1 Toruń, dnia 30.07.2012 Tytuł innowacji: TERAPIA TEATREM Autor
Transkrypt
1 Toruń, dnia 30.07.2012 Tytuł innowacji: TERAPIA TEATREM Autor
Toruń, dnia 30.07.2012 Tytuł innowacji: TERAPIA TEATREM Autor Lucyna Grzelińska 1 OPIS ZASAD INNOWACJI Uzasadnienie potrzeby zmian: Teatr to miejsce szczególne: miejsce spotkania człowieka z wartościami estetycznymi takimi jak: potrzeba przeżywania piękna, fikcji literackiej, podziwu, zachwytu, radości, grozy, smutku-a zatem emocji, które wywołuje w widzu oglądanie spektaklu. To także miejsce, w którym można nabyć doświadczenia we wzmacnianiu swojego znaczenia wśród ludzi. Tworzenie spektaklu, żmudne uczenie się tekstu, intonacji, gestu, pokonywanie trudności w nawiązywaniu prawidłowych relacji z grupą-te wszystkie czynności służą samodoskonaleniu. Adresatami innowacji są uczniowie klasy II a gimnazjum z oddziałami integracyjnymi. Pierwszorzędne wydaje się zatem, aby to właśnie uczniowie z niepełnosprawnością dzięki udziałowi w zajęciach teatralnych uczyli się pełnienia ról społecznych, zmagali się ze swoimi kompleksami, a także wzmacniali swoje poczucie wartości. Istota innowacji w ogromnym stopniu łączy się z praktykami teatralnymi, obejmującymi stworzenie autorskiego projektu teatralno-filozoficznego „W świecie zaginionych wartości”. Historia projektu sięga roku 2006. Wówczas, z inspiracji rozmów z młodzieżą podczas warsztatów teatralnych narodził się pomysł stworzenia go. Sens projektu zasadzał się na szeroko pojętej problematyce aksjologicznej, ponieważ młodzież niejednokrotnie wyrażała ubolewanie związane z upadkiem świata wartości i sugerowała artystyczną transpozycję tego braku. Realizacja kolejnych edycji projektu wyglądała następująco: a) Omówienie problematyki poruszanej w spektaklu, koncentrującej się wokół pojęć aksjologicznych: problematyki wolności, wolnej woli, prawdy, kłamstwa, autorytetu, bezinteresowności, etc. b) Każdorazowo realizacja spektaklu wiązała się z prelekcją zaproszonych gości. Najczęściej byli to pracownicy UMK, którzy w przystępny sposób przypominali uczniom ważność świata wartości. c) Spotkania posiadało konkretny cel: tytuły spektakli- „O potrzebie bezinteresowności”, „Autorytet-potrzeba czy fikcja?”, „Podróż dookoła siebie”, „Arka-czy możemy ocalić siebie?”, „Miłość jest wszystkim, co istnieje”- w bezpośredni sposób wiązały się ze wspomnianą wyżej problematyką aksjologiczną. d) Występ grupy teatralnej poprzedzany był dyskusją na temat spektaklu, dostępnością ( kształcenie sfery rozumienia i przeżywania ucznia), jego twórczym przeniesieniem w tekst, warsztatami i finalną realizacją-spektaklem przed uczniowskim i nauczycielskim gremium, a także zaproszonymi gośćmi. e) Warto nadmienić, że warsztaty i spektakle realizowane były w klasach integracyjnych, w myśl zasady: terapia poprzez sztukę. Integracja na scenie przynosiła nieoczekiwane efekty: uczniowie z niepełnosprawnością nabywali nowych umiejętności, ćwiczyli nie tylko dykcję, pamięć, ale także uświadamiali sobie pozorność różnic między ludźmi. Scena w naturalny sposób niwelowała różnice między dziećmi, ponieważ w trakcie prób i tworzenia spektaklu wszyscy byli równorzędnymi partnerami. Na wszystkich ciążył ostateczny kształt przedsięwzięcia i od zaangażowania całego zespołu zależał efekt finalny. Dla wielu uczniów z niepełnosprawnością występ publiczny stał się chwilą pożegnania własnych kompleksów. Niejednokrotnie uczniowie z niepełnosprawnością staranniej przygotowywali się do udziału w występach i uświadamiali sobie potęgę słowa mówionego, ruchu scenicznego, muzyki, scenografii, dzięki któremu na czas spektaklu „zaczarowywali” publiczność. Jednocześnie nie sposób przeoczyć terapeutycznej roli każdego występu czy prób poprzedzających go: pozytywne emocje wyzwalane podczas warsztatów i ambicje podczas właściwego występu były doskonałą szkołą sublimowania uczuć i ich rozwijania w płaszczyźnie teatralnej. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA INNOWACJI Założeniem innowacji jest skonkretyzowanie zainteresowań uczniów teatrem. Realizacja programu będzie odbywać się na zajęciach lekcyjnych, pozalekcyjnych, a także na pozaszkolnych (zwiedzanie teatru, cykliczna obecność uczniów w teatrze, możliwość udziału uczniów w warsztatach organizowanych na terenie teatru). Uczniowie poznają także teatr od kulis, poznają budowę sceny, charakter pracy pracowników technicznych, odwiedzą garderobę, poznają całą złożoność instytucji, jaką stanowi teatr. Dodatkowo uczniowie będą zajmować się reklamą i promocją 3 przygotowywanych przez siebie inscenizacji. Sama „zabawa w teatr” stworzy uczniom okazję wejścia w rolę twórców, wyzwoli twórczą postawę wychowanków, ukształtuje w nich poczucie odpowiedzialności nie tylko za swoje dokonania, ale i efekty pracy całego zespołu. Dzieci nabiorą pewności siebie, będą się wspierać w nabywaniu nowych umiejętności. Edukacja teatralna pozwoli także włączyć w aktywność dzieci elementy historii teatru, literatury, muzykę, taniec, plastykę, przez co teatr stanie się miejscem interpretacji różnych dziedzin sztuki. FORMA SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ W TRAKCIE REALIZACJI INNOWACJI 1.Ewaluacji będę poddane zostaną takie obszary kształcenia jak: słuchanie, mówienie, samodzielne tworzenie tekstu. 2. Uczniowie będą prezentować samodzielnie zebrane informacje, wykonane prace, inscenizacje teatralne, prezentacje multimedialne. 3. Planowane są dyskusje, ankiety ewaluacyjne. 4. Młodzież weźmie udział w konkursach, festiwalach i przeglądach teatralnych oraz w przygotowaniu przedstawień dla rodziców i młodzieży. Dodatkowo: - Uczeń zna różne formy teatralne, potrafi podać ich cechy dystynktywne. - Potrafi współdziałać w grupie. - Zna słownictwo związane z teatrem. - Potrafi kulturalnie zachować się podczas przedstawienia. - Potrafi wyrazić własną opinię na temat obejrzanego spektaklu. - Uczeń nabiera nawyku systematycznego obcowania ze sztuką. - Potrafi czytać z intonacją. -Potrafi interpretować i odtwarzać niewerbalne emocje za pomocą gestu i mimiki. -Twórczo włącza się w przygotowania do występów publicznych. - Potrafi „odgrywać role”- mówić w sytuacjach publicznych. ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNE 1. Realizacja programu odbywać się będzie na zajęciach pozalekcyjnych; niektóre jej elementy będą wprowadzane w obowiązkowe zajęcia edukacyjne czyli w zajęcia artystyczne. 2. W czasie realizacji innowacji zakłada się współpracę między innymi z rodzicami, z instytucją teatralnąWOAK, Zaczarowanym Świat i z teatrem Baj Pomorski. 3. Przewiduje się cykliczne wizyty w teatrze, po uzgodnieniu terminarza z Dyrekcją Szkoły. 4.TERMIN REALIZACJI: Rok szkolny 2012-2014. 5. WYMIAR GODZIN: 1 godzina tygodniowo plus godziny przewidziane na wyjścia do teatru czy wyjazdy konkursowe. CELE OGÓLNE a) Wszechstronny i harmonijny rozwój ucznia, związany z równoczesnym rozwojem potrzeb humanistycznych. b) Rozwijanie wrażliwości na odbiór sztuki poprzez regularne wyjścia do teatru. b) Nabywanie ogłady i kultury osobistej w obcowaniu ze sztuką. c) Rozwijanie postaw społecznych, współdziałania i współżycia w grupie. d) Rozwijanie samodzielności i wytrwałości w dążeniu do finalnego efektu spotkań teatralnych-spektakli. e) Rozwijanie umiejętności tzw. zdrowej rywalizacji w trakcie konkursów o charakterze artystycznym. f) Rozwijanie prawidłowych relacji interpersonalnych, opartych na poszanowaniu własnej odrębności i oryginalności. CELE SZCZEGÓŁOWE UCZEŃ WIE: a) czym jest zjawisko teatru, jaka jest historia jego powstania i ewaluacji przez stulecia, 5 b) zna twórców klasyki i literaturę klasyczną, c) jak zanalizować tekst teatralny; d) jakie elementy tworzą widowisko sceniczne, e) poznaje i zna słownictwo związane z teatrem, f) zna budowę utworu dramatycznego. UCZEŃ ROZUMIE: a) tekst czytany i oglądany (rozpoznaje i rozumie założenia komunikacji), b) na czym polega gra aktorska, c) ideę teatru, d) znaczenie sztuki w życiu. UCZEŃ POTRAFI: a) określić intencję autora, b) przetransponować tekst pisany na tekst mówiony, c) używać własnej ekspresji w celach dramatycznych, d) odczytać przesłanie utworu, e) świadomie wartościować dzieła teatralne, f) odróżnić niedramatyczne gatunki teatralne, g) odróżniać fikcję od faktów, dobro od zła ( postaci negatywne od pozytywnych), h) określić cechy widowiska teatralnego i wyszczególnić jego elementy: recenzję, ogłoszenie, afisz, zaproszenie, wywiad, reklamę, i) we współpracy z grupą przygotować spektakl teatralny, j) samodzielnie i we współpracy z grupą tworzyć jedno- i dwuaktówki, k) być tolerancyjnym wobec odmiennych od jego własnej wizji scenicznych, l) współpracować w grupie, ł)wcielić się w rolę, m) rozwijać swą wrażliwość, n) przełamywać własne zahamowania : nieśmiałość w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, pokonywać strach związany z wystąpieniami publicznymi. ANEKS OGÓLNA TEMATYKA ZAJĘĆ PRZEWIDZIANYCH DO RAMACH INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ ZAKRES TEMATYCZNY ZAJĘĆ 1. Podstawy nauki o teatrze a) historia teatru · teatr grecki · widowiska średniowieczne · teatr elżbietański b) niedramatyczne gatunki teatralne · pantomima · komedia dell`arte · kabaret c) teatr muzyczny · opera · operetka · musical d) teatr tańca e) teatr lalek i teatr plastyczny f) teatr pozaeuropejski 2. Podstawowe zagadnienia dotyczące tworzenia widowiska scenicznego · tworzenie postaci scenicznej · konstrukcja prób · scenografia, światło i dźwięk 3. Analiza tekstu teatralnego · dekoracja słowna · tekst główny i poboczny · didaskalia · tekst teatralny 4. Teatr jako system komunikacji a) aktor b) widz c) przestrzeń · przestrzeń teatralna · przestrzeń sceniczna d) reżyser 5. Zajęcia warsztatowe: · ćwiczenia parateatralne · warsztat słowny · teatralne czytanie tekstu 6. Przygotowywanie spektaklu 7 REALIZACJI W 7. Znajomość i umiejętność zastosowania w praktyce tekstów dziennikarskich, przydatnych przy opisie i promocji widowiska teatralnego: · recenzja · ogłoszenie · afisz · zaproszenie · reklama · wywiad WYBRANE FORMY I METODY PRACY Inscenizacja to „zespołowa recytacja tekstu z podziałem na role i odpowiednim do treści zachowaniem się wykonawców, czyli grą aktorską. Na grę aktorską składają się ruchy na scenie, gesty i odpowiednia mimika.” Inscenizacje utworów literackich wzbogacają przeżycia dzieci poprzez wiązanie słowa z działaniem. Inscenizowanie pobudza twórczą postawę dziecka, kształci jego uczucia, postawę, wrażliwość estetyczną, świadomą dyscyplinę, rozwija mowę i twórcze myślenie, ćwiczy pamięć, rozwija zainteresowanie czytaniem i teatrem oraz kształci spostrzegawczość i umiejętność koncentracji. Inscenizacja utworu powinna mieć charakter zabawy w teatr, która rozwija się i wzbogaca dynamicznie. Toteż w toku organizowania inscenizacji zachęcam dzieci do samodzielnych doświadczeń, w których niejeden raz mogą wystąpić błędne ujęcia treści. Próby i błędy pozwolą małym uczestnikom zrozumieć konieczność dobrej znajomości tekstu. Po pewnym czasie, gdy dzieci zdobędą umiejętność swobodnego odtwarzania kolejnych scen, rolę narratora może pełnić jedno z nich, a moja rola ogranicza się już tylko do czuwania nad przebiegiem stale wzbogacającej się zabawy w teatr. Urozmaicenie w postaci śpiewu, tańca i muzyki jest bardzo wskazane w inscenizacji utworów literackich. Ważnym czynnikiem podczas inscenizowania utworu są stroje. Nie od razu dajemy je dzieciom, lecz stopniowo, w toku kilkakrotnego powtarzania inscenizacji. Chodzi o to, aby dziecko próbowało przede wszystkim za pomocą słów, a także gestu i ruchu odtworzyć właściwe dla danej postaci cechy, nie będąc jednocześnie przeświadczone, że wszyscy wiedzą, kim ono jest, ponieważ ma na sobie charakterystyczny dla danej postaci strój. Rozróżniamy kilka typów inscenizacji, do najciekawszych form należą (wg P. Bąka): - Teatr lalek, - Teatr chińskich cieni, - Sąd nad negatywnym bohaterem, - Żywy plan - Żywy teatr (teatr samorodny), - Teatr wycinanek (wg Z. Morawskiej i A. Wilkowej) Wszystkie te formy będą prezentowane na scenie w trakcie realizacji innowacji. 1.Teatr lalek To najczęściej stosowana forma inscenizacyjna, gdyż nawiązuje do naturalnych dziecięcych zabaw lalkami i może dlatego cieszy się zainteresowaniem i sympatią widzów. Jest wymarzonym sposobem przedstawiania baśni, bajek, powiastek i wszelkich utworów, w których występują zwierzęta i postacie fantastyczne. Recytatorzy tekstu są zarazem animatorami tzn. ożywiają kukiełki. Muszą też wiedzieć, że kukiełka która mówi, powinna się poruszać, aby widzowie byli zorientowani, kto wygłasza kwestię. Trzeba też ustalić wszystkie ruchy dodatkowe aby nie było martwych scen. Użyczający lalce swego głosu i ożywiając ją ruchem swoich rąk, aktor-animator tworzy „osobowość” lalki. 1. Teatr chińskich cieni Jest to bardzo ciekawa forma inscenizacji. Do wywołania zjawiska jakim jest teatr cieni, niezbędne są następujące elementy: - Ekran - Źródło światła Dla podkreślenia nastroju i wizualnego wzbogacenia widowiska należy przesłonić reflektor kolorowym celofanem lub bibułą pociętą w paski. Odpowiednie zestawienie pasków pozwoli uzyskać efekty np. zachodzącego słońca, księżycowej nocy. Przydatna też jest latarka, która 9 może być słońcem, księżycem czy wyodrębni z całości jakiś ważny element, np. podświetli zagubionego w lesie kotka itp. Lalki płaskie, witrażowe wykonane z tektury, podklejone różnokolorową bibułką i umocowane na listewkach albo drutach. Ekranem może być rama drzwi, obita naprężonym prześcieradłem. Dzieci ubrane w ciemne stroje mogą mieć dorobione pewne charakterystyczne elementy, np. nastroszone włosy, szpiczasty nos itp. 2. Sąd nad negatywnym bohaterem Ta forma wymaga udziału następujących postaci: - Prokurator - demaskuje zło, uświadamia krzywdę drugiego człowieka; - Obrońca - budzi współczucie dla winowajcy, a w nim samym wiarę we własne siły, możliwość poprawy; rozwija u dzieci umiejętność widzenia w ludziach dobra, szukanie w nich stron dodatnich; - Sędzia - nie tylko sądzi złe czyny i wymierza sprawiedliwą karę, ale wskazuje oskarżonemu drogi poprawy; - Oskarżony - sam osądza swoje postępowanie i podejmuje decyzję o poprawie. Dobrze zorganizowane sądy nad negatywnym bohaterem spełniają ważną rolę wychowawczą. Umożliwiają dzieciom trudnym w sposób delikatny i pozbawiony bezpośrednich upokorzeń zrozumienie nagannej postawy wobec życia oraz dostarczają konkretnych przykładów wyjścia z trudności. Oddziałują też profilaktycznie, wskazując efekty złego zachowania. 3. Żywy plan Jest to forma inscenizacji, w której dzieci mają możliwość zaprezentowania swoich możliwości aktorskich. Mogą one samodzielnie układać scenariusz do tekstu lub posługują się gotowym. Przygotowują dekoracje, kostiumy, rekwizyty, wybierają aktorów i narratora. Tekstów uczą się na pamięć i wygłaszają je wiernie według scenariusza. Gesty, mimika, wszelkie ruchy na scenie ustalane są przez reżysera. 1. Żywy teatr (teatr samorodny) Żywym teatrem nazywa się wszelką sceniczną improwizację, oczywiście improwizację zorganizowaną. Jest to inscenizacja twórcza, w której dzieci wygłaszają dialogi na żywo. Forma ta powstała z zabaw naśladowczych i tematycznych. Podstawą teatru samorodnego jest przeżycie, które pobudza u ludzi chęć do naśladowania. Takich przeżyć może dostarczyć opowiadanie nauczyciela, film, cykl obrazów, przeczytany fragment lektury, baśń czy bajka. Przez gest czy mimikę dziecko upodabnia się do postaci, którą chce przedstawić. Do tego dołącza się słowo i w ten sposób powstaje „na żywo” sztuka ze wszystkimi elementami akcji, czytelna i ciekawa dla tych, którzy ją oglądają, którym autorzy i aktorzy chcą przekazać własne przeżycia. Samorodny teatr może być monodramem, dialogiem, pantomimą, żywym obrazem itp. 6.Teatr wycinanek Jest to prosta forma, którą można stosować bez większych zabiegów dekoracyjnych. Wycięte sylwetki ludzi, zwierząt, roślin przesuwamy po scenie z odpowiednim rozpoczyna się od scenografii. Na podstawie tekstu literackiego uczniowie projektują dekoracje i kostiumy. Dzięki pracy nad scenografią przedstawienia dzieci wnikają głębiej w tekst utworu, a w ich wyobraźni powstaje żywy obraz do tekstu. Każdy fragment pobudza pracę wyobraźni dziecka i znajduje swoje plastyczne ucieleśnienie w jakimś szczególe dekoracji. Dalszy ciąg pracy to układanie scenariusza. Należy wyodrębnić z tekstu dialogi i monologi, ułożyć z nich role dla poszczególnych postaci. Prosta forma teatrzyku wycinanek ogranicza w dużym stopniu możliwości gry aktorskiej, dlatego przesuwanie lalek po scenie może mieć tylko znaczenie symbolu ich właściwego postępowania. Wynika stąd konieczność wprowadzenia narratora. Drama w szkole jest metodą, która umożliwia dzieciom poznawanie świata poprzez działanie. Pozwala na uwzględnienie możliwości psycho- ruchowych dzieci, szczególnie dużą potrzebę ruchu. Drama nie jest aktorstwem, odbywa się bez scenariusza.. Udział w dramie jest możliwy dla wszystkich, jedynym warunkiem jest emocjonalne wczucie się w rolę. Wszystko dzieje się jeden 11 raz i jest wynikiem sytuacji improwizowanej. W dramie nie chodzi o uzyskanie efektów artystycznych . Niekiedy mało efektownie odegrana rola jest silnie przeżywana i przynosi głębokie efekty wychowawcze. Drama jest sposobem poznawania świata. Jest metodą pedagogiczną, w której wchodzenie w określone role pozwala kreować rzeczywistość.. W dramie dziecko musi wczuć się w postać, działać a nie grać (inaczej jest w teatrze). * Zajęcia dramowe - proste doświadczenia rozwijające wrażliwość zmysłów słuchu, wzroku, dotyku, węchu oraz wyobraźnię. *Gry dramowe - doświadczenia oparte na improwizacji i życiu fikcją. Mają swoje miejsce akcji, sytuację wyjściową , uczestnicy wchodzą w rolę. Całość ma charakter dramowy ( np. rodziny czekają na samolot, który się spóźnia). *Teatr - zajęcia zorientowane na przedstawienia - spektakle, uczące poszukiwania. * Drama właściwa - zdarzenie, w skład którego wchodzą w/w trzy zajęcia. Jej celem jest zmiana nastawień i przekonań życiowych uczestników w wyniku odkrycia prawdy zawartej w sytuacjach improwizowanych. Należy pamiętać, że silna, wrodzona potrzeba fikcji i fantastycznego przekształcenia rzeczywistego świata, tęsknota dziecka do tego, aby być kimś, aby czynnie uczestniczyć w wielkiej przygodzie, stanowi wdzięczne pole do kształtowania wielu pozytywnych cech charakteru: wrażliwości estetycznej, moralnej, społecznej. Animizm i antropomorfizm, który cechuje myślenie dziecka, powoduje, że również w późniejszym wieku tak chętnie ucieka ono w świat ożywianych przez siebie przedmiotów, gdyż doświadczenia te pozwalają uczniowi stać się inscenizatorem, reżyserem i aktorem. W teatralnych doświadczeniach i przygodach kształtuje się u dziecka specyficzne, głębokie przeżycie artystyczne, będące podstawą wszelkiej późniejszej recepcji teatru. Stosowane w pracy małe formy sceniczne i zabawy twórcze - to bogate źródło satysfakcji, początek prawdziwych przeżyć, które dokonują się i realizują przy żywym, pełnym i autentycznym zaangażowaniu małego widza i aktora. Nauczyciel, który dba o wszechstronny rozwój osobowości dziecka nie może pozbawić go przeżyć wynikających z praw rządzących zaczarowanym światem baśni, który chociaż nieprawdziwy, to jednak związany z dniem codziennym człowieka. Terapeutyczna i kompensacyjna rola inscenizacji - Kompensacyjna polega na tym, że inscenizacja w pewnym stopniu wynagradza dziecku za braki i niedostatki, w których ono żyje, przenosząc je w świat piękniejszy, czarodziejski, w którym wszystko może się zdarzyć, w którym zawsze zwycięża dobro i piękno. - Terapeutyczna polega na tym, iż dzieci z wadami wymowy, z trudnościami w nauce, z którymi na zajęciach trudno nawiązać kontakt, podczas inscenizacji mogą one (w rolach indywidualnych czy zbiorowych) pozbyć się onieśmielenia, zaspokoić utajone potrzeby przeżyć i twórczej aktywności. R. Miller pisze, że „tylko sztuka i zabawa mogą nauczyć dziecko marzenia o szczęściu i miłości, dostarczają mu bowiem obrazu pewnego przebiegu zdarzeń, pozwalają przeżyć napięcia wobec tego, co może się stać i jak różnie można się w tych sytuacjach zachować”. TYTUŁEM ZAKOŃCZENIA „Aktywność dziecka należy do sfery rozwoju. Dziecko przystosowuje się do świata w sposób progresywny, ciągły. Naśladowanie stawowi swoistą formę działania, naśladowanie stanowi też istotny czynnik adaptacji świata”. Ta świadomość jednak nie wystarcza. Należy bowiem ucznia stawiać w takich sytuacjach, które pozwolą mu na nowo odkryć niezwykłość rzeczy zupełnie zwyczajnych. Aktywność dziecka powinna rozwijać się w wolnej przestrzeni psychicznej, a tą daje mu zabawa w teatr. Jednym zdaniem, terapia teatrem leczy duszę w taki sposób, aby znalazła ona sobie idealne ramy w świecie zewnętrznym. 13 BIBLIOGRAFIA Awgulowa J.: Dziecko widzem i aktorem, WSiP, Warszawa 1979. Cieślikowski J, Propozycje metodologiczne do badań nad literacką twórczością dzieci, Warszawa 1985. Dorman J.: Zabawa dzieci w teatr. Centralny Ośrodek Metodyczny Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981. Gloton R.: Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1988. Iłowski S, Teatr lalek teatrem dla wszystkich, Warszawa 1979. Kozielecki J, Zagadnienia psychologii myślenia, Warszawa 1966. Kwiatkowska H., Przeżycia literackie a moralne postawy uczniów, Warszawa 1981. Lewandowska-Kidoń T., Drama w kształceniu pedagogicznym, Warszawa 1991. Pietkiewicz M., O potrzebie wychowania przez sztukę, WSiP, Warszawa 1978. Popek S., Twórczość dziecięca jako proces, Warszawa 1989. Prymus R., Inscenizacje pełne radości, Łódź 1995. Słysz S., Domowe zabawy teatralne. WSiP, Warszawa 1977. Szuman S., O sztuce wychowania estetycznego, Warszawa 1962. Way B., Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1990. Wojnar I., Perspektywy wychowania estetycznego, Warszawa 1979. Zborowski J.: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986. Żuchowska B., Bawimy się w teatr, Warszawa 1987. Żuchowska M., Oswajanie ze sztuką słowa, WSiP, Warszawa 1992.