw period Grażdanskoj wojny 1918-1922. Sbornik dokumentow, red. L. B. Miljakowa, I. A. Ziuzina, W. T. Wereda, E.
S. Rozenblat, I. E. Elenskoj, Moskwa 2007; The Pogroms in the Ukraine under the Ukrainian Governments (1917-1920).
Historical Survey with Documents and Photographs, London 1927.
81
A. J. Leinwand, s. 157-158.
82
Zobacz np.: I. Babel, Dziennik 1920, Warszawa 1990, s. 37, 43, 55-56; O. Budnickij, Kruszenije impierii i raskoł rossijskowo jewrejstwa (1917-1920) [w:] Dolja jewrejskich hromad centralnoj ta schidnoj Ewropi w pierszij połowini XX
stolitja (do drugoj switowoj wijny), red. G. Aronow, L. Finberg, W. Bogusławska, I. Złotnik, A. Kerżner, I. Sergiejewa,
Kyiv 2004, s. 27; K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny
światowej, Lublin 2005, s. 336-337.
83
W Rosji Żydzi, gromieni przez „białych”, padali też ofiarą napaści ze strony chłopów, na co wpływ miał fakt, iż w szeregach znienawidzonej, odbierającej plony bolszewickiej biurokracji rzeczywiście znalazło się wiele osób pochodzenia
żydowskiego. Żydzi też łatwiej dostosowywali się do nowych warunków, i szybciej odbudowywali swoje interesy, co w
sytuacji ogólnej pauperyzacji sprawiało wrażenie „bogacenia się” tej warstwy na wojnie. Zobacz np.: A. Krzyżanowski,
Bolszewizm [w:] W obronie niepodległości. Antykomunizm w II Rzeczypospolitej, red. J. Kloczkowski, F. Musiał, Kraków
2009, s. 64-65.
84
79
24
4. Epilog
Podsumowując ten etap działalności polskich komunistów w Rosji należy stwierdzić, że TKRP-Polrewkom nie cieszył się ani sympatią, ani szacunkiem tych, których
miał „wyzwalać”. Przywieziony w pociągu ochranianym przez czerwonoarmistów,
nie mógł zdobyć zaufania ludzi, którym droższa była odzyskana niepodległość niż
rewolucja społeczna. Armia, za którą podążał Komitet, przypominała znienawidzoną
armię carską, a jej działania przewyższały brutalnością osławione carskie czarne sotnie. Rabunki i rekwizycje były na porządku dziennym, represje spotykały wszystkie
partie robotnicze oprócz komunistycznej. TKRP nie przyjmował, jak w sprawie rolnej, rad od swoich radzieckich patronów, mimo iż „jedynie ich bagnety zapewniały
mu przetrwanie”85.
Co więcej, TKRP nie zdołał nawiązać bliższej współpracy z KC KPRP. Abstrahując od faktu, iż komuniści w Warszawie z pewną rezerwą przyjęli fakt powołania
Komitetu uważając, iż to robotnicy stolicy czy szerzej, robotnicy w Polsce winni
wyłonić nowy rząd rewolucyjny, to wydarzenia biegły zbyt szybko, a władze polskie
skutecznie, poprzez masowe aresztowania, zdziesiątkowały lub osłabiły miejscowy
ruch komunistyczny w tym krytycznym dla kraju momencie. Adolf Warski-Warszawski w liście do Z. Dzierżyńskiej z połowy października 1920 r. tłumaczył, że
nie miał żadnego kontaktu z władzami radzieckimi i Armią Czerwoną. Przyznawał
również, iż obawiał się, że „w miarę zbliżania się wojsk sowieckich do granic Polski
najście wojsk bolszewickich wywołać mogło szalony wybuch drobnomieszczańskiego szowinizmu, który chwilowo zmiecie nasze organizacje i jeszcze bardziej utrudni
i tak już niesłychanie trudną agitację”86.
Rzeczywiście, w więzieniach znalazło się ok. 2 tys. działaczy, w tym członkowie
KC oraz najbardziej doświadczeni w pracy partyjnej działacze terenowi. KPRP praktycznie nie była w stanie funkcjonować; liczne w sumie odezwy i ulotki przypominały o jej istnieniu, ale sama partia nie ustosunkowała się nawet do wkroczenia Armii
Czerwonej na tereny uznawane za etnicznie polskie. Niewykluczone że, jak sugerują
niektórzy badacze, KPRP zakładała, iż taka odezwa może raczej podnieść poziom
polskiego patriotyzmu i obrócić się przeciwko ruchowi komunistycznemu.
„Cud nad Wisłą” przyspieszył ewolucję ideologiczną KPRP, a przynajmniej części aktywu partii. Tacy działacze jak Próchniak, Warski, Koszutska, Walecki, Lauer,
zaczęli wyrażać wątpliwości, czy słusznie partia w pierwszych latach istnienia ograniczała swą działalność do robotników, de facto zaniedbując masy chłopskie, pomijając kwestię agrarną, rezygnując z haseł narodowych i demokratycznych. W sukurs
podobnie myślącym przyszedł list Lenina do polskich komunistów z 19 października
1921 r., w którym autor wskazał na przesłanki polskiej rewolucji i ewentualnych sojuszników polskiego proletariatu, zarazem przestrzegając przed niebezpieczeństwem
N. Davies, s. 193.
Za: J. Szczepański, s. 315-316.
85
86
25
Konrad Zieliński
podjęcia walki rewolucyjnej „zanim warunki do tego dojrzeją”87.
Dla samego Lenina klęska warszawska była wielkim rozczarowaniem: „Polacy
nie odczuwali, nie myśleli i nie działali jak rewolucjoniści, lecz jak nacjonaliści i
imperialiści (…) Robotnicy i chłopi bronili swoich wrogów klasowych, skazali na
głód naszych dzielnych czerwonoarmistów, urządzali na nich zasadzki i bili się do
utraty życia”88. Fiasko wzniecenia rewolucji w Europie po „trupie Polski” sprawiło,
że bolszewiccy przywódcy w kolejnej wojnie światowej, poprzedzonej pomocą miejscowym komunistom w wywołaniu fermentu w ich państwach, zaczęli dostrzegać
możliwości rozwoju rewolucji89.
We wrześniu 1920 r. Polrewkom – TKRP – Polbiuro oficjalnie połączyło się z
tzw. małym biurem w Moskwie (sekretarzem został Próchniak), zaś w Smoleńsku
zainstalowano Tajny Wydział Biura Polskiego do spraw łączności z KPRP (wkrótce
przeniesiono go bliżej granicy z Polską, do Mińska). Wydział, którym po przeniesieniu z Moskwy kierował Edward Próchniak, miał się zajmować szkoleniem i wysyłaniem kadr do Polski, współpracą z organizacją partyjną na Białorusi, wydawaniem i
kolportażem literatury. Oprócz Próchniaka pracowali w nim m.in. Wacław Bogucki,
organizator Republiki Litewsko-Białoruskiej w 1919 r. i jeden z przywódców komunistycznych partii litewskiej i białoruskiej, Adam Sławiński (Kaczorowski), członek
kierownictwa Komunistycznej Partii [bolszewików] Białorusi90.
W 1920 roku przekonanie, że rewolucja socjalistyczna może zwyciężyć tylko jako
ogólnoświatowa czy europejska zostało zachwiane91. Dla władz bolszewickich rewolucja w Polsce stanowiła konieczny etap na drodze do rewolucji w Niemczech i w
całej Europie. Był to etap konieczny, ale tylko etap. Tymczasem, dla komunistów w
Polsce wojna stanowiła „być albo nie być” ich dalszego bytu politycznego, z czego
sami założyciele i członkowie Polbiura, zdawali sobie sprawę. Norman Davies uważa,
że twierdzenia o działaniach Moskwy na rzecz zbudowania nowego ustroju państwowego w krajach ościennych, na co wskazywałaby intronizacja marionetkowego rządu
w Polsce czy na terytorium Galicji, są niesłuszne92. Takie były plany Polbiura i jego
„przedłużenia” czy ekspozytury – TKRP, jednak głównym celem Armii Czerwonej
w 1920 roku było wywołanie rewolucji społecznej w Europie. W te plany usiłowali
się wpisać polscy komuniści, pragnący „zawiesić czerwony sztandar na murach Warszawy”.
P. Samuś, Edward Próchniak, s. 168; tenże, Syndrom „oblężonej twierdzy” w Komunistycznej Partii Polski [w:] Między
Wschodem a Zachodem. Studia z dziejów polskiego ruchu i myśli socjalistycznej, red. A. F. Grabski, P. Samuś, Łódź 1995,
s. 190-191.
88
R. Pipes, Komunizm, przeł. J. J. Górski, Warszawa 2008, s. 65.
89
Tamże, s. 65-66, 89-90.
90
Tamże, s. 157.
91
W. Najdus, Udział Polaków w rewolucji październikowej, s. 88.
92
N. Davies, s. 184, 194-195.
87
26
Marcin Tarnawski
Kraków
[email protected]
The European Union energy balance
Streszczenie:
Kwestia bezpieczeństwa energetycznego jest dzisiaj jednym z najważniejszych
tematów debaty publicznej, gdyż cała światowa gospodarka opiera się na surowcach energetycznych. Ma to szczególne znaczenie w Unii Europejskiej, której państwa członkowskie są w dużej mierze zależne od importu tych surowców. Pewność
i bezpieczeństwo tego importu będzie w przyszłości stanowić podstawę rozwoju ich
gospodarek, dlatego też tak ważne jest przedstawienie bilansu energetycznego Unii
Europejskiej (oraz na wybranych przykładach, kilku państw członkowskich). Uzależnienie od importu surowców energetycznych państw UE nie jest jednakowe, jednak
obecna jest tendencja do jego zwiększania, w związku z coraz większym zapotrzebowaniem na energię.
Słowa kluczowe: bilans energetyczny, Unia Europejska, gaz ziemny, ropa naftowa, energia.
Summary:
As the entire world economy is based on energy resources the issue of energy
security is nowadays one of the most important subjects of public debate. This is
particularly important for the European Union, whose member states are largely dependent on import of raw materials. Continuity and safety of imports will provide a
basis for the development of their economies, which is crucial in maintaining energy
balance in the European Union. Dependence on imported energy resources in the
EU’s countries varies, but presently there are visible trends towards an increase of
energy imports as a consequence of the growing demand for energy.
Keywords: energy balance, European Union, gas, oil, energy.
27
Marcin Tarnawski
1. Uwagi wstępne
Współczesna gospodarka światowa opiera swój wzrost na energii, co więcej, jest
od tej energii całkowicie uzależniona. Trudno obecnie znaleźć taki rodzaj ludzkiej
aktywności, który nie wymagałby choćby niewielkiej ilości energii. Codzienne funkcjonowanie człowieka wymaga stałego dostarczania energii (elektrycznej, cieplnej,
czy też paliwa), która niezbędna jest do codziennych czynności, takich jak ogrzewanie, transport, komunikacja, wykonywanie pracy, itp. Trudno sobie nawet wyobrazić
w jaki sposób funkcjonowalibyśmy bez dostępu do elektryczności, węgla, ropy czy
gazu.
Wiele raportów organizacji i instytucji międzynarodowych przewiduje, że nadchodzące stulecie będzie wiekiem Azji1. Już współcześnie daje się zauważyć bezprecedensowy przepływ bogactwa i potencjału gospodarczego ze świata zachodniego na
Wschód. Można mówić o dwóch zasadniczych powodach tego zjawiska. Po pierwsze,
wzrost cen ropy naftowej przyniósł ogromne korzyści państwom arabskim oraz Rosji.
Po drugie, niskie koszty pracy w połączeniu z odpowiednią polityką rządów doprowadziły do przeniesienia na wschód wielu zakładów produkcyjnych i usługowych2.
Prognozy wzrostu PKB w najbliższych latach pokazują, że takie państwa jak Chiny,
Indie, Rosja czy Brazylia staną się głównymi aktorami na międzynarodowej scenie
politycznej i gospodarczej (wielkość PKB tych czterech państw ma zrównać się z
PKB Stanów Zjednoczonych ok. 2015 roku). Wzrost gospodarczy tych państw spowoduje zwiększenie zapotrzebowania na energię i surowce energetyczne, ponieważ bez
nich nie będzie on możliwy. Zauważyć należy, że państwa takie jak Chiny czy Rosja
w szerokim zakresie opierają swoją gospodarkę na tzw. kapitalizmie państwowym.
Jest to dość szeroko rozumiane pojęcie, które sprowadza się do przyznania państwu
decydującej roli w zarządzaniu gospodarką narodową.
1
2
Por.: The World In 2025. Rising Asia and Socio-Ecological Transitions, European Commission, 2009, [online] http://
ec.europa.eu/research/social-sciences/pdf/the-world-in-2025-report_en.pdf
Por.: Global Trends 2025: A Transformed World, NIC, November 2008, [online] http://www.dni.gov/nic/PDF_2025/2025_
Global_Trends_Final_Report.pdf
28
Wykres 1. PKB wybranych państw w latach 2000, 2008 oraz 2015 (prognoza) [dane w mld USD]
Źródło: opracowanie własne na podstawie World Economic Ootlook Database (dalej WEO), April
2010, [online] http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2010/01/weodata/weoselgr.aspx [dostęp: 15
lipca 2010 r.]
Dodając do powyższego niedostatek surowców energetycznych, który może wzrastać wraz z nasilającymi się zmianami klimatycznymi, może okazać się, że w najbliższym czasie będziemy świadkami bezprecedensowego wyścigu największych
państw świata. Pozostaje tylko pytanie o wynik tej konfrontacji, część spraw wydaje
się rozstrzygnięta (wzrost znaczenia Chin, spadek wpływów Stanów Zjednoczonych
i Europy, powolne przechodzenie Afryki do chińskiej strefy wpływów), na część odpowiedzi będziemy musieli jeszcze poczekać (alternatywne źródła energii, koniec
epoki ropy naftowej).
2. Bezpieczeństwo energetyczne UE
Bezpieczeństwa energetycznego Unii Europejskiej, czy też bezpieczeństwa energetycznego poszczególnych państw członkowskich, nie można analizować bardzo
wąsko, bez odniesienia do zmieniającej się sytuacji geopolitycznej na świecie czy też
zmian społecznych, ekonomicznych, technologicznych. Unia Europejska, jako jeden
z głównych aktorów międzynarodowych, ma możliwości wpływu na sytuację międzynarodową, jednak coraz częściej musi też do pewnych trendów światowych się
dostosowywać, odpowiednio korygując i modyfikując swoją politykę. Wydaje się, że
współcześnie jesteśmy świadkami kształtowania się nowego krajobrazu zapotrzebowania na energię na świecie oraz, co wydaje się ważniejsze, zmiany technologiczne i
społeczne prowadzą do zasadniczych zmian po stronie nowych i starych dostawców
energii (ochrona środowiska, odkrywanie nowych złóż paliw kopalnych, wydajność
i efektywność gospodarek, technologie, infrastruktura). Wszystko to doprowadzić
29
Marcin Tarnawski
może do zasadniczych zmian układu geopolitycznego na świecie.
Po pierwsze, coraz szersze rzesze konsumentów, zwłaszcza na Zachodzie, oraz
reprezentujący ich politycy, zaczynają faworyzować „zielone” źródła energii, w konsekwencji gospodarki tych państw coraz częściej będą odpowiadać na wzrastające
zapotrzebowanie na taką energię. Po drugie, dostawcy tradycyjnych źródeł energii
(ropa naftowa, gaz ziemny) będą dostosowywać się do wzrastającego popytu na energię na Wschodzie (głównie w Azji)3. Dlatego też, wśród głównych aktorów na rynku
energii w najbliższym czasie zapewne zasadniczą rolę odgrywać będą: Stany Zjednoczone, Chiny, Indie (jako najwięksi konsumenci energii), Rosja i Arabia Saudyjska
(jako najwięksi dostawcy surowców), Brazylia, Irak, państwa afrykańskie (ze względu na potencjalne możliwości eksportowe tych państw). Rola Europy na światowym
rynku energii, ze względu na spowolnienie gospodarcze, połączone z wysokim opodatkowaniem energii, ograniczeniami w emisji gazów oraz preferowanym modelem
ograniczania zużycia energii, będzie zapewne spadać (nie będzie to jednak dotyczyć
spraw nowoczesnych technologii wykorzystywanym w energetyce, gdzie Europa pozostanie jednym z głównych aktorów).
Do pozostałych trendów na rynku energetycznym, które będą wywierać wpływ
na życie polityczne, gospodarcze i społeczne państw europejskich, zaliczyć możemy:
• Zmiany klimatyczne. Chociaż trudno mówić o sukcesie szczytu klimatycznego w Kopenhadze, to przyznać należy, że państwa, które emitują do atmosfery
najwięcej dwutlenku węgla (USA, Chiny oraz państwa Unii Europejskiej) zobowiązały się do ograniczenia tej emisji. W przypadku UE jest to m. in. zobowiązanie do ograniczenia o 20% emisji gazów cieplarnianych do roku 20204.
Ponadto hasło ograniczania/zwalczania zmian klimatycznych spowodowanych
działalnością człowieka jest tak szeroko akceptowalne na świecie, że żaden polityk ani władze żadnego państwa nie mogą wobec tego problemu przejść obojętnie.
• Odkrywanie nowych złóż ropy naftowej. Wyczerpywanie się obecnie eksploatowanych złóż ropy naftowej powoduje, że aby sprostać zapotrzebowaniu, konieczne stają się nowe odwierty w nowych miejscach. Nowe złoża, aby można
było je uruchomić i eksploatować na skalę przemysłową, wymagają ogromnych
inwestycji i nakładów, a dodać trzeba, że znajdują się w trudno dostępnych miejscach (wybrzeże Brazylii, czy potencjalne złoża w Arktyce). Ponadto kryzys
finansowy i gospodarczy spowodował, że firmom prywatnym trudniej jest zdobyć środki na inwestycje (banki ograniczają finansowanie, spadek cen ropy spowodował nieopłacalność części inwestycji), podobnie jak firmom państwowym
(w związku z kłopotami finansowymi państw: deficyty budżetowe, deficyty fi3
4
Por. Energy. Financial Times Special Report, March 29, 2010, [online] http://media.ft.com/cms/b46f7240-38a1-11df9998-00144feabdc0.pdf, [dostęp: 20 lipca 2010 r.]
Zob. szerzej: 20 20 by 2020 Europe’s Climate Change Opportunity, Brussels, 23.01.2008, [online] http://eur-lex.europa.
eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2008:0030:FIN:EN:PDF, [dostęp: 2 sierpnia 2010 r.]
30
nansów publicznych)5.
• Nowe źródła energii. „Zielona” energia kojarzyła się najczęściej z bogatymi
państwami, rozwojem gospodarczym i możliwościami, które stwarzają tylko
najbardziej zaawansowane technologicznie gospodarki świata (Wielka Brytania, Niemcy, Stany Zjednoczone, Japonia). Tymczasem okazało się, że w 2009
roku Chiny zainwestowały w czyste źródła energii (34,6 mld USD) więcej środków niż Stany Zjednoczone (18,6 mld USD). Tak ogromny skok w wydatkach
na „zieloną” energię w Chinach (szczególnie chodzi o morskie elektrownie wiatrowe i panele solarne używane w przemyśle) nie świadczy o odejściu Chin od
energii pozyskiwanej z węgla, ale raczej o ogromnym wzroście zapotrzebowania
na energię, który będzie zaspokajany wszelkimi możliwymi sposobami. Źródła
odnawialne (energia wiatru, słońca, fal morskich) są źródłem ok. 6% używanej
na świecie energii, ze stałą tendencją wzrostową.
• Efektywność i wydajność. Wzrastające ceny energii na świecie będą zmuszały konsumentów i producentów do szukania oszczędności przede wszystkim
poprzez większą efektywność w wykorzystaniu energii (technologie energooszczędne) oraz lepszą wydajność wykorzystywanych urządzeń. Oczywiście
procesy te w niektórych częściach świata są aktywnie wspierane przez państwo
(narzędzia administracyjne, polityka fiskalna). Za przykład może służyć tutaj
UE, w państwach członkowskich funkcjonuje podatek akcyzowy na paliwa,
którego efektem są bardzo wysokie ceny benzyny i ropy, co w konsekwencji
zmusza konsumentów do kupowania pojazdów zużywających jak najmniej paliwa. Za przykład narzędzi administracyjnych służyć mogą świadectwa energetyczne budynków.
• Transport paliw kopalnych. Ponieważ transport ropy naftowej odbywa się
głównie drogą morską, nie stanowi ona tak wielkiego problemu jak gaz ziemny,
który ze względu na swoje właściwości może być transportowany głównie gazociągami. Dlatego też kwestia gazociągów jest przede wszystkim problemem kontynentu europejskiego, gdzie przybiera to rangę problemu politycznego (choćby
gazociągi Nord Stream, South Stream czy Nabucco). Można jednak przypuszczać, że w związku ze wzrostem zapotrzebowania na gaz ziemny w Europie,
problem rozwiąże się sam, gdyż będzie potrzeba wykorzystania wszystkich
szlaków transportowych. Ponadto nie należy zapominać o wzrastających możliwościach transportu gazu w formie LNG (kilka państw europejskich inwestuje
w infrastrukturę konieczną do jego przesyłu), co powinno w pewien sposób
uniezależnić państwa europejskie od jednego dostawcy.
• Nowe technologie. Rozwój technologiczny oraz wzrost cen paliw kopalnych
stwarzają możliwość i opłacalność inwestycji w złoża, które jeszcze kilkana
Por.: Public debt in 2010, Deutche Bank, March 24, 2010, [online] http://www.dbresearch.de/PROD/DBR_INTERNET_
DE-PROD/PROD0000000000255134.pdf, Measuring the Unfunded Obligations of European Countries, National Center
For Policy Analysis, January 2009, [online] http://www.ncpa.org/pdfs/st319.pdf, [dostęp: 3 kwietnia 2010 r.]
5
31
Marcin Tarnawski
ście czy kilkadziesiąt lat temu wydawały się niedostępne (złoża u wybrzeży
Brazylii czy w Arktyce). Ponadto kombinacja hydraulic fracturing i horizontal
drilling spowodowała, że możliwe stało się wykorzystanie złóż gazu ziemnego
z łupków, co pozwoli niektórym państwom na zaspokojenie zapotrzebowania
na energię z tych źródeł wg szacunków przez następne kilkadziesiąt lat (Stany
Zjednoczone).
• Polityka ekologiczna państw. Wydaje się, że wsparcie władz państwowych
(przez odpowiednie regulacje prawne i subsydia) będzie miało zasadnicze znaczenie dla wzrostu udziału energii pochodzącej z „czystych” źródeł (przynajmniej w początkowej fazie, gdy drogie są odpowiednie technologie). Ponadto
rządy szeregu państw będą zainteresowane wprowadzaniem takich programów
wsparcia. Powodem takiego zachowania będzie zamiar uzyskania w miarę bezpiecznych źródeł energii tak aby w jak najmniejszym stopniu być uzależnionym
od jej importu z państw i regionów niestabilnych politycznie. Przy okazji działania takie będą przeciwdziałać zmianom klimatycznym.
Największym wyzwaniem przed jakim stanie świat w najbliższych 10-20 latach
będą zmniejszające się zasoby bogactw naturalnych. Kurczenie się zasobów surowców będzie następowało równocześnie ze wzrostem znaczenia takich państw jak Chiny czy Indie. Coraz więcej mieszkańców Azji będzie chciało naśladować zachodni
tryb życia, co spowoduje wzrost zużycia energii. Ten wzrost zapotrzebowania w państwach rozwijających się na surowce w połączeniu z kurczącymi się zasobami oraz
możliwą kontrolą wydobycia przez państwa może doprowadzić do zaniku mechanizmów rynkowych oraz możliwych konfliktów wokół surowców naturalnych6.
Chociaż w 2009 roku ogólnoświatowe zapotrzebowanie na energię spadło (po raz
pierwszy od 1981 roku) to wg prognoz, do roku 2030 wzrośnie o ok. 40% (z 12 000
milionów ton ekwiwalentu ropy naftowej do 16 800 Mtoe). Chociaż paliwa kopalne
pozostaną dominującym źródłem energii pierwotnej na świecie, to udział ropy naftowej będzie spadał kosztem gazu i węgla. Za zwiększający się popyt na paliwa kopalne będzie w głównej mierze odpowiedzialny wzrost zapotrzebowania na energię
elektryczną. Pozostałe trendy na rynku energii do roku 2030: zwiększający się udział
odnawialnych źródeł energii (elektrownie wodne, energia wiatrowa, słoneczna, geotermalna, pływów i fal oraz bioenergetyka), możliwe negatywne skutki związane ze
zmniejszającymi się inwestycjami w sektor energetyczny spowodowane kryzysem
gospodarczym, utrzymujący się niepokojący trend zależności od paliw kopalnych,
który może spotęgować zmiany klimatyczne (wzrost temperatury na Ziemi), zmiany
na rynkach gazu spowodowane rozwojem technologii LNG oraz odkrywaniem złóż
gazu niekonwencjonalnego7.
6 Zob.: The World In 2025. Rising…, op. cit. oraz Global Trends 2025: A Transformed…, op. cit.
7 Zob.: World Energy Outlook 2009, IEA 2009, [online]
http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2009/WEO2009_es_english.pdf, [dostęp: 15 czerwca 2010 r.]
32
3. Energia w Unii Europejskiej (źródła, opodatkowanie, ceny, zużycie)
Największe gospodarki UE (licząc PKB) zużywają odpowiednio najwięcej energii
(licząc Mtoe). Biorąc pod uwagę całkowite zużycie energii, więcej od całej UE zużywają tylko Stany Zjednoczone (ok. 2200 Mtoe) oraz Chiny (ok. 2000 Mtoe). Zdecydowanie mniejsze niż w UE (ok. 1800 Mtoe) jest całkowite zużycie w Rosji (ok. 680
Mtoe), Japonii (ok. 500 Mtoe) oraz w Indiach (ok. 430 Mtoe)8.
Wykres 2. PKB poszczególnych państw UE w mld USD w 2008 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie WEO.
Wykres 3. Zużycie energii w wybranych państwach UE w Mtoe w 2008 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review of World Energy 2010
Jeśli chodzi natomiast o udział paliw kopalnych w całkowitym zużyciu państw UE
to stanowią one ponad 75% całkowitego zużycia. W porównaniu do innych państw
jest to dość korzystny wskaźnik, ponieważ w Chinach i w Indiach wynosi on po
8 Dane za: BP Statistical Review of World Energy 2010, June 2010, [online]
http://www.bp.com/liveassets/bp_internet/globalbp/globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review_2008/STAGING/local_assets/2010_downloads/statistical_review_of_world_energy_full_report_2010.pdf,
[dostęp: 2 września 2010 r.]
33
Marcin Tarnawski
93%, w USA 90%, w Rosji 89%, w Japonii 86%9. Tylko Brazylia wypada tutaj zdecydowanie korzystniej (ok. 65%), ale spowodowane jest to warunkami naturalnymi
i położeniem tego państwa, w którym znaczącą rolę odgrywa energia pozyskiwana
z elektrowni wodnych. Zresztą każde z wymienionych państw jest dość specyficzne,
w każdym z nich dominuje inne główne źródło pozyskiwania energii. W przypadku
Chin i Indii dominuje węgiel (70% w Chinach i ponad 50% w Indiach), w Brazylii
(ok. 47%), Japonii (ok. 44%) i w USA (ok. 40%) dominuje ropa naftowa, natomiast w
Rosji gaz ziemny (ponad 50%).
Wykres 4. Całkowita konsumpcja energii w państwach UE (27) w podziale na źródła w 2008 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistical Pocketbook 2010, Energ)
Wykres 5. Całkowita konsumpcja energii odnawialnej w podziale na źródła w 2008 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistical Pocketbook 2010, Energy
Powodem dość wysokich (w porównaniu choćby do Stanów Zjednoczonych) cen
34
Ibidem.
9
energii na rynkach państw UE jest sformułowana na początku lat 90. XX w. polityka
zmierzająca do włączenia zewnętrznych kosztów użytkowania energii do rachunku
ekonomicznego w gospodarce.
Wykres 6. Wysokość akcyzy na benzynę bezołowiową i olej napędowy w 2009 r. w wybranych państwach UE w EUR na 1 tys. litrów
Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistical Pocketbook 2010, Energy)
Wykres 7. Ceny benzyny oraz oleju napędowego w 2008 r. w wybranych państwach UE w EUR za
1 litr
Takie zewnętrzne koszty jak te wynikające z utraty zasobów, zmiany klimatu, wypadków czy też zanieczyszczenia środowiska zostały szacunkowo wycenione i włączone do ceny energii za pomocą podatków (akcyza) i różnego rodzaju opłat ekologicznych.
Dodać do tego należy opodatkowanie benzyny bezołowiowej, oleju napędowego, gazu
ziemnego i elektryczności podstawową stawką podatku VAT (od 15% w Luksemburgu
i na Cyprze do 25% w Szwecji, Danii i na Węgrzech). Do wyjątków należą: Irlandia,
Grecja, Luksemburg, Portugalia, Wielka Brytania, gdzie gaz ziemny i elektryczność są
35
Marcin Tarnawski
opodatkowane stawką obniżoną10. Wszystko to powoduje, że udział różnego rodzaju podatków i opłat w cenie benzyny czy oleju napędowego jest bardzo duży i wynosi od 45%
(Litwa, Łotwa, Estonia) do nawet ponad 60% (Wielka Brytania, Niemcy, Holandia).
Wykres 8. Ceny energii elektrycznej dla przemysłu oraz gospodarstw domowych w 2009 r. w wybranych państwach UE w EUR za 100 kWh
Zupełnie inną, lecz wydaje się że zdecydowanie ważniejszą, kwestią jest zagadnienie zależności Unii Europejskiej od importu surowców energetycznych. Unia Europejska importuje 60,3% zużywanego gazu ziemnego, 82,6% ropy naftowej oraz
41,2% węgla. Jeśli chodzi o źródła importu surowców dla całej Unii sytuacja wygląda
w miarę bezpiecznie, tzn. źródła te dla całej UE są dość zróżnicowane. Oczywiście
sytuacja poszczególnych państw członkowskich jest zupełnie inna, większość państw
jest w ok. 90-95% zależna od importu ropy i gazu, a część z nich importuje te surowce
praktycznie z jednego źródła. Tylko nieliczne państwa są niezależne, jeśli chodzi o
surowce energetyczne, m. in.: Dania (ropa i gaz), Holandia (gaz), Wielka Brytania
(ropa naftowa) czy Polska i Czechy (węgiel)11.
10
11
36
Dane za: Statistical Pocketbook 2010, Energy, European Commission, [online]
http://ec.europa.eu/energy/publications/doc/statistics/part_2_energy_pocket_book_2010.pdf, [dostęp: 3 lipca 2010 r.]
Dane za: Statistical Pocketbook 2010, Energy, European Commission, [online]
http://ec.europa.eu/energy/publications/doc/statistics/part_2_energy_pocket_book_2010.pdf, [dostęp: 3 lipca 2010 r.]
Wykres 9. Źródła importu ropy naftowej do UE w roku 2008
Wykres 10. Źródła importu gazu ziemnego do UE w roku 2008\
Wykres 11. Źródła importu węgla udział do UE w roku 2008
Źródło: opracowanie własne na podstawie Statistical Pocketbook 2010, Energy)
37
Marcin Tarnawski
Stosunki między UE a Rosją są silnie zdeterminowane przez kwestie energii, 34%
ropy naftowej, 41% gazu ziemnego i 26% węgla importowanego przez państwa UE
pochodzi z Rosji. Szacunki Komisji Europejskiej wskazują, iż do roku 2030 UE będzie zmuszona importować 94% potrzebnej ropy i 84% gazu. Jeśli chodzi o ropę naftową Rosja nie stanowi dla państw UE żadnego większego zagrożenia bezpieczeństwa
energetycznego, gdyż już obecne źródła dostaw są odpowiednio zdywersyfikowane,
ponadto import ropy nie wymaga skomplikowanej infrastruktury transportowej. Jeśli
jednak Unia zdecydowanie nie rozwinie alternatywnych źródeł energii (nuklearna,
zielona), jej zależność od rosyjskich surowców naturalnych (w szczególności gazu)
będzie rosła.
Poniższe wykresy pokazują wyraźnie, że jeśli w przypadku ropy naftowej można
mówić o rynku światowym, to w przypadku gazu ziemnego taki rynek nie istnieje.
Spowodowane jest to trudnościami z transportem gazu na dalekie odległości. W zasadzie jedynym sposobem transportu są gazociągi, które wymagają olbrzymich nakładów finansowych, natomiast infrastruktura konieczna do transportu LNG dopiero
się rozwija. Ewentualnie, w przyszłości, dzięki rozwojowi handlu LNG może powstać
rynek światowy transakcji bieżących gazu ziemnego12. Chociaż poszukiwanie przez
państwa europejskie, innych niż rosyjskie, źródeł gazu sprowadza się do importu
LNG, nie przeszkadza to jednak państwom Unii (oraz Rosji) realizować klasyczne
projekty infrastrukturalne (gazociągi) np.: Nord Stream, South Stream, Nabucco (ten
ostatni bez udziału Rosji).
Wykres 12. Międzykontynentalny handel ropą naftową / wydobycie i konsumpcja wg kontynentów za
2009 r. w tys. bbl
12 Por.: World Energy Outlook 2009, IEA 2009, [online]
http://www.worldenergyoutlook.org/docs/weo2009/WEO2009_es_english.pdf, [dostęp: 13 lipca 2010 r.]
38
Wykres 13. Międzykontynentalny handel gazem ziemnym / wydobycie i konsumpcja wg kontynentów
za 2009 r. w bln m3
Warto także wspomnieć o państwach Unii, w których wytwarzane jest najwięcej
energii ze źródeł odnawialnych. Dominują tutaj Niemcy (28 Mtoe) oraz Francja (19
Mtoe), jednak szczególne osiągnięcia ma tutaj Szwecja, której wielkość energii ze
źródeł odnawialnych wynosi 15,6 Mtoe, stanowi to jednak blisko 1/3 konsumpcji całej szwedzkiej gospodarki. Podobny wskaźnik ma tylko Austria (25%). Na marginesie
wspomnieć można, że energia wyprodukowana przez Niemcy ze źródeł odnawialnych zaspokoiłaby łączne zapotrzebowanie Litwy, Łotwy, Estonii i Luksemburga.
Wykres 14. Wielkość energii wyprodukowanej ze źródeł odnawialnych w Mtoe w 2007 roku (biomasa, hydroelektrownie, energia słońca, wiatru i geotermalna)
39
Marcin Tarnawski
4. Analiza bilansów energetycznych oraz ocena bezpieczeństwa energetycznego
wybranych państw Unii Europejskiej
Chociaż Unia Europejska jest uznawana za specyficzną organizację międzynarodową i chociaż osiągnięcia Wspólnoty w zakresie integracji gospodarczej są znaczne,
sytuacja energetyczna każdego z państw Unii jest różna. W zależności od położenia geograficznego, warunków naturalnych, historii, polityka energetyczna i bezpieczeństwo energetyczne państw Wspólnoty bardzo się różnią. Trudno znaleźć jakieś
elementy wspólne, które stanowiłyby problem dla wszystkich państw, może poza
wspomnianą już wyżej zależnością od rosyjskich surowców (zwłaszcza gazu). Jednakże nawet zależność od rosyjskiego gazu jest różna w poszczególnych państwach.
Zauważyć można, że najbardziej uzależnione od rosyjskiego gazu są państwa Europy Wschodniej i Południowej, co zresztą wynika głównie z przyczyn historycznych.
Jednak warto zauważyć, że oprócz udziału importowanego z Rosji gazu w ogólnej
konsumpcji tego paliwa ważne są też ilości importowanego gazu z Rosji (co może
świadczyć o wadze danego państwa w rosyjskiej polityce energetycznej) oraz udział
gazu w ogólnej konsumpcji energii w poszczególnych państwach (co w głównej mierze decyduje o stopniu uzależnienia od gazu sprowadzanego z Rosji).
4. 1. Niemcy
Na ogólną wartość ok. 330 Mtoe konsumowanej energii, prawie 200 Mtoe pochodzi z importu, co daje zależność energetyczną (import dependency) na poziomie ok.
58%. W zużyciu wg sektorów, ok. 30% udziały posiada transport, przemysł i gospodarstwa domowe, ok. 10% usługi. W strukturze źródeł energii raczej równomierne
wykorzystywanie ropy, gazu i węgla (którego własne wydobycie zaspokaja ponad
15% konsumpcji energii)., ponadto znaczący, po ok. 10%, udział energii nuklearnej
oraz odnawialnej. Trudno mówić o zależności od Rosji, gdyż import rosyjskiego gazu
zaspokaja niewiele ponad 10% całkowitego zapotrzebowania państwa na energię. Import ropy naftowej służy głównie zaspokojeniu potrzeb transportu. Warto zauważyć,
że od roku 1990 Niemcy zwiększyły pięciokrotnie wielkość energii produkowanej ze
źródeł odnawialnych, z 5,8 Mtoe do 28,1 Mtoe w 2007 r. Realizowane projekty infrastrukturalne (wspólnie m. in. z rosyjskimi firmami - Nord Stream) prawdopodobnie
spowodują wzrost udziału rosyjskiego gazu w produkcji energii oraz zwiększą zależność energetyczną od Rosji13.
40
Wszystkie dane w niniejszym rozdziale opracowane na podstawie następujących źródeł: BP Statistical Review of World
Energy 2009 oraz Statistical Pocketbook 2010.
13
Wykres 15 – 17. Udział poszczególnych rodzajów energii w konsumpcji, konsumpcja, produkcja własna oraz import paliw kopalnych i udział poszczególnych państw w imporcie gazu, wszystkie dane
za 2008 rok.
Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review of World Energy 2010 oraz Statistical Pocketbook 2010
4. 2. Hiszpania
Hiszpania to przeciwieństwo Niemiec, jeśli chodzi o import dependency – prawie
80% wskaźnik świadczy o wysokiej zależności od importu surowców energetycznych. Wprawdzie całkowita konsumpcja energii wynosi mniej niż połowę konsumpcji
Niemiec (ok. 145 Mtoe), to jednak ze źródeł własnych zaspokajane jest tylko 30 Mtoe
(prawie całość pochodzi ze źródeł odnawialnych i energii nuklearnej). W zużyciu
wg sektorów dominuje transport (40%), następnie przemysł (mniej niż 25%) i gospo41
Marcin Tarnawski
darstwa domowe (ok. 15%). Warto zauważyć, że połowa zapotrzebowania na energię
zaspokajana jest przez import ropy naftowej. Natomiast importowany gaz ziemny
zaspokaja 20% potrzeb energetycznych, jednak w związku z gazociągiem z Algierii
oraz bardzo dobrze rozbudowaną infrastrukturę LNG, udział każdego ze źródeł jest
równomierny. Warto wspomnieć, że Hiszpania jest 3 na świecie (po Japonii i Korei
Pd.) oraz największym w Europie importerem LNG.
Wykresy 18-20. Udział poszczególnych rodzajów energii w konsumpcji, konsumpcja, produkcja własna oraz import paliw kopalnych i udział poszczególnych państw w imporcie gazu, wszystkie dane
za 2008 rok
Źródło: opracowanie własne na podstawie BP Statistical Review of World Energy 2010 oraz Statistical Pocketbook 2010)
42
4. 3. Francja
Francja, to drugi największy (po Niemczech) konsument energii w UE. Zapotrzebowanie gospodarki francuskiej to 270 Mtoe, z czego połowa pokrywana jest ze źródeł zagranicznych, co daje 50% wskaźnik import dependency. Jeśli chodzi o zużycie
w podziale na sektory dominuje transport (ponad 30%), następnie gospodarstwa domowe i przemysł (odpowiednio 25% i 20%). Sytuacja Francji jest o tyle specyficzna,
że ponad 40% całkowitej konsumpcji pokrywane jest przez energię nuklearną (113
Mtoe), natomiast ze źródeł odnawialnych pochodzi 7% energii. Co ciekawe całe zapotrzebowanie na ropę, gaz i węgiel zaspokajane jest przez import. Jednak zarówno
w przypadku ropy naftowej jak i gazu ziemnego jest to import tak zdywersyfikowany, że trudno mówić o jakiejkolwiek zależności od jednego źródła. Francja to drugi
po Hiszpanii importer LNG w Europie.
Wykresy 21-23. Udział poszczególnych rodzajów energii w konsumpcji, konsumpcja, produkcja własna oraz import paliw kopalnych i udział poszczególnych państw w imporcie gazu, wszystkie dane
za 2008 rok
43
Marcin Tarnawski
4. 4. Włochy
Sytuacja Włoch, czwartego w Unii konsumenta energii przypomina sytuację
Hiszpanii, gdyż wskaźnik import dependency wynosi 85%. Ogólne zapotrzebowanie na energię to ok. 180 Mtoe, z czego własne źródła pokrywają zaledwie ok. 27
Mtoe (ropa 7 Mtoe, gaz 8 Mtoe, energia odnawialna 12 Mtoe). W zasadzie Włochy
są całkowicie uzależnione od importu węgla, ropy i gazu, z tych dwóch ostatnich
źródeł pochodzi po ok. 40% energii. Jednak podobnie jak w przypadku Francji jest
to import tak zdywersyfikowany, że trudno mówić o jakiejkolwiek zależności od jednego źródła. W zużyciu wg sektorów dominują transport i przemysł po ok. 30% oraz
gospodarstwa domowe ok. 20%.
Wykresy 24-26. Udział poszczególnych rodzajów energii w konsumpcji, konsumpcja, produkcja własna
oraz import paliw kopalnych i udział poszczególnych państw w imporcie gazu, wszystkie dane za 2008 rok
44
4. 5. Wielka Brytania
Trzeci konsument energii w Europie to Wielka Brytania, ze zużyciem ok. 210
Mtoe, z czego własne źródła zaspokajają ok. 175 Mtoe. Daje to wskaźnik import dependency ok. 20%, co jest jednym z najbardziej bezpiecznych wskaźników w UE
(chociaż jeszcze do roku 2003 Wielka Brytania była eksporterem energii i nie potrzebowała zewnętrznych źródeł, poza węglem, do zaspokajania swoich potrzeb). W
zużyciu wg sektorów dominuje transport (35%), następnie przemysł (mniej niż 30%) i
gospodarstwa domowe (ok. 25%). Wielka Brytania importuje jedynie niewielki ilości
węgla i gazu (łącznie mniej niż 20% energii). Potrzeby energetyczne zaspokajane są
głównie przez własne wydobycie ropy i gazu (łącznie z tych dwóch źródeł pochodzi
65% konsumowanej energii).
45
Marcin Tarnawski
oraz import paliw kopalnych, wszystkie dane za 2008 rok
4. 6. Szwecja
Szwecja to specyficzne państwo, z konsumpcją energii na dość małym poziomie
tzn. ok. 50 Mtoe, z czego 33 Mtoe to własne źródła energii, daje to 35% wskaźnik
import dependency. Ropa naftowa, energia nuklearna i energia ze źródeł odnawialnych stanowią po ok. 1/3 źródeł energii, co stawia gospodarkę szwedzką w czołówce
niskiej emisyjności szkodliwych gazów do atmosfery. 30% udział energii odnawialnej w całkowitym zużyciu daje Szwecji pozycję lidera w Unii Europejskiej. Szwecja
importuje głównie ropę naftową, która jest niezbędna do funkcjonowania sektora
transportowego. Konsumpcja wg sektorów: przemysł (prawie 40%), transport (25%)
oraz gospodarstwa domowe (20%).
46
5. Analiza sytuacji energetycznej Polski na tle innych państw UE
Polska to szósty, co do wielkości, konsument energii w Unii Europejskiej. Na ogólną wartość ok. 98 Mtoe konsumowanej energii (ponad trzy razy mniej niż Niemcy),
tylko 33 Mtoe pochodzi z importu, co daje zależność energetyczną (import dependency) na poziomie ok. 25% (spowodowane jest to tym, że Polska jest znacznym eksporterem węgla, w 2007 roku wyeksportowano węgiel dający energię ok. 8 Mtoe). W
zużyciu wg sektorów, ok. 30% udziały posiada przemysł i gospodarstwa domowe, ok.
25% transport i 10% usługi. W strukturze źródeł energii blisko 60% pochodzi z własnego wydobycia węgla, ponadto znaczący, ok. 25%, udział ropy, prawie w całości
importowanej. Krajowe wydobycie gazu zaspokaja 30% całkowitej konsumpcji tego
paliwa, reszta jest importowana w zasadzie tylko z Rosji. Trudno mówić o zależności
energetycznej od Rosji, gdyż import rosyjskiego gazu i ropy zaspokaja poniżej 30%
całkowitego zapotrzebowania państwa na energię.
Sytuacja energetyczna Polski, na tle innych państw UE, jest dość specyficzna i
to z kilku powodów. Po pierwsze, gospodarka Polski opiera się w zasadzie na jed47
Marcin Tarnawski
nym rodzaju paliwa, tzn. węglu. Nie ma takiego drugiego państwa w UE, którego
struktura źródeł energii byłaby tak zdominowana przez jeden surowiec. 57% energii
pozyskiwanej z węgla to ewenement. Następne państwo, z podobnym wskaźnikiem
to Estonia (ponad 50%), Republika Czeska (prawie 50%), Bułgaria (30%), Niemcy i
Rumunia (po ok. 25%). Jednak poza Niemcami, są to małe gospodarki zużywające
relatywnie niewiele węgla (dla przypomnienia średnia unijna to ok. 18% udział węgla
w pozyskiwaniu energii). Chociaż oparcie rozwoju gospodarczego na węglu nie stwarza zagrożenia braku tego surowca (przynajmniej w bliskiej przyszłości), to jednak
pociąga za sobą pewne negatywne konsekwencje, gdyż w przeciwieństwie do ropy,
gazu czy energii nuklearnej, trudno uznać węgiel za czyste, ekologiczne, czy niskoemisyjne paliwo. Może to pociągnąć spore koszty dla polskiej gospodarki w związku
z przyjętymi założeniami dotyczącymi ograniczania emisji gazów cieplarnianych do
atmosfery przez Unię Europejską.
Po drugie, ropa i gaz stanowią ok. 38% źródeł energii, co przy średniej unijnej
ok. 60% stawia Polskę w zdecydowanie odmiennej sytuacji od większości państw
48
Wspólnoty. W związku z faktem, iż państwa UE (poza kilkoma wyjątkami) nie posiadają własnych zasobów ropy i gazu, Polska jest o wiele mniej zależna od importu
tych surowców. Dla przypomnienia w Hiszpanii, Niemczech czy we Włoszech ropa
i gaz stanowią od 55% do 85% źródeł energii, mało tego, są prawie w całości importowane. Jedynym niekorzystnym faktem jest to, że prawie całość ropy naftowej jest
importowana przez Polskę z Rosji, nie stanowi to jednak wielkiego zagrożenia, gdyż
w razie potrzeby ropę naftową można dość łatwo importować z innych źródeł (państwa arabskie), czy innymi drogami (morska). Oczywiście jest to tylko relatywnie
łatwe, tzn. np. w porównaniu z gazem ziemnym, gdzie praktycznie nie istnieje szybka
możliwość zmiany dostawcy.
Po trzecie, udział źródeł odnawialnych w produkcje energii w Polsce jest poniżej
średniej dla UE (Polska 5%, UE 7,8%). Jakkolwiek trudno wymagać, przede wszystkim ze względu na warunki naturalne, aby udział energii ze źródeł odnawialnych
była na poziomie Austrii, Szwecji, czy innych państw skandynawskich, jednak wydaje się, że osiągnięcie poziomu 7-8% czyli tyle co posiadające podobne warunki
geograficzne Niemcy, poprawiłoby niekorzystną strukturę źródeł pozyskiwania energii w Polsce. Ponadto należałoby tu wskazać inne potencjalne źródło energii, które
poprawiłoby już bardziej zdecydowanie strukturę źródeł energii w Polsce. Chodzi
oczywiście o energetykę jądrową, jednak program taki (podjęty zresztą przez władze
Polski) wymaga ogromnych nakładów finansowych i dość długiego okresu czasu, w
którym widoczne byłyby efekty.
49
Marcin Tarnawski
6. Uwagi końcowe.
Kwestia bezpieczeństwa energetycznego jest dzisiaj jednym z najważniejszych
tematów debaty publicznej, gdyż cała światowa gospodarka opiera się na surowcach energetycznych. Ma to szczególne znaczenie w Unii Europejskiej, której państwa członkowskie są w dużej mierze zależne od importu tych surowców. Pewność
i bezpieczeństwo tego importu będzie w przyszłości stanowić podstawę rozwoju
ich gospodarek, dlatego też tak ważne jest przeanalizowanie bilansu energetycznego Unii Europejskiej (oraz państw członkowskich). Uzależnienie od importu surowców energetycznych państw UE nie jest jednakowe, jednak obecna jest tendencja
do jego zwiększania, w związku z coraz większym zapotrzebowaniem na energię.
Sprawą równie istotną, jeśli nie najważniejszą dla całej UE (i poszczególnych państw
członkowskich) jest ewentualne połączenie systemów przesyłowych ropy naftowej i
gazu ziemnego wszystkich państw UE. Zakładając odpowiedzialną politykę poszczególnych państw oraz wprowadzenie pewnych mechanizmów ewentualnej pomocy
(dostaw gazu czy ropy) można zakładać, że problem pewności zaopatrzenia (bezpieczeństwa energetycznego) zostanie częściowo rozwiązany. Jednak nie likwiduje
to problemu w zupełności, gdyż przenosi tylko dyskusję na poziom wspólnotowy
i dylematy będą dotyczyć zależności energetycznej całej Unii. Wydaje się, że tylko
przestawienie współczesnych gospodarek na inne (alternatywne) źródła energii może
rozwiązać omawiany w artykule problem.
50
Krzysztof Bielecki
Zamość
[email protected]
Wolne Państwo Kongo (1885 – 1908)
i relacje współczesnych mu przeciwników
Congo Free State (1885 – 1908) and accounts of its
contemporary adversaries
Streszczenie:
Wolne Państwo Kongo1 było wytworem postanowień kongresu berlińskiego, który odbył się w
latach 1884 – 1885. Państwo, jako podmiot prawa międzynarodowego, istniało od 1 lipca 1885 do 15
listopada 1908 roku. Jego powstanie było wynikiem kompromisu pomiędzy ambicjami króla Belgii
Leopolda II, a interesami mocarstw. Stanowiło prywatną własność Leopolda II. Ten wytwór gry dyplomatycznej, przez niektórych postrzegany był jako próba wdrożenia w życie platońskiej koncepcji
państwa idealnego2. Od początku budziło ono też ostry sprzeciw i oburzenie, gdyż w rzeczywistości
było emanacją ekstremalnej opresyjności ze strony kolonizatora w stosunku do kolonizowanego terytorium. Główne źródło takiego stanu rzeczy tkwiło w przyspieszonym rozwoju nowoczesnej gospodarki wolnorynkowej i związaną z tym procesem ekspansją w skali światowej. W artykule przedstawię w zarysie historię państwa oraz stanowiska jego przeciwników, argumentację i działania jego
adwersarzy. Jednym z efektów tych ostatnich była faktyczna aneksja WPK przez Królestwo Belgii w
1908 roku. WPK przekształciło sie w klasyczną kolonię o nazwie Kongo Belgijskie.
Słowa kluczowe: Congo Question, Leopold II, Henry Morton Stanley, kongres berliński, belgijski system kolonialny, International African Association, Congo Reform Association
Summary:
Congo Free State was created at the Berlin Conference which took place in the years 1884 – 1885.
This state existed from 1 July 1885 to 15 November 1908. Its origin was an outcome of a compromise
between the ambitions of Leopold II, King of Belgium, and superpowers interests. The state was the
private property of Leopold II and as a product of diplomatic games was regarded by some people as
an attempt at implementing Plato’s conception of the ideal state. From the very beginning Congo Free
State inspired strong objection and indignation, because in fact it was an emanation of extreme oppression of a colonizing country towards colonized territories. The main source of such a situation lay
in the rapid development of free-market economy and its concomitant- worldwide expansion. In this
article I will outline history of Congo Free State, as well as arguments and actions of its adversaries.
One of the results of these actions was the annexation of Congo Free State by the Kingdom of Belgium in 1908. Congo Free State was then transformed into a classic colony named Belgian Congo.
Keywords: Congo Question, Leopold II, Henry Morton Stanley, Berlin Congress, Belgian colonial system, International African Association, Congo Reform Association
1
2
Nazwa oficjalna: Etat Independant du Congo, ang. Congo Free State. W dalszej części używany będzie skrót WPK od
nazwy polskiej Wolne Państwo Kongo lub nazwa pełna.
G. Kaczyński, Bunt i religia w Afryce Czarnej, Wrocław – Warszawa 1989, s. 15.
51
Krzysztof Bielecki
1. Od historycznego Królestwa Konga do kongresu berlińskiego.
Tereny położone przy ujściu rzeki Kongo do Atlantyku jako jedne z pierwszych
zostały zbadane przez Europejczyków. Pod koniec XV wieku pojawili się tutaj Portugalczycy3. Skutkiem kilku ich wypraw było przyjęcie w roku 1491 chrztu przez
manikongo4, władcę Królestwa Konga5. Wraz z chrztem rozpoczęty został głęboki
proces inkulturacji6,, początkowo elit kraju, a z czasem większości jego mieszkańców. Rozpoczęło się szerokie otwarcie Królestwa i jego penetracja przez cywilizację
europejską. Portugalczycy natrafili na silne, scentralizowane struktury większego i
sprawnego organizmu o cechach monarchii. Królestwo formalnie nigdy nie zostało
skolonizowane i zachowało swą suwerenność praktycznie do ustaleń kongresu berlińskiego w 1885 roku. Od pierwszego kontaktu trwał jednak drenaż zasobów naturalnych i zasobów ludzkich Konga, co czyniło niepodległość kraju fikcją. Najbardziej
niechlubną kartą było pozyskiwanie „towaru” dla zaspokojenia popytu na niewolniczą siłę roboczą w Nowym Świecie. Transatlantycki handel niewolnikami stał się
najważniejszą gałęzią gospodarki Królestwa i był istotnym elementem trójkąta handlowego: Europa – Afryka – Ameryka7.
Zmiany jakościowe w historii całego kontynentu afrykańskiego zapoczątkowane
zostały z chwilą pojawienia się efektów rewolucji przemysłowej w Europie i rozprzestrzeniania się zasad cywilizacyjnych oraz wypływających z nich podstaw gospodarowania stworzonych przez białą rasę. W drugiej połowie XIX wieku gwałtownie
rosło zapotrzebowanie na surowce a jednocześnie intensywnie poszukiwane były
rynki zbytu dla towarów produkowanych w Europie. Wymuszało to na metropoliach
stosowanie nowych sposobów opanowywania świata. Należy również zauważyć, że
nie można utożsamiać terytorialnie i demograficznie historycznego Królestwa Konga
z przyszłym Wolnym Państwem Kongo. To ostatnie było specyficznym, ogromnym
molochem, w skład którego weszła tylko część Królestwa będącego spuścizną rdzennie afrykańskiej myśli państwowotwórczej Obszary te otrzymały w strukturze WPK
nazwę Dolne Kongo8 i stanowiły jedną z prowincji kolonii będącej prywatną własno-
ścią króla Leopolda II. Obecnie jest to także prowincja Demokratycznej Republiki
Konga, która terytorialnie jest spadkobierczynią WPK i Konga Belgijskiego.
52
A.H. De Oliveira Marques, Historia Portugalii, Warszawa 1987, t. I, s. 195.
Manikongo - w języku kikongo władca Konga, państwa leżącego po obu stronach ujścia rzeki Kongo.
5
Królestwo Konga – źródłowo identyfikowalne od chwili przybycia Portugalczyków pod koniec wieku XV. Było wytworem
plemion z rodziny Bantu określanych mianem BaKongo. Obecnie tereny Królestwa Konga znajdują się w granicach Angoli,
DRK i Konga Brazzaville. Nie pokrywają się z granicami WPK, którego pośrednim następcą jest niepodległa od 1960 roku
Demokratyczna Republika Konga.
6
R. Piętek, Garcia II.- władca Konga i Kościół katolicki, Warszawa 2009, s. 7.
7
J.G. Da Silva, Morskie dzieje Portugalczyków, Gdańsk 1987, s. 395 – 403.
8
fr. Bas-Congo, ang.Lower Congo
3
4
2. Leopold II i jego ambicje kolonialne
Leopold II był władcą Królestwa Belgii9. Wraz z rozwojem gospodarczym pojawił
się problem zbytu produkcji rodzimej. Konserwatywne społeczeństwo nie aprobowało idei kolonialnej króla i nie wykazywało nią większego zainteresowania. Aby zrealizować swe zamierzenia Leopold II musiał przedsięwziąć więc działania na arenie
międzynarodowej. Podstawą propagandową i moralno-etyczną zabiegów miała być
zakorzeniona już dość mocno w ówczesnej mentalności europejskiej idea „cywilizowania” Afryki. Nośnym argumentem było też zwalczanie arabskiego handlu niewolnikami oraz kanibalizmu, który we wnętrzu kontynentu nadal był praktykowany.
Swą pozycję król Belgów budował na hasłach filantropijnych i humanitarnych. W mowie wygłoszonej w 1869 roku przed senatem powiedział ( wg apologetów proroczo
): „domagam się dla Belgii udziału w zdobyczach kolonialnych”10. Inna wypowiedź,
z 1876 roku, zawiera apel o zwalczanie niewolnictwa, plagi której zniszczeniem powinni być zainteresowani wszyscy „przyjaciele cywilizacji” ze świata zachodniego,
poprzez działania w ramach instytucji ponadpaństwowych11.
Ogromną przeszkodą ograniczającą możliwości realizacji planów Leopolda II był
konstytucyjny zapis o neutralności jego królestwa12. Król angażował się więc osobiście, jako osoba prywatna we wszelkie przedsięwzięcia. Rozbudowywał sprawny aparat agitacyjny uzasadniający jego zamierzenia. Współtworzył i koordynował
działalność filantropijną, stale podkreślając konieczność bezpośredniej interwencji w
Afryce. Wspierał finansowo eksplorację kontynentu i powoli zdobywał zwolenników.
Kształtował się jego pozytywny wizerunek, jako „wspaniałomyślnego monarchy,
postępującego dostojnie, umiejętnie działającego, planującego i realizującego długotrwale przedsięwzięcia, umiejętnie pozyskującego uznanie wszystkich mocarstw13”.
Jednak większość oponentów niezmiennie uważała jego ambicje osobiste za podstawowe źródło wynaturzeń w praktykach stosowanych w WPK, zaś deklaracje o zabarwieniu humanitarnym jedynie za propagandowy kamuflaż. Ogół sposobów interpretowania i wskazywania rządom i społeczeństwom zachodnim istoty i cech tegoż
państwa określony został jako tzw. Congo Question14. „Kwestia kongijska” dotyczyła
w szczególności:
1) pozbawienia rdzennych mieszkańców wszelkich praw, a w szczególności prawa
do korzystania z owoców, które przynosił rozwój ekonomiczny ich kraju:
2)nagminnego łamania ustaleń berlińskich w sprawie całkowitej wolności handlu:
A.S. Rappaport, Leopold the Second King of the Belgians, London 1910, s. 9 – 13.
H.W. Wack, The Story of the Congo Free State. Social, Political, and Economic Aspects of the Belgian System of Government in Central Africa, New York and London 1905, s. 4.
11
E. Descamps, New Africa. An Essay on government civilization in new countries and on the Foundation, Organization
and Administration of the Congo Free State, London 1903, s. 13 - 14.
12
A. B. Keith, The Belgian Congo and the Berlin Act, Oxford 1919, s. 31.
13
Tamże, s. 32.
14
Zagadnienie, kwestia kongijska.
9
10
53
Krzysztof Bielecki
3)niezgodnego z prawem międzynarodowym prowadzenia handlu bronią i alkoholem na terenie kolonii przez wybrane i preferowane podmioty gospodarcze:
4)narzucenia rdzennej ludności systemu pracy przymusowej, szczególnie przy
tworzeniu wysokotowarowych plantacji, a także przy pozyskiwaniu surowców
kopalnianych.
Ograniczenia wynikające z neutralności Belgii ominięto poprzez tworzenie towarzystw badawczych o składzie międzynarodowym. Działalność finansowana była
w głównej mierze przez króla z jego majątku osobistego. Udało mu się przekonać
do swych planów wiele znamienitych osób. W 1876 roku w Brukseli rozpoczęła się
Międzynarodowa Konferencja Geograficzna15, w której udział wzięli przewodniczący towarzystw geograficznych z Europy, badacze, bogaci filantropi oraz politycy. Na
konferencji powołano do życia Międzynarodowe Towarzystwo Afrykańskie16. Ciało
to określano też jako Międzynarodowy Komitet Badania i Cywilizowania Afryki
Centralnej17. Jego prezydentem został Leopold II. Zewnętrznie artykułowanym zadaniem było zharmonizowanie poczynań państw w zakresie eksploracji Afryki oraz
wymiana uzyskanych informacji o kontynencie. Delegaci zobowiązani byli do tworzenia komitetów narodowych Towarzystwa.
Ostatecznie zwyciężyły interesy partykularne poszczególnych państw i „wyścig
do Afryki”18 realizowano przede wszystkim w ramach przedsięwzięć narodowych.
Głównymi oponentami i krytykami poczynań MTA byli Brytyjczycy, którzy widzieli w nim narzędzie realizacji zamierzeń Leopolda II. Fakt nieprzystąpienia Brytyjczyków do struktur MTA oraz brak zaangażowania ze strony Francji, Niemiec
i Portugalii, zaowocowały zdominowaniem Towarzystwa przez Belgię, jej komitet
narodowy i przez zwolenników króla. Do grona państw członkowskich dokooptowano Stany Zjednoczone. Leopold II otrzymał więc silne wsparcie będące istotną
przeciwwagą dla ataków ze strony rządu Jej Królewskiej Mości. Sytuacja taka wynikała z globalnego układu sił na arenie międzynarodowej, a „sprawa kongijska” była
jednym z przejawów całego spektrum narastających konfliktów. Zdecydowana część
wypraw badawczych organizowana więc była pod egidą poszczególnych komitetów
narodowych, co także spowodowało, że największym beneficjentem teoretycznie
międzynarodowego przedsięwzięcia, ponownie okazał się król Belgii. Zaakceptowano flagę Towarzystwa, pod którą miało ono prowadzić swą działalność19. Większość
kapitałów wyłożyła Belgia, a raczej sam Leopold II. Przyczyną niemocy MTA było
jednak skrywanie informacji pozyskanych przez poszczególne komitety narodowe w
wyniku samodzielnych wypraw. Wszystkie ówczesne wydarzenia unaoczniły roz
54
A.S. Rappaport, Leopold the Second..., s. 156 - 160.
Nazwa oficjalna: Association Internationale Africaine, ang. International African Association. Dalej stosowane będą
wymiennie: skrót MTA i określenie Towarzystwo. W toku praktycznej działalności utworzone zostały inne instytucje,
które zostaną przywołane w artykule. Dla jasności wywodu zachowane zostanie odniesienie do MTA, jako instytucji
pierwotnie utworzonej do eksploracji terenów Konga.
17
International Central Africa Commitee of Exploration and Civilization, [w:] Descamps, New Africa..., s. 10.
18
ang. Scramble for Africa.
19
Złota gwiazda na niebieskim tle. Po utworzeniu WPK stała się oficjalną flagą tego państwa.
15
16
bieżność interesów poszczególnych graczy. Skonstatowano konieczność rozstrzygnięć na szczeblu międzyrządowym, konsekwencją czego było zwołanie w 1884 roku
konferencji w Berlinie.
3. Przedsięwzięcia Leopolda II w Afryce i współpraca z H. Stanley’em
Powstanie przyszłej kolonii i nadana jej forma były skutkiem zabiegów Leopolda
II. Również jego ojciec, Leopold I angażował się w tej dziedzinie20, jednakże wszystkie próby zakończyły się niepowodzeniem21. Leopold II także wysyłał wyprawy do
Afryki, ale zakrojone na szeroką skalę działania rozpoczął dopiero pod flagą MTA.
Argumentem podstawowym była idea krzewienia cywilizacji, a w jej ramach humanizacja stosunków społecznych. Miało to wyrugować destrukcyjny wpływ handlu
niewolnikami na kondycję moralną i materialną plemion zamieszkujących zlewisko
rzeki Kongo22. Dzięki coraz liczniejszym ekspedycjom i postępowi w medycynie
udowodniono też możliwość przeżycia i w miarę aktywnej pracy białego człowieka
w tropikalnym klimacie Afryki Centralnej.
Pierwszym krokiem w praktyce eksploracyjnej zawsze było ustanawianie w miejscach strategicznych stacji, które pełniły rolę europejskich przyczółków. Podobnie
postępował H.M. Stanley23. Drogi Leopolda II i Stanley’a przecięły się, co zaowocowało ścisłą współpracą króla i podróżnika. Zaangażowany kapitał monarchy oraz
jego precyzyjna akcja dyplomatyczna, w połączeniu ze zdolnościami Stanley’a ostatecznie zaowocowały utworzeniem WPK. W 1877 roku Stanley pisze, że mocarstwo,
które zawładnie rzeką Kongo, pomimo utrudnień nawigacyjnych, opanuje handel na
wielkim obszarze jej dorzecza. Rzeka ta jest i będzie najważniejszą arterią handlową
dla całej Afryki Środkowo-Zachodniej24. Stanley dążył do zainteresowania wynikami swych odkryć brytyjski rząd oraz środowiska kupieckie i finansowe. Nie były one
jednak wówczas skłonne do podjęcia konkretnych działań w tym zakresie25.
W efekcie Stanley przyjął propozycję Leopolda II, która dotyczyła dalszych jego
badań na rzecz i w imieniu MTA. W listopadzie 1878 roku w Brukseli spotkali sie
przedstawiciele świata finansjery, których interesował ekonomiczny aspekt planu
Leopolda II. Powstał filialny wobec MTA Komitet Badawczy Górnego Konga26 , z
którym Stanley zawarł formalny kontrakt. Celem ekspedycji było odtworzenie wcześniejszych i nawiązywanie nowych kontaktów poprzez zawieranie traktatów z wo
A.S. Rappaport, Leopold the Second..., s. 27 - 42.
A. Wauters, The Belgian Congo. Reservoir of the Allies, London 1942, s. 1.
W. Wack, The Congo Free State..., s. 17.
Jeden z najsłynniejszych badaczy Afryki. Za dzieło jego życia uważa się opanowanie terenów w Afryce Centralnej, z
których ukonstytuowało się późniejsze WPK.
24
H.M. Stanley, The Congo and the founding of its Free State. A Story of work and exploration, New York 1885, s. VI..
25
The Autobiography of Sir Henry Morton Stanley, s. 333 - 334.
26
Comitee d’Etudes du Haut Congo, ang. Committee for the Study of the Upper Congo. W 1883 roku do użycia wchodzi też
nazwa Association Internationale du Congo – A.I.C.
22
23
20
21
55
Krzysztof Bielecki
dzami plemiennymi. W imieniu MTA podpisano ich około 500. Utworzono blisko
40 nowych stacji handlowo-pocztowych wzdłuż rzeki, poczynając od wnętrza kontynentu ku ujściu rzeki27. Stanley interesował się też możliwościami rozwoju handlu
w basenie Konga. Należy zauważyć, że skupiono się szczególnie na Górnym Kongu,
które stanowiło wielką zagadkę dla Europejczyków. Leopold II dysponował już pewną wiedzą o ogromnych zasobach naturalnych, które kryły te ziemie28. Wszystkie te
przedsięwzięcia organizował belgijski komitet narodowy, ale pod auspicjami MTA.
W styczniu 1879 roku Stanley rozpoczyna pracę na rzecz Towarzystwa, jak zawsze
od wybrzeża wschodniego. W okresie późniejszym punkty startowe ekspedycji przeniesiono do portów Banana i Boma na wybrzeżu zachodnim29. Czynnik ekonomiczny
był dla promotorów istotą całego przedsięwzięcia, zaś zadania naukowo-badawcze i
aspekt humanitarny pozostawały w sferze deklaracji, niejako na uboczu30. W konsekwencji MTA stało się właścicielem ogromnych obszarów w Afryce Środkowej.
Cały proces decyzyjny oraz finansowanie spoczywały niemal całkowicie w rękach
króla. U zarania sformułowany został cel główny, którym było zbadanie górnego biegu rzeki Kongo oraz jej dopływów pod kątem prowadzenia działań ekonomicznych
opartych na regułach gospodarki towarowo-pieniężnej. W MTA zasiadali badacze i
naukowcy, zaś w skład Komitetu Badawczego wchodzili głównie finansiści i przedsiębiorcy. Oba te gremia uzupełniały się i wspierały Ustalono następującą praktykę:
tworzyć i poszerzać przyjazne relacje, w tym handlowe z plemionami i ich wodzami;
restytuować stare i zakładać nowe stacje wśród miejscowych plemion; zdobywać od
wodzów w formie pisemnej, prawo do władania ziemią; zasiedlać stację autochtonami, ale pod zarządem białych kolonizatorów31.
Wokół stacji tworzono pewnego rodzaju lokalne konfederacje. Ich iluzoryczna niezależność gwarantowana była przez króla, w imieniu którego wyznaczano
przywódcę tak utworzonej na wzór europejski struktury. Zawierane były traktaty
z poszczególnymi wodzami wioskowymi i plemiennymi. Panowało przekonanie o
konieczności posiadania pisemnych gwarancji będących podstawą budowania organizmu organizującego na nowych zasadach stosunki lokalne32. Stanley chciał także
stworzyć w miarę sprawną sieć komunikacyjną na i wzdłuż rzeki Kongo. Powstała
jedna z pierwszych, nowych stacji w Vivi na północnym brzegu rzeki. Tam został
podpisany, jako jeden z pierwszych traktat z lokalnym wodzem33. W listopadzie 1880
roku Stanley napotyka Pierre Savorgnan de Brazzę, przedstawiciela Francji, a raczej francuskiego komitetu narodowego MTA. Także on zawiera pisemne traktaty
z wodzami34. De Brazza zablokował marsz ekspedycji finansowanej przez Leopolda
29
30
31
32
33
34
27
28
56
A. Wauters, The Belgian Congo..., s. 5.
Chodzi głównie o przyszłe dystrykty Kasai, Kivu, a przede wszystkim o Katangę ( Szabę).
A.S. Rappaport, Leopold the Second..., s. 165.
The Autobiography of Sir Henry Morton Stanley..., s. 333 – 352.
Metoda była stosowana przez wszystkie strony zainteresowane podbojem Afryki.
The Treaty of Vivi, 13th June, 1886, w: H.W. Wack, The Story of the Congo Free...,s. 487.
R. West, Congo, New York – Chicago – San Francisco 1974, s. 71 – 92.
II. Stanley postanowił zwrócić swe kroki na południe. Tworzy nowe stacje, w tym
Leopoldville i Stanley Pool. W jednym ze sprawozdań twierdzi po raz kolejny, że
nic nie będzie prawnie wiążące, jeżeli cesja praw do zieminie będzie dokonywana na
konkretne państwo lub osobę. Jest to podstawa uzyskania wiarygodności i aprobaty
innych zainteresowanych w Europie. Zaznacza również, że dla umocnienia dominacji
niezbędne jest wybudowanie linii kolejowej w dolnym biegu rzeki Kongo oraz stałe
rozszerzanie sieci stacji do tysiąca mil w górę rzeki od Stanley Falls35. Niewątpliwym
sukcesem międzynarodowym było zauważenie przez de Brazzę peregrynacji, których dokonywała ekspedycja Stanley’a, a więc pośrednio także przez Francję oraz
ekspedycje portugalskie przemieszczające się ku rzece od południa. Doszło, choć bez
zbytniego entuzjazmu, do akceptacji nowego gracza.
Palącą kwestią było wspomniane wybudowanie ciągów komunikacyjnych umożliwiających opanowanie terenów, rozwój handlu i intensywną eksploatację dóbr.
Stanley skompletował administrację w wybudowanych stacjach. Władzę w nich przekazał w ręce młodych oficerów, będących wielkimi entuzjastami przedsięwzięcia.
Osobiście zaś ciągle penetrował dziewicze obszary Górnego Konga. Konsekwentnie
przestrzegano procedur, których założeniem było zachowanie staranności od strony
formalno-prawnej dokonywanych aneksji. W swym raporcie z 1884 roku mógł on
już wykazać, że od Boma36 wzdłuż rzeki Kongo ku wnętrzu kontynentu, istniały
znaczne obszary, gdzie wodzowie przekazali swe suwerenne uprawnienia na rzecz
MTA. I co najważniejsze było to potwierdzone na piśmie. Wiele traktatów znajdowało się w stadium negocjacji. Na tym etapie Stanley opuścił Kongo, a na jego miejsce
desygnowano generała Francisa de Wintona, któremu powierzono konkretne zadanie
umocnienia nowego władztwa mającego swe umocowanie głównie w tychże traktatach. Sukcesywnie zwiększano obecność administracji i siły militarnej z Europy. Ale
Stanley, podobnie jak Leopold II. zdawał sobie sprawę, że status prawny zaanektowanych terenów nie zależy od traktatów z wodzami, w większości nieświadomymi ich
konsekwencji, ale od uznania zawłaszczeń przez mocarstwa. Unormowane to zostało
na rozpoczynającej się wówczas w Berlinie konferencji.
4. Kongres berliński (1884 – 1885) i jego ustalenia w kwestii Konga
Aspiracje Leopolda II dotyczące Konga nie były tajemnicą dla zainteresowanych.
Budziło to opór większości mocarstw, a przede wszystkim Wielkiej Brytanii i Portugalii. Rolę decydującą w Europie odgrywały w owym czasie Niemcy i kanclerz
Bismarck, z którego inicjatywy zwołano konferencję mającą za cel położenie kresu
narastającym animozjom i traktatowe unormowanie kwestii spornych.
Główne problemy do rozstrzygnięcia w sprawie Konga określono następująco:
35
36
The Autobiography of Sir Henry Morton Stanley..., s. 336 – 337.
Boma – jeden z portów i centrum administracji kolonialnej. Po utworzenia WPK – stolica państwa.
57
Krzysztof Bielecki
ustanowienie wolności handlu na rzece Kongo oraz w jej dorzeczu; zastosowanie do
rzeki Kongo i jej basenu norm i uregulowań dotyczących wolności żeglugi po akwenach o znaczeniu międzynarodowym; formalne zdefiniowanie zasad, na podstawie
których okupacja Afryki będzie uważana za prawnie obowiązującą i legalną37.
Do negocjacji doszło na kongresie38 w Berlinie, który odbył się między 15 listopada 1884 a 26 lutego 1885 roku. Uwieńczeniem było podpisanie Aktu Generalnego.
Regulował on zasady postępowania w niezajętych częściach Afryki. Skodyfikowano
podstawy prawne wolności handlu oraz zasady działań służących poprawie egzystencji ludności miejscowej. Wsparciem dla króla było dokooptowanie do składu delegacji amerykańskiej generała polityka i biznesmena Henry’go S. Sanforda39. Stanley
otrzymał funkcję doradcy technicznego i większość wiedzy o sytuacji w Kongo zebrani otrzymali właśnie od niego. Leopold II i Stanley przygotowali taktykę mającą
doprowadzić do uznania traktatów z wodzami, a podstawą legitymizacji nabytków
MTA miało być zaprowadzanie ładu, rugowanie barbarzyństwa, w tym kanibalizmu
i handlu niewolnikami, czyli realizacja idei cywilizacyjnej. Wypracowano również
konsensus zapewniający wolność handlu i żeglugi. Nad przestrzeganiem zapisów
czuwać miała specjalna komisja międzynarodowa. Zapis o ustanowieniu tego zarządu był dla króla także jedną z przesłanek do starań o uznanie zdobyczy pod auspicjami MTA. Istotna była też akceptacja w 1884 roku przez USA flagi Towarzystwa i
uznanie go za organizację zaprzyjaźnioną. Mocarstwa zobowiązały się do respektowania praw MTA i pośrednio dano mu możliwość ich scedowania na inny podmiot40.
Towarzystwo potraktowano więc jako równorzędnego partnera i zaaprobowano jego
dotychczasowe poczynania i ich skutki. Następnym krokiem ze strony Leopolda II
było domaganie się formalnego przekazania na rzecz MTA kontroli nad terenami w
Kongu.
Całkowita wolność handlu zapisana została w artykule 1 rozdziału I Aktu Generalnego41. Basen rzeki Kongo zdefiniowano, ku satysfakcji króla Belgii, bardzo szeroko42. Poskutkowało to niebotycznym poszerzeniem w stosunku do pierwotnych ustaleń. W rozdziałach II, III i IV wolność handlu została wsparta całkowitą wolnością
żeglugi. Zawarto porozumienie o opłatach eksploatacyjnych, cłach i podatkach. Ich
konstrukcja miała być wsparciem dla nadrzędnej idei wolności gospodarczej. Rozdział V zakazywał wprowadzania jakiejkolwiek formy monopolu oraz protekcjonizmu faworyzującego którąkolwiek ze stron. Ustalenia te doprecyzowano w rozdziale
A.B. Keith, The Belgian Congo..., s. 55. A.S. Rappaport, Leopold the Second..., s. 175.
Wymiennie używane są określenia: kongres i konferencja. Również w polskiej literaturze tematu.
39
Był on wcześniej ambasadorem USA w Belgii. Znał więc sfery polityczne tego kraju, również króla. To dzięki niemu
Leopold II namówił do współpracy ze sobą H.M.Stanley’a. Komercyjne parowce Sanforda dokonały pierwszych rejsów
w górę rzeki Kongo.
40
A.Wauters, The Belgian Congo..., s. 5.
41
General Act of the Conference of Berlin, signed February 26, 1885. [w:] A.B. Keith, The Belgian Congo..s.302. Treść
artykułu: The trade of all nations shall enjoy complete freedom. Akt składał się z siedmiu rozdziałów zawierających
38 artykułów. Do aktu dołączono 10 protokołów i 5 raportów..Oczywiście zapisy dotyczyły całej Afryki, a wśród nich
znajdowały się te, które określały status terytoriów nas interesujących.
42
A.B. Keith, The Belgian Congo..., s. 58.
37
38
58
IV, który określono jako akt nawigacyjny dla Konga43. Inne zapisy zawierały unormowania statusu rdzennych mieszkańców Konga. Miało to chronić plemiona tubylcze oraz wpływać na poprawę ich kondycji moralnej i warunków materialnych życia.
Zapewniono o wsparciu inicjatyw związków religijnych, organizacji charytatywnych
i naukowych. Wolność sumienia i tolerancja religijna także zostały objęte gwarancjami44. Gdy trwały obrady kongresu, MTA intensywnie kontynuowało rozmowy kuluarowe. W dniu 23 lutego 1885 roku Bismarck został powiadomiony, że flagę Towarzystwa uznały wszystkie mocarstwa biorące udział w konferencji. Potwierdzono, że
Towarzystwo traktowane jest jak suwerenne państwo. Na tej podstawie akt końcowy
został notyfikowany również przez przedstawicieli MTA. Leopoldowi II przesłano
gratulacje, jako fundatorowi przyszłego państwa. W ten sposób, od strony formalnej,
prace konferencji uznano za zakończone.
Istotne dla interesującej nas kwestii były również ustalenia podjęte na późniejszej konferencji, która odbyła się w Brukseli45. Jedną z przyczyn jej zwołania były
pojawiające się stale doniesienia o niepokojących praktykach stosowanych w WPK.
Brytyjczycy wystąpili do Leopolda II z propozycją przedyskutowania w międzynarodowym gronie kwestii arabskiego handlu niewolnikami, który nadal pustoszył Górne
Kongo. Przede wszystkim skupiono się jednak na jawnie niehumanitarnej polityce
nowej administracji w stosunku do rdzennych mieszkańców. Wszystkie ustalenia z
Brukseli uważano za doprecyzowanie postanowień berlińskich46. Konferencja zaczęła się w dniu 18 listopada 1889 roku. Poprzedziły ją masowe wiece z udziałem skutecznie mobilizowanej opinii publicznej. Już w 1888 roku odbyły się one w Kolonii
i Londynie. Znalazło to odzwierciedlenie w odpowiednich uchwałach Reichstagu i
Izby Gmin, a pośrednio wymusiło zwołanie spotkania do Brukseli.
5. Podstawy prawno-polityczne funkcjonowania WPK
Wolne Państwo Kongo ze swoim statusem własnościowym stanowiło przypadek
unikalny. Ta późniejsza kolonia belgijska powstała dzięki pracy zespołu osób różnej
narodowości47. Współcześni uważali podstawy prawne państwa za wyłom i kuriozum
w dotychczasowych praktykach traktatowych. M.R. Jacquemyns, prawnik francuski, zdefiniował WPK, jako „swego rodzaju kolonię międzynarodową”48. Nie można
powiedzieć, że MTA posiadło wszystkie cechy suwerenności, którą przekazało na
WPK. Faktyczne jego istnienie, w rozumieniu norm prawa, rozpoczęły jednostron
Act of Navigation of the Congo
Tolerancja dotyczyła wyznań chrześcijańskich, nie zaś tradycyjnych wierzeń afrykańskich, które sukcesywnie były rugowane, jako prymitywne, pogańskie i stanowiące przeszkodę w działalności cywilizacyjnej.
45
Declaration of the General Act of the Brussels Conference, July 2, 1890, [w:] W. Wack, The Congo...,s. 552.
46
E. Descamps, New Africa...s. 141 – 142.
47
A. Wauters, The Belgian Congo..., s. 1 - 2.
48
Une colonie internationale sui generis.
43
44
59
Krzysztof Bielecki
ne akty uznania przez rządy poszczególnych państw. Proces zapoczątkowały Stany
Zjednoczone, a zakończyła Turcja. Towarzystwo akceptowało zależność od decyzji
podjętych na konferencji międzynarodowej. W Berlinie zatwierdzono specjalną pozycję MTA i przypisano mu atrybuty podmiotowe suwerennego państwa. Król uzyskał więc formalną aprobatę swych starań i legitymizację przyszłych działań, jak
również swoiste przyzwolenie moralne na ich kontynuację. Zaraz po kongresie powstaje Wolne Państwo Kongo, w którym administracja, wojskowość, prawodawstwo,
sprawy wyznaniowe spoczęły w większości w rękach rodowitych Belgów. Wdrożenia
koncepcji dokonywał jednak sztab o składzie międzynarodowym49.
W wykrystalizowaniu się tego precedensu, jakim było WPK niemałą rolę odegrały
Stany Zjednoczone. W wyniku odpowiednich zabiegów opinia publiczna utożsamiła
postulaty Stanley’a prezentowane w Berlinie ze stanowiskiem amerykańskim. Ważny
był fakt, że podpisanie aktu końcowego dokonane zostało w imieniu króla, jako prezydenta i twórcy MTA, ze szczególnym naciskiem na status prawny monarchy, jako
osoby fizycznej. W dniu 16 kwietnia 1885 roku król przedłożył parlamentowi belgijskiemu do akceptacji treść aktu. Wymagane prawem dokumenty, w imieniu Królestwa Belgii i utworzonego WPK podpisała jedna i ta sama osoba – Leopold II. W
dniu 2 maja 1885 roku król przesłał do gubernatora de Wintona wiążący go prawnie
dekret, w którym ogłosił swoje wstąpienie na tron WPK. De Winton poinformował o
tym władze misji kościelnych oraz firm handlowych działających na terenie państwa.
W dniu 19 czerwca w Banana publicznie proklamował on powstanie państwa50.
Dotychczasowe posiadłości MTA stały się nowym podmiotem w znaczeniu norm
prawa międzynarodowego. W dniu 1 sierpnia tegoż roku de Winton powiadomił również mocarstwa o uformowaniu sie państwa, którego granice zostały doprecyzowane
i zatwierdzone w Berlinie. Poprzez to i na życzenie Towarzystwa sam Leopold II
przyjął tytuł Władcy Wolnego Państwa Konga51. Potwierdzony został personalny
charakter unii między Królestwem Belgii i nowym państwem w Afryce52. W ten sposób król objął władzę nad państwem o powierzchni około 2 mln km2. WPK było
neutralną monarchią absolutną pod autorytarnym zwierzchnictwem Leopolda II.
Teoretyczne ograniczenia sformułowane były w zapisach aktu berlińskiego. Rozdział
czwarty wprowadził wspomnianą instytucję nadzoru międzynarodowego czuwającego nad respektowaniem wolności handlu i żeglugi53. Jednak Międzynarodowa
Komisja do spraw Żeglugi po rzece Kongo54 działała w dość ograniczonym zakresie,
a jej członkowie byli faktycznie uzależnieni od poczynań administracji kolonialnej
reprezentującej w głównej mierze interesy króla Leopolda II.
Współcześni państwu byli zdeprymowani w kwestii jego umocowania prawnego.
51
52
53
54
49
50
60
Sovereign of the Congo Free State.
E. Descamps, New Africa..., s. 43.
International Commission on the Congo Navigation.
Był to precedens wymagający nowej metodologii i wykładni. Od początku występował ostracyzm przejawiający się w negowaniu legalności źródłowych podstaw WPK
jako własności osobistej. Zwolennicy argumentowali, że istnieje bogaty zestaw form
organizacji życia społecznego i politycznego, które nie powinny być ograniczane i negowane tylko z powodu braków w stosowanej dotychczas terminologii. Twierdzono,
że przeciwnicy ignorują podstawową konieczność dostosowania instytucji do potrzeb
obywateli i do wymogów sytuacji, a nie odwrotnie55.
Zobowiązanie się twórcy państwa do kontynuowania misji cywilizacyjnej miało
być pierwotną i wystarczającą przesłanką do uznania jego suwerennego prawa własności, a więc i utworzenia państwa w formie adekwatnej do potrzeb kolonizujących,
jak i kolonizowanych. Inną przesłanką była idea solidarności ogólnoludzkiej, w której
deklarowano pomoc dla ras i społeczności zapóźnionych. Przejawiać się to miało
we wspominanej już akcji cywilizacyjnej wobec ludności pozostającej w strukturach pierwotnych. Troską króla miało być zgodnie z tą argumentacją zaspokajanie
potrzeb swych bezpośrednich poddanych w królestwie, w następnej zaś kolejności,
zamieszkałych na obszarach podległych jego dominacji w Afryce. Więc działania
króla miały być przejawem humanitaryzmu, także w sensie globalnym, gdyż nie były
one ukierunkowane i skupione jedynie na dobru społeczeństwa belgijskiego. Błędem
było przedstawianie WPK, jako tylko i wyłącznie wytworu postanowień berlińskich.
Zgodnie z argumentacją zwolenników króla stanowiło ono urzeczywistnienie dążeń
Leopolda II. Specyficzny status prawny, prywatny charakter posiadania miały być
niejako wielką nagrodą za jego wybitne zasługi w krzewieniu postępu. Musiało to
zostać odzwierciedlone i uregulowane w ramach niedoskonałych dotychczas norm
prawa. Także na forum wewnętrznym parlament belgijski przegłosował obowiązywanie władztwa Leopolda II, i przyznał mu prawo do posiadania dwóch koron. Pośrednio zaaprobowano unię personalną Belgii z WPK. Skutkiem było rozpoczęcie
procesu szczegółowej legislacji. Z czasem i samo państwo belgijskie zaangażowało
się w prywatne dotychczas inicjatywy króla, partycypując w przedsięwzięciach ekonomicznych przez niego inicjowanych. Krok po kroku Leopold II przekonał belgijskie sfery polityczne o konieczności takiego zaangażowania, czego uwieńczeniem
była konwencja zawarta między Belgią i Wolnym Państwem Kongo w dniu 3 czerwca
1890 roku56. Zawarto w niej istotną klauzulę o możliwości przeniesienia królewskiego prawa własności do kolonii na monarchię belgijską. Belgia zadeklarowała też coroczne asygnowanie ustalonych kwot dla WPK. Stabilizowało to rozbudowę administracji i infrastruktury. Zasady regulujące relacje pomiędzy Belgią i WPK określono
ostatecznie w ustawie podpisanej w dniu 9 stycznia 1895 roku.
55
56
E. Descamps, New Africa..., s. 24. Oczywiście za obywateli uważano kolonizatorów, zaś rdzenni mieszkańcy przez większą część istnienia WPK a także później traktowani byli przedmiotowo.
A.S. Rappaport, Leopold the Second... s. 192-194.
61
Krzysztof Bielecki
6. Praktyczne aspekty życia codziennego w Wolnym Państwie Kongo
Kongijczycy57, rdzenni mieszkańcy państwa stanowili wielką mozaikę etniczną.
Nie posiadali oni praw politycznych w nowym państwie. Wielu wodzów zachowało swą władzę tradycyjną i uprawnienia płynące z tego tytułu, ale w praktyce stali
się wykonawcami woli administracji kolonialnej. Rozpoczął się proces wchłaniania
ich przez strukturę państwa, co miało odzwierciedlenie w nadaniu im oficjalnej i
praktycznie dożywotniej inwestytury58. Sukcesywnie zwiększała się liczba białych
przybyszów. Tworzyli oni trzy podstawowe i uprzywilejowane warstwy: urzędników,
misjonarzy i handlowców. Nie było mowy o jakiejkolwiek ogólnopaństwowej tożsamości kongijskiej. Tereny zachodnie, tj. głównie Dolne Kongo, uległy radykalnym
przeobrażeniom w wyniku kilkusetletniego zdominowania przez przedstawicieli rasy
białej. Mieszkańcy w znacznej mierze ulegli inkulturacji, a całe życie znacznej ich
części zostało wtłoczone w ramy urządzeń społecznych wprowadzonych przez Europejczyków. W przyszłości to właśnie z ich szeregów rekrutować się będą kadry przywódcze niepodległej Demokratycznej Republiki Konga. Tereny w Górnym Kongu,
prezentowały się jako dziewicze i pierwotne. To na nich skupiła się uwaga nowego
władcy i administracji, gdyż tam w przeważającej mierze znajdowały się pożądane
bogactwa naturalne. Z chwilą przejęcia władzy przez Leopolda II mieszkańcy stali
się więc jego poddanymi. Nie nabyli jednak praw, którymi cieszyli się Belgowie.
W roku 1886 de Wintona zastąpił Camille Janssen, mianowany gubernatorem generalnym kraju. Moment ten uważać można za przełomowy w historii WPK. Janssen
udoskonalił scentralizowany i zmilitaryzowany reżim egzekwujący wolę króla. Jako,
że WPK było monarchią absolutną, trudno mówić o funkcjonowaniu niezawisłej władzy ustawodawczej, wykonawczej, czy sądowniczej w kolonii. Uprawnienia władcze spoczywały w rękach monarchy, który mógł delegować jej elementy na niższe
szczeble. Kolejni gubernatorzy prowadzili permanentną kampanię pacyfikacyjną dla
zapewnienia spolegliwości mieszkańców. Król na bieżąco konsultował swe decyzje
ze zwierzchnią radą rezydującą w Brukseli, która umocowana była poza strukturami
państwa belgijskiego i stanowiła królewski organ doradczo-wykonawczy. Gubernator
generalny oraz wysocy urzędnicy administracji mieli prawo wydawać zarządzenia,
głównie w zakresie penalizacji przejawów nieposłuszeństwa. Wszystkie akty powinny były być publikowane w Brukseli w Bulletin Officiel59, ale zarządzenia często miały charakter poufny i były niedostępne dla ogółu. Wszelkimi metodami dążono do
ukształtowania świadomości autochtonów, którzy mieli utożsamiać sie z WPK, jako
wartością nadrzędną. Rozbijało to zależności tradycyjne, oparte na normach rodowoplemiennych. Zdecydowanie dominować zaczął reżim i zasady narzucone i wdrażane
przez kolonizatorów.
The Congolese
„Native Chiefs” decree of 6th October, 1891, [w:] A.S. Rappaport, Leopold the Second..., s. 202 – 203.
Recueil usuel de la législation, des conventions internationales et des documents administratifs, avec des notes de concordance. Bruxelles 1904.
57
58
59
62
Z ogromnych terytoriów wyodrębnione zostały dwie podstawowe domeny: tereny
podległe wodzom plemiennym i teoretycznie pozostawione w gestii tubylców oraz
obszary będące własnością państwa, a w ich ramach tzw. Domaine Prive60, które
stanowiły prawie 2/3 terytorium państwa.
Ze względu na specyfikę tradycyjnego pojmowania kwestii własności ziemi oraz
dotychczasowy sposób gospodarowania przez rdzennych mieszkańców, tereny zawłaszczone przez władze kolonialne ulegały skokowemu powiększeniu i z czasem
zaczęły dominować w strukturze agrarnej WPK. Tubylcy nie wyobrażali sobie, aby
ziemia, jej własność mogły być przedmiotem obrotu, transakcji kupna-sprzedaży.
Ziemia była własnością przodków, a w ich imieniu nadziału konkretnym rodzinom
dokonywał wódz po przybyciu wspólnoty na dane terytorium. Dla Europejczyków
ziemie, które nie były zamieszkane i uprawiane stanowiły terres vacantes61 i niejako automatycznie przechodziły pod zarząd państwa. Ono rozdysponowywało ją, zazwyczaj w formie koncesji, pomiędzy zainteresowane podmioty gospodarcze. Sama
administracja Wolnego Państwa Konga stała się, więc z czasem największym właścicielem ziemskim w kolonii (oczywiście w imieniu króla Leopolda II). Często ziemie
najbardziej wartościowe z europejskiego punktu widzenia pozyskiwane były poprzez
wywłaszczenia, rugowanie prawowitych właścicieli. Spora część tych terenów wydzierżawiana była następnie misjom kościelnym, domom handlowym, spółkom kapitałowym i przedsiębiorcom indywidualnym. Do zagospodarowania tak pozyskanych
ziem niezbędna była siła robocza. W wyniku znaczącego wzrostu zapotrzebowania
na nią ukształtowała się praktyka pracy przymusowej ludności autochtonicznej na
rzecz nowych właścicieli. Z czasem, po zbudowaniu pierwocin gospodarki towarowopieniężnej, praca przymusowa zastępowana była różnorodnymi formami podatku,
z których najbardziej restrykcyjnym i konsekwentnie egzekwowanym był podatek
pogłówny.
Jednym z głównych zadań, które postawiono przed nową administracją było
zwalczanie arabskiego handlu niewolnikami, który pustoszył nadal populację w głębi
kontynentu. Pobudki ku temu były czysto racjonalne, gdyż praktyki te dziesiątkowały siłę roboczą niezbędną dla budowania nowej gospodarki. Intensywnej rozbudowie ulegała infrastruktura transportowa, komunikacyjna, co odbywało się kosztem
licznych ofiar. Większość przedsięwzięć gospodarczych opierała się na międzynarodowym kapitale mieszanym. Spółki w większości były rejestrowane w Belgii a
ich akcjonariat był swoistą kompilacją, w której sam król lub podmiot przez niego
wskazany posiadał minimum połowę udziałów. W ten sposób tworzono fundament
dominującego w przyszłości systemu koncesyjnego. Jak wspomniano w głębi lądu
istniała sieć stacji, które z czasem, w wyniku migracji zarobkowej, przekształciły się
w osady i miasta na wzór europejski. Postępował więc również proces urbanizacji
będący kolejną konsekwencją powstania i rozwoju na obszarze państwa stosunków
M.R.P. Dorman, A Journal of a tour in the Congo Free State, Brussels – London 1905, s. 47.
Ziemie niczyje, inaczej „vacant” land.
60
61
63
Krzysztof Bielecki
kapitalistycznych.
Wskazany wyżej rozwój wydarzeń uświadomił kręgom międzynarodowym, że w
większości przypadków nie powiodło się wdrożenie w życie regulacji zawartych w
aktach podpisanych w Berlinie i Brukseli. W kwestii Konga na bieżąco dochodziło do
kontrowersji, ostrych sporów i prób wyegzekwowania notorycznie łamanych klauzul
o wolności żeglugi, czy też o równym traktowaniu wszystkich podmiotów gospodarczych. Jedną z cech specyficznych sprawowania władzy w Wolnym Państwie Kongo
był fakt, że głowa państwa nie przebywała na jego terytorium, a równocześnie w
sposób bardzo ograniczony delegowała część swych uprawnień na władze lokalne
rezydujące na kontynencie afrykańskim62.
Ośrodek podejmujący decyzje strategiczne znajdował się w Brukseli. Na jego
czele stał Sekretarz Generalny zarządzający trzema departamentami oraz sprawami
skarbowymi kolonii. Także w Brukseli siedzibę swą miała Wysoka Rada WPK. Był
to organ zwierzchni w stosunku do administracji w Boma, na której czele stał gubernator generalny63. Sekretarz Stanu i Gubernator Generalny posiadali pewną zdolność decyzyjną w kwestiach zarządu i nadzoru. Inicjatywa legislacyjna pozostawała
niepodzielnie w gestii króla. Kraj podzielony został na dystrykty. Na ich czele stali
komisarze. Dystrykt posiadał swą stolicę, w której mieszkali także więksi wodzowie plemienni, których status określić można jako rezydenci wchodzący w sojusz
z państwem64. Dystrykty podzielono na strefy, te zaś na sektory. Najmniejszą jednostką były stacje, którymi zarządzali oficerowie. Miały więc charakter zmilitaryzowany Zadaniem dowódców wojskowych był nadzór i pacyfikacja wszelkich oznak
nieposłuszeństwa, buntu. Z czasem i obieralni wodzowie, a więc element struktur
rodzimych, byli mianowani przez władze kolonialne. Spotykało się to ze sprzeciwami
i nigdy nie zostało zaakceptowane przez miejscową ludność. Skutkowało to pozostawaniem wielu plemion poza zasięgiem penetracji europejskiej, co skazywało je
w wielu przypadkach na ostre restrykcje. System taki wytworzył sytuację wysoko
korupcjogenną na każdym szczeblu a postawy ukierunkowane na szybkie wzbogacenie się były dominujące. To jeszcze bardziej wzmagało nieufność i wrogość ludności
tubylczej wobec samego państwa, jak i jego przedstawicieli65.
W działalności komercyjnej zaostrzano przepisy, a ich wykładnia i stosowanie
praktyczne sankcjonowała dominację belgijską, co uzewnętrzniało się w monopolu
na pozyskiwanie i handel kauczukiem, kością słoniową, czy olejem palmowym, które
wówczas przynosiły najobfitsze profity. Dla ludności wprowadzono w tym zakresie
obowiązkowe kontyngenty. Za jakiekolwiek uchybienie groziły drakońskie kary. Dochody z tego tytułu stanowiły sedno systemu i podstawowe źródło przychodów króla,
64
65
62
63
64
A.B. Keith, The Belgian Congo... s. 116.
E. Descamps, New Africa..., s. 204 - 217.
A.B. Keith, The Belgian Congo... s. 118.
Dotyczyło to zwłaszcza wodzów mianowanych przez administrację kolonialną, którzy nie posiadali zsakralizowanego i
wynikającego z tradycji statusu, a byli jedynie narzuconymi z zewnątrz i nie powiązanymi z daną społecznością reprezentantami obcej w swej naturze i znienawidzonej przez większość władzy.
samego Wolnego Państwa Kongo oraz podmiotów powiązanych z nimi. Teoretycznie
dochody przeznaczone miały być na rozwój infrastruktury, utrzymanie administracji i na działalność charytatywną. Monopol i ściśle wynikające z niego restrykcyjne
praktyki wobec mieszkańców spotęgowały oburzenie opinii światowej. Działania
potępiające znajdowały coraz podatniejszy grunt. Protestowały rządy, organizacje
społeczne i dyskryminowane kompanie handlowe. Król musiał poczynić pewne
ustępstwa otwierające rynki wybranych dystryktów na, w miarę swobodną, zgodną
z ustaleniami berlińskimi grę ekonomiczną. Inne tereny, przynoszące największe dochody, czyli głównie te położone na równiku oraz w Katandze, nadal penetrowane
były wyłącznie przez firmy wyselekcjonowane lub wskazane przez króla. Ale stopniowo wymuszano liberalizację i przybywało obcych podmiotów, którym pozwalano
przystąpić do partnerstwa gospodarczego i partycypowania w zyskach.
Jak wspomniano w okresie tym rozwój gospodarczy oparty był na pracy o charakterze przymusowym. Na dziewiczym wschodzie stała się ona powszechną formą
egzekwowania ciężarów podatkowych i całkowitego uzależnienia autochtonów od
państwa. Wzrost eksploatacji siły żywej i skrajne jej przejawy zwiększał także fakt
wynagradzania urzędników, w tym mianowanych wodzów, za pomocą prowizji od
ściągniętych dostaw. Sama praca była nadzorowana przez uzbrojonych wartowników,
a ich płace także uzależniono od wydajności. Skutkiem była wysoka śmiertelność
i duża liczba okaleczeń wśród robotników. Tubylcy nie płacili podatków w pieniądzu, którego praktycznie nie było w obrocie, ale właśnie w formie narzuconych kontyngentów oraz świadczenia darmowej pracy w wymiarze 40 godzin miesięcznie66.
Ten 40-godzinny wymiar swoistej pańszczyzny był fikcją, ponieważ po zakończeniu
pracy robotnicy kierowani byli do dalszego pozyskiwania np. kauczuku lub kości
słoniowej. W ekstremalnych przypadkach, o których informacje wyszły na zewnątrz,
władze kolonialne z uwagi na opinię światową, odbierały niektórym firmom koncesje z powodu haniebnego postępowania i nadużyć. Wszystkie negatywne objawy
kolonializmu uległy w WPK spotęgowaniu i nabrały specyficznych, wysoce represyjnych cech. Pozornie okazywano zaskoczenie z powodu poczynań poszczególnych
koncesjonariuszy. Faktycznie, na skutek powiązań kapitałowych, polityka państwa
i praktyka gospodarcza stanowiły spójny i wynikający z siebie nawzajem system.
Istniała pełna symbioza władzy politycznej ze sferą ekonomiczną. Budżet budowany
był głównie z dochodów ze sprzedaży pozyskanych przez państwo produktów oraz
z innych obciążeń nałożonych na mieszkańców, a także z opłat wnoszonych przez
działające w Wolnym Państwie Kongo firmy67.
Konstruowany system miał za cel szybkie i jak najmniej kosztowne zawłaszczenie
dóbr kolonii, głównie na rzecz króla. Perfidia i szczególna przewrotność polegała w
tej sytuacji na wywłaszczeniu prawowitych właścicieli z praw do ziemi i dóbr swojego
kraju przy jednoczesnym zmuszeniu ich do pozyskiwania tychże dóbr i sprzedawania
66
M.R.P. Dorman, A Journal of a tour..., s. 48.
A.B. Keith, The Belgian Congo..., s. 124.
67
65
Krzysztof Bielecki
po cenach ustalonych przez państwo – monopolistę. Efektywność dostaw produktów,
oprócz przymusu stricte fizycznego, umożliwiły następujące zabiegi i konstrukcje
formalno-prawne, tj. system podatkowy, który arbitralnie wymuszał płacenie danin,
bez względu na to, czy dana jednostka osiąga przychody. Zmuszało to do zbioru,
głównie kauczuku i dostarczania go wyznaczonym agentom państwa. Ponadto tzw.
barter polegający na konieczności zapłaty ściśle określonymi produktami za dobra,
które oferuje państwo i tylko ono. Żadna inna forma regulowania należności nie była
przewidziana. Brak było szerszej oferty podażowej ze strony innych, niezależnych
podmiotów. Towary belgijskie osiągały absurdalną cenę, jednocześnie często były
zbędne, ale mieszkańcy byli zobligowani do ich nabycia i płacenia za nie towarami,
których cenę także odgórnie ustalali przedstawiciele państwa.
Dla egzekwowania tak stworzonych regulacji na całym obszarze państwa działało
około 2000 agentów68. Każdy miał do swej dyspozycji pewną liczbę żołnierzy rekrutowanych wśród najprymitywniejszych plemion, które zazwyczaj praktykowały jeszcze kanibalizm, przynajmniej w formie rytualnej69. Byli oni uzbrojeni w broń palną.
Jeden lub kilku na stałe przebywało w każdej wiosce zobowiązanej do dostarczania
kontrybucji. Żołnierze ci to osławieni capitas, head-men70. Nie mieli żadnych skrupułów, czy norm moralnych w rozumieniu zasad etyki europejskiej. Byli bezpośrednimi
sprawcami największych okrucieństw. Na to wszystko nakładały sie animozje etniczno-plemienne. Masowe zabójstwa były na porządku dziennym. Za drobne uchybienia
obcinano dłonie i stopy. Zmuszano do publicznego kazirodztwa, O intensywności
nienawiści do nich świadczy fakt, że w ciągu siedmiu miesięcy w jednym z dystryktów miejscowa ludność, mimo grożących za to represji, zabiła 142 capitas. W odwecie wysyłano ekspedycje karne, które dziesiątkowały, bądź unicestwiały całkowicie
poszczególne wspólnoty. Najważniejszy był jednak cel – pozyskanie jak największej ilości konkretnego dobra. Choć szczególną odrazę i oburzenie budzili capitas,
to pamiętać należy o tych, którzy rekrutowali ich, zatrudniali i zezwalali na takie
poczynania. Nie były to pojedyncze ekscesy, ale wdrożona i usankcjonowana przez
państwo metoda. Źródłem zorganizowanego terroru był system i cel, do realizacji
którego został on stworzony. Jakakolwiek reforma takiej struktury nie była możliwa.
Musiała ona zostać całkowicie zlikwidowana. Struktura ta nie stwarzała warunków
do humanizowania wewnętrznych relacji w państwie i blokowała nieskrępowaną
działalność gospodarczą. Ta zaś idea była podstawą decyzji przyznającej Leopoldowi
II suwerenne prawa do tych terytoriów. Ostatecznie królowi, dzięki jego niekwestionowanym zdolnościom dyplomatycznym, udało się do końca zachować pełnię
władzy nad kolonią, a następnie scedować ją na państwo belgijskie. Na mocy usta
A. Conan Doyle, The Crime of the Congo, New York 1909, s. 22.
The Congo Free State Genocide, URL: http://www.religioustolerance.org/genocong.htm {27.06.2011}
70
Niektórzy twierdzą, że ekstremalne przejawy wynaturzeń nie były wynikiem inspiracji europejskiej, ale stanowiły element sposobu życia plemion, w których przemoc była zjawiskiem permanentnym i oczywistym. Potwierdzeniem może
być fakt, że uczestnicy ludobójstwa w Rwandzie w 1994 roku, którzy zbiegli do sąsiedniego Zairu dokonywali masakr na
ludności tam zamieszkałej stosując te same metody, które opisują świadkowie zajść w WPK.
68
69
66
wy wewnętrznej i postanowień międzynarodowych Belgia posiadła prawo do aneksji
Wolnego Państwa Konga. Ustawa rozstrzygająca w tej materii została przegłosowana
i przyjęta w dniu 20 sierpnia, zaś senat belgijski zatwierdził ją 9 września 1908 roku.
W dniu 15 listopada tegoż roku WPK przestało istnieć i przeobrażone zostało w kolonię monarchii belgijskiej71. Do tej transformacji należało przekonać społeczeństwo
Belgii, które jako całość ciągle było nieprzychylne wobec narzucanej mu odgórnie
pozycji kolonizatora.
7. Wolne Państwo Kongo w ocenie przeciwników
Krytyka państwa dotyczyła wielu zagadnień. Kontrowersje budził już sam sposób
utworzenia go. Wolne Państwo Kongo uważano za twór umiejętnie wykorzystanej
różnicy zdań i interesów pomiędzy mocarstwami. Zdecydowana większość krytyki
dotyczyła łamania ustaleń dokonanych w Berlinie i Brukseli. Dokonywało się to na
dwóch, wzajemnie przenikających się, płaszczyznach, tj. ekonomicznej oraz humanitarnej72.
Leopold II zapewniał werbalnie o intencjach tworzenia warunków dla pełnej swobody gospodarczej i realizowania ideałów humanitarnych, którymi przeniknięte były
społeczeństwa i polityka mocarstw ówczesnej doby. Dyskusję, która rozgorzała na
ten temat zdefiniowano za pomocą przywołanego już wyżej określenia - Congo Question. W Belgii w opozycji do kolonialnych aspiracji króla stali głównie socjaliści
zwalczający tę ideę w parlamencie i na łamach prasy, m.in. w swym organie Le
Peuple73.
Praktyczny monopol propagandowy monarchy udało się też przełamać innym gazetom - Neuw Gazeta i Petit Bleu. Na ich łamach opublikowano jedne z pierwszych
relacji bezpośrednich uczestników wydarzeń w WPK. Wieści te szokowały społeczeństwo nie mogące uwierzyć, że jest realizowana tego rodzaju polityka, a jej skutki
dotyczą i utożsamiane są przez światową opinię publiczną, z państwem belgijskim i
jego obywatelami. W innych krajach zainicjowana została dyskusja m.in. na temat
zakazu rekrutacji oficerów do służby w WPK, gdyż na takich zaciągach oparta była
kadra oficerska tej kolonii. We wszystkich liczących się krajach mieliśmy do czynienia z kształtowaniem zbiorowej wiedzy o sytuacji ma tych obszarach i co za tym
idzie z domaganiem się konkretnych i szybkich działań zmierzających do zakończenia uważanych powszechnie za haniebne, praktyk. Pojawiło się wiele not, rezolucji,
petycji kierowanych do własnych i obcych rządów oraz do społeczności międzynarodowej. Zwracano w nich uwagę na system pracy przymusowej faktycznie będący
zakamuflowanym niewolnictwem. W literaturze niemieckojęzycznej stosowano przy
71
72
E. Descamps, New Africa..., s. 156.
73
67
Krzysztof Bielecki
rozpatrywaniu tego zagadnienia określenie Raubwirtschaft74 i utożsamiano je z polityką kolonialną króla,75 która wpływała destrukcyjnie na kondycję moralną i materialną mieszkańców. Według piszących istniały wszelkie przesłanki dla skierowania
sprawy przed trybunał w Hadze. Celem było zwrócenie uwagi na problem, zdezawuowanie administracji kolonii oraz ukazanie jej prawdziwego charakteru i dążeń.
Następstwem było gwałtowne zmniejszenie populacji kolonii, wynikające z wycieńczającej pracy, morderstw i okaleczających kar cielesnych. Wszystko to nosiło według
tez radykalnych znamiona zorganizowanego ludobójstwa. Domagano się zapisania i
stosowania w ustawodawstwie WPK zasad porządku prawnego, które obowiązywały
w samej Belgii.
Głównym oponentem kolonii i Leopolda II na arenie międzynarodowej od początku była Wielka Brytania. Powstanie WPK zostało m.in. przeforsowane przez Niemcy i Francję, jako przeciwwaga i zapora dla rozbudowy imperium brytyjskiego. Z
czasem i w tych państwach ukształtowała się opozycja. Brytyjska krytyka była bez
wątpienia najlepiej zorganizowana i najskuteczniejsza. Wolne Państwo Kongo było
państwem izolowanym i informacje o nim były bardzo skąpe. O wydarzeniach w
Górnym Kongu nie wiedziano praktycznie nic. Pierwsze bardziej kompletne i udokumentowane relacje o masakrach i pacyfikacjach pochodziły z raportów konsulów
brytyjskich przebywających w Bomie76. Wiedzą na ten temat dzielili się ze światem
zewnętrznym pracujący tam misjonarze77.
W latach 90. XIX wieku opinia publiczna wiązała wieści o ekscesach w Górnym
Kongu z akcją zwalczania arabskiego handlu niewolnikami. Wnet jednak okazało się,
że chodzi głównie o militarne zdominowanie ludności, pozbawienie jej wszelkich
praw i wprzęgnięcie, jako siły roboczej, w plany króla. W 1894 roku baron Francis Dhanis78 raportował, że kampania przeciw Arabom została zakończona79. Jednak
opresja wobec ludności nie zmalała, ale zwiększyła się przyjmując inną jakościowo
formę. Król zaczął coraz intensywniej eksploatować tereny i mieszkańców, rękami
których zlikwidował dominację arabską wewnątrz kontynentu. Już pierwsze zarządzenia pozbawić powinny były złudzeń, co do rzeczywistych intencji monarchy.
W 1887 roku ogłoszono, że wszystkie ziemie nie zamieszkane, nie będące w posiadaniu tubylców, są własnością państwa. Niebotycznie poszerzyło to prywatną domenę
królewską. Przede wszystkim na rzecz państwa przeszły lasy tropikalne, skąd pozyskiwano tak pożądane dobra.
Działania administracji sprowadzały się więc do zawłaszczenia przez państwo
Gospodarka rabunkowa, zbójecka
A.Wauters, The Belgian Congo..., s. 13.
76
Konsulowie Casement, Thiesiger, Armstrong. Raport Casementa zostanie przedstawiony bardziej szczegółowo w dalszej
części pracy, gdyż miał on decydujący wpływ na dalszy bieg wypadków.
77
Brytyjczycy: Harris, Stannard, Weeks, Amerykanie: Clark, Morrison, Shepherd, Szwed Sjoblom.
78
Belgijski oficer służący ochotniczo w armii WPK. Został wydelegowany we wschodnie regiony kraju, aby dowodzić
wojskami zwalczającymi arabski handel niewolnikami. Kampania trwała od kwietnia 1892 roku do stycznia 1894 roku.
Walki te opisane zostały przez Sydney’a Hinde w książce The Fall of the Congo Arabs.
79
A. Conan Doyle, The Crime..., s. 9.
68
74
75
praw do najatrakcyjniejszych ziem i ich produktów; zagwarantowania siły roboczej,
która w sposób ciągły i jak najmniej kosztowny pozwoliłaby pozyskiwać te produkty oraz wyrugowania konkurencji zewnętrznej i zmonopolizowania najważniejszych
obszarów gospodarki. W ten sposób złamano niemal wszystkie ustalenia międzynarodowe. Czynnik ekonomiczny, wskazywany jako jeden w wielu równorzędnych,
okazał się dominujący. Idea cywilizowania kontynentu i jego mieszkańców zeszła na
plan drugi.
Realnymi rywalami i zarazem krytykami były poszczególne mocarstwa, które
Leopold II potrafił przez długi okres czasu przekonywać do swych racji. Nie prowadzono jednak spójnej polityki protestu wobec zjawisk zachodzących w Kongu. Międzynarodową opinię publiczną mobilizowały głównie stowarzyszenia i organizacje
społeczne o korzeniach anty-niewolniczych, szukające wsparcia wśród autorytetów i
intelektualistów ówczesnej doby, a z czasem także wśród polityków, w kręgach władzy. W kwestiach ekonomicznych atakowano restrykcje wobec podmiotów niepowiązanych z królem lub państwem belgijskim. Sytuacja dotyczyła zarówno eksportu, jak
i importu. Opozycja sprowadzała się do tezy, iż interesy żadnego kraju, czy firmy nie
mogą ucierpieć z tego powodu, że suwerenem kolonii jest osoba prywatna. Sprzeciw
budziły też sposoby werbunku i warunki pracy miejscowej siły roboczej, które charakteryzowały się przymusem opartym na sile militarnej80.
Położenie ludności rdzennej było niejako wtórnym, lecz dobrze zakamuflowanym
niewolnictwem. Inną kwestią były kontrakty z pracownikami z Europy i z kolonii
znajdujących się w rękach innych państw. Badano postępowanie poszczególnych
spółek, które otrzymały koncesje, a także rolę i udział urzędników administracji w
kształtowaniu stanu, który doprowadził do zniewolenia tubylców i sprowadzenia ich
tylko i wyłącznie do roli robotników przymusowych. Kłóciło się to z ideą modernizowania stosunków społecznych, które w większości nadal pozostawały na poziomie
wspólnoty pierwotnej. Alarmujące informacje w tej kwestii napływały od misji niektórych kościołów oraz sporadycznie od jednostek, którym udało się dotrzeć i przeżyć na tych terenach81. Leopolda II obarczano winą, w sensie moralnym i prawnym,
za realne skutki rządów sprawowanych w jego imieniu przez agentów i innych reprezentantów administracji. Większość zarządzeń, świetnie prezentujących się w zapisach, pozostawała fikcją. Klauzule o wolności handlu i zakazie wszelkich form monopolu i protekcjonizmu nie były respektowane. Z drugiej strony spółki obdarzone
przez króla koncesjami miały zagwarantowane niemal feudalne prawa wobec rdzennej ludności82. Europa skonstatowała w końcu, że ten rzekomy filantrop i humanista
czerpie osobiście ogromne korzyści z eksploatacji Konga. Oburzenie przerodziło się
więc dość szybko w zorganizowany protest. Leopolda II coraz bardziej zdecydowanie postrzegano jako inicjatora wspomnianej polityki wewnątrz kolonii, ponoszącego
80
81
82
fr. Force Publique, ang. Public Force.
Alarmowały o tym misje: Livingstone Inland Mission, American Presbyterian Mission, czy misje baptystów
69
Krzysztof Bielecki
główny ciężar winy za istniejący stan rzeczy. Winne były też rządy poszczególnych
państw i same społeczeństwa – Europa i cały świat zachodni, który przyzwolił na
takie praktyki i dał się zwodzić zapewnieniom belgijskiego króla.
Jedną z pierwszych oficjalnych oznak dezaprobaty ze strony brytyjskiej był zakaz
rekrutacji pracowników i żołnierzy wśród obywateli kolonii brytyjskich. Brytyjski
sekretarz stanu ds. Kolonii Chamberlain przedstawił to 12 marca 1896 roku następująco83: „Osoby te były rekrutowane za wiedzą reprezentantów Jej Królewskiej Mości.
Podejmowano wszelkie środki ostrożności dla zabezpieczenia dobra tych zatrudnianych. Konsekwencją pojawiających się zarzutów [co do praktyk stosowanych w
WPK] był zakaz rekrutacji do pracy w Kongu”. Podobne kroki podjęły następnie rządy innych państw. Do chwili śmierci królowej Wiktorii brytyjskie czynniki oficjalne
nie podejmowały jednak bardziej stanowczych kroków w sprawie WPK84. Władze
były jednak nieustannie zasypywane wspomnianymi petycjami i rezolucjami płynącymi ze sfery publicznej. W 1896 roku Stowarzyszenie Opieki nad Autochtonami85
apeluje o ochronę rdzennej ludności Konga. Apel skierowano do rządów brytyjskiego
i belgijskiego. Pojawiają się oficjalne zapytania na forum parlamentu. Problem ten
często podejmowany jest w Izbie Gmin. Efektem debaty jest nota rządu brytyjskiego
do mocarstw z sierpnia 1903 roku dotycząca tej właśnie kwestii. W tym samym roku
rząd poparł rezolucję Londyńskiej Izby Handlowej86, w której stwierdzano, że Belgia
jako państwo również jest odpowiedzialna za łamanie postanowień dotyczących wolności handlu. Rząd brytyjski wsparł też rezolucję dwóch kościołów potępiającą sposób traktowania rdzennych mieszkańców przez administrację WPK. Brytyjska Partia
Pracy organizowała, razem z socjalistami belgijskimi, wiece poparcia i solidarności
z mieszkańcami kolonii. Działania nabrały więc już charakteru zorganizowanego i
ciągłego.
Pierwszym zdarzeniem, które zbulwersowało praktycznie cały świat zachodni,
była tzw. sprawa Charlesa Stokes’a87. Był on Irlandczykiem, poddanym brytyjskim i
kupcem działającym z terenów Niemieckiej Afryki Wschodniej. Siłą rzeczy jego aktywność skupiała się na terenach Górnego Konga, skąd pozyskiwał produkty, głównie kość słoniową. Łamał w ten sposób, bezprawny w swej istocie, monopol państwa.
Formalnym zarzutem, który mu postawiono był handel bronią. Został schwytany i
bez sądu powieszony decyzją kapitana Lotharie88, oficera w służbie państwa na tych
terenach. Jego postępowanie zaaprobowane zostało przez przełożonych i ostatecznie
wyrokiem sądu w Boma został on uniewinniony. Rozpętało to ogromne namiętności
i jeszcze bardziej jednoczyło oponentów Wolnego Państwa Konga i praktyk przez
A.Conan Doyle, The Crime..., s. 17.
Królowa Wiktoria i Leopold II byli kuzynami. Wiktoria zmarła w 1901 roku.
The Aborigines Protection Society
The London Chamber of Commerce
Relacja prasowa na ten temat z dnia 1 listopada 1895 roku: URL: http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&d=NOT18951112.2.10&l=mi&e=-------10--1----0-- [28.06.2011]
88
Kapitan Lotharie okazał się jednym z największych gorliwych wykonawców polityki WPK, a następnie spółek działających na terenie tej kolonii.
85
86
87
83
84
70
nie stosowanych. W tym konkretnym, jednostkowym przypadku wszystkie problemy
uległy skumulowaniu, bowiem Stokes jako poddany brytyjski powinien być sądzony
przez sąd w Bomie. Złamano więc procedury dotyczące jurysdykcji nad obywatelami państw trzecich. Zarzut nielegalnego handlu bronią, który mu postawiono, choć
prawdopodobnie prawdziwy, był jedynie pretekstem. Faktycznie była to zemsta za
naruszenie monopolu w dziedzinie handlu, który sam był sprzeczny z ustaleniami
międzynarodowymi. Państwo dało jasny sygnał, że wszelkie współzawodnictwo z
interesami Leopolda II groziło śmiercią, a co najmniej uwięzieniem i konfiskatą towaru. Śmierć Stokes’a miała być przestrogą dla innych. Ostatecznie stała się jednym
z istotnych punktów wyjścia cementujących i organizujących opozycję przeciw królowi belgijskiemu.
Sprawa Stokes’a, jako wydarzenie jednostkowe, najbardziej wpłynęła na szeroko
pojmowaną opinię publiczną. Były też inne tego rodzaju przypadki89, ale ten okazał
się katalizatorem, wokół którego zgrupowali się oponenci. Coraz dociekliwiej zaczęto interesować się wewnętrznymi praktykami w WPK, których szczegóły król
usiłował zachować w tajemnicy. Coraz śmielej zaczęły pojawiać się relacje innych,
nie godzących się z faktami, świadków.
W 1903 roku Izba Gmin przyjęła krytyczną rezolucję w kwestii kongijskiej. Do
zbadania sprawy zobowiązano brytyjskiego konsula w Bomie Rogera Casementa90.
Jego opublikowany w 1904 roku raport był konkretny i zawierał relacje naocznych
świadków. Kopię raportu przekazano rządowi Belgii oraz rządom państw, które podpisały akt końcowy konferencji berlińskiej. Wymuszonym na Leopoldzie II efektem
raportu było powołanie niezależnej komisji śledczej mającej zbadać zarzuty. Dotyczyły one niezmiennie dwóch zagadnień, ale poparte zostały już niepodważalnymi
dowodami91. Zarzuty dotyczyły traktowania rdzennej ludności, okrucieństw dokonywanych na niej w ramach systemu sprawowania władzy oraz monopolu handlowego,
który eskalował te okrucieństwa i przynosił niewspółmierne do nakładów dochody
wybranym spółkom i osobiście Leopoldowi II.
W obu przypadkach symbolem był kauczuk (guma indyjska), który przynosił olbrzymie profity, a jego pozyskiwanie pociągało za sobą wielką liczbę ofiar. Raport nie
przynosił być może nowych informacji, ale dokonał szeregu uściśleń, podając daty,
miejsca, liczby i nazwiska uczestników wydarzeń. Stwierdzano w nim, że na skutek
prowadzenia takiej polityki nastąpiło wyludnienie na wielu obszarach, szczególnie w
tzw. domaine de la couronne92 i domaine prive, czyli w rzeczywistości na przeważającej części terytorium kolonii. Ze względu na swą rangę, jako dokumentu sporządzonego przez urzędnika państwowego raport zapoczątkował szereg działań formalnych,
które doprowadziły do założonego przez krytyków finału - zlikwidowania władztwa
Leopolda II nad Wolnym Państwem Kongo. Doszło też do pewnej liberalizacji zasad
92
89
90
91
Przypadek austriackiego kupca Rubinka.
Brytyjski polityk pochodzenia irlandzkiego.
Własność korony, a faktycznie, podobnie jak domaine prive, króla Leopolda II.
71
Krzysztof Bielecki
funkcjonowania kolonii, przynajmniej w części obszarów jej życia, których patologie
były bardzo dobrze udokumentowane, także w w/w raporcie Rogera Casementa.
Szczególną aktywność, która przyniosła konkretne owoce, przejawiał E.D.Morel93, który w 1904 roku współtworzył Congo Reform Association94, stowarzyszenie, którego działalność najbardziej przyczyniła się do wymuszenia na Leopoldzie II
rezygnacji z władzy nad Kongiem. Za główne zadanie Morel uważał postawienie
kwestii kongijskiej jako najbardziej palącego problemu, którego rozwiązanie stanęło
przed społecznością międzynarodową95. Ponownie nacisk położono na status i kondycję ludności autochtonicznej i na liczne doniesienia o nadużyciach wobec niej. Morel zjednał dla idei poparcie wielu posiadających autorytet osób, wśród których byli
m.in. Artur Conan Doyle, Mark Twain, Anatol France czy Joseph Conrad. Założenie
towarzystwa było uwieńczeniem zorganizowanej krytyki pod adresem Leopolda II i
administracji kolonii. Naczelnym postulatem stało się zapewnienie ludności godziwego i adekwatnego do wkładu własnego partycypowania w dochodach ze sprzedaży wytworów ich kraju96. Inicjatywa otrzymała zdecydowane poparcie hierarchii
kościoła anglikańskiego, który posiadając już wiele misji na terenie Afryki, dążył
do przełamania, a przynajmniej zmniejszenia dominacji kościoła katolickiego w tej
dziedzinie97.
Innym ważnym zarzutem w stosunku do Wolnego Państwa Konga było administrowanie w złej wierze. Podnoszono argument, że interes osobisty Leopolda II zdominował procesy legislacyjne i decyzje władz kolonii, a rozwój państwa był okupiony
niespotykaną w innych miejscach ilością ofiar. W celu ugruntowania swej władzy
oraz osiągnięcia maksymalnie wysokich przychodów król podejmował szereg działań katastrofalnie odbijających się na położeniu ludności. Oparta na sile militarnej
administracja ciągle rozrastała się. Przejawy patologii ulegały dynamicznej eskalacji.
Poddawano brutalnej dekompozycji tradycyjne struktury społeczne, a w ich miejsce nie wdrażano żadnych innych, nowoczesnych urządzeń cywilizacyjnych, które
wspomogłyby realizację deklarowanych idei wydźwignięcia mieszkańców ze stanu
pierwotnej egzystencji. Całe państwo zarządzane było za pośrednictwem wielkiej ilości urzędników, którzy zazwyczaj byli zwolennikami i obrońcami tak ukształtowanego belgijskiego systemu kolonialnego. Rozróżnić należy także całkowicie odmienne
metody postępowania, mimo teoretycznej jednorodności prawa, w Kongu Dolnym
i Górnym. Pierwsze od dawna weszło w orbitę oddziaływań europejskich i o wiele
wcześniej uległo swoiście pojmowanemu ucywilizowaniu. Przytłaczająca większość
Brytyjski publicysta i społecznik, który zorganizował największy, początkowo niesformalizowany, ruch protestu przeciwko Leopoldowi II i represjom stosowanym przez administrację WPK.
94
Szeroki ruch opozycyjny, który w sposób bardzo istotny przyczynił się do przelania praw własności do kolonii przez
Leopolda II na monarchię belgijską i do powstania Konga Belgijskiego.
95
E.D. Morel, Red rubber: the story of the rubber slave trade which flourished on the Congo for 1890 – 1910, Manchester
1919, s. 8.
96
The present state of the Congo Question. Official Correspondence between the Forreign Office from Association, London
1912.
97
Lord Monkswell, E.D.Morel, A Reply..., s. 2.
93
72
wydarzeń o zabarwieniu przestępczym miała miejsce na terenach dziewiczych, w
głębi kraju. Tam jednak nie docierał prawie nikt, kto był zainteresowany weryfikacją napływających informacji o praktykach stosowanych przez firmy i ich personel,
wspierane przez administrację oraz wojsko. Treść wszystkich enuncjacji potwierdziła
ponury obraz rzeczywistości, a skonsolidowana akcja protestu w konsekwencji wymusiła na Leopoldzie II zrzeczenie się swych praw do kolonii na rzecz państwa
belgijskiego.
8. Uwagi końcowe
Dyskurs w sprawie Wolnego Państwa Konga, określany jako Congo Question
odbywał się w dwóch, wzajemnie przenikających się przestrzeniach, tj. formalnej,
pomiędzy zainteresowanymi podmiotami prawa międzynarodowego, państwami, ich
rządami i podmiotami gospodarczymi, oraz nieformalnej, oddolnej, mobilizującej i
przekonującej do swych racji światową opinię publiczną. Wskazać można dwa źródła konfliktu pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami idei państwa stworzonego i
wdrożonego w życie z inicjatywy Leopolda II. Po pierwsze konflikt o podłożu czysto
utylitarnym, przejawiający się w ścieraniu sprzecznych interesów, głównie ekonomicznych, poszczególnych potęg światowych i mający swe uzewnętrznienie w grze
dyplomatycznej oraz , po drugie, konflikt powstały na podbudowie wyższych racji
etyczno-moralnych, humanitarnych, które pierwotnie przedstawiane były, jako czynnik sprawczy i podstawowy impuls dla inicjatyw królewskich.
WPK to formalny wytwór postanowień kongresu berlińskiego, które korygowane i uzupełniane były w umowach późniejszych. Kongres stworzył i usankcjonował
podstawy legislacyjne wchodzącego w swe apogeum systemu kolonialnego, który
sięgał po tereny w Afryce. Ekspansja państw opierających swą egzystencję na prawach wolnego rynku, wymogła uściślenie sposobów postępowania, które zapobiegłyby egzekwowaniu interesów partykularnych za pomocą działań militarnych. Pamiętano o przyczynach i skutkach niedawno zakończonej wojny francusko-pruskiej.
Podstawowym dążeniem, wynikającym z wytworzonego na szczeblu bilateralnym
kruchego konsensusu, było stworzenie podstaw wolnego handlu, żeglugi, transportu
w skali globalnej. Innym pierwiastkiem mobilizującym była chęć usankcjonowania
swoiście pojmowanej misji białej rasy. Misję tę utożsamiano z moralnym nakazem
cywilizowania społeczeństw zdominowanych, które uważano za prymitywne i wymagające opieki, pomocy oraz nadzoru.
WPK było specyficznym wynikiem kompromisu pomiędzy mocarstwami, z których żadne nie było w stanie przeforsować i narzucić całkowicie swojego panowania
nad tymi terenami. Umiejętnie wykorzystał to król Belgów, który potrafił przeforsować i zrealizować swoje wielkie ambicje, podbudowane skuteczną akcją dyplo-
73
Krzysztof Bielecki
matyczną i propagandową. Dzięki wykorzystaniu różnicy stanowisk i wzajemnych
animozji między uczestnikami kongresu berlińskiego, Leopold II w sposób formalny
stał się suwerenem i właścicielem ogromnych terenów w Afryce.
Sprzeciw wobec WPK narastał wraz z napływem informacji o metodach i efektach wprowadzania władztwa królewskiego. Skonstatowano, że administracja kolonii
i sam król nie stosują i nie wprowadzają w życie większości zapisów traktatowych.
Nie był realizowany podstawowy zapis o wolności handlu98. Pojawił się monopol
państwa w najważniejszych i najbardziej rentownych branżach. Wprowadzony został
protekcjonizm uzewnętrzniony w systemie koncesji na działalność w newralgicznych
sektorach gospodarki. Dominującą pozycję uzyskał interes osobisty króla oraz przedsięwzięcia, w których kapitałowo partycypował. Ta sytuacja z czasem doprowadziła
do wykreowania szerokiej opozycji wśród dyskryminowanych państw trzecich oraz
podmiotów gospodarczych z nich się wywodzących. Drugą kwestią, która z czasem
urosła do rangi najważniejszego problemu i stała się czynnikiem sprawczym przemian, było zdecydowane pogorszenie położenia rdzennej ludności, spowodowane
opresyjnością mającą swe źródła w czynniku ekonomicznym. Stosunek administracji
oraz firm eksploatujących bogactwa kraju, szczególnie w dziewiczym Górnym Kongu, był obiektem największej krytyki ze strony opinii światowej i stowarzyszeń pozarządowych. Szeroko zakrojona akcja propagandowa, poparta wieloma bezsprzecznie
prawdziwymi doniesieniami, zmusiła do działań reformatorskich, które początkowo
miały jednak charakter powierzchowny i obliczone były na zneutralizowanie niechęci wobec króla, samej kolonii oraz metod zarządzania nią.
Państwo, w swej propagandzie zewnętrznej, prezentowało się jako najistotniejszy
i najbardziej pożądany element w nowej konfiguracji międzynarodowej. Ukazywano
je jako próbę praktycznej realizacji platońskiej koncepcji państwa idealnego. Jednak
wymowa faktów ukazywanych w wielu relacjach i dokumentach była przytłaczająco
negatywna, Doprowadziło to ostatecznie, na skutek wywieranej presji, do utworzenia
klasycznej kolonii podległej bezpośrednio państwu belgijskiemu. Poprzez scedowanie suwerennych, indywidualnych praw monarchy powstało Kongo Belgijskie istniejące do roku 1960. Skutkiem aneksji była pewna liberalizacja reżimu i zwiększenie
możliwości sprawowania kontroli międzynarodowej. Pojawiły się podstawy do określenia i przypisania konkretnej, indywidualnej odpowiedzialności za każdą decyzję,
czy zarządzenie. W większości przypadków w pełni można już było zidentyfikować
organ lub urzędnika odpowiedzialnego za zaistniały stan rzeczy. Można to uznać za
ograniczone, ale zwiększenie transparentności sfery władzy. Hierarchiczna i wysoce
hermetyczna struktura władzy i jej aparatu wykonawczego była skonstruowana na
zasadzie teleologicznej. Zadaniem było zaspokojenie ambicji, przede wszystkim ekonomicznych, głównego beneficjenta – króla Leopolda II. Poszczególne organy i osoby
pełniły rolę zdecydowanie służebną, ale także partycypującą w przychodach. Drabinę zależności i procesu decyzyjnego, poczynając od czynników najwyższych, przed
98
74
The trade of all nations shall enjoy complete freedom, [w:] E. D. Morel, Red rubber..., s. 19.
stawić można następująco: Leopold II, jako twórca koncepcji i posiadający nieograniczone uprawnienia; jego aparat administracyjny ulokowany w Brukseli, uformowany
w departamenty pełniące rolę organów wykonawczych pozostających poza kontrolą
władz belgijskich; administracja lokalna WPK szczebla centralnego z gubernatorem
generalnym na czele, która wprowadzała w życie dyspozycje płynące z Brukseli; komisarze dystryktów będący faktycznymi egzekutorami zarządzeń w terenie i mający
bezpośrednią styczność i praktyczną wiedzę o stosowanych metodach; lokalni administratorzy niższego szczebla, agenci handlowi i oficerowie europejscy, pełniący rolę
egzekutorów zarządzeń władz zwierzchnich; szeregowi żołnierze, a szczególnie tzw.
capitas, bezpośredni sprawcy mordów, okaleczeń i wypędzeń dokonywanych na pacyfikowanej ludności. Odbywało się to za wiedzą i przyzwoleniem zwierzchników.
Powyższa struktura, a przede wszystkim skutki, które wykreowała była podstawowym obiektem ataku. Nie sprzyjała ona tworzeniu wartości pozytywnych, do czego była zobligowana ustaleniami traktatowymi. Dla większości rdzennych obywateli
Konga, jak też dla zainteresowanych z zewnątrz w partycypowaniu w bogactwach
kraju była uosobieniem zła i obiektem dezaprobaty oraz zdecydowanego potępienia.
W szeroko pojętej historii kolonializmu Wolne Państwo Kongo określane jest w
większości przypadków, jako twór destrukcyjny w swych założeniach i przejawach
praktycznych. Oczywiście, jeżeli punktem odniesienia będzie kompleks zagadnień
określanych dzisiaj jako ochrona praw człowieka. Wskazuje się, że realne działania
państwa nosiły znamiona przestępcze, nawet w kontekście ówcześnie obowiązujących norm skodyfikowanych traktatowo, jak i tych ze sfery etycznej. Opresyjność
oraz ściśle merkantylna i ukierunkowana na realizację założonego planu koncepcja
WPK to podstawowy wyróżnik formacji, którą definiuje się jako belgijski system
kolonialny. Z różnych, wyżej przedstawionych powodów, państwo stało się obiektem
zmasowanej krytyki, która z czasem przyniosła pożądany przez oponentów skutek.
Nastąpiła ewolucja i dostosowanie do aprobowanych norm postępowania we wzajemnych relacjach metropolii z kolonią. Większa ilość wytworzonego dochodu narodowego pozostawała do dyspozycji władz lokalnych i przeznaczana była na faktyczne
podnoszenie stopy życiowej mieszkańców oraz rozwój infrastruktury. Zaczęto powoli realizować postulaty i zalecenia dotyczące rozwoju w dwóch najważniejszych dla
rdzennych mieszkańców sferach życia, w sferze materialnej i duchowej. Na chwilę
obecną faktem jest, że większość mieszkańców Demokratycznej Republiki Konga
zaakceptowała podstawy cywilizacji zachodniej i traktuje je jako element własnej tradycji i tożsamości. Za paradoks należy uznać też to, że okres kolonialny utożsamiany
jest bardzo często ze złotym wiekiem dobrobytu i pomyślności.
Przypadek organizowania się opozycji wobec Leopolda II i jego tworu, jakim było
WPK, jest również ciekawy w aspekcie tworzenia nowoczesnych zasad ukierunkowywania i mobilizacji społeczeństw w konkretnej kwestii pojawiającej się w życiu
publicznym. Ówczesny rozwój technicznych środków przekazu informacji (telegraf,
telefon) oraz wzrost znaczenia prasy, praktycznie nieograniczony dostęp do słowa
75
Krzysztof Bielecki
drukowanego, doprowadziły do zjednoczenia się i zaangażowania szerokich kręgów
w wydawałoby się bardzo odległe i pozostające poza ich zainteresowaniem problemy.
Może to więc być także przyczynek do obserwacji i diagnozy powstawania i wzrostu
znaczenia czwartej władzy, jaką są szeroko pojęte media, będące narzędziem kształtującym postawy jednostek i zbiorowości ludzkich.
76
Andrii Rybak
Ostrog
[email protected]
Changes in Ukrainian attitudes to European
integration after the Orange Revolution
Dynamika postaw społeczeństwa ukraińskiego wobec
integracji europejskiej po pomarańczowej rewolucji
Summary:
The article explores the changing attitudes of Ukrainian citizens to European integration during the presidency of Viktor Yushchenko, and sheds new light on the age,
regional, linguistic and other factors that correlate with the citizens’ attitudes to foreign policy directions. It proves that party politics and political demonstration affect
public opinion. The author emphasizes the fact that most of the citizens do not have
access to objective information about European and Euro-Atlantic structures which
emphasizes the fact that information policy in this case is insufficient.
Keywords: Ukrainian foreign policy, European integration, opinion polls, the
Orange Revolution.
Streszczenie:
Artykuł analizuje dynamikę postaw społeczeństwa ukraińskiego wobec integracji
z Unią Europejską w oparciu o badania opinii publicznej w okresie prezydentury
Wiktora Juszczenki z uwzględnieniem wieku, miejsca zamieszkania, języka respondentów oraz innych czynników skorelowanych ze stosunkiem obywateli do kierunków polityki zagranicznej. Udowadnia, że wewnętrzne procesy polityczne i stanowiska sił politycznych wywierają wpływ na opinię publiczną. Autor podkreśla fakt,
że większa część obywateli nie otrzymuje wystarczająco obiektywnych informacji
o strukturach europejskich i euroatlantyckich oraz że polityka informacyjna w tej
sferze ma negatywny charakter.
Słowa kluczowe: ukraińska polityka zagraniczna, integracja europejska, badania
opinii publicznej, pomarańczowa rewolucja
77
Andrii Rybak
1. Introduction.
Despite numerous administrative and managerial difficulties as well as peculiarities of national interests of member countries, the European Union (hereinafter – EU)
currently remains the most efficient mechanism of social and economic development
in the world. In the early years of its independence Ukraine officially declared the
priority of the foreign policy aimed at the integration into the EU. It has been proved
by the legal and regulatory framework and repeatedly declared by presidents and government leaders as the official political course. However, despite this, the attitude of
politicians and citizens of Ukraine to the “primary” direction of foreign policy is not
unequivocal. A considerable part of the population shows preference to deepening relations with Russia and other post-Soviet countries. Citizens do not show enough support to the European and especially the Euro-Atlantic course (NATO) of the state.
It is known that one of the conditions of successful foreign relations is the broad
support by the population, especially when it concerns the realization of the declared strategic course. Therefore, if the government really wants to conduct European
integration policies, it should take into consideration the state of public opinion and
how it changes towards approval of the majority of the population. Hence emerges the
importance of scientific research into this problem.
In this article we will display the dynamics of Ukrainian attitudes to the EU and
Ukraine’s membership prospects. We will try to give answers about what causes
changes in various positions, and also we show the major policy failures of public
informing on priority of the European vector of foreign policy.
The sociological research done by Ukrainian analytical services was used as the
empirical basis of this article. First of all, these are materials of the National Institute
of Strategic Research, Center of Economic and Political Studies of O. Razumkov,
Institute of Sociology of the National Academy of Sciences of Ukraine, Kyiv International Institute of Sociology, Department of Sociology, and National University of Kyiv-Mohyla Academy. The material and primary conclusions of Ukrainian sociologists
and political scientists gave us the ability to trace back through the changes in public
opinion, regional, gender, age features, and also factors that influence the position of
population with respect to EU.
2. Dynamics of attitude of Ukrainian citizens concerning trends of foreign policy
The dynamics of public preferences of directions in the foreign policy of Ukraine
since the beginning of the presidency of Victor Yushchenko till the end of 2007 are
displayed in the data of survey of the Institute of Sociology, National Academy of
Sciences of Ukraine. The first thing the attention should be paid to is that the quantity
78
of the respondents who supported the “East-oriented” policy (expansion of contacts
within the CIS and relations with Russia) slightly decreased after 2005 (in comparison
to previous years). The reason for this was the “orange revolution” and expectations
for rapid process of European integration, which is associated in the minds of many
citizens with the future reforms of the “Orange team” and the further high standard
of life.
However, in 2006 the return to the rate of 2004 took place which can be explained
by the beginning of disappointment with the government led by Viktor Yushchenko,
with whom the process of integration was associated, and restrained attitude of Europe to the future of Ukraine. At the same time the number of those who felt the need
for strengthening relations with Russia and Belorussia continued to decrease.
Thus, a major conclusion we can do, which will be further confirmed, is that
domestic political processes and behavior of government affect people’s attitude to
Ukraine’s vector of foreign policy. Table 1 shows the attitude of citizens of Ukraine to
the main directions of foreign policy including Western countries (Europe, the USA)
between 2004 and 2007.
Table 1. Which way of development of Ukraine do you prefer? ( %)
2004
2005
2006
2007
First of all expand relations with the CIS
13,1
10,9
13,7
13,2
Develop relations mainly with Russia
11,4
8,3
9,9
11,4
First of all strengthen Eastern-Slavic block
(Ukraine, Russia, Belorussia)
34,3
29,3
31,7
25,4
First establish connections with the developed
Western countries
14,4
17,9
15,2
14,5
Rely primarily on own resources strengthening
Ukraine’s independence
17,1
20,2
20,3
20,4
Regions of Ukraine must choose their own way
–
2,9
2,3
4,0
Other
1,3
1,6
0,6
0,6
It is difficult to answer
8,4
8,9
6,3
10,5
Source: Аналіз основних тенденцій громадської думки з актуальних проблем зовнішньої
політики та рекомендації з формування соціальної бази підтримки зовнішньополітичного
курсу; http://www.niss.gov.ua/articles/457/ [odczyt: 12.04.2011].
According to the survey of the Institute of Sociology of NAS of Ukraine conducted in June 2007, 59,3% of interrogated people expressed a positive attitudee towards
the idea of joining the Union of Belarus and Russia and only 43,4% of respondents
had rather positive attitude towards EU membership (compared to 17,5% of rather
79
Andrii Rybak
negative attitude)1.
Table 2. What is your attitude to…? (%)
Ukraine Joining
NATO
Ukraine joining the
European Union
The idea of Ukraine
joining the union of
Russia and Belarus
Rather negative
58,4
17,5
20,2
It is hard to answer
28,4
39,1
20,5
Rather positive
13,2
43,4
59,3
Apparently there was no progress in attitude to the foreign policy of western countries compared to 2005 despite the relatively active actions of the government towards
the EU and NATO.
If we analyze the age, regional, linguistic and other factors that influence people’s
attitude to foreign policy, there are a number of regularities. Thus significant is that,
78,8% of Russian-speaking citizens and 78,2% of respondents who did not consider
Ukraine as their homeland are adherents of Eastern Slavic orientation of Ukraine.
However Ukraine’s integration into the EU is supported by a half of the citizens
whose native language is Ukrainian and one-third of respondents who consider Russian to be their mother tongue. The research performed by the Institute also found the
connection between the age of respondents and the choice of the integration direction. Among the East-Slavic vector supporters 68,5% were older people (55 years and
older). Almost 50% of the Ukrainians aged 18 to 55 years and 35,3% of elderly (over
55 years) will rather positively accept the integration into EU (See also2).
Every second person of those who consider Ukraine as their motherland and a
third part of those who do not have a positive attitude to Ukraine joining the European
Union. The overwhelming majority of supporters of the idea of joining the Union
of Russia and Belarus live in the south and east of Ukraine. Most of the supporters
of western vector of integration have secondary and higher education (every second
respondent of this group was in favour), while among respondents with primary or
incomplete secondary education they are only 36,3%. Most supporters of EU membership live in the West and Center of Ukraine3.
Ставлення громадян до основних напрямів зовнішньої політики України (Attitude of citizens is toward basic directions of foreign policy of Ukraine); www.niss.gov.ua/Monitor/May08/05.htm [odczyt: 29.02.2009].
О. Злобіна, Європейський вибір в орієнтаціях молоді України, у: Соціальні виміри суспільства. Вип. 12, Інститут
соціології НАН України, Київ, 2009, с. 269.
3
Геополитические ориентации населения и безопасность Украины. По данным социлогов, ред. О. Шульга, Киев,
1
2
80
Table 3. What is your attitude towards Ukraine joining the European Union (depending on the region), %?
West
Center
South
East
Rather negative
6,1
16,3
25,5
21,9
28,4
38,4
46,1
43,3
Rather positive
65,5
45,3
28,4
34,8
* The division of the regions in the research of the Institute of Sociology is as follows:
Center: Vinnytska, Zhytomyrska, Kirovogradska, Kyivska (including Kyiv), Poltavska, Sumska,
Khmelnytska, Cherkaska, Chernigivska regions.
West: Volynska, Zakarpatska (Transcarpathian), Ivano-Frankivska, Lvivska, Rivnenska, Ternopilska, Chernivetska regions
East: Kharkivska, Donetska, Luhanska regiona.
South: Dnepropetrovska, Zaporizka, Mykolaivska, Odeska, Khersonska regions and the Autonomous Republic of Crimea.
Among the main reasons in favour of joining the EU the respondents named the
following: - economic interest of the countries of the EU in cooperation with Ukraine
(31,6%); - the availability of appropriate human resources in Ukraine (education, professionalism, culture, labor and business (28,7%); - security guarantees of Ukraine
(27,9%).
A very important fact is that the attitude to possible integration of Ukraine into
EU is not a factor of separation of Ukrainians (unlike the attitude to NATO or Russia).
Thus, according to the Center of Economic and Political Studies of Razumkov, 30,5%
of respondents expressed their hope that EU integration could be nationwide unifying
idea, while 43,7% of them disagreed with the statement above, and 25,8% did not have
their own opinion on the possibility of such influence4. According to the research
conducted in December 2008 by the sociological service of the Center of Economic
and Political Studies of O. Razumkov, 44,7% of the population supported Ukraine’s
integration to the EU, 35,2% did not support - and 20% were not able to answer5.
As we can see, the number of supporters of eurointegration almost didn’t change
(in comparison to the year 2007), however the number of those who were against it,
increased. It can also be explained by inner political speculations around the directions of foreign policy of Ukraine, numerous anti-NATO actions during 2007 – 2008,
2009, с. 20-21.
Ставлення громадян до основних напрямів зовнішньої політики України (Attitude of citizens is toward basic directions of foreign policy of Ukraine); www.niss.gov.ua/Monitor/May08/05.htm [odczyt: 29.02.2009].
5
Дослідження проведене соціологічною службою Центру Разумкова з 17 по 24 грудня 2008 року (Research is conducted sociological service of Razumkov Center from 17 to 24 December 2008); http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.
php?poll_id=387 [odczyt: 04.05.2010].
4
81
Andrii Rybak
in conditions where for many citizens of Ukraine there is no clear difference between
EU and NATO. Age, regional, language distribution of responses remained about the
same as in previous years.
3. The differences in attitude of Ukrainians towards NATO and the EU
We should note that unlike the attitude to the EU, the situation is very different
from the Ukrainian position towards the possible accession to NATO, which clearly
does not assist to the Ukrainian integration into the EU.
Table 4. The level of support of the accession of Ukraine to NATO ( %)
Definitely support
11 %
Rather support
19,5 %
Rather do not support
21,3 %
Definitely do not support
34,6 %
Cannot decide
13,6 %
30,5 %
55,9 %
Source: http://old.niss.gov.ua/Monitor/May08/05.htm (Data of the research conducted during February-March 2008 by “All-Ukrainian Sociological Service”).
18,5% of citizens for whom the native language is Ukrainian and 5,1% of respondents whose native language is Russian approve the membership in NATO (likewise
as with EU). 14,4% of citizens who consider Ukraine as their homeland, and 7%
of citizens who don’t have positive attitude to the Euro-Atlantic integration of our
country. There are more supporters of NATO membership in the groups whose age
is up to 30 years (14,8%), between 30 and 55 years (15%), and less among the elderly
people (9,1%). Most supporters of the Euro-Atlantic integration live in the Western
and Central part of the country, in these same regions there is the largest part of those
respondents who are undecided on this issue.
The supporters consider the main arguments in favor of joining NATO listed below:
• security guarantees for Ukraine (51,5%);
• the availability of significant economic potential in Ukraine (35,3%);
• the availability of appropriate human resources in Ukraine (education, professionalism, labor and business culture (35,4 %);
• economical interest of the countries of the EU in cooperation with Ukraine
(32,5 %) 6.
82
Ставлення громадян до основних напрямів зовнішньої політики України (Attitude of citizens is toward basic direc-
6
As we see, the data of public opinion poll shows us the low popularity in the country of the projects of the Euro-Atlantic integration (to NATO). The politicians who
support such projects usually explain the situation by the lack of information of the
majority of population about what those unions really are7. The corresponding argumentation of such explanation is formulated convincingly enough to be researched by
sociologists as a pertinent hypothesis, that is worth of empirical verification.
Through the sociological survey, Ukrainian experts have tested one of the components of the hypothesis that links the attitude to the European Union and NATO, with
the level of being informed about these associations. In general Ukrainians answer
the question about awareness as follows: about 38% believe that they know enough
about the EU to decide whether Ukraine should join it, about 47% believe that they
do not know enough about this, and almost 15% can not define their knowledge of
this as sufficient or insufficient, that is, in fact, also do not think they have enough
knowledge8.
These data allowed the researchers to conclude only that at least 60% of Ukrainian
population did not consider themselves sufficiently knowledgeable about the EU to
decide whether our country should join this organization. Unfortunately, we do not
have information on similar surveys conducted in the following years, however we
believe that the situation has not significantly changed. Table 5 describes data which
characterize differences in the distribution of supporters and opponents of Ukraine’s
accession to the EU among citizens with different self-esteem, level of awareness of
this organization.
Table 5. Opinion of Ukrainian population on its accession to the EU, depending on the awareness
about it (%)
To decide whether Ukraine
should join the EU, believe that
they know about it:
In case of referendum on accession of Ukraine to the EU:
Would vote
FOR entry
Would
abstain
from voting
Would vote
AGAINST
entry
TOTAL
Enough
54
5
41
100
Undefined
16
60
24
100
Not enough
22
35
43
100
Source: http://eu.prostir.ua/library/1148.html
From this information we can make the conclusion that preparedness of citizens
tions of foreign policy of Ukraine); www.niss.gov.ua/Monitor/May08/05.htm [odczyt: 29.02.2009]
Т. Брежнєва, Трансформація та розширення НАТО: порядок денний та послідовність дій України, у: «Стратегічна
панорама», 2007, №2, с. 156.
8
This survey was conducted by the Kiev International Institute of Sociology (KIIS) in collaboration with the Department
of Sociology, National University of Kyiv-Mohylianska Academy in December 2005.
7
83
Andrii Rybak
of Ukraine to speak pro or contra its entry into the EU is significantly associated with
the level of their knowledge about this organization:
• among those who consider themselves knowledgeable enough about the EU there are far more supporters of Ukraine’s accession to the union than their opponents;
• vice versa, among those who do not consider themselves knowledgeable enough
there are far more opponents than supporters;
• among those who can not judge enough or are not informed enough the majority
are those who wouldn’t vote.
The sense of being well informed about the EU is mostly spread in the Western
region, among male and people with higher education; and the least - among women,
the oldest age groups and among people whose level of education is not higher than
secondary school.
Unlike the situation with the EU, the opponents of joining NATO are much more
numerous than supporters not only among those who consider themselves knowledgeable enough about this organization, but also among those who do not consider
themselves knowledgeable enough. Only among those who can not distinguish their
level of being informed are aware, the majority, as in the case of the EU, are those
who would not vote.
So, the biggest difference in division between the supporters and opponents of EU
is divided between Central-Western and Southeastern parts of Ukraine, the same as
with NATO. The balance of the supporters and opponents of NATO membership in
these two parts though is not the opposite (as in attitude to the EU), but significantly
different. While, in the Central-Western part of the country the difference between
supporters and opponents of NATO membership is less than only 16% (opponents
23% vs. supporters 39%), in the Southeast it is 70% (supporters 7% vs. opponents
77%) 9.
4. The influence of information about NATO and the EU on the attitude towards
these organizations
According to the results of the nationwide survey conducted in April 2007 by the
Center of Economic and Political Studies of O. Razumkov within the scope of the
project “Public Monitoring of the Plan of Actions Ukraine – EU”, mass media have
the most influence on the attitude of the citizens of Ukraine to EU. The majority of
respondents showed the result mentioned above (57,9%). One third (33,3%) of the
84
В. Хмелько, Ставлення громадян України щодо її вступу до Євросоюзу і НАТО та їхня оцінка своєї обізнаності
стосовно цих організацій (V. Khmel’ko, Attitude citizens of Ukraine in relation to its entering to European Union and
NATO and their estimation of the knowledge in relation to these organizations); http://eu.prostir.ua/library/1148.html
[odczyt: 24.04.2010]
9
respondents’ opinion is formed by the impressions of those who visited countries of
EU. The goods made in the countries of EU are the main argument for 22,3% of interviewed people and for 13,1% it is the works of art by European authors that formed
their attitude to EU.
Nevertheless the national media that citizens consider to be the main source of
information do not satisfy their informational needs about the EU. Over three quarters
(77,1%) of respondents felt that this information is limited, 44,2% said that it is not
complete and 32,9%, very little. Only 11,8% of respondents agreed that the Ukrainian
media provide complete and detailed information about the EU.
Like the opinion of the experts from the Institute of Sociology of NAS of Ukraine,
experts of Razumkov Center also believe that the knowledge about the EU determines people’s attitude to European integration, and also determines the prospects of
Ukrainian integration into the European community. Ukrainian government declared
the priority of the European integration course at all levels, but did not fully provide
its effective informational support. Citizens still feel the lack of objective information
about the EU.
However, according to Razumkov Center, there is a considerable interest in the EU
among the society. In December 2006 the majority (59,5%) of the citizens expressed
the desire to obtain as much information about the EU as possible. In April 2007, this
interest already was expressed by up to 63,3% of respondents. Moreover, the regional
variation of responses in this situation can be considered as negligible10. Thus, we can
see that the society has a demand for information about the EU, but the government
failed to provide it. As a result, this led to the indifference of the considerable part of
the population to this issue.
Table 6. The position of Ukrainians concerning the need for information about the EU (Would you
like to get more information about European Union?)
West
Center
South
East
Yes, I want to know as much
about EU as possible
62.9
59.1
43.9
50.3
No, I am not interested in it
15.1
16.9
19.6
21.9
The available information is
enough for me
14.4
17.8
26.9
19.1
7.5
6.2
9.6
8.8
Source: Дослідження проведене соціологічною службою Центру Разумкова з 17 по 24 грудня
2008 року (Research is conducted sociological service of Razumkov Center from 17 to 24 December
2008); http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=126 [odczyt: 04.05.2010]
10
Громадяни України відчувають брак інформації про ЄС (The citizens of Ukraine feel the shortage of information
about EU); http://www.razumkov.org.ua/ukr/news.php?news_id=49 [odczyt: 15.08.2007]
85
Andrii Rybak
According to the results of the survey called “Foreign policy orientation of Ukraine’s
population” conducted by the “Democratic Initiatives” and by “Ukrainian Sociology
Service”, between 12 end 26 December 2009, if the referendum on EU membership
took place in December 2009, there would be only 61% of Ukrainians who would take
part in it, and that is a low index for Ukraine. Irina Bekeshkina, the research supervisor of the foundation “Democratic Initiatives” mentioned that the information above
means that Ukrainian citizens had lost interest to foreign policy of the country. In
case, if a referendum on EU membership in December 2009, the majority (51%) would
be “pro” the integration to the EU , and 27% would vote against it.
On our opinion the reason of such an attitude of the citizens to the EU, was the
disappointment with the government, the lost interest to the foreign policy of the
country and the rise of the absenteeism level after the parliamentary elections of 2006
and 2007.
I. Bekeshkina noted that negative dynamics of public opinion is observed in comparison with December 2007 (64% had voted “for” the EU membership) and March
2008 (“yes” were 56%), but the dynamics was positive in comparison to 2005 (when
“yes” was 47%). The citizens of the Western (“for” – 68,5%, against – 11%), Central
and Northern-Eastern (“for” – 54%, “against” – 20,5 %) parts of the country support
the EU integration of Ukraine. The support is less on the South and South–East of
the country (“for” – 43% “against” – 31%). Crimea and Donbass were regions which
support joining the EU the least (“for” – 39%, “against” – 50%). An interesting fact is
that at the same time the majority of Ukraine’s population (58%) supported Ukraine’s
accession to the Common Free Market Zone with Russia, Belarus and Kazakhstan,
and 20% of the respondents were against it11.
The latest source of information about Ukrainian attitudes to the EU is the data of
telephone survey conducted by the Kiev Gorshenin Institute of Management Issues
(February 20-22, 2010). The results showed that there were 72,5% of respondents
have a positive attitude towards obtaining the status of EU associate member. Nearly
half (47,7%) of them said that their attitude is “surely positive”, and almost a quarter
(24,8%) ,“rather positive”. 16,5% of the interviewed people have a negative attitude to
obtaining the status of EU associate member. 9,4% of those answered “rather negative”, and 7,1% , “definitely negative”. 11,0% of the respondents said that they could
hardly answer this question12.
The results of this survey also show that the tendency of the year 2009 is remained,
that is, the significant rate of public support of Ukraine’s economic integration with
Russia. According to the survey, the majority of Ukrainians (81,4%) have a positive
attitude towards entering the Customs Union with Russia, Belarus and Kazakhstan.
The results were: 61,2% answered definitely positively and 20,2% of respondents an11
12
Громадяни України хочуть і в ЄС, і в ЄЕП (The citizens of Ukraine want and in EU, and in EEA); http://www.unian.
net/ukr/news/news-365547.html [odczyt: 03.03.2010]
Українці виступають за членство України в ЄС та спрощення візового режиму (Ukrainians come forward for membership of Ukraine in EU and simplification of the visa mode); http://westua.net/news.php?id=624 [odczyt: 24.02.2010]
86
swered rather positive. A negative signal is that 48,2% of the citizens consider that
Ukraine needs a Customs Union with Russia, Belarus and Kazakhstan even though
it would affect the future possibility of getting a status of the associate member of the
European Union and will make it impossible to advance towards the further integration into European structures13.
5. Conclusions.
Thus, according to the surveys conducted by various centers between 2005 and
2010, we know that people’s attitude towards European and Euro-Atlantic course of
Ukraine are quite ambiguous. In our opinion, the problem is not only and not so much
the lack of support of citizens, but the causes which lead to this attitude. The public
opinion is formed in the context of the phenomena that is inherent in the Ukrainian
society. The negative or ambivalent attitude towards Ukraine’s integration into EU
and NATO could be explained by the existence of stereotypes and myths that had
been created in the time of the USSR and the period of independence. The majority of
the population of Ukraine were the citizens of the Soviet Union and grew up among
the ideology of “aggressive NATO bloc” and “capitalist bourgeois Europe”.
On the other hand, during the period of independence since 1999, political forces
began to actively implement the manipulative technology of contrasting values of
East and West of Ukraine. Politicians began to ascribe to the residents of these regions
opposite views developing versions of the potential threats, etc. Thus, the West, with
its pro-European attitude of the population opposed the East of Ukraine, to whom the
violent pattern of forced Ukrainization was pictured, and the only thing that can save
them is friendly relations with Russia, but in no case EU and NATO14.
The other problem is that the alliance discredited itself by hostilities in Yugoslavia
and by war of the USA in Iraq and Afghanistan. This situation raises a double problem: the first is that Ukrainians have negative attitude to any strongarm policy, that is
why wars of NATO can not be accepted positively; the second is the lack of information about EU and NATO that makes the population believe that those organizations
are the same thing. Thus, the negative attitude towards the North Atlantic Alliance
makes people think bad about EU.
Another reason that does not contribute to the positive attitude towards the European Union is the fact of discrediting the democratic way of government in Ukraine.
Ukrainians do not consider the democracy (the inalienable norm of functioning of
the European community) as the perfect thing because the idea of the democracy of
Українці хочуть і членства України в ЄС, і Митного союзу з РФ, Казахстаном і Білоруссю (Research: Ukrainians
want and memberships of Ukraine at EU, and Customs union, with RF, Kazakhstan and Belorussia); http://novynar.com.
ua/business/104675 [odczyt: 24.02.2010]
14
В. Хмелько, Через що політикам вдається розколювати україну;, http://dt.ua/articles/47092 [odczyt: 25.06.2006]
13
87
Andrii Rybak
Ukraine during the independence was discredited very much. Ukrainians are eager
to get the order in their country, which can be reached only with a strong leader, despite the methods that can be not really democratic. Hence many Ukrainians have a
friendly attitude to authoritarian Russia and Belarus, which somewhat contradicts to
a positive attitude to the EU.
The factor which is a barrier for the formation of understanding the need for Euro
and Euro-Atlantic integration by the common public is that the discussion about it
is often held among narrow range of experts (scientists, politicians, journalists and
political scientists), but does not become an object of attention of wider audience or it
remains not interesting to other people. This leads to the fact that a significant part of
the population does not receive reliable and opportune information about the EU, its
logic of the organization, objectives, tasks which it sets.
Furthermore it should be noted that the effect of spreading information among
the population of regions bordering the EU member states and Russia is very important. The most of the population of border regions has relatives abroad or leaves the
country for a temporary work. Thus, after their return they are conscious or unconscious bearers of “positive” information. As we see the main problem of rejection
of the European prospects by a large part of Ukraine’s population is not produced
by objective assessment but by subjective perception as a response to the dominant
phenomena in the communication environment. The main actors of the information
space in Ukraine are the media, public organizations, political parties, Embassies and
representative offices of the EU, NATO and the Russian Federation in Ukraine as well
as the Government.
Russia-oriented and directly Russian mass media depict all processes connected
with European and Euro Atlantic integration of Ukraine mainly critically. It concerns
both printed media and electronic one. Mainly such information has a propagandistic
character and often it does not reflect the real situation. At the same time, there is virtually no mass media with Euro Atlantic orientation. Only a few Ukrainian editions
can be mentioned as those giving more or less objective information and contributing
to positive attitude of Ukrainians.
There is a great variety of organizations in Ukraine that can be divided into proEuropean and Euro Atlantic and those are “anti-“, according to that or another characteristic. Anti-NATO organizations have mainly a radical character, which is marked
by active actions. Some of them are “Russian bloc”, “Union of Eurasian Youth”, “antiNATO” and others. Moreover, their actions are considerably more active and are reflected in the informational sphere on a larger scale than the activity of Euro-oriented
NGOs. Pro-EuroAtlantic NGOs are working in the mode of provision of information
that is aimed at informing people and can be regarded as a recommendation. The main
mechanisms of informing are: holding public gatherings (conferences, round tables,
etc) publications on NATO distributed in printed and electronic (Internet) form, the
competitions among youth on the mentioned topics, etc. However, those actions are
88
not very popular in the East and South, they are mostly held in western and central
regions of Ukraine15.
Talking about integration into NATO it is very important that every citizen
shouldn’t think over abstract issues and stereotypes of the past which are raised during the election by political strategists, but get a very specific explanation of what it
means for his or her personal safety, what this means for his “wallet”. And therefore it
is extremely important to explain clearly the benefits of membership to people giving
specific examples, not only providing information that describes the organization.
It should be noted that during V. Yushchenko’s presidency, the Ministry of Foreign
Affairs and Ministry of Defence were the most active and efficient in the Euro-Atlantic integration that were really carrying out their internal plans to inform and actively
interact with non-governmental organizations and were trying to find funds to implement the goals. Today, however, it is hardly possible to achieve measurable results in
the process of informational campaign involving only governmental recourses.
Non-Governmental organizations that support goals of the European and EuroAtlantic integration, are using extrabudgetary financing for their activity. Thus, in
many cases they operate more efficiently than government agencies. But there are a
lot of examples where NGOs receiving grant funds didn’t achieve expected results
and those results were not visible16.
Sociological surveys reflecting the dynamics of the attitude to the EU and NATO
from 2002 to 2008 show that the “State program of informing the public about EuroAtlantic integration of Ukraine during 2004 – 2007”17 did not have positive results.
The number of supporters of this vector of foreign policy of Ukraine was not increased, on the contrary, even decreased. Thus, the agitation and informational campaign needs to be improved. The improvement should be among the subjects of information and in methods of informing the publicity about advantages of Ukraine’s
membership in EU and NATO. Besides that the success cannot be reached without
mass media especially without national electronic media, which have the most influence on people and which are the first source of information. If the quality television
product won’t appear in a nearest future, the situation would be unchangeable. So that
is the way that should become of primary importance in realization of programs of
informing citizens18.
One of the key points of the future foreign policy is to achieve a consensus within
the country, as today the struggle between political forces is going on, and makes the
О. Макобрій, Європейська та євроатлантична інтеграція України крізь призму громадської думки (O. Makobriy.
European and Euro-Atlantic integration of Ukraine through the prism of public opinion); http://www.ieac.org.ua/index.
php?id=7&ch_id=10&ar_id=4913&as=0 [odczyt: 12.08.2009]
16
Більш ніж сусіди: Розширений Європейський Союз та Україна – нові відносини. Заключний звіт, Варшава, Київ,
2004, с. 46.
17
Про схвалення Концепції Державної цільової програми інформування громадськості з питань європейської
інтеграції України на 2008-2011 роки; http://zakon.rada.gov.ua/cgi-bin/laws/main.cgi?nreg=569-2007-%F0 [odczyt:
25.06.2008]
18
Як розповісти українцям про НАТО (How to tell Ukrainians about NATO); http://www.razumkov.org.ua/ukr/article.
php?news_id=561 [odczyt: 12.04.2008]
15
89
Andrii Rybak
foreign interests of the country its hostage. Foreign policy is used as a political arena
of getting square in politics, which affects the reputation of the state, the character of
bilateral relations, and it confuses foreign partners very much. Therefore, consensus
within the country will also be one of the most important conditions for effective proEuropean foreign policy of Ukraine.
90
Ewa Pogorzała
Zamość
[email protected]
Ewolucja polityki oświatowej państwa polskiego
wobec mniejszości
narodowych i etnicznych po 1989 r.
The evolution of Polish educational policy towards
national and ethnic minorities after 1989
Streszczenie:
Podstawowym kryterium ewaluacji położenia mniejszości narodowych i etnicznych w państwie
zamieszkania jest stworzenie prawnych i faktycznych możliwości podtrzymywania znajomości języka, kultury i tradycji przez członków tych grup mniejszościowych. Po 1989 r. polityka oświatowa
państwa polskiego wobec mniejszości przybrała charakter kompensacyjny, ale w odniesieniu do społeczności uznanych prawnie za mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczność posługującą się
językiem regionalnym (Kaszubi). Nierozwiązanym pozostaje problem społeczności posiadających
obywatelstwo polskie, nie wymienionych w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz
języku regionalnym, które pretendują do takiego statusu, tudzież uznania ich języka za język regionalny w rozumieniu przepisów prawnych
W ostatnich latach nabiera również istotnego znaczenia problem kształcenia dzieci cudzoziemskich w polskim systemie oświaty. Obecność w polskich szkołach uczniów odmiennych kulturowo
powoduje szereg jakościowo nowych problemów dla programowania polityki państwa wobec mniejszości narodowych, etnicznych, językowych czy kulturowych, szczególnie w kontekście obowiązywania regulacji prawnych, arbitralnie narzucających status prawny i związany z nim zakres praw w
sferze edukacji.
Słowa kluczowe: mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, polityka oświatowa wobec mniejszości narodowych i etnicznych
Summary:
The basic criteria of evaluating the situation of national and ethnic minorities in the country in
which they live is to create legal and real possibilities for sustaining the language competence, culture and traditions by members of these minority groups. After 1989 the educational policy of the
Polish state towards the minorities became compensative, but only towards the communities legally
recognized as national or ethnic minorities, as well as communities using a regional language (the
Kashubians). The problem of communities who have Polish citizenship and who are not mentioned in
the act on national and ethnic minorities and on the regional language, still remains unsolved. They
still aspire to the status and want their language to be legally recognized as regional.
In recent years the problem is growing of educating foreign citizens’ children within the Polish
Educational System. The presence of foreign pupils in Polish schools who are culturally different
poses many new problems for the state about planning towards national, ethnic, linguistic or cultural
minorities, especially in the context of existing legal regulations, which in an arbitrary manner impose the legal status and, connected with it, the scope of legal rights in the sphere of education.
Keywords: national and ethnic minorities in Poland, educational policy towards national and
ethnic minorities
91
Ewa Pogorzała
1. Uwagi wstępne.
Podniesiony w tytule opracowania problem badawczy, pod względem formalno
– prawnym, odnieść należy do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym. Grupy te zyskały taki status na mocy
ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz
języku regionalnym1. W ustawie zawarte zostały definicje kategorii „mniejszość
narodowa”, „mniejszość etniczna” oraz „język regionalny”/”społeczność posługująca
się językiem regionalnym”, jak również wskazane zostały enumeratywnie grupy, którym status takowy przysługuje. De facto jednak problem polityki oświatowej wobec
mniejszości narodowych i etnicznych, czy szerzej ludności narodowości niepolskiej
lub mniejszości w ujęciu socjologicznym, jest znacznie bardziej skomplikowany niż
wynikałoby to z zapisów ustawy i rozporządzeń Ministerstwa Edukacji Narodowej
regulujących zasady nauczania języków mniejszości narodowych i etnicznych oraz
języka regionalnego. W polskim systemie oświaty nauczanie w języku ojczystym lub
języka ojczystego, finansowane ze środków publicznych, zagwarantowane jest dla
uczniów ze społeczności uznanych prawnie za mniejszości narodowe i etniczne oraz
społeczności regionalnej (kaszubskiej).
W przypadku dzieci narodowości niepolskiej, niebędących obywatelami polskimi,
możliwie jest organizowanie dodatkowej nauki języka i kultury kraju ich pochodzenia, ale publiczne wsparcie ogranicza się do udostępnienia pomieszczeń szkolnych
na ten cel. Nierozwiązanym pozostaje problem społeczności posiadających obywatelstwo polskie, nie wymienionych w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym, które pretendują do takiego statusu, tudzież uznania
ich języka za język regionalny w rozumieniu ustawy (casus narodowości śląskiej,
mniejszość grecka, działania na rzecz zachowania języka wilamowskiego).
2. Główne tendencje w polityce oświatowej państwa polskiego wobec mniejszości
po 1989 r.
Polityka oświatowa definiowana jest jako program działalności państwa w dziedzinie oświaty i wychowania oraz jego praktyczna realizacja w zakresie zasad organizacji systemu nauczania i zarządzania instytucjami oświatowymi oraz podstaw
materialnych funkcjonowania szkolnictwa. Przyjąć można rozumienie polityki
oświatowej wobec mniejszości jako działalności władz państwowych regulujących
położenie tych grup w dziedzinie oświaty poprzez akty normatywne i decyzje stanowiące uprawnionych organów. Przy czym wskazać należy dwa przeciwstawne wymiary polityki oświatowej wobec mniejszości: restrykcyjny – negujący prawo tych
92
Dz. U. Nr 17, poz. 141 z późn. zm.
1
Ewolucja polityki oświatowej państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i etnicznych
grup do oświaty w języku ojczystym oraz kompensacyjny – afirmujący prawo do
oświaty w języku ojczystym jako wartość autoteliczną lub tylko je akceptujący jako
wartość instrumentalną dla osiągnięcia określonych celów politycznych. Zaznaczyć
bowiem należy, iż polityka oświatowa może uwzględniać i być zgodna ze stanem
myśli pedagogicznej, może tylko częściowo wyrażać myśl pedagogiczną lub może
jej zaprzeczać, wyrażając głównie wolę biurokracji lub partii politycznych2. W
pierwszym przypadku, decydenci oświatowi starają się uwzględniać uwarunkowania
psychopedagogiczne i socjolingwistyczne, określające optymalny z punktu widzenia
rozwoju ucznia, model kształcenia dzieci z grup mniejszościowych3.
Wysunąć można zasadniczą tezę, iż po 1989 r. polityka oświatowa państwa polskiego wobec mniejszości przybrała charakter kompensacyjny, przy czym politologiczna analiza problemu wskazuje na instrumentalne traktowanie prawa do oświaty
w języku ojczystym. Koncesje dla mniejszości w dziedzinie oświaty wynikały bardziej z uwarunkowań procesów integracyjnych i zobowiązań międzynarodowych,
niż rzeczywistej woli politycznej ogółu partii i ugrupowań politycznych. Z drugiej
strony restrykcje w tym zakresie warunkowane są wymogami polskiej racji stanu
(vide kwestia integralności państwa wobec postulatów terytorialnych aktywistów organizacji śląskich, kwestia statusu społeczności kaszubskiej).
Po 1989 r. nastąpiła reorientacja polityki narodowościowej państwa oraz wprowadzenie uregulowań prawnych odnoszących się do mniejszości narodowych i etnicznych. W wymiarze politycznym zmiany te zapoczątkowało oświadczenie premiera
T. Mazowieckiego w dniu 12 września 1989 r. na forum Sejmu, iż „Polska jest państwem i ojczyzną nie tylko Polaków, ale także mniejszości narodowych”4. Prawo do
oświaty w języku ojczystym zagwarantowane zostało konstytucyjnie i ustawowo5.
Znalazło ono także wzmocnienie w międzynarodowych zobowiązaniach Polski, zarówno w ramach traktatów dwustronnych z państwami sąsiedzkimi, jak również w
przyjętych dokumentach organizacji międzynarodowych poświęconych ochronie
praw mniejszości narodowych6.
Por. A. Smołalski, Historyczne podstawy teorii organizacji szkolnictwa w Polsce, T. 2, Funkcjonowanie szkoły, Kraków
1999, s. 7.
3
Na ten temat patrz szerzej: E. Pogorzała, Psychopedagogiczne i socjolingwistyczne uwarunkowania polityki oświatowej
wobec mniejszości narodowych i etnicznych, [w]: Język - poznanie - zachowanie: perspektywy i wyzwania w studiach nad
przyswajaniem języka obcego, red. J. Nijakowska, Łódź 2009, s. 332 – 349.
4
„Diariusz Sejmowy” 1989 nr 17, s. 4.
5
W obowiązującej przez okres 30 lat ustawie o rozwoju systemu oświaty i wychowania z 1961 r. nie zawarto stosownych
zapisów gwarantujących mniejszościom narodowym prawo do nauki w języku ojczystym. Pośrednio uprawnienia takie
wypływały z zapisu art. 67 Konstytucji z 1952 r. zapewniającej obywatelom PRL równe prawa bez względu na narodowość. Do momentu wejścia w życie ustawy o systemie oświaty z 1991 r. sprawy organizacji nauczania języków mniejszości narodowych uregulowane były jedynie na poziomie zarządzeń Ministra Edukacji Narodowej. W latach 1989 – 1992
obowiązywało zarządzenie z dnia 21 grudnia 1988 r. w sprawie organizowania w szkołach podstawowych i liceach
ogólnokształcących nauki języka ojczystego dla dzieci i młodzieży narodowości niepolskiej (Dz. Urz. MEN Nr 11, poz.
69). Zarządzenie to zostało wydane na podstawie ogólnej delegacji zawartej w art. 36a ustawy o rozwoju systemu oświaty
i wychowania z 1961 r. do regulowania w drodze rozporządzeń zasad tworzenia sieci szkolnej.
6
Patrz szerzej: E. Pogorzała, Szkolnictwo dla mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w okresie transformacji, [w]:
Mniejszości narodowe i etniczne w procesach transformacji oraz integracji, red. E. Michalik, H. Chałupczak, Lublin
2006, s. 327 – 338.
2
93
Ewa Pogorzała
Art. 13 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty stanowił, iż „Szkoła
i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury.”7 W marcu 1992 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej wydało
rozporządzenie w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymywanie
poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych8. Od 1 stycznia 2003 r. obowiązywało rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie warunków i sposobu
wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej uczniów
należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych9. Obecnie obowiązuje nowa
regulacja ministerialna, tj. rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki
publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej,
etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości narodowych i etnicznych
oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym10.
Od pierwszej połowy lat 90. XX w. trwały prace nad ustawą regulującą status
mniejszości w Polsce11. Ostatecznie ustawa uchwalona została dopiero na początku
2005 r. Istotny wpływ na ewolucję polityki wobec mniejszości miały również wymagania związane z procesem integracji z Unią Europejską, w tym tzw. kryteria
kopenhaskie.
3. Status i liczebność mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce.
W obowiązującym w Polsce ustawodawstwie enumeratywnie wymieniono, grupy
które uznawane są za mniejszości narodowe i etniczne. Zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z dn. 6 stycznia 2005 r.12
mniejszością narodową jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki: jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub
tradycją; dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; ma świadomość
własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i
ochronę; jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
T. j. Dz. U. z 2004 r., Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 marca 1992 roku w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej uczniów należących do mniejszości
narodowych (Dz. U. Nr 34, poz. 150).
9
Dz. U. Nr 220, poz. 1853.
10
Dz. U. Nr 214, poz. 1579.
11
Na ten temat patrz szerzej: S. Łodziński, Spory wokół ustawy o ochronie mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
okresu transformacji, [w]: Mniejszości narodowe i etniczne w procesach integracji i transformacji, red. E. Michalik, H.
Chałupczak, Lublin 2006, s. 287 – 312.
12
Dz. U. Nr 17, poz. 141 i Nr 62, poz. 550.
94
7
8
od co najmniej 100 lat oraz utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym
państwie. W ustawie enumeratywnie określono, które społeczności uznane zostały
za mniejszości narodowe. Są to mniejszość białoruska, czeska, litewska, niemiecka,
ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska oraz żydowska.
Z kolei mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie warunki analogiczne jak w przypadku mniejszości narodowych, przy czym nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. W ustawie za mniejszości etniczne uznano mniejszość karaimską, łemkowską,
romską oraz tatarską.
W rozumieniu ustawy i zgodnie z Europejską Kartą Języków Regionalnych lub
Mniejszościowych za język regionalny uważa się język, który jest tradycyjnie używany na terytorium danego państwa przez jego obywateli, którzy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności tego państwa oraz różni się od oficjalnego języka tego
państwa. Przy czym określenie język regionalny nie obejmuje dialektów oficjalnego
języka danego państwa, ani języków migrantów. W ustawie jako język regionalnym
uznany został język kaszubski. Realizacja prawa osób posługujących się językiem
regionalnym do nauki tego języka lub w tym języku odbywa się na tych samych zasadach i w trybie, jak w przypadku mniejszości narodowych i etnicznych.
Nie dysponujemy pełnymi i bezspornymi danymi dotyczącymi liczebności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce. Wszelkie próby ustalenia liczebności tych
społeczności prawie zawsze budzą wiele zastrzeżeń. W tym zakresie musimy opierać się na szacunkach badaczy zagadnień narodowościowych oraz wynikach spisu
powszechnego z 2002 r.13 W kwestionariuszu spisowym umieszczone zostały dwa
pytania pozwalające na ustalenie liczby mniejszości narodowych i etnicznych. Pierwsze z nich (pytanie numer 33) brzmiało: Do jakiej narodowości się Pan(i) zalicza?,
przy czym narodowość zdefiniowano jako deklaratywną (opartą na subiektywnym
odczuciu) cechą indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny (uczuciowy), kulturowy lub genealogiczny (ze względu na pochodzenie rodziny)
z określonym narodem. Drugie ze wspomnianych pytań dotyczyło języka używanego
w kontaktach domowych (pytanie numer 34) i brzmiało ono: W jakim języku (językach) rozmawia Pan(i) najczęściej w domu? Przy czym istniała możliwość zarejestrowania dwóch nazw języków niepolskich, niezależnie od tego, czy były one używane
z językiem polskim, czy też wyłącznie.
Wyniki spisu wskazują, że w ogólnej liczbie ludności Polski – 36.983,7 tys., czyli
96,74% osób zadeklarowało narodowość polską. Przynależność do narodowości innej niż polska zadeklarowało 471,5 tys. (1,23%)14. Spośród deklarujących inną niż
Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań. Ludność. R.II. Struktura społeczna ludności.
8. Ludność Polski według deklarowanej narodowości i języka [on-line], Główny Urząd Statystyczny, s. 39 – 41 [dostęp 10
marca 2009 r.], dostępny w World Wide Web:
<http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_raport_z_wynikow_nsp_ludnosci_i_mieszkan_2002.pdf>.
14
W odniesieniu do 774,9 tys. (2,03%) nie zdołano ustali przynależności narodowościowej, głównie z powodu braku odpowiedzi.
13
95
Ewa Pogorzała
polska narodowość, polskie obywatelstwo posiadało 444,6 tys., co stanowiło 94,30%
tej zbiorowości, natomiast brak obywatelstwa stwierdzono u 25,7 tys. (5,45%). Wśród
narodowości niepolskich najwięcej osób zadeklarowało narodowość śląską – 173,2
tys., niemiecką – 152,9 tys., białoruską – 48,7 tys., ukraińską – 31 tys., romską – 12,9
tys., rosyjską – 6,1 tys., łemkowską – 5,9 tys., litewską – 5,8 tys., kaszubską – 5,1 tys.,
słowacką – 2 tys., żydowską – 1,1 tys., ormiańską – 1,1 tys., czeską – 0,8 tys. osób,
tatarską – 0,5 tys., karaimską – 0,05 tys.
Jeśli zgodnie z ustawą przyjmiemy, iż za członków mniejszości narodowych uznać
możemy te osoby, które posiadają obywatelstwo polskie, wówczas dane te przedstawiają się następująco: Ślązacy – 172,7 tys. osób, Niemcy – 147,7 tys., Białorusini –
47,6 tys., Ukraińcy – 27,2 tys., Romowie – 12,7 tys., Rosjanie – 3,25 tys., Łemkowie
– 5,85 tys., Litwini – 5,6 tys., Kaszubi – 5,05 tys., Słowacy – 1,7 tys., Żydzi – 1,05 tys.,
Ormianie – 262 osoby, Czesi – 386, Tatarzy – 447, Karaimi – 43.
Szacunki badaczy zagadnień narodowościowych są zasadniczo wyższe od wyników spisu. Przykładowo według H. Chałupczaka liczebność mniejszości narodowych
i etnicznych w Polsce przedstawia się następująco: Niemcy – 310 tys., Ukraińcy – 250
tys., Białorusini – 210 tys., Łemkowie – 30 tys., Romowie – 17 tys., Litwini – 10 tys.,
Rosjanie – 6 tys., Żydzi – 5 tys., Słowacy – 2,5 tys., Czesi – 1,5 tys., Tatarzy – 1 tys.,
Ormianie – 800 osób, Karaimi – 15015.
W 2011 r. w okresie 1 kwietnia – 30 czerwca został przeprowadzony kolejny Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Zawarto w nim także pytania o narodowość. Wstępne wyniki spisu mają być dostępne pod koniec 2011 r., zaś szczegółowy
raport ma zostać opracowany w roku 2012.
4. Koncepcja kształcenia uczniów z mniejszości narodowych i etnicznych oraz
społeczności posługującej się językiem regionalnym (stan prawny na dn. 30
września 2011 r.)
Państwo polskie przyjęło szereg międzynarodowych aktów dotyczących praw językowych i oświatowych mniejszości, w tym Konwencję Ramową o ochronie mniejszości narodowych z dnia 1 lutego 1995 r.16, Europejską Karta języków regionalnych
lub mniejszościowych z dnia 5 listopada 1992 r.17 oraz Konwencję o prawach dziecka
z dnia 20 listopada 1989 r.18 W Konstytucji kwestie dotyczące edukacji mniejszości
zawarte zostały w art. 35, który stanowi iż Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowa
96
H. Chałupczak, Liczba mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce w świetle powszechnego spisu ludności z 2002 roku
oraz badań naukowych, [w]: Mniejszości narodowe i etniczne w procesach integracji i transformacji, red. E. Michalik, H.
Chałupczak, Lublin 2006, s. 263 – 270.
16
Dz. U. z 2002 r. Nr 22, poz. 209. W Polsce obowiązuje od 1 kwietnia 2001 r.
17
Dz. U. z 2009 r. Nr 137, poz. 1121. W Polsce obowiązuje od 1 czerwca 2009 r.
18
Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526.
15
nia i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej
kultury. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości
kulturowej.
Zgodnie z art. 13 ustawy o systemie oświaty szkoła i placówka publiczna umożliwia uczniom podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej
i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury. Nauka ta
prowadzona jest na wniosek rodziców w osobnych grupach, oddziałach i szkołach,
w grupach, oddziałach lub szkołach z dodatkową nauką języka oraz własnej historii i
kultury lub też w międzyszkolnych zespołach nauczania. Ponadto ustawa stanowi, iż
w pracy dydaktyczno – wychowawczej szkoły publiczne zapewniają podtrzymywanie kultury i tradycji regionalnej.
Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz
języku regionalnym reguluje sprawy związane z zachowaniem i rozwojem tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowaniem i rozwojem
języka regionalnego. Art. 8 ustawy, w części dotyczącej praw językowych, stanowi,
iż osoby należące do mniejszości mają w szczególności prawo do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości. Kwestie dotyczące oświaty zostały uregulowane
w rozdziale 3 ustawy. Są to jednak zapisy ogólnikowe, gdyż w zakresie rozwiązań
szczegółowych – co do zasad i trybu realizacji prawa osób należących do mniejszości
do nauki języka mniejszości lub w języku mniejszości, a także prawa tych osób do
nauki historii i kultury danej mniejszości – ustawa odsyła do ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.
Zasadniczym aktem określającym koncepcję organizacyjno – wychowawczą
kształcenia uczniów z grup mniejszościowych jest wspomniane już rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 listopada 2007 r. Zgodnie z §1 rozporządzenia
przedszkola, szkoły i placówki publiczne zobowiązane są do umożliwienia uczniom
należącym do mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej
się językiem regionalnym, czyli społeczności kaszubskiej, podtrzymywanie i rozwijanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej i językowej poprzez prowadzenie
nauki języka mniejszości narodowej lub etnicznej, czyli języków mniejszości oraz
języka regionalnego, jak również nauki własnej historii i kultury. Rozporządzenie
przewiduje również, możliwość prowadzenia nauki geografii państwa, z którego obszarem kulturowym utożsamiają się członkowie mniejszości narodowej, zajęć artystycznych lub innych zajęć dodatkowych.
Formy organizacyjne nauczania języka mniejszości lub języka regionalnego w
szkołach określone zostały w paragrafie 4 rozporządzenia. Nauczanie może być organizowane w: 1) szkołach lub oddziałach z nauczaniem w języku mniejszości, w
których zajęcia edukacyjne są prowadzone w tym języku, z wyjątkiem zajęć obejmujących w szkole podstawowej: w I etapie edukacyjnym - kształcenie zintegrowane
97
Ewa Pogorzała
w zakresie treści nauczania języka polskiego; zaś w II etapie edukacyjnym - język
polski oraz część historii i społeczeństwa dotyczącą historii Polski, a w pozostałych
typach szkół - język polski, część historii dotyczącą historii Polski i część geografii
dotyczącą geografii Polski; 2) w szkołach lub oddziałach, w których zajęcia edukacyjne są prowadzone w dwóch językach: polskim oraz języku mniejszości, będącym
drugim językiem nauczania; 3) szkołach lub oddziałach z dodatkową nauką języka
mniejszości, prowadzoną w formie odrębnych zajęć, w których zajęcia edukacyjne są
prowadzone w języku polskim, z wyjątkiem zajęć z języka mniejszości; 4) międzyszkolnych zespołach nauczania języka mniejszości.
Rozporządzenie z 2007 r. reguluje podstawowe kwestie dotyczące form organizacyjnych nauczania języków mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego. Kwestie dotyczące treści programowych, planów i programów nauczania,
podręczników, kwalifikacji nauczycieli, oceniania, przeprowadzania egzaminów,
wydawania świadectw itd. uregulowane zostały w odpowiednich rozporządzeniach
ministerialnych dotyczących ogółu szkół19.
5. Skala nauczania języków/w językach mniejszości w polskim systemie oświaty
w roku szkolnym 2010/2011.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w roku szkolnym 2010/2011
nauczanie języków mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego
(kaszubskiego) odbywała się w różnych formach organizacyjnych w ponad 600 szkołach podstawowych i zespołach międzyszkolnych na poziomie szkół podstawowych,
z którego korzystało ponad 35 tys. uczniów. Ponadto nauczanie tych języków lub w
tych językach prowadzone było w ponad 200 placówkach gimnazjalnych i zespołach międzyszkolnych na poziomie gimnazjum, a korzystało z niego blisko 10 tys.
uczniów. Na znacznie mniejszą skalę naucza się języków/w językach mniejszości na
poziomie szkolnictwa ponadgimnazjalnego.
Ogółem według danych GUS-u w różnych formach organizacyjnych oraz na poziomie różnych szkół prowadzono nauczanie języka białoruskiego, kaszubskiego,
litewskiego, łemkowskiego, niemieckiego oraz ukraińskiego. Szczegółowe dane w
tym zakresie prezentuje poniższa tabela. Przede wszystkim zauważalne jest duże za
98
19
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania
przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17); Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i
słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych z dnia 30 kwietnia 2007 r. (Dz.U.
Nr 83, poz. 562); Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 czerwca 2009 r. w sprawie dopuszczania do
użytku w szkole programu wychowania przedszkolnego i programu nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego
podręczników (Dz.U. Nr 89, poz. 730); Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie ramowych
planów nauczania w szkołach publicznych z dnia 12 lutego 2002 r. (Dz.U. Nr 15, poz. 142 z późn. zm); Rozporządzenie
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli
oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli nie mających wyższego wykształcenia lub
ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. Nr 50, poz. 400).
interesowanie nauczaniem języka kaszubskiego w stosunku do innych mniejszości,
których liczebność znacznie przewyższa społeczność kaszubską, podczas gdy skala
nauczania ich języków w szkołach jest znacznie niższa. Najwięcej uczniów korzystało z nauki w/lub języka niemieckiego.
Tabela 1. Nauczanie języka mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w szkołach dla dzieci i młodzież w roku szkolnym 2010/2011.
języki
ojczyste
/ rok
szkolny
szkoły¹
podstawowe
gimnazja¹
licea ogólnokształcące ²
technika³
szkoły
uczniowie
szkoły
uczniowie
szkoły
uczniowie
szkoły
uczniowie
ogółem
2009/2010
601
35137
218
10819
22
1427
4
44
ogółem
2010/2011
621
35372
229
9715
20
1350
5
53
białoruski
22
1346
14
823
3
752
-
-
kaszubski
196
8945
59
1349
5
187
-
-
litewski
8
256
4
165
2
99
1
2
łemkowski
20
110
10
78
2
11
1
3
niemiecki
283
23473
86
6756
1
39
2
44
ukraiński
83
897
51
477
7
262
1
4
Łącznie z:
zespołami międzyszkolnymi,
2
liceami profilowanymi (w roku szkolnym 2010/11 — 1 szkoła z językiem ukraińskim z 1 uczniem),
3
zasadniczymi szkołami zawodowymi (w roku szkolnym 2010/11 — 1 szkoła z językiem niemieckim
z 29 uczniami i 1 szkoła z językiem łemkowskim z 3 uczniami).
Uwaga. Dane obejmują samodzielne szkoły dla dzieci i młodzieży mniejszości narodowych i etnicznych oraz posługujących się językiem regionalnym, jak również szkoły i zespoły międzyszkolne, w
których organizowane są dodatkowe zajęcia z nauczania tych języków.
Źródło: GUS, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011 [online], [dostęp 22 sierpnia 2011 r.], dostępny
w Internecie: <http://www.stat.gov.pl/gus/5840_737_PLK_HTML.htm>.
1-3
1
O ile nauczanie języka białoruskiego, ukraińskiego i litewskiego, jako języków
mniejszości, zorganizowane zostało w latach 50. XX w. i kontynuowane było po
okresie transformacji, to nauczanie języka niemieckiego wygasło w latach 60. XX
w. i wznowione zostało w latach 90. XX w. Dynamikę skali nauczania tego języka
na przestrzeni dekady lat 90. XX w. i pierwszej dekady XXI w. prezentuje poniższa
99
tabela20. W pierwszym roku nauczania, tj. 1992 naukę zorganizowano w 10 szkołach
podstawowych, a korzystało z niej ponad 1300 uczniów. W roku szkolnym 1999/200,
po wprowadzeniu w Polsce reformy szkolnictwa likwidującej ośmioklasowe szkoły
podstawowe i wprowadzającej sześcioklasowe szkoły podstawowe i trzyletnie gimnazja, nauczanie języka niemieckiego zorganizowano również na tym etapie kształcenia, a korzystało z niej ponad 2,5 tys. uczniów. Zainteresowanie nauką języka niemieckiego na poziomie szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego, nauczanego jako
język mniejszości narodowej, utrzymuje się na poziomie ponad 30 tys. uczniów, a na
początku pierwszej dekady XX w. było nawet wyższe.
Tabela 2. Nauczanie języka niemieckiego jako języka mniejszości narodowej w szkołach dla dzieci i
młodzież w latach 1992 – 2010.
Liczba uczniów
Szkoła
Liczba uczniów
Gimnazjum
Rok szkolny
w gimnazjum
podstawowa
w szkole podst.
1992/1993
10
1.307
1993/1994
31
3.136
1994/1995
67
6.152
1995/1996
111
10.498
1996/1997
252
23.050
1997/1998
265
25.325
1998/1999
267
28.822
1999/2000
273
25.545
49
2.588
2000/2001
269
24.640
53
6.148
2001/2002
256
26.241
62
9.967
2002/2003
261
26.128
63
10.823
2003/2004
254
24.200
70
11.269
2004/2005
256
24.025
75
11.391
2005/2006
263
24.201
82
10.974
2006/2007
268
24.420
81
10.524
2007/2008
264
24.032
88
10.249
2008/2009
267
23.616
89
9.460
2009/2010
274
23.537
89
7.946
Źródło: Nauczanie języka niemieckiego w Polsce. Raport przeglądowy 1990 – 2010 sporządzony
przez ORE na zlecenie MEN [online], Warszawa 2011, [dostęp 31 sierpnia 2011 r.], dostępny w Internecie: <http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_ phocadownload&view=category&down
20
Nauczanie języka niemieckiego w Polsce. Raport przeglądowy 1990 – 2010 sporządzony przez ORE na zlecenie MEN
[online], Warszawa 2011, [dostęp 31 sierpnia 2011 r.], dostępny w Internecie: <http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_phocadownload&view=category&download=432:nauczanie-jzyka-niemieckiego-w-polsce&id=11:edukacjajzykowa>.
100
load=432:nauczanie-jzyka-niemieckiego-w-polsce&id=11:edukacja-jzykowa>, s. 25.
6. Problem grup mniejszościowych, którym nie przysługuje status mniejszości
narodowej, etnicznej lub społeczności posługującej się językiem regionalnym.
Na przestrzeni lat 90. XX w. duże kontrowersje powodowała kwestia statusu języka kaszubskiego i Kaszubów. Organizacje kaszubskie w trakcie prac nad ustawą o
mniejszościach narodowych i etnicznych domagały się uznania za mniejszość etniczną. Istniały również kontrowersje dotyczące języka łemkowskiego, ale silne były one
raczej w ramach samej społeczności łemkowskiej – tj. z jednej strony opcji uznania
łemkowskiego za odrębny język, z drugiej zaś tzw. opcji proukraińskiej – postulujących uznanie za dialekt języka ukraińskiego21.
Po przyjęciu ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku
regionalnym istotnym problemem jest kwestia postulowanej narodowości śląskiej. W
czasie spisu powszechnego w 2002 r. narodowość śląską zadeklarowało 173,2 tys.
osób. Podejmowane są działania na rzecz standaryzacji języka śląskiego22 i podtrzymywania tożsamości regionalnej23, opracowany został śląski elementarz24, a organizacje śląskie postulują o ustawowe uznanie mowy śląskiej za język regionalny w
rozumieniu ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym.
W Sejmie złożony został projekt ustawy o uznaniu języka śląskiego za język regionalny25, zakładający nowelizację ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych
oraz o języku regionalnym, a także niektórych innych ustaw26. W myśl projektu tytuł
ustawy otrzymałaby brzmienie „Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych
oraz o językach regionalnych”, zaś art. 19 ust. 2: „ Językami regionalnymi w rozumieniu ustawy są: język kaszubski oraz język śląski”. Uznanie języka śląskiego za język
regionalny umożliwiłoby nauczanie go w szkołach, finansowane ze środków publicznych, w analogicznych formach organizacyjnych jak nauczanie języków mniejszości
narodowych i etnicznych oraz języka kaszubskiego.
W 2011 r. zorganizowane zostały przez RAŚ prareferenda lokalne dotyczące au Patrz szerzej: E. Pogorzała, Nauczanie języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty, [w]: Zborník príspevkov z vedeckej konferencie Forum Slavica 2009 usporiadanej v Nitre 2. júla 2009, Nitra 2010 [on-line], dostępny w Internecie:
<http://www.slavica.sk/images/konferencia-2009/pogorzala-fs-2009.pdf>; E. Pogorzała, Nauczanie języka łemkowskiego w polskim systemie oświaty, [w]: Łemkowie, Bojkowie, Huculi, Rusini – historia, współczesność, kultura materialna
i duchowa, T. II, red. S. Dudra, B. Halczak, I. Betko, M. Smigel, Zielona Góra – Słupsk 2009, s. 201 – 211; E. Pogorzała,
Problem nauczania języka łemkowskiego (rusińskiego) w szkołach, [w]: Łemkowie – ostatni Mohikanie Europy?, Legnica
2011. [w druku].
22 T. Kamusella, Standaryzacja języka górnośląskiego oraz możliwe konsekwencje społeczne i polityczne (ze szczególnym
uwzględnieniem Śląska Opolskiego), „Sprawy Narodowościowe” 2004 nr 24/25, s. 113 – 132.
23 Por. np. Instytut Śląski chce wydać leksykon mitów symboli i bohaterów Śląska [online], 5 września 2011 r., [dostęp 5
września 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://www.naukawpolsce.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_naukapl.pap.pl&_PageID=1&s=szablon.depesza&dep=384433>.
24 W 2010 r., „Gōrnoślōnski ślabikŏrz” w ramach projektu „Śląski elementarz - przez oświatę do kultury regionalnej”.
25
W Sejmie kłótnia o uznanie języka śląskiego za regionalny [online], 12 lutego 2011 r., [dostęp 30 września 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/486732,w_sejmie_klotnia_o_uznanie_ jezyka_slaskiego_za_regionalny.html,2>.
26 Nr druku: 3835.
21
101
Ewa Pogorzała
tonomii Śląska, zaś w perspektywie cel ten ma zostać osiągnięty w 2020 r.27 Opracowany został projekt zmiany konstytucji oraz Statut organiczny śląskiego województwa autonomicznego. Projektowana zmiana konstytucji zakłada wprowadzenie zapisu o prawie do autonomii terytorialnej regionów oraz zapisu następującej treści:
„Bogactwo kultur regionalnych oraz różnych odmian językowych Rzeczypospolitej
Polskiej jest dziedzictwem kulturowym państwa i jest przedmiotem szczególnego
poszanowania oraz szczególnej ochrony”28.
W statucie organicznym natomiast znalazły się następujące zapisy: „Każdy miesz-
kaniec Śląskiego Województwa Autonomicznego korzysta ze swych niezbywalnych
praw do wolności wyznania, rozwijania swojej tożsamości kulturowej, etnicznej, narodowej oraz propagowania poglądów, w tym politycznych, o ile nie są sprzeczne
z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, ustawami i nie naruszają konstytucyjnych
wolności innych mieszkańców województwa” (art. 9) oraz „Śląskie Województwo
Autonomiczne, mając na uwadze kulturowe zróżnicowanie swoich mieszkańców,
wspiera wszelkie inicjatywy kulturalne, oświatowe i im podobne, zmierzające do popularyzowania i wzmacniania tożsamości zamieszkujących region grup etnicznych,
narodowych, religijnych i kulturowych” (art. 10). Z kolei wśród wyłącznych kompetencji Śląskiego Województwa Autonomicznego (art. 17) wymieniono kwestie „(…)
wspierania rozwoju kultury, badań naukowych oraz, w określonych wypadkach, nauczania języka regionalnego” (pkt. 16) oraz „(…) edukacji i oświaty w tym szkolnictwa podstawowego, średniego i wyższego” (pkt. 17) 29.
Podejmowane są również oddolne inicjatywy na rzecz rewitalizacji i nauczania
tzw. języków rzadziej używanych (lesser used languages). Przykładem jest język
wilamowski30. Wspomnieć należy również o mniejszości greckiej – o rodowodzie
uchodźczym – nie uznanej za mniejszość narodową w ustawie z 2005 r. Język grecki
był nauczany w Polsce w okresie powojennym jako język mniejszości, tak więc uznanie społeczności greckiej w Polsce za mniejszość narodową potencjalnie umożliwiłoby wznowienie tego nauczania i finansowanie go poprzez część oświatową subwencji
ogólnej.
RAŚ zorganizuje trzecie prareferendum [online], 2 września 2011 r., [dostęp 2 września 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://www.portalsamorzadowy.pl/raport/,21531.html>; Prawie całe Świerklany za autonomią Śląska.[onlie], 5 września 2011 r., [dostęp 5 wrzesnia 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://www.portalsamorzadowy.pl/raport/,21609.html>.
28 Konstytucja [online], 8 lipca 2011 r., [dostęp 2 września 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://autonomia.pl/n/konstytucja>.
29 Statut organiczny śląskiego województwa autonomicznego określający zasady autonomii terytorialnej i funkcjonowanie
instytucji autonomicznych [online], ostatnia aktualizacja 7 lipca 2011 r., [dostęp 2 września 2011 r.], dostępny w Internecie: <http://autonomia.pl/n/statut-organiczny>.
30
R. Neels, Język wilamowski, prawie wymarły język germański w południowej Polsce: socjolingwistyczna analiza procesu
wymierania języka [rozprawa doktorska przygotowywana na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim im. Jana Pawała II],
koncepcja badań patrz: <http://pracownik.kul.pl/rneels/prace2>.
27
102
7. Uczniowie cudzoziemscy.
Status mniejszości narodowych i etnicznych nie przysługuje społecznościom narodowości niepolskiej o rodowodzie imigracyjnym. Status prawny tych grup reguluje ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach31 oraz ustawa z dnia 13
czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolite
Polskiej32. Kwestie dotyczące kształcenia dzieci z tych grup uregulowane zostały
w artykule 94a ustawy z września 1991 r. o systemie oświaty. Stanowi on, iż osoby
niebędące obywatelami polskimi, a podlegające obowiązkowi szkolnemu, korzystają
z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych i gimnazjach, na warunkach
dotyczących obywateli polskich. W przypadku edukacji na poziomie ponadgimnazjalnym, do 1 stycznia 2010 r., na zasadach przewidzianych dla obywateli polskich
– a więc powszechnej dostępności i bezpłatności – prawo do pobierania nauki ograniczone było tylko do kategorii osób wyraźnie wymienionych w ust. 2 art. 94a ustawy.
Były to m. in. osoby, którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej; osoby, którym nadano status uchodźcy; dzieci osób ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy; osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany. Po nowelizacji ustawy o systemie oświaty prawo to zostało rozciągnięte na
wszystkich cudzoziemców, ale nadal zasada odpłatności obowiązuje dla niektórych
kategorii cudzoziemców w szkołach policealnych.
Ponadto na mocy nowelizacji ustawy o systemie oświaty z dniem 1 stycznia 2010
r., obok dotychczasowej możliwości organizowania dodatkowej nauki języka polskiego, wprowadzono możliwość organizowania dodatkowych zajęć wyrównawczych z
poszczególnych przedmiotów nauczania oraz możliwość zatrudniania w charakterze
pomocy nauczyciela osoby władającej językiem kraju pochodzenia ucznia. Osoby
niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkolnemu lub obowiązkowi nauki, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie niewystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do dodatkowej, bezpłatnej nauki języka
polskiego. Dodatkową naukę języka polskiego dla tych osób organizuje organ prowadzący szkołę. Mogą one również korzystać z dodatkowych zajęć wyrównawczych
w zakresie przedmiotów nauczania także organizowanych przez organ prowadzący szkołę, ale uprawnienie to przysługuje przez okres nie dłuższy niż 12 miesięcy.
Szczegółowe przepisy o organizowaniu dodatkowej nauki języka polskiego i zajęć
wyrównawczych zawiera rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 1
kwietnia 2010 r. w sprawie przyjmowania osób niebędących obywatelami polskimi
do publicznych przedszkoli, szkół, zakładów kształcenia nauczycieli i placówek oraz
organizacji dodatkowej nauki języka polskiego, dodatkowych zajęć wyrównawczych
oraz nauki języka i kultury kraju pochodzenia33.
T. j. Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz. 1694 z późn. zm.
T. j. Dz. U. z 2006 r., Nr 234, poz. 1695 z późn. zm.
Dz. U. Nr 57, poz. 361.
31
32
33
103
Ewa Pogorzała
Zgodnie z § 5 cytowanego rozporządzenia dodatkowe zajęcia lekcyjne z języka
polskiego są prowadzone indywidualnie lub w grupach w wymiarze pozwalającym
na opanowanie języka polskiego w stopniu umożliwiającym udział w obowiązkowych zajęciach edukacyjnych, nie niższym niż 2 godziny lekcyjne tygodniowo, zaś
tygodniowy rozkład oraz wymiar godzin dodatkowych zajęć lekcyjnych z języka
polskiego ustala, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę, dyrektor szkoły,
w której są organizowane te zajęcia. Ponadto dla cudzoziemców, w odniesieniu do
których nauczyciel prowadzący zajęcia edukacyjne z danego przedmiotu nauczania
stwierdzi konieczność uzupełnienia różnic programowych z tego przedmiotu, organ
prowadzący szkołę zobowiązany jest zorganizować w szkole dodatkowe zajęcia wyrównawcze z tego przedmiotu, prowadzone indywidualnie lub w grupach, w formie
dodatkowych zajęć lekcyjnych z danego przedmiotu, w wymiarze jednej godziny
lekcyjnej tygodniowo na dany przedmiot. Tygodniowy rozkład dodatkowych zajęć
wyrównawczych ustala, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę, dyrektor
szkoły, w której są organizowane te zajęcia, przy czym łączny wymiar dodatkowych
godzin zajęć lekcyjnych z języka polskiego i poszczególnych przedmiotów nauczania
nie może być wyższy niż 5 godzin lekcyjnych tygodniowo w odniesieniu do jednego
ucznia.
Art. 94a ustawy o systemie oświaty przewiduje również, iż dla osób niebędących
obywatelami polskimi, podlegających obowiązkowi szkolnemu, placówka dyplomatyczna lub konsularna kraju pochodzenia, działająca w Polsce albo stowarzyszenie
kulturalno-oświatowe danej narodowości mogą organizować w szkole, w porozumieniu z dyrektorem szkoły i za zgodą organu prowadzącego, naukę języka i kultury
kraju pochodzenia. Wówczas szkoła zobowiązana jest do nieodpłatnego udostępnia
pomieszczeń i pomocy dydaktycznych. Sposób organizacji nauki języka i kultury
kraju pochodzenia również reguluje rozporządzenie z kwietnia 2010 r. w sprawie
przyjmowania osób niebędących obywatelami polskimi do szkół. Zgodnie z § 8 rozporządzenia nauka taka może zostać zorganizowana jeśli do udziału w tym kształceniu zostanie zgłoszonych w szkole podstawowej i gimnazjum - co najmniej 7 cudzoziemców, zaś w szkole artystycznej - co najmniej 14 cudzoziemców. Łączny wymiar
godzin nauki języka i kultury kraju pochodzenia cudzoziemców nie może być wyższy niż 5 godzin lekcyjnych tygodniowo, zaś dni tygodnia i godziny, w których może
odbywać się w szkole nauka języka i kultury kraju pochodzenia cudzoziemców ustala
dyrektor szkoły.
104
Tabela 3. Liczba uczniów/wychowanków, którzy nie są obywatelami polskimi według Systemu Informacji Oświatowej (stan na dn. 30 września 2010 r.)
Liczba uczniów/wychowanków, którzy nie są obywatelami polskimi
POLSKA
ogółem
7850
posiadających obywatelstwo państwa członkowskiego Unii Europejskiej lub
państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu
(EFTA) – Strony Umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej
1206
korzystających z dodatkowej, bezpłatnej nauki języka polskiego
1148
korzystających z nauki języka i kultury kraju pochodzenia
174
korzystających z dodatkowych zajęć wyrównawczych w zakresie przedmiotów nauczania, organizowanych przez organ prowadzący szkołę
503
którym udzielono zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
793
którym nadano status uchodźcy
232
którym udzielono zgody na pobyt tolerowany
229
którym udzielono ochrony uzupełniającej
70
którym udzielono ochrony czasowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
194
którym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej udzielono zezwolenia na
zamieszkanie na czas oznaczony
1558
posiadający Kartę Polaka
165
dla których uprawnienie do nauki wynika z umów międzynarodowych
60
którzy są dziećmi osób ubiegajacych się o nadanie statusu uchodźcy
521
Źródło: System Informacji Oświatowej. Dane uzyskane w Departamencie Strategii MEN.
Dane dotyczące liczby uczniów cudzoziemskich w polskich szkołach zaprezentowane zostały w tabeli 3, przy czym podkreślić należy, iż są to dane z Systemu Informacji Oświatowej, które nie zawsze można uznać za w pełni miarodajne i należy
traktować je tylko jako dane orientacyjne ze względu na częste błędy popełniane na
poziomie szkół przy ich wprowadzaniu do systemu. W Polsce nie ma tzw. obowiązku
denuncjacji, tak więc dzieci o nieuregulowanym statusie uczęszczają do szkół, a ich
prawo do nauki wywodzone jest z art. 70 Konstytucji RP, gwarantującemu każdemu
prawo do nauki, oraz ze zobowiązań międzynarodowych, w tym przede wszystkim
zapisów Konwencji o Prawach Dziecka. Nie są dostępne jednak żadne dane, które po105
Ewa Pogorzała
zwalałyby na oszacowanie skali zjawiska, czyli liczby uczniów o nieuregulowanym
statusie uczęszczających do polskich szkół. Dostępne są natomiast cząstkowe dane z
rejonu Warszawy dotyczące narodowości/obywatelstwa uczniów. Wg danych Mazowieckiego Kuratorium Oświaty w roku szkolnym 2005/2006 w Warszawie i okolicach
uczyło się 1682 obywateli innych państw, w tym: 341 – Wietnam, 263 – Ukraina, 178
– Czeczenia, 112 – Wielka Brytania, 78 – Armenia, 61 – Rosja, 50 – Niemcy, 50 –
Białoruś, 48 – Korea Południowa, 45 – Mongolia, 44 – Francja, pozostali – 41234.
8. Uwagi końcowe.
Podsumowując, w polskim systemie oświaty nauczanie w języku ojczystym, finansowane ze środków publicznych, zagwarantowane jest tylko dla uczniów ze społeczności uznanych prawnie za mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczności
regionalnej (kaszubskiej). Prawo takie nie przysługuje dzieciom narodowości niepolskiej, niebędących obywatelami polskimi. Możliwie jest jedynie organizowanie
dodatkowej nauki języka i kultury kraju ich pochodzenia w formie zajęć popołudniowych lub weekendowych. Analiza ewolucji polityki oświatowej państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i etnicznych oraz wobec kwestii możliwości
nauczania języka ojczystych uczniów o rodowodzie imigracyjnym, pozwala postawić
tezę o paradygmacie asymilacyjnym w sposobie myślenia o prawach oświatowych
mniejszości.
Wśród prognozowanych problemów i wyzwań związanych z polityką oświatową
państwa wobec mniejszości wskazać należy przede wszystkim kwestie związane z
sytuacją mniejszości polskich w innych krajach i związane z tym argumenty polityczne i publicystyczne wskazujące na poziom wsparcia i finansowania dla szkolnictwa mniejszości w Polsce jako uzasadniające traktowanie mniejszości zgodnie z
zasadą wzajemności35. Skutkować to będzie polityzacją kwestii prawa do nauki języka ojczystego i jego relatywizowaniem. Kluczową kwestią będzie również problem
formalnego uzależniania dostępu do nauki języka mniejszości narodowej lub etnicznej od faktu posiadania obywatelstwa polskiego w sytuacji, gdy korzystaniem z nauki
zainteresowane są osoby/rodzice uczniów nieposiadających obywatelstwa polskiego.
Już w kilka lat po przyjęciu ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz
o języku regionalnym pojawił się problem zespołów nauczania języka ukraińskiego i
ormiańskiego. Zorganizowane zostały one na mocy przepisów o nauczaniu języków
Dzieci cudzoziemskie w polskiej szkole, „Biuletyn Migracyjny” luty 2007 r. nr 11, s. 1.
Litwa nie ustąpi Polakom w oświacie [online], 5 września 2011 r., [dostęp 5 września 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://wyborcza.pl/1,75248,10235831,Litwa_nie_ustapi_Polakom_w_oswiacie.html>; E. Romaniuk, Kaczyński o sytuacji na Litwie i wyborach [online], 6 września 2011 r., [dostęp 6 września 2011 r.], dostępny w Internecie:
<http://wyborcza.pl/1,75248,10241775,Kaczynski_o_sytuacji_na_Litwie_i_wyborach.html>; Premier Litwy żali
się na Warszawę [onlie], 8 września 2011 r., [dostęp 8 wrzesnia 2011 r.], dostępny w Internecie: <http://wyborcza.
pl/1,75477,10254757,Premier_Litwy_zali_sie_na_Warszawe.html>.
34
35
106
mniejszości narodowych, tymczasem z nauki korzystały również dzieci o rodowodzie imigracyjnym, nieposiadające obywatelstwa polskiego. Jesienią 2011 r. Biuro
Edukacji Miasta Stołecznego Warszawy zdecydowało o rozdzieleniu uczniów i jako
osoby uprawnione do pobierania nauki języka ukraińskiego w tej formie wskazano
tylko uczniów posiadających obywatelstwo polskie36. Wyzwaniem będzie również
różnicowanie praw imigrantów z państw UE a imigrantów z tzw. państw trzecich37.
36
37
Na podstawie informacji i dokumentacji uzyskanej od Związku Ukraińców w Polsce.
Por. np. dyrektywa Rady 77/486/EWG z dnia 25 lipca 1977 r. w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących
versus Międzynarodowa Konwencja ONZ dotycząc Praw Pracowników Migrujących i ich Rodzin z dnia 18 grudnia 1990
r. Polska nie jest stroną Konwencji ONZ, która stanowi m. in., iż państwa zatrudnienia starają się ułatwiać dzieciom
migrujących pracowników uczenie się ich ojczystego języka i ich kultury. Natomiast zapis art. 94a ust. 5 ustawy o systemie oświaty, dotyczący nauczania języka i kultury kraju pochodzenia ucznia, został wprowadzony na mocy nowelizacji
ustawy o systemie oświaty z 2000 r., Nie wszedł jednak w życie z dniem 1 stycznia 2001 r., tak jak zapisy art. 94a ust.
1 – 4. Ustawodawca przewidział vacatio legis, zaś przepis wszedł w życie z dniem akcesji Polski do Unii Europejskiej.
107
FILOLOGIA
PHILOLOGY
Anna Albingier
Lublin
[email protected]
The meeting with Sándor Márai’s Diary
Streszczenie:
Márai zaczął pisać swój dziennik w wieku 43 lat, kiedy był już uznanym pisarzem.
Nie jest to historia życia codziennego, ale kronika myśli i refleksji. Artykuł traktuje
o problemach czasu i sposobach zapisu w Dzienniku. Dziennik Sándora Máraiego nie
jest lekturą łatwą, ale wartą przeczytania.
Słowa kluczowe: Sándor Márai. Dziennik
Sumary:
Márai started to write his diary as a renown writer when he was 43 years old. It is
not an everyday report of somebody’s life but a chronicle of thoughts and reflections
which tackles the problem of time and narration in the Diary. Sándor Márai’s Diary
is not a light reading but it is worth being read.
Key words: Sándor Márai. Diary
111
Anna Albingier
1. Wprowadzenie
„Powiedz temu panu, że ja jestem pisarzem, moje książki można zdjąć z półki,
niechże więc je zdejmie i pisze o nich, co chce, ale ja nie zamierzam się z nim spotykać.”1
Tak odpowiadał Sándor Márai osobom, które nalegały na spotkanie z nim. Jednak, jak pisze Teresa Worowska, „można się było do niego zbliżyć, wystarczyło tylko
okazać wielką wytrwałość i cierpliwość”2. W podobnej sytuacji są czytelnicy Dziennika Máraiego. Można w tym tekście spotkać pisarza, kiedy okaże się dużą cierpliwość. Spróbujmy zatem zapukać do zamkniętych na razie drzwi Węgra.
Márai urodził się w 1900 roku w Koszycach (węgierska Kassa), w inteligenckiej
rodzinie bogatych mieszczan. Wychowanie i atmosfera domu wpłynęły na pisarza do
tego stopnia, że jedną ze swoich najbardziej znanych powieści – Wyznania patrycjusza –wypełnił wspomnieniami z mieszczańskiej codzienności.
Zawsze pilny i dokładny, Sándor Márai szybko zyskał miano najlepszego ucznia,
którą to opinię potwierdził, kończąc liceum ze znajomością niemieckiego i francuskiego. Następnie udał się do Budapesztu, gdzie objął stanowisko redaktora w „Budapesti Napo”. Współpracował też z węgierskim „Czerwonym Sztandarem” („Vörös
Lobogó”). Publikował tu pierwsze wiersze, fragmenty prozy i artykuły tematyczne.
Po upadku pisma, w obawie przed represjami, młody pisarz wyjechał do Niemiec,
gdzie rozpoczął studia dziennikarskie i podjął współpracę z „Frankfurter Zeitung”.
W tym czasie pisał też teksty krytycznoliterackie, tłumaczenia (np. Franza Kafki)
i felietony, które publikował również na Węgrzech. W 1923 roku ożenił się z Iloną
Matzner (pieszczotliwie nazywaną przez pisarza Lolą), z którą miał jednego syna.
Niestety, Kristofka zmarł w miesiąc po narodzinach. Pisarz nigdy nie pogodził się ze
śmiercią chłopca, czego wyraz znajdujemy w dziennikowych zapisach.
Márai bardzo szybko zdobył popularność, uznanie krytyki i pozycję w świecie literackim. Do wybuchu drugiej wojny światowej pisał powieści (np. Wyspa, Wyznania
patrycjusza), drukował w prasie swoje wiersze i felietony. W 1943 roku pisarz zamilkł
jako beletrysta, zdecydował się nie wydawać powieści ani opowiadań (choć ciągle
pisał do szuflady). Był to wyraz niezgody na sytuację pogrążonej w wojnie Europy.
W tym samym roku zaczął prowadzić dziennik, który stał się dla niego odtąd głównym polem pisarskiej ekspresji. Dziwić może, że mężczyzna dopiero w wieku czterdziestu trzech lat rozpoczyna pisanie dziennika. Niewątpliwie Márai prowadzi swój
diariusz już ze świadomością człowieka dojrzałego, który patrzy na życie z bagażem
doświadczeń i dzieli się swoimi spostrzeżeniami z innymi. Gdyby czytelnik dostał
diariusz prowadzony od wieku młodzieńczego, mógłby zapewne poznać biografię
pisarza bliżej, dostrzegłby z pewnością ewolucję poglądów, innymi słowy – dziennik
T. Worowska, Świadek entropii, [w:] S. Márai, Dziennik (fragmenty), Warszawa 2004, s. 617.
Tamże.
1
2
112
dorastałby wraz ze swoim autorem. Gdy człowiek w pełni dojrzały zaczyna pisać na
bieżąco, zazwyczaj robi to, by powiedzieć coś bardzo refleksyjnego i przemyślanego.
Rzeczywiście, w dzienniku Sándor Márai otwiera przed nami drzwi swojego intelektu, razem z nim przechodzimy przez kolejne lata nie po to, żeby dowiedzieć się, jak
obchodził urodziny i co robiła Lola na obiad, ale po to by zdobyć wiedzę o świecie i o
człowieku, by pokazać głębokie relacje zachodzące między „ja” a rzeczywistością.
Dziennik ten nie jest więc kroniką wydarzeń, ale diariuszem myśli i refleksji.
Dziennik (fragmenty) Sándora Máraiego ukazał się w Polsce w 2004 roku nakładem Czytelnika w opracowaniu i tłumaczeniu Teresy Worowskiej. Tłumaczka wykonała mozolną pracę, wybierając spośród wielu tomów (Márai prowadził dziennik od
1943 do 1989 roku) notatki, które – jak pisze w posłowiu – najbardziej ją zafrapowały,
„które czytane po upływie pól wieku zdumiewają trafnością, zwięzłością, proroczym
przesłaniem”3. Fragmenty, które ukazały się w warszawskim wydawnictwie, to tylko
niewielka część spuścizny diarystycznej Máraiego. Za życia autora wydano pięć tomów dziennika, kolejny wyszedł już po jego śmierci. Wychodzą również, pomijane
we wcześniejszych redakcjach, Zapiski wyłączone, od 2004 roku ukazało się sześć
tomów uzupełnień do roku 1955.
Jak wspomniano wyżej, Dziennik przejął na długi czas rolę, jaką do tej pory w życiu pisarza pełniła powieść. Równocześnie jednak z zamilknięciem epika zrodził
się interesujący diarysta. Pisarz sam redagował tomy swojego dziennika, które zostały wydane za jego życia, dokonywał także dość znaczących zmian w wyglądzie
ostatecznie drukowanej wersji, o czym będzie mowa za chwilę. Może wydawać się
dziwne, że pisarz tak skryty jak Márai mógł otworzyć się przed czytelnikiem do tego
stopnia, by pokazać mu swoje prywatne zapiski. Jednak Dziennik, o którym mowa,
prezentuje inną intymność, niż zwykle ma to miejsce w wielu tego typu tekstach.
Fragmenty, jakie otrzymał polski czytelnik, to wybór, który pokazuje przede wszystkim stronę myślową pisarza. Nie jestem w stanie sprawdzić, czy cały dziennik jest
prowadzony w taki sam sposób, czy lakoniczne wypowiedzi autora o codzienności
i o rodzinie to charakterystyczna jego cecha (wszystko jednak na to wskazuje). Słowem, wydanie polskie sugeruje, że Márai traktował diariusz nie jako zapis kronikarski, ale jako uniwersalny tekst nastawiony przede wszystkim na dojrzałą i poważną
refleksję o świecie.
2. Czas
Prowadzenie zapisów z dnia na dzień skłania do oznaczanie kolejnych not
informacją dotyczącą czasu (a nieraz i miejsca) ich prowadzenia. Już pobieżne przejrzenie dziennika autora Żaru pozwala stwierdzić, że datowanie nie jest tu jednolite.
Tamże, s. 614.
3
113
Anna Albingier
Z informacji edytorskich dowiadujemy się, że podczas prowadzenia zeszytów Márai
skrupulatnie zapisywał daty dzienne, które w trakcie przygotowań do publikacji pousuwał, pozostawiając jedynie oznaczenia roku. „Uważał, że to, co ma się ukazać
w druku, musi być całkowicie klarowne i zweryfikowane przez czas.”4
Jednak nie wszędzie daty zostały pominięte. Są w Dzienniku momenty newralgiczne, przy których pisarz pozostawił pełne informacje o czasie zapisu. Taką chwilą
jest data 23 października, 1956 roku, pod którą znajdujemy zdanie: „Młyny boże
szybko mielą.” (s. 237 ) W tym dniu, jak wiadomo, rozpoczęło się powstanie na Węgrzech. Od tego momentu do 4 grudnia pisarz pozostawił oznaczenia dat. Pełne informacje o datach znajdują się też w końcowej części Dziennika, od 7 stycznia 1984
do 15 stycznia 1989 roku. Autorka polskiego przekładu jest zdania, że pisarz nie przywiązywał wagi do dat, dlatego wykreślił je w druku. Jednak ta sugestia wydaje się
nie do końca trafna. Mogłoby tak oczywiście być, gdyby nie to, że Márai bardzo
skrupulatnie i długo pracował nad przygotowaniem kolejnych partii tekstu dla wydawnictwa. Nic w tym Dzienniku nie jest przypadkowe, każde zdanie, wydarzenie,
opis doświadczeń lekturowych czy sytuacji jest dokładnie zrobiony. Nie będzie, mam
nadzieję, nadinterpretacją, jeśli powiem, że pozostawienie w większości tekstu dat
rocznych daje mu otwartość. Tekst przestaje znaczyć tylko dla konkretnej osoby – dla
autora, staje się bardziej uniwersalny. Daty roczne stanowią jedynie ramy pewnych
wydarzeń, daty dzienne to już dokładny zapis dni. Brak całościowej datacji w pierwszej części zmienia dziennik w swoistą gawędę o świecie. Wydarzenia dnia codziennego to dla pisarza impuls do podjęcia rozważań. Właściwie o latach zapisanych na
początku „rozdziałów” (tak je nazwijmy, ale z zastrzeżeniem, że wcale nimi nie są)
można zapomnieć. W toku lektury nieuważny czy zatracony w treści czytelnik może
zwyczajnie omijać je w świadomości. Tekst nabiera uniwersalnego charakteru, który
przestaje przystawać tylko do jednej osoby (Sándora Máraiego) w konkretnym momencie dziejów, a zaczyna znaczyć w kontekście czasu w ogóle, nabiera znaczenia dla
zbiorowości. Z kolei miejsca, gdzie autor zostawił datację, wybijają się na tle całości
tekstu. Nabierają znaczenia, są bardziej wyraziste. Powstanie węgierskie, które jako
jedyne w niedatowanej części tekstu jest oznaczone, to moment dla Máraiego szczególny. Po tym wydarzeniu pisarz opuścił ojczyznę, pożegnał wszystko, co kochał:
kraj, język, kulturę. Pozostawianie informacji o czasie zapisu w drugiej części dziennika wynika oczywiście z faktu, że w jej redakcji pisarz nie uczestniczył, a wydawca
i przyjaciel Máraiego sam niczego nie wykreślał. Można jednak pójść odrobinę dalej
w interpretacji. Rok 1984 – „rok superczytadła Orwellowskiego”, jak pisze Márai –
to data znacząca bardziej w literaturze niż historii. To, jak zresztą zauważył pisarz,
data z wieszczby, która nie do końca się sprawdziła. Od tej chwili zbliżamy się wraz
z autorem do śmierci. Datowanie (choć być może w pewnej mierze przypadkowe)
wywołuje skojarzenia z odliczaniem dni do odejścia. Obsesja śmierci narasta w pisarzu: „Zmarli. Jest ich tak wielu, że nie mieszczą się w pamięci” (s.550 ) – notuje Márai
Tamże, s. 613.
4
114
pod datą 2 listopada 1984. W kolejne dni zdziwiony pisarz odkrywa, że jeszcze żyje.
Po śmierci żony, brata i przybranego syna Janosa w zapisach wyraźnie widać czekanie na śmierć jak na starego przyjaciela. Analiza not będzie przedmiotem rozważań
w dalszej części tekstu, zatem nie uprzedzajmy faktów. Wróćmy do czasu.
Sándor Márai żyje ze świadomością upływu chwil. Czas dotyka go nieustannie
czy to przez swoje wielkie znaki, czy to przez śmierć. Dziennik to gatunek, można
powiedzieć, idealny do pokazania upływu czasu. Zapisujemy w nim coś dzień po
dniu, często z małymi przerwami, ale w zasadzie ciągle i dokładnie. Czas nieustannie
zatacza kolejne koła. Z takim obrotem mamy też do czynienia w omawianym tekście.
Spójrzmy na początkowy zapis:
1943
Chwile, w których taka cisza – w nas i wokół nas – że zdaje się, jakbym słyszał
sekretne tykanie mechanizmu poruszającego świat.
A teraz na ostatni:
15 stycznia 1989
Czekam na wezwanie, nie ponaglam, ale i nie ociągam się. Już pora.
Początek Dziennika wysuwa na pierwszy plan całą perspektywę istnienia, ostatni
wpis to już zamknięcie wieka egzystencji i gotowanie się na śmierć. Gdyby mowa
była o powieści, powiedzielibyśmy, że autor skomponował tekst, choć i w diariuszu
najprawdopodobniej miał w pamięci pierwsze jego zdania, gdy zapisywał ostatnie.
3. Zapisy
To lektura dla czytelników wymagających i wyrafinowanych. Nie jest to bowiem
spontaniczny i barwny zapis codzienności ani rejestr zwierzeń i osobistych intymnych wyznań pisarza - czytamy na tylnej części okładki Dziennika. Przyjrzyjmy się zatem sposobom
prowadzenia zapisu.
Tekst zaczyna się jak na dziennik dość nietypowo od wspomnień. Jednak z drugiej strony, biorąc pod uwagę wiek, w którym Márai rozpoczyna pisanie diariusza,
pojawienie się wpisów o charakterze wspomnieniowym jest typowe. Pisarz wraca
myślami do czasu swej młodości, przenosi się w świat ciepła, bezpieczeństwa i miłości rodzinnego domu, ucieka od strasznej wojennej rzeczywistości. W dalszych
częściach dziennika również znajdujemy wiele odniesień do przeszłości, za pomocą
których głębiej poznajemy pisarza.
115
Anna Albingier
Tamta chwila, kiedy z moją pierwszą miłością szedłem po rżysku pomiędzy stogami żyta. Mam czternaście lat, ona trzynaście. Na bosych szczupłych nogach nosi
sandały. Trzymamy się za ręce jak Jaś i Małgosia. (1943, s. 5)
Wspomnienie ojca. Był liberalnym konserwatystą. Najlepsi ludzie z jego pokolenia mieli tę orientację, ale nigdy nie widziało się naprawdę, na ile są konserwtywni,
a na ile liberalni. Czas, który im przypadl w udziale – od ugody z monarchią do
pierwszej wojny światowej – dziś wydaje się epoką pokoju, godności i prosperity. ( 7
sierpnia 1984, s. 547.)
Ale diariusz Máraiego nie jest jedynie dziennikiem wspomnień.
Márai zdaje się przeżywać epifanie za sprawą najprostszych przedmiotów
czy zdarzeń. Te Proustowskie oświecenia pozwalają Máraiemu porównywać świat
przed wojną z tym wojennym i powojennym, ale też pomagają mu snuć refleksje
o nim.
Na brzegu jeziora dziecko – samotne i poważne – rysuje koła na piasku. Jest najwyraźniej zaskoczone kołem jako możliwością. Jakby coś odkryło. Zrozumiało, że
geometria jako pismo obrazkowe jest językiem całkiem dobrze wyrażającym pewne
treści. Kolo, pełne życie, krzywa linia powracająca do swego początku, której każdy
punkt znajduje się w tej samej odległości od punktu środkowego. Koło jako życie,
którego środkiem jest śmierć: dziecko – jak artysta – rozumie to. (1962, s. 325)
Samotność wokół mnie tak gęsta jak zimowa mgła, można jej dotknąć. Zapach
śmierci mają już nawet moje ubrania. (14 czerwca 1988 s. 608)
Dziennik Sándora Máraiego jest przykładem tekstu, w którym różne rodzaje notatek diarystycznych, uczestniczą w tworzeniu pewnej całości. Ktoś może powiedzieć:
chwileczkę, ale przecież dziennik to „forma bez formy”, więc jaka spójność i jaka
całość? Odpowiedź jest prosta: dziennik, tak jak każda forma literacka, ma pewne
wyznaczniki, które go konstytuują. Zachowanie tych kryteriów w obrębie diariusza
gwarantuje zachowanie spójności. Dziennik, mimo że składa się z wielu osobnych
wpisów, może formować się w jedną całość. Każdy zapis może być oddzielnie analizowany, ale może również tworzyć tekst nadrzędny. Całość w Dzienniku Máraiego to
doskonale dobrany intelektualny zapis przemyśleń dotyczących spraw fundamentalnych – miłości, śmierci, kultury.
Márai czasem notuje pojedyncze zdania: „Anglicy rozpoczęli inwazję we Francji”.
(s. 56) „Młyny boże szybko mielą” ( 23 października 1956, s. 237) „Starzenie obserwuję w sobie, na sobie tak, jak coś w rodzaju przygody”. (s. 196) W tych zdaniach
możemy zauważyć tendencję do sentencjonalności. Zdania typu: „Jeszcze nie jestem
obojętny. Ale już nie jestem ciekawy”. (s.170) czy też: „Jeśli opuściłbym ten konty116
nent, bardzo będzie mi brakować Europy. Ale Europy brakuje mi nawet w Europie”.
(s.162) można uznać za skrzydlate słowa, wynikające z głębokiej refleksji autora nad
światem i życiem. Aforystyczne stwierdzenia są charakterystyczne dla myśliciela,
który zna dobrze świat i umie swoją o nim wiedzę przekazać. W związku z tym, że
Márai pisze swój dziennik jako poeta doctus, pojawianie się takich fragmentów zupełnie nie dziwi, co więcej, jest całkowicie naturalne.
Teraz słowo o dłuższych wypowiedziach autora. Można nawet mówić o powtarzalnym schemacie budowy tych zapisów. Najpierw pojawia się „słowo klucz”, potem
następuje refleksja.
Czy ją kochałem? Czy człowiek kocha swoją nogę czy swoje myśli? Tylko właśnie
nic nie ma sensu bez nogi czy bez myśli. Bez niej także nic nie ma pełnego sensu. Nie
wiem czy ją „kochałem”. To było co innego. Człowiek nie „kocha” nie kocha swoich
nerek czy śledziony. Byłem nią tak, jak ona była mną. (20 lutego 1986, s. 585)
Wiele zapisów zbudowanych jest w ten właśnie sposób. Umieszcza w nich autor
analizę współczesnego mu społeczeństwa, często formułuje też diagnozy uogólniające kondycje człowieka i świata. Stanowią one same w sobie małe traktaty, eseje, czasem, jak w przypadku pierwszego wpisu, swego rodzaju opowiadania o przemyślanej
budowie i treści, pisane doskonałym językiem literackim.
Pisarz-kłamca. Jak każdy inny kłamca, kłamie nawet wtedy, gdy opisuje rzeczywistość przedmiotów. Nie fałszuje faktów – fałszywa jest cała jego istota. Na przykład pisze w powieści, że „welon zmierzchu okrył ciemny las” i czytelnika ogarnia
pełne obrzydzenia podejrzenie, że go oszukują, bo pisarz kłamie, nie potrafi napisać
prawdy, wtedy w powieści nie było żadnego zmierzchu, a bohater wcale nie brodził
po jesiennym lesie, lecz jadł jajko na miękko w kawiarni. (s. 256)
Spróbujmy dokonać jeszcze innego podziału, tym razem ze względu na tematykę
wypowiedzi. Mamy w Dzienniku Sándora Máraiego wpisy o sprawach historycznych, refleksje dotyczące obrazu świata, sytuacji człowieka, notatki na temat umierania i odchodzenia, wpisy odnoszące się do spraw rodzinnych pisarza, anegdoty oraz
refleksje związane ze sztuką – głównie literaturą (ale nie tylko).
Historia u Maraiego jest bardzo istotna, ale nie nachalna. Opisy wojny w pierwszej
części są poruszające nie dlatego, że opisują krwawe bitwy czy podają liczbę zabitych
i rannych, ale dlatego, że mówią czytelnikom o sprawach codziennych tamtej rzeczywistości. Przede wszystkim jednak autor ujmuje ją w artystyczne opisy i metafory.
Każdej nocy oczekujemy nalotów. Własny, nagle skurczony los nosimy jakby
w podręcznej torbie, którą bierzemy w lewą rękę, dokądkolwiek ruszamy. ( 1943 r.,
s. 13)
117
Anna Albingier
Bombardowano Sofię. Krąży nad nami ptak śmierci z metalowym dziobem.
A wojna coraz mniej zrozumiała, coraz dziksza, coraz więcej determinacji. Niemcy
nie poradzą światu, ale jeszcze ciągle mają dość siły, by uczynić wojnę straszliwszą.
(…) ( 1943 r., s.31)
Porusza opis, kiedy pisarz chodzi po ruinach swego domu i zbiera zniszczone,
nadpalone książki. Nie traktuje ich jak przedmioty, ale jak ludzi, którzy poranieni
ocaleli z wojennej zawieruchy. Nie podaje tytułów, ale wymienia autorów:
W Budzie. Wykopuję spod gruzów dwie etażerki i ładuję na nie tyle książek, ile
tylko da się upchnąć. Decyduje się tu o życiu lub śmierci: Julien Green błaga mnie,
bym nie zostawiał go na kupie śmieci. Niech mu będzie, zlitujmy się nad Greenem!
A Wilder? Nie, Wilder też nie może tu zostać. Ale co zrobić z Montherlantem, tym
zawadiaką? Zasłużył, bym pozostawił go na łaskę losu, życie było dlań ważniejsze
niż pisanie…(s. 108)
Márai wyraża w Dzienniku swoje pisarskie „ja”. Widać, że jest to tekst prozaika, doskonałego pisarza. Metafory, wysmakowany język, symbole i budowa zdań
dają dowody, że diarysta traktuje swój dziennik jak wypowiedź literacką. Dziennik
Máraiego to tekst artystyczny mający, jak się wydaję, taką samą rangę, jak powieść.
Należy mu się tyle samo uwagi i pracy analitycznej co prozie artystycznej.
Refleksyjny charakter wypowiedzi Maraiego to wynik doświadczenia zmian, jakich świadkiem był pisarz. Z liberalnej i pięknej różnorodnością Europy został nagle
wrzucony w rzeczywistość terroru, rebelii, rewolucji i dziwacznych czasem przemian
dziejowych, których sensu nie pojmował. Zdziwienie światem skutkowało drążeniem
i tłumaczeniem zawiłości przemian i próbami . Pisarz kreuje swoje „dziennikowe ja”
na mędrca, filozofa, ale wciela się też uczestniczącego w dziejach obserwatora.
Choć postawę Máraia można określić jako religijny sceptycyzm, to jednak był on
wyczulony na metafizyczny wymiar rzeczywistości i natury człowieka. Bóg i łaska
wiary były w jego widzeniu natury ludzkiej ścieżkami do zrozumienia tajemnicy
człowieka. Człowiek według Màraia poznaje siebie, gdy znajduje się „sam na sam
z Bogiem”. Kluczem do jego człowieczeństwa jest zatem sumienie – którego nie można ani zredukować, ani niczym zdeterminować. 5
Spostrzeżenia zawarte w cytowanej wyżej wypowiedzi są niewątpliwie trafne.
Bóg dla Màraiów jest ważny a jego wyroki niepojęte. Małżonkowie nigdy nie pogodzili się ze śmiercią pierworodnego syna, pisarz nie wybaczył Bogu tej straty. Starał
W. Bolecki, Sandor Marai, Gustaw Herling (i inni)[w:] tegoż, Ciemna miłość. Szkice do portretu Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Kraków 2005, s. 246.
5
118
się ją zrozumieć, ale czy zdołał? Rozmyślania o śmierci towarzyszą pisarzowi przez
cały okres prowadzenia dziennika. W drugiej (datowanej) jego części są wzmożone.
Màrai zostaje na świecie sam. 4 stycznia 1986 roku notuje: „L. umarła.” Czternastego: „Została spopielona.” Zapisy dotyczące choroby Loli, jej śmierci, pogrzebu
i samotności pisarza stanowią jedną całość. Łączą się ze sobą tworząc, niejako osobną
całość w dzienniku, autonomiczną opowieść o umieraniu. Od tego momentu następuje lawina: śmierć ukochanego brata Gezy, potem przybranego syna Janosa powodują,
że pisarz popada w stan zimnego kalkulowania śmierci. Dziewięćdziesięcioletni już
pisarz kupuje pistolet, zapisuje się na kurs w strzelnicy, długo rozmawia ze znajomym
lekarzem na temat popełnienia samobójstwa, po czym 22 lutego 1989 roku strzela
sobie w skroń.
Dziennik Máraiego wpuszcza nas do interesującego domu myśli pisarza i odsłania
niezwykle ciekawą osobowość i intelekt. Słuchać go trzeba z uwagą i w skupieniu.
Naprawdę warto.
119
Cecylia Galilej
Lublin
[email protected]
Jan Żabczyc - poeta nieznany?
Szkic o życiu i twórczości wczesnobarokowego
pisarza dworskiego
Jan Żabczyc - an unknown poet?
A sketch of life and writings of an early
Baroque court poet
Streszczenie:
Celem niniejszego artykułu jest próba popularyzacji twórczości Jana Żabczyca, XVIIwiecznego, dobrze wówczas znanego poety dworskiego, który dzisiaj należy do grona twórców
pozostających w cieniu wielkich nazwisk epoki. Dużą popularność zdobył sobie już u współczesnych. Jednak od XVIII w. wraz ze zmianami gustów literackich, jego dorobek zaczyna
iść w zapomnienie. Pomimo skąpych informacji o pisarzu i jego twórczości w opracowaniach
naukowych, nawet krótkie wzmianki o poecie zawierają pochlebnie opinie o nim, akcentujące
przede wszystkim dużą wartość jednego dzieła – Symfonii anielskich. To właśnie kolędy stały
się najbardziej reprezentatywnym dla Żabczyca zbiorem, chociaż w innych poeta również potrafił zabłysnąć talentem. Z pewnością jego twórczość zasługuje na poznanie, a w efekcie na
uznanie.
Słowa kluczowe: literatura baroku, kompozycja utworu literackiego, funkcje języka i literatury, recepcja dzieła literackiego.
Summary:
The aim of this article is an attempt at popularizing Jan Żabczyc’s writings. Żabczyc was
a very popular early Baroque court poet who nowadays seems to be unappreciated and lost
among the great names of his times. He was well acclaimed in his lifetime, but since 18th century, when a change in literary tastes took place, his legacy started to sink into oblivion. There
is not too much information concerning his life and activity in the critical works, those authors
who mention him, however, regard his poems as works of high literary value, emphasizing one
particular collection of his poems (Christmas carols) Symfonie anielskie. Żabczyc is best known
for his carols, but he was also able to show literary skill in his other poems. Certainly his writings deserve to be discovered anew, and in effect appreciated again.
Key words: Baroque literature, composition of literary work, functions of language and
literature, reception of literary work
121
Cecylia Galilej
1. Stan badań
Jan Żabczyc, XVII-wieczny, dobrze wówczas znany poeta dworski, dzisiaj należy do grona twórców pozostających w cieniu wielkich nazwisk epoki. Być może
nie dorównuje talentem Janowi A. Morsztynowi czy Danielowi Naborowskiemu, ale
z pewnością jego twórczość zasługuje na poznanie, a w efekcie na uznanie. Dużą popularność zdobył sobie już u współczesnych1. O poczytności jego pism w wymowny
sposób świadczy fakt kilkakrotnego wydawania prawie każdego jego zbiorku w ciągu całego XVII w (zob. rozdział TWÓRCZOŚĆ). Począwszy jednak od XVIII w. wraz
ze zmianami gustów literackich, jego dorobek zaczyna iść w zapomnienie, Żabczyc
bowiem po części nawiązuje jeszcze do poetyki średniowiecza, dużo czerpie też z renesansu. Do dziś zaś utrzymują się jedynie utwory (kolędy) z jego najwybitniejszego dzieła Symfonii anielskich (zob. podrozdział POEZJA RELIGIJNA), przekazane
i utrwalone w najbardziej atrakcyjnej dla odbiorcy formie, tj. śpiewie. To właśnie
dzięki odnalezieniu pierwszego wydania tych niezwykle popularnych pieśni2, Żabczyc zaistniał jako obiekt różnorodnych badań naukowych. Odkryty w Bibliotece
Czartoryskich tuż przed II wojną światową pierwodruk Symfonii z 1630 r. wywołał
dyskusję zarówno na temat autora, jak też jego dzieła.
Niewiele o Żabczycu napisano, bo też niewiele o nim wiadomo. W ferworze domysłów, dociekań towarzyszących badaniom odnalezionego starodruku powstała
jedyna jak dotąd monografia twórczości poety pt. Pisma Jana Żabczyca autorstwa
Mieczysława Piszczkowskiego (1937)3. Badacz usiłuje na podstawie zawartości poszczególnych tekstów Żabczyca (analizy tematyki, dedykacji, imiennych podpisów
poety) lub relacji osób współczesnych poecie zrekonstruować nieznaną biografię pisarza oraz przedstawia syntezę jego twórczości. Oprócz tego wiarygodnie opracowanego studium, ujmującego całościowo działalność literacką Żabczyca, Piszczkowski
opublikował dwa artykuły (1934, 1979), w których porusza nierozstrzygnięte, do dziś
Wierny krąg jego odbiorców wywodził się ze szlachecko-mieszczańskich warstw społecznych, wśród których obracał się
sam poeta.
2
Do czasów współczesnych przetrwało sześć druków Symfonii. Trzy pochodzą z najwcześniejszego wydania z 1630 r. Dwa
z nich znajdują się w Warszawie w Bibliotece Narodowej (sygn. XVII 31867) oraz Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego (sygn. 4.20.4.502). Unikatowy egzemplarz jest przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie (sygn.
24103 I). Z edycji z 1631 r. zachowały się dwa egzemplarze. Jeden z nich posiada Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego
(sygn. Sd. 713. 1673), drugi zaś Biblioteka Kórnicka (sygn. 45). Z ostatniej edycji z 1642 r. zachował się jeden egzemplarz,
obecnie w posiadaniu Biblioteki Jagiellońskiej (sygn. 1030/I). Wszystkie wydania miały miejsce w drukarni Marcina
Filipowskiego w Krakowie. Pierwotnie do każdego wydania dołączony był wiersz Do Czytelnika, ułożony według schematu powtarzanego kilkakrotnie przez Żabczyca w dedykacjach (do Marsa moskiewskiego, Posła moskiewskiego, Marsa
narodu sarmackiego). Poeta zapewnia, iż dałby w prezencie wiele drogocennych przedmiotów, kosztowności, gdyby je
posiadał. Skoro jednak ich nie ma: ja to daję, co snadź mam najkosztowniejszego pieśni, Do Czytelnika [4]. Wyjątkowość
egzemplarza z Biblioteki Czartoryskich polega na tym, że jest to jedyne zachowane wydanie kompletne. Oprócz umieszczonego tam wiersza Do Czytelnika jest Instrukcja, która wyjaśniając brak nut, przedstawia rejestr incipitów pieśni
świeckich, na których melodię trzeba śpiewać symfonie. Jest też drzeworyt przedstawiający św. Rodzinę w stajence, pod
nim zaś 6-wersowy wiersz. Ponadto na marginesach 27 tekstów niezidentyfikowana ręka dopisała incipity pieśni, według
których należy śpiewać kolędy. Część incipitów powtarza się zgodnie z Instrukcją. Egzemplarz kórnicki, oprócz Symfonii
Żabczyca, zawiera osiem dodatkowych tekstów przypominających stylem utwory Żabczyca, ale autorstwa Wojciecha
Stanisława Labdowicza, kopisty z 1 poł. XVII w.
3
M. Piszczkowski, Pisma Jana Żabczyca, Lwów 1937. Na tejże pozycji opieram się, przytaczając najważniejsze fakty
z życia i działalności literackiej pisarza.
1
122
dyskusyjne zagadnienia4. Poza Piszczkowskim nikt na szerszą skalę nie podjął się
przeprowadzenia szczegółowszych studiów filologicznych nad twórczością Żabczyca. Jego dorobek jest traktowany albo bardzo ogólnikowo, albo w ogóle pomijany. Poważniejsze opracowania naukowe, zwłaszcza syntezy literackie, zazwyczaj poświęcają poecie nieco uwagi, choć na temat jego działalności pisarskiej ograniczają się
jedynie do krótkich wzmianek. Pomimo skąpych informacji można na ich podstawie
zorientować się, że ich autorzy pochlebnie wyrażają się o poecie, akcentując przede
wszystkim dużą wartość jednego dziełka – Symfonii. To właśnie kolędy stały się najbardziej reprezentatywnym dla Żabczyca zbiorem, chociaż w innych poeta również
potrafił zabłysnąć talentem. Dla przykładu Mieczysław Hartleb nazywa Żabczyca
„rymopisem pośledniejszej miary”, ogładzonym literacko pisarzem o „bogatej skali
inwencji poetyckiej”5, którego stać i na wyszukane akrostychy, i poważniejsze konstrukcje eposowe w Marsie moskiewskim. Franciszek Siarczyński wskazuje na ważną
właściwość poezji Żabczyca, tj. zachowywanie granicy dobrego smaku w utworach6.
Pozytywnie ocenia twórczość Żabczyca Aleksander Brückner. W oczach badacza
poeta uchodzi za „mądrego spostrzegacza” i „naszego Rochefoucaulda”7 (tj. mistrza
w konstruowaniu przysłów, maksym – C. G.), Symfonie zaś to „rzecz niezgorsza i na
przedruk ze wszech miar zasługują”8. Twórczość Żabczyca docenia Julian Krzyżanowski, który pisze: „Symfonie przecież należą do najciekawszych zjawisk w dziedzinie naszej barokowej liryki religijnej”9. Stanisław Windakiewicz z kolei stwierdza, iż
Symfonie „naiwnością czynią bardzo dobre wrażenie”10. Walory artystyczne zbioru
dostrzega Czesław Hernas11, który przypisuje je kontrafakturze12 i pastorałkowości.
Maria Bokszczanin uważa, że to właśnie podłożenie świeckiej melodii spowodowało
„prawdziwy tryumf [...] popularności13” omawianego cyklu. Na zjawisko kontrafaktury zwraca też uwagę Janusz Tazbir, akcentując fakt, że teksty kolęd zostały ułożone
do muzyki pieśni o charakterze gorszącym, i dlatego też były umieszczone na indek
M. Piszczkowski, O „Symfoniach anielskich”, „Ruch Literacki” IX 1934, z. 1, s. 13-18 oraz Jan Żabczyc i jego pisma,
„Ruch Literacki” XX 1979, z. 2, s. 77-88.
M. Hartleb, Początki poezji barokowej w Polsce, [w:] Studia staropolskie. Księga ku czci Aleksandra Brücknera, Kraków
1928, s. 471 i 481.
6
F. Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, cz. 2, Lwów 1828, s. 333.
7
A. Brückner, O literaturze rosyjskiej i naszym do niej stosunku, dziś i lat temu trzysta. Szkic literacki, Lwów - Warszawa
1906, s. 61.
8
A. Brückner, Recenzje i sprawozdania (o „Symfoniach anielskich”), „Pamiętnik Literacki” XXVIII 1931, s. 232.
9
J. Krzyżanowski, U kolebki pastorałek, w: Paralele. Studia z pogranicza literatury i folkloru, Warszawa 1977, s. 320328.
10
S. Windakiewicz, Poezja ziemiańska, Kraków 1938, s. 207.
11
Cz. Hernas, Barok, Warszawa 1998, s. 247-248 oraz W kalinowym lesie. U źródeł folklorystyki polskiej, t.1, Warszawa
1965, s.117-118.
12
W związku z zastosowaną w Symfoniach kontrafakturą pojawia się pytanie, czy Żabczyc jest autorem wszystkich zamieszczonych w zbiorze kolęd, czy tylko ich zbieraczem, oraz jaki jest stosunek jego tekstów do pieśni popularnych
i ludowych. Jak było już wspomniane, Piszczkowski, wbrew Krzyżanowskiemu, jest zdania, iż Żabczyc część utworów
zapożyczył z pieśni ludu i wydał w sygnowanym swoim nazwiskiem cyklu. Jan S. Bystroń natomiast wskazuje źródła
inwencji poetyckiej Żabczyca, dostrzegając na podstawie Symfonii IV podobieństwo Żabczycowego tekstu do ludowego
wzorca (zob. J. S. Bystroń, Z dziejów polskiej pieśni ludowej, „Pamiętnik Literacki” XXXII 1935, z. 1-2, s. 63-67).
13
M. Bokszczanin, Kantyczka Chybińskiego. Z tradycji biblijnych i literackich kolędy barokowej, [w:] Literatura, komparatystyka, folklor, red. M. Bokszczanin, S. Frybes, E. Jankowski, Warszawa 1968, s. 738.
4
5
123
Cecylia Galilej
sie kościelnym14. Pochlebnie o zbiorku wyraża się Stefan Nieznanowski twierdząc, że
„Teksty są artystycznie doskonałe”15. Tadeusz Chrzanowski zalicza omawiane pieśni
do najpiękniejszych zbiorów kolędowych16. Ryszard Montusiewicz zaś uogólnia, że
Symfonie kładą „nieomal milowy kamień na drodze rozwoju rodzimej kolędy [...]”17.
Kilkakrotnie twórczość Żabczyca przypomina Claude Backvis w swojej syntezie poezji polskiego baroku18. Badacz ten dotyka wybiórczo najważniejszych utworów poety, selekcjonując je w taki sposób, że każdorazowe wskazanie na barokowego pisarza
charakteryzuje istotną dla jego twórczości cechę19.
2. Rys biograficzny
Życiorys Żabczyca jest pełen luk, nieznane są nawet podstawowe fakty, jak daty
urodzin i śmierci. W związku z brakiem wiarygodnych źródeł snuto nawet przypuszczenia, iż Żabczyc nie jest postacią autentyczną. Zagadka istnienia poety została jednak rozwiązana na korzyść Żabczyca na podstawie niezbyt licznych, ale wiarygodnych
dowodów20. Dalsze poczynania, które miały na celu ustalenie podstawowych faktów
J.Tazbir, Sarmatyzacja katolicyzmu XVII w., Warszawa 1975, s. 30.
S. Nieznanowski, Barokowe kolędy polskie, w:] Necessitas et ars. Studia staropolskie dedykowane Profesorowi Januszowi Pelcowi, red. B. Otwinowska, Warszawa 1993, s. 70.
16
T. Chrzanowski, Wędrówki po Sarmacji europejskiej, Kraków 1988, s. 275.
17
R. Montusiewicz, Perfiguracja Męki i adoracja Dzieciątka w utworach kolędowych Kaspra Twardowskiego, „Roczniki
Humanistyczne” XXXIII 1984, z. 1, s. 126.
18
C. Backvis, Panorama poezji polskiej okresu baroku, Jelenia Góra 2003.
19
Backvis przywołuje zaledwie trzy, ale znamienne dla Żabczyca utwory, które informują o typie jego twórczości. Etyka
dworskie i Czwartak to zbiory o charakterze dworskim, które zawierają swobodne w tonie teksty (fraszki, powiedzenia,
maksymy), nierzadko komiczne, dosadne, nawiązujące do „uciech Bachusa” (tamże, s. 97 i 388). Symfonije natomiast to
utwory religijne. Poruszają zupełnie inną tematykę, ale i one są przepełnione swojskim realizmem, tyle że innego rodzaju
– naiwnego, pełnego wdzięku (tamże, s. 97 i 232). W kwestii melodyki Backvis przypomina o podłożeniu przez Żabczyca
melodii pieśni świeckich pod teksty religijne (tamże, s. 229). Eksponuje ponadto rolę prozodiów ważną dla struktury
utworów. Stosowany przez Żabczyca (a także m. in. Kaspra Twardowskiego, Kaspra Miaskowskiego) ośmiowiersz cechuje się krótkością sylabiczną, jest wypowiadany w rytmie oddechu, i choć w XVII wieku często tępiony, był używany
z uwagi na dużą wartość meliczną (tamże, s. 274). Backvis zdawkowo wspomina o zagadnieniu przekładu tekstów literackich, co w XVII-wiecznej rzeczywistości wiązało się z kopiowaniem czy wręcz podkradaniem utworu innemu poecie.
Wspomniany Czwartak jest rezultatem zapożyczenia przez Żabczyca koncepcji poetyckiej Daniela Naborowskiego do
skonstruowania swojego indywidualnego zamiaru pisarskiego.
20
Jednym z nich jest wzmianka o poecie, umieszczona w zbiorze anegdot polskich z 1650 r. pt. Co nowego abo dwór mający
w sobie osoby i mózgi rozmaite (M. Piszczkowski, Pisma..., s. 5). Treścią anegdoty są prześmiewcze drwiny z poety, który
pozostając długi czas na bruku, stara się o pracę na dworach szlacheckich. Za prawdziwością owej wzmianki świadczy
fakt, iż wszystkie przywoływane osoby, które zostały ośmieszone w zbiorze, to nazwiska autentycznych postaci (np.:
Jan Smolik, Jan Daniecki, Stanisław S. Jagodyński). Drugim dowodem stwierdzającym prawdziwość osoby pisarza jest
wydrukowana w jednym z ostatnich utworów Żabczyca, Czwartaku (1630), przedmowa drukarza Do Czytelnika, który
przygotowując dziełko Żabczyca do ponownego wydania, wyjaśnia, iż dokonał korekty drukarskiej tekstu z poprzedniej
edycji, bowiem liczne błędy obniżały wartość utworu (M. Piszczkowski, Pisma..., s. 7). Trzecim źródłem informacji o poecie jest notatka zamieszczona w Albumie studiosorum Universitatis Cracoviensis z dnia 12 IV 1610 r. o treści: Joannes
Joannis Zabczyc d. Cracov. gr.3 (J. Dürr-Durski, Żabczyc, jakiego nie znamy. Kolęda poborowa z R. 1627, „Prace Polonistyczne” XXII 1967, s. 74). Jest to zapis immatrykulacyjny z poświadczeniem dokonania opłaty za studia w wysokości
trzech groszy. Jan Dürr-Durski uważa, iż zapis ten odnosi się nie do poety, lecz jego syna Jana bowiem w 1610 r. Żabczyc
ojciec był autorem wydającym już od pięciu lat swoje utwory, które dzięki zauważalnej erudycji mitologicznej świadczą
o odbyciu studiów przez ich autora, nie mogła więc powyższa notatka argumentuje Dürr-Durski odnosić się do poety. Badacz wyklucza też możliwość pomyłki w identyfikacji syna poety z innymi osobami o tym samym nazwisku ze względu na
brak jakichkolwiek innych zapisów w Albumie odnotowujących takie osoby. Na podstawie przytoczonych dowodów, które
zdają się potwierdzać autentyczność postaci Żabczyca, kwestionowanie jego istnienia raczej nie wchodzi w rachubę.
14
15
124
z życia pisarza, są w pewnym stopniu oparte na przypuszczeniach i hipotezach. Uzupełnianie nieznanej biografii poety jest dokonywane drogą domysłów, rekonstrukcji,
analizy jego nazwiska oraz twórczości. Nierozpoznana dokładnie kwestia pochodzenia poety da się zamknąć w stwierdzeniu, iż nie należy on do warstwy szlacheckiej,
gdyż o rodzie Żabczyców nie wspomina żaden herbarz. Prawdopodobnie Żabczyc
to nazwisko patronimiczne (syn Żabki), które należy traktować jako mieszczańskie
lub chłopskie. Ważnym źródłem informacji o poecie stają się uprawiane przez niego
gatunki literackie, a zwłaszcza poprzedzające jego utwory dedykacje. Dzięki nim
wiadomo, z kim utrzymywał kontakty, gdzie oraz w jakim charakterze przebywał.
W pierwszej dekadzie XVII wieku pełni on funkcję nadwornego panegirysty rodu
Mniszchów samborsko-sanockich21. Uwikłania polityczne magnackiej rodziny zaważyły na losach pisarza - po klęsce Mniszchów Żabczyc stracił pracę. Oprócz wspomnianego rodu współpracował on także z małopolską rodziną Kotkowskich oraz
ich krewnymi Gołuchowskimi i z tymi właśnie rodami poeta będzie powiązany do
końca życia22. Zbierając informacje zawarte w dedykacjach, należy stwierdzić, że są
dwojakiego rodzaju: 1) pozwalają częściowo zlokalizować miejsce pobytu pisarza 
panegirysty najpierw w Ziemi Czerwieńskiej, a potem w Krakowie; 2) uwidaczniają,
iż Żabczyc każdorazowo wchodził w zależności służebne z osobami słynącymi z gorliwego katolicyzmu oraz wiernymi królowi.
Jak było wcześniej zasygnalizowane, trudno roztrzygnąć, kiedy pisarz zmarł, choć
czas jego śmierci jest hipotetycznie nieco łatwiejszy do określenia niż data urodzin,
co do której nie ma jakichkolwiek sugestii. Zgon mógł przypuszczalnie nastąpić ok.
1629 r. lub w 1630 (tj. w roku, gdy miało miejsce pierwsze wydanie Symfonii), albo
w 1631 r., w późniejszym bowiem czasie nie wyszedł już drukiem żaden nowy utwór
Żabczyca (oprócz wznawiania wcześniejszych jego pozycji)23.
Jerzemu Mniszchowi (wojewodzie sandomierskiemu) Żabczyc dedykuje poemat pt. Mars moskiewski krwawy (1605),
Stanisławowi (staroście sanockiemu) Posła moskiewskiego, a Marynie Mniszchównie, przyszłej cesarzowej moskiewskiej Żegnanie ojczyzny (1606).
22
Zygmuntowi Kotkowskiemu dedykuje Żabczyc Płaczliwe nenia (1617), Kolędę poborową (1627) i Quaternio (1629). Matce Zygmunta, Annie (podczaszynie sieradzkiej), poświęca żale pt. Rozrząd domu (1606). W związku zaś z pogrzebem
Katarzyny Gołuchowskiej wydaje Treny żałobne (1615). Okazjonalnie Żabczyc obdarowuje swymi utworami co znamienitszych dostojników. Królowi Zygmuntowi III poświęca utwór pt. Nie masz Króla (1607), Adamowi Stadnickiemu
(kasztelanowi kaliskiemu). Na opłakany pożar miasta Dubiecka (1608), Jerzemu Krasickiemu (chorążemu halickiemu)
Etyka dworskie (1615), Mikołajowi Komorowskiemu (wójtowi krakowskiemu) Śmierć krwawą męczennika polskiego
(1616), Marcinowi Szyszkowskiemu (biskupowi krakowskiemu) Traktat nowy o Zwiastowaniu (1617).
23
Cz. Hernas podaje w swojej monografii baroku, że Żabczyc zmarł po 1629 r. (zob. Cz. Hernas, Barok, Warszawa 1998,
s. 247), natomiast w Słowniku folkloru polskiego jest tylko niesprecyzowana uwaga, że Żabczyc przestał pracować
w 1631 r. (zob. Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965, s. 476). Dokładnego określenia dat
urodzin i śmiercinie zawierają także krótkie noty biograficzne w Słowniku języka polskiego XVII i I połowy XVIII wieku
(zob. Słownik języka polskiego XVII i I połowy XVIII wieku, t. I, z. I, red. K. Siekierska, Kraków 1999, s. CV) czy też
w Encyklopedii popularnej (tak jak w większości opracowań wspomniana klamra czasowa jest tu zbyt ogólna, sprowadza
się bowiem do nieprecyzyjnych ram: ? po 1629 r., zob. Encyklopedia popularna, s. 903).
21
125
Cecylia Galilej
3. Twórczość
Dorobek literacki Żabczyca można zaklasyfikować do trzech grup tematycznych:
dworskiej, moralnej i religijnej. Twórczość ta (rozpoczęta w 1605 r. utworem z cyklu
o głośnej wówczas Dymitriadzie) wydaje się ciekawa nie tylko z literackich pobudek.
Sam życiorys poety w czysto socjologicznym ujęciu nasuwa pewne wnioski: częste
poszukiwanie pracy, troska o stronę materialną wymuszają na poecie pewien typ
twórczości (panegiryki), dzięki której może się utrzymać. Z drugiej strony do głosu dochodzą też dążenia artystyczne autora, który chce realizować się jako pisarz.
W taki sposób uprawiania twórczości (i na zamówienie, i z pobudek ideowo-artystycznych), nie tylko przez Żabczyca, uwidacznia powolny proces formowania się
nowego statusu pisarza jako samodzielnego zawodu.
Poezja dworska
Na ten dział twórczości składają się wiersze pochwalne, żałobne oraz polityczne. Panegiryki odzwierciedlają wczesny okres drogi twórczej poety z czasów, gdy
był związany z dworem Mniszchów24. Na uwagę zasługuje przede wszystkim cykl
wierszy poświęconych Dymitriadzie, tj. opiewających osobę i poczynania Dymitra
Samozwańca, cara Rosji (Mars moskiewski, Poseł moskiewski, Żegnanie ojczyzny).
Triada o dziejach Dymitra ma jednak większą wartość jako dokument historyczny
niż przekaz poetycki z uwagi na jeszcze nie w pełni wyrobiony warsztat językowy Żabczyca25. Wiersze panegiryczne Żabczyca żale i epitafia (np.: Rozrząd domu,
Śmierć krwawa męczennika polskiego), są wzorowane na Trenach Kochanowskiego.
Pozbawione własnej inwencji autora, przejmują od renesansowego twórcy sposób obrazowania (skargi, łzy, rozważania, napominania, konsolacje) oraz środki stylistyczne
(m.in. apostrofy, pytania retoryczne, eksklamacje)26. Do tekstów wybitnie dworskich
zalicza się Kolęda poborowa (1627). Treść utworu stanowi powinszowanie skierowane do Zygmunta Kotkowskiego, mianowanego poborcą do odbierania podatków na
rzecz wojska pruskiego w powiecie księskim i lelowskim. Utwór ten rzuca nowe spojrzenie na osobę pisarza zatroskanego nie tylko o swój byt materialny, ale też o dobro
Rzeczypospolitej27. W nurt literatury dworskiej wpisuje się też wiersz polityczny Nie
masz Króla (1607), w którym autor powraca do wątku Dymitra i Mniszchów, apelując
Mniszchowie w dwojaki sposób wykorzystywali utwory Żabczyca. Teksty wychwalające sławetny ród magnacki nie tylko wynosiły go pod względem świetności ponad inne rodziny, ale pełniły też funkcję agitacyjną na rzecz Samozwańca,
o czym świadczy dwukrotne wznawianie Marsa i Posła. Klęska polityczna Mniszchów była też klęską Żabczyca. Być
może to właśnie wtedy powstała wspomniana anegdota o poecie bezskutecznie poszukującym od dłuższego czasu pracy.
25
W triadzie wyraźnie niedomaga kompozycja, wersyfikacja, ale kłopoty z formą rekompensuje niejako treść odznaczająca
się dużym stopniem autentyzmu. Żabczyc jawi się jako bystry obserwator życia równie dobrze w salonach, jak i na polu
bitwy (poeta mógł być przypuszczalnie naocznym świadkiem niektórych opisywanych przez siebie wydarzeń).
26
Nawet liczne niedociągnięcia stylistyczno-językowe w Dymitriadzie nie obniżyły ogólnego poziomu cyklu do tego stopnia, jak to widać w trenach.
27
Już w początkowych wersach tego utworu wyraża autor pozytywny stosunek do akcji ściągania podatku. Następnie motyw ten jeszcze bardziej rozszerzy, wciągając do fabuły cały świat mitologiczny, argumentujący słuszność podjętej przez
skarb państwa decyzji. Pozostałą część tekstu wypełnia pochwała Kotkowskiego.
24
126
do pomszczenia katastrofalnej w skutkach wyprawy28.
Poezja moralna
Nastroje kontrreformacyjne wpłynęły na ujednolicenie religii i umocnienie katolicyzmu w Polsce. A Żabczyc był gorliwym katolikiem i z podobnymi w tym względzie protektorami się wiązał, oferując im swe usługi. Myśl religijno-etyczna została
zamieszczona w pięciu zbiorach: Praktykach dworskich, Etykach dworskich, Politykach dworskich, Quaternio i Czwartaku. Praktyka dworskie (1615) to zbiór aforystycznych pouczeń moralizatorskich, począwszy od wskazań moralnych dotyczących
prawa bożego, kapłańskiego, zakonnego, przez prawo małżeństw, rodziców, dzieci
aż do prawa szlachcica, żołnierza, sędziego, senatora i króla. Aforyzmy mają kształt
ogólnych pouczeń o cnotliwym życiu. Kultywują popularną literaturę średniowieczną
propagującą wśród szerokich kręgów odbiorców, zwłaszcza szlachecko-mieszczańskich, podstawowe prawdy wiary zamieszczane w katechizmach. Praktyka cieszyły
się ogromną popularnością (w latach 1615-1650 było aż 5 edycji). Jednakże są one
najsłabsze ze wszystkich utworów moralnych Żabczyca. Eklektyzm kompozycyjny
zdradza brak zasady porządkującej poszczególne aforyzmy. Większym kunsztem odznaczają się Etyka dworskie (1615), stanowiące zbiór 82 aforyzmów ujętych w schemat trynki. Zeschematyzowana postać aforyzmu opiera się na dwudzielnej budowie.
Pierwszą część tworzą trzy równoległe człony wyrażające określoną tezę, natomiast
druga część, prezentując identyczną treść, występuje w formie dystychu, np.:
Wiara odszczepieńców,
Żyto na arabskim piasku,
jednaki zysk przynoszą
Forteca na ledzie zrobiona.
Jednaki zysk przynoszą wiara odszczepiona,
Żyto u Inków, twierdza na ledzie zrobiona29.
Każda z trynek miała dwie wersje: wierszowaną i prozaiczną. Trafnością
w uchwyceniu określonej prawdy, w pouczeniu czy wyrażeniu drwiny odznaczają się
przede wszystkim trynki prozatorskie. Następny zbiór trynek pt. Polityka dworskie
(1616) zawiera 120 aforyzmów pisanych wyłącznie prozą. Powtarza poeta w nich te
same ogólne refleksje i spostrzeżenia co w dwóch wcześniejszych zbiorach maksym.
Podobna jest też forma językowa Polityków oparta na trójdzielności. Żabczyc jest
autorem tylko połowy tego zbioru pozostałą część skopiował, przerabiając obiegowe
maksymy według własnego uznania. Wszystkie trynki Żabczyca zawierają ogólne
prawdy moralne, pozbawione głębszych dociekań etycznych. Są konkretne, czasem
Ponadto Żabczyc zaciekle broni króla, odpiera ataki na Kościół, próbuje odwieść od potyczek wewnętrznych, a zwrócić
większą uwagę na wrogów zewnętrznych. Zaangażowanie polityczne autora w tej kwestii odbija się korzystnie na stronie
językowej utworu. Godna uwagi jest dramatyzacja tekstu oraz żywsze tempo niż w wierszach triady.
29
Powyższy cytat przytaczam za Piszczkowskim (zob. M. Piszczkowski, Pisma..., s. 46).
28
127
Cecylia Galilej
żartobliwe, czasem ironiczne. Wprawdzie zalecają one pewne normy postępowania,
ale nie rażą natrętnym dydaktyzmem. Powszechnie stosowana forma trybu rozkazującego nie ma piętna nakazu, który musi być bezwzględnie spełniony. Pouczenie,
które ona wyraża, to bardziej rada niż nakaz, wskazówka podparta ludzkim doświadczeniem, życiową filozofią. Innym rodzajem zeschematyzowanego aforyzmu
jest czwartak, który jest wyznacznikiem konstrukcyjnym poematu Quaternio (1629)
i jego skrótu pt. Czwartak. Struktura czwartaka opiera się na wyliczeniu czterech
jakości przynależnych osobie lub rzeczy. Quaternio liczy 44 sentencje oparte na
czterowersie i dodatkowo po jednym aforyzmie 6-, 10- i 20-wersowym. Podobnie
jak we wcześniejszych pismach moralnych Żabczyc wyzyskał tu treści powszechnie
znanych sentencji30, nadając im nową czterodzielną formę, np.:
Cztery rzeczy wnet zbyt i niepoścignione:
Panieństwo, czas i kamień i słowo rzeczone.
Czasu próżno wetować, panieństwo przywrócić,
Głos wypuszczon, rzucony kamień nazad wrócić31.
Odmiennym rodzajem czwartaka posłużył się Żabczyc na potrzeby parodystycznego wydania Kalendarza wiecznego. Moralizatorskie zacięcie poety ujawnia się
poprzez ośmieszenie popularnych wówczas kalendarzy z „prognostykami”, tj. wróżbami, np.:
11. Czwartak Saturna
W piątek z księdzem rozmawiaj a w niedzielę zasię
Przy cielęcej pieczeni posadź k’ sobie Kasię32.
Już choćby na podstawie tego przykładu widać, iż treść jest dosadna, zmysłowa, naznaczona pikanterią. Prawdopodobnie ze względu na znaczne odstępstwo od
właściwej sobie tematyki (poeta bowiem nie uprawiał literatury sowizdrzalskiej)
Żabczyc nie podpisał utworu swoim nazwiskiem (co więcej, Kalendarz wyszedł bez
podania miejsca i drukarni), jakby obawiając się, iż przyznanie się otwarcie do utworu o charakterze sowizdrzalskim naruszy jego opinię jako poety poważnego. Sam
jednak zostawił klucz do identyfikacji autora - wewnątrz kalendarza zamieścił wiersz
Do towarzysza, w którym ukrył akrostych odsłaniający imię i nazwisko pisarza.
Poezja religijna
Tę odmianę liryki reprezentują dwa utwory: Traktat nowy o Zwiastowaniu aniel
Utwory moralne pokazują tendencję (a może nawet pasję) Żabczyca do gromadzenia i modyfikowania będących w powszechnym obiegu przysłów, maksym, sentencji. Ten sam kierunek obierze kilkadziesiąt lat później Andrzej M. Fredro,
wydając w 1658 r. Przysłowia mów potocznych.
31
M. Piszczkowski, Pisma..., s. 68.
32
Tamże, s. 76.
30
128
skim (1617) oraz Symfonie anielskie (1630)33. Spory przedział czasowy dzielący oba
te teksty oraz łącząca je wspólnota tematu sugerują, iż motyw Bożego Narodzenia
poważnie Żabczyca interesował. Traktat jest przedstawieniem misteryjnym pozbawionym prologu i epilogu. Trójaktowa kompozycja prezentuje scenę Zwiastowania
oraz dwie sceny w pałacu Heroda  naradę króla ze swoimi doradcami i rozmowę
z dopiero co przybyłymi ze Wschodu Mędrcami. Novum sztuki polega na eliminacji
tradycyjnej sceny misterium Narodzenia, która została zastąpiona obrazem adoracji
Magów. Ponadto dużo miejsca poświęca autor osobie Maryi, której kult od XVII w.
przybiera na sile.
Symfonie anielskie to ostatni, najbardziej znany, zbiór Żabczyca. Stanowi on pewnego rodzaju zwieńczenie całej twórczości poety. W warstwie treściowej porusza bliski autorowi temat religijny, zaś na poziomie języka odzwierciedla dużą sprawność
warsztatu poetyckiego. Cieszący się ogromną popularnością u współczesnych zbiorek
stał się obiektem zawłaszczenia. Do roli jego autora pretendował podpisany na jednym
z zachowanych egzemplarzy wydanym w 1631 r. wspomniany Jan Karol Dachnowski,
wychowanek, a później przez pewien czas wykładowca Akademii Krakowskiej, również poeta, panegirysta34. Kwestię autorstwa35 rozstrzygnięto na korzyść Żabczyca po
odnalezieniu najwcześniejszego wydania Symfonii z 1630 r. Jeszcze jedną sporną,
niewyjaśnioną kwestię wyrażają pytania, czy Żabczyc jest autorem wszystkich zawartych w zbiorze kolęd, czy część z nich, zwłaszcza pastorałki, tylko zebrał i wydał
pod swoim nazwiskiem, oraz jaki jest stosunek jego tekstów do pieśni popularnych
i ludowych. Nie wdając się w niepewne dociekania, sygnalizuję tylko zagadnienie,
przytaczając dwa odmienne stanowiska wybitnych badaczy. Sam Piszczkowski kwestionuje tezę o autorstwie Żabczyca całego zbioru: „Żabczyc nie jest autorem wszystkich kolęd, przynajmniej połowa z nich, zwłaszcza kolędy pasterskie, są pochodzenia
Tytuł zbioru, który w pełnej postaci brzmi: Symfonie anielskie, abo kolęda mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej, wdzięcznym okrzykiem na cześć Narodzenia Pańskiego zaśpiewane. Które usłyszane Roku Pańskiego 1630 w Krakowie, w drukarni Marcina Filipowskiego, najpewniej pochodzi z 4- i 6-głosowych madrygałów wydanych w 1565 r.
przez Belga, kompozytora i teoretyka Huberta Waelranta, pt. Symfonia agnelica, [w:] J. Prosnak, Melodie „Symfonii
anielskich”, „Muzyka” VII 1962, nr 4, s. 68.
34
J. K. Dachnowski przywłaszczył sobie też (z niewielkimi przeróbkami) Historyję o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka. Zob. Wstęp [do:] Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, oprac.
J. Okoń, Wrocław 1971.
35
W przypadku XVII-wiecznego poety należy przywołać jeszcze kwestię przynależności jego dzieła, rozpatrywaną w kategoriach plagiatu . Chodzi tu przede wszystkim o współczesnego Żabczycowi Jana Karola Dachnowskiego, który pretendował do autorstwa Symfonii. Problem ten wynikł z faktu, iż na drukach pochodzących z różnych edycji widnieją
rozbieżne podpisy. Alfred Brodnicki, wydając w 1913 r. Symfonie, zgodnie z najstarszym znanym wówczas drukiem
z 1631 r. umieścił w swoim wydaniu nazwisko Dachnowskiego (zob. Symfonie anielskie Jana Karola Dachnowskiego,
wyd. A. Brodnicki, Kraków 1913). Jednakże Brückner, znający twórczość literacką obu poetów, powątpiewał o autorstwie Dachnowskiego (zob. A. Brückner, Studia nad literaturą XVII wieku, Kraków 1917, s. 68). Sprawa wyjaśniła
się wraz z odnalezieniem wspomnianego pierwodruku z 1630 r. z umieszczonym podpisem Żabczyca, co ostatecznie
zamknęło dyskusję. Nie ma dowodów na to, że Żabczyc przywłaszczył sobie kiedykolwiek cudzy tekst (oprócz przeróbek
literackich powszechnie znanych przysłów), za to sam był często okradany, np.: Lutnia ojczyzny polskiej (1605) funkcjonowała również jako utwór Jana Jurkowskiego. Wiersz dedykacyjny w Traktacie o Zwiastowaniu (1617) podpisał zamiast
Żabczyca jego wydawca, Bazyli Skalski. Sam Żabczyc był świadomy tego, że niektóre utwory stracił. W jednym z ostatnich dzieł, Quaternio (1627), skarży się (dając jednocześnie oficjalnie świadectwo o istnieniu w Polsce XVII-wiecznego
plagiatorstwa), iż zabrano mu wierszowaną kronikę pt. Mars chocimski: Prefacje im piszą do cudzej roboty,/ Świadkiem
tego Mars Krwawy Chocimskiej ochoty. / A ja com w tym pracował nie mogę mieć swego/ Tytułu wiernej pracej dla złodzieja złego.
33
129
Cecylia Galilej
ludowego. Żabczyc ma dużą zasługę, że zebrał tak znamienne i piękne kolędy staropolskie oraz przyczynił się do ich rozpowszechnienia, utrwalając je drukiem. Które
kolędy są autorstwa samego Żabczyca trudno wskazać. Żabczyc nie stronił od tematów religijnych”36. Zupełnie inną argumentację podaje Julian Krzyżanowski, który
stwierdza, że „Żabczyc był nie tylko ich wydawcą, ale również autorem. Zbudowane
są one wedle jednej i tej samej zasady, stanowią zbiorek jednolity tematycznie, o ile
oczywiście w tego rodzaju zbiorku jednolitość tematyczna jest możliwa, oraz jednolity formalnie, wyrósł on bowiem z zastosowania tej samej metody kompozycyjnej,
wzorowania się w zakresie rytmiki i strofiki na schematach pieśni popularnych. Za
słusznością tego ujęcia przemawia również fakt przytoczenia przy każdej symfonii
odpowiedniej pieśni świeckiej, względnie, w trzech zaledwie wypadkach, odpowiedniej kolędy dawniejszej. Gdyby do Symfonii były weszły kolędy znane, nie miałoby
sensu określanie ich melodyj przy pomocy odwoływania się do pieśni, melodie kolęd
bowiem byłyby przecież znane czytelnikom”37. Dowody Krzyżanowskiego wydają
się racjonalne, jednakże trudno stwierdzić, a może jest to wręcz niemożliwe, który
z badaczy ma rację. Co się tyczy natomiast stosunku tekstów Symfonii do będących
w XVII w. w powszechnym obiegu pieśni popularnych warto przytoczyć opinię Jana
S. Bystronia, który wskazując na źródła inwencji poetyckiej Żabczyca, dostrzega na
podstawie Symfonii IV podobieństwo tekstu Żabczycowego do ludowego wzorca38,
oraz zdanie Krzyżanowskiego, który po gruntownej analizie jeszcze innych kolęd
Żabczyca dochodzi do podobnego wniosku39.
4. Fenomen Symfonii anielskich
Sukces wydawniczy i długotrwała recepcja
Już od samego początku zbiorek pieśni kolędowych Żabczyca cieszył się dużą
popularnością u współczesnych. Zresztą fakty mówią same za siebie - w 1630 r.,
w którym nastąpiło pierwsze wydanie, były aż dwie edycje. W następnym roku wydano Symfonie po raz kolejny, czwarta zaś edycja nastąpiła 11 lat później40. Również
38
39
40
36
37
130
M. Piszczkowski, O „Symfoniach anielskich”, s. 15-16.
J. Krzyżanowski, U kolebki ..., s. 320-327.
J. S. Bystroń, dz. cyt., s. 63-67.
J. Krzyżanowski, U kolebki ..., s. 320-327.
Niektóre źródła podają informacje o istnieniu jeszcze jednego wydania z 1641 r. Pewne sugestie wzbudziła wzmianka
następującej treści zamieszczona w Dykcjonarzu poetów polskich (1820) przez Michała H. Juszyńskiego: „Symfonie
Anielskie, albo kolęda w Krak. u Marcina Filipowskiego R. 1641 in 4-to. Niemasz podobno powszechniejszego dzieła nad
to, które znane jest pod imieniem kantyczek, czyli Pieśni o Bożem narodzeniu. Niezliczone prawie są tych pieśni edycje
[...]” (powyższy cytat przytaczam za Karpińskim, Komentarz edytorski..., s. 69). Dalej autor stwierdza, że edycja z 1641r.
zachowana została w egzemplarzu znajdującym się w Bibliotece Poryckiej. Najprawdopodobniej jednak informacja Juszyńskiego jest błędna. Barbara Krzyżaniak i Mieczysław Piszczkowski sugerują, że Juszyńskiemu chodziło o edycję
z 1642 r. Według jeszcze jednej hipotezy, mogło dojść tu do zwykłego błędu drukarskiego – zamiast 1631 wystąpił rok
1641. Za takim rozwiązaniem przemawiałby fakt, iż opis egzemplarza z 1641 r. przez Juszyńskiego jest zadziwiająco
zbieżny z opisem wydania z 1631 r. Co więcej, egzemplarz znajdujący się w Bibliotece Jagiellońskiej z 1631 r. pochodzi
z Porzyc, a do Krakowa trafił w 1872 r. (B. Krzyżaniak, Pogłosy „Symfonii anielskich” w repertuarze ludowym, [w:]
Z zagadnień twórczości ludowej. Studia folklorystyczne, red. R. Górski, J. Krzyżanowski, Wrocław 1972, s. 30; M.
w wiekach następnych budziły one duże zainteresowanie u odbiorców. W XVIII-wiecznych Kantyczkach karmelitańskich zostały odnotowane 22 utwory41, co świadczy o tym, że w środowisku klasztornym cieszyły się one dużą popularnością. Swoją
żywotność Symfonie zachowały jeszcze długo. Ks. Michał M. Mioduszewski, dokonując przeglądu całego dotychczasowego zasobu kolęd, zamieścił aż 14 symfonii
w nowo zredagowanym, pragmatycznym z natury Śpiewniku kościelnym oraz w drugim obszernym zbiorze Kolędy i pastorałki42 . Jednak z biegiem czasu zaczęła się
zawężać liczba pieśni w żywej praktyce wykonawczej. Dla zobrazowania żywotności
symfonii przytaczam najważniejsze XIX- i XX-wieczne wydawnictwa. W śpiewniku Teofila Klonowskiego zostało odnotowanych 11 utworów43. U Oskara Kolberga
w zbiorze Dzieła wszystkie znalazło się ich 1744. Z XX-wiecznych wydań zawierających kolędy Żabczyca należy wymienić kantyczki Karola Miarki z 1904 r., w których
znajduje się 18 symfonii45. Kantyczki z nutami Jana Kaszyckiego z 1911 r. zawierają
ich 1446. Wydany w 1938 r. przez Jana A. Gwoździowskiego zbiór kolęd ma ich również 1447. W XX-wiecznych zbiorach Archiwum Folklorystycznego zostało zapisanych 11 symfonii48. Z przytoczonych danych wynika, iż teksty Żabczyca zachowały
w ciągu wieków dużą żywotność. Do pierwszej połowy XX w. przetrwała połowa
całego zbioru, zwłaszcza pastorałki i kolędy jasełkowe. W następnych kilkudziesięciu
latach sytuacja już uległa zmianie. Co prawda, ciągłość pieśni w żywej praktyce wykonawczej została zachowana, ale ich liczba uległa znacznemu zmniejszeniu, ograniczając się zazwyczaj do dwu utworów: A wczora z wieczora (XVI), Przybieżeli do
Betlejem (XXXI). Dla przykładu Śpiewnik kościelny Jana Siedleckiego podaje tylko
te dwa utwory. W śpiewniku Tadeusza Miazgi Symfonia XXXI jest jedynym tekstem
Żabczyca 49. W najnowszym, niekościelnym, zbiorze kolęd Anny Rudzkiej50 znalazły
się trzy teksty: Przybieżeli do Betlejem (XXXI), Przy onej gorze (IV), Ej nom, ej!
Wszytek świat dzisia wesoły (IX).
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
Piszczkowski, O «Symfoniach anielskich», „Ruch Literacki” IX 1934, s. 13-18). Wobec takiej interpretacji pojawił się
głos sprzeciwu, który do dyskusji na ten temat wniosła Stanisława Jasińska, uznała ona bowiem informację w Dykcjonarzu za wiarygodną, a tym samym wykluczyła możliwość jakiejkolwiek pomyłki (S. Jasińska, Jeszcze o «Symfoniach
anielskich», „Ruch Literacki” IX 1934, s. 163-165).
Najpopularniejsze z nich to: Symfonia I, II, III, IV, VII,VIII, IX, XIII, XV, XVI, XVIII, XX, XXII, XXIII, XXXI, XXXII,
XXXIII, XXXXV, XXXVI.
Są to następujące symfonie: I, II, IV, VII, IX, XIII, XIV, XVI, XVII, XX, XXII, XXIII, XXXI, XXXVI (M. M. Mioduszewski,
Śpiewnik kościelny, Kraków 1938, oraz tegoż, Kolędy i pastorałki, Kraków 1843).
Są to symfonie: I, II, IV, VII, IX, XIII, XIV, XVI, XVIII, XXII, XXXI (T. Klonowski, Szczeble do nieba, t.1-2, Poznań
1867).
Są to symfonie: I, IV, VII, IX, X, XIX, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX, XXIII, XXXI, XXXII, XXXIII, XXXIV, XXXVI. Większość kolęd zaczerpnął Kolberg z wydania Mioduszewskiego (O. Kolberg, Dzieła wszystkie, Kraków 1961).
Są to symfonie: I, II, IV, VII, VIII, IX, X, XIII, XIV, XVI, XVIII, XX, XXII, XXIIII, XXXI, XXXII, XXXIII, XXXVI
(K. Miarka, Kantyczki, kolędy i pastorałki, Mikołów) Warszawa 1904.).
Są to symfonie: I, II, IV, VII, VIII, IX, X, XIII, XIV, XVI, XVIII, XX, XXII, XXIIII, XXXI, XXXII, XXXIII, XXXVI
(J. Kaszycki, Kantyczki z nutami, Kraków 1911.).
Są to symfonie: I, II, IV, VII, XI, XIII, XIV, XVI, XVIII, XXII, XXIII, XXXI, XXXII, XXXVI (J. A. Gwoździowski, Największa kantyczka z nutami na 2-3 głosy, Wieliczka 1938).
Są to symfonie: I, II, VIII, IX, X, XIV, XVI, XXII, XXIII, XXXIV, XXXVI (zgodnie z Wyciągiem danych z Archiwum
Folkloru Instytutu Sztuki PAN, podaję za B. K r z y ż a n i a k, Pogłosy „Symfonii anielskich” w repertuarze ludowym ,
s. 36).
T. Miazga, Śpiewnik kościelny, cz. I., Graz  Austria 1985.
A. Rudzka, Kolędy i pastorałki od A do Z z nutami, Warszawa 2003.
131
Cecylia Galilej
Kształt artystyczny (stylistyczno-językowo-genologiczny)
Na niebywałe  swego czasu  powodzenie Symfonii wśród szerokiego kręgu odbiorców miały wpływ dwa czynniki: artyzm pieśni oraz ich strona muzyczna51.
Warstwa poetycka dopracowana jest w sposób prawie doskonały. Dojrzała, wykrystalizowana koncepcja estetyczna pokazuje jak synkretyczna jest kolęda Żabczyca.
Poeta łączy z dużą elegancją różnorodne elementy semantyczne - religijne i świeckie,
katolickie i ogólnokulturowe (pogańskie, mitologiczne), typowo polskie i te najbardziej uniwersalne związane z wiarą oraz stare i nowe konwencje poetyckie.
Znaczny stopień zróżnicowania widać w zakresie form podawczych. Choć na
czoło wysuwa się opis dynamiczny, a w dalszej kolejności dialog i monolog, należy
zaznaczyć, że każdy tego rodzaju sposób ekspresji nie występuje wyłącznie w czystej
postaci, lecz tworzy warianty kombinatoryczne z innymi formami podawczymi, co
wpływa na ich językową atrakcyjność. Ponadto zarówno budowa każdego tekstu, jak
i układ całości są konstrukcjami starannie przemyślanymi. Schemat kompozycyjny
poszczególnych pieśni ujmuje ich strukturę w ramy typowe dla inicjowania i finalizowania tekstu, co wskazuje na pewien stopień ich petryfikacji, mimo że poetycko
nośne segmenty nie narzucają się odbiorcy swoją oryginalnością czy nadmierną figuratywnością.
Ważny atut Symfonii, jakim jest przejrzystość kompozycyjno-stylistyczna, idzie
w parze z klarownością językową. Język Symfonii jest komunikatywny, dostosowany do systemu gramatycznego epoki. Żabczyc posiada łatwość wysłowienia, przez
co ujawnia się jego sprawność językowa. Sposób wyrażania jest często lapidarny, ale
klarowny i zrozumiały. Cechuje go precyzja, zwięzłość, trafność sformułowań, umiar
na poziomie metaforyzacji tekstu. Jest to zresztą metaforyka tradycyjna (zazwyczaj
powszechnie stosowane nazwy Bóstwa oraz określenia grzechu) bez głębszych konotacji symbolicznych. Z perspektywy dzisiejszego użytkownika można w języku tym
odnaleźć wyrazy i konstrukcje archaiczne, jednakże nie jest to grupa duża ani ilościowo, ani jakościowo. Do pozostałych zjawisk typowych dla języka Żabczycowych
kolęd - zwłaszcza z zakresu leksyki - należą wciąż aktualne wyrazy, wśród których
wyróżnia się słownictwo religijne. Terminologia chrześcijańska zaś, jak wiadomo,
Melodia jest integralną częścią wszystkich kolęd, która wzmacnia jeszcze bardziej ich urok. W dawnych wiekach do
rzadkości należał zbiór kantyk z zapisem nutowym, bowiem melodia była przekazywana w tradycji ustnej. Również
Symfonie nie miały utrwalonej na piśmie melodii. Żabczyc jednak zdobył się na dość odważny krok, który w efekcie
przyczynił się do ogromnej popularności dziełka. Dołączył mianowicie do tekstów Instrukcję, w której podał inicipity
popularnych pieśni świeckich, na których melodie należy śpiewać poszczególne kolędy. Przyporządkowanie treści kolęd
gotowym schematom pieśniowym wpłynęło na znaczną kondensację tekstów. Żabczycowi generalnie przyświeca zasada
minimum formy, maksimum treści. W Symfoniach abstrakt charakterystyczny dla kolędy, zwłaszcza teologicznej
noszącej ślady dawnej poetyki gatunku, ściśle związanego z liturgią miesza się z konkretem, szczególnie zaś w pastorałkach. Odejście od hymnicznej postaci kolęd sygnalizuje pewnego rodzaju plastyka, malowniczość scen, często
pochodzenia apokryficznego, np.: motywy Adama i Ewy, Trzech Królów, Heroda, ale też scen z udziałem pasterzy (nie
można tego stwierdzenia odnieść tylko do obwarowanego poczuciem estetyki i dobrego smaku samego aktu rodzenia).
Duży wpływ na pełny kształt językowo-stylistyczno-genologiczny tekstów zharmonizowany z odpowiednią melodyką
miał typ odbiorcy, do którego Żabczyc adresował swoje kolędy, a były nim szerokie rzesze ludzi o niewyrafinowanych
gustach literackich. Założeniem poety było połączyć przyjemne z pożytecznym, tj. wspomóc odnowę religijną społeczeństwa poprzez odwołanie się do ludyczności. Urzekający swym wdziękiem zbiór tekstów Jana Żabczyca to udana
synteza słowa, myśli, obrazu i melodyki.
51
132
jest uniwersalnym, ciągle żywym dziedzictwem językowym.
Omawiany zbiór wykazuje także ważne cechy pod wzgledem genologicznym. Poeta syntetyzuje różne wzorce gatunkowe kolędy. Jest wśród nich obecny typ symfonii
teologicznej, osadzonej w nurcie oficjalnej nauki Kościoła o Bożym Narodzeniu (formy adoracyjne, modlitewne, interpretujące; w tej grupie mieści się też kolęda przedstawieniowa, epicka, np.: z motywem Adama i Ewy). Jest prastara, świecka kolęda
życząca, dostosowana do właściwych epoce realiów, i jest też nowa kolęda - pastorałka z elementami rodzimej scenerii. Pomimo takiej różnorodności Symfonie zadziwiają wewnętrzną harmonią i jednolitością.
Szeroki repertuar wątków wpływa na wieloaspektowe ujęcie głównego tematu.
Kolędy przekazują w ten sposób rozległą panoramę czasowo-przestrzenną całej historii ludzkości począwszy od sceny w raju z Adamem i Ewą w roli głównej aż po
perspektywę życia wiecznego. Odsłaniają w ten sposób przed czytelnikiem wszelkie możliwe aspekty dociekań, wnoszą nową perspektywę, przywołują różnorakie
konteksty semantyczne. Struktura fabularno-tematyczna jest ściśle określona relacją
biblijną, ale dopuszcza swobodną wyobraźnię twórczą, dostosowaną do gustów epoki (udane, nowatorskie próby z nurtem pastorałkowym w łonie tradycyjnej kolędy
teologicznej oraz marginalne u Żabczyca akcenty mitologiczne). Na tle tradycyjnych
motywów, stanowiących osnowę biblijną, dużym nowatorstwem odznaczają się wątki pasterskie. Pastorałki nie tylko wprowadzają nowy typ bohatera, do którego roli
awansuje pasterz. Stają się one synonimem swojskości, rodzimości przez wprowadzanie aktualizacji (ludowe imiona, instrumenty muzyczne, dary, elementy krajobrazu, np.: stóg siana). Odzwierciedlają również XVII-wieczną hierarchię społeczną- w Symfonii XXII Józef nie chce wpuścić biednych pasterzy do szopy, by nie zakłócali wizyty Trzech Królów. Wymownym przykładem polonizacji w Symfoniach jest
nawiązanie do realnego zwyczaju chodzenia po kolędzie.
5. Podsumowanie
Po dokładniejszym zapoznaniu się - o ile jest to możliwe na etapie obecnych badań- z życiem i działalnością tego bardzo popularnego w swojej epoce pisarza, wydaje
się, że jego twórczość zasługuje na poznanie. Część jego piśmiennictwa religijnego
zyskała uznanie nie tylko w oczach krytyków, ale przede wszystkim odbiorców. Do
dziś utrzymują się w żywej praktyce wykonawczej utwory (kolędy) z najwybitniejszego dzieła Żabczyca Symfonii anielskich (m.in. Przybieżeli do Betlejem, A wczoraj
z wieczora, Pastuszkowie, bracia mili, Przy onej gorze). Z tej mniej znanej twórczości
szczególnie interesująca jest poezja moralistyczna, której zbadanie może przyczynić
się do lepszego poznania m.in. historii polskiej aforystyki. Ciekawy z kilku względów
jest także Traktat nowy o Zwiastowaniu anielskim. Teolog znajdzie w nim literackie
poświadczenie coraz intensywniej rozwijającego się od XVII w. kultu Matki Bożej,
133
Cecylia Galilej
historyk literatury natomiast pozna sposoby wprowadzania innowacji kompozycyjnych do dawnego misterium. Wart uwagi jest także sam styl twórczości Żabczyca,
który po części nawiązuje jeszcze do poetyki średniowiecza, sporo czerpie z renesansu, ale ma też i elementy barokowe. Całość zachowanej spuścizny literackiej może
również posłużyć językoznawcy do zbadania idiolektu Żabczyca. Rysują się więc
wyraźne perspektywy badawcze, na gruncie literatury i językoznawstwa, zarówno
w ujęciu synchronicznym, jak i diachronicznym.
134
Ewa Kalus-Korgol
Lublin
[email protected]
Natura – kultura – sacrum.
Wzorce autoidentyfikacji jednostki w świetle poezji
tatrzańsko-podhalańskiej po 1980 roku
Nature – Culture – Sacrum. Patterns of Individual’s
Self-Identification in the Light of Post-1980
Poetry of Tatra and Podhale Region
Streszczenie
Dwie perspektywy opisu: obiektywnego, punktu widzenia zewnętrznego obserwatora
(etic) oraz subiektywnego, „tubylczego punktu widzenia” (emic) określające dwa źródła pochodzenia poetyckich refleksji oraz dwa typy tych doświadczeń różnicujących formy egzystowania z naturo- i kulturosferą wskazują, iż Tatry i Podhale kreowane są na przestrzeń
idealną, imaginacyjną, implikującą myśl o centrum odniesień aksjologicznych. Poetyckie
wynurzenia wpisują się w dyskurs na temat antropologii miasta i antropologii wsi, tożsamości indywidualnej i grupowej w dobie globalizacji oraz autoidentyfikacji jednostki poprzez
proces samookreślenia z grupą etnograficzną, małą ojczyzną, a także kontakt z przyrodą implikującą myśl o sacrum.
Słowa kluczowe: poezja tatrzańsko-podhalańska, etic(zny) oraz emic(zny) opis kultury
i literatury, asymilacja kulturowa, tożsamość, sacrum, natura, kultura
Summary
The two perspectives of description: objective – the point of view of an external observer
(etic), and subjective, „indigenous peoples point of view” (emic) defining two sources of poetic reflection, as well as two types of these experiences differentiating the forms of existence
with the sphere of nature and culture, indicate that the regions of Tatra mountains and Podhale
are created as an ideal, imaginary space, implying the idea of axiomatic references center. The
poetical effusions of feelings are inscribed in the discourse on the anthropology of town and
the country, individual and group identity in the times of globalization and self-identification
of an individual through the process of self-identification with an ethnic group, a “small homeland”, as well as through contact with nature that implies the idea of sacrum.
Keywords: poetry of the Tatra -Podhale region, the etic(al) and emic(al) description of
culture and literature, cultural assimilation, identity, sacrum, nature, culture
135
Ewa Kalus-Korgol
1. Perspektywa etic(zna)
1.1. „Jako jeden kłębek lęku”. Światoodczucie człowieka w chaosmosie
Współczesna filozofia określa człowieka jako byt wobec zagubionego sensu zestawiając kondycję jednostki ludzkiej u progu wieku dwudziestego „z przerażającym go chaosem czy też – jak mówią postmoderniści – chaosmosem. Świat bowiem
w jego wymiarze empirycznym, ujęty w kategoriach naukowych, okazał się nie tyle
przytulnym domostwem, ile Nietzscheańskim ‘potworem odżywiającym się własnymi ekskrementami’ i ‘wieczystym wrotem’ bądź zimnym, bezsensownym ‘byciem
w sobie’ Heideggera i Sartre’a”1. Poczucie bezsensowności wzmogła także globalizacja wyzwalająca dyskurs tożsamościowy z cechami „ponowoczesnego stylu życia
z jego fragmentaryzacją, niespójnością, ale i niekonsekwencją postępowania jednostek”2. Światoodczucie medium lirycznego po ’80 wynikające z wszechogarniającego chaosmosu skłoniło poetów do kreowania wizerunku człowieka nowoczesnego,
który poszukując swego genius loci wyrusza w góry. Dlatego też wynurzenia bohatera lirycznego na temat codziennej egzystencji w nowej rzeczywistości społeczno
‑kulturowej zdominowały poetyckie obrazowanie.
Współczesny człowiek – widziany oczyma poetów – z „kostniejącym sercem”
wypełnia swe życie „aferą, lękiem, skandalem” (Paweł Wojciech Maciąg, samotność)3 i nie dostrzegając istoty spraw ludzkich stał się „pachołkiem mamony” (Jan
Krupski, Koledzy)4. Rzeczywistość jawi się jako „miejsce bólu w bezgranicznym czasie”, „czasy pijane, tonące czasy”, zaś ludzie – „biegacze, czciciele blaszanych bogów,
wyznawcy polakierowanej materii”, pochłonięci „bezsensem gorączki pogoni” (Zygmunt Ficek, Strumień tęsknoty)5. W świadomości poetów ludzkość przepełniona jest
powierzchownością, konsumpcjonizmem i pustką:
Na dole znowuż ma miejsce dzień powszedni
raju, w którym kwitną mniszki i są zapracowane
szpaki, co udawać potrafią głosy innych zwierząt.
I są zapracowani jak szpaki
ludzie, którzy udawać potrafią.
Tu anioły nie wiedzą czy przechodzą wśród żywych
czy umarłych.
(Z. Ficek, Tu blask na szkliwie oka lodu, ręk.)6
3
4
5
6
1
2
136
A. L. Zachariasz, Antropotelizm. Człowiek a sens istnienia, Rzeszów 2005, s. 61.
Z. Bauman, Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Warszawa 1994, s. 7.
P. W. Maciąg, samotność, w: tegoż, Górskie szkice, Lublin 2005, s. 26.
J. Krupski, Koledzy, w: tegoż, Wiersze, Zakopane 1993, s. 10.
Z. Ficek, Strumień tęsknoty, w: tegoż, Prawdziwa baśń o Mroziliszku, Kraków 2001, s. 47‑51 (dalej skrót: PBM).
Z rękopisów udostępnionych przez autora.
Natura – kultura – sacrum. Wzorce autoidentyfikacji jednostki w świetle poezji...
Porównanie ludzi do „szpaków” implikuje kontekstualne przeświadczenie o złudnej, sztucznej i bezwartościowej egzystencji. Taki osąd wzmacniają także refleksje
wartościujące aniołów: „Tu anioły nie wiedzą czy przechodzą wśród żywych / czy
umarłych” (Z. Ficek, Tu blask na szkliwie oka lodu, ręk.). W kontekście powyższych
rozważań symboliczne okazuje się być także tytułowe wołanie doliny7 odwołujące
czytelnika do antytetycznego zestawienia gór z dolinami. Wołanie dolin przypomina
zatem egzystencjalny krzyk o aksjologiczny pancerz człowieczeństwa. W poetyckiej świadomości rzeczywistości pobyt w górach jawi się jednoznacznie jako pobyt
w „raju”. Podróż w wymiarze realnym i imaginacyjnym – stanowiąca dla wielkomiejskich twórców formę wyzwolenia od bezsensu otaczającego „nic” – nobilitowała do
dyskursu o wolności. W górach bohater liryczny marzy o bezkresie, „Tu jest nie kończące się tu / i tu nie ma czasu” (Z. Ficek, Tu blask na szkliwie oka lodu, ręk.). Konceptualizację świata podmiotu określa także obojętność Stwórcy, bowiem Opatrzność „uczyni co zechce”8. Waloryzowane Tatry stanowią w wyobraźni artystycznej
centrum kultury duchowej9, obszar manifestacji osobowości poetów uciekających
z „samotnego tłumu”10. Góry umożliwiające kontakt z samym sobą, z ego jawią się
jako miejsce terapeutyczne i wyrocznia prawdy o jestestwie. W poezji ostatniego
trzydziestolecia funkcja katartyczna przyrody tatrzańskiej oraz dążenia epistemologiczne bohatera lirycznego stały się niezwykle popularne. Tatry uosabiają przestrzeń
epistemologiczną odsłaniającą możliwości i zasięg poznania jednostkowego i zbiorowego bytu ludzkiego. Góry implikują myśl o porządku świata, jawią się jako: „prywatna przestrzeń / gdzie czas płynie po kole / mitu, obrzędu, / rytuału, / najbardziej
osobistej religii” (Michał Jagiełło, Goryczka, słodyczka, czas)11.
Podróż jako warunek samorealizacji oraz towarzyszący mu wątek wspomnieniowy i autotematyczno-poetycki stały się jedną z form reinterpretacji bytu bohaterów
lirycznych i … samych autorów. Interesującym przykładem reinterpretacji bytu są
liryczne narracje tożsamościowe Michała Jagiełły. Bolesne wyznania ukazują człowieka rozdartego na pograniczu swoich i obcych, „po stronie tych, co trzymają władzę, / ale przecież z uznaniem dla zbuntowanych” (Pogranicze, 32, 33). Przeżyte
chwile skłaniają bohatera do spisania „spowiednika” (Na młody śnieg, 106) i szukania wspomnień z „dawnopozawczoraj” (Podpis, 107). Zaduma nad tym co było, jest
i będzie wyzwala w człowieku poczucie bliskości z ludzkością. „Nie jestem sam”
(Na młody śnieg, 108) – oświadcza ten „programowo bezdomny wybryk ewolucji”.
W zbiorze Goryczka, słodyczka, czas Opowieści (2007) autor przemierza zmitologizowane przestrzenie swej młodości. I choć droga przez utopię wiedzie znikąd do
nikąd to liryki oraz wyznania samego poety wskazują na autobiografizm. Liryczny
10
11
7
8
9
Z. Ficek, Wołanie doliny, [tomik w druku].
Z. Ficek, Tobą dzieje się czas, w: tegoż, Łagodność ostrych szczytów, Kraków 2002, s. 84 (dalej skrót: ŁOS).
Z. J. Zdybicka, Człowiek i religia, w: M. A. Krapiec, Ja‑człowiek, Lublin, 2005, s. 355.
D. Riesman, Samotny tłum, przeł. J. Strzelecki, Warszawa 1971.
M. Jagiełło, Goryczka, słodyczka, czas, w: tegoż, Goryczka, słodyczka, czas Opowieści, Toruń 2007, s. 116‑117.
137
Ewa Kalus-Korgol
rachunek sumienia poety „człowieka z wyrwą”12 zdradza chęć wyjaśnienia swych
wyborów sprzed lat13. Wyznania poetów wskazują na konstrukcję lirycznego „ja” sylleptycznego14 rozumianego jako „ja” empiryczne i tekstowe. Analiza antropologiczna
i literaturoznawcza pozwala na wyodrębnienie poetyckiego procesu autoidentyfikacji
i autoprojekcji15 medium lirycznego emocjonalnie zaangażowanego w uczestnictwo
w przyrodzie, przyrodzie utożsamianej z domem i prywatną przestrzenią (przestrzeń
epistemologiczna).
Spektakularnego wyrazu w poezji tatrzańskiej po 1980 r. nabrał romantyczny
topos jednostki wybitnej. Wobec „inności” świata bohater liryczny przybiera postawę rewelatora prawd egzystencjalno‑metafizyczno‑religijnych, który stawia czoło ludzkości i Stwórcy: „ostrym lancetem myśli / przecinam wrzody świata” (Jerzy
Lucjan Woźniak, w galerii Hasiora)16. Medium uosabiające postać pana Cogito proklamuje przyjęcie określonej postawy wobec otaczającej rzeczywistości społeczno
‑kulturowej, wskazując drogę wyjścia z labiryntu codziennej samotności i ciemności
afirmuje pojęcia: wiary, miłości i nadziei. Kres drogi ku kosmicznemu wtajemniczeniu wyznacza poety azyl na wymiar nicości i przemijanie: „Wpamiętaj się w to
wszystko / co umyka co zniża się i wywyższa / Wpamiętaj się w ja wpamiętaj się
w ty” (Z. Ficek, Zapamiętaj siebie)17. Postawa bohatera lirycznego zdradza różne konstrukcje podmiotowości, bowiem raz przemawia w imieniu ludzkości, innym razem
ujawnia przymioty Stwórcy:
Zapraszam cię pod niebo gdzie
ulepiłem ciebie z tutejszej i okolicznej gliny i dałem
ci miłość a ty pokochałeś również ciemną
strużkę krwi którą ostrzem wypuszczasz z ciała
w imię obłąkanej miłości lub całkowicie pokątnie
bezimiennie masowo
Pamiętaj nie jesteś moją ręką
Pamiętaj ty jesteś synem zdradzonych pominiętych
zabitych zamordowanych
(Z. Ficek, Zapraszam cię pod moje niebo, UCC, 74)
Zdolność zapanowania nad Czasem, wstrzymania machiny zegara stanowi w odczuciu poety rodzaj nirwanicznego zapomnienia. Opozycja wertykalna „góra‑dół”
nabiera w utworach ostatniego trzydziestolecia dodatkowej wymowy, ponieważ poeci
Ibidem, Człowiek z wyrwą, s. 29.
Michał Jagiełło pełnił funkcję zastępcy kierownika Wydziału Kultury KC PZPR. W dniu 13 grudnia 1981 roku zrezygnował ze stanowiska i opuściła szeregi partii. Redagował jezuickie pismo. W 1989 roku objął tekę wiceministra kultury
i sztuki. W latach 1998‑2007 – dyrektor Biblioteki Narodowej w Warszawie.
14
R. Nycz, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wrocław 1997, s. 108.
15
R. Nycz, Literatura jako trop rzeczywistości, Kraków 2001, s. 83.
16
J. L. Woźniak, w galerii Hasiora, w: tegoż, W Tatrach, Sosnowiec 2001, s. 7.
17
Z. Ficek, Zapamiętaj siebie, w: tegoż, Uroczystość czerpania chłodu, Rzeszów 2008, s. 63 (dalej skrót: UCC).
12
13
138
– w odpowiedzi na ontologicznie niespójny świat – przywołują bohatera typu homo
creator. Medium liryczne pragnące rozrachunku z ludzkością, przeciwstawia ludzkości głos ciszy „wdawaj się w milczenie z ciszą”, zachęca do kontemplacji nad urokiem
świata jawiącego się jako niezmierzona tajemnica świata, w którym „wiele znaków
pozostaje poza zasięgiem wzroku”. Ton wierszy Michała Jagiełły przypomina demaskację ludzkich postaw wobec historii. „Wiersze [są] swego rodzaju manifestem – pisze Leszek Szaruga18 – sprzeciwem wobec postaw, które usprawiedliwiają bierność
wobec osaczającego człowieka i paraliżującego go zła”. Niezwykle często dyskurs
społeczno‑polityczny podejmuje w swych wierszach Z. Ficek. Idealnym miejscem do
rozmyślań nad rzeczywistością lat 80‑tych oraz (bez)sensem współczesnej cywilizacji rządzonej kulturą popularną stały się szczyty tatrzańskich grani. Wydarzeniom lat
osiemdziesiątych poświęcone zostały eksplikacje poety krakowskiego:
Już myślałem że jak huragan Bóg się zerwie
Lecz nic się nie stało i w bezruchu było
Kto krzywdził w krzywdzie nie ustawał
Kto tkwił w brudzie brudu nie otrząsał
(W ten czas, ŁOS, 69)
W Bajce dla synka przywołuje postać dobrego księcia nękanego przez złego czarownika: „nie płacz synku / ta bajka trwa / właśnie jesteśmy w jej środku / w momencie kiedy / zły czarownik chwilowo jest górą” (w przypisie autor zamieszcza czas
powstania utworu: luty 1982) (Bajka dla synka, ŁOS, 73). Refleksyjny oraz wartościujący ton wypełnia także utwór Ballada trylogijna:
18
Jak tobie teraz
prowadzącemu do zwycięskiego boju
rycerzy w orlich piórach
powiedzieć, że jesteś niewolnikiem,
abyś nie zamilkł w pół słowa
w daremności bez twarzy i imienia?
Gdybyś był dorosły,
zadowoliłbyś się być może
ucieszną grą w słowa, na przykład:
Żyjemy w tak brzemiennych
w polityczne następstwa czasach,
że dziura w twoim bucie to sprawa polityczna,
że nasz chleb powszedni jest polityczny,
L. Szaruga, Opowieść, w: M. Jagiełło, Goryczka, słodyczka, czas Opowieści…, op. cit., s. 4.
139
Ewa Kalus-Korgol
że to tylko w książce, którą czytasz,
pannie siedzieć na drabinie
jest niepolitycznie.
(ŁOS, 74)
W świecie, w którym przyjaciela brak pozostaje cieszyć się tym, co trwa, marzyć,
mieć nadzieję i wciąż na nowo poszukiwać celu: „nie słuchaj rad / konających chwil /
bierz życie jak chcesz i ile razy chcesz” (P. W. Maciąg, konające chwile, 46). Medium
liryczne apelujące do jednostki, przybiera więc maskę mędrca czerpiącego swą wiarę
z przyrody i relacji międzyludzkich.
Postawa Pana Myślę w Tatrach portretuje uniwersalne przesłanie słowa poetyckiego, które niejednokrotnie intryguje i zaskakuje konceptualizacją świata. Mimo
nieustającej świadomości niebezpieczeństwa, kruchości oraz śmierci medium liryczne – funkcjonujące na granicy między rzeczywistością górską symbolizującą istotę
wszechświata, prawdę a rzeczywistością dolin, obłudną, konsumpcyjną – zasiewa
ziarno nadziei.
1.2. „U mnie w raju”. Osobista i uniwersalna religia poetów
Poezja tatrzańska ostatniego trzydziestolecia inicjuje także dyskurs nad ponowoczesnym sposobem postrzegania sacrum, sacrum niereligijnym. Badacze definiując
tę kategorię19 generalnie traktują ją jako religijność bardziej osobistą, regulowaną autonomicznymi poglądami i decyzjami wyznawców, przy jednoczesnym założeniu,
iż funkcje religijne pełnią nowe wartości pozateistyczne, których hierarchię określa
życie, rodzina, miłość, godność osobista, ojczyzna i ojcowizna, naród. Znamienne,
iż liryczne tropy sacrum w poezji tatrzańskiej po 1980 roku – medium kultury –
utożsamiały jednocześnie poszukiwanie własnej tożsamości i celowości kosmosu.
Poszukiwanie obrazów hierofanii w przyrodzie tatrzańskiej stanowi wyznacznik
egzystencjalnego „ja” medium lirycznego – homo transcendens: „Moja postać / liryczna / myśląc o sobie dogłębnie / przegląda się / w czarnego stawu / wodzie / czystej rzęsistej / boże to ja / taki jestem? / Ja się takiego / nie chcę! Proszę / weź mnie
sobie / z powrotem” (Z. Ficek, [Moja postać], UCC, 40). Potrzeba antropologicznego
dociekania istoty bytu transcendentnego wprawiającego kosmos w ruch przejawia się
w artystycznych wynurzeniach przybierających postać dialogu medium lirycznego
ze Stwórcą: „Zapraszam cię byś pytał – / Jeśli tym jest piękno to kim Ja jestem? / Zapraszam cię byś pytał – jeśli tym jedynym co naprawdę rozkwita jest / miłość jeśli jej
brak jest miejscem które tak boli / to kim jest ten Brak który / napełnia bólem wszech
19
Por. R. Otto, Świętość. Elementy racjonalne i irracjonalne w pojęciu bóstwa w ich stosunek do elementów racjonalnych,
przekł. B. Kupis, Wrocław 1993; por. R. Caillois, Człowiek i sacrum, przeł. A.Tatarkiewicz, E. Burska, Warszawa 1995;
por. D. Tanalski, Katolickie sacrum w epoce postchrześcijańskiej, [w:] Człowiek – dzieło – sacrum, pod red. S. Gajdy, H.
Sobeczko, Opole 1998.
140
ogarniającym?” (Z. Ficek, Zapraszam cię pod moje niebo, UCC, 71). Ukształtowany
pod wpływem hierofanijności świat poetyckiej wyobraźni nabiera mitycznego charakteru. Stąd też obraz Boga / sacrum „odbitego” w przyrodzie odsyła do mitu raju
utraconego. Psychospołeczne oddziaływanie gór przejawia się również w aksjologicznej hierarchizacji pewnych uprzywilejowanych elementów przestrzeni: przepaściach,
szczytów i jezior tatrzańskich. Odczuwanie kategorii sacrum jako abstrakcyjnego,
wewnętrznego, subiektywnego pojęcia charakteryzuje zwłaszcza bohatera lirycznego
Jagiełły. Sacrum w koncepcji lirycznego bohatera Jagiełły stanowi „prywatna przestrzeń” tatrzańska – „doczesny absolut” (Dom na krze, 52) symbioza z przyrodą oraz
kontakt z drugim człowiekiem. Poezja o Tatrach jawi się zatem jako uniwersalna
opowieść o duchowym poszukiwaniu sacrum oraz definiowania siebie przez osadzenie w małych ojczyznach. W nurcie najnowszej poezji polskiej mitologia regionalna –
„poszukiwanie poetyckich azylów”, przenikanie miejsc szczególnych, dla niektórych
twórców również, czy też głównie, Tatr – stanowi drogę ku rytualnemu przejściu od
tego co bezwartościowe „teraz” ku temu, co bezcenne „dawniej”.
Tatrzańska przestrzeń transcendentalna nabiera szczególnego wyrazu w lirykach Pawła Wojciecha Maciąga, Tomasza Wasilczuk i Jerzego Lucjana Woźniaka.
W przypadku dwóch pierwszych autorów, zważywszy na biografię poety‑kapłana
i funkcje apostolskie liryków, można wyróżnić nurt tatrzańskiej poezji religijnej. Bohater liryczny‑alter ego poety zdradza przymioty kapłana: „u stóp Giewontu / odprawiłem Mszę świętą/na kamiennym ołtarzu / potem rozgrzeszyłem wspomnienia”(P.
W. Maciąg, [u stóp Giewontu], 28), „chciałbym tu odprawić Mszę świętą/zaprosić kamienny wiatr / i mrówki – sąsiadki mojej prawej stopy / chciałbym wygłosić kazanie
do gór / do szczytów / do kwiatów i pyłu” (P. W. Maciąg, zaproszenie do koncelebry,
63)”. Tatrzańska naturosfera jawi się poetom jako hierofania, „znak” Stwórcy, namacalne symbole objawiające się w przyrodzie tatrzańskiej określonej jako „odciski
Boga” (nadzieja w kopercie, 20). W świadomości poetów pobyt w górach wyzwala
także zmianę interakcji międzyludzkich i religijnych: „w przestrzeniach tatrzańskich
wydm / (…) / mam czas / wiarę w garnuszku / i miejsce dla Boga // góry / góry / góry
// przebaczają człowiekowi / przebacza też Bóg / i przebaczyć chce człowiek człowiekowi” (P. W. Maciąg, wołanie, 22).
1.3. „A ty szukasz znaków”. W kręgu tatrzańskich (za)światów
W poezji polskiej po roku 1980 forma estetycznego pojmowania gór zajmuje rolę
drugorzędną. Tatry stają się źródłem, czy też jedynie tłem, egzystencjalnego przeżywania monumentalnego pejzażu. Antropomorfizowana natura jawi się jako biologiczna siostra i powierniczka wędrowca upatrującego w kontemplacyjnej ekstazie
drogę do przekroczenia granicy światów. Z jednej strony poeci zwracają uwagę na
demonizm górskich perci, z drugiej – na odwieczne związki łączące człowieka z harmonijną naturą. Estetyzm widoku oraz postawa kontemplacyjna składają się na typ
141
Ewa Kalus-Korgol
artystyczno‑estetycznego doświadczenia podmiotu.
W wyobraźni poetów po 1980 roku tatrosfera stanowi byt współodczuwający doznania medium lirycznego. Kreacja przyrody na wzór romantycznego przyjaciela
przejawia się również w antropomorfizacji wszystkich emblematów przyrody Tatr.
Archetypiczne uniwersalia przestrzenne (utożsamianie góry z centrum, środkiem
świata, domem; metafora drogi; antyteza góry i doliny) konstytuujące sytuację liryczną poezji tatrzańskiej po ‘80 wskazują na społeczno‑kulturowe wzory doświadczania przestrzeni. Dla poetów dodatnio waloryzowane góry, na wzór romantycznego
odczuwania natury i młodopolskiego rozumienia antroposfery, pozostają przestrzenią
symboliczną. Liryczne wizerunki góry‑centrum odzwierciedlają odwieczne tęsknoty
człowieka za „wiecznym teraz”: „ to, co można by nazwać ‘tęsknotą za wiecznością’,
świadczy o tym, że człowiek dąży do raju konkretnego i że wierzy, iż można zdobyć taki raj tu, na ziemi, i to teraz, w obecnej chwili”20. Góra konotująca dodatnią
waloryzację stała się archetypem środka świata, oazy bezpieczeństwa, wreszcie raju
utraconego (S. Abratowski, J. L. Woźniak, Z. Ficek, P. W. Maciąg, J. Dörr). W tym
ujęciu góra implikująca myśl bohatera lirycznego o „ziemskim raju” jawi się jako
antyteza dolin – przestrzeni egzystencjalnej poetów. Figura drogi-wędrówki nabiera
w myśl rozważań poetyckich znamion aktu poznania „ja” egzystencjalnego upatrującego w taternictwie furty ku metafizycznym i estetycznym spełnieniom dlatego też
w tatrzańskiej krainie poeci dopatrzyli się przestrzeni epistemologicznej. Odwieczne
pragnienia jednostki o przestrzeni idealnej nabierają zdolności reaktualizacji właśnie
w obliczu gór. Tatrzańskie wędrówki posłużyły poetom za ilustrację relacji bohatera
lirycznego – „ja poszukującego” wobec świata. Pierwszą grupę utworów charakteryzuje postawa „ja” wobec sensu i celowości istnienia wyrażająca się w równoczesnym pragnieniu poznania natury. Waloryzacja estetyczno‑moralna Tatr ujmowanych
jako „centrum świata” szczególnego wyrazu nabrała w twórczości Michała Jagiełły.
Medium liryczne niejednokrotnie swój środek świata utożsamia z Tatrami: „Witajcie przybysze – nie – wiadomo – skąd, / usiądźcie na Polanie, / w centrum mojego
prywatnego kosmosu” (Spienione strumienie, 37), „Tu mógłby stanąć dom, / a nawet
zarys fundamentów / prywatnego kościoła” (Widok spod Bereśnika, 34), „zbudować
swoją prywatną przestrzeń, / gdzie czas płynie po kole / mitu, obrzędu, rytuału, najbardziej osobistej religii” (Goryczka, słodyczka, czas, 116, 117). W świecie poetyckim
Zygmunta Ficka góry objawiają tęsknotę mówiącego „ja” za praczasem, co więcej
same góry jawią się jako miejsce narodzin świata i ludzkości: „Tu jest tak jakby Duch
Boży wciąż jeszcze stwarzał / swoje stworzenie i unosił się nad wodami stawów / jakby to tu stawała się jasność” (Strumień tęsknoty, 48), „Przez najjaśniejsze przesmyki
nieba nad Tatrami / dusze dzieci mających się narodzić / wciąż nowe i nowe schodzą
na ziemię”(Strumień tęsknoty, 47). Dla poetów kontakt z tatrzańskim światem wywołuje tęsknotę za wiecznością, doskonałością: „Tęsknota to stan mi najwierniejszy / to
20
M. Eliade, Traktat o historii religii, przeł. J. Wierusz‑Kowalski, wstęp L. Kołakowski, posłowie S. Tokarski, Łódź 1993,
s. 391.
142
głód wciąż naglący” (Strumień tęsknoty, 51).
Od wieków świat tatrzańskich grani postrzegany był przez artystów jako antytetyczna przestrzeń wypełniona grozą i spokojem, przemijaniem i wiecznością. Stąd
też góra okazuje się być bytem nieprzewidywalnym i tajemniczym: „Góra jest dwojaka / jedna to potwór / porażony / przestrzenią / do stóp / druga to matka / otwarta /
do najmniejszych szczelin (Wacław Krakowski, Góra)21; „tu współistnieją cisza i burze” (Stefan Abratowski, Na Kozim Wierchu)22. Groza emanująca z monumentalnych
szczytów i urwistych uskoków stanowi częsty temat podejmowany przez poetów taterników23: Michał Jagiełło, Zygmunt Ficek, Maria Kalota‑Szymańska, Anna Milewska, Jerzy Lucjan Woźniak, Edward Władysiuk, Tomasz Łubieński, Tomasz Gluziński. Poetyckie eksplikacje odwołują czytelnika do przebiegu tatrzańskiej wędrówki,
eksponują jednocześnie naturę górskich perci.
Poeci wyznają myśl, że wędrówka w góry, medytacje pośród przyrody tatrzańskiej pozwalają przełamać fałszywy obraz rzeczywistości zrodzony z przemian cywilizacyjnych i kondycji jednostki żyjącej na przełomie wieków. Pobyt w Tatrach wyłaniał coś prawdziwego, uniwersalnego, wiecznego. Widok pasm górskich wyzwalał
w ludzkiej wyobraźni mityczne obrazy raju utraconego. Podczas wędrówki człowiek
zatracał codzienne odczuwanie czasu: „w drodze żyje się ‘w teraz’, wykonując inne
gesty, otwierając się na nieoczekiwane, na przechodniów, krajobraz, przyrodę, na
cały wszechświat. Jeszcze nie jest się bytem w pełni dookreślonym i zamkniętym
w jakiejś formie”24. Tu celem samym w sobie staje się wędrówka, wędrówka po Prawdę czy wędrówka wyzwalająca, symbolizująca niekiedy sens ludzkiego jestestwa.
Górskie strumienie czy „faktura granitu” (J. L. Woźniak, [„niekłamliwa faktura granitu”], 10) implikowały poczucie wieczności, „odwrotność doktryn i rzeczy skończonych” (J. L. Woźniak, strumień, 14). Pobyt w górach przenosił duszę człowieka
na granicę dwóch światów „snu i jawy / dwa światy trą się we mnie / rodzi się moc /
(…) / w sobie ponad wszystko się wznoszę / – czy niematerialne jest wieczne?” (J.
L. Woźniak, w Tatrach (9), 32). Odwieczne marzenia człowieka o wolności zyskują
szansę realizacji na szczytach gór.
Komponentem ideowym liryków‑wyznań stała się poetycka topoanaliza wpisana
w naturę Tatr. Wędrówka nabiera tu funkcji katartycznej. Metafora ścieżki posłużyła
poetom za symbol niepoznawalnej natury ludzkiej. Droga na szczyt stała się jednocześnie drogą do bezpośredniego kontaktu z Bogiem: „Ja wchodzę, aby pomóc tobie, / by poczuć, że żyję. / Im wyżej szczytu, tym lżej, / im bliżej Ciebie, tym bardziej
W. Krakowski, Góra, w: tegoż, Skalne, Łódź 1993, s. 10.
S. Abratowski, Na Kozim Wierchu, w: tegoż, Tatrom w hołdzie, Poznań 1993, s. 31.
23
Por. Tatry i poeci. Antologia wierszy, wybrał i oprac. Michał Jagiełło, Warszawa 2007; Wierchom, halom, smrekom…
Góry w twórczości poetów lubelskich, wybór, wstęp i oprac. W. Michalski, Lublin 1995; Tatry w poezji i sztuce polskiej,
przedmowa, wybór i oprac. M. Jagiełło; por. Tatry i malarze J. Woźniakowski, Kraków 1975; Tatry i górale w literaturze
polskiej. Antologia, oprac. J. Kolbuszewski, BN, Seria I nr 268, Wrocław 1982.
24
P. Kowalski, Odyseje nasze byle jakie. Droga, przestrzeń i podróżowanie w kulturze współczesnej, Wrocław 2002,
s. 158.
21
22
143
Ewa Kalus-Korgol
kocham”(Andrzej Dyczewski, Wędrówka na Giewont)25, „Każdego roku / przemierzam skalną drogę / wiodącą pod krzyż na Giewoncie, / by zgubić swój egoizm, / by
wśród muzyki gór usłyszeć głos Miłości” (Małgorzata Połańska, Ja człowiek nowego
wieku, S.C., 67).
Poetyckie opisy górskiej wędrówki podkreślają symbiozę człowieka z naturą oraz
wzajemne przenikanie wnętrza lirycznego „ja” i przyrody: „we włosach / gałązki
wiatru / chłodne palce / ciszy / wymierzam dokładnie / każdy krok / każdy rysunek /
dłonią rzeźbiony / w skale” (Magdalena Białas, [we włosach])26. Antropomorfizowana
przyroda razem z wędrowcem doznaje uczucia niezwykłości wspinaczki: „zaglądam
w twarz słońcu/ mruży oczy / Kościelec” (M. Białas, [we włosach], 58). Gwarantem
pewności sensu istnienia staje się koegzystencja człowieka i przyrody. Mówiące „ja”
wyznaje: „ścieżka ze mnie wyrasta / i jest osią mego obrotu” (J. L. Woźniak, w Tatrach (9), 32). Poprzez wędrówkę podmiot liryczny realizuje swe pragnienie jedności
z przyrodą. Niekiedy owa przyjaźń nabiera znamion franciszkańskiej miłości i prostoty.
2. Perspektywa emic(zna)
2.1. „W kącinie mojego serca”. Przestrzeń wewnętrzna poety‑górala
Podhalańską poezję regionalną po 1980 roku zdominowało antropocentryczne
postrzeganie rzeczywistości. Zmiana tematyki, zainicjowana już po 1980 r. – jak
słusznie podkreśla Anna Brzozowska‑Krajka w „Starych i nowych nutach na góralskich gęślikach. O ludowej poezji podhalańskiej (1945‑1980)” – nie zanegowała
tradycyjnych form wyobraźni artystycznej oscylującej wokół „swojskich” motywów
tematycznych. Na tendencje poezji podhalańskiej w sferze obrazowania oraz refleksji
podmiotu lirycznego‑górala wpłynęły światopogląd góralskich twórców oraz tradycje pasterskie, zbójnickie. Poetyckie wyznania dowodzą eksponowania refleksji filozoficznej, indywidualnych przeżyć i doświadczeń ludowego antropokosmosu. Antropocentryczna optyka opisu rzeczywistości odzwierciedla zatem przestrzeń duchową
poety‑górala oraz jej biograficzne determinanty. Kontynuacją poetyckiego mitologizowania stają się wizje przyrody, ojczyzny, postawy patriotyczne w aspekcie narodowym i lokalnym.
Kategorie ideologiczne świata poetyckiego wyznaczyły typy doświadczeń kulturowych samych poetów. Dla Władysława Szepelaka – wojna, dla Andrzeja Gąsienicy
‑Makowskiego – ojcowska kuźnia, dla Zofii Bukowskiej‑Kasyjanowej – emigracja za
A. Dyczewski, Wędrówka na Giewont, w: Sursum corda. Poetyckie zamyślenia o krzyżu na Giewoncie, zebr. i oprac.
Zofia Mateja‑Torbiarz, Warszawa 2001 (dalej skrót S.C.), s. 45.
M. Białas, [we włosach], w: Poezja gór. Antologia wierszy laureatów Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Tadeusza Stacha na wiersz o tematyce górskiej „Jesień Tatrzańska” 1972‑1996, oprac. zespół J. Kolbuszewski, M. Mateja
‑Torfiarz, M. Mantyka, przedm. J. Kolbuszewski, red. R. Hennela i Z. Staichowej, Kraków 1996, s. 58.
25
26
144
Wielką Wodę złożyły się na kategoryzację światopoglądową liryków. Doświadczenia
społeczno‑historyczne oraz psychologiczne i ideologiczne ukształtowały filozofię poetycką górali zaabsorbowanych skalą doświadczeń etnicznych, ale także globalnych,
uniwersalnych. Podhalańska poezja ludowa dowodzi niezwykłej wrażliwości i artystycznego fenomenu górali. Twórczość poetycka Podhalan posiadająca swe głębokie
korzenie w tradycji spełniająca niegdyś obszar manifestacji idei góralszczyzny, przerodziła się w zapis osobistych ekspresji, wywołanych doświadczaniem przestrzeni
Tatr – przestrzeni wewnętrznej poety: „Myśli moje / Ozpolone / Furkajom wysoko /
Zalecajom sie niebu / Bockujom holnemu / Z siompawicami / Zwyrtajom kółecko…”
(A. Gąsienica Makowski, Hej, myśli moje27). Poeta‑autochton ryzuje to, co drzemie w kolebie gazdowskiego serca, poezja przypomina pamiętnik górala. Granice
przestrzeni wewnętrznej wyznaczają identyfikatory tożsamości wewnątrzgrupowej
i identyfikatory przynależności. Mikrospołeczna i makrospołeczna optyka wpisana
w utwory pozwala na wyrażanie sfery ponadregionalnych prawideł życia, ukazanie
uniwersalnej prawdy o człowieku: „Sukos ślebody / Świata urody / Ciskos sie precki… / Idzies na perć / Jedno jes wozne / Trza sobom być” (A. Gąsienica‑Makowski,
Zycie, 69), „Sukom prowdy / Naskiego zywobycio…” (A. Gąsienica‑Makowski, Ślak,
82), „Bo zycie to sarpanie / Dokucanie… / Ale tyz – miełowanie” (A. Gąsienica
‑Makowski, Ku Tobie, 119). W świecie poetów z Podhala wartości: ojczyzna, rodzina,
„służba” ludziom, miłość, religia wzajemnie się przenikają, uzupełniają ustanawiając
jego kulturę duchową, góralskość.
Tatry kształtujące genotyp górala ujmowane przez poetów regionalnych jako mała
ojczyzna, dziedzina, jawią się jako przestrzeń egzystencjalna. Szczególne uwarunkowania społeczne i geograficzne wpłynęły na powszechniki kulturowe tej grupy
etnograficznej. Przyroda tatrzańska funkcjonuje w świadomości ludu na prawidłach
symbiozy praw natury i człowieka. Antropomorfizowana natura konstytuuje metafizyczne refleksje górala: „Przypotrzcie sie podobiyństwu: / stary chłop, siwy / i stary
smrek w ubocy / koło jednego potok / koło drugiego / zycie sie tocy / [...] Przelatujom
roki: / jesiynie, lata i zimy srogie / pomalućku / i smrek i chłop / kóńcom zyciowom
dróge” (Roman Dzioboń, Bracio)28. Obecność motywów tatrzańsko‑podhalańskich
poezji po 1980 r. funkcjonuje na dwóch poziomach ludowej wyobraźni artystycznej:
jako paralelny komponent świata człowieka i natury (postawa antropocentryczna)
oraz przedmiot apoteozy górali (postawa naturocentryczna). Najnowsza poezja regionalna korespondując z tradycją posiada bogate egzemplifikacje romantycznego mitu
geograficzno‑mistycznej symbiozy człowieka z miejscem jego pochodzenia. Kontynuacją poetyckiego mitologizowania stają się wizje przyrody, ojczyzny i wynikające
stąd wyrazy patriotyzmu i poczucia wspólnoty lokalnej. Rekonstrukcje góralskiego
etosu, jak również reinterpretacje świetności Podhala stabilizują widzenie nowej rze A. Gąsienica‑Makowski, Hej, myśli moje, w: tegoż, Na pyrci zywobycio, wstęp, wybór i oprac. A. Brzozowska‑Krajka,
Zakopane 2008, s. 21.
R. Dzioboń, Bracio, w: tegoż, W gałęziach śpiewam, Kraków 2002, s. 57.
27
28
145
Ewa Kalus-Korgol
czywistości.
Krąg determinantów biograficznych kreśli także twórczość poetów‑emigrantów
(Zofia Bukowska‑Kasyjanowa, Franciszek Łojas‑Kośla, Andrzej Milewski) tworzących w diasporze. Refleksje poetów zawieszonych pomiędzy dwiema odrębnymi ojczyznami przypominają pamiętnik pielgrzyma szukającego prawdy o sobie i świecie:
„jestem wyrwana skałą / spod tatrzańskich szczytów. / Na horyzoncie wielkiego lądu
Ameryki / nie widzę gwiezdnych moich dróg...” (Z. Bukowska‑Kasyjanowa, Tatrzańska skała, 47). Poeci eksplorują motywy regionalne nadrzędne dla poezji „korzeni”,
jednak tym, co wyróżnia twórczość Podhalan zza Wielkiej Wody jest zaduma wynikająca z poczucia tożsamości hybrydycznej: metropolitarnej i regionalnej (Góralu czy
ci nie żal / porzucić miastowe bruki / i wrócić do swoich HAL / gdzie szumią jodły
i buki?”; F. Łojas‑Kośla, [„Góralu czy ci nie żal”], 93). Owa aporetyczna kwestia
samookreślenia przejawia się w szerokiej perspektywie opisu doświadczanej rzeczywistości. Poetycki opis binarnych „światów” ujawnia aporie w celu dyskursywnych
prób ich samouświadamiania. Dyskurs nad kategoriami ojczyzny przybranej i ojczyzny ideologicznej rozwija Andrzej Milewski, który w jednym z wierszy podejmując
temat patriotyzmu wyznaje:
Spotkałem kiedyś w busie anioła
Anioła bez skrzydeł, z przeszłości
Uśmiechnął się, wskazał miejsce i zawołał:
”Pogadajmy o patriotyzmie!” Dostałem mdłości
Mdłości, mdłości, wielkie mdłości
Czyżby patriotyzm tym się objawiał?
Czyż nie powinien był być elementem miłości?
Przyjaciela zaproszenie, nie będę odmawiał
I zapadła we mnie bardzo cicha noc
Bo im dłużej jestem w Polsce tej zimy
Mniej widzę, staję się głuchy i pozytywnie żyję
Tym większą wiarę, że nic się nie zmieni
(Rożnie się objawia, ręk.)
W świadomości Milewskiego pojęcie ojczyzna konotuje szerszy wymiar ideologicznego i aksjologicznego pojmowania „domu”. Poeta reprezentuje świadomość nowego globalnego pokolenia, odchodzącego od tradycyjnego rozumienia „ojczyzny”. Wyznania liryczne potwierdzają, iż tożsamość jest pasmem
poszukiwań, zaś człowiek nieustannie na nowo zmuszony jest do rekonstruowania tożsamości. W refleksjach nad współczesnym wymiarem kategoryzowania
146
ojczyzny poeta podkreśla, iż „patriotyzm objawia się różnie”29 stawiając pytanie: „Czym jest patriotyzm w drugim dziesięcioleciu XXI wieku?” odpowiada
„Chyba łatwiej jest odpowiedzieć – czym nie jest”.
2.2. „Naski świat”. Przestrzeń społeczno‑aksjologiczna poety‑autochtona
Zasięg codziennych interakcji, polityka społeczno‑gospodarcza wpłynęły na
przestrzeń egzystencjalną górali. Tatry, a głównie wsie podhalańskie przeobraziły
się w arenę transkulturową, otwartą na „zamówienia” turystów30. W kulturze podhalańskiej, to co „pańskie” znacznie poszerzyło swe granice i oddziaływanie na górali,
lokalność zatraciła swe ontologiczne zakotwiczenia31. Kultura pasterska odeszła do
przeszłości, współcześnie o zywobyciu górali decyduje turystyka. Dlatego też dbałość o tradycję góralską uchodząca za „obowiązek” najstarszych z rodów wyraża się
w góralskich apelach o miłość rodnej ziemi i jej tradycji. Nieustanna dążność poetów
do zachowania odrębności kulturowej przejawia się w lirykach apelu nawołujących
młodych górali do kultywowania tradycji regionu (B. Weron, Ojców mowa) oraz kreacjach literackich owianego legendą Podhala i Tatr: „Ku zielonej holi / Wiaterek sie
tuli / Przydom se juhasi / Bedom owce paśli / Baca nas przy casie / Stanie na sałasie /
Waterke zapoli / Bedziemy sie grzoli / Owiecki zazyrcom / I pódom se pyrciom / Leci
śpiew po holi / Niek sie świat weseli” (A. Gąsienica‑Makowski, Znowa na holi, 38).
Konstytutywne elementy kultury góralskiej (gwara, muzyka, pieśń, strój, zwyczaje
i obrzędy) nośniki identyfikacji wewnątrzgrupowej – warunkujące istnienie jednostki
– stanowią nadal niewyczerpalny obszar eksploracji poetów‑górali. Słowo poetyckie
stało się więc wyrazem doświadczeń oraz świadectwem solidaryzmu wewnątrzgrupowego: „Podhole – dziedzino polon i skoli. / Podhole – ziemio rodno górali. / To
nasa Polska i Ojcowizna / Świyrcka na oku a w sercu blizna” (Julian Staniewski, Na
pyrci)32. Poezja góralska po 1980 roku pozostaje obszarem gloryfikacji góralszczyzny
i Podhala. Twórczość literacka oraz działalność podhalańskiego ruchu regionalnego
jawią się jako trybuna walki ze zniekształceniami ludowej tradycji. Utwory ukazują nowy aspekt rzeczywistości kulturowej, wobec której manifestowanie wartości
ideacyjnych wspólnoty etnograficznej przy jednoczesnym piętnowaniu czynników
destrukturalizujących lokalną kulturę pozostaje obowiązkiem wybranych. Jak podkreśla A. Brzozowska‑Krajka wiersze „przybierają [...] formę zbiorowego sumienia,
ciągle aktualizowanych ‘prawd wiary’ określonych ideą regionalną i miarą człowieczeństwa”33. Szczególnego wymiaru nabiera apoteoza krainy Tatr w tekstach górali
A. Milewski, Patriotyzm różnie się objawia, cz. I‑III: www.podhale24.pl [odczyt: 10.03.2010 r.].
Por. A. Wieczorkiewicz, Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Kraków 2008; P. Macnaghten, J. Urry, Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie, Warszawa 2005.
31
A. Appadurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, przekład i wstęp Z. Pucek, Kraków 2005,
s. 263.
32
J. Staniewski, Na pyrci, w: tegoż, To dusza moja śpiewa, Kraków 1997, s. 55.
33
A. Brzozowska‑Krajka, Poetyckie wędrowanie „Percią na Szczyty”, w: F. Łojas‑Kośla, Prowadź przez życie..., wstęp,
wybór i oprac. A. Brzozowska‑Krajka, Poronin 1998, s. 9.
29
30
147
Ewa Kalus-Korgol
przebywających poza granicami kraju (Z. Bukowska‑Kasyjanowa, F. Łojas‑Kośla).
Poezja „korzeni” – jak określa pisarstwo etniczne A. Brzozowska‑Krajka34 – emanuje
nostalgią za ojczyzną: „Bez Tatr / zielonych hal / w zaułkach ulicznych / rozległych
miast / w blasku lamp / niosąc w sobie / pamięć rodzinnych stron – / spoglądają odważnie / obcemu światu w twarz” (Z. Bukowska‑Kasyjanowa, Bez Tatr zielonych hal,
42)35. Poezja emigracyjna przybiera najczęściej charakter normatywno‑apelatywny36:
„Stańmy pod jednym sztandarem ochotni / czystością ducha jako biel na cuchach /
niechaj się każdy wewnętrznie wyciszy / spod Tatr Wolności Dzwonu niechaj słucha...” (F. Łojas‑Kośla, Silni wolnością myślenia, 77)37.
Eksponowanie dawnej kultury w warstwie przedstawieniowej poezji zaznacza się
w implikowaniu tradycji muzycznej, tanecznej, sfery ideowej i społecznej oraz odniesieniom do znanych postaci Podhala. Odwołania tematyczne do tradycji muzycznej
i tanecznej, rozpamiętywanie i nobilitacja motywów życia pasterskiego czy zbójnickiego implikują myśl o tożsamości etnograficznej, wspólnocie. Regionalna poezja podhalańska odzwierciedla „góralskość górali”, przywołujące myśl o dawnych czasach
zaklętych w pieśniach, gawędach, legendach, tekstach zrodzonych na hali, polanie,
w reglach. W sferze ideowej teksty stanowiące jedną z form ekspresji psychospołecznej grupy konstruują obraz mentalności Podhalan. Poeta–góral jako strażnik tradycji
oralnej przechowuje i przekazuje skarby dawnej kultury Podhala. W apologizującym
przeszłość utworach poeci głoszą światu juhasową duszę: „Cobyście wiedzieli, / Jako
było w Tatrak/Z juhasami drzewiej!” (M. Maurizio‑Abramowicz, Juhas, 41)38. Dla
poetów regionalnych „wyznawców” pragmatyzmu słowa, religii wiary i religii wierności39 motywy utożsamiające tzw. konwenans góralszczyzny40 kreowały i kreują Tatry na społeczno‑aksjologiczna przestrzeń. Elementy świata poetyckiego składają się
na bajeczną scenerię Podhala utożsamianego z nutami gęślicków:
Słysys w nutak i widzis
W tyk ocak Obrochty
Cały świat tatrzański
Zamkniony do truchły!
(M. Maurizio‑Abramowicz, [„Siwe ocy Bartusia”], 22)
Operowanie motywem muzyki towarzyszy refleksja wartościująca, zwroty apostroficzne oraz styl patetyczny i tym samym nostalgia za dawnym zwykiem:
36
37
38
39
40
34
35
148
Ibidem, s. 4.
Z. Bukowska‑Kasyjanowa, Bez Tatr zielonych hal, w: tejże, Świat moich słów, Kościelisko 2007, s. 42.
Ibidem, s. 4‑13.
F. Łojas‑Kośla, Silni wolnością myślenia, w: tegoż, Prowadź przez życie…, op. cit., s. 77.
M. Maurizio‑Abramowicz, Juhas, w: tegoż, Ku Tatrom sie wróce, Kraków 1989, s. 41.
A. Brzozowska‑Krajka, Poetyckie wędrowanie „Percią na Szczyty” …, op. cit., s. 4.
Ibidem, s. 5.
Muzycko
świętości naskiej przesłości
chowano do cuchy w rękowie
ftoz nom o tobie
cheba ino
Sabałowy ród
opowie
(Zofia Graca, Muzycko górolsko, 38)
Obrazy juhaskiego życia niejednokrotnie inicjują dyskurs międzypokoleniowy:
„[Hej, Watro] Tyś od wieków jes ślebodom / I góralskik serc urodom / Trzymies warte
siumnom / Ku tobie sie dziś wracomy / Swoje zwyki ogrzać kcemy / Tyś pasterskom
dumnom” (A. Gąsienica‑Makowski, Hej, Watro, 36).
Nadrzędny czynnik integrujący tę grupę etnograficzną, symbol łączności z tradycją ojców stanowią gwarowe wiersze o gwarze górali (teksty o funkcji metajęzykowej). Gwara jako wykładnik tożsamości grupowej staje się motywem szczególnie
często eksplorowanym przez poetów „Słowami rzezano / Jak złote leluje! / Lasów,
siklaw, siana / Pochność sie w niej cuje” (M. Maurizio‑Abramowicz, Zokopiańsko
gwara). Gwara‑kod wartości funkcjonuje w wyobraźni górali jako płaszczyzna porozumienia wewnątrzgrupowego i ciągłość tradycji (Gąsienica‑Makowski, Gwaro
moja; B. Weron, Ojców mowa). Poprzez słowo poetyckie wyrażają nostalgię za przeszłością przybierając rolę medium pokoleniowego:
Gwaro moja – nasa
Zonacono
Poniechano
Radzi cie momy
Bo bez Tobie
W rodnom ziem
Korzenie zywobycio
Puscomy...
(A. Gąsienica‑Makowski, Gwaro moja, 85)
Lokalny koloryt Podhala, dawnego ośrodka kultury pasterskiej rekonstruują
także zwyczaje i obrzędy, regulowane przez czas świecki i liturgiczny. Najczęściej
przywoływaną sferą ludowej mentalności jest obyczajowość miłosna oraz zwyczaje
związane ze świętami Bożego Narodzenia. Odosobniona moralność górali przejawiająca się w swobodnych kontaktach córek i synów Rodnej Ziemi stanowi częsty
motyw poetyckiej ekspresji celem ukazania konwencjonalnych etapów miłości (zaloty chłopca, gra namiętności, zmysłowość, symboliczna strata wianka, a następnie
149
Ewa Kalus-Korgol
rozstanie i płacz bądź zaręczyny i wesele)41. Schematyczne ujęcie postaci Janicka
i Marysi usytuowanych na tle stypizowanej przyrody tatrzańskiej służą zarysowaniu
zachowań zwyczajowych górali. Na rekonstrukcję zwyczajów świątecznych pozwala
także poezja o tematyce bożonarodzeniowej. Charakterystycznym rysem wierszy jest
upodobnienie scenerii narodzin Jezusa Chrystusa do kolorytu Podhala: „Pod Holami
na sianecku / w zimnym sałasie / Dziecinecka Bozo z nieba / narodziła sie” (Z. Graca,
Kolęda, 60).
Jednym z głównych komponentów poetyckich określających światopogląd górali
jest religijność ludowa. W myśl ludowej aksjologii górale uznający religię i wierność
tradycji za podstawowy, niepodważalny element swej kultury. Szczególnego wymiaru nabrał kult maryjny. Postać Maryi kreowana na wzór opiekunki, patronki górali
jest źródłem pomyślności całego Podhala: „hojnom rynkom ozdajes skarby / górskiej
ziymi / jej synom i tymco tom ziymie ukochali” (Dzioboń, Do królowej Gorców,
92). W osobie Matki upatruje się pośrednika między boskim a ludzkim bytowaniem:
„Dozwól służyć tyj ziymi / sercem i roboom / ratować jyj urode / bo zguba jyj grozi /
dozwól chwalić Cie Pani / starom ojców gwarom / i za wolność Ojcyzny / pociyrze
zanosić” (Dzioboń, Do królowej Gorców, 92). Rozmowy górala z Bogiem emanują
osobistym wymiarem refleksji zogniskowanej wokół „ja” lirycznego, dotyczą także spraw społeczno‑obyczajowych: „Przemoc nom Panie za złe nase życie / (…) /
Za to co my się na ceprów przebrali / Mowe góralskom okalicyć dali / Za cuchy
nase, za portki sukniane – / Przemoc nom Panie” (W. Szepelak, Spowiedź górola,
105). Wiersze‑modlitwy egzemplifikują panteistyczną wizję świata tak znamienną
dla Podhalan: „Boże, / który jesteś w niebie / i na ziemi / w rozkołysanych gałęziach smreka / w śpiewie wiatru / pachnącego górami” (Wanda Szado‑Kudasikowa,
[„Boże, który jesteś”])42.
2.3. „Cepry z góralską duszą”. Przestrzeń egzystencjalna poety‑przybysza
zasymilowanego
Emic(zna) perspektywa doświadczania przyrody Tatr i Podhala znamionuje twórczość poetów bez góralskiego rodowodu: Maria Kalota‑Szymańska (ur. na Kujawach),
Marian Maurizo‑Abramowicz (ur. we Lwowie), Ewa Frąckiewicz (ur. w Chełmie).
Poetyckie wyznania poety‑przybysza zasymilowanego ujawniają myślenie ludowe,
góralskie na wzór Kasprowiczowskiego poetyzowania43. Za asymilację kulturową
Por. A. Brzozowska‑Krajka, Stare i nowe nuty na góralskich gęślikach. O ludowej poezji podhalańskiej (1945‑1980),
Warszawa 1989, s. 73.
42
W. Szado‑Kudasikowa, [„Boże, który jesteś”], w: tejże, Szuflada pełna wierszy, posł. A. Mlekodaj, Kościelisko 2005,
s. 18.
43
Jan Kasprowicz swój związek z Podhalem i jego ludem poeta kreśli w tomiku Mój świat (1926), emanującym ludowym
spojrzeniem na antropokosmos, por. K. Górski, Problematyka poezji Jana Kasprowicza, [w:] J. Kasprowicz, Hymny
‑Księga ubogich‑Mój świat, Warszawa 1956; J. Kolbuszewski, Tatry w literaturze polskiej, cz. I (1805‑1888); cz. II (1889
‑1939), Kraków 1982; G. Igliński, Pieśni wieczystej tęsknoty. Liryka Jana Kasprowicza w latach 1906‑1926, Olsztyn
1999.
41
150
uznaje się „proces przystosowania się występujący w kontaktach zbiorowych czy jednostkowych, w których mamy do czynienia z konfrontacją kultur, w rezultacie którego jedna z grup czy nawet jednostek całkowicie rezygnuje z własnej kultury i przyjmuje cudzą”44. Pojęcia asymilacji używa się również w sytuacjach, kiedy „jednostki
lub grupy znajdują się w nowej sytuacji, w której dotychczas stosowane wzory działań, wzajemnych oddziaływań, kryteria ocen i modele kulturowe nie dają możliwości
zaspokojenia potrzeb i uczestnictwa w życiu zbiorowym”45. Przeobrażenia poetów
‑„duchowych emigrantów” wyraziły się w następujących stopniach asymilacji:
1) warstwie językowej – więź światopoglądowo‑wspólnotową potwierdzają wyznaczniki stereotypu etnicznego, antropologicznego obrazu siebie jako grupy (my
– swoi). Słowo artystyczne, najczęściej gwara!, stało się wyrazem bezpośredniej deklaracji utożsamiania się z ojczyzną: „Tu ojczyzna moja” (M. Kalota‑Szymańska);
„Juhas jo se juhas” (M. Maurizio‑Abramowicz, Juhas, 41); „Wierski moje! Uboce! /
Krzesanice skolne! / (…) Teloście mi bliziutkie / W miłowaniu moim – / W całym
zywobyciu / O więcyl nie stoje (M. Maurizio‑Abramowicz, Ku Tatrom sie wróce, 12).
Bezpośrednia identyfikacja z asymilującą grupą etnograficzną przejawia się w traktowaniu siebie jako „my”: „Syćko to sie zbyło! / Moiściewy mili – / Wygnali nos z Tater, / Duse w nos zabili!” (Wiater, 36). Przywoływana sytuacja odnosi się do uczuć
górala po wprowadzeniu zakazu wypasu owiec.
2) warstwie ideologicznej‑analiza egzemplifikacyjna wskazuje na eksplorowanie
stałych motywów twórczości regionalnej: lokalny patriotyzm, apoteoza przyrody Tatr
i góralszczyzny, chłopski panteizm. Konceptualizując świat za pośrednictwem identyfikacji ze Skalną Ziemią i jego ludem („ceperka z góralską duszą” tak określa siebie Ewa Frąckiewicz) poeci eksponują poczucie bezpieczeństwa, zakorzenienia oraz
symboliczną przynależność. W wątkach wspomnieniowych i autotematycznych autorzy wyrażają swe treści duchowe, najczęściej nostalgię za Podhalem i żal z powodu
zamieszkania w dolinach. Rozważania M. Kaloty‑Szymańskiej konstytuuje kategoria
czasu obezwładniającego człowieka. Jesień życia wyzwala w podmiocie‑alter ego poety refleksje nad znaczeniem przestrzeni tatrzańskiej. Antropomorfizowane góry kreślą przestrzeń wewnętrzną medium lirycznego: „Wszystkie moje świątynie / górskiej
samotności / zamknięte teraz / tablicami / z surowym zakazem / wstępu” (M. Kalota
‑Szymańska, zakaz wstępu)46. Liryczne wyznania emanują rozpaczliwym wołaniem
o przebaczenie: „Jest tak / jakbym się wyrzekła / was / ojczyzny mojej / grób wybierając / na dolinach” (M. Kalota‑Szymańska, [„Jest tak”], 67). Wiersze poetki przypominają poetyckie pożegnanie z najbliższą sercu ojczyzną, aksjologicznym, punktem
odniesienia. Mnemoniczne wizje krainy podhalańskiej Maurizio‑Abramowicza emanują tęsknotą, ale jednocześnie entuzjastyczną myślą o pobycie w drugiej ojczyźnie:
A. Posern‑Zieliński, hasło „asymilacja kulturowa”, w: Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa
‑Poznań 1987, s. 45; por. R. E. L. Faris, hasło „assimilation”, w: A Discionary of the Social Science, eds J. Gould, W. L.
Kolb, New York 1964.
45
J. Szczepański, Elementarne podstawy socjologii, Warszawa 1970, cyt. za: Z. Staszczak, op. cit., s. 45.
46
M. Kalota‑Szymańska, zakaz wstępu, w: tejże, Moje góry, Toruń 2007, s. 85.
44
151
Ewa Kalus-Korgol
Ocami dusy patrzem –
Inacyj nie zdolem!
Ale wos syćkie widzem,
Kieby okem orlem!
Teloście mi bliziućkie
W miłowaniu moim –
w całym zywobyciu
O więcyl nie stoje.
[...]
Ale sie, wej, przecie
Ku Tatrom nawróce!
Cobyk sie nie smucił!
Jak sie teroz smuce!
(Ku Tatrom sie wróce, 12, 13).
Tak znamienny dla twórczości Podhalan paralelizm ludowy eksponuje wrażliwość poety, ujawnia przede wszystkim góralski sposób patrzenia na świat: „Kie jo
sie noblizem / Cornymu Stawowi, / Słysem jak wodzicka / Cichućko mi powie.” (M.
Maurizio‑Abramowicz, Wierski i doliny, 15). Utożsamianie poety zasymilowanego
z przyrodą „regionalną” podkreśla stopień jego identyfikacji z góralskim kosmosem
(„Lesie mój smrekowy! / Lesie mój zielony! / [...] / Z tobom‑ek zrośniony / Poprzez
syćkie dole”; M. Maurizio‑Abramowicz, Wierski i doliny, 16, 17).
Poeci‑cepry z góralską duszą w myśl współczesnych rozważań antropologicznych
funkcjonują jako jednostki o tożsamości dwukulturowej. Dotychczasowe formy ich
funkcjonowania, postrzegania rzeczywistości i obrazu samego siebie zmieniły się
poprzez nowe doświadczenie, tj. kontakt z inną kulturą – kulturą Podhala. W kontekście asymilacji kulturowej proponuję przyjęcie kategorii pogranicza w sensie psychologicznym, wynikającej z „indywidualnej konwersji narodowej, czyli przejścia
od jednego do innego narodowego samookreślenia, które nie może oznaczać całkowitego zerwania poprzednich więzi kulturowych” 47. Analizowana w niniejszej rozprawie asymilacja uobecnia sytuację graniczną „między – pomiędzy”, bowiem poeci
identyfikujący się i upodabniający do nowego środowiska kulturowego nie odrzucają
całkowicie macierzystych treści kulturowych. Ich etnograficzne samookreślenie, postawa proakulturacyjna i rekompozycja własnego systemu wartości nie negują norm
większości. Przedmiotem refleksji stała się asymilacja dobrowolna48 jednostek refleksyjnych wykazujących wysoki stopień samoświadomości. Analiza psychologicznych aspektów emigracji duchowej i asymilacji wymaga uwzględnienia biograficz
47
48
Por. A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 2005.
H. Kubiak w książce Założenia teorii asymilacji, red. H. Kubiaka, A. K. Palucha, Wrocław 1980 wyróżnia typy asymilacji: obywatelską i narodową, żywiołową i kierowaną, dobrowolną i wymuszoną, s. 21.
152
nych determinantów i motywacji49. Widoczna na płaszczyźnie języka poetyckiego
integracja „ceprów” z grupą etnograficzną przejawia się w scaleniu norm i wartości
oraz „wkomponowaniu” do systemu przyjmującego. Procesowi wkomponowania służą eksponowane komponenty samo‑identyfikacji z góralami wskazujące na przejęcie
nowego układu aksjonormatywnego. W tym kontekście istotny jest wymiar kulturowy oraz indentyfikacyjny integracji. Przekształcenia struktury wewnętrznej podmiotu widocznie w reorientacji psychologicznej zrodziły się spontanicznie pod wpływem
emocjonalnego stosunku wobec asymilującej kultury. Złożoność mechanizmów asymilacji zmusza do podkreślenia psychospołecznych mechanizmów oddziałujących na
badane jednostki. Mechanizmy te donoszą się w sposób bezpośredni do symboliczno
‑komunikacyjnego wymiaru doświadczeń oraz interakcji. Podhale stanowi zatem
ośrodek kultury niezbędny do realizacji naczelnych potrzeb „duchowych”, co więcej
umożliwia kreowanie zastępczych korpusów środowiskowych i tożsamościowych.
Owe tożsamościowe rozproszenie zaznacza się także w próbie konstruowania prywatnej koncepcji siebie50 i kulturowego odniesienia.
3. Próba syntezy
Literacko‑kulturowe odczytanie dwóch typów literatury i kultury jednocześnie
(lokalnej i globalnej) ukazuje procesy transkulturowe oraz obyczajowe, estetyczne
i światopoglądowe zróżnicowanie kultury wpisane w wyznania liryczne. Etic(zna)
i emic(zna) perspektywa doświadczania i opisywania świata wskazuje na poszukiwanie tożsamości poprzez odniesienia do wybranej rzeczywistości społeczno‑kulturowej.
Poetycki dyskurs tożsamościowy, dotyczący zarówno grup, jak i jednostek, dokładnie
kreśli proces autoidentyfikacji w ścisłym związku z locum mentalnym, a więc Tatrami i Podhalem. To szeroko pojęte locum funkcjonuje tu na prawidłach mechanizmów
scalających, czy też identyfikujących tożsamość. Na stałe kreacje świata poetyckiego
składają się zatem wizje światoodczucia podmiotu w chaosmosie, topos nicości, wędrówki do „ojczyzn prywatnych”, współczesne mitologie raju, reminiscencje dzieciństwa, konstrukcje podmiotu – homo religiosus. Poezja odzwierciedla zatem tak
często podejmowane w dyskursach filozoficznych i antropologicznych kontrowersyjne, ambiwalentne fenomeny współczesności. Odczytanie dyskursu społecznego
stwarza możliwość opisu korpusu zwyczajów jednostek, a tym samym społeczno
‑kulturowego obrazu świata. Opis etic(zny) oraz emic(zny) wyłania jednostkę zmu
Na istotę biografizmu wskazuje A. Kłoskowska, Kulturologiczna analiza biograficzna, „Kultura i Społeczeństwo”, t.
XXIX, 1985, nr 3, s. 20‑22; por. I. K. Helling, Metoda badań biograficznych, [w:] Metoda biograficzna w socjologii, red.
J. Włodarka, M. Ziółkowskiego, Warszawa‑Poznań 1990.
50
O konieczności przystosowania się jednostek do siebie i do własnych wymagań pisał Kazimierz Obuchowski w artykule,
tegoż, Osobowość wobec zmian cywilizacji, czyli o ludziach roli, uczenia się i o autorach siebie, w: Dylematy wielokulturowości, red. W. Kalaga, Kraków 2004, s. 97‑116.
49
153
Ewa Kalus-Korgol
szoną do działań transgresyjnych51, dzięki którym „wychodzi poza to, kim jest i co
posiada”52, jednostkę typu homo antropologicus przyjmującą postawę poznawczą.
Poezja tatrzańsko‑podhalańska po 1980 roku poświadcza, iż współczesność ma charakter polimityczny, staje się swoistym rodzajem mitograficznego ujęcia koncepcji
świata, obrazem generowania osobistego modelu rzeczywistości, ustosunkowania:
wobec siebie, innych stanowiąc zarazem przykład koincydencji imperatywu samotności i imperatywu wspólnotowości.
J. Kozielecki transgresję tłumaczy jako „proces myślenia i działania praktycznego ukierunkowany na przekraczanie granic przestrzeni i czasu, w których człowiek był dotychczas aktywny”, por. tegoż, Transgresja i kultura, Warszawa 1997,
s. 59.
52
Etyczny wymiar tożsamości kulturowej. Studia z antropologii społecznej, red. M. Flis, Kraków 2004, s. 22.
51
154
II. Recenzje
II. Book reviews
Bogdan Walczak
Poznań
[email protected]
Marzanna Uździcka, Studium kształtowania się
kompetencji językowej agronoma.
Analiza genologiczna, pragmatyczna i leksykalna
„Wykładów” Władysława Majewskiego z lat 1848-1850,
Zielona Góra 2010, ss. 419.
Jak świadczy tytuł pierwszego rozdziału (s. 7-79) rozprawy (Źródłoznawcze, aksjologiczne i metodologiczne aspekty opisu indywidualnej manifestacji języka wspólnoty
komunikacyjnej (s. 7),autorka język notatek Majewskiego traktuje jako indywidualną
manifestację języka wspólnoty komunikacyjnej. W związku z tym przedstawia charakterystykę Wykładów jako rękopiśmiennego źródła archiwalnego, sylwetki ich merytorycznych autorów – wykładowców, na których zajęcia uczęszczał, sporządzając z
nich notatki, Władysław Majewski, chronologię powstawania notatek, uzasadnienie
wyboru do badań próby tekstowej o łącznej objętości 146 678 wyrazów graficznych
itd. Bardzo ważne i cenne są podrozdziały o naukach rolniczych na tle stanu nauki
polskiej w połowie XIX wieku, o Marymonckim Instytucie Agronomicznym (też
jako swoistej wspólnocie komunikacyjnej) i jego wykładowcach, o stanie badań nad
polszczyzną XIX stulecia i wreszcie o „założeniach i zagadnieniach do analizy osobniczej kompetencji językowej kształtowanej przez udział we wspólnotowej komunikacji” (s. 64), który to podrozdział trzeba traktować jako wykład teoretyczno-metodologicznych podstaw dysertacji. Autorka deklaruje, że „Wybór metodologii i celów
opisu inspirowała idea o charakterze ogólnym, która zakłada interdyscyplinarność
w badaniach językoznawczych jako warunek rozwoju myśli poznawczej” (s. 65), a
punktem wyjścia dla językoznawcy-diachronisty „[…] jest pytanie o to, jaki język był
oraz jak języka używano. <<Otwartość przestrzeni badawczej>> studiów nad dziejami języka narodowego w użyciu komunikacyjnym stanowi podstawową inspirację
poznawczą i przesądza o kształcie niniejszej książki” (s. 65).
Tę generalną deklarację uzupełniają rozstrzygnięcia w kwestii reprezentatywności języka osobniczego jako składnika obrazu języka zbiorowiskowego oraz konstatacje związane z usytuowaniem języka Wykładów Majewskiego w systemie odmian i
stylów języka narodowego, wreszcie ukierunkowana na potrzeby monografii analiza
pojęcia wspólnoty komunikatywnej oraz kompetencji językowej i komunikacyjnej.
Ostatecznie, jak twierdzi Uździcka: „Głównym celem niniejszej pracy jest […] analiza językowej i komunikacyjnej kompetencji młodego inteligenta polskiego doby
157
Bogdan Walczak
początków rewolucji naukowo-technicznej. Skupimy się przede wszystkim na odtworzeniu procesu nabywania wzorców zachowań językowych przez W. Majewskiego
na poziomie genologicznym, pragmatycznym i leksykalnym” (s. 77-78). W kontekście tak sformułowanego celu założenia i podstawy teoretyczno-metodologiczne oraz
skonstruowane instrumentarium badawcze należy uznać za właściwe i adekwatne.
Dzięki nim oraz cechującej autorkę dociekliwości i akrybii filologicznej autorka
osiągnęła zamierzony cel. Powstała praca obszerna (419 stron druku), w zamierzonym zakresie wyczerpująca, wyjątkowo bogata w płaszczyźnie informacyjnej i pod
wieloma względami nowatorska na gruncie historii języka polskiego. O jej wartości
stanowią – moim zdaniem – przede wszystkim następujące aspekty i elementy:
1) Wprowadzenie do obiegu naukowego historii języka polskiego nieznanych
wcześniej archiwalnych tekstów rękopiśmiennych, interesujących z wielu względów,
a ważnych zwłaszcza dla dziejów polskiej terminologii naukowej i w ogóle naukowej
odmiany stylowej języka.
2) Imponujące zaplecze erudycyjne rozprawy. Spis literatury przedmiotu (s. 407416), niepełny (wprawdzie nie znam, lecz nie podzielam ewentualnego uzasadnienia
motywów, które skłoniły autorkę do decyzji zakomunikowanej na s. 407: „W zestawieniu bibliograficznym nie umieszczam znacznej liczby prac poświęconych dialektyzmom i prowincjonalizmom w XIX-wiecznej polszczyźnie. Część z nich znajduje
się w przypisach do rozdziału I.4” (tzn. do podrozdziału o stanie badań nad polszczyzną XIX wieku), obejmuje i tak ponad 250 pozycji, z czego prawie połowa (120
pozycji) to książki, nieraz bardzo obszerne, czasem wielotomowe. Należy przy tym
podkreślić, że nie chodzi tu bynajmniej o erudycyjny popis: gruntowna i krytyczna
(do wielu pozycji Uździcka odnosi się polemicznie, dając notabene przykłady dużej
kultury polemicznej) znajomość rozległej literatury przedmiotu ma charakter „sfunkcjonalizowany”, jej wyniki, umiejętnie wyzyskane przez autorkę, są obecne i widoczne w tekście jej pracy, która dzięki temu zyskuje na głębi i gruntowności.
3) Wyostrzona świadomość metodologiczna autorki, która każe jej skrupulatnie
roztrząsać wiele kwestii teoretycznych, terminologicznych i metodologicznych, w
tym też takie, które ostatecznie (co czasem można było z góry przewidzieć) okazały
się w kontekście problematyki dysertacji uboczne, drugorzędne czy zgoła nieistotne.
4) Samoistna wartość informacyjna licznych i nieraz obszernych partii poświęconych – w trybie sprawozdawczym bądź polemicznym – teoretycznym i metodologicznym problemom językoznawstwa, czasem fundamentalnym (ze względu na te partie
praca stanowi pożyteczną lekturę dla młodych adeptów językoznawstwa na poziomie
studiów magisterskich i doktoranckich).
5) Gruntowność, wielostronność, wnikliwość i szczegółowość analizy i interpretacji. Dość powiedzieć, że w rozdziale drugim autorka scharakteryzowała Wykłady
w płaszczyźnie genologicznej i tekstologicznej (struktura, rozczłonkowanie poziome,
struktura i funkcje akapitu, rozczłonkowanie pionowe, marginalia i inne składniki tekstu pobocznego, rejestry stylistyczne, wykładniki spójności itd.) i w aspekcie
158
Marzanna Uździcka, Studium kształtowania się kompetencji językowej agronoma.
pragmatycznym (układ nadawczo-odbiorczy, zagadnienia deszyfracji), w rozdziale
trzecim – szczegółowo opisała i zinterpretowała proces kształtowania się kompetencji
pojęciowo–terminologicznej autora notatek (uwzględniając w tym opisie pozajęzykowe tło tego procesu, dookreślając pojęcia terminu systemowego i kontekstowego, odnosząc terminy z notatek do ich kwalifikacji i opisów leksykograficznych itd.), wreszcie w rozdziale czwartym – bardzo szczegółowo i wyczerpująco scharakteryzowała
poziom i stan ogólnej kompetencji leksykalnej Władysława Majewskiego (uwzględniając w opisie zarówno ogólną charakterystykę kwantytatywną jego słownictwa, jak
i – w myśl stosownych procedur statystyki językoznawczej – szczegółowo charakteryzując słownictwo częste i jego strukturę gramatyczno-semantyczną, słownictwo
tematyczne, neutralne, ogólnonaukowe, ustalając stopień podobieństwa leksykalnego
poszczególnych tekstów składających się na Wykłady itd.).
6) Wreszcie – jako skutek wyliczonych wyżej walorów – ważne i interesujące wyniki naukowe. Jest ich wiele, zwłaszcza szczegółowych. Jedynie tytułem przykładu
wskażę tutaj na ważne ustalenia dotyczące statusu genologicznego notatki z wykładu:
w ujęciu autorki jest to gatunek adaptacyjny – „[…] rezultat transformacji gatunku
A – wykładu, który na płaszczyźnie realizacyjnej przyjmuje formę gatunku B – notatki z wykładu. Obie te formy genologiczne cechuje znaczna elastyczność. Tak więc
wzorzec notatki, kształtujący się uzualnie, należy do tych form wypowiedzi, które
reprezentują różne wyspecjalizowane warianty, pochodne od innego gatunku jako
jego adaptacje. Przybierają postać wariantów alternacyjnych o postaci różnorodnych
form komunikacyjnych zdeterminowanych rodzajem interakcji” (s. 162).
7) I na koniec – walory językowo-stylistyczne rozprawy. Autorka jest świetną
stylistką, włada sprawną, poprawną i maksymalnie precyzyjną naukową odmianą
współczesnej polszczyzny, jednocześnie szczęśliwie unikając schematyzmu i pedantyzmu.
Dzięki solidnym podstawom źródłowo-materiałowym oraz postawie badawczej
autorki, cechującej się sumiennością, skrupulatnością i filologiczną akrybią na każdym etapie postępowania badawczego, a także umiejętnością gruntownej, wielostronnej i szczegółowej analizy oraz ostrożnością w wyciąganiu wniosków i formułowaniu
tez, jej praca ma szanse wejść do trwałego dorobku językoznawstwa polonistycznego.
159
Elżbieta Kopacz
Lublin
[email protected]
Aldona Skudrzyk, Krystyna Urban,
Małe ojczyzny.
Świadomość językowo‑kulturowa
społeczności lokalnych,
Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek,
Katowice 2010, ss. 324.
Język danej wspólnoty to w podstawowym znaczeniu środek komunikacji międzyludzkiej, służący do porozumiewania się między sobą i wymiany informacji.
W szerszym rozumieniu natomiast zyskuje również wymiar społeczno-kulturowy,
w świetle którego staje się on istotnym znakiem więzi i tożsamości terytorialnej oraz
kulturowej. Na ożywienie tendencji regionalistycznych w Polsce złożyły się z jednej
strony przełom wewnętrzny 1989 roku, a z drugiej przystąpienie do struktur Unii
Europejskiej, czyli faktyczne włączenie w procesy globalizacyjne. Zaowocowało to
szeregiem przeobrażeń społecznych i kulturowych, a co za tym idzie również językowych, które jak dotąd były przedmiotem badań głównie socjologicznych, a nie
lingwistycznych. Wydana w ostatnim czasie publikacja Aldony Skudrzyk i Krystyny
Urban Małe ojczyzny. Świadomość językowo‑kulturowa społeczności lokalnych jest
jedną z pierwszych prób lingwistycznego ujęcia owego zjawiska tak zwanej lokalności i regionalności. Wśród prac językoznawczych badania świadomości językowej
Polaków stanowią zagadnienie stosunkowo nowe i nie są jeszcze obudowane bogatą
literaturą przedmiotu. Dopiero pojawienie się i rozwój socjolingwistyki jako metody opisu języka zrodziło potrzebę podjęcia tej problematyki. Dostrzegły ją i podjęły
autorki omawianej publikacji, które sięgając po perspektywę socjolingwistyczną, za
nadrzędny cel przyjęły przedstawienie procesu narastania samoświadomości lokalnej
i regionalnej.
Proces ten badaczki przeanalizowały w oparciu o zestawienie popularnej publicystyki, skoncentrowanej na temacie funkcjonowania języka1. Odwołanie się do
opinii społecznej to w tym wypadku swoiste novum w programie badań socjolingwistycznych. Zebrany materiał źródłowy stanowi więc prasa ogólnopolska i lokalna
Na gruncie polskim pionierskim opracowaniem odwołującym się do badania opinii społecznej był artykuł K. Urban,
Przechodzenie elementów języka potocznego (kolokwializmów) do języka ogólnego w opinii społecznej. Metody badawcze, „Socjolingwistyka” 2, 1979, s. 175-182.
1
161
Elżbieta Kopacz
z wybranego okresu2, a kwerenda wydawnicza rozbita została na dwie epoki historyczno-społeczne i obejmuje łącznie okres 40 lat. Jest to zatem 20-letni czas PRL-u,
z wyraźnie zarysowującą się tendencją do zacierania różnic regionalnych, i trwający
tyle samo okres państwa demokratycznego, kiedy zaobserwować można zdecydowany zwrot w kierunku otwierania się na wartość lokalności i regionalności. Przyjęty
do analizy materiał porządkowany jest poprzez problematyzowanie podejmowanych
przez prasę zagadnień i ze względów logicznych prezentowany w wielu miejscach
w układzie chronologicznym. Opracowanie ma więc zasadniczo charakter materiałowy, dokumentacyjny. Cała konstrukcja pracy opiera się bowiem jedynie na zebraniu
i przytoczeniu konkretnych wypowiedzi prasowych, odpowiednio pogrupowanych,
dla zilustrowania pewnego zjawiska językowego, bez poddawania materiału interpretacji i ocenie ze strony samych autorek.
Jednym z mechanizmów procesu narastania świadomości lokalnej, na którym
badaczki skoncentrowały swoją uwagę, jest zjawisko dyglosji, czyli swoistej dwujęzyczności. Chodzi mianowicie o relację, jaka występuje pomiędzy gwarą regionalną
a – nabywanym w szkole – polskim językiem literackim. Pomiędzy tymi dwoma
odmianami języka zachodzi, mniej lub bardziej trafne, zjawisko przełączania kodu,
któremu towarzyszy wzajemne uzupełnianie się funkcji. Samo pojęcie wprowadziła
do polskiej terminologii socjolingwistycznej Halina Kurek, tłumacząc je jako przechodzenie z języka gwarowego na język ogólny (ściślej mówiąc język mieszany ze
względu na wyraźne nacechowanie regionalnością) w sytuacji oficjalnej lub półoficjalnej3. Niestety w polskiej świadomości społecznej bardzo mocno zakorzenione
są tendencje „negatywnego stygmatyzowania” terytorialnych odmian językowych
(gwary ludowej, odmian regionalnych czy środowiskowych) w przekonaniu, że jest
to język gorszy. Tymczasem wskazane powyżej momenty zwrotne, ukierunkowane
na podkreślanie roli i znaczenia tak zwanych małych ojczyzn, przyniosły również
zasadnicze zmiany w sposobie postrzegania językowych odmian regionalnych. Owo
przewartościowanie oparte zostało na przekonaniu, że zróżnicowanie kulturowe i językowe nie jest czynnikiem deprecjonującym, ale raczej istotnym wyznacznikiem
w budowaniu poczucia odrębnej świadomości i tożsamości.
Otwierający całość rozdział I koncentruje się na roli prasy w komunikowaniu masowym, ze szczególnym uwzględnieniem prasy lokalnej i sublokalnej. Już na wstępie
zaznacza się jednakże, że w kręgu zainteresowań znajduje się wyłącznie ten nurt
badań, w którym akcentuje się nie tyle oddziaływanie komunikowania masowego na
jednostki, co jego ogólnospołeczne skutki. Odwołując się do literatury przedmiotu
autorki przybliżyły wypracowane jak dotąd typologie funkcji komunikowania masowego. Spośród nich za klasyfikację porządkującą przyjęły podział Denisa McQuil’a,
opierający się na pięciu zadaniach mediów w społeczeństwie: informacji („dostar
2
3
Zaprezentowany w pracy materiał, ze względu na jego obszerność, stanowi jedynie wycinek całej zebranej przez autorki
dokumentacji.
Por. H. Kurek, Przełączanie kodu językowego, czyli socjolingwistyczne aspekty wzajemnego oddziaływania języka literackiego i dialektów, „Język Polski” LXVII, 1987, s. 63-69.
162
Aldona Skudrzyk, Krystyna Urban, Małe ojczyzny. Świadomość językowo‑kulturowa...
czaniu informacji o wydarzeniach i sytuacjach w społeczeństwie i świecie; wskazywaniu stosunków władzy; wspomaganiu innowacji, adaptacji i postępu”), korelacji
(między innymi „wyjaśnianiu, interpretowaniu i komentowaniu znaczenia wydarzeń
i informacji; zapewnianiu wsparcia uznanym autorytetom i normom; socjalizacji”
i inne), ciągłości („wyrażaniu dominującej kultury i uznawaniu subkultur oraz pojawiających się zmian kulturowych; formowaniu i podtrzymywaniu wspólnoty wartości”), rozrywce („dostarczaniu okazji do zabawy, odmiany i środków odprężenia;
redukcji napięcia społecznego”) i mobilizacji („kampanii w imię celów społecznych
w sferze polityki, wojny, rozwoju gospodarczego, pracy i, niekiedy, religii”4). Przywołanie tych funkcji nabiera istotnego znaczenia ze względu na wykorzystywanie
prasy w prowadzonej polityce tożsamościowej, w tym także polityce językowej. Jako
nośnik regionalnej identyfikacji odgrywała ona bowiem zasadniczą rolę w zjawisku
narastania i kształtowania świadomości lokalnej. W kontekście powyższego istotne
staje się wprowadzone przez Władysława Lubasia rozróżnienie procesu utożsamiania i procesu kategoryzacji5. W przypadku pierwszego z nich to jednostka lub grupa
przypisuje sobie pewne cechy kulturowe czy społeczne. W drugim natomiast wypadku określone cechy tożsamości nadawane są przez instytucje, władze lub osoby trzecie, i to w szczególności jest pole działania dla mediów publicznych. W zakończeniu
tej części pracy zaakcentowana została rola prasy lokalnej, wynikająca z jej popularności zarówno w środowisku miejskim jak i wiejskim (obecna w 27% gmin wiejskich
i w 59% miast i rozwijająca się głównie w Wielkopolsce, na Śląsku i Pomorzu).
W rozdziale kolejnym autorki podjęły próbę spojrzenia na świadomość językowo
‑kulturową Polaków, ujawnianą w prasie badanego okresu, na tle zachodzących przemian globalizacyjnych. Punktem wyjścia prowadzonych rozważań stało się przyjęte
za Władysławem Lubasiem założenie o ścisłej zależności polityki tożsamościowej
i języka. W tym rozumieniu każda odmiana języka stanowi nie tyle system komunikowania, co zespół określonych sposobów wyrażenia odrębności kulturowej danej
społeczności6. Samą definicję świadomości językowej badaczki przyjęły za Wojciechem Chlebdą, jako „«zdolność» człowieka do zdawania sobie sprawy ze stanu
rzeczywistości językowej, w jakiej jest zanurzony, «proces» jej ujmowania (postrzegania, kategoryzowania, przetwarzania, internalizacji), wreszcie «rezultat» tego procesu w postaci pewnego złożonego, tematycznie określonego konstruktu mentalnego”7. Mówiąc dalej o samoświadomości językowej użytkowników, zwróciły uwagę
na trzy perspektywy podejścia do tego zagadnienia, wyrażające się w stosunku do
języka standardowego, gwarowego i do języków obcych. Pierwszemu z tych aspektów – relacji do polszczyzny ogólnej – badaczki poświęcają niewiele uwagi. Wynika
6
7
4
5
D. McQuail, Teoria komunikowania masowego, tłum. M. Bucholc, A. Szulżycka, Warszawa 2008, s. 111-112.
W. Lubaś, Polityka językowa, Opole 2009, s. 107 i n.
Tamże, s. 97.
W. Chlebda, Fatum i nadzieja. Szkice do obrazu samoświadomości językowej dzisiejszych Rosjan, Opole 1995, s. 24. Cyt.
za A. Skudrzyk, K. Urban, Małe ojczyzny. Świadomość językowo‑kulturowa społeczności lokalnych, Katowice 2010, s.
20.
163
Elżbieta Kopacz
to bowiem z jednoznacznie wyłaniającej się z przytoczonych wypowiedzi tendencji
do pozytywnego wartościowania języka narodowego w świadomości powszechnej,
czego przejawem jest troska o jego poprawność. Inaczej natomiast przedstawia się
problem świadomości językowej współczesnych Polaków w odniesieniu do języka
regionalnego, do gwar i dialektów. Stąd zagadnienie to poddane zostało wnikliwszej
obserwacji. Zebrana i przytoczona dokumentacja prasowa potwierdza dokonujący się
w tym obszarze proces przewartościowania, a co za tym idzie, zmianę statusu komunikacyjnego gwary. Piętnowana w odbiorze społecznym i rugowana z powszechnego
użycia jako gorsza odmiana języka, obniżająca status społeczny jej użytkowników,
po przełomie roku 1989 zyskała na swym znaczeniu. Narastająca demokratyzacja
państwa i zachodzące przemiany społeczne oraz kulturowe przyniosły bowiem nowe
spojrzenie na dialekty i gwary jako na język tradycji i ciągłości kulturowej, podkreślając ich wartość historyczną i walor stylistyczny. Proces ten autorki zilustrowały
sięgając po wybrane wypowiedzi prasowe ułożone w porządku chronologicznym.
W rozdziale III przedmiotem dociekań jest pojęcie tożsamości oraz próba określenia roli, jaką może odgrywać język w kształtowaniu poczucia tożsamości regionalnej. Kierując się dwoma istotnymi przesłankami, a mianowicie z jednej strony
założeniem o interakcyjnym modelu tożsamości8, a z drugiej przekonaniem o istotności mass mediów jako ram odniesienia, przyjęły założenie krytycznej analizy dyskursu (KAD) jako podstawę metodologiczną prowadzonych badań. Idąc krok dalej
w swoich rozważaniach autorki skupiły się na jednym z obszarów zainteresowań
badawczych w obrębie KAD, jakim jest proces dyskursywnego kształtowania tożsamości. W tym rozumieniu tożsamość (również grupowa) przede wszystkim ma
dyskursywny charakter, co oznacza, że podlega nieustannym przekształceniom na
poziomie indywidualnym bądź zbiorowym. Przyjmując więc założenie, że władzę
nad omawianym tu procesem dyskursywnego tworzenia tożsamości sprawują media
masowe, w tym także prasa, to de facto one wpływają na zbiorową wizję społecznej
rzeczywistości. Analizując czasopiśmiennictwo ostatnich czterdziestu lat badaczki
uchwyciły więc zjawisko pojawienia się i stopniowego narastania problematyki odrębności regionalnej.
Rozdział IV, stanowiący zasadniczy zrąb pracy, rozpoczynają dywagacje nad samym pojęciem małej ojczyzny, rozumianej za prof. Bartmińskim w aspekcie lokalnym
i regionalnym oraz sytuowanej pomiędzy ojczyzną rodzinno-domową a narodową9.
W tym miejscu autorki zwracają uwagę na szeroki zakres pojęcia, które niosąc bogate
treści emocjonalne i intelektualne, wymusza niejako powstawanie zróżnicowanych
stylistycznie określeń, synonimów czy peryfraz (np. hajmat, Itaka, ojczyzna lokalna
Jednym z czterech w rozumieniu Zbigniewa Bokszańskiego, obok modelu zdrowia, światopoglądowego i egologicznego.
W przeciwieństwie do pozostałych, w modelu interakcyjnym zakłada się sytuacyjność tożsamości osobniczej, negocjowanej i zmienianej w procesach interakcji. Zob. Z. Bokszański, Tożsamość aktora społecznego a zmiana społeczna, [w:]
Tożsamość osobowa a tożsamości społeczne, red. T. Bajkowski, K. Sawicki, Trans Humana, Białystok 2001.
9
Zob. J. Bartmiński: Polskie rozumienie Ojczyzny i jego warianty, [w:] Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach
europejskich, red. J. Bartmiński, Lublin 1993, s. 35.
8
164
Aldona Skudrzyk, Krystyna Urban, Małe ojczyzny. Świadomość językowo‑kulturowa...
i inne). Mówiąc o małych ojczyznach zwraca się uwagę na świadomość odrębności,
która wyznacza symboliczne granice grup i wspólnot. Najtrafniej można ją ująć w kategorie stereotypu semantycznego, w którym mieści się przekonanie oparte na opozycji: swój – obcy. Zróżnicowanie to, o wyraźnym nacechowaniu uczuciowym, ujawnia
się na różnych poziomach języka: antroponimach odnoszących się do mieszkańców
miast i regionów (np. alianci / azylanci / osadnicy, warszawiacy), toponimach zabawowych, ironiczno-deprecjonujących, nowych lub odtwarzanych z przeszłości (np.
Kaszogród – Janów Lubelski, Szkieletczyzna – Kielecczyzna) czy określeń nazywających „obce” sposoby mówienia (np. masztalszczyzna – o gwarze śląskiej). Kształtowaniu się tożsamości lokalnej tzw. małych ojczyzn służy język w swojej odmianie
regionalnej, gwarowej. W ujęciu tego zagadnienia badaczki koncentrują się wokół
czterech płaszczyzn. Pierwszą z nich jest zjawisko tak zwanej poliwalencji gwar,
a więc rozszerzania gwary na odmianę artystyczną czy regionalną. W sensie praktycznym realizuje się ono poprzez podejmowane próby gwarowych adaptacji tekstów
literackich (głównie komediowych), natomiast w przestrzeni religijnej na drodze przekładów Biblii czy liturgii na gwary lokalne. W następnej kolejności podkreśla się nobilitację gwar wskutek podejmowanych działań promocyjnych i edukacyjnych. Służy
temu między innymi nowy program edukacji regionalnej, uwzględniający nauczanie
gwary w szkole, upowszechnianie słowników i podręczników tworzonych przez leksykografów-regionalistów (słowniki języka miast i regionów), a także organizowane
konkursy gwarowe promujące znajomość tradycji językowej i literackiej poszczególnych regionów. Mówiąc o wpływie języka na konstruowanie świadomości lokalnej
istotną rolę odgrywają również nazwy miast i regionów, które podkreślając ich specyfikę, pełnią funkcję identyfikującą. Chodzi tutaj zarówno o urbanonimy historyczne
(odtwarzane na nowo), jak i potoczne (dla przykładu Abramka, Bernardówa). Obok
nich sytuują się również wartościujące nazwy metaforyczne i peryfrastyczne, odnoszące się do miast, regionów i miejsc, a pełniące funkcję promocji i autopromocji
(np. bawełniany ogród – Łódź, dumny Wersal Podlasia – Białystok). I wreszcie o językowej funkcji sprawczej promującej region można mówić w nazwach produktów,
których gwarancją jakości ma być dookreślenie miejsca pochodzenia (np. andruty
kaliskie, bryndza podhalańska). W kategorii tej mieszczą się również identyfikujące
określenia specyficznych monet regionalnych czy nazwy regionalnych środków płatniczych (np. dukat lokalny, śląski talar).
W prezentowanym tutaj opracowaniu zasadniczy akcent położony jest na język
jako podstawowy składnik kultury. Jednakże w końcowej części pracy autorki sygnalizują również rolę i znaczenie pozajęzykowych obszarów kultury, które także
są ważnym składnikiem budowania więzi społecznej. Chodzi tu z jednej strony o regionalne dziedzictwo kulturowe, na które składają się legendy, kuchnia regionalna,
a także stroje ludowe, zwyczaje i obyczaje, z drugiej zaś o ważne osobowości danego
regionu.
Publikacja Aldony Skudrzyk i Krystyny Urban stanowi odpowiedź na ciągle
165
Elżbieta Kopacz
niedostateczną liczbę opracowań poświęconych badaniu świadomości i tożsamości językowo‑kulturowej społeczności lokalnych. Wpisując się w nurt badań lingwistycznych, a ściślej mówiąc socjolingwistycznych, przynosi szereg rozwiązań
o charakterze interdyscyplinarnym. Opracowanie to, mające charakter materiałowy,
dokumentuje istotny proces kulturowy narastania obecności wątków regionalnych
w ogólnopolskiej i lokalnej prasie ostatnich czterdziestu lat. W podejmowanych rozważaniach dostrzega się precyzyjny tok myślowy, a kolejne problemy omawiane są
wielopłaszczyznowo. Niestety w ocenie strony formalnej pracy można by doszukać
się pewnych nieścisłości, które być może wynikają z uchybień natury redakcyjnej.
Dla przykładu w rozdziale IV (s. 72, 74) pojawiają się odwołania do rozważań Jerzego
Bartmińskiego wokół kluczowego pojęcia ojczyzna. Zamieszczoną w przypisie informację bibliograficzną pominięto jednak w części zawierającej wykaz przywoływanej
literatury. Jednakże niewątpliwym walorem tej publikacji jest oparcie badań na obszernym materiale publicystycznym, co stanowić może przełom w metodologii badań socjolingwistycznych. Ilustruje ewolucyjny wymiar istotnego dla współczesności zjawiska społecznego i kulturowego i dlatego z całą pewnością zasygnalizowane
problemy polemiczne staną się inspiracją do dyskusji zarówno wśród socjologów, jak
i językoznawców.
166
III. Kronika
III. Chronicle
Elżbieta Muciek
Lublin
[email protected]
Konferencja naukowa
„Antropologia polityki i polityka w antropologii”,
Będlewo, 18-20 maja 2009 r.
W dniach 18 – 20 maja 2009 r. w Ośrodku Konferencyjnym Instytutu Matematycznego Polskiej Akademii Nauk w Będlewie koło Poznania, odbyła się konferencja
naukowa „Antropologia polityki i polityka w antropologii”. Konferencja zorganizowana została przez Komitet Nauk Etnologicznych i Pracownię Etnologii Instytutu Archeologii i Etnologii PAN oraz Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Konferencja zgromadziła głównie
etnologów, jak również politologów, przy czym przedstawiciele nauk politycznych
stanowili wyraźnie mniejszą grupę uczestników.
Trzydniowe obrady, podczas których wygłoszono blisko 50 referatów, toczyły
się w trzech sesjach plenarnych i czterech sekcjach tematycznych, tj.: I. Stereotypy,
symbole i rytuały w edukacji i polityce; II. Tradycja i tożsamość a władza i autorytet
polityczny; III. Konflikty i transformacje a etnopolityka; IV. Antropologia i polityka
- uwarunkowania i uwikłania.
Uroczystego otwarcia konferencji dokonał jej pomysłodawca i zarazem przewodniczący komitetu organizacyjnego – prof. dr hab. Aleksander Posern-Zieliński (Instytut
Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM, Poznań)1. Ideą spotkania, wyrażoną przez
prof. A. Posern-Zielińskiego było „stworzenie forum interdyscyplinarnej wymiany
myśli i doświadczeń pomiędzy antropologami zainteresowanymi kwestiami polityki
a badaczami podobnych zjawisk rekrutującymi się ze środowisk politologicznych,
socjologicznych, prawnych i stosunków międzynarodowych”. Tego dnia uczestnicy
wysłuchali dwóch referatów – dr Wojciecha Dohnala (IEiAK UAM Poznań) Antropologia polityczna – w poszukiwaniu tożsamości dyscypliny oraz prof. A. Posern-Zielińskiego Antropologia polityki między teorią a praktyką. Dr W. Dohnal zauważył,
że konferencja zbiega się ze 130 rocznicą „urodzin” antropologii politycznej, która
powstała w latach 80. XIX wieku. W historii badania polityki metodami antropologicznymi wyróżnił trzy okresy: formatywny (1879-1972), klasyczny (1940-1972) i
współczesny (od przełomu lat 60. i 70. XX w.) Zaprezentowany referat koncentrował
się na przedstawieniu głównych stanowisk teoretycznych i koncepcji w refleksji antropologicznej nad polityką (podejściu amerykańskim i europejskim), w ujęciu chro
W skład komitetu organizacyjnego konferencji weszli: prof. dr hab. Aleksander Posern-Zieliński, prof. dr hab. Mirosława
Drozd-Piasecka, dr Rafał Beszterda, dr Łukasz Kaczmarek, mgr Irena Kabat.
1
169
Elżbieta Muciek
nologicznym i w powiązaniu z najistotniejszymi wydarzeniami politycznymi XX w.
Prof. A. Posern-Zieliński przypomniał, że antropologia polityki jako subdyscyplina (albo raczej interdyscyplina) powstała już w klasycznym okresie rozwoju antropologii kulturowej i często była łączona z antropologią prawa. Zarówno we wczesnym
okresie badań nad społecznościami pozaeuropejskimi, jak w okresie kolonializmu i
postkolonializmu refleksja naukowa była łączona z ocenami eksperckimi służącymi
administracji. W tym wymiarze była nastawiona praktycznie – na łagodzenie powstających napięć, ochronę słabszych grup i poszukiwanie rozwiązań, które godziłyby zasady demokratyczne i tradycje lokalne. W badaniach dopełniają się dwa aspekty
– jeden nastawiony na studia prowadzące do lepszego poznania mechanizmów kulturowych będących podłożem działań politycznych z drugim, obejmującym wyzwania
i problemy współczesności: postkolonializm, problemy etniczności, migracje, totalitaryzmów, transnarodowości i in. Oba referaty wprowadziły do dyskusji, która ogniskowała się wokół pojęcia polityka. Podjęto w niej próbę ustalenia zakresu polityki
oraz granic polityki i kultury.
W drugim dniu obrad w ramach sesji plenarnej przewidziano wystąpienie dr Elżbiety Muciek (Wydział Politologii UMCS, Lublin) na temat antropologii politycznej w
programie studiów i badań politologicznych oraz prof. dr hab. Zbigniewa B. Rudnickiego (Instytut Prawa Międzynarodowego, Unii Europejskiej i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa) na temat
ludów tubylczych w prawie międzynarodowym. Dr E. Muciek skupiła się głównie na
przeglądzie programów nauczania przedmiotu pod nazwą „Antropologia polityczna”
na polskich uczelniach oraz na macierzystym Wydziale Politologii. Natomiast prof.
Z. B. Rudnicki przedstawił najważniejsze problemy związane z ochroną tożsamości
i praw ludów tubylczych.
Po ciekawej i ożywionej dyskusji rozpoczęły się obrady w zespołach tematycznych. Problematyka wystąpień w sekcjach była niezwykle zróżnicowana. W pierwszej sekcji przedstawiono następujące referaty: dr Agnieszki Szczepaniak-Kroll (IAiE
PAN, Poznań) – Polacy a polityka w świetle spostrzeżeń poznańskich Niemców ze
zbiorowości transnationals; dr Agnieszki Chwieduk (IEiAK UAM, Poznań) – Kiedy
„Francuz” pomaga „Polakowi”… Oblicza „lokalnej polityki” na przykładzie Piątkowej Ruskiej; mgr Anna Romanowicz (IEiAK UAM, Poznań) – Wpływ standardów prawa międzynarodowego na działalność NGOs o charakterze feministycznych
w Delhi; mgr Agaty Ładykowskiej (Max Planck Institute for Social Anthropology,
Halle, Niemcy): Ciągłość i zmiana – rytuał szkolny i kreowanie tożsamości prawosławnej w postsowieckiej Rosji; mgr Marii Hebisz (ZSL UŁ, Łódź) – Programy a
funkcjonowanie edukacji w Peru na wybranych przykładach; mgr Katarzyny Lindy
(IEiAK UAM, Poznań) – Teoria i praktyka polityki językowej w Katalonii; dr Moniki Grzelki (IFP UAM, Poznań)– Rytualizacja językowych zachowań politycznych
(casus intelektualisty); prof. Marka Gawęckiego (Instytut Wschodni UAM, Poznań)
– Polityka symboli. Kontrowersje wokół symboliki narodowej postsowieckich krajów
170
Konferencja naukowa „Antropologia polityki i polityka w antropologii”, Będlewo, 18-20 maja 2009 r.
Azji Środkowej i dr Renaty Hołdy (IFiS, UP w Krakowie) – Ambiwalencja kulturowa
w antropologicznych badaniach polityki – legenda Józefa Piłsudskiego.
W ramach drugiej sekcji tematycznej wystąpili: prof. dr hab. Ryszard Worbrich
(IEiAK UAM, Poznań) – Pigmeje Baka – polityka bez władzy i bez państwa; dr Magdalena Krysińska-Kałużna (ZSL UŁ, Łódź) – Prawo zwyczajowe czy zwyczajne bezprawie. Przypadek Huaorani; dr Anna W. Brzezińska (IEiAK UAM, Poznań) – Dualizm polityki regionalnej – rzeczywistość kreowana a doświadczenia indywidualne;
dr Agnieszka Halemba (Centrum Historii i Kultury Europy Środkowo-Wschodniej,
Uniwersytet w Lipsku, Niemcy) – Prywatyzacja życia religijnego w radzieckiej
Ukrainie i jej współczesne efekty; Agata Maksimowska (IEiAK UW, Warszawa) –
Polityka reprezentacji i tworzenie tożsamości a etnograficzne badania w Żydowskim
Obwodzie Autonomicznym w Rosji; prof. Magdalena Śniadecka-Kotarska (ZSL UŁ,
Łódź) – Partie etniczne w Ameryce Łacińskiej. Casus Boliwii i Ekwadoru; dr Irena Kotowicz-Borowy (Katedra Edukacji i Kultury SGGW, Warszawa) – Przywódcy
szlachty okolicznej. Tradycje i współczesność; dr Przemysław Hinca (IEiAK UAM,
Poznań) – Od Radży do Prezydenta – współczesne oblicza tradycyjnych struktur władzy w stanie Himaćal Pradeś; dr Krzysztof Trzciński (ISRiG UW, Warszawa) – Tradycyjne struktury władzy we współczesnej Afryce. Między wartościami rodzimymi a
liberalnymi.
W trakcie obrad trzeciej sekcji tematycznej zaprezentowano następujące referaty:
Transformacja ustrojowa w Republice Południowej Afryki i jej kulturowe uwarunkowania (prof. dr hab. Arkadiusz Żukowski, INP UW-M, Olsztyn); Hutu i Tutsi. Czy
ludobójstwo w Rwandzie może się powtórzyć? (dr Maciej Ząbek, IEiAK UW, Warszawa); Specyfika etnopolityczna Kałmucji. Współczesny chanat czy postsowiecka
republika autonomiczna? (dr Veronika Belyaeva, KEiAK USz, Szczecin); Zmierzch
etnicznych autonomii. Sytuacja Buriatów w byłym Agińskim Buriackim Okręgu autonomicznym (mgr Zbigniew Szmyt, IEiAK UAM, Poznań); Polityczne uwarunkowania himalajskiego handlu przygranicznego między Indiami a Tybetem (dr Rafał Beszterda, IEiAK UAM, Poznań); Między polityką ekologiczną a ekologią polityczną
(przykład Ladakhu) (mgr Antonina Małowiecka); Gra w karty – karta narodowa jako
stawka w państwowej polityce narodowościowej (dr Paweł Ładykowski, KEiAK USz,
Szczecin); Etnopolityka jako przedmiot badań antropologii i politologii (na przykładzie Azji Centralnej) (dr Andrzej Wierzbicki, INP UW, Warszawa); Etniczność i polityka wielokulturowym Fidżi (dr Łukasz Kaczmarek, IEiAK UAM, Poznań).
W czwartej sekcji tematycznej wystąpili: dr Anna Symoszyn (IEiAK UAM, Poznań) – „Stronniczość – obiektywizm”. Uwarunkowania polityczne w badaniach tybetologicznych; mgr Natalia Bloch (IEiAK UAM, Poznań) – Antropologa uwikłanie
w politykę. Badania uchodźców tybetańskich; mgr Ignacy Jóźwiak (SzNS IFiS PAN,
Warszawa) – W czym zawinił antropolog? Auto-etnograficzne refleksje na marginesie
polsko-ukraińskiego dialogu; doc. dr hab. Ryszard Tomicki (IAiE PAN, Warszawa)
– Wczesna antropologia i polityka w Nowej Hiszpanii (1531-1532); dr Joanna Bar (IP
171
Elżbieta Muciek
UP, Kraków) – Polityczne uwarunkowania antropologicznych i historycznych badań
dziejów XX-wiecznej Ruandy; dr hab. Krzysztof Gładkowski (INP UW-M, Olsztyn) –
Idealizacja, ideologizacja, indoktrynacja: mit „ludu” w antropologii XIX i XX wieku;
dr Anna Kwaśniewska (ZAS UG, Gdańsk) – O badaniach etnologicznych z polityką
w tle na Kaszubach i Pomorzu w XX-leciu międzywojennym; prof. Karol Piasecki
(KEiAK USz, Szczecin) – Problem ras w antropologii; dr Marta Kania (IAiSP UJ,
Kraków) – Relacje archeologii i nacjonalizmu – dyskurs przeszłości?; dr Piotr Załęski (INP UW, Warszawa) – O pożytkach interdyscyplinarności – antropologiczne
spojrzenie w politologii (na podstawie badań w Azji Centralnej i na wsi polskiej).
Wystąpieniom towarzyszyła dyskusja.
W ostatnim dniu konferencji w ramach sesji plenarnej wygłoszono trzy referaty. W tej części obrad głos zabrali: prof. dr hab. Michał Buchowski (IEiAK UAM,
Poznań) w wystąpieniu pt. Krew i ziemia w polskich dyskursach politycznych, dr
hab. Anna Malewska-Szałygin (IEiAK UW, Warszawa) – „Ludowe” wyobrażenia o
władzy, państwie oraz dr Karolina Churska-Nowak (WSNHiD, Poznań) – Symbolika
demokratycznej sceny politycznej. Prof. M. Buchowski przedstawił najbardziej znane
symbole w ideologiach nacjonalistycznych XIX i XX wieku wraz z ich odniesieniami
do sytuacji w Polsce w przededniu akcesji do Unii Europejskiej. Dr hab. A. Malewska-Szałygin w barwny sposób przedstawiła wyniki swoich badań terenowych na
Podhalu. Dr K. Churska-Nowak skupiła się na wymiarach demokracji masowej m.
in. w zakresie zarządzania symbolami, językiem władzy, prezentacji wartości, obrazami i grami politycznymi.
Po referatach miała miejsce dyskusja oraz wystąpienia przewodniczących sekcji,
którzy dokonali podsumowania wyników ich prac. Po krótkiej dyskusji podsumowania całości i zamknięcia obrad dokonał A. Posern-Zieliński.
Z uwagi na to, że konferencja zgromadziła w większości etnologów i politologów
w Będlewie doszło do swoistego rodzaju interdyscyplinarnego spotkania w zakresie terminologicznym, metodologicznym i teoretycznym. Uwidoczniły się wyraźne
różnice w języku, jakim posługują się przedstawiciele obu dyscyplin oraz sposobie
badania polityki. Zarówno w podsumowaniu obrad poszczególnych sekcji tematycznych, jak również w uwagach podnoszonych w trakcie dyskusji podkreślano korzyści,
jakie wynikają z tego spotkania dla przedstawicieli obu dyscyplin. Politolodzy mogą
skorzystać z potężnego dorobku badań terenowych, natomiast antropolodzy choćby z
dorobku myśli społeczno-politycznej. W związku z tym w trakcie obrad konferencji
wyraźnie podniesiono postulat nawiązania interdyscyplinarnej współpracy.
Należy wyrazić uznanie organizatorom, którzy dostrzegli potrzebę zorganizowania tego rodzaju debaty. Potrzeba ta wynika przede wszystkim z obserwacji aktywności naukowej w środowisku antropologów, którzy coraz częściej są zainteresowani
kwestiami politycznymi oraz kulturowymi uwarunkowaniami życia politycznego, a
z drugiej strony również politologów, którzy coraz chętniej wykorzystujących podejścia antropologiczne do badania zjawisk politycznych.
172
Konferencja naukowa „Antropologia polityki i polityka w antropologii”, Będlewo, 18-20 maja 2009 r.
Spotkanie w będlewskim ośrodku konferencyjnym było pierwszą konferencją
naukową poświęconą antropologii politycznej zorganizowaną w takiej formule. Organizatorzy zapowiedzieli wydanie drukiem materiałów pokonferencyjnych, które z
pewnością przyczynią się do rozpropagowania tematyki będącej przedmiotem trzydniowych obrad.
173
Wojciech Maguś
Lublin
[email protected]
Konferencji naukowa
„Wokół idei Jerzego Giedroycia”,
Lublin, 22 października 2010 r.
W dniu 22 października 2010 roku na Wydziale Politologii Uniwersytetu Marii
Curie – Skłodowskiej odbyła się konferencja naukowa zorganizowana w dziesiątą
rocznicę śmierci Jerzego Giedroycia oraz w dziesiątą rocznicę ustanowienia nagrody
naukowej UMCS jego imienia. Konferencję zatytułowano „Wokół idei Jerzego Giedroycia”, zaś patronat honorowy nad nią objął Bronisław Komorowski - Prezydent
Rzeczypospolitej Polskiej.
Inicjatorką organizacji konferencji była prof. dr hab. Iwona Hofman - kierownik
Zakładu Dziennikarstwa na Wydziale Politologii UMCS, która w imieniu organizatorów powitała zgromadzonych uczestników, zaś w dalszej części obrad pełniła funkcję
moderatorki spotkania. W imieniu władz wydziału przybyłych gości powitała prof. dr
hab. Ewa Maj - prodziekan Wydziału Politologii, zaś uroczystego otwarcia konferencji dokonał prof. dr hab. Andrzej Dąbrowski – JM Rektor Uniwersytetu Marii Curie
– Skłodowskiej. Następnie JM odczytał list Bronisława Komorowskiego, skierowany
do uczestników i organizatorów spotkania. W liście tym Prezydent podkreślił, że
koncepcje i działalność Jerzego Giedroycia to dziedzictwo, które wciąż należy pielęgnować i na nowo odczytywać. Przypomniał, że redaktor „Kultury” nie był „typem politycznego przywódcy ani emisariuszem zbrojnego czynu”, ale był „mentorem
rozsądnego, krytycznego myślenia, wolnego od stereotypów i uprzedzeń”. Zdaniem
Bronisława Komorowskiego, lekcją najcenniejszą od Giedroycia, „najbardziej frapującą i najbardziej aktualną” jest program polskiej polityki wschodniej - relacji Polski z
Ukrainą, Litwą, Białorusią i Rosją. Prezydent podkreślił, że choć program ten kształtował się w innej rzeczywistości politycznej, i od tamtego czasu w tej części Europy
zaszły już ogromne zmiany, to jednak idee Redaktora stały się podwaliną polityki
wschodniej niepodległej Polski.
W pierwszej części spotkania swe rozważania na temat osoby oraz przesłania Jerzego Giedroycia przedstawili goście honorowi konferencji. Arcybiskup Józef Życiński, metropolita lubelski podziękował zgromadzonym za podtrzymywanie pamięci o
dorobku redaktora „Kultury”. Przypomniał przy tym nadal aktualne założenia jego
koncepcji dotyczące polskiej polityki wschodniej. „Nie chciałbym, żeby czas złagodził
ten element przesłania Jerzego Giedroycia, to jest jego troskę o otwarcie na wschód”
– mówił abp Życiński. Przedstawiciele władz samorządowych Henryka Strojnowska
175
Wojciech Maguś
- pełniąca funkcję wicewojewody lubelskiego oraz Jacek Sobczak - wicemarszałek
województwa lubelskiego wspominali swoje pierwsze niezapomniane spotkania z Jerzym Giedroyciem w Maisons-Laffitte. Z kolei prezydent Lublina, Adam Wasilewski
zapewniał o realizowanej zgodnie z przesłaniem Giedroycia współpracy Lublina i Lubelszczyzny z sąsiednimi miastami i regionami przygranicznymi wschodnich sąsiadów Polski, zwłaszcza z Ukrainy. Gościem konferencji był również Jarosław Kurski
- zastępca redaktora naczelnego „Gazety Wyborczej”. Pierwszą część konferencji zakończyło wystąpienie Wojciecha Sikory - dyrektora Instytutu Literackiego w Paryżu,
zatytułowane „10 lat bez Jerzego Giedroycia”. Sikora przedstawił katalog zadań, jakie
były realizowane przez Instytut Literacki. Zaprezentował także plany funkcjonowania tej instytucji po śmierci Redaktora. „Celem tych - dość oczywistych - planów jest
zachowanie instytucji stworzonej przez Jerzego Giedroycia i jego współpracowników
dla przyszłych pokoleń. Zachowanie w taki sposób, aby dom był żywy, możliwie
otwarty i naznaczony osobowością i dziełem Redaktora” – mówił Wojciech Sikora.
Drugą część konferencji, tj. dyskusję panelową zatytułowaną „Wizja Polski Jerzego Giedroycia. 10 lat bez Redaktora”, rozpoczęła prof. dr hab. Iwona Hofman odczytując przesłanie nieobecnego prof. dr hab. Tadeusza Wyrwy, jednego ze współpracowników Giedroycia. Pierwszym mówcą był prof. dr hab. Jerzy Pomianowski, który
zastanawiał się nad przyszłością dziedzictwa, jakie pozostawił Redaktor w kontekście aktualnie prowadzonej przez władze Polski polityki wschodniej. „Mieliśmy do
czynienia z człowiekiem, który był bez wątpienia najwybitniejszym statystą polskim
dwudziestego wieku. Człowiekiem, który miał w sobie, w przeciwieństwie do jego
niepowołanych naśladowców, ludzi posługujących się od czasu do czasu jego nazwiskiem, miał to co stanowi o randze działacza państwowego, Patrzył na sprawy Polskie
nie sposobem pępkowym tak jak gdyby kraj nasz był pępkiem świata” – mówił prof.
Pomianowski o redaktorze „Kultury”. Kolejnym prelegentem była Bogumiła Berdychowska, która zwróciła uwagę na problem odejścia przez polityków od realizowanej
po 1989 roku koncepcji wschodniej polityki, która miała doprowadzić do zacieśniacie stosunków Polski głównie z Ukrainą, Litwą i Białorusią, a nie tylko Rosją. Berdychowska skrytykowała przy tym obecne działania polityków tej sferze, które jej
zdaniem nie odzwierciedlają myśli Giedroycia. Dodała, że „w polityce wschodniej
można jak w soczewce zobaczyć momentami bylejakość ciągle naszego państwa. Na
poziomie kompetencji urzędników, na poziomie pewnych zwyczajów, strukturalnych
zachowań”.
Z kolei prof. dr hab. Andrzej Friszke przypomniał, iż według myśli Giedroycia
to państwo a nie naród jest nadrzędnym podmiotem polityki. „Jeżeli się zastanawiamy nad spuścizną Giedroycia, nad jego publicystyką, nad tymi wartościami które
przekazywał wprost i nie wprost, bo też w sposobie redagowania pisma, to cóż tam
znajdujemy. Na pewno opowiadał się przeciwko partyjnictwu. To znaczy przeciwko
takiemu rozumieniu państwa, kiedy jest ono rozdzielane przez partie polityczne i
dominuje w nim spór, konflikt polityczny, po prostu konflikt partyjny, konflikt ideolo176
Konferencji naukowa „Wokół idei Jerzego Giedroycia”, Lublin, 22 października 2010 r.
giczny. To było coś czego on nie znosił. Jego złość, czasem bardzo ostra złość, na rożne rzeczy które działy się w Polsce w latach 90-tych już, wnikała z tego, że widział
w tym elementy kształtującego się takiego systemu partyjnictwa. Cały czas chciał,
dążył, liczył na to, że polska klasa polityczna będzie w stanie wytworzyć myślenie o
państwie jako wartości nadrzędnej, a nie że będą sobie państwo wydzierać” - mówił
prof. Friszke. Wspomniał także o sposobie pisania o historii w wydawanych przez
Instytut Literacki „Zeszytach Historycznych”. Historia tam rozumiana jest nie tylko
w kategorii faktów, ale przede wszystkim jako impuls wymuszający refleksję. Z kolei
prof. dr hab. Jan Pomorski, przedstawił niełatwe początki powoływania Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów w Lublinie. Przybliżył ogromny
dorobek pozycji opublikowanych przez Wydawnictwo UMCS, dotyczących paryskiej
„Kultury” i koncepcji Jerzego Giedroycia.
Trzecia części konferencji rozpoczęła się od odczytania przez prof. dr hab. Iwonę
Hofman listu redaktora Leopolda Ungera skierowanego do uczestników spotkania.
W dalszej kolejności prof. dr hab. Andrzej Mencwel przywołał koncepcje zawarte w
publicystyce Juliusza Mieroszewskiego, zastanawiając się nad znaczeniem i aktualnością sformułowanego przez współpracownika „Kultury” określenia „zakon polskości”. Zaznaczył też, iż przywoływana koncepcja Giedroycia i Mieroszewskiego ULB
(Ukraina, Litwa, Białoruś) nie oznaczała tylko uznania prawa do niepodległości tych
państw, ale także podejmowanie stosownych kroków w relacjach polsko-rosyjskich.
Problematykę tę kontynuował prof. dr hab. Rafał Habielski w wystąpieniu zatytułowanym „Uniwersalia i sprawy minione. Jerzy Giedroyc w polskim życiu publicznym”.
Wyjaśniał w nim czym było działanie polityczne dla Giedroycia. Mówił o możliwościach interpretacji koncepcji Giedroycia w kontekście edukacji politycznej. Z kolei
prof. dr hab. Marek Kornat szukał odpowiedzi na postawione w tytule swego wystąpienia pytanie: „Czy Jerzy Giedroyc przewidział upadek Związku Sowieckiego?”.
Kolejna prelekcja - prof. dr hab. Aleksandry Hnatiuk, dotyczyła recepcji myśli
Giedroycia w niepodległej Ukrainie. Badaczka szczegółowo przybliżyła konkretne
przedsięwzięcia naukowo-badawcze oraz społeczne realizowane na Ukrainie. „Nagle
okazuje się, że te doświadczenia właśnie w sferze publicznej, w sferze zajmowania się
różnymi problemami na szczeblu lokalnym, okazują się niesłychanie istotne i na tym
poziomie te relacje są znakomite. Tu się dzieje bardzo wiele i bardzo dobrze widać jak
łatwo w tę tkankę wchodzi myśl czy samo przesłanie Jerzego Giedroycia. Tutaj można mówić o tym, że w tych spotkaniach młodzieży polskiej i ukraińskiej, czy młodzieży akademickiej duch Giedroycia jest bardzo obecny. Bez tego trudno wyobrazić
sobie już dzisiaj działanie w przestrzeni publicznej, działanie w tych najzwyklejszych
kontaktach polsko-ukraińskich” – mówiła prof. Hnatiuk.
Konferencję zakończyła gorąca dyskusja dotycząca obecności myśli Jerzego Giedroycia w życiu społeczeństw. Uczestnicy zgodnie zaapelowali o potrzebę propagowania dziedzictwa Giedroycia, zwłaszcza wśród młodych ludzi, do czego z pewnością przyczyni się również zapowiedziany przez organizatorów tom pokonferencyjny,
177
Wojciech Maguś
zawierający wystąpienia prelegentów. Należy również dodać, iż dzień po obradach
konferencji, w dniu 23 października w trakcie uroczystej inauguracji roku akademickiego UMCS, została wręczona dziesiąta już Nagroda Naukowa im. Jerzego Giedroycia. Laureatem za rok 2010 został dr Tomasz Rakowski, autor książki „Łowcy,
zbieracze, praktycy niemocy”.
178
Weronika Markowska
Zamość
[email protected]
Międzynarodowa konferencja naukowa
Nauczanie języka rosyjskiego
na neofilologii i innych kierunkach,
Lublin, 7-8 czerwca 2010 r.
W dniach 7-8 czerwca 2010 r. w Lublinie odbyła się międzynarodowa konferencja naukowo-dydaktyczna pt. Nauczanie języka rosyjskiego na neofilologii i innych
kierunkach. Organizatorami tego cyklicznego już przedsięwzięcia, była Pracownia
Glottodydaktyki Języków Słowiańskich oraz nowopowstałe Centrum Języka i Kultury Rosyjskiej UMCS.
Organizowanie konferencji poświęconych nauczaniu języka rosyjskiego wpisało
już w tradycję Pracowni Glottodydaktyki Języków Słowiańskich UMCS. Od kilkunastu lat odbywają się bowiem, pod patronatem Dyrektora Instytutu Filologii Słowiańskiej UMCS prof. dr hab. Feliksa Czyżewskiego, międzynarodowe spotkania
nauczycieli języka rosyjskiego. Materiały z poprzednich konferencji ukazały się między innymi w 2000 r. - Nauczanie języka rosyjskiego studentów filologii rosyjskiej
(pod redakcją H. Rycyk-Sztajdel i S. Szaszkowej) oraz w 2010 r. - Nauczanie języka
rosyjskiego studentów na kierunkach filologicznych i neofilologicznych (pod redakcją
L. Szypielewicz). W druku znajdują się natomiast kolejne tomy pokonferencyjne.
Podczas dwudniowych obrad kolejnej już konferencji poświęconej nauczaniu
języka rosyjskiego zaprezentowano łącznie kilkanaście referatów, zwieńczonych
wnikliwymi dyskusjami oraz wymianą doświadczeń i poglądów na temat procesu
nauczania języka rosyjskiego w placówkach oświatowych. Referenci reprezentowali
uczelnie wyższe, ale też szkoły ponadgimnazjalne, w których proces nauczania języka
rosyjskiego zaczyna się od podstaw. Na wzrost zainteresowania językiem rosyjskim,
w szczególności w województwie lubelskim, zwrócił uwagę w słowie wstępnym prof.
dr hab. Feliks Czyżewski. Wspomniał on również, że owe zainteresowanie przekłada
się na rozwój współpracy wyższych uczelni ze szkołami ogólnokształcącymi i innymi ośrodkami nauczania języka rosyjskiego na Lubelszczyźnie.
Obrady konferencji zgromadziły przedstawicieli krajowych i zagranicznych
ośrodków badawczych, m. in. i tu wymienić. Referenci reprezentowali ośrodki naukowe nie tylko z Lubelszczyzny, lecz także z innych stron Polski oraz zza granicy:
Mińsk (Białoruski Państwowy Uniwersytet), Połtawa (Połtawski Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. W. G. Korolenko), Lublin (UMCS), Warszawa (UW), Kielce
179
Weronika Markowska
(UHP im. J. Kochanowskiego), Toruń (UMK im. M. Kopernika), Rzeszów (UR),
Zamość (PWSZ im. Sz. Szymonowica).
Cytując słowa organizatorki konferencji, dr H. Rycyk-Sztajdel, należy zaznaczyć,
że tematy wystąpień corocznie ujmują coraz szerszą gamę zagadnień związanych
z nauczaniem języka rosyjskiego, tj: organizację procesu nauczania tego języka w
systemie studiów dwustopniowych, nowe programy, formy testowania, aspektowe i
kompleksowe nauczanie języka; rozwijanie kompetencji językowo-komunikacyjnej
i interkulturowej; efektywne metody, techniki, strategie nauczania; multimedia w
procesie nauczania języka rosyjskiego; przezwyciężanie interferencji w nauczaniu
języków pokrewnych; rozwijanie autonomii studentów w procesie praktycznego nauczania języka rosyjskiego; problemy nauczania języka rosyjskiego w ramach specjalizacji. Zagadnienia te zostały wszechstronnie i wnikliwie omówione podczas obrad
i dyskusji, przy czym z szczególnym zainteresowaniem spotkała się problematyka
rozwijania kompetencji językowej, komunikacji międzyludzkiej (aspekt emocjonalny) oraz wykorzystania nowych programów, metod i sposobów nauczania.
Tatjana Siemirskaja (Białoruski Państwowy Uniwersytet) przedstawiła problem
nauczania języka rosyjskiego studentów z Tadżykistanu i Chin. W wystąpieniu został
wyszczególniony aspekt nauczania wyrażania uczuć i emocji wraz z uwzględnieniem
intencji komunikacji. Referentka poruszyła problem stereotypów językowych oraz
znaczenie poprawnego używania konstrukcji gramatycznych odpowiednio do sytuacji i intencji komunikacji.
Problematyka emotywnej komunikacji została również ujęta w referacie Haliny Rycyk-Sztajdel (UMCS) pod tytułem Nauczanie sposobów wyrażania uczuć w
praktyce komunikacyjnej studentów rusycystów. Autorka zaprezentowała możliwości
wykorzystania form gramatycznych oraz konstrukcji intonacyjnych w procesie nauczania sposobów wyrażania emocji. Praca nad emocjonalną stroną porozumienia
międzyludzkiego wymaga nie tylko umiejętności językowych, ale także zdolności i
uwarunkowań psychofizycznych. Temat ten został również rozwinięty wraz z zaprezentowaniem przykładów komunikacji, sprawiających problemy językowe.
Wystąpienie Ireny Matczyńskiej (UMK im. M. Kopernika w Toruniu), zatytułowane Organizacja samodzielnej pracy w ramach przedmiotu multimedia miało
praktyczny charakter – referentka podzieliła się swoim doświadczeniem nauczania
wymowy rosyjskiej. Wspaniałe przykłady prac domowych w postaci nagrań, plików
wideo, prób aktorskich utwierdziły wszystkich obecnych w przekonaniu, że nauczanie języka powinno iść w parze z rozwojem technicznym oraz że wykorzystanie nowych programów daje możliwość rozwoju nie tylko językowego, a także interdyscyplinarnego. Samodzielna praca nad wymową i fonetyką rosyjską nie może być nudna,
a odpowiednie ukierunkowanie daje wspaniałe efekty i dużo satysfakcji tak ze strony
nauczycieli, jak ze strony studentów.
Swoje miejsce podczas konferencji zajęła równie ważna kwestia tłumaczenia
jak metody nauczania filologów. Wykorzystanie tłumaczenia w procesie glottody180
Międzynarodowa konferencja naukowa Nauczanie języka rosyjskiego na neofilologii...
daktycznym wciąż budzi różne emocje dydaktyków i nauczycieli. Katarzyna Oszust
(UMCS) w referacie Zastosowanie przekładu w nowoczesnej dydaktyce języka rosyjskiego skupiła się na problemie zasadności wykorzystania tłumaczenia. Przedstawiła
opinie badaczy w kwestii stosowania przekładu oraz racje przemawiające za stosowaniem tłumaczenia podczas zajęć językowych. Referentka zaproponowała również
przykłady z podręczników do nauczania języka rosyjskiego, w których tłumaczenie
jest stosowanie jako technika wspomagająca proces kształtowania kompetencji językowej i interkulturalnej poprzez aktywizację nauczania języka rosyjskiego.
Problematykę, związaną z wykorzystywaniem tłumaczenia kontynuowała Irena
Rolak (UHP im. J. Kochanowskiego w Kielcach). W referacie zatytułowanym Tłumaczenie jako jedna z koniecznych umiejętności językowych w nauczaniu języka rosyjskiego w sferze biznesu poruszyła ona kwestię zasadności stosowania tłumaczenia
na zajęciach specjalistycznych oraz podała odpowiednie przykłady zastosowania w
praktyce metody tłumaczeniowej, np. tłumaczenie umów, kontraktów, sprawozdań
finansowych.
Dorota Piekarska-Winkler oraz Agata Buchowiecka-Fudała (UW) w wystąpieniu
Czynniki etnokulturowe w procesie nauczania języka rosyjskiego jako obcego studentów filologów przedstawiły propozycję pracy nad tematyką Rosyjski kostium ludowy, realizowaną na praktycznych zajęciach z języka rosyjskiego. Referentki zwróciły
uwagę na ten fakt, że wykorzystanie na zajęciach językowych czynników etnokulturowych doskonale wpływa na kształtowanie kompetencji językowej studentów, na
ich rozwój intelektualny, duchowy i emocjonalny, co w rezultacie aktywizuje proces
komunikowania na płaszczyźnie dialogu kultur. Tematyka stroju ludowego stanowi bogaty i wdzięczny materiał językowy i kulturowy, realizacja którego (poprzez
stopniowe przejście od zadań wdrażających do tematu, poprzez rozwinięcie tematu,
szczegółową analizę tekstów, dotyczących strojów ludowych, a także malarstwo i
sztukę) sprawia ogromną przyjemność uczestnikom zajęć.
Propozycję dydaktyczną przedstawiła również Weronika Markowska (PWSZ im.
Sz. Szymonowica w Zamościu) w referacie Podróż z rok-operą Junona i Awos (kompozytor A. Rybnikow, słowa A. Wozniesienskij). Aktywizacja studentów w procesie
nauczania wymaga ogromnego zaangażowania, ciekawych pomysłów i fascynującej
tematyki. Referentka przedstawiła propozycję wykorzystania rock-opery Junona i
Awos na praktycznych zajęciach jako materiału wspomagającego realizację tematyki
Podróżowanie. Poprzez historię nierównej i niespełnionej miłości podróżnika i dowódcy pierwszej rosyjskiej ekspedycji dookoła świata N. Riezanowa oraz młodej Kalifornijki Konczity, realizowany jest następujący materiał: wielcy podróżnicy i zdobywcy nowych ziem, podróż dookoła świata, nazwy kontynentów, państw, oceanów,
przygotowanie do podróży, środki transportu, atrakcje turystyczne i in. Rock-opera
stanowi doskonały materiał dla ćwiczeń fonetycznych, a poprzez połączenie muzyki
cerkiewnej i współczesnej wspomaga również duchowy i intelektualny rozwój młodzieży.
181
Weronika Markowska
Kontynuując tematykę aktywizacji studentów poprzez wdrażanie różnych form
pracy na zajęciach, należy zwrócić się ku wystąpieniu Gizeli Grabińskiej (UW), która wygłosiła referat na temat Kształtowania kompetencji językowej u studentów filologów na materiale filmu Piter FM. Film jako środek glottodydaktyczny jest bardzo
popularny wśród studentów i uczniów szkół, różne są jednak sposoby wykorzystania
owego materiału. G. Grabińska przedstawiła propozycje ćwiczeń i zadań wspomagających proces kształtowania i rozwijania kompetencji językowej. Dyskusja, burza
mózgów, efekt stop-klatki, mini-teatr – to wszystko pozwala studentom zrealizować
cele i zadania postawione na zajęciach z PNJR. Poprzez ciekawą propozycję ekranową studenci mają możliwość nie tylko poszerzyć swoje słownictwo, lecz również
wzbogacić swoją wiedzę na temat miasta Sankt-Petersburg, gdzie rozgrywa się akcja
filmu oraz zapoznać się z życiem młodych Rosjan.
Charakter sprawozdawczy miało wystąpienie Specyfika nauczania PNJR na makrokierunku Rosjoznawstwo Martyny Król (UHP im. J. Kochanowskiego w Kielcach), która przedstawiła założenia, cele oraz program i metodykę nauczania Praktycznej nauki języka rosyjskiego na kierunku Rosjoznawstwo na Uniwersytecie
Humanistyczno-Przyrodniczym im. Jana Kochanowskiego w Kielcach. Nowopowstały kierunek Rosjoznawstwo ma przygotowywać specjalistów z branży turystycznej i biznesowej, ze szczególnym akcentem na doskonalenie umiejętności językowych
i realioznawczych. Stąd szczególny nacisk kładzie się na przedmioty o charakterze
interdyscyplinarnym: historia, geografia, filozofia Rosji, historia stosunków Rosji z
Polską, media rosyjskie, myśl społeczna. Priorytetem natomiast jest nauczanie języka
rosyjskiego na zajęciach PNJR.
Tematykę języka młodzieży zaprezentowały badaczki Anna Graszek-Tańska
(UMK im. M. Kopernika w Toruniu) i Teresa Giedz-Topolewska (UMCS). Teresa
Giedz-Topolewska w referacie Żargon podonków – niebezpieczny rodzaj dyskursu
internetowego? przedstawiła problem łamania zasad ortograficznych, stylistycznych
i gramatycznych w funkcjonującym tzw. żargonie padonków. Największą popularnością ów żargon cieszy się wśród osób wykształconych, a także powoli zaczyna przenikać w świat mas-mediów. Badaczka przedstawiła tendencje słowotwórcze żargonu
padonków oraz podała przykłady jego zastosowania. Po wystąpieniu trwała burzliwa
dyskusja, nawiązująca do zasadności wprowadzania języka Internetu na zajęcia z
PNJR oraz zapoznania studentów z żargonem padonków.
Anna Graszek-Tańska (UMK im. M. Kopernika w Toruniu) w wystąpieniu Język rosyjski – fajny? Opanowywanie slangu przez studentów obcokrajowców skupiła
się na procesie nauczania slangu młodzieżowego studentów filologów. Główna linia
obrony zasadności nauczania nieliterackiego języka młodzieżowego szła w kierunku
kontaktów między rówieśnikami z Polski i Rosji. Znalezienie wspólnych elementów
językowych daje szansę na skuteczne porozumienie i nawiązanie dialogu. Referentka
przedstawiła również swoje propozycje dydaktyczne wspomagające proces nauczania
niewyrafinowanego slangu młodzieży rosyjskiej.
182
Międzynarodowa konferencja naukowa Nauczanie języka rosyjskiego na neofilologii...
Problem doskonalenia zawodowego podjęła w swoim referacie O znaczeniu aktualizacji leksyki na praktycznych zajęciach języka rosyjskiego (na przykładzie realizacji tematu Zawody początku XXI wieku) Swietłana Szaszkowa (UMCS). Podkreśliła ona, że wraz z rozwojem technicznym i przemysłowym, zmienia się również
zawodowa sfera życia człowieka. I co za tym idzie - aktualizuje się również leksyka
związana z nazwami wykonywanych zawodów. Obowiązkiem nauczyciela jest ciągłe
kształcenie się, szczególnie w zakresie aktualizacji słownictwa. Realizując tematykę
Zawody początku XXI wieku jest to szczególnie uzasadnione. Referentka przedstawiła również propozycje dydaktyczne wspomagające realizację wspomnianego tematu.
Szczególnym przedmiotem zainteresowania uczestników konferencji stałą się
kwestia mówienia w języku rosyjskim jako jedna z podstawowych kompetencji językowych. Marina Rodina (Białoruski Państwowy Uniwersytet) omówiła problemy, z
jakimi spotyka się na co dzień ucząc języka rosyjskiego studentów z Chin. Mówienie,
będąc priorytetową umiejętnością w trakcie porozumiewania się, jest jednym z głównych celów nauczania. W referacie Nauczanie studentów obcokrajowców mówienia
w języku rosyjskim M. Rodina przedstawiła propozycje technik i metod nauczania
mówienia dla początkujących.
Tematykę nauczania mówienia w języku rosyjskim kontynuowała Nadzieja Kuptel
(UW), która wygłosiła referat Poznawcze zainteresowania jako forma doskonalenia
międzykulturowej komunikacji studentów. Referentka podkreśliła, że kształtowanie
umiejętności mówienia jest podstawowym zadaniem nauczycieli ze względu na to,
że komunikacja międzyludzka odbywa się właśnie na etapie mówienia. W ramach
nauczania mówieniu należy zwrócić uwagę na dobór tekstów o tematyce realioznawczej i kulturoznawczej, które wzbogacą zasób leksykalny studenta oraz rozwiną jego
osobowość.
Wystąpienie Anny Pado (UMCS) zatytułowane Mówienie w języku rosyjskim –
sukcesy i porażki miało charakter omówienia czynności mówienia w jego różnych
aspektach: leksykalnym, gramatycznym, psychicznym i komunikatywnym. Podsumowujący charakter referatu wywołał dyskusje oraz wymianę doświadczeń pomiędzy wykładowcami dotyczących sposobów i technik nauczania mówienia studentów
filologów.
Podsumowując obrady, dr Halina Rycyk-Sztajdel przypomniała, że konferencja
z cyklu Nauczanie języka rosyjskiego na neofilologii i innych kierunkach odbyła się
po raz jedenasty. Owocem tych konferencji są nie tylko liczne publikację, lecz także
wzbogacenie warsztatu dydaktycznego nauczycieli akademickich oraz nauczycieli
szkół średnich. Właśnie swoim doświadczeniem i problemami w nauczaniu młodzieży w szkole podzieliły się Barbara Borowy i Krystyna Małysz nauczycielki języka
rosyjskiego z Liceum Ogólnokształcącego im. ONZ w Biłgoraju. Spotkanie zakończyło się dyskusją i podsumowaniem wszystkich wystąpień. Uczestnicy wymienili
poglądy na niektóre kwestie dydaktyczne oraz podziękowali organizatorom za owocną pracę i wspaniałą atmosferę podczas spotkania.
183

Lublin, 22 października 2010 r.

Transkrypt

Podobne dokumenty

Wykład 4

Prace plastyczne

nasza europa - Stowarzyszenie Willa Decjusza