docGZB 6 - Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony
download 
Reklamacja Transkrypt
GZB 6 - Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie _________________________________________________________ Jan PIĘTA GLOBALNE ZAGROŻENIE BEZPIECZEŃSTWA TEMAT VI . Globalne zagrożenia ekologiczne ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------WARSZAWA 2013 1 2 Wstęp 1. Identyfikacja podstawowych pojęć …7 1.1. Pojęcie ekologii …7 1.2. Miejsce ekologii w wśród nauk przyrodniczych …7 1.3. Zakres badań ekologii …8 1.4. Działy ekologii …9 2. Czynniki środowiska warunkujące występowanie organizmów …10 2.1. Główne środowiska życia …10 2.2. Porównanie środowiska lądowego i wodnego …10 2.3. Czynniki abiotyczne …11 3. Populacja …12 3.1 Pojęcie populacji 12 3.2. Struktura i organizacja populacji …12 3.3. Interakcje między populacjami …12 4. Biocenoza …14 4.1. Pojęcie biocenozy …14 4.2. Cechy biocenozy …14 4.3. Struktura troficzna biocenozy …15 5. Ekosystem …16 5.1. Pojęcie ekosystemu …16 5.2. Budowa ekosystemu …16 6. Bezpieczeństwo ekologiczne …18 6.1 Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego …18 6.2. Podmiotowe rodzaje bezpieczeństwa ekologicznego …18 … 6.2.1. Bezpieczeństwo ekologiczne personalne …18 6.2.2.Bezpieczeństwo ekologiczne grupowe …19.. 7. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z wybranymi przedmiotowymi rodzajami bezpieczeństwa …21 7.1. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem ekonomicznym (gospodarczym) …21 7.2. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem energetycznym …21 7.3. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem finansowym 22 8. Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego …24 8.1. Pojęcie zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego …24 8.2. Podział zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego w zależności od ich źródeł …24 8.3. Podział zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego z punktu widzenia obronności 25 9. Katastrofa ekologiczna …26 9.1. Pojęcie katastrofy ekologicznej …26 9.2. Podział katastrof ekologicznych …26 3 4 Wstęp Globalne zagrożenie bezpieczeństwa jest przedmiotem nauczania w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa i Ochrony na kierunku bezpieczeństwo narodowe w wymiarze 30 godzin lekcyjnych, w tym 15 godzin wykładów i 15 godzin ćwiczeń. Celem przedmiotu jest pogłębienie wiedzy, umiejętności i kompetencji studentów z zakresu teoretycznych podstaw bezpieczeństwa w wymiarze globalnym i jego podstaw prawnych oraz przygotowanie studentów do właściwej oceny i interpretacji zjawisk zachodzących w sytuacji bezpieczeństwa Polski i regionu, a także rozszerzenie zakresu ich wiedzy, umiejętności i kompetencji w odniesieniu do całej Europy i świata. Treści nauczania podzielone są na pięć jednostek leksykalnych, które obejmują następujące tematy: bezpieczeństwo i globalne źródła zagrożeń, globalne zagrożenia polityczne, globalne zagrożenia militarne, globalne zagrożenia ekonomiczne, globalne zagrożenia społeczne i globalne zagrożenia ekologiczne. W ramach problematyki dotyczącej globalnych zagrożeń ekologicznych, (tematu szóstego) wyszczególniono następujące zagadnienia: identyfikacja podstawowych pojęć z zakresu rozpatrywanej problematyki, czynniki środowiska warunkujące występowanie organizmów, populacja, biocenoza, ekosystem, bezpieczeństwo ekologiczne, związek bezpieczeństwa ekologicznego z wybranymi przedmiotowymi rodzajami bezpieczeństwa oraz zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego. 5 6 1. Identyfikacja podstawowych pojęć Pojęcie ekologii 1.1. Pojęcie ekologii wywodzi się z języka greckiego i składa się z dwóch członów: 1) oíkos, co oznacza ‘mieszkanie’, ‘gospodarstwo’, ‘środowisko’ i 2) lógos, co oznacza ‘słowo’, ‘umysł’, ‘rozprawa’, ‘wiedza’. Pojęcie to współcześnie definiujemy jak w tabeli 1.1. Tabela 1.1 EKOLOGIA Ekologią nazywamy naukę o strukturze i funkcjonowaniu przyrody na różnych poziomach organizacji, ekonomikę przyrody, która bada oddziaływania pomiędzy organizmami żywymi oraz środowiskiem nieożywionym. Tradycyjnie ekologię dzieli się na 2 działy: autekologię i synekologię. Między organizmami tworzącymi zbiór oraz między nimi i środowiskiem abiotycznym zachodzi wiele oddziaływań; zbiory organizmów posiadają więc cechy systemu i stąd nazywa się je systemami ekologicznymi; życie na Ziemi występuje w postaci systemów ekologicznych, które mogą trwać nieskończenie długo, a tworzące je poszczególne organizmy są wymieniane w procesach rozrodu i śmiertelności. Miejsce ekologii w wśród nauk przyrodniczych 1.2. Nauki przyrodnicze to nauki empiryczne, których przedmiotem badań są zjawiska przyrody i ustalenie praw nimi rządzących, należy do nich biologia, chemia, fizyka. Miejsce ekologii w wśród tych nauk przedstawiono w tabeli 1.2. Tabela 1.2 MIEJSCE EKOLOGII W WŚRÓD NAUK PRZYRODNICZYCH Ekologia należy do biologii – systemu nauk o żywej przyrodzie. W naukach biologicznych wyróżniamy działy podstawowe i taksonomiczne, wśród których wyróżniamy działy większe i mniejsze. Ekologia w działach podstawowych występuje obok ewolucjonizmu, fizjologii, embriologii, genetyki i innych, natomiast w działach taksonomicznych większych występuje obok zoologii i botaniki, a w działach mniejszych – wśród bakteriologii, briologii, ichtiologii, entomologii, ornitologii1 Ekologia łączy się także z innymi – wykraczającymi poza obręb biologii – naukami badającymi środowisko, jak np. biogeografia, biofizyka, chemia, klimatologia, gleboznawstwo, hydrografia, sozologia. Jest więc w pewnym sensie nauką interdyscyplinarną, łączącą zarówno dorobek biologii, jak i nauk o środowisku. Mimo tak obszernego zakresu 1 briologia - nauka o mszakach, ichtiologia – nauka o rybach, entomologia – nauka o owadach, ornitologia – nauka o ptakach. 7 jakim zajmuje się ta nauka, ekologia jest przypisana naukom biologicznym, gdyż przede wszystkim bada świat żywy, zamieszkujący różnorodne siedliska Ziemi. Zakres badań ekologii 1.3. Zakres badań ekologii przedstawiono w tabeli 1.3. Tabela 1.3 ZAKRES BADAŃ EKOLOGII Jeżeli poziomy (szczeble) organizacji materii od molekuły po biosferę uszeregujemy w hierarchicznym porządku, to współczesna ekologia swym zakresem badań obejmie tę część owego szeregu, która dotyczy biosfery, biomu, ekosystemu, biocenozy, populacji, organizmu. Termin populacja oznacza grupę osobników jednego gatunku, zamieszkujących wspólny obszar, mogących się swobodnie i skutecznie krzyżować, tzn. wydawać płodne potomstwo. Zespół populacji różnych gatunków, żyjących w określonej przestrzeni środowiska lądowego lub wodnego, nazywa się biocenozą. Główne zależności, którymi połączone są poszczególne populacje w biocenozie, to zależności pokarmowe, zwane inaczej troficznymi. Tak więc biocenoza to wielogatunkowy zespół organizmów wzajemnie powiązanych różnymi zależnościami biologicznymi i żyjących w określonym środowisku zwanym biotopem. Biotop zatem to obszar o określonych warunkach ekologicznych, będący siedliskiem dla biocenozy lub osobnika. Biocenoza łącznie ze swym abiotycznym środowiskiem – biotopem tworzy układ ekologiczny zwany ekosystemem. Współzależności między biocenozą i biotopem są tak ścisłe, że biocenoza nie może funkcjonować, a tym samym istnieć, w oderwaniu od biotopu. Są one nierozerwalnie połączone i wzajemnie na siebie oddziałują. Zespoły ekosystemów, tworzące duże i łatwe do rozróżnienia regiony biologiczne na Ziemi (np. tundra, tajga, pustynia, step), nazywa się biomami. Te z kolei tworzą środowisko życia naszej planety – biosferę. Biosfera, zwana też ekosferą, to sfera, w której może istnieć życie, czyli zespół wszystkich występujących na Ziemi ekosystemów, największy i najbliższy samowystarczalności układ biologiczny zamieszkany przez organizmy żywe. Obejmuje ona dolną część atmosfery ziemskiej, tzw. troposferę (do wysokości 10-15 km), całą hydrosferę (wszystkie wody) oraz litosferę, czyli powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej (do 1 km), w tym glebę (do 3m). Działy ekologii 1.4. Ekologia bada związki między organizmami oraz związki ze środowiskiem, jednogatunkowe zgrupowania organizmów – populacje oraz zespoły wielogatunkowe, czyli biocenozy. Na tej podstawie wyróżnia się działy ekologii jak w tabeli 1.4. 8 Tabela 1.4 DZIAŁY EKOLOGII Wyróżnia się dwa podstawowe działy: ekologii autekologię i synekologię Autekologia bada wpływ warunków środowiska na pojedynczy organizm, np. przedmiotem badań może być reakcja organizmu (przedstawiciela jakiegoś gatunku) na zmiany temperatury otoczenia, wilgotności, nasłonecznienia i in.; obecnie autekologia jest uważana za część fizjologii, zwana fizjologią ekologiczną; drugi dział — synekologia w tej sytuacji wypełnia całą treść ekologii i jej zakres jest jednoznaczny z ekologią. Obecnie, w następstwie poszerzenia zakresu badań ekologicznych i rozwoju koncepcji ekosystemu, podział ekologii na synekologię i autekologię traci dawne znaczenie. Traktując ekologię szerzej, można w niej wyróżnić dział sozologii; choć według niektórych autorów stanowi ona w zasadzie już odrębną dziedzinę. Sozologia to nauka zajmująca się problemami ochrony przyrody i jej zasobów, m.in. w celu zapewnienia trwałości ich użytkowania. Termin „sozologia” zaproponował polski uczony – geolog W. Goetel w 1965 r. Nauka ta, zainicjowana w Polsce, rozwija się w wielu krajach, przy czym nadawane są jej różne lokalne nazwy. 9 2. Czynniki środowiska warunkujące występowanie organizmów Główne środowiska życia 2.1. Dwa główne środowiska życia na Ziemi przedstawiono w tabeli 2.1. Tabela 2.1 GŁÓWNE ŚRODOWISKA ŻYCIA Na Ziemi rozróżnia się dwa główne środowiska życia organizmów: lądowe i wodne. Różnią się one między sobą właściwościami fizycznymi, temperaturą, zawartością tlenu i dwutlenku węgla, odmiennymi warunkami świetlnymi, zasobnością soli mineralnych, odczynem (pH), stopniem oddziaływania czynników mechanicznych – wiatru, prądów morskich, ciśnienia. Występowanie organizmów w danym środowisku zależy od ich wymagań w stosunku do środowiska oraz panujących w tym środowisku warunków. 2.2. Porównanie środowiska lądowego i wodnego Porównanie środowiska lądowego i wodnego przedstawiono w tabeli 2.2. Tabela. 22 PORÓWNANIE ŚRODOWISKA LĄDOWEGO I WODNEGO Czynniki środowiska Środowisko wodne duża 3,5 % 1,7 % 63 % małe rozproszone Gęstość Ilość tlenu Ilość dwutlenku węgla Ilość azotu Wahania temperatury Oświetlenie zewnętrzne Lądowe Mała 21 % 0.03 % 78 % Duże Pełne Czynniki środowiska wpływają na aktywność organizmów, na ich liczebność i rozmieszczenie oraz na tempo i efektywność procesów życiowych, takich jak oddychanie, odżywianie, rozmnażanie itp. Zespół czynników środowiska dzieli się na abiotyczne (nieożywione) i biotyczne (ożywione). Czynniki biotyczne i abiotyczne tworzą grupę ograniczających czynników ekologicznych. Z reguły działają one kompleksowo, zwiększając tym samym adaptację organizmu do warunków środowiska. Współdziałanie tych czynników decyduje o przebiegu rozwoju oraz życiu organizmów zwierzęcych i roślinnych. Zmiana jednego z nich ma wpływ na oddziaływanie pozostałych. 10 2.3. Czynniki abiotyczne Istotę czynników abiotycznych środowiska na Ziemi przedstawiono w tabeli 2.3. Tabela 2.3 CZYNNIKI ABIOTYCZNE Do abiotycznych, czyli fizyko-chemicznych czynników środowiska zalicza się: temperaturę, ilość światła, ilość wody, powietrze, będące źródłem tlenu, dwutlenku węgla, azotu i innych gazów, prądy, ciśnienie, ilość składników pokarmowych (makro- i mikroelementów), pH (odczyn), zasolenie, zawartość substancji toksycznych. Temperatura jest niezwykle ważnym czynnikiem działającym ograniczająco na organizmy występujące na Ziemi. Przejawy życia są możliwe w bardzo szerokim zakresie temperatur, tj. od ok. -200 do ok +150 stopni Celsjusza. Nie stwierdzono jednak na Ziemi istnienia żadnego organizmu, który mógłby żyć w tak szerokim przedziale temperatur. Większość organizmów na świecie występuje i przejawia aktywność życiową w sferach geograficznych, gdzie średnie temperatury mieszczą się w granicach 0 do +30 stopni Celsjusza. Światło, promieniowanie słoneczne jest podstawowym źródłem energii na Ziemi, w tym również procesów życiowych organizmów występujących w biosferze. Wpływ światła na organizm jest zróżnicowany i zależy od jego natężenia, jakości i czasu naświetlenia. Dla roślin światło jest niezbędne do życia, ze względu na jego podstawową rolę w procesie fotosyntezy. Dla zwierząt światło jest ważnym czynnikiem fizycznym. Długość dnia, a więc czas naświetlenia oraz intensywność światła, jest czynnikiem regulującym czynności życiowe organizmu: aktywność rozrodczą, wzrost, tempo przemiany materii, wędrówki, zachowanie się, orientację w otoczeniu. Woda jest niezbędnym składnikiem każdego żywego organizmu, a zawartość w poszczególnych jego częściach jest zróżnicowana w zależności od wieku oraz etapu rozwojowego i wynosi przeciętnie 70-80% Gazy to inny istotny czynnik ograniczający środowiska, zarówno w atmosferze jak i w wodzie. Największe znaczenie mają tu tlen, dwutlenek węgla i azot. Tlen w wodzie, podobnie jak na lądzie, ma istotne znaczenie dla życia organizmów . Dwutlenek węgla, podobnie jak tlen, może występować w wodzie w zmiennych ilościach. W szczególności CO2 jest niezbędny w życiu roślin jako zasadnicze źródło węgla będącego podstawowym elementem budowy związków organicznych. 11 3. Populacja Pojęcie populacji 3.1. Pojęcie populacji definiujemy jak w tabeli 3.1. Tabela 3.1 POPULACJA Populacją nazywamy podstawowy systemem ekologiczny. Jest on przedmiotem badań ekologii populacyjnej. We wzajemnym oddziaływaniu osobników w populacji wyróżniamy: kontakty seksualne oraz oddziaływanie kooperacyjne i dysoperacyjne. Oddziaływanie poprzez kontakty seksualne prowadzi do wymiany (pamiksji) genów w kolejnych pokoleniach osobników. Oddziaływanie kooperacyjne osobników i ich grup prowadzi do zmniejszenia śmiertelności (np. wspólna opieka osobników nad potomstwem), natomiast oddziaływanie dysoperacyjne prowadzi do zwiększenia śmiertelności (np. odpędzanie osobników słabszych przez mocniejsze od źródła pokarmu). 3.2. Struktura i organizacja populacji Strukturę populacji i organizację definiujemy jak w tabeli 3.2. Tabela 3.2 STRUKTURA I ORGANIZACJA POPULACJI Strukturą populacji nazywamy zróżnicowanie osobników ze względu na ich wiek i płeć, natomiast jej organizacją nazywamy zróżnicowanie osobników powstające pod wpływem ich wzajemnych oddziaływań. Struktura płciowa określa przykładowo procent samic i samców w populacji a wiekowa - udział osobników o różnym wieku w populacji. Wyróżniamy organizację populacji: przestrzenną (np. gdy osobniki podzielą między sobą nierówno przestrzeń) oraz socjalną (np. gdy jedne osobniki ograniczają możliwości życiowe innych lub wzajemnie się wspomagają tworząc stada). Interakcje między populacjami 3.3. Interakcje między populacjami definiujemy jak w tabeli 3.3. 12 Tabela 3.3 INTERAKCJE MIĘDZY POPULACJAMI Interakcjami między populacjami nazywamy ich wzajemne oddziaływanie, które może być niekorzystne (antagonistyczne) lub korzystne (protekcyjne, nieantagonistyczne). Brak oddziaływań nazywamy neutralizmem. Do interakcji antagonistycznych zaliczamy: amensalizm, konkurencję, drapieżnictwo i pasożytnictwo. Amensalizm to typ oddziaływania, w którym populacja jednego gatunku hamuje rozwój drugiej populacji (np. za pomocą związków chemicznych, nie ponosząc strat i nie czerpiąc z tego żadnych korzyści. Konkurencja zachodzi między osobnikami o tych samych wymaganiach życiowych, zajmujących tę samą przestrzeń i korzystających z tych samych zasobów będących w niedomiarze. Drapieżnictwo, interakcja ma miejsce wtedy, gdy jedna z populacji przynosi szkodę drugiej, a sama w ten sposób czerpie korzyści. Dotyczy przede wszystkim zwierząt i zachodzi w układzie drapieżca-ofiara. Drapieżca wykrywa ofiarę, chwyta ją, zabija i zjada. Pasożytnictwo to negatywny typ zależności między żywicielem a pasożytem. Pasożyt żyje kosztem gospodarza i działa na jego szkodę, równocześnie jednak nie może bez niego utrzymać się przy życiu. Wśród oddziaływań nieantagonistycznych, protekcyjnych wymienia się komensalizm, protokooperację, mutualizm. Komensalizm to typ współżycia między dwoma gatunkami, w którym jeden czerpie korzyści nie przynosząc korzyści ani szkody drugiemu. Przykłady stanowią hiena, szakal czy sęp, korzystające z resztek upolowanej przez lwa zdobyczy. Protokooperacja jest to współżycie dwu gatunków czerpiących korzyści ze swojej obecności, ale jednocześnie nie będących całkowicie od siebie uzależnionymi. Każdy z nich jest zdolny do życia bez obecności drugiego, np. krab pustelnik i ukwiał czy bawół i ptaki bąkojady. Mutualizm to nieodzowna, ścisła współzależność dwu różnych gatunków czerpiących obopólne korzyści, przy czym jeden gatunek nie jest zdolny do życia bez obecności drugiego, np. glony i grzyby tworzące porosty. 13 4. Biocenoza 4.1. Pojęcie biocenozy Pojęcie biocenozy definiujemy jak w tabeli 4.1. Tabela 4.1 POJĘCIE BIOCENOZY Biocenozą nazywamy zbiór populacji różnych gatunków wzajemnie na siebie oddziałujących, który występując na danym terenie, jest powiązany zależnościami z warunkami środowiska abiotycznego (zwanego biotopem). Biotop powiązany z odpowiednim typem biocenozy uważa się za jeden system, zwany ekosystemem. Dział ekologii zajmujący się ekosystemami nazywa się biocenologią lub ekologią ekosystemów. W języku angielskim używa się terminu „ekosystem” w szerszym znaczeniu, równoznacznym z każdym systemem ekologicznym (z wyjątkiem populacji). W tłumaczeniach z języka angielskiego nazwa ekosystem bywa przenoszona bezpośrednio do tekstu polskiego, co powoduje nieporozumienia terminologiczne. 4.2. Cechy biocenozy Biocenoza to ożywiona część ekosystemu, czyli naturalny zespół wszystkich organizmów zajmujących określone nieożywione środowisko, powiązanych ze sobą wzajemnymi zależnościami. Cechy biocenozy przedstawiono w tabeli 4.2. Tabela 4.2 CECHY BIOCENOZY Każdą biocenozę charakteryzują prawidłowości dotyczące organizacji, zachodzących procesów oraz występujących związków. Wyróżnia się kilka zasadniczych cech biocenozy: jedność biotopu i biocenozy, integracja, wielostronne powiązania, autonomia, równowaga i sukcesja. a) wszystkie elementy abiotyczne i biotyczne są ze sobą ściśle powiązane i wpływają wzajemnie na siebie; b) istnienie trzech współzależnych biologicznie grup organizmów: producentów, konsumentów i reducentów, dzięki którym utrzymuje się w biocenozie zamknięty obieg materii; c) zintegrowany układ oparty na wielostronnych powiązaniach pokarmowych i konkurencyjnych pomiędzy poszczególnymi komponentami. Obejmuje ona skład gatunkowy (rozmaitość gatunków), stosunki ilościowe, interakcje, strukturę troficzną opartą na łańcuchach i sieciach pokarmowych, strukturę przestrzenną; d) autonomia biocenozy związana z jej odrębnością terytorialną, organizacją wewnętrzną oraz powiązaniami i wzajemnymi uwarunkowaniami wszystkich komponentów; 14 e) względna równowaga biocenotyczna (stabilizacja układu) wyrażająca się względnie stałym składem gatunkowym i równowagą stosunków wewnętrznych, będących wynikiem adaptacji organizmów do przeciętnych warunków środowiska; f) sukcesja ekologiczna prowadząca do większej stabilizacji biocenozy wynika ze stopniowego rozwoju wskutek zwiększania integracji komponentów oraz dostosowania się do zmieniających się warunków środowiska. 4.3. Struktura troficzna biocenozy Każda biocenoza charakteryzuje się określoną strukturą troficzną, czyli pokarmową. Poza strukturą troficzną można analizować inne struktury biocenozy, np. strukturę przestrzenną (pionową i poziomą), strukturę dominacji (grup, zespołów, gatunków). Strukturę troficzną biocenozy definiujemy jak w tabeli 4.3. Tabela 4.3 STRUKTURA TROFICZNA BIOCENOZY Przez strukturę troficzną biocenozy należy rozumieć powiązania pokarmowe pomiędzy jej elementami strukturalnymi, tj. producentami, konsumentami i reducentami. Samowystarczalność biocenoz i ich niezależność wynika z obecności w nich tych trzech ekologicznych grup organizmów. Producenci to organizmy samożywne (autotroficzne), które są zdolne do wytwarzania (produkowania) materii organicznej w procesie fotosyntezy lub chemosyntezy. Należą tu wszystkie rośliny zielone oraz bakterie fotosyntezujące i chemosyntezujące. Konsumenci to organizmy cudzożywne (heterotroficzne), głównie zwierzęta przystosowane do pobierania (konsumowania) gotowej materii organicznej wyprodukowanej przez rośliny lub zawartej w tkankach zwierząt. Reducenci (destruenci) to grupa organizmów heterotroficznych (głównie bakterii i grzybów saprofitycznych), które – rozkładając i redukując substancje organiczne (pochodzenia roślinnego i zwierzęcego) – powodują ich mineralizację. 15 5. Ekosystem Pojęcie ekosystemu 5.1. Pojęcie ekosystemu definiujemy jak w tabeli 5.1. Tabela 5.1 POJĘCIE EKOSYSTEMU Ekosystem to zespół żywych organizmów tworzących biocenozę łącznie ze wszystkimi elementami środowiska nieożywionego, czyli z biotopem. W ekosystemie zachodzą trzy najważniejsze ekologiczne procesy: 1) krążenia materii, 2) przepływu energii i 3) regulacji ekologicznej. Proces krążenia materii, od materii nieorganicznej, poprzez żywą biomasę wyprodukowaną z niej przez producentów (głównie rośliny zielone), które zostają następnie zjedzone przez roślinożerców, a ci przez drapieżniki, aż do ponownego rozłożenia martwej materii organicznej przez destruentów. Proces przepływu energii rozpoczyna pobranie energii słonecznej lub energii z przekształceń chemicznych materii nieorganicznej, jest ona następnie wiązana w materii organicznej, w procesach metabolizmu oraz uwalniania do środowiska w postaci ciepła; przepływ energii uruchamia krążenie materii w ekosystemie. Proces regulacji ekologicznej powoduje równowagę ekologicznej, czyli to, że liczba osobników w poszczególnych populacjach ekosystemu utrzymuje się na względnie stałym poziomie. 5.2. Budowa ekosystemu Budowę ekosystemu scharakteryzowano w tabeli 5.2. Tabela 5.2 BUDOWA EKOSYSTEMU Ekosystem ma specyficzną budowę. Składa się na nią: struktura troficzna, polegająca na tym, że różne grupy organizmów są zjadane przez inne grupy, struktura paratroficzna, polegająca na tym, że populacje różnych gatunków konkurują ze sobą o zasoby, które dostarcza ekosystem (np. pokarm, przestrzeń, światło) lub współdziałają ze sobą (m.in. tworzą dla siebie odpowiednie warunki środowiska, wzajemnie się bronią). Zbiór ekosystemów na jakimś obszarze, powiązanych wzajemnymi zależnościami, tworzy krajobraz ekologiczny, zwany fizjocenozą2. Poszczególne typy ekosystemów oddziałują na siebie fizycznie (np. gdy chłodne powietrze z lasu spływa nas łąkę), chemicznie (np. gdy woda wypłukuje z ekosystemu polnego substancje rozpuszczalne do ekosystemu wodnego) i biologicznie, gdy między ekosystemami przenoszą się organizmy (np. larwy komarów żyją w ekosystemie wodnym, a osobniki dorosłe przenoszą się do ekosystemu 2 termin fizjocenoza został wprowadzony w latach trzydziestych XX w. przez polskiego ekologa A. Wodziczkę, stąd używany głównie w Polsce. 16 leśnego). Dział ekologii związany z problematyką krajobrazu nazywa się ekologią krajobrazu. Wybrane typy ekosystemów: las, torfowisko jezioro, 17 6. 6.1. Bezpieczeństwo ekologiczne Pojęcie bezpieczeństwa ekologicznego Ekologia, dając podstawy do działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, została w języku potocznym utożsamiona z zagadnieniami głównie ochrony środowiska przyrodniczego oraz jego niszczenia. Słowo „ekologiczne” a także przedrostek eko — stały się synonimem pojęcia „nie szkodzące środowisku”. W tym znaczeniu występują one w wielu tekstach, np. w reklamach wyrobów nie szkodzących przyrodzie i bezpośrednio człowiekowi. Utożsamianie ekologii z nie niszczeniem i ochroną środowiska nie jest jednak słuszne, gdyż są problemy ekologiczne, które nie dotyczą ochrony środowiska i istnieją zagadnienia w ochronie środowiska, które nie wchodzą w skład problematyki ekologii, np. technologia urządzeń utylizujących odpady. Mimo tych zastrzeżeń bezspornym jest, że bezpieczeństwo ekologiczne dotyczy zagrożeń dla trwałego i zrównoważonego rozwoju, zachowania środowiska naturalnego człowieka. Definiujemy je jak w tabeli 6.1. Tabela 6.1 POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO Bezpieczeństwem ekologicznym nazywamy stan braku zagrożeń dla trwałego i zrównoważonego rozwoju, zachowania środowiska naturalnego człowieka na poziomie koniecznym do przetrwania i rozwoju ludzkości, Jest nim określona pewność zdrowego życia gatunku ludzkiego w jego środowisku. W szczególności, bezpieczeństwo ekologiczne będące składnikiem bezpieczeństwa narodowego to stan braku zagrożenia państwa i społeczeństwa ze strony środowiska życia, w zakresie obniżenia poziomu jego egzystencji, ograniczenia aktywności ekonomicznej i uszczuplenia bogactwa. Determinanty braku bezpieczeństwa ekologicznego to: katastrofy ekologiczne, stosowanie w gospodarce niebezpiecznych i szkodliwych technologii, rozmieszczenie obiektów przemysłowych grożących awariami, transport niebezpiecznych środków i materiałów, składowanie szkodliwych materiałów, ujemny wpływ na środowisko działalności wojskowej wskutek strat spowodowanych degradacją bądź dewastacją środowiska naturalnego. Oznacza to, że cały zakres bezpieczeństwa użytkowania energii ściśle dotyczy bezpieczeństwa ekologicznego. 6.2. Podmiotowe rodzaje bezpieczeństwa ekologicznego 7.2.1 Bezpieczeństwo ekologiczne personalne Bezpieczeństwem personalnym nazywamy taki stan prawny i faktyczny, który zapewnia bezwarunkowe respektowanie w państwie zespołu podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących człowiekowi bez względu na rasę, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie, stan zdrowia i inne. W oparciu o tę definicję bezpieczeństwo ekologiczne personalne możemy zdefiniować jak w tabeli 6.2.1. 18 Tabela 6.2.1 BEZPIECZEŃSTWO EKOLOGICZNE PERSONALNE Bezpieczeństwem ekologicznym personalnym nazywamy taki stan prawny i faktyczny, który zapewnia osobie ludzkiej brak zagrożeń dla trwałego i zrównoważonego rozwoju, zachowania środowiska naturalnego człowieka na poziomie koniecznym do przetrwania i rozwoju, a także bezwarunkowe poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej, co jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju w świecie. Człon definicji dotyczący ochrony środowiska jest oczywisty, natomiast dyskusja o prawach człowieka zawsze była uwikłana w rywalizację światopoglądów i systemów politycznych. Większość najbardziej znanych orientacji filozoficznych odciskała piętno na koncepcjach praw człowieka. Istnieją poglądy, z których wynika, że źródłem praw człowieka jest religia. Jeżeli człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga, należy mniemać, że zajmuje on szczególne miejsce w świecie i ma godność, która wymaga ochrony ze strony środowiska społecznego. Klasycy XIX-wiecznego pozytywizmu głosili, iż wszelkie uprawnienia jednostki pochodzą z nadania państwa i ograniczają się jedynie do tego, co zostało zapisane w aktach prawnych. 6.2.2. Bezpieczeństwo ekologiczne grupowe Bezpieczeństwem grupowym nazywamy taki stan prawny i faktyczny, który zapewnia bezwarunkowe respektowanie w państwie zespołu podstawowych, niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących rodzinom, partiom politycznym, zrzeszeniom, stowarzyszeniom i innym grupom społecznym krajowym i międzynarodowym utworzonym dobrowolnie, ze świadomą intencją osiągnięcia określonych celów nie uznanym za szkodliwe. W oparciu o tę definicję bezpieczeństwo ekologiczne grupowe możemy zdefiniować jak w tabeli 6.2.2 Tabela 6 2.2 BEZPIECZEŃSTWO EKOLOGICZNE GRUPOWE Bezpieczeństwem ekologicznym grupowym nazywamy taki stan prawny i faktyczny, który zapewnia rodzinom, partiom politycznym, zrzeszeniom, stowarzyszeniom i innym grupom społecznym krajowym i międzynarodowym brak zagrożeń dla trwałego i zrównoważonego rozwoju, zachowania środowiska naturalnego na poziomie koniecznym do przetrwania i rozwoju, a także bezwarunkowe respektowanie pluralizmu politycznego. Pojęcie pluralizmu politycznego występuje w dwóch znaczeniach - jako doktryna polityczna oraz jako urzeczywistniający ją zespół zasad i rozwiązań ustrojowych. Doktryna pluralizmu politycznego głosi potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia partii i stowarzyszeń, kształtowania sieci względnie autonomicznych organizacji reprezentujących różne interesy grupowe i koncepcje ideologiczno-programowe. W warunkach pluralizmu politycznego równi partnerzy, o wspólnym systemie podstawowych wartości, dochodzą — w drodze uzgodnień i kompromisów — do zharmonizowania rozbieżnych interesów. Dzięki temu jest możliwe porozumienie społeczne w sferze zaspokajania potrzeb. 19 Do najważniejszych rozwiązań ustrojowych bezpośrednio urzeczywistniających doktrynę pluralizmu politycznego należą: 1) zasada wolności słowa i druku — warunek nie skrępowanej cenzurą lub obawą o represję karną czy prawno-cywilną krytyki ustroju, rządu i osób sprawujących władzę; 2) zasada wolności stowarzyszania się, prowadząca do wielopartyjności i bogactwa grup interesu (ciał pośredniczących); 3) zasada konkurencyjności (swobodnej gry) partii w życiu politycznym, zarówno w walce wyborczej, jak i w sprawowaniu władzy — szczególna rola przypada partii opozycyjnej, która nie tylko stanowi instytucję kontroli społecznej nad rządem, ale również rozwija alternatywny program polityczny i w razie wygrania wyborów staje się partią rządzącą. Jednym z istotnych elementów pluralizmu jest policentryzm3. Bezpieczeństwo ekologiczne społeczne, narodowe, państwowe, międzynarodowe oraz światowe to szczególne przypadki bezpieczeństwa ekologicznego grupowego. Przy tym bezpieczeństwo ekologiczne społeczne należy odróżniać od bezpieczeństwa ekologicznego socjalnego, tj. zabezpieczenia społecznego, które wyodrębnia się w przedmiotowej klasyfikacji bezpieczeństwa. 3 policentryzm [gr.], zasada organizacji i regulacji życia społecznego oparta na rozproszeniu i rozdzieleniu ośrodków kierowniczych (koordynacyjnych) oraz układów odniesienia w różnych dziedzinach życia społecznego i na różnych poziomach organizacji społecznych — na odrębności i niezależności kryteriów ocen, autorytetów, hierarchii osób, instytucji i wartości występujących w sferze gospodarki i kultury 20 7. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z wybranymi przedmiotowymi rodzajami bezpieczeństwa Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem ekonomicznym (gospodarczym) 7.1. Bezpieczeństwem ekonomicznym (gospodarczym) nazywamy pewność przetrwania i rozwoju systemu gospodarczego państwa oraz międzynarodowych organizacji ekonomicznych wraz z ich instrumentami, gwarantujących zachowanie tym podmiotom odpowiedniej pozycji w międzynarodowych stosunkach gospodarczych i odpowiedni standard życia ludności. W szczególności bezpieczeństwem ekonomicznym będącym składnikiem bezpieczeństwa narodowego państwa nazywamy stan braku zagrożenia wzrostu gospodarczego (systematycznego realnego przyrostu produktu narodowego brutto) oraz braku zagrożenia solidarnego, integralnego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego. W oparciu o tę definicję związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem ekonomicznym (gospodarczym) możemy zdefiniować jak w tabeli 7.1. Tabela 7.1 ZWIĄZEK BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO Z BEZPIECZEŃSTWEM EKONOMICZNYM (GOSPODARCZYM) Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem ekonomicznym (gospodarczym) polega na tym, że gospodarka wywiera zarówno negatywny jak i pozytywny wpływ na stan bezpieczeństwa ekologicznego personalnego i grupowego. Gospodarka narodowa obejmuje: przemysł, budownictwo, rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo, transport, gospodarkę magazynową, łączność, handel i usługi, oświatę i naukę, kulturę i sztukę, ochronę zdrowia i opiekę społeczną, finanse i ubezpieczenia, administrację państwową i wymiar sprawiedliwości. Określa ją wiele czynników, a zwłaszcza poziom rozwoju, wielkość kraju i jego specyficzne cechy (jak np. bogactwa naturalne, tradycje), liczba ludności, pozycja międzynarodowa oraz udział w porozumieniach gospodarczych. Racjonalny, harmonijny i zrównoważony rozwój gospodarczy generuje środki na ochronę środowiska naturalnego, tj. pozytywnie wpływa na stan bezpieczeństwa ekologicznego personalnego i grupowego. Negatywny wpływ na stan bezpieczeństwa ekologicznego personalnego i grupowego to skutki ekspansywnego, nieracjonalnego rozwoju wielu technicznych dziedzin gospodarki (np. zanieczyszczenie powietrza, gleby, wody). 7.2. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem energetycznym Bezpieczeństwem energetycznym nazywamy taki stan gospodarki, który umożliwia pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców w paliwa i energię, w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy minimalizacji negatywnego wpływu funkcjonowania systemu energetycznego na środowisko naturalne społeczeństwa. Bezpieczeństwo energetyczne jest składnikiem bezpieczeństwa ekonomicznego państwa. W oparciu o tę definicję związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem energetycznym możemy zdefiniować jak w tabeli 7.2. 21 Tabela 7.2 ZWIĄZEK BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO Z BEZPIECZEŃSTWEM ENERGETYCZNYM Związek bezpieczeństwa ekologicznego personalnego i grupowego z bezpieczeństwem energetycznym wynika wprost z drugiego członu definicji bezpieczeństwa energetycznego „pokrycie zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię … przy minimalizacji negatywnego wpływu funkcjonowania systemu energetycznego na środowisko naturalne społeczeństwa”. Bezpieczeństwo energetyczne uwarunkowane jest zarówno bezpieczeństwem dostaw energii jak i bezpieczeństwem jej użytkowania. Pod pojęciem bezpieczeństwa dostaw energii rozumiemy fizyczną i ekonomiczną dostępność źródeł energii, niezakłócone dostawy nośników energii i produktów ich przetwarzania (paliw, energii elektrycznej, mechanicznej i ciepła). Natomiast pod pojęciem bezpieczeństwa użytkowania energii rozumiemy minimalizację zagrożeń dla warunków życia ludzi wynikających z funkcjonowania systemu energetycznego, tj. z pozyskiwania, przetwarzania, przesyłania, rozdzielania i użytkowania energii i paliw, czyli bezpieczeństwo ekologiczne . 7.3. Związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem finansowym Bezpieczeństwem finansowym państwa nazywamy bezpieczeństwo finansów publicznych, którego istotą jest nie przekraczanie bezpiecznego progu długu publicznego (państwowego).Finanse publiczne to procesy związane z pozyskiwaniem publicznych środków pieniężnych i ich rozdysponowaniem (tzn. wydatkowaniem, tworzeniem rezerw oraz lokowaniem w określony sposób), a także ramy instytucjonalne (również normy prawne), w których te procesy przebiegają. W oparciu o tę definicję związek bezpieczeństwa ekologicznego z bezpieczeństwem energetycznym możemy zdefiniować jak w tabeli 7.3. Tabela 7.3 ZWIĄZEK BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO Z BEZPIECZEŃSTWEM FINANSOWYM Związek bezpieczeństwa ekologicznego personalnego i grupowego z bezpieczeństwem ekologicznym polega na tym, że stan finansów publicznych wpływa na możliwości pokrycie zapotrzebowania na ochronę środowiska naturalnego społeczeństwa. Finanse publiczne to procesy związane z pozyskiwaniem publicznych środków pieniężnych i ich rozdysponowaniem (tzn. wydatkowaniem, tworzeniem rezerw oraz lokowaniem w określony sposób), a także ramy instytucjonalne (również normy prawne), w których te procesy przebiegają. W ramach sektora finansów publicznych można wyodrębnić 5 układów: budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze celowe (państwowe, samorządowe i ewentualnie autonomiczne), instytucje ubezpieczenia zdrowotnego (NFZ) oraz tzw. gospodarkę pozabudżetową, obejmującą jednostki lub zadania budżetowane netto, tzn. rozliczające się z budżetem saldowo (w Polsce zakłady budżetowe, gospodarstwa pomocnicze i środki specjalne). W szczególności na profilaktykę i likwidację skutków 22 katastrof i klęsk ekologicznych przeznacza się corocznie środki w ramach budżetu państwa, budżetów samorządowe oraz tworzy się rezerwy budżetowe i fundusze celowe. Dług publiczny (dług państwowy) to całkowita kwota zobowiązań podmiotów sektora finansów publicznych (w szczególności Skarbu Państwa), jednostek samorządu terytorialnego oraz funduszów celowych wobec wierzycieli zarówno krajowych (dług publiczny krajowy), jak i zagranicznych (dług publiczny zagraniczny), ustalona po dokonaniu konsolidacji, tzn. po wyeliminowaniu wzajemnych zobowiązań tych podmiotów. Dług publiczny obejmuje zobowiązania wynikające z wyemitowanych skarbowych papierów wartościowych, obligacji komunalnych, zaciągniętych kredytów, pożyczek, ustaw, orzeczeń sądowych, udzielonych poręczeń i gwarancji, przyjętych depozytów oraz innych ewentualnych tytułów. Do długu publicznego zalicza się również wymagalne zobowiązania jednostek budżetowych. Zazwyczaj dominującą część długu publicznego stanowią jednak zobowiązania wynikające z emisji papierów wartościowych. Dla emisji skarbowych papierów wartościowych, jak również zaciągania pożyczek, na ogół jest konieczne upoważnienie ustawowe dla rządu. W Polsce najczęściej upoważnienie to jest zawarte w ustawie budżetowej na dany rok. Niekorzystną regułą jest, środki finansowe zapewniające w państwie bezpieczeństwo ekologiczne pochodzą z rosnąc ego z każdym rokiem długu publicznego. 23 Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego 8 8.1 Pojęcie zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego Bezpieczeństwo ekologiczne określiliśmy wyżej jako stan braku zagrożeń dla trwałego i zrównoważonego rozwoju, zachowania środowiska naturalnego człowieka na poziomie koniecznym do przetrwania i rozwoju ludzkości, Jest nim określona pewność zdrowego życia gatunku ludzkiego w jego środowisku. W szczególności jako stan braku zagrożenia państwa i społeczeństwa, w zakresie obniżenia poziomu jego egzystencji, ograniczenia aktywności ekonomicznej i uszczuplenia bogactwa. Z powyższego pojęcie zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego możemy zdefiniować jak w tabeli 8.1. Tabela 8.1 POJĘCIE ZAGROŻENIA BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO Zagrożeniem bezpieczeństwa ekologicznego nazywamy występowanie w środowisku życia rzeczy, zjawisk, procesów, sytuacji stanowiących niebezpieczeństwo dla trwałego i zrównoważonego rozwoju, zachowania środowiska naturalnego człowieka na poziomie koniecznym do przetrwania i rozwoju ludzkości, a także zagrożenie państwa i społeczeństwa, w zakresie obniżenia poziomu jego egzystencji, ograniczenia aktywności ekonomicznej i uszczuplenia bogactwa Podział zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego w zależności od ich źródeł (pochodzenia) 8.2. Podziału zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego w zależności od ich źródeł (pochodzenia) możemy dokonać jak w tabeli 8.2. Tabela 8.2 PODZIAŁ ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO W ZALEŻNOŚCI OD ICH ŹRÓDEŁ (POCHODZENIA) Zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego w zależności od ich źródeł (pochodzenia) dzielimy na dwie wielkie grupy: 1) zagrożenia naturalne i 2) zagrożenia cywilizacyjne (antropogeniczne). Zagrożeniami naturalnymi bezpieczeństwa ekologicznego nazywamy klęski żywiołowe, które są przejawem naturalnych procesów zachodzących w atmosferze i wnętrzu naszej planety (wulkany, trzęsienia ziemi, tsunami). Te same siły natury, które wywołują ciepły majowy deszczyk, które chłodzą letni upał miłym podmuchem wiatru, potrafią niekiedy przybrać groźne i niszczycielskie oblicze huraganu, trąby powietrznej czy katastrofalnych opadów. Burza często przynosi ulgę po dusznym i gorącym popołudniu, lecz niekiedy potrafi przynieść ze sobą nawalny opad wywołujący gwałtowną powódź, gradobicie, czy jedno z najbardziej przerażających zjawisk 24 atmosferycznych — gwałtowne tornado. Może także spowodować liczne szkody od uderzeń pioruna czy nawet wzniecić wielkie pożary lasów. Niż atmosferyczny kojarzy się z zachmurzonym niebem i słotą. Niekiedy jednak niesie ze sobą sztormowe niszczycielskie wiatry czy długotrwałe i obfite opady prowadzące do katastrofalnych powodzi. W obszarach około zwrotnikowych niż atmosferyczny może być związany z cyklonem tropikalnym, który w pewnych rejonach świata nazywa się huraganem, a w innych — tajfunem. Z kolei wyż, który na ogół wiąże się z ładną pogodą, może przynieść suszę, a w obszarach z dużą emisją zanieczyszczeń — spowodować gwałtowny wzrost ich stężenia i wywołać klęskę smogu. Zagrożeniami cywilizacyjnymi lub antropogenicznymi bezpieczeństwa ekologicznego nazywamy zagrożenia spowodowane działalnością człowieka Możemy je podzielić na dwie duże grupy w zależności od tego czy wiążą się one z antagonizmami i konfliktami pomiędzy ludźmi, w tym przede wszystkim konfliktami zbrojnymi i działalnością polityczną, czy też wynikają z normalnej działalności społecznej, gospodarczej, przemysłowej, technicznej itp., zazwyczaj nieumiejętnej, której szkodliwe skutki często są nieuświadamiane lub bagatelizowane. Pierwsza grupa to zagrożenia militarne i terrorystyczne, a duga to zagrożenia niemilitarne, (pokojowe), do których należą różnego rodzaju katastrofy, efekt cieplarniany, skażenie powietrza, wód i gleby. 8.3. Podział zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego z punktu widzenia obronności Z punktu widzenia obronności podziału zagrożeń bezpieczeństwa ekologicznego dokonujemy jak w tabeli 8.3. Tabela 8.3 PODZIAŁ ZAGROŻEŃ BEZPIECZEŃSTWA EKOLOGICZNEGO Z PUNKTU WIDZENIA OBRONNOŚCI Z punktu widzenia obronności zagrożenia bezpieczeństwa ekologicznego (ludności i środowiska naturalnego) można podzielić na zagrożenia wojenne i zagrożenia pokojowe. Przy czym jest rzeczą oczywistą, że wojenne to zagrożenia antropogeniczne, natomiast pokojowe mogą być zarówno naturalnymi jak i antropogenicznymi Zagrożenia te dzielimy na dwie duże grupy w zależności od tego czy wiążą się one z antagonizmami i konfliktami pomiędzy ludźmi, w tym przede wszystkim konfliktami zbrojnymi i działalnością polityczną, czy też wynikają z normalnej działalności społecznej, gospodarczej, przemysłowej, technicznej itp., zazwyczaj nieumiejętnej, której szkodliwe skutki często są nieuświadamiane lub bagatelizowane. Pierwsza grupa to zagrożenia militarne i terrorystyczne, a duga to zagrożenia niemilitarne, (pokojowe), do których należą różnego rodzaju katastrofy. 25 9. Katastrofa ekologiczna 9.1. Pojęcie katastrofy ekologicznej Pojęcie katastrofy ekologicznej definiujemy jak w tabeli 9.1. Tabela 9.1 POJĘCIE KATASTROFY EKOLOGICZNEJ Katastrofą ekologiczną nazywamy trwałe (nieodwracalne w naturalny sposób) uszkodzenie lub zniszczenie dużego obszaru środowiska przyrodniczego, wpływające negatywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, często życie ludzi. W ekologii katastrofa ekologiczna nazywana jest też klęską ekologiczną. Jest ona definiowana jako nieodwracalna zmiana struktury i funkcji ekosystemów bez możliwości wytworzenia się zespołów lub ogniw zastępczych (kompensacyjnych), z powodu zachwiania równowagi w tych ekosystemach. Katastrofa ekologiczna prowadzi do nieodwracalnych jakościowych i ilościowych zmian w łańcuchach pokarmowych (zmienia się charakter przepływu materii, energii i informacji), wskutek czego następuje załamanie przynajmniej jednego z ogniw troficznych (producentów, konsumentów lub destruentów), bez których nie może istnieć ekosystem. Katastrofy ekologiczne są spowodowane nagłymi lub długotrwałymi, kumulującymi się w czasie zmianami warunków fizycznych i chemicznych siedliska, przekraczającymi granice tolerancji biocenozy. 9.2. Podział katastrof ekologicznych Katastrofy ekologiczne dzielimy jak w tabeli 9.2. Tabela 9.2 PODZIAŁ KATASTROF EKOLOGICZNYCH Rozróżnia się katastrofy ekologiczne antropogeniczne — powodowane przez człowieka, i nieantropogeniczne, zwane też katastrofami naturalnymi, wywoływane przez czynniki niezależne od człowieka, a także katastrofy których przyczyny są naturalne połączone z działalnością ludzi lub ich rażącymi zaniedbaniami. Najgroźniejsze w skutkach katastrofy ekologiczne naturalne, określane mianem klęsk żywiołowych, są powodowane przez: powodzie, susze, cyklony, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, tsunami, trąby powietrzne, lawiny, osuwiska, pożary lasów i długotrwałe, silne mrozy, a także występujący lokalnie rozwój pasożytów lub szkodników. Katastrofy ekologiczne antropogeniczne zaś — przez awarie, w wyniku których następuje emisja szkodliwych (często toksycznych) gazów i cieczy (katastrofy chemiczne) lub substancji radioaktywnych (katastrofy jądrowej, np. w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej 1986), a także przez długotrwałe (nawet niezbyt duże) emisje szkodliwych substancji, 26 zanieczyszczanie oceanów odpadami toksycznymi i radioaktywnymi oraz ropą naftową (w wyniku awarii tankowców, wież wydobywczych, niekiedy działań wojennych, np. w Zatoce Perskiej 1990), wycinanie lasów na dużych obszarach; do nich zalicza się też katastrofy demograficzne. Często czynniki antropogeniczne w połączeniu z czynnikami naturalnymi prowadzą do katastrof ekologicznych, których skutki są odczuwalne na ogromnych obszarach lub mają charakter globalny, np. intensywna, monokulturowa uprawa roślin i niekorzystne warunki klimatyczne są przyczyną pustynnienia dużych obszarów Ziemi, emisja dwutlenku węgla i in. gazów cieplarnianych (freonów, metanu, tlenków azotu) w połączeniu z zawartą w atmosferze parą wodną zwiększa efekt cieplarniany (szklarniowy), co grozi znacznym podwyższeniem poziomu oceanów w wyniku topnienia lodowców; uwalniane do atmosfery m.in. freony niszczą ozon stanowiący ochronę przed biologicznie czynną (szkodliwą) składową promieniowania ultrafioletowego (UV-B). Zmniejszenie zagrożeń wywołanych katastrofą ekologiczną należy do podstawowych obowiązków każdego państwa. 27
