Park narodowy a gospodarka lokalna

Transkrypt

Miros³aw Mika
Robert Pawlusiñski
Bernadetta Zawiliñska
Park narodowy a gospodarka lokalna
Model relacji ekonomicznych
na przyk³adzie Babiogórskiego Parku Narodowego
Park narodowy a gospodarka lokalna.
Model relacji ekonomicznych na przykładzie
Babiogórskiego Parku Narodowego
National Park and the Local Economy.
The Economic Relation Model: a Case Study
of Babia Góra National Park
Mirosław Mika
Robert Pawlusiński
Bernadetta Zawilińska
Model relacji ekonomicznych na przykładzie
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Kraków 2015
Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych
na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS4/05993.
Recenzent: prof. dr hab. Danuta Ptaszycka-Jackowska
Korekta językowa: Anna Mika
Tłumaczenie na język angielski: Paweł Paszkowski
Opracowanie map: Piotr Serafin, Bernadetta Zawilińska
Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku:
Alicja Marciniak-Nowak – Pracownia Wydawnicza IGiGPUJ
Fotografia na okładce: Bernadetta Zawilińska
© Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie,
Mirosław Mika, Robert Pawlusiński, Bernadetta Zawilińska
Wydanie I, Kraków 2015
All rights reserved
ISBN 978-83-64089-20-6
Wydawca:
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, Polska
tel. +48 12 664 52 50, fax. +48 12 664 53 85
www.geo.uj.edu.pl
Druk:
Poligrafia Salezjańska
ul. Bałuckiego 8, 30-306 Kraków, Polska
tel. +48 12 266 40 00
http://poligrafia.salezjanie.net
Spis treści
Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9
1. Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej
w świetle ewolucji koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych . . . . . . . . . . . . . . .15
1.1. Społeczne funkcje parków narodowych w kontekście nowego
paradygmatu funkcjonowania obszarów chronionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
1.2. Ekonomiczna rola parków narodowych w świetle stanu badań. . . . . . . . . . . . . . . .22
2. Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce . . . 30
2.1. Sieć parków narodowych w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
2.2. Prawne warunki działalności parków narodowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36
2.3. Organizacja i finansowanie parków narodowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
3. Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego
w gospodarce lokalnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
3.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
3.2. Założenia teoretyczno-metodologiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50
3.3. Konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
3.4. Lokalny system ekonomiczny parku narodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
3.5. Uwagi metodyczne i praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
4. Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki. . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
4.2. Obszar i zasoby Babiogórskiego Parku Narodowego jako przedmiot
zarządzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
4.3. Budżet Parku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
4.3.1. Uwagi metodyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
4.3.2. Wielkość i struktura budżetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
4.4. Lokalne i pozalokalne powiązania finansowe Parku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
4.4.1. Cel i zakres badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80
4.4.2. Podmioty związane relacjami finansowymi z Parkiem . . . . . . . . . . . . . . . . .82
4.4.3. Obszary generujące wpływy budżetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
4.4.4. Absorpcja wydatków budżetowych według obszarów
oddziaływania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
4.4.5. Salda przepływów finansowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
4.5. Główne sfery gospodarczego oddziaływania Parku w układzie lokalnym . . . . . . .97
4.5.1. Charakterystyka otoczenia społeczno-gospodarczego Parku . . . . . . . . . . . .97
4.5.2. Efekty zaopatrzeniowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
4.5.3. Efekty zatrudnieniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
4.5.4. Efekty fiskalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107
4.5.5. Efekty produktowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
5. Przestrzeń chroniona Babiogórskiego Parku Narodowego jako czynnik
ekonomiczny w rozwoju lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
5.1. Zasoby parku narodowego a wartości społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
5.2. Ekonomiczna rola turystyki przyjazdowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
5.2.1. Założenia i koncepcja badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
5.2.2. Cele i metodyka badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121
5.2.3. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym . . . . . . . . . . . . . . . .123
5.2.4. Wartości Parku a motywacja turystyczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
5.2.5. Wielkość, struktura i rozkład przestrzenny wydatków turystycznych . . . .134
5.2.6. Turystyka związana z Babiogórskim Parkiem Narodowym a dochody
z turystyki ogółem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
5.3. Wartość symboliczna Parku jako czynnik jakościowy w rozwoju
społeczno-gospodarczym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152
6. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej. . . . . . . . . . . .158
6.1. Znaczenie Parku w opinii kontrahentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
6.1.1. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby. . . . . . . . . . . . . . . . .159
6.1.2. Cechy i zakres współpracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
6.1.3. Ekonomiczna rola Parku w opinii przedsiębiorców . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
6.1.4. Determinanty współpracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
6.2. Babiogórski Park Narodowy a funkcjonowanie bazy noclegowej . . . . . . . . . . . . .170
6.2.1. Stan rozwoju lokalnej bazy noclegowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .170
6.2.2. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby. . . . . . . . . . . . . . . . .172
6.2.3. Zatrudnienie w obiektach noclegowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
6.2.4. Wykorzystanie bazy noclegowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
6.2.5. Znaczenie Parku w opinii gestorów bazy noclegowej. . . . . . . . . . . . . . . . . .176
6.2.6. Determinanty działalności obiektów noclegowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
6.3. Babiogórski Park Narodowy a władze lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
6.3.1. Park w opinii władz lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182
6.3.2. Park w zapisach strategii rozwoju gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
6.4. Babiogórski Park Narodowy w opinii mieszkańców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
6.4.1. Cel badań, metodyka i charakterystyka respondentów. . . . . . . . . . . . . . . . .187
6.4.2. Park i jego znaczenie dla życia mieszkańców. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190
6.4.3. Park a rozwój turystyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194
7. Synteza zagadnień oraz wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198
7.1. Uwagi metodyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
7.2. Wnioski z badań i rekomendacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207
Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223
Spis tabel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
Spis rycin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246
Spis fotografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249
Załącznik – Pytania kwestionariuszy wywiadów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251
Table of Contents
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. Economic significance of national parks in the local economy in the context
of the evolving functional model of protected areas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Social functions of national parks in the context of the new paradigm
of protected areas’ operation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2. Economic role of national parks according to the existing studies . . . . . . . . . . . . . 22
2. Legal and organisational conditions of the operation of national parks in Poland . . . 30
2.1. National parks in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.2. Legal regulations governing the operation of national parks. . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.3. Organisation and funding of national parks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3. Basic assumptions and research model for studying economic relations
of the national park in the local economy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.1. Introduction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.2. Theoretical and methodological assumptions. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.3. Conceptual definition of the national park’s economic function . . . . . . . . . . . . . . 52
3.4. The national park’s local economic system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.5. Methodological and practical remarks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4. Babia Góra National Park as a player in the local economy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4.1. Introduction. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4.2. The area and resources of the Park as an object of management. . . . . . . . . . . . . . . 60
4.3. Budget of the Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.3.1. Methodological remarks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
4.3.2. Size and structure of the budget . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
4.4. Financial links of the Park on the local scale and beyond. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.4.1. Purpose and scope of the research. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.4.2. Entities having financial links with the Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
4.4.3. Areas generating budget revenue. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
4.4.4. Absorption of budget expenditure by areas of impact. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
4.4.5. Balances of cash flows. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
4.5. Main areas of the Park’s economic impact in the local system. . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.5.1. Social and economic environment of the Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
4.5.2. The Park as a customer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4.5.3. The Park as an employer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.5.4. The Park as a taxpayer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
4.5.5. The Park as a product supplier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5. Protected space of Babia Góra National Park as an economic factor
in local development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
5.1. The national park’s resources and social values . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
5.2. The economic role of inbound tourism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
5.2.1. Basic assumptions and research model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
5.2.2. Research objectives and methodology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
5.2.3. Visitors in Babia Góra National Park . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
5.2.4. Value of the Park and tourists’ motivation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
5.2.5. Amounts, structure and spatial distribution of visitors’ spending . . . . . . . 134
5.2.6. Tourism related to Babia Góra National Park and total revenue
from tourism. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5.3. Symbolic value of the Park as the qualitative factor in socio-economic
development . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
6. Assessment of the role of Babia Góra National Park in the local economy. . . . . . . . . 158
6.1. Importance of the Park as perceived by its business counterparties . . . . . . . . . . . 159
6.1.1. Research methodology and objective and the sample characteristics. . . . . 159
6.1.2. Characteristics and scope of the cooperation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
6.1.3. Economic role of the Park as perceived by the local business . . . . . . . . . . . 161
6.1.4. Determinants of the cooperation. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
6.2. Babia Góra National Park and the local accommodation business. . . . . . . . . . . . 170
6.2.1. Local accommodation facilities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
6.2.2. Methodology, objectives and the sample characteristics. . . . . . . . . . . . . . . . 172
6.2.3. Employment at the accommodation facilities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
6.2.4. Occupation rates of the accommodation facilities. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
6.2.5. Importance of the Park as perceived by the accommodation providers. . . 176
6.2.6. Determinants of the accommodation business . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
6.3. Babia Góra National Park and the local authorities. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
6.3.1. The Park as perceived by the local authorities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
6.3.2. The Park’s role in the communes’ development strategies . . . . . . . . . . . . . . 186
6.4. Babia Góra National Park as perceived by the local residents. . . . . . . . . . . . . 187
6.4.1. Research objective, methodology and the characteristics
of the respondents. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
6.4.2. The Park and its importance for the local residents’ lives. . . . . . . . . . . . . . . 190
6.4.3. The Park and the development of tourism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7. Summary of the issues. Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
7.1. Methodological remarks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
7.2. Conclusions from the research. Recommendations. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
References. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
List of tables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
List of figures. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
List of photographs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
Appendix – Questionnaires for the interviews. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Wstęp
Wstęp
Problematyka badawcza
Przedmiotem rozważań niniejszej monografii jest ekonomiczne oddziaływanie Babiogórskiego Parku Narodowego1 (BgPN) na gospodarkę gmin, które są administracyjnie
z nim związane. Zagadnienie to omówiono z uwzględnieniem możliwie szerokiego kontekstu uwarunkowań wewnętrznych (lokalnych) i zewnętrznych. Problematyka ta została
podjęta nieprzypadkowo. W ogólnoświatowej dyskusji na temat funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych coraz większą wagę przywiązuje się bowiem do zagadnień społeczno-ekonomicznych. Parki narodowe postrzega się obecnie jako obszary
wielofunkcyjne, pełniące istotne role (funkcje) nie tylko z punktu widzenia zachowania
naturalnych systemów przyrodniczych, ale także ze względu na możliwość wspomagania
procesów społecznych i gospodarczych w skali lokalnej bądź regionalnej.
Podejmując się naukowego opracowania problematyki ekonomicznej roli parku narodowego w warunkach polskich, kierowano się także innymi przesłankami. W społecznym
odbiorze utrwalił się w naszym kraju obraz parków narodowych jako ostoi naturalnych
wartości przyrodniczych, dla których człowiek i jego działalność stanowią zagrożenie.
W niewielkim stopniu, jak dotąd, dostrzegano ekonomiczne czy szerzej gospodarcze znaczenie tych obszarów. Z tym faktem wiąże się także istniejący niedobór publikacji naukowych w polskiej literaturze, które w sposób szczegółowy lub syntetyczny omawiałyby
różne aspekty oddziaływania i relacji ekonomicznych parków z gospodarkami gmin, powiatów czy województw.
Wysoki rygor ochronny parków narodowych oraz brak pogłębionej wiedzy na temat
sposobu, wielkości oraz zakresu ich wpływu na gospodarkę lokalną powodował, że społeczności lokalne w Polsce odbierały obecność i funkcjonowanie parków narodowych
najczęściej w kategoriach ograniczeń swobody gospodarowania i dostępu do zasobów
przyrodniczych objętych ochroną. Wskazanie możliwości i zrozumienie mechanizmów
wspomagania rozwoju lokalnego przez parki wnosi więc argumenty w dyskusji wokół
rozwiązywania istniejących bądź potencjalnych sytuacji konfliktowych w ich działalności.
Lata 2010–2012 przyniosły zmiany w formie prawnej parków narodowych w Polsce,
a także w ich organizacji i zasadach finansowania. Nowe warunki prawne umożliwiają
parkom prowadzenie samodzielnej gospodarki opartej w znacznym stopniu o reguły
rynkowe. Pojawiły się tym samym możliwości kształtowania dynamicznych relacji ekonomicznych pomiędzy parkami a podmiotami działającymi na rynku. Obowiązujące
regulacje prawne stworzyły więc dyrekcjom parków narodowych, władzom lokalnym
i przedsiębiorcom pole do budowania trwałych i społecznie oczekiwanych powiązań parków z ich terytorialnym otoczeniem. Nowe wyzwania w zarządzaniu parkami narodowymi wynikają ponadto z powierzonych samorządom lokalnym szerokich kompetencji
1
Od 2012 r. pełna nazwa Parku wymieniona w ustawie o ochronie przyrody brzmi: „Babiogórski Park Narodowy
z siedzibą w Zawoi”.
9
Model relacji ekonomicznych na przykładzie Babiogórskiego Parku Narodowego
w sferze miejscowej polityki rozwoju. Istotną rolę odgrywają także stosowane w praktyce
mechanizmy społecznej partycypacji w toku formułowania strategicznych celów rozwojowych na poziomie lokalnym.
Paki narodowe, funkcjonując w nowej rzeczywistości prawnej i gospodarując własnymi zasobami, stają się ważnymi „aktorami” lokalnego rozwoju, wobec których w niedalekiej przyszłości będą stawiane coraz to nowe wyzwania, niewynikające z ich podstawowej
roli, jaką jest funkcja ochrony przyrody. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia w warunkach polskich, ze względu na stosunkowo nieduże powierzchnie parków i lokalizacje
większości z nich w regionach intensywnie użytkowanych przez człowieka.
Propagowany obecnie przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody wielofunkcyjny
model działania parków narodowych, z wyraźnym akcentem położonym na realizację ich
szeroko rozumianych funkcji społecznych, w tym funkcji ekonomicznej, wymagać będzie
od kadr zarządzających parkami w Polsce kompetencji menedżerskich. Wzrośnie więc
rola informacji (wiedzy) jako czynnika efektywnego zarządzania parkami.
Cele pracy
Mając na uwadze przedstawione wyżej kwestie, można postawić tezę, że Babiogórski Park
Narodowy w sposób bezpośredni i pośredni oddziałuje na gospodarkę terenów leżących
w jego otoczeniu, a z zasobów, wartości oraz działalności tego Parku wynikają czynniki
wspomagające rozwój społeczno-gospodarczy gmin terytorialnie z nim powiązanych.
Za główny cel badań przyjęto więc określenie wpływu funkcjonowania Babiogórskiego
Parku Narodowego na rozwój społeczno-gospodarczy gmin (miejscowości) położonych
w jego otoczeniu (cel poznawczy), a także wskazanie możliwości wykorzystania wartości
środowiska przyrodniczego oraz funkcji pełnionych przez Park dla aktywizacji gospodarczej i społecznej obszarów położonych w jego sąsiedztwie (cel aplikacyjny).
Zmierzając do rozpoznania i oceny ekonomicznej roli Babiogórskiego Parku Narodowego, należało ponadto sformułować założenia metodologiczne takiej analizy (cel metodyczny). Odwołując się do koncepcji relacji, dookreślono pojęcie ekonomicznej funkcji
parku narodowego jako podstawy teoretycznej dalszych rozważań, natomiast dla celów
operacyjnych opracowano systemowy model jego relacji ekonomicznych (rozdział 3).
Głównym celom pracy podporządkowano następujące cele szczegółowe:
– rozpoznanie uwarunkowań zewnętrznych funkcjonowania parków narodowych
w Polsce, odnoszących się do sfery regulacyjnej;
– teoretyczne opracowanie relacji o charakterze ekonomicznym, jakie zachodzą lub
mogą zachodzić pomiędzy parkiem narodowym a jego otoczeniem społeczno-gospodarczym;
– rozpoznanie wielkości i struktury budżetu BgPN;
– identyfikacja lokalnych i pozalokalnych powiązań finansowych BgPN;
– rozpoznanie wielkości bezpośrednich efektów ekonomicznych związanych z działalnością BgPN;
– określenie wielkości i struktury wydatków turystów odwiedzających BgPN oraz
rozpoznanie zakresu powiązań ekonomicznych, które tworzą się w związku
10
Wstęp
z wydatkowaniem tych środków finansowych w najbliższym otoczeniu przestrzennym Parku;
– rozpoznanie opinii miejscowych przedsiębiorców na temat roli BgPN w gospodarce
lokalnej;
– rozpoznanie opinii przedstawicieli władz gmin związanych administracyjnie z BgPN
oraz mieszkańców na temat roli Parku w gospodarce lokalnej;
– wskazanie możliwości zwiększania korzyści ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem BgPN w lokalnej gospodarce.
Metodyka badań
Realizacja celu głównego badań oraz celów szczegółowych wymagała zastosowania różnych metod pozyskiwania i przetwarzania informacji. Z uwagi na wielowątkowość problematyki badawczej oraz wynikającą z tego faktu różnorodność i złożoność ujęć metodycznych, szczegółowe omówienie metodyki badań oraz charakterystyka materiałów
źródłowych zostały zamieszczone w częściach (rozdziałach) poświęconych określonym
zagadnieniom.
Postępowanie badawcze składało się z trzech głównych części (etapów) (ryc. 1).
W pierwszym etapie opracowano założenia i koncepcję badań oraz sformułowano ich cel
główny oraz cele szczegółowe. Przeprowadzono ponadto kwerendę bibliograficzną oraz
danych wtórnych, a także opublikowanych materiałów źródłowych. Rozpoznano dotychczasowy stan badań w odniesieniu do podjętej tematyki, zapoznano się z obowiązującymi
aktami prawnymi, zapisami dokumentów planistycznych i treścią publikowanych raportów. Pozyskano też ogólnodostępne dane statystyczne. Zebrane informacje umożliwiły
opracowanie szczegółowej metodyki badań.
Główny etap prac obejmował przeprowadzenie badań terenowych wraz z opracowaniem zebranych na ich podstawie wyników. Badania terenowe obejmowały w szczególności:
– inwentaryzację terenową zagospodarowania turystycznego, w tym także drugich domów;
– sporządzenie bazy danych operacji finansowych BgPN; baza przygotowana została
przez pracowników Parku, zgodnie z opracowanymi wytycznymi;
– pozyskanie danych z BgPN i urzędów gmin, w tym zwłaszcza statystyk dotyczących
wielkości środków przeznaczanych na wynagrodzenia dla pracowników (z uwzględnieniem miejsca ich zamieszkania), sprawozdań finansowych, szczegółowych sprawozdań ze sprzedaży biletów wstępu do Parku, wysokości wpływów do budżetów
gmin z tytułu podatków związanych z działalnością BgPN;
– wywiady z pracownikami Parku i wójtami gmin;
– badania ankietowe wśród turystów, kontrahentów BgPN, gestorów obiektów noclegowych i mieszkańców.
Ostatni etap prac był związany z opracowaniem syntezy wyników badań oraz sformułowaniem wniosków i rekomendacji.
11
Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego
Fig. 1. Diagram of the research procedure
Źródło: opracowanie własne.
Source: own work.
Zakres przestrzenny i czasowy badań
Jako obszar badań przyjęto tereny gmin związanych administracyjnie z leżącym w Beskidzie
Żywieckim Babiogórskim Parkiem Narodowym: Jabłonka (wsie: Chyżne, Jabłonka, Lipnica
Mała, Orawka, Podwilk, Zubrzyca Dolna, Zubrzyca Górna), Lipnica Wielka (wsie: Lipnica
Wielka, Kiczory) oraz Zawoja (wsie: Zawoja, Skawica). Niemniej w uzasadnionych przypadkach prowadzone analizy wymagały szerszego bądź węższego ujęcia przestrzennego.
Przykładowo w badaniach powiązań finansowych Parku, w celu ukazania udziału transakcji realizowanych na rynku lokalnym i stopnia zakorzenienia BgPN w gospodarce lokalnej,
konieczne było przeprowadzenie analizy wszystkich operacji finansowych, niezależnie od
siedziby kontrahenta. Z kolei w badaniach wśród mieszkańców zawężono obszar badań do
miejscowości (wsi) położonych w bezpośrednim sąsiedztwie BgPN. Uznano bowiem, że
wpływ Parku najsilniej odczuwają osoby mieszkające w jego najbliższym otoczeniu.
Badania zostały przeprowadzone w latach 2012–2015. Analiza finansowych aspektów funkcjonowania Parku została dokonana na podstawie danych księgowych za lata
12
Wstęp
2010–2014. Inwentaryzację terenową zagospodarowania turystycznego przeprowadzono
w 2012 r., dane te zostały następnie zweryfikowane i zaktualizowane w 2014 r. Badania ankietowe wśród turystów prowadzono w latach 2012 i 2013, natomiast wśród mieszkańców
w 2013 r. Wywiady z gestorami obiektów noclegowych, kontrahentami Parku oraz władzami gmin zrealizowano w latach 2013 i 2014, a pozyskane informacje zostały częściowo uaktualnione w 2015 r. W tymże roku przeprowadzono również pogłębione wywiady
z wójtami gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.
Ustalenia terminologiczne
W odniesieniu do zakresu przestrzennego badań konieczne wydaje się w tym miejscu wyjaśnienie pojęcia „gospodarka lokalna” ze względu na istniejące różne jego interpretacje w literaturze przedmiotu. W niniejszej pracy przyjęto podejście strukturalne, w którym gospodarka lokalna rozumiana jest jako zbiór powiązanych ze sobą podmiotów układu lokalnego
(Brol, Sztando 2011). Zgodnie z definicją A. Zalewskiego (2000) gospodarkę lokalną stanowią współzależne podmioty gospodarujące i działające na terenie gminy, z których każdy
pełni określone funkcje i dąży do realizacji własnych celów. Wśród podmiotów tych wymienia się: jednostki gospodarcze, gospodarstwa domowe, instytucje i władze lokalne. Poszczególne podmioty oddziałują na środowisko przyrodnicze, zagospodarowanie przestrzenne,
warunki życia ludności oraz na lokalne rynki, a także, w sposób bezpośredni lub pośredni,
wzajemnie na siebie. Powstają między nimi relacje przestrzenne oraz powiązania i współzależności wynikające z ich współpracy i kooperacji, wymiany dóbr i usług, świadczenia pracy
itp. (Brol, Sztando 2011; Zalewski 1994). Związki te sprawiają, że gospodarka lokalna ma
wszelkie cechy systemu i jest często określana jako „lokalny system społeczno-gospodarczy”.
Ów system działa w otoczeniu innych lokalnych systemów, a także systemów wyższego rzędu (regionalnego, krajowego), których jest elementem składowym (Zalewski 1994, 2000).
Układ treści
Praca składa się z siedmiu rozdziałów problemowych oraz wstępu. W rozdziale pierwszym omówiono ewolucję koncepcji funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych na świecie oraz różnice pomiędzy „klasycznym” a „współczesnym” modelem funkcjonalnym terenów objętych ochroną prawną. W dalszej części rozdziału przedstawiono,
na podstawie przeglądu literatury międzynarodowej i krajowej, dotychczasowy stan badań nad ekonomiczną rolą i oddziaływaniem parków narodowych.
Drugi rozdział poświęcono omówieniu prawnych i organizacyjnych warunków funkcjonowania parków narodowych w Polsce. Scharakteryzowano rozwój sieci parków narodowych w naszym kraju, a także wskazano na zmiany w uwarunkowaniach prawnych
i organizacji parków oraz w systemie ich finansowania.
W trzecim rozdziale sformułowano założenia i opracowano koncepcję badań ekonomicznych relacji parku narodowego w gospodarce lokalnej. Odnosząc się do istniejących
już koncepcji teoretycznych, omówiono teoretyczno-metodologiczne założenia badań,
13
zdefiniowano pojęcie funkcji ekonomicznej parku narodowego oraz skonstruowano
model relacji ekonomicznych parku narodowego.
Kolejne trzy rozdziały mają charakter empiryczny. W rozdziale czwartym ukazano
BgPN jako podmiot lokalnej gospodarki. Po charakterystyce obszaru i zasobów Parku
dokonano analizy jego budżetu i źródeł finansowania. W dalszej części omówiono powiązania finansowe BgPN z otoczeniem w oparciu o dane z rekordów operacji księgowych,
w odniesieniu do różnych obszarów (stref przestrzennych) oddziaływania Parku. Rozdział
ten kończy charakterystyka głównych sfer problemowych oddziaływania Parku w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym oraz efektów ekonomicznych – dochodowych,
fiskalnych, zaopatrzeniowych i produkcyjnych.
Rozdział piąty poświęcono omówieniu i ocenie znaczenia przestrzeni chronionej
BgPN, która dzięki zasobom i wartościom społecznym wpływa na rozwój turystyki i związanej z nią strefy lokalnych usług oraz innych aktywności gospodarczych. Główną część
tego rozdziału stanowi analiza i ocena ekonomicznej roli turystyki związanej z przyjazdami do BgPN, która została przeprowadzona na podstawie danych o wielkości i strukturze
wydatków turystycznych zgromadzonych w wyniku badań ankietowych.
Szósty rozdział ukazuje ekonomiczną rolę BgPN w gospodarce lokalnej z punktu widzenia kluczowych interesariuszy: kontrahentów Parku (podmiotów, których funkcjonowanie
jest bezpośrednio związane z działalnością Parku jako instytucji gospodarczej), gestorów
obiektów noclegowych (których działalność ma związek z obecnością Parku jako obszaru
chronionego) oraz lokalnych władz i mieszkańców. W rozdziale omówiono subiektywne
oceny poszczególnych grup interesariuszy, zebrane w toku wywiadów i badań ankietowych.
Ostatni rozdział pracy zawiera syntezę rozważań. Odniesiono się w nim zarówno do
kwestii metodologicznych, jak też wskazano na możliwości dalszego rozwoju funkcji ekonomicznej BgPN oraz wykorzystania wartości środowiska przyrodniczego Parku do aktywizacji gospodarczej i społecznej obszarów położonych w jego sąsiedztwie.
Podziękowania
Przeprowadzenie badań i przygotowanie niniejszej publikacji nie byłoby możliwe bez pomocy i wsparcia ze strony wielu osób, którym autorzy pragną złożyć serdeczne podziękowania. Dziękujemy przede wszystkim Dyrekcji Babiogórskiego Parku Narodowego – Panom
Józefowi Omylakowi i Januszowi Fujakowi, za umożliwienie prowadzenia badań, udostępnienie materiałów oraz przygotowanie baz danych finansowych. Za poświęcony czas i życzliwe konsultacje dziękujemy także głównej księgowej Parku Pani Barbarze Rusin, a ponadto:
Annie Arcikiewicz, Tomaszowi Lamorskiemu i Tomaszowi Pasierbkowi. Podziękowania za
udostępnienie materiałów oraz czas poświęcony na wywiady i konsultacje należą się także
przedstawicielom władz i pracownikom gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Zespołowi osób prowadzących inwentaryzację terenową oraz wywiady z turystami, mieszkańcami,
kontrahentami Parku i gestorami bazy noclegowej dziękujemy za rzetelność i duże zaangażowanie w prowadzeniu badań, a respondentom za udzielone odpowiedzi. Wyrazy podziękowania kierujemy również w stronę Pani prof. dr hab. Danuty Ptaszyckiej-Jackowskiej za
cenne uwagi oraz wysiłek przygotowania recenzji niniejszej publikacji.
14
Ekonomiczne znaczenie parków narodowych w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji
koncepcji funkcjonalnej obszarów chronionych
Rozdział 1
Ekonomiczne znaczenie parków narodowych
w gospodarce lokalnej w świetle ewolucji
1.1. Społeczne funkcje parków narodowych w kontekście
nowego paradygmatu funkcjonowania obszarów
chronionych
Społeczna myśl wokół kwestii ochrony przyrody ewoluuje od kilku tysięcy lat. Od zarania
dziejów człowiek chronił określone elementy przyrody i miejsca, kierując się przesłankami: religijnymi, gospodarczymi, obronnymi, estetycznymi, zdrowotnymi i innymi (Symonides 2008). Pierwotnie o ochronie przyrody decydowały kwestie religijne1. Z czasem dla
celów gospodarczych i użytkowych zaczęto otaczać ochroną lasy, niektóre gatunki zwierząt i tereny łowieckie (Leńkowa 1981)2.
Przełom XVIII i XIX w. przyniósł zmianę podejścia do ochrony przyrody. Zaczęto ją
wprowadzać bez względu na wartości, jakie mają jej zasoby dla człowieka. Przyrodę – jak
podaje J.G. Pawlikowski (1913, 1927) – zaczęto chronić „dla niej samej”. Początkowo uwagę skupiano na ochronie piękna przyrody i jej poszczególnych form. Od lat 30. XIX w. zaczęto kłaść nacisk na konieczność ochrony nie tylko pojedynczych okazów czy gatunków,
1
Z pobudek religijnych chroniono najczęściej pojedyncze obiekty przyrodnicze (drzewa, skały) oraz zwierzęta,
natomiast do obszarowych form podlegających ochronnie należały np. święte gaje i święte góry.
2
W Polsce przykładem obszaru chronionego pierwotnie z pobudek utylitarnych jest Puszcza Białowieska, która
już od średniowiecza była objęta ochroną jako tereny łowieckie książąt litewskich, królów polskich, a następnie rosyjskich carów. W pierwszej połowie XIX w. lasy te chroniono jako rezerwę strategiczną dla rozbudowy
rosyjskiej floty wojennej (Radziejowski 2011). Również licznie zakładane niegdyś przez magnatów zwierzyńce
odegrały istotną rolę, przyczyniając się do zachowania zbiorowisk leśnych oraz utrzymywania wysokiego pogłowia zwierząt.
15
lecz całych biocenoz, a nawet całych kompleksów cech środowiska, w których rozwijają się
dane biocenozy, a także na ochronę harmonii fizjonomii krajobrazu (Chmielewski 2011).
Koncepcja tworzenia parków narodowych – rozległych obszarów o wysokim reżimie
ochronnym, ustanawianych przez władze państwowe – zrodziła się w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1872 r. jako pierwszy na świecie powstał PN Yellowstone. Idea parków
narodowych szybko rozprzestrzeniła się na inne kraje – Meksyk i Kanadę oraz Australię
i Nową Zelandię, by na początku XX w. pojawić się także w Europie.
Parki narodowe tworzono dla ochrony unikatowych wartości przyrodniczych, bez
względu na gospodarczą wartość terenów. Trzeba jednak zaznaczyć, że ich powstawanie
– poza wartościami przyrodniczymi – miało również istotne znaczenie społeczne. Już
pierwsze parki organizowano jako dobra publiczne, z myślą o ich udostępnianiu obecnym
i przyszłym pokoleniom. W dokumencie ustanawiającym PN Yellowstone można między
innymi przeczytać, że park ten powstał „dla dobra i przyjemności ludzi” (Sellars 1997).
Podobnie w Australii pierwszy obszar ogłoszony parkiem narodowym (1879 r.) powstał
„dla użytku publicznego” (Leńkowa 1973). Od początku w ideę parku narodowego była
więc wpisana funkcja społeczna.
Tworzenie obszarów o wysokim reżimie ochronnym, jakimi są parki narodowe, wiązało się również z koniecznością określenia zasad gospodarowania na tych terenach.
Według pierwotnej koncepcji parki narodowe miały być rozległymi obszarami pozbawionymi użytkowania gospodarczego, które dopuszczano jedynie do wykorzystania na cele
turystyczno-rekreacyjne. W XX w. idea ustanawiania parków narodowych była przyjmowana przez kolejne kraje, jednakże sposób i zakres ich użytkowania był modyfikowany
i dostosowywany do uwarunkowań miejscowych (Goetel 1959)3. Z czasem zaczęły też
powstawać inne przestrzenne formy ochrony przyrody o niższych reżimach ochronnych
umożliwiających ich użytkowanie gospodarcze.
Różnorodność uwarunkowań przyrodniczych, społecznych, gospodarczych, własnościowych, a także politycznych i prawnych, w jakich ustanawiano obszary chronione
w poszczególnych krajach świata, sprawiła, że istniejące formy ochronne znacznie różnią
się pod względem powierzchni i zasad użytkowania, a także sposobu zarządzania i finansowania. Niezależny rozwój sieci obszarów chronionych między państwami spowodował
wykształcenie się niejednolitych i nieporównywalnych pod względem rygoru ochronnego
oraz sposobu i zakresu społecznego użytkowania kategorii. Często obszary łączące się,
z uwagi na nazwę, w tę samą kategorię wykazują znaczące różnice w reżimach ochronnych. Nawet najbardziej rozpoznawalna obszarowa forma ochrony przyrody na świecie,
jaką jest park narodowy, jest różnie rozumiana w świetle ustawodawstwa poszczególnych
państw. Przykładem mogą być parki narodowe w Wielkiej Brytanii czy w krajach Ameryki
Południowej, które są obszarami o stosunkowo niskim reżimie ochronnym, zbliżonym do
polskich parków krajobrazowych (Symonides 2008).
3
Tworzenie parków na terenach użytkowanych przez człowieka wiązało się zazwyczaj z pozbawieniem rdzennej
ludności praw do korzystania z danego obszaru. Były jednak przypadki, w których dopuszczono w granicach
parku określone formy tradycyjnej gospodarki. Na przykład mieszkańcy Laponii, po utworzeniu pierwszych
szwedzkich parków narodowych, zachowali dawne prawa (Pawlikowski 1913).
16
Dla uporządkowania istniejących obszarowych form ochrony przyrody Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature – IUCN)
opracowała system klasyfikacyjny, który obejmuje sześć kategorii ochronnych. Park narodowy zaliczono do drugiej kategorii IUCN i zdefiniowano jako naturalny lub zbliżony do
naturalnego obszar ustanowiony w celu ochrony procesów ekologicznych zachodzących
w dużej skali przestrzennej, wraz z ogółem gatunków i ekosystemów charakterystycznych
dla danego terenu, umożliwiający duchowe, naukowe, edukacyjne, rekreacyjne i turystyczne wykorzystanie, z poszanowaniem wymogów środowiska i walorów kulturowych
(Dudley 2013). Trzeba jednak podkreślić, że znaczna część obszarów chronionych świata, noszących nazwę „park narodowy”, nie spełnia ustanowionych przez IUCN kryteriów
i jest zaliczana do innych kategorii. Niezależnie od przesłanek utworzenia oraz nadanej
kategorii ochronnej, ustanowienie obszaru chronionego wpływa na życie lokalnych społeczności i jest związane z pojawieniem się określonych skutków w sferze gospodarczej.
Analizując minione 150 lat rozwoju światowego systemu obszarów chronionych, można zauważyć wyraźną ewolucję poglądów na temat społeczno-ekonomicznych aspektów
istnienia tych terenów. Początkowo obszary chronione funkcjonowały w oderwaniu od
ich otoczenia społeczno-ekonomicznego. Czerpanie korzyści ekonomicznych z objętych
ochroną wartości przyrodniczych traktowano wręcz jako sprzeczne z ideą ochrony przyrody. W parkach narodowych dążono do eliminacji działalności gospodarczej człowieka. Jedynie na terenach, gdzie krajobraz oraz szata roślinna wykształciły się w rezultacie
prowadzonej przez człowieka działalności gospodarczej (np. pasterskiej), działalność taka
była dopuszczana ze względu na możliwość zachowania określonych ekosystemów.
Stopniowa zmiana podejścia do zarządzania obszarami chronionymi i do pełnionych
przez nie funkcji gospodarczych pojawiła się już w latach 70. XX w., ale dopiero światowa dyskusja i rozpowszechnienie się idei zrównoważonego rozwoju w praktyce dała
impuls ku trwałej zmianie myślenia o funkcjonowaniu parków narodowych i innych
obszarowych form ochronnych. W wyniku tej zmiany obszary chronione nie są już postrzegane jako przestrzenie służące wyłącznie ochronie przyrody, lecz jako tereny, które
powinny być modelowymi przykładami łączenia celów przyrodniczych ze społecznymi,
ekonomicznymi i kulturowymi (Borrini-Feyerabend i in. 2004; Hibszer 2013; Švajda,
Sabo 2013). Zmieniają się także sposoby tworzenia obszarów chronionych oraz źródła
finansowania ich działalności. Współcześnie dużo uwagi poświęca się także aktywnemu
włączaniu lokalnych społeczności w proces zarządzania obszarami chronionymi oraz
tworzeniu dla nich wartości ekonomicznych, które płyną z efektywnego zarządzania
przestrzenią chronioną.
Rozwój nowych, społecznych i ekonomicznych (gospodarczych) wyzwań stawianych
obszarom chronionym ilustrują ustalenia kolejnych kongresów parków narodowych.
Problematykę korzyści ekonomicznych związanych z istnieniem obszarów chronionych poruszono już na Pierwszej Światowej Konferencji Parków Narodowych w Seatle
(1962 r.), lecz uwagę skupiono wówczas przede wszystkim na korzyściach płynących
z turystycznego użytkowania parków. Problemy społeczne i ekonomiczne związane
z funkcjonowaniem obszarów chronionych, jak również kwestie zarządzania tymi terenami i planowania przestrzennego, omawiane były na kolejnej światowej konferencji, która
miała miejsce w PN Yellowstone w 1972 r. Niewiele jednak uwagi poświęcono wówczas
17
interesom lokalnych społeczności, które traktowano wówczas raczej w kategoriach zagrożenia dla ochrony przyrody (Phillips 2003).
Tematyka społeczno-ekonomiczna dominowała na III Światowym Kongresie Obszarów Chronionych, który odbył się w 1982 r. na Bali, pod hasłem „Parki narodowe i obszary chronione jako wsparcie dla rozwoju społeczno-ekonomicznego”. Po raz pierwszy na
forum ogólnoświatowym zwrócono wówczas uwagę na konieczność docenienia związków pomiędzy ochroną przyrody a rozwojem społeczno-ekonomicznym (Radziejowski
2011). Kongres ten był przełomowy w kształtowaniu poglądów dotyczących znaczenia
obszarów chronionych w rozwoju gospodarczym oraz w dostrzeganiu kluczowej roli miejscowych społeczności w zarządzaniu obszarami objętymi ochroną (Phillips 2003). W sesji
podsumowującej Dyrektor Generalny IUCN L.M Talbot (1984) podkreślił, że „obszary
chronione są chronione dla ludzi, a nie przed nimi”, a ich postrzeganie jako izolowanych
wysp jest z ekologicznego, funkcjonalnego, społecznego i ekonomicznego punktu widzenia niewłaściwe. System obszarów chronionych powinien być integralną częścią struktury
czynników kształtujących dobrobyt ludzi. Parki powinny sprzyjać rozwojowi ekonomicznemu, przy czym rozwojowi rozumianemu nie jako zbiór doraźnych korzyści czerpanych
przez jednostki, lecz rozwojowi trwałemu, zapewniającemu stabilność systemów ekologicznych i społecznych. W przyjętym przez kongres planie działań wśród głównych celów,
które powinny być realizowane w obszarach chronionych, wymieniono łączenie zarządzania tymi obszarami ze zrównoważonym rozwojem. Podkreślono także konieczność
wdrażania narzędzi ekonomicznych w zarządzaniu obszarami chronionymi, które pozwolą na wycenę materialnych i niematerialnych wartości parków oraz objaśnienie roli, jaką
pełnią one w zrównoważonym rozwoju (Miller 1984). Wśród rekomendacji pojawiły się
również postulaty włączania miejscowych społeczności w zarządzanie obszarami chronionymi oraz kierowania korzyści finansowych związanych z funkcjonowaniem parków
w pierwszej kolejności do mieszkańców (np. poprzez oferowane zatrudnienie) (Blower
1984; Miller 1984).
Kolejny, IV Światowy Kongres Parków został zorganizowany w 1992 r. w Caracas. Jego
wiodące hasło – „Parki dla życia” – podkreślało konieczność ochrony nie tylko wartości przyrodniczych, lecz również warunków życia lokalnych społeczności (Radziejowski
2011). Zwrócono uwagę na częste ignorowanie potrzeb lokalnych społeczności, podkreślając konieczność szerszego uwzględniania kwestii kulturowych, społecznych, ekonomicznych i politycznych w podejmowaniu decyzji dotyczących obszarów chronionych.
Wskazano na potrzebę dobrego rozpoznania korzyści ekonomicznych związanych z funkcjonowaniem obszarów chronionych. Za niezbędne uznano wdrażanie polityki zarządzania obszarami chronionymi, która będzie uwzględniała interesy miejscowych społeczności oraz rozwój mechanizmów pozwalających na szerszy udział społeczny w planowaniu,
tworzeniu i zarządzaniu obszarami chronionymi, a także na sprawiedliwy podział korzyści i kosztów związanych z funkcjonowaniem tych obszarów (Parks for Life… 1992).
Tematyka społeczno-ekonomicznych aspektów funkcjonowania obszarów chronionych była istotnym elementem obrad również na kolejnym Światowym Kongresie Parków,
który odbył się 2003 r. w Durbanie pod hasłem „Korzyści ponad podziałami”. Kongres ten
jeszcze silniej podkreślił znaczenie ekonomicznego wpływu obszarów chronionych, które
powinny tak funkcjonować, aby stymulowały miejscowy rozwój gospodarczy i zapewniały
18
poprawę warunków życia lokalnych społeczności. Miejscowe społeczności powinny mieć
jak najszerszy udział w działaniach podejmowanych na rzecz ochrony przyrody, jak również w korzyściach związanych z funkcjonowaniem obszarów chronionych (Benefits Beyond Boundaries… 2005).
Powyższe wątki były kontynuowane w dyskusjach podczas Światowego Kongresu Parków, który odbył się w 2014 r. w Sydney pod hasłem „Parki, ludzie, planeta – inspirujące rozwiązania”. Formułując priorytety działań w najbliższej dekadzie, szczególnie silny
nacisk położono na kwestie zintegrowanego zarządzania, włączenia parków narodowych
w procedury planowania społeczno-ekonomicznego i podejmowania decyzji gospodarczych oraz uwzględniania w procesie planowania i zarządzania terenami chronionymi
kosztów społeczno-gospodarczych i korzyści związanych z ich funkcjonowaniem. Działania te powinny służyć budowaniu jak najszerszego poparcia dla tworzenia obszarów
chronionych i ich działalności wśród wszystkich zainteresowanych stron (A strategy
of innovative approaches… 2014a, 2014b).
Zmiana modelu funkcjonowania obszarów chronionych przejawia się również w rozwoju koncepcji międzynarodowej sieci rezerwatów biosfery. Sieć ta jest tworzona w ramach
programu UNESCO „Człowiek i Biosfera” (Man and the Biosphere – MaB) zapoczątkowanego w 1971 r. Celem programu jest kreowanie zrównoważonych relacji pomiędzy ludźmi
i biosferą, a rezerwaty biosfery są szczególnymi obszarami chronionymi, łączącymi funkcję
ochrony przyrody z funkcjami społeczno-ekonomicznymi terenów, które obejmują. Dzięki rezerwatom biosfery powinny być promowane i upowszechniane działania zapewniające zgodną i trwałą koegzystencję człowieka i przyrody (Hadley 2002; Seville Strategy…
2005). Społeczno-ekonomiczne funkcje rezerwatów biosfery zostały wyraźnie zaznaczone
w przyjętej w 1995 r. Strategii Sewilskiej wyznaczającej kierunki dalszego rozwoju sieci
tych rezerwatów. Rezerwaty biosfery powinny być modelowymi przykładami zarządzania
obszarem zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Podejmowane w ich granicach
działania powinny obejmować w szczególności:
– analizę interesów różnych podmiotów i włączenie ich w procedury planowania
i podejmowania decyzji związanych z zarządzaniem rezerwatem i użytkowaniem
jego obszaru;
– wyselekcjonowanie i ocenę miejscowych produktów i usług opartych o zrównoważone metody gospodarowania oraz ich promocję w celu zapewnienia możliwości
dochodów mieszkańcom;
– dążenie do zapewnienia sprawiedliwego podziału korzyści płynących z użytkowania
zasobów naturalnych pomiędzy interesariuszy; korzyści te powinny trafiać w pierwszej kolejności do mieszkańców (m.in. poprzez wykorzystanie miejscowych technik
budowlanych, zatrudnianie mieszkańców, sprzedaż rękodzieła, sprzyjanie rozwojowi
ekologicznego rolnictwa);
– opracowanie i ustanowienie instytucjonalnych mechanizmów w zakresie zarządzania, koordynacji i integracji różnych projektów realizowanych na terenie rezerwatu;
– ustanowienie systemu konsultacji, w których powinny uczestniczyć podmioty gospodarcze i społeczne reprezentujące szerokie spektrum interesów;
– organizowanie szkoleń dla pracowników dyrekcji parków z zakresu zagadnień społeczno-ekonomicznych oraz technik rozwiązywania konfliktów;
19
– wprowadzenie programów szkoleniowych dla miejscowych społeczności, w celu
umożliwienia im pełnego uczestnictwa w procesach planowania, zarządzania i monitorowania rezerwatów (Seville Strategy… 2005).
Analizując wnioski i rekomendacje sformułowane w trakcie omówionych kongresów
oraz śledząc przeobrażenia zachodzące w obszarach chronionych świata, A. Phillips (2003)
zauważa, iż zmiana w sposobie ich działania jest na tyle istotna, że ma charakter nowego
paradygmatu funkcjonalnego. Zmiany dokonały się w kilku sferach i dotyczą przede wszystkim celów oraz sposobów tworzenia obszarów chronionych, modelu zarządzania nimi, źródeł finansowania, a także stopnia uwzględniania potrzeb lokalnych społeczności.
Model „współczesny” zakłada przede wszystkim:
– łączenie celów z zakresu ochrony przyrody z celami społeczno-ekonomicznymi;
– tworzenie obszarów chronionych przy poparciu mieszkańców i z uwzględnieniem
ich potrzeb;
– planowanie rozwoju i zarządzanie obszarami przez ekspertów z różnych dziedzin,
przy udziale miejscowych społeczności;
– dywersyfikację źródeł finansowania;
– włączenie obszarów chronionych w szerszy kontekst przyrodniczy (element światowej sieci) i gospodarczy.
A. Phillips (2003) wskazał na dwa modele funkcjonalne wyłaniające się w historycznym rozwoju obszarów chronionych – „klasyczny” i „nowoczesny” (tabela 1). J. Ervin
i in. (2010) uważają, że model klasyczny dominował w okresie od połowy XIX w. do lat
70. XX w., w kolejnych dekadach „zastąpił” go model nowoczesny. Nakreślona przez
G. Borrini-Feyerabend i in. (2004), J. Ervin i in. (2010) oraz A. Phillipsa (2003) ewolucja
koncepcji zarządzania obszarami chronionymi (tabela 1) nie oznacza jednak, że każdy
obszar chroniony rozwijał się niegdyś zgodnie z modelem „konwencjonalnym” ani też, że
wszystkie obecne sposoby działania obszarów chronionych, w tym parków narodowych,
wpisują się w nurt „nowoczesny”.
Co więcej, zdaniem niektórych autorów (Ervin i in. 2010), zachodzące obecnie zmiany
w działaniu niektórych obszarów chronionych są tak nowatorskie, że od połowy pierwszej
dekady XXI w. można mówić o pojawianiu się kolejnego wzorca funkcjonalnego, który
w jeszcze szerszym zakresie łączy cele przyrodnicze ze społeczno-ekonomicznymi. Zgodnie z jego założeniami obszary chronione są postrzegane jako kluczowe elementy systemu
podtrzymywania życia na Ziemi i powinny mieć większe znaczenie w realizacji globalnych celów ekologicznych, społecznych i gospodarczych, przyczyniając się do realizacji
Milenijnych Celów Rozwoju4. Jeszcze mocniej podkreśla się rolę obszarów chronionych
w tworzeniu wartości ekonomicznych (dochodów), nie tylko dla utrzymania własnej działalności, ale również dla wzmocnienia gospodarek lokalnych i krajowych (m.in. poprzez
turystykę, zaopatrzenie w produkty leśne, ryby). Ponadto powinny one być w większym
stopniu włączone w sferę planowania społeczno-gospodarczego i planów sektorowych na
szczeblach regionalnych i krajowych.
4
Osiem głównych celów rozwojowych określonych w Projekcie Milenijnym przyjętym na Zgromadzeniu Ogólnym ONZ w 2000 r., które powinny zostać osiągnięte dla poprawy warunków życia na świecie.
20
Tabela 1. Zmiana paradygmatu funkcjonalnego obszarów chronionych
Table 1. Shift of functional paradigm for protected areas
Wymiar
Model klasyczny
Model nowoczesny
Przesłanki
i cele tworzenia
Tworzone dla ochrony dzikiej przyrody,
z wyłączeniem wykorzystania gospodarczego.
Główny nacisk na zachowanie spektakularnych walorów dzikiej przyrody i krajobrazu,
a nie na funkcjonowanie ekosystemów.
Tworzone dla zachowania i przywracania
walorów przyrodniczych, utrzymania procesów
ekologicznych, przy jednoczesnym uwzględnieniu celów społeczno-ekonomicznych
(w tym naukowych, kulturowych, zachowania
usług ekosystemów).
Sposób tworzenia
i zarządzanie
Tworzone przez władze państwowe, bez
uwzględnienia opinii miejscowych społeczności. Zarządzane przez przyrodników
i ekspertów związanych z gospodarowaniem
zasobami przyrodniczymi.
Tworzone przy aprobacie mieszkańców, zarządzane przez różnych partnerów – specjalistów
z wielu dziedzin, przy udziale społeczności
lokalnych.
Mieszkańcy
Planowane i zarządzane bez uwzględnienia
potrzeb mieszkańców i raczej przeciwko nim.
Gospodarowanie głównie z myślą
o turystach odwiedzających park.
Tworzone i zarządzane z udziałem mieszkańców
lub nawet przez mieszkańców.
Gospodarowanie z uwzględnieniem potrzeb
miejscowej ludności.
Kontekst
funkcjonowania
Obszary chronione tworzone niezależnie
i postrzegane jako „wyspy” odizolowane
od otaczających obszarów lądowych lub
wodnych, bez uwzględnienia sposobów ich
użytkowania.
Obszary chronione postrzegane jako część
kompleksowej sieci ekologicznej, planowane
i zarządzane jako część regionalnego, krajowego
i międzynarodowego systemu.
Postrzegane jako obszary powiązane funkcjonalnie z otoczeniem.
Postrzeganie
wartości
Postrzegane jako zasoby o znaczeniu
krajowym, których ochrona pozostaje w gestii
państwa.
Postrzegane jako cenne na wszystkich poziomach (zarówno dla lokalnych społeczności, jak
i w skali globalnej), ich ochrona jest kwestią
międzynarodową.
Finansowanie
Finansowanie z budżetu centralnego
Finansowanie przez licznych partnerów
(np. w drodze corocznego przydziału środków (np. darczyńców bezpośrednich, fundacje,
budżetowych).
organizacje pozarządowe).
Planowanie
Planowanie w perspektywie średnio- lub długoPlanowanie w perspektywie krótkoterminowej terminowej przez ekspertów reprezentujących
przez ekspertów z dziedziny nauk przyrodni- wiele dyscyplin nauki.
czych, bez uwzględnienia potrzeb miejscowej Planowanie z uwzględnieniem potrzeb różnych
ludności.
grup interesu (w tym zwłaszcza miejscowej
ludności), przy udziale wielu interesariuszy.
Źródło: opracowanie na podstawie Phillips (2002, 2003); Borrini-Feyerabend i in. (2004); Ervin i in. (2010).
Source: developed from Phillips (2002, 2003); Borrini-Feyerabend et al. (2004); Ervin et al. (2010).
Nowe sposoby (wzorce) działania i zalecenia odnośnie do zarządzania obszarami chronionymi, finansowania ich działalności oraz kształtowania relacji z otoczeniem są szeroko
omawiane w publikacjach IUCN, między innymi w ramach serii zatytułowanej Best Practice Protected Area Guidelines (m.in. Beltrán 2000; Borrini-Feyerabend i in. 2004, 2013;
21
Dudley 2013; Emerton i in. 2006; Phillips 1998, 2000). Osobne opracowanie poświęcono
zagadnieniom planowania i zarządzania obszarami chronionymi na obszarach górskich
(Hamilton, McMillan 2004).
W polskiej literaturze naukowej kwestia społeczno-ekonomicznych aspektów funkcjonowania parków narodowych była dostrzegana niemal od początku rozwoju idei tworzenia tej formy ochrony w kraju. Zagadnienia te szeroko omawiał w swoich pracach
J.G. Pawlikowski (Zawilińska 2014b). Wyraźny wzrost zainteresowania tą problematyką
obserwuje się od lat 90. XX w., kiedy to T. Osiniak z zespołem (1993), prowadząc badania społeczne w Wigierskim Parku Narodowym, zauważyli, że w koncepcjach tworzenia
i funkcjonowania polskich parków narodowych nie uwzględniono mieszkających na ich
terenie ludzi, a w dokumentach będących podstawą funkcjonowania parków i w tworzonej strukturze administracyjnej nie przewidziano konieczności organizowania ładu
współżycia społecznego5.
Obecnie w pracach naukowych często rekomenduje się włączanie działalności parków narodowych w szerszy kontekst społeczno-gospodarczy oraz wypracowywanie na
poziomie lokalnym takich modeli rozwoju, które pozwolą na łączenie ochrony przyrody
z rozwojem gmin i podnoszeniem poziomu życia miejscowych społeczności (Bołtromiuk
2003, 2011; Kasprzak, Raszka 1996; Hibszer 2008; Zielińska 2013). Zaleca się wdrażanie strategii zarządzania parkami narodowymi, opartych na rzetelnym informowaniu
o podejmowanych działaniach i dialogu społecznym. Podejście takie sprzyja zapobieganiu
konfliktom oraz łagodzeniu lub rozwiązywaniu istniejących (Hibszer 2008; Królikowska
2007; Osiniak i in. 1993). Partycypacyjno-ekspercki model zarządzania parkami narodowymi znajduje duże poparcie wśród społeczności lokalnych (Królikowska 2007). Polecając współpracę parków narodowych z miejscowymi społecznościami i wdrażanie tzw.
partycypacyjnego modelu ich zarządzania, szeroko rekomendowanego na forum międzynarodowym, zwraca się jednak uwagę na występujące w kraju trudności oraz ograniczenia, wynikające z uwarunkowań lokalnych oraz słabości i braków odpowiednich regulacji
prawnych (Niedziałkowski i in. 2012).
1.2. Ekonomiczna rola parków narodowych w świetle
stanu badań
Przemiany w koncepcji funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych i zwrócenie uwagi na społeczno-ekonomiczne funkcje tych terenów skutkuje rozwojem badań nad
5
Został stworzony natomiast skomplikowany zestaw zakazów i nakazów obowiązujących na terenie parków,
które egzekwowano nieraz w sposób represyjny, co prowadziło do sytuacji konfliktowych. Zdaniem tych autorów, dyrekcje oraz komórki administracyjne i naukowo-badawcze przygotowano w celu realizacji zadań
w sferze ochrony przyrody, lecz rzeczywistość funkcjonowania parków narodowych stawia znacznie poważniejsze wyzwania, wymaga realizacji funkcji menadżerskich i szeroko rozumianych funkcji społecznych, w tym
funkcji turystycznej.
22
relacjami obszarów chronionych z ich lokalnym otoczeniem społecznym oraz pomiarów
ekonomicznego wpływu parków. W badaniach ekonomicznego wpływu parków narodowych zazwyczaj koncentruje się uwagę na lokalnym przepływie dóbr i usług, kładąc nacisk przede wszystkim na wydatki turystów ponoszone w parku i otoczeniu oraz wydatki
zarządu parku, a także powodowane przez nie efekty mnożnikowe (Eagles, McCool 2002).
Długie tradycje i doświadczenie w zakresie badań w tej dziedzinie mają: Kanada, Stany
Zjednoczone i Australia. Podmioty zarządzające obszarami chronionymi w tych krajach,
we współpracy ze środowiskami naukowymi, opracowały modele pomiarów wpływu ekonomicznego parków. W Kanadzie pierwszy model pomiaru wprowadzono już w latach 80.
XX w. W 1998 r. z inicjatywy Canadian Parks Council podjęto pracę nad komputerowym
modelem oddziaływania parków na poziomie prowincji oraz opracowaniem podręcznika
do prowadzenia ekonomicznych pomiarów przez zarządy parków. Przeprowadzono także
serię pilotażowych badań służących później jako studia przypadków (Economic Impact
Model… 2003). Kolejny model pomiarowy został opracowany w 2009 r. (Economic Impact
Model for Parks – EIMP), jako internetowe narzędzie analityczne pozwalające na szacowanie ekonomicznego wpływu parków i związanej z nimi turystyki. Analizy mogą być
prowadzone na różnych poziomach i mogą odnosić się do wszystkich parków w kraju lub
w regionie, pojedynczych parków, jak również pojedynczych inwestycji lub wydarzeń. Narzędzie daje możliwość szacowania efektów bezpośrednich, pośrednich oraz indukowanych. Obliczenia oparte są na regionalnych modelach nakładów–wyników (input–output)
opracowywanych przez kanadyjski urząd statystyczny (Val 2012). Ekonomiczny wpływ
parków (uwzględniający wydatki dyrekcji i turystów) mierzony jest wielkością wytworzonego PKB, dochodów z pracy, zatrudnienia i wpływów podatkowych. W roku obrotowym
2008–2009 łączne wydatki parków narodowych w Kanadzie wyniosły 383,1 mln CAD,
a wydatki turystów 2 269,6 mln CAD. Na tej podstawie ekonomiczny wpływ parków narodowych na poziomie krajowym oszacowano na 2,4 mld CAD wkładu do PKB, 1,5 mld
CAD dochodów z pracy i 162 mln CAD wpływów podatkowych. Ponadto parki narodowe i związana z nimi turystyka zapewniają 32,8 tys. pełnych etatów (Economic Impact…
2011).
Podobna metodyka stosowana jest w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1990 r. opracowano model ekonomicznego wpływu turystyki przyjazdowej do parków narodowych
(Money Generation Model – MGM), którego zmodyfikowana wersja (MGM2) została
przyjęta w 2000 r. (Stynes i in. 2000). W 2012 r. wprowadzono kolejną modyfikację w stosowanej metodyce, zastępując MGM2 modelem VSE (Visitor Spending Effects). Pomiary
opierają się na danych statystycznych Służby Parków Narodowych (National Park Service), dotyczących liczby wizyt turystycznych w poszczególnych parkach oraz badaniach
ankietowych wśród turystów, dotyczących wielkości i struktury wydatków. Do określenia
efektów mnożnikowych wykorzystuje się oprogramowanie modelu nakładów–wyników
IMPLAN. Badania z wykorzystaniem tych modeli są regularnie prowadzone przez Służbę
Parków Narodowych zarówno na poziomie całego kraju, jak i poszczególnych parków
(m.in. Stynes, Rutz 1995; Stynes 2011; Cullinane Thomas i in. 2014, 2015). W 2014 r.
wydatki turystów przyjeżdżających do wszystkich parków narodowych Stanów Zjednoczonych, szacowane na 15,7 mld USD, zapewniły 277 tys. miejsc pracy, 10,3 mld USD
dochodów z pracy, a ich wkład w PKB wyniósł 17,1 mld USD.
23
W Australii znaczne doświadczenie w badaniu ekonomicznej roli wydatków dyrekcji parków i turystów ma departament właściwy do spraw środowiska stanu Nowa Południowa Walia (Department of Environment, Climate Change and Water), który od 1998 r.
prowadzi regularne badania w tym zakresie (Economic Benefits… 2009; The Economic Impact… 2006). Analizy takie były również opracowywane w ramach działalności badawczej
Sustainable Tourism Cooperative Research Centre (m.in. Buultjens, Luckie 2004; Driml
2010; Lindberg, Denstadli 2004; Tremblay, Carson 2007). Wpływ parków analizowany był
głównie przez pryzmat turystyki. Metodyka pomiaru ekonomicznej roli turystyki związanej z przyjazdami do parków narodowych została szczegółowo opisana przez S. Driml
i C. McLennan (2010). Podobną metodykę badań zastosowano w Nowej Zelandii, gdzie
rządowa jednostka administracyjna odpowiedzialna za ochronę dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego w kraju (Department of Conservation) opracowała raporty dotyczące ekonomicznego wpływu obszarów chronionych (m.in. Regional Economic Impacts…
2005, 2006; The Value of Conservation… 2006).
Zarówno w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, jak i Australii oraz Nowej Zelandii ekonomiczny wpływ parków narodowych jest badany przez pryzmat wydatków ich lokalnych zarządów (dane pozyskuje się bezpośrednio od instytucji zarządzających parkami)
i wydatków turystów (szacowanych na podstawie badań kwestionariuszowych lub istniejących opracowań i statystyk publicznych) oraz powodowanych przez nie efektów mnożnikowych, określanych w oparciu o opracowane w tych krajach modele nakładów–wyników. Modele nakładów–wyników bazują na macierzach przepływów międzygałęziowych
i opierają się na założeniu, że zależności stwierdzone w skali ogólnej można przenieść
na zależności na poziomie przedsiębiorstw w konkretnym obszarze. Wykorzystanie
takiej metodyki wymaga odpowiedniego poziomu statystyki publicznej i jest możliwe tylko
w niektórych krajach (Domański, Gwosdz 2008). Przykładem kraju, w którym zaadaptowano model opracowany w Stanach Zjednoczonych do badań ekonomicznego wpływu
parków narodowych jest Finlandia, gdzie badania z wykorzystaniem metodyki opartej
na modelu MGM2 prowadzone są od 2009 r. (Huhtala i in. 2010; Vatanen, Kajala 2015).
Analizy finansowe ukazujące wielkość wydatków parków narodowych i odwiedzających je turystów oraz związane z tymi wydatkami efekty ekonomiczne są na świecie coraz częściej prowadzone. W krajach europejskich – poza Finlandią – przykładami takich
badań są: ocena skutków gospodarczych funkcjonowania parków narodowych w Austrii
(Kletzan, Kratena 1999), w szczególności PN Alpy Wapienne (Baaske i in. 1998) i PN
Wysokie Taury (Bodenhöfer i in. 2009), a także ekonomicznego wpływu turystyki w parkach narodowych Szwajcarii (Küpfer 2000) i Niemiec (Job 2008; Job i in. 2009, 2014; Mayer
i in. 2010; Woltering 2012).
Przedstawione powyżej analizy są ukierunkowane na ukazanie łącznych efektów ekonomicznych parków narodowych i są właściwe dla dużych skal przestrzennych (wielu parków narodowych łącznie), a także dla zilustrowania wpływu danego parku narodowego
na gospodarkę regionu lub kraju. Badania takie nie wskazują zazwyczaj rzeczywistych
powiązań ekonomicznych oraz rozkładu korzyści, których rozpoznanie ma kluczowe znaczenie dla określenia roli parku narodowego w skali lokalnej.
Oszacowanie łącznych korzyści finansowych generowanych przez parki i związaną
z nimi turystykę nie informuje o znaczeniu parków narodowych dla lokalnej gospodarki,
24
gdyż korzyści mogą trafiać do podmiotów zewnętrznych (Walpole, Goodwin 2000).
W skali lokalnej natomiast rozkład korzyści jest zazwyczaj bardzo nierównomierny
i znaczna część dochodów może trafiać do wąskiego grona beneficjentów, np. społeczności mieszkających w pobliżu wejść do parków, podmiotów reprezentujących określone
branże gospodarki (Ezebilo, Mattsson 2010; Robalino, Villalobos 2015).
Zidentyfikowanie rzeczywistych powiązań ekonomicznych w skali lokalnej wymaga
prowadzenia badań ankietowych wśród turystów, przedsiębiorców, mieszkańców oraz
pogłębionej analizy przychodów i wydatków dyrekcji parków. Badania ankietowe wśród
turystów oraz badania budżetów parków pozwalają na rozpoznanie wielkości, struktury
oraz rozkładu przestrzennego przepływów finansowych. Dają także możliwość określenia
branż gospodarki, których rozwój jest związany z funkcjonowaniem danego parku narodowego. Identyfikacja tych branż jest także możliwa dzięki wywiadom z przedsiębiorcami.
Wywiady takie umożliwiają również oszacowanie efektów mnożnikowych. Jako przykłady analiz ekonomicznego wpływu parków, opartych na wywiadach kwestionariuszowych
prowadzonych wśród turystów, przedsiębiorców i mieszkańców, można podać cykl badań
przeprowadzonych w kilku parkach narodowych Republiki Południowej Afryki (Saayman,
Saayman 2006a,b, 2010; Saayman i in. 2009, 2012).
Badania ilościowe ekonomicznego wpływu parków bardzo różnią się pod względem
metodycznym, co sprawia, że wyniki analiz prowadzonych przez różnych autorów są
nieporównywalne. Rezultaty badań są silnie uzależnione od przyjętych założeń, źródeł danych, sposobów ich pozyskania i metodyki obliczeń. W wielu parkach narodowych – do których wstęp jest bezpłatny, czy też opłaty pobierane są sezonowo lub tylko
w określonych miejscach parku – podstawową trudność stanowi oszacowanie liczby
turystów, co jest niezbędne do obliczenia łącznych wydatków turystycznych. W takich
przypadkach dla określenia ekonomicznego znaczenia parków konieczne jest przeprowadzenie badań wielkości ruchu turystycznego (Job 2008; Woltering 2012; Mayer, Job
2014). Poziom dziennych wydatków turystycznych szacowany jest zazwyczaj w oparciu
o badania ankietowe wśród turystów. Różna jest jednak metodyka prowadzenia takich
badań i – jak pokazuje praktyka – wyliczenia dokonane przez różnych autorów dla danego terenu wykazują znaczne rozbieżności. Pozyskane dane dotyczą zazwyczaj wydatków
oszacowanych przez respondentów, a nie rzeczywiście poniesionych. Obliczenie faktycznie wydanych kwot wymaga prowadzenia przez respondentów dzienniczków wydatków
(Huthala 2007), co jest czasochłonne i w praktyce trudne do zrealizowania. Wątpliwości
budzi również określanie efektów mnożnikowych w oparciu o tablice przepływów międzygałęziowych, opracowywane przez urzędy statystyczne (Bodenhöfer i in. 2009; Vatanen, Kajala 2015). Przykładowo badania przeprowadzone w Finlandii wykazały, że efekty
ekonomiczne obliczone z wykorzystaniem mnożników zaktualizowanych we własnym
zakresie przez administrację parków narodowych (Parks & Wildlife Finland) okazały się
niższe od wyliczonych wcześniej, opartych na danych fińskiego urzędu statystycznego
(Vatanen, Kajala 2015).
Wielkość efektów ekonomicznych zależy również od delimitacji obszaru badań. Środki
związane z funkcjonowaniem parku wydatkowane są bowiem w jego granicach i bezpośrednim otoczeniu, ale także poza regionem. Im szerszy obszar badań zostanie przyjęty,
tym łączne korzyści związane z parkiem narodowym będą wyższe (Fredman, Yuanb 2011).
25
W praktyce analizy znaczenia parków dla lokalnej gospodarki prowadzi się zazwyczaj
w odniesieniu do jednostek administracyjnych – miejscowości, gmin, powiatów, na terenie
których leży park lub zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie.
Niezależnie od przyjętej metodyki badań, kluczowe znaczenie w ocenach wpływu parków narodowych na lokalną gospodarkę mają korzyści związane z turystyką. W przypadku parków narodowych będących popularnymi celami przyjazdów turystycznych wydatki
turystów mogą znacznie przewyższać kwoty wydatkowane przez administracje parków
narodowych (Economic Impact… 2011; Cullinane Thomas i in. 2014, 2015). Pojawia się
jednak wątpliwość, czy ekonomiczny wpływ turystyki związanej z przyjazdami do parków narodowych można traktować jako wpływ funkcjonowania parków, bowiem w wielu przypadkach obszar objęty ochroną był popularnym celem przyjazdów turystycznych
już przed utworzeniem parku i byłby nim również wówczas, gdyby parku narodowego
w danym miejscu nie było. Wprawdzie utworzenie parku narodowego powoduje zazwyczaj wzrost liczby turystów, w tym turystów zagranicznych (Fredman i in. 2007; Loomis
1999; Weiler, Seidl 2004), lecz określenie, jaka część wydatków odwiedzających jest bezpośrednio związana z utworzeniem parku, jest trudne do oszacowania (Bednar-Friedl i in.
2010). Za włączeniem wydatków turystycznych do analiz ekonomicznego oddziaływania
parków przemawiają jednak wyniki badań, które ukazują, że istnienie parku narodowego
jest istotne z punktu widzenia motywacji przyjazdów turystycznych i kształtowania wizerunku (marki) regionu (Wall Reinius, Fredman 2007; Cline i in. 2011), ponadto miejscowe społeczności postrzegają korzyści związane z parkami narodowymi zazwyczaj przez
pryzmat promocji regionu i rozwoju turystyki (Getzner 2000, 2003; Trivourea i in. 2011).
Autorzy prowadzący badania w europejskich parkach narodowych, mając świadomość
efektów ekonomicznych powodowanych przez turystykę, zwracają uwagę, iż nie można
bezkrytycznie przenosić na grunt europejski wyników badań prowadzonych w Ameryce
Północnej. W Europie, w myśl polityki powszechnego dostępu do dóbr przyrody, wstępy
do parków narodowych i korzystanie z ich infrastruktury są często bezpłatne lub ceny
biletów są niewysokie (Mayer, Job 2014; Lundmark i in. 2010). Turystyka w parkach narodowych Europy ma przeważnie mniej skomercjalizowany charakter niż w Stanach Zjednoczonych. Ponadto w wielu regionach „starego kontynentu” parki narodowe są rzadko
odwiedzane przez turystów.
M. Mayer i in. (2010), badając ekonomiczne znaczenie turystyki w niemieckich parkach narodowych, zauważyli, że średnie dzienne wydatki turystów odwiedzających parki
są niższe niż średnie wydatki dzienne turysty w Niemczech. Sytuacja taka wynika zapewne
z charakteru turystyki związanej z parkami narodowymi, ale także z często słabo rozwiniętej oferty usług w ich granicach i otoczeniu. Z kolei autorzy prowadzący badania
w słabo zaludnionych regionach Skandynawii zauważyli, że funkcjonowanie parków
narodowych nie zawsze jest czynnikiem stymulującym rozwój turystyki, natomiast
rosnąca liczba turystów niekoniecznie musi skutkować wzrostem liczby miejsc pracy
w turystyce i wzrostem dochodów dla regionu (Byström, Müller 2014; Lundmark i in. 2010).
W przypadku bardzo słabo zaludnionych i słabo rozwiniętych gospodarczo terenów
znaczna część środków wydatkowana jest przez turystów poza regionem, a środki wydane
w regionie w większości z niego wypływają w związku z koniecznością zatrudnienia osób
z zewnątrz i realizacji zakupów. Ponadto wzrost liczby miejsc pracy w turystyce może
26
powodować obniżenie zatrudnienia w innych sektorach gospodarki (Byström, Müller
2014; Lundmark i in. 2010).
W przypadku wielu parków narodowych efekty ekonomiczne związane z turystyką
są nieduże, a korzyści finansowe niekoniecznie trafiają do lokalnej gospodarki. Ponadto
parki narodowe, z uwagi na ich wysoki reżim ochronny, ograniczają rozwój określonych
aktywności gospodarczych (np. uprawa ziemi, wypas zwierząt, połów ryb, pozyskanie
drewna, łowiectwo, wydobycie surowców, budowa infrastruktury turystycznej), a koszty utraconych możliwości nie zawsze są rekompensowane przez korzyści ekonomiczne
pochodzące z rozwoju turystyki (Mayer, Job 2014; Trivourea i in. 2011).
T.M. Power (1998) uważa, że ukazywanie korzyści związanych z parkami narodowymi głównie przez pryzmat wydatków turystycznych jest niewłaściwe, gdyż może skutkować zwiększeniem presji na rozwój silnie skomercjalizowanej turystyki, prowadzącej do
nadmiernej eksploatacji parku. Autor odwołuje się do koncepcji pełnej wartości ekonomicznej (Total Economic Value Concept – TEV), uważając, iż ekonomiczna rola parków
narodowych powinna być analizowana w szerszej perspektywie uwzględniającej zarówno
wartości użytkowe, jak i nieużytkowe parków6.
Oprócz prowadzonych pomiarów gospodarczego wpływu parków narodowych, ich
ekonomiczna rola jest również określana na podstawie badań jakościowych. Wywiady
prowadzone wśród mieszkańców, przedsiębiorców, władz samorządowych i pracowników
parków narodowych pozwalają na rozpoznanie społecznego postrzegania ekonomicznej
roli parków, które kształtowane jest w znacznej mierze przez czynniki subiektywne. Społeczny odbiór parku narodowego ma natomiast kluczowe znaczenie dla rozwoju współpracy na poziomie lokalnym i w efekcie wpływa na wielkość i rodzaj korzyści czerpanych
w związku z funkcjonowaniem parku (Getzner 2000).
Badania jakościowe pozwalają na identyfikację tych aktywności ekonomicznych, które są powiązane z zasobami przyrodniczymi. Rozpoznanie wielkości przepływów finansowych, powiązań ekonomicznych z badaniami opinii mieszkańców, przedsiębiorców,
władz lokalnych i administracji parków daje pełny obraz ekonomicznej roli parków narodowych. Dlatego wiele badań łączy podejście ilościowe i jakościowe (np. Saayman, Saayman 2010; Fortin, Gagnon 1999).
W Polsce, podobnie jak w większości krajów Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej, ekonomiczne znaczenie obszarów chronionych jest słabo rozpoznane i nie prowadzi się regularnych badań wpływu parków narodowych na gospodarkę.
Należy jednak zauważyć wzrost zainteresowania tą tematyką (m.in. Berzina 2012; Dickie i
in. 2014; Považan i in. 2015; Švajda, Sabo 2013; Trivourea i in. 2011).
W polskiej literaturze kwestie ekonomicznych aspektów funkcjonowania obszarów
chronionych są wprawdzie często poruszane, lecz opracowania dotyczą zazwyczaj uwarunkowań rozwoju funkcji gospodarczych oraz ograniczeń wynikających z priorytetów
ochrony przyrody i związanych z nimi konfliktów społecznych. Problemy rozwoju społeczno-ekonomicznego terenów parków narodowych i ich sąsiedztwa były szczegółowo
analizowane w parkach północno-wschodniej Polski (m.in. Bołtromiuk 1997, 2010b, 2011;
6
Więcej o koncepcji pełnej wartości ekonomicznej (Total Economic Value) w rozdziale 3.
27
Osiniak i in. 1993; Poskrobko 1996; Richling, Solon, 2001; Sadowska-Snarska 2001;
Szkiruć 2005). Szczegółowe badania konfliktów społecznych w parkach narodowych:
Biebrzańskim, Karkonoskim, Pienińskim, Słowińskim i Wielkopolskim przeprowadziła
K. Królikowska (2007). U podstaw wielu konfliktów leżą czynniki związane z ekonomicznym wpływem parków. Sytuacje konfliktowe w parkach narodowych: Słowińskim, Wolińskim i Wielkopolskim, ze szczególnym uwzględnieniem społecznych aspektów kształtowania rozwoju funkcji turystycznych analizowała D. Matuszewska (2003). W. Gotkiewicz
(2001, 2005) rozpatrywał szanse i bariery rozwoju gospodarstw rolnych w parkach narodowych. Z kolei A. Hibszer (2013) badał parki narodowe w percepcji władz gmin i miejscowej ludności. Prace badawcze przeprowadzone we wszystkich parkach narodowych
obejmowały również zagadnienia związane z korzyściami i utrudnieniami związanymi
z funkcjonowaniem parków. Opinie mieszkańców i samorządów lokalnych, dotyczące
funkcjonowania parków narodowych, w tym także ich wpływu na lokalną gospodarkę
analizowali także: B. Domański i J. Partyka (1992), A. Górecki z zespołem (1995, 1997,
1998), T. Grabowski i S. Marmuszewski (1985), K.A. Komorowska (2000), P. Matczak
(2005), T. Osiniak i in. (1993), B. Zawilińska i M. Mika (2013). Wiele uwagi społecznym
i gospodarczo-przestrzennym aspektom funkcjonowania parków narodowych w Polsce
poświęciła D. Ptaszycka-Jackowska (1993, 2005, 2007), także wspólnie z M. Baranowską
-Janotą (1998).
Prowadzone dotychczas badania ukazują, że w Polsce – podobnie jak w innych krajach
świata – korzyści związane z parkami narodowymi postrzega się przede wszystkim przez
pryzmat promocji regionu i rozwoju turystyki. Zaskakujące wydaje się zatem, że w pracach badawczych poświęconych parkom tak małą wagę przywiązuje się do ekonomicznej
oceny tych korzyści. We wszystkich polskich parkach narodowych prowadzone są badania ruchu turystycznego, lecz dotyczą one przede wszystkim wielkości, struktury oraz
rozkładu przestrzennego i czasowego ruchu turystycznego, jak również wpływu turystyki
na przyrodę parku. Brakuje natomiast badań wydatków turystycznych i ich wpływu na
lokalną gospodarkę.
Słabo rozpoznana jest w polskiej literaturze również rola parku narodowego jako
podmiotu funkcjonującego w lokalnym systemie gospodarczym. Najszerzej tę tematykę
analizował dotychczas A. Bołtromiuk (2010a, 2011), ukazując rolę Białowieskiego PN
jako pracodawcy, kontrahenta, inwestora i usługobiorcy oraz właściciela nieruchomości.
Autor szczegółowo opisał relacje ekonomiczne parku z lokalnymi podmiotami gospodarczymi branży turystycznej, drzewnej, z rolnikami oraz miejscowymi gminami. Finansowe
aspekty funkcjonowania Białowieskiego PN i Roztoczańskiego PN analizowała również
Kulczyk-Dynowska (2015a,b). Autorka przedstawiała także szczegółowe kwestie dotyczące wydatków w ramach projektów finansowanych ze środków Unii Europejskiej oraz
inwestycji infrastrukturalnych Karkonoskiego PN (Kulczyk-Dynowska 2012, 2013).
Podsumowując, należy zauważyć, że zmiana paradygmatu funkcjonowania obszarów
chronionych, a w szczególności przypisanie im szerokich funkcji społecznych, włączenie
w zakres planowania społeczno-gospodarczego, uspołecznienie procesu zarządzania tymi
terenami i dywersyfikacja źródeł finansowania sprawia, że coraz większą wagę przywiązuje się do badania ekonomicznej roli parków narodowych. Prowadzenie badań dotyczących ekonomicznego wpływu parków jest bardzo istotne w aspekcie kształtowania polityki
28
przestrzennej na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym. Wyniki takich badań są pomocne w podejmowaniu decyzji związanych z ochroną przyrody. Pozwalają zaobserwować zmiany ekonomiczne powodowane przez realizację określonych przedsięwzięć, dają
możliwość przewidywania skutków utworzenia parku narodowego, mają duże znaczenie
dla podmiotów finansujących funkcjonowanie parków (Phillips 1998). Zdaniem wielu
autorów dzięki argumentom ekonomicznym łatwiej jest przekonać decydentów, jak również społeczności lokalne, do ochrony przyrody niż za pomocą argumentów przyrodniczych (Kajala 2012; Mayer, Job 2014). Ponadto zauważa się, że korzyści ekonomiczne
płynące w związku z funkcjonowaniem obszarów chronionych są często niedoceniane, co
sprawia, że obserwowane koszty wydają się w porównaniu z nimi bardzo wysokie (Dixon,
Sherman 1991). Prowadzenie badań ekonomicznych może także pomóc w identyfikacji
grup interesów, które czerpią korzyści i które ponoszą straty wynikające z funkcjonowania
danego parku, a także pozwala na identyfikację czynników decydujących o gospodarczej
roli parku narodowego.
Badania mają istotne znaczenie z punktu widzenia kształtowania relacji parków
z otoczeniem, budowania ich pozytywnego wizerunku i społecznej aprobaty dla ich
funkcjonowania. Społeczność lokalna musi być przekonana o korzyściach związanych
z funkcjonowaniem danego obszaru chronionego, a wraz ze wzrostem korzyści rośnie
zazwyczaj poparcie społeczne dla ochrony (Wunder 2000). Wzrost poparcia dla działań parku i zaufania do jego władz podnosi skłonność do współpracy. Dobre relacje
i rozwinięta współpraca dyrekcji z otoczeniem społeczno-ekonomicznym (tworzonym
przez miejscowe władze, przedsiębiorców, stowarzyszenia) skutkuje z kolei większymi
korzyściami czerpanymi przez mieszkańców w związku z funkcjonowaniem parku
(Finger-Stich, Ghimire 2000; Getzner 2003). Brak uwzględniania kwestii ekonomicznych
w zarządzaniu parkami narodowymi prowadzi natomiast do konfliktów i powoduje
negatywne nastawienie mieszkańców, co niekorzystnie wpływa zarówno na realizację
celów ochronnych, jak i na rozwój gospodarczy (Bennett, Dearden 2014; Hough 1988;
Pimbert, Pretty 1997).
Coraz większą wagę przywiązuje się obecnie także do rozpowszechniania wyników
przeprowadzonych badań wśród ogółu zainteresowanych. Wyniki są udostępniane i rozpowszechniane na różnym poziomie szczegółowości danych, uwzględniając oczekiwania
potencjalnych odbiorców. Pełnymi danymi są zainteresowane przede wszystkim dyrekcje
parków narodowych, instytucje państwowe koordynujące ich funkcjonowanie oraz środowiska naukowe. Skrócone raporty z badań są przekazywane między innymi władzom
samorządowym, podmiotom związanym z rozwojem turystyki oraz zainteresowanym
przedsiębiorstwom działającym w otoczeniach parków, a także mediom. Z kolei broszury,
foldery oraz prezentacje multimedialne, ukazujące najważniejsze wnioski z badań są przeznaczone głównie dla mieszkańców oraz turystów.
29
Rozdział 2
Prawne i organizacyjne
warunki funkcjonowania parków narodowych
w Polsce
2.1. Sieć parków narodowych w Polsce
Proces tworzenia parków narodowych w Polsce został zapoczątkowany w okresie międzywojennym, kiedy podjęto starania o utworzenie kilku parków narodowych. Jako pierwszy
w 1932 r. na mocy rozporządzenia ministra rolnictwa utworzono Park Narodowy w Pieninach, o powierzchni 736,32 km2. Park ten wraz z istniejącym po drugiej stronie granicy Słowackim Rezerwatem Przyrodniczym w Pieninach stanowił – pierwszy w Europie
i drugi na świecie – Międzynarodowy Park Przyrody (Symonides 2008). Również w 1932 r.
powstał Park Narodowy w Białowieży. Obydwa te parki utworzono z istniejących wcześniej rezerwatów, jako szczególne jednostki administracyjne, podległe dyrekcjom Lasów
Państwowych (Rozporządzenie Ministra Rolnictwa… 1932; Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych… 1932).
W 1934 r. została przyjęta pierwsza w Polsce ustawa o ochronie przyrody. Wprowadziła ona możliwość utworzenia parku narodowego „w okolicach o krajobrazie szczególnie
pięknym i bogatym w osobliwości przyrody, gdzie ochrona przyrody nie może ograniczać
się do poszczególnych przedmiotów, lecz powinna jednolicie dotyczyć ich skupień”. Powierzchnia parku musiała wynosić co najmniej 300 ha (Ustawa z dnia 10 marca 1934 r.
o ochronie przyrody, art. 9, par. 1). Niestety, do II wojny światowej na mocy tej ustawy nie powołano żadnego parku. Pierwszym utworzonym po wojnie był Białowieski PN (w 1947 r.).
Kolejne siedem parków narodowych powołano w latach 50. XX w., na podstawie Ustawy
z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody.
Następnym okresem dynamicznego wzrostu liczby i powierzchni parków były lata 90.
XX w. Od 1990 r. do 1996 r. utworzono siedem nowych parków narodowych, a łączna
powierzchnia parków wzrosła w tym okresie dwukrotnie. Wyraźnie zwiększyła się również powierzchnia jednostkowa parków (ryc. 2). Początek lat 90. XX w. przyniósł także
30
Prawne i organizacyjne warunki funkcjonowania parków narodowych w Polsce
uchwalenie nowej ustawy o ochronie przyrody (Ustawa z dnia 16 października 1991 r.
o ochronie przyrody), która wprowadziła istotne zmiany w odniesieniu do parków narodowych. Między innymi minimalny obszar parku narodowego został powiększony
z 500 ha (wprowadzonych na mocy ustawy z 1949 r.) do 1000 ha, a na obszarach graniczących z parkami narodowymi wprowadzono strefy ochronne (tzw. otuliny). Po 1996 r.
nastąpiło wyraźne spowolnienie rozwoju sieci parków narodowych, na co istotny wpływ
miało przyjęcie Ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody,
która wprowadziła wymóg uzyskania zgody właściwych samorządów terytorialnych na
utworzenie parku narodowego, jak również na powiększenie jego powierzchni. Zapis ten
utrzymano w kolejnej ustawie o ochronie przyrody, uchwalonej w 2004 r. Konieczność
uzyskania zgody władz samorządowych sprawiła, że został uwieńczony sukcesem tylko
jeden projekt utworzenia parku narodowego – w 2001 r. powstał PN Ujście Warty. Formą
Parku Narodowego objęto tereny istniejącego już wcześniej rezerwatu przyrody „Słońsk”.
Obecnie, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 8), park
narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi,
naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej
niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Parki
te tworzone są w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu
zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk: roślin, zwierząt lub grzybów.
W Polsce istnieją 23 parki narodowe o łącznej powierzchni 314,6 tys. ha, obejmujące około 1% powierzchni kraju. Każdy z nich posiada strefę ochronną (otulinę). Łączna
Ryc. 2. Liczba i powierzchnia parków narodowych w Polsce w latach 1950–2014
Fig. 2. Number and areas of national parks in Poland between 1950 and 2014
Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS.
Source: developed from data of the Central Statistical Office for Poland.
31
powierzchnia tych stref przewyższa powierzchnię parków i wynosi 448,0 tys. ha. Wszystkie polskie parki narodowe odpowiadają wymogom stawianym przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN), 15 z nich posiada II kategorię IUCN, 2 uzyskały
kategorię V, a 5 najmłodszych nie zostało jeszcze sklasyfikowanych. Część parków uzyskała status międzynarodowy: obszar chroniony przez Białowieski PN wpisano na Listę
Światowego Dziedzictwa UNESCO, 9 parków włączono do sieci międzynarodowych
rezerwatów biosfery UNESCO (parki: Babiogórski, Białowieski, Bieszczadzki, Bory
Tucholskie, Kampinoski, Karkonoski, Poleski, Słowiński, Tatrzański), a tereny w 7 parkach wpisane są na listę konwencji ramsarskiej (Konwencja o obszarach wodno-błotnych
mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego). Ponadto wszystkie polskie parki narodowe włączono do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, przy czym parki Ojcowski i Świętokrzyski chronione są wyłącznie
w oparciu o dyrektywę siedliskową (Dyrektywa 92/43/EWG Rady z dnia 21 maja 1992 r.
w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory), natomiast pozostałe parki objęto ochroną zarówno ze względu na dyrektywę siedliskową, jak i ptasią
(Dyrektywa 2009/147/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 listopada 2009 r.
w sprawie ochrony dzikiego ptactwa). Trzeba jednak podkreślić, że granice obszarów specjalnej ochrony ptaków i specjalnych obszarów ochrony siedlisk, w przypadku większości
parków, nie są tożsame i zazwyczaj nie pokrywają się lub nie w pełni pokrywają się z granicami parków narodowych.
Powierzchnia jednostkowa parków jest zróżnicowana i waha się od 59,2 tys. ha w Biebrzańskim PN do 2,1 tys. ha w Ojcowskim PN. Parki różnią się także pod względem reżimu ochronnego obowiązującego w ich granicach. Najwyższy odsetek terenów objętych
ochroną ścisłą występuje w Bieszczadzkim PN (64%). Parki narodowe mają w większości
charakter leśny, lasy stanowią 62% ogółu ich powierzchni (tabela 2). Nie wszystkie tereny
położone w granicach parków narodowych są własnością Skarbu Państwa i nie wszystkie
znajdują się w zarządach parków. Wyjątek w tym zakresie stanowi Białowieski PN. Wysoki udział gruntów prywatnych widoczny jest zwłaszcza w Narwiańskim PN (tabela 3).
Udział terenów należących do Skarbu Państwa wzrasta w wyniku prowadzonych sukcesywnie wykupów gruntów.
Parki narodowe utworzono we wszystkich strefach krajobrazowych kraju, a najliczniejszą grupę stanowią parki górskie (tabela 4). Administracyjnie parki leżą w granicach
12 województw, 48 powiatów i 119 gmin. Większość parków obejmuje tereny należące
do kilku gmin. Najmniej rozdrobnionymi administracyjnie są: PN Bory Tucholskie i Białowieski PN, które mieszczą się w granicach dwóch gmin, najbardziej – ze względu na
znaczną powierzchnię – Park Biebrzański, związany administracyjnie z 14 gminami. Gminy, w granicach których znajdują się parki narodowe mają zazwyczaj charakter wiejski,
wyróżnia je peryferyjne położenie względem dużych miast i stosunkowo niska gęstość
zaludnienia. Gminy wiejskie stanowią 65% ogółu, a miejsko-wiejskie 25%. Największymi miastami posiadającymi w swych granicach administracyjnych tereny parków narodowych są Jelenia Góra (81,4 tys. mieszkańców) i Świnoujście (41,3 tys.). W gminach,
na terenie których położone są parki, tylko 35% ludności stanowią mieszkańcy miast.
W strefach podmiejskich dużych aglomeracji (powyżej 500 tys. mieszkańców) leżą jedynie parki narodowe: Kampinoski, Ojcowski i Wielkopolski. Średnia gęstość zaludnienia
32
Tabela 2. Powierzchnia parków narodowych w Polsce
Table 2. Areas of national parks in Poland
Park narodowy
Rok
utworzenia
Powierzchnia parku
ogółem
[ha]
3 394
w tym pod ochroną ścisłą
w tym lasy
[ha]
[%]
[ha]
[%]
1 126
33,2
3 227
95,1
Babiogórski
1954
Białowieski
(1932)a1947
10 517
6 059
57,6
9 974
94,8
Biebrzański
1993
59 223
7 279
12,3
15 683
26,5
Bieszczadzki
1973
29 202
18 554
63,5
24 434
83,7
Bory Tucholskie
1996
4 613
324
7,0
3 936
85,3
Drawieński
1990
11 342
569
5,0
9 548
84,2
Gorczański
1981
7 029
3 611
51,4
6 604
94,0
Gór Stołowych
1993
6 340
771
12,2
5 821
91,8
Kampinoski
1959
38 544
4 636
12,0
28 255
73,3
Karkonoski
1959
5 580
1 726
30,9
4 038
72,4
Magurski
1995
19 438
2 408
12,4
18 572
95,5
Narwiański
1996
7 350
0
0
93
1,3
Ojcowski
1956
2 146
251
11,7
1 529
71,2
Pieniński
(1932)b 1954
2 372
744
31,4
1 710
72,1
Poleski
1990
9 765
116
1,2
4 799
49,1
Roztoczański
1974
8 483
1 029
12,1
8 111
95,6
Słowiński
1967
21 573
5 327
24,7
6 186
28,7
Świętokrzyski
1950
7 626
1 715
22,5
7 222
94,7
(1947)c 1954
21 197
12 610
59,5
16 382
77,3
Ujście Warty
2001
8 074
682
8,4
82
1,0
Wielkopolski
1957
7 597
259
3,4
4 790
63,1
Wigierski
1989
15 080
494
3,3
9 391
62,3
Wolińskid
1960
8 134
500
6,1
4 648
57,1
314 619
70 790
22,5
195 035
62,0
Tatrzański
Razem
a) Leśnictwo Park Narodowy w Białowieży, b) Jednostka Lasów Państwowych „Park Narodowy w Pieninach”,
c) Jednostka Lasów Państwowych „Park Tatrzański”, d) bez wód przybrzeżnych Morza Bałtyckiego.
Źródło: Ochrona środowiska 2014 (2014).
Source: Ochrona środowiska 2014 (2014) / Environment 2014 (2014).
33
Tabela 3. Struktura własnościowa gruntów w polskich parkach narodowych
Table 3. Ownership structure of land in Polish national parks
Własność
Park narodowy
Powierzchnia
parku ogółem
[ha]
Skarbu Państwa
w zarządzie parku
[ha]
[%]
w innym
zarządzie
[ha]
prywatna
Tereny
pozostałe
[ha]
[ha]
Babiogórski
3 393
3 253
95,9
17
123
0
Białowieski
10 517
10 517
100,0
0
0
0
Biebrzański
59 223
33 217
56,1
233
25 773
0
Bieszczadzki
29 202
29 052
99,5
65
2
83
4 613
4 599
99,7
11
2
1
Drawieński
11 342
11 133
98,2
179
29
1
Gorczański
7 029
6 560
93,3
5
383
81
22
Bory Tucholskie
Gór Stołowych
6 340
6 189
97,6
58
71
Kampinoski
38 544
32 944
85,5
432
5 168
0
Karkonoski
5 580
5 565
99,7
1
2
12
19 437
19 342
99,5
76
19
0
117
Magurski
Narwiański
7 350
1 706
23,2
415
5 112
Ojcowski
2 146
1 412
65,8
19
632
83
Pieniński
2 372
1 361
57,3
42
725
244
Poleski
9 764
8 453
86,6
14
1 211
86
8 483
8 338
98,3
54
91
0
21 573
21 275
98,6
61
105
132
7 626
7 462
97,8
33
121
10
21 197
17 865
84,3
106
361
2 865
Roztoczański
Słowiński
Świętokrzyski
Tatrzański
Ujście Warty
8 075
7 492
92,8
514
69
0
Wielkopolski
7 597
6 596
87,0
118
638
245
Wigierski
15 080
12 465
82,7
6
2 605
4
Wolińskia
10 916
8 134
74,5
53
1
2 728
317 399
264 930
83,5
2512
43 243
6 714
Razem
a) w tym powierzchnia 2713,5 ha wód przybrzeżnych Morza Bałtyckiego wchodzących w skład Parku.
Źródło: Ochrona środowiska 2014 (2014).
Source: Ochrona środowiska 2014 (2014) / Environment 2014 (2014).
34
Tabela 4. Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych oraz liczba miejsc noclegowych
w gminach administracyjnie z nimi związanych
Table 4. Numbers of visitors in Polish national parks and number of accommodation beds
in communes administratively related to parks
Liczba turystów w parku
Liczba miejsc noclegowych w gminach
Park narodowy
ogółem
w tys.
na 1 ha
ogółem
na 1 km2
Słowiński
Woliński
Bory Tucholskie
Drawieński
Ujście Warty
Wielkopolski
Wigierski
Białowieski
Biebrzański
Kampinoski
Narwiański
Poleski
Ojcowski
Roztoczański
Świętokrzyski
Babiogórski
Bieszczadzki
Gorczański
Gór Stołowych
Karkonoski
Magurski
Pieniński
Tatrzański
304,0
1 500,0
33,0
18,0
50,6
1 200,0
115,0
120,0
32,5
1 000,0
15,3
28,0
400,0
120,0
135,0
76,0
355,0
80,0
367,0
2 000,0
40,0
719,0
3 091,6
14,1
182,9
7,2
1,6
6,3
158,0
7,6
11,4
0,5
25,9
2,1
2,9
186,4
14,1
17,7
22,4
12,2
11,4
57,8
358,4
2,1
303,1
145,9
16 201
16 771
2 351
661
633
1 652
1 679
1 037
1 034
438
624
577
844
899
1 643
876
3 724
1 286
4 335
19 298
412
5 076
22 370
15,7
26,2
2,7
0,4
1,0
3,0
1,7
1,9
0,3
0,6
0,6
0,6
3,5
1,5
2,9
2,1
2,6
1,9
12,1
50,0
0,4
15,2
51,3
Typ krajobrazu
na 100
mieszkańców
52,2
27,9
7,3
1,9
1,6
1,2
9,8
17,0
1,3
0,5
1,0
2,5
2,2
2,2
2,7
2,6
15,6
2,0
15,0
16,2
0,8
16,4
36,8
pobrzeża
pojezierza
niziny
wyżyny
góry
Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS, stan w 2014 r.
Source: developed from data of the Central Statistical Office for Poland; situation as at 2014.
gmin związanych administracyjnie z parkami jest niska i wynosi 60 osób/km2. Najniższa
jest w gminach bieszczadzkich: Lutowiska (4 osoby/km2) i Cisna (6 osób/km2). Intensywnie zaludnione tereny otaczają jedynie Karkonoski PN i Wielkopolski PN, gdzie gęstość
zaludnienia w gminach, na terenie których leżą parki, wynosi odpowiednio: 314 i 229
osób na 1 km2. Gminy mają zazwyczaj charakter leśno-rolny lub rolno-leśny. Lasy zajmują
w nich średnio 41% powierzchni. Poziom przedsiębiorczości (mierzony liczbą podmiotów gospodarczych w stosunku do liczby mieszkańców) w 74% gmin, na których terenie
utworzono parki jest niższy niż średni w kraju. Wysokim poziomem przedsiębiorczości
35
wyróżniają się przede wszystkim gminy będące dużymi ośrodkami turystycznymi (głównie Łeba, Międzyzdroje, Karpacz, Zakopane), a także gminy położone w pobliżu Warszawy (Łomianki, Stare Babice i Izabelin) oraz Poznania (Puszczykowo i Komorniki).
Parki narodowe obejmują najcenniejsze pod względem przyrodniczym części kraju,
które zazwyczaj odznaczają się także bardzo wysoką atrakcyjnością turystyczną. Największą frekwencję turystów notują parki położone w górach, zwłaszcza Tatrzański PN
i Karkonoski PN, na wybrzeżu Morza Bałtyckiego oraz w strefach podmiejskich dużych
miast. Najmniejsza liczba odwiedzających charakteryzuje Narwiański PN i Drawieński
PN (tabela 4). Duże natężenie ruchu turystycznego wiąże się zazwyczaj z dobrze rozwiniętą bazą noclegową w otoczeniu parków. Wyjątek stanowią tereny o charakterze podmiejskim, gdzie frekwencja turystów jest wysoka, lecz dominuje turystyka jednodniowa, co
jest przyczyną słabego rozwoju infrastruktury noclegowej. Największą pojemnością bazy
i zagęszczeniem miejsc noclegowych wyróżniają się gminy parków narodowych: Tatrzańskiego i Karkonoskiego. W stosunku do liczby mieszkańców baza noclegowa najlepiej jest
rozwinięta w gminach Słowińskiego PN (tabela 4).
2.2. Prawne warunki działalności parków narodowych
Od początku funkcjonowania sieci parków narodowych w Polsce zaszły znaczne zmiany
w ich sytuacji organizacyjno-prawnej. Do końca 2011 r. parki narodowe tworzone były
w drodze rozporządzenia Rady Ministrów (kompetencję tę powierzyła Radzie Ministrów
już pierwsza polska ustawa o ochronie przyrody, przyjęta w 1934 r.) i funkcjonowały jako
państwowe jednostki budżetowe, nieposiadające osobowości prawnej. Z początkiem 2012 r.
w wyniku reformy finansów publicznych parki zostały przekształcone w państwowe osoby prawne, w rozumieniu art. 9 pkt 14 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. W myśl tego artykułu utworzenie parku narodowego – jako państwowej osoby
prawnej – następuje na podstawie odrębnej ustawy.
Nadzór nad parkami – zgodnie z Ustawą z dnia 10 marca 1934 r. o ochronie przyrody –
sprawował minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Ustawa z dnia 7 kwietnia
1949 r. o ochronie przyrody oddała nadzór ten ministrowi leśnictwa. W 1988 r. w celu koordynowania działalności wszystkich parków został utworzony Krajowy Zarząd Parków
Narodowych, który uzyskał umocowanie prawne w Ustawie z dnia 16 października 1991 r.
o ochronie przyrody (Symonides 2008). W myśl przepisów tej ustawy naczelnym organem
administracji państwowej, odpowiedzialnym za funkcjonowanie parków narodowych, był
minister ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa (od października 1999 r. –
minister środowiska). W 2004 r. zlikwidowany został Zarząd Parków Narodowych, a jego
obowiązki przejął minister środowiska.
Zgodnie z obowiązującą Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
(z późn. zm.), nadzór nad parkami narodowymi, leżący w kompetencjach ministra
właściwego do spraw środowiska, obejmuje w szczególności: zatwierdzanie rocznych
zadań rzeczowych wynikających z planu ochrony, kontrolę funkcjonowania parków
i wykonywanej przez nie działalności gospodarczej, kontrolę realizacji zadań i planów
36
finansowych parków oraz kontrolę działań dyrektora parku podejmowanych jako organ
ochrony przyrody (art. 9, ust. 2).
Zmiana granic lub likwidacja parku może nastąpić jedynie w drodze rozporządzenia
Rady Ministrów, przy czym likwidacja parku lub zmniejszenie jego obszaru mogą być
spowodowane wyłącznie bezpowrotną utratą wartości przyrodniczych i kulturowych. Do
końca lat 90. XX w. parki narodowe tworzono w wyniku centralnie podejmowanej decyzji, a opinia miejscowych społeczności nie miała istotnego znaczenia. Sytuacja ta uległa
zmianie wraz z nowelizacją ustawy, która weszła w życie w 2001 r. (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody). Ustawa ta znacznie wzmocniła pozycję
samorządu terytorialnego, uzależniając utworzenie, powiększenie, zmniejszenie lub likwidację parku od zgody właściwych miejscowo organów zainteresowanych jednostek samorządu terytorialnego, na których obszarze działania są planowane powyższe zmiany (art.
14, ust. 7b). Przed nowelizacją miały one jedynie prawo opiniowania. Prawo opiniowania
projektów tworzenia i zmian granic parków dano natomiast zainteresowanym organizacjom pozarządowym. Zapisy te utrzymano w Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie
przyrody (art. 10, ust. 2). Po nowelizacji ustawy, od początku 2012 r. uzgodnienie z samorządami dotyczy jedynie określenia i zmiany granic parku. Konieczność wyrażenia zgody
przez właściwe samorządy wojewódzkie, powiatowe i gminne na włączenie danych terenów w granice parku narodowego budzi wiele kontrowersji. Z jednej strony podnoszone
są argumenty przemawiające za koniecznością uwzględniania opinii miejscowych społeczności i reprezentujących je władz samorządowych, z drugiej – brak zgody ze strony
samorządów blokuje proces tworzenia kolejnych parków narodowych, uniemożliwiając
właściwą ochronę cennych przyrodniczo terenów.
Od początku tworzenia parków narodowych w Polsce dostrzegano, że bardzo ważną,
a zarazem najtrudniejszą, kwestią przy wprowadzaniu ochrony jest ustosunkowanie się do
prawa własności terenów. Wprowadzenie ochrony wiąże się bowiem z ograniczeniem prawa swobodnego władania gruntem przez właściciela. J.G. Pawlikowski, postulując utworzenie parku narodowego w Tatrach, twierdził, że wprawdzie najkorzystniejsza byłaby
sytuacja, w której całość terenów parku stanowiłaby własność publiczną, jednakże wykup
całości gruntów uważał za niemożliwy, natomiast wywłaszczenie postrzegał jako niekorzystne rozwiązanie czyniące „całą sprawę ochrony przyrody niepopularną, a nawet nienawistną” (Pawlikowski 1923,1938). Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 1934 r., jeżeli
wprowadzenie ochrony skutkowało istotną zmianą w dotychczasowym sposobie użytkowania własności i przynosiło szkody majątkowe dla właściciela, miał on prawo ubiegania
się o odszkodowanie (w okresie do pięciu lat od utworzenia parku). Przy czym wysokość
odszkodowania uzależniona była od sytuacji materialnej poszkodowanego i stosunku,
w jakim szkoda pozostawała do reszty jego majątku. W przypadku braku innego rozwiązania możliwe było wywłaszczenie na rzecz Skarbu Państwa (art. 17–19). W ustawach
o ochronie przyrody z lat 1949 i 1991 przepisy te się nie pojawiły. Zmianę przyniosło
wejście w życie Ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody,
zgodnie z którą włączenie w granice parku narodowego nieruchomości niebędących własnością Skarbu Państwa mogło nastąpić wyłącznie za zgodą właściciela, a w przypadku
braku tej zgody – w trybie wywłaszczenia za odszkodowaniem (art. 13, ust. 3). W ustawie o ochronie przyrody z 2004 r. zarówno utworzenie, jak i powiększenie obszaru parku
37
narodowego uznano za cel publiczny (w rozumieniu Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2000, nr 46, poz. 543, z późn. zm.). Utrzymano
także konieczność wyrażenia przez właściciela zgody na włączenie terenu w granice parku
narodowego, natomiast w razie braku zgody przewidziano możliwość wywłaszczenia na
zasadach określonych w ustawie o gospodarce nieruchomościami (za odszkodowaniem
odpowiadającym wartości prawa własności lub wieczystego użytkowania).
Nieruchomości Skarbu Państwa, leżące w granicach parku i służące celom ochrony przyrody do końca 2011 r., oddawane były w trwały zarząd parku narodowego (na zasadach
określonych w ustawie o gospodarce nieruchomościami). Po nowelizacji ustawy o ochronie przyrody, która weszła w życie z początkiem 2012 r., parki narodowe otrzymały prawo
wieczystego użytkowania nieruchomości Skarbu Państwa oraz własność budynków, innych
urządzeń i lokali położonych na tych nieruchomościach. W odniesieniu do gruntów niebędących własnością Skarbu Państwa, a znajdujących się w granicach parku narodowego,
park ma prawo pierwokupu. Prawo odkupienia gruntów objętych ochroną prawną przez
Skarb Państwa na specjalnych warunkach przewidywała już ustawa z 1934 r. Każda transakcja sprzedaży nieruchomości objętych ochroną musiała zostać zgłoszona u wojewody,
a Skarb Państwa w terminie dwóch miesięcy mógł odkupić ową nieruchomość od nabywcy
na warunkach, na jakich nabywca ją nabył (art. 22).
Podstawowym dokumentem, w oparciu o który powinna być realizowana ochrona przyrody w parku narodowym, jest plan ochrony. Obowiązek sporządzania planów
ochrony został wprowadzony na mocy ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. Wcześniej
w parkach narodowych funkcjonowały plany urządzenia gospodarstwa rezerwatowego
(sporządzane niemal wyłącznie dla lasów, z pominięciem innych ekosystemów) oraz plany
zagospodarowania przestrzennego, które z kolei w nikłym stopniu odnosiły się do zagadnień przyrodniczych (Baranowska-Janota, Ptaszycka-Jackowska 1987; Ptaszycka-Jackowska 1996; Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1998). W ustawie z 1991 r. określono
jedynie organ zatwierdzający plan ochrony parku (był nim wówczas minister ochrony
środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa), zasięg przestrzenny planu (który musiał
obejmować park wraz z otuliną) oraz relacje planu ochrony z planami zagospodarowania
przestrzennego (ustalenia planu ochrony uznano za wiążące przy sporządzaniu planów
zagospodarowania przestrzennego). Szczegółowe wytyczne dotyczące planów zawarto
natomiast w Instrukcji sporządzania planów ochrony parków narodowych wydanej przez
ministra w 1994 r. Przepisy dotyczące planów ochrony parków zostały znacznie rozbudowane w nowelizacji ustawy, która weszła w życie w 2001 r. (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r.
o zmianie ustawy o ochronie przyrody). Niestety wszystkie plany ochrony, które zostały
ustanowione przed nowelizacją (do 1 lutego 2001 r.) utraciły ważność wraz z wejściem
w życie nowej ustawy o ochronie przyrody w 2004 r. (art. 154). Zgodnie z przepisami
tej ustawy nowe plany ochrony powinny zostać ustanowione do 2009 r. Kolejne zmiany
przepisów przesuwały jednak ten termin i zgodnie z art. 4 Ustawy z dnia 13 lipca 2012 r.
o zmianie ustawy o ochronie przyrody plany te powinny zostać opracowane do 15 listopada
2018 r. (Funkcjonowanie parków… 2013).
Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody z 2004 r. plan ochrony parku sporządzany jest przez dyrektora parku na okres 20 lat i ustanawiany w drodze rozporządzenia przez ministra środowiska. Obecnie nie ma obowiązku obejmowania planem ochrony
38
terenów otuliny parku narodowego. W ustawie zawarto szereg ogólnych wytycznych dotyczących przygotowania planu (art. 18–21), szczegółowe zalecenia określono natomiast
w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania
projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego,
dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody.
Do czasu ustanowienia planu ochrony sporządza się zadania ochronne ustanawiane dla
poszczególnych parków przez ministra środowiska w drodze zarządzenia. Dla parków
narodowych i położonych na tym samym terenie obszarów Natura 2000 sporządza się
wspólne plany ochrony.
Plan ochrony parku narodowego, zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (art. 20, ust. 3), zawiera:
– cele ochrony przyrody oraz wskazanie przyrodniczych i społecznych uwarunkowań
ich realizacji;
– identyfikację oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków;
– wskazanie obszarów ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej;
– określenie działań ochronnych na obszarach ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej,
z podaniem rodzaju, zakresu i lokalizacji tych działań;
– wskazanie obszarów i miejsc udostępnianych dla celów naukowych, edukacyjnych,
turystycznych, rekreacyjnych, sportowych, amatorskiego połowu ryb i rybactwa oraz
określenie sposobów ich udostępniania;
– wskazanie miejsc, w których może być prowadzona działalność wytwórcza, handlowa i rolnicza;
– ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, planów zagospodarowania przestrzennego województw oraz planów zagospodarowania przestrzennego
morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej,
dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych lub zewnętrznych.
Tryb sporządzania projektów planów ochrony parków, określony w rozporządzeniu
ministra z 2005 r., przewiduje możliwość zapoznania się z wynikami prac prowadzonych
na potrzeby sporządzania planu, jak również z jego projektem przez wszystkie zainteresowane osoby i podmioty, daje także możliwość zgłaszania wniosków i uwag do projektów
planów. Projekt planu ochrony parku, jak również zmian dokonywanych w planie, wymaga zaopiniowania przez właściwe miejscowo rady gmin. Początkowo ustawa o ochronie
przyrody z 2004 r. wprowadziła także wymóg uzgodnienia z właściwymi miejscowo
radami gmin ustaleń dotyczących infrastruktury technicznej, zagospodarowania turystycznego, sposobu użytkowania gruntów, eliminacji lub ograniczenia zagrożeń zewnętrznych
oraz ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w odniesieniu do nieruchomości niebędących własnością Skarbu Państwa (art. 19, ust. 2, p. 2). Obowiązek ten
został zniesiony w 2008 r.
Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 1949 r. park narodowy mógł zostać ustanowiony wyłącznie na obszarze objętym planem zagospodarowania przestrzennego (art. 14),
a określenie obszarów poddawanych ochronie i sposobu użycia tych obszarów oraz
39
wprowadzenie ograniczeń wpływających na sposób użycia terenów uzależnione było od
zapisów tych planów (art. 22). Ustawa z 1991 r. nie zawierała takich zapisów, lecz zgodnie
z obowiązującą wówczas Ustawą z dnia 12 lipca 1984 o planowaniu przestrzennym sporządzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego było obligatoryjne, a na
obszarach, w skład których wchodził park narodowy z otuliną, plany te wymagały uzgodnienia z dyrektorem parku. W myśl ustawy o planowaniu przestrzennym z 1984 r. plan
ochrony parku narodowego – jako obszaru wyodrębniającego się ze względów przyrodniczych – był planem obszaru funkcjonalnego. Zmiana nastąpiła wraz z wejściem w życie
Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym, która odeszła od zasady
obligatoryjności i powszechności sporządzania miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego oraz zniosła plany obszarów funkcjonalnych.
Od 2001 r., wraz z wejściem w życie nowelizacji ustawy o ochronie przyrody, gminy
na terenie których uchwalono plan ochrony parku, zostały zobowiązane do sporządzenia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów objętych planem ochrony, ewentualnie do dokonania koniecznych zamian w obowiązujących planach
(Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody, art. 13a, ust. 7).
Obecna ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. nie nakłada już na gminy takiego obowiązku. Art. 10, ust. 6 ustawy nakazuje jednak, aby projekty studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, a także miejscowe plany zagospodarowania
przestrzennego, plany zagospodarowania przestrzennego województw oraz plany zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewnętrznych, morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej, były uzgodnione z dyrektorem parku narodowego w części
dotyczącej parku i otuliny, wyłącznie jednak w zakresie tych ustaleń, które mogą mieć
negatywny wpływ na ochronę przyrody parku. Ponadto, zgodnie z obowiązującą Ustawą z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zarówno
decyzję o lokalizacji inwestycji celu publicznego, jak i decyzję o warunkach zabudowy
w odniesieniu do terenów leżących w granicach parku narodowego i otuliny wydaje się
po uzgodnieniu z dyrektorem (art. 53, ust. 4; art. 64). Funkcjonowanie parku narodowego
ma więc istotny wpływ nie tylko na możliwości użytkowania terenów w granicach parku,
ale również w jego otulinie. Z przytoczonych przepisów wynika bowiem, że bez zgody dyrektora w otulinie nie może być wprowadzona żadna forma użytkowania ani żadna nowa
inwestycja (zarówno celu publicznego, jak i prywatna), która mogłaby mieć negatywny
wpływ na przyrodę parku (Radecki 2007).
Na przestrzeni lat zaszły także istotne zmiany w reżimie prawnym parków narodowych
i w obowiązujących na ich terenie kategoriach ochronności. Ustawy o ochronie przyrody
z lat 1934, 1949 i 1991 zakładały indywidualizowanie reżimu prawnego, dając Radzie Ministrów względną swobodę w wyborze zakazów, nakazów i ograniczeń obowiązujących
w danym parku narodowym (Radecki 2007). W ustawie o ochronie przyrody z 2004 r.
(art. 15) określono listę zawierającą 27 zakazów, które dotyczą wszystkich parków narodowych. Obecnie nie jest więc możliwa indywidualizacja przepisów na poziomie aktu
kreującego park. Zróżnicowanie przepisów dopuszczone jest jedynie w ramach wyjątków,
które przewidziano we wspomnianym artykule ustawy. Szczegółowe regulacje dotyczące
użytkowania terenów danego parku narodowego określane są w planie ochrony parku
oraz w zarządzeniach dyrektora.
40
Od początku tworzenia parków narodowych w Polsce toczyły się dyskusje dotyczące reżimów ochronnych, jakie powinny obowiązywać na tych terenach. Wiele obszarów
obejmowanych ochroną było wykorzystywanych gospodarczo przez człowieka, a nawet
zamieszkanych. Oczywiste więc było, że nie jest możliwe wprowadzenie na całości terenów wysokiego reżimu ochronnego. J.G. Pawlikowski sugerował wprowadzenie w Tatrach
dwóch stref ochronnych o różnym zakresie użytkowania oraz trzeciej strefy podtatrzańskiej poza granicami parku narodowego (Pawlikowski 1923). Współcześnie w granicach
parków narodowych wydzielane są strefy o zróżnicowanym reżimie ochronnym. Zgodnie
z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody są to strefy: ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej. Ochrona krajobrazowa, polegająca na zachowaniu cech charakterystycznych
dla danego krajobrazu, obligatoryjnie wprowadzana jest na gruntach użytkowanych gospodarczo. Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. wymieniała w parkach narodowych
dwie strefy: ochrony ścisłej i częściowej. Ochrona krajobrazowa nie została wymieniona
w ustawie, lecz pojawiła się w instrukcji dotyczącej sporządzania planów ochrony parków narodowych, wydanej w 1994 r. przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów
Naturalnych i Leśnictwa, ponadto w praktyce była już wcześniej wprowadzana w części
parków narodowych (Ptaszycka-Jackowska 1996; Ptaszycka-Jackowska, BaranowskaJanota 1998). Zdaniem D. Ptaszyckiej-Jackowskiej i M. Baranowskiej-Janoty włączanie do
parków narodowych stref użytkowanych rolniczo i terenów osadnictwa wiejskiego oraz
wprowadzanie dla tych terenów zasad ochrony krajobrazowej prowadziło do obniżenia
rangi parków narodowych i zbliżenia ich do parków krajobrazowych, a ponadto stanowiło
zarzewie konfliktów z miejscowymi społecznościami (Ptaszycka-Jackowska, Baranowska
-Janota 1998).
2.3. Organizacja i finansowanie parków narodowych
Park narodowy działa w oparciu o statut nadawany przez ministra, który w szczególności
określa organizację wewnętrzną parku. W wyniku zmian prawnych z początkiem 2013 r.
utraciły ważność wcześniej obowiązujące statuty nadawane przez ministra w drodze zarządzenia. Nowe statuty (zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody,
z późn. zm., art. 8f) zostały nadane wszystkim parkom narodowym rozporządzeniami
ministra środowiska z dnia 18 lutego 2013 r. Statut określa wewnętrzną organizację parku w sposób ramowy, natomiast kwestie szczegółowe precyzuje regulamin organizacyjny,
ustanawiany zarządzeniem dyrektora parku.
Działalnością parku narodowego kieruje dyrektor, który obecnie wyłaniany jest w drodze konkursu i powoływany na to stanowisko przez ministra. Zgodnie z wcześniej obowiązują ustawą z 1991 r. minister powoływał dyrektora po zasięgnięciu opinii Państwowej
Rady Ochrony Przyrody. Obowiązek wyłaniania dyrektora w drodze konkursu wprowadziła ustawa o ochronie przyrody z 2004 r. Ustawa ta określała także listę kierunków
studiów, których absolwenci mogli przystąpić do konkursu oraz wprowadzała pięcioletnią kadencję dyrektora (art. 101). Z początkiem 2012 r. zniesiono ściśle określone kryteria dotyczące wykształcenia kandydatów na dyrektorów parków narodowych na rzecz
41
wskazania ogólnych wymagań umożliwiających zajmowanie tego stanowiska (art. 8c, ust. 4).
Dyrektor powinien w szczególności posiadać wykształcenie i wiedzę z zakresu spraw należących do właściwości dyrektora parku oraz kompetencje kierownicze. Zniesiono również obowiązującą wcześniej pięcioletnią kadencję i obecnie minister powołuje dyrektora
parku na czas nieokreślony.
Dyrektor, poza kierowaniem parkiem narodowym, sprawuje także nadzór nad wyznaczonym na danym terenie obszarem Natura 2000, również nad tymi fragmentami
obszaru, które wykraczają poza granice kierowanego przez niego parku narodowego.
Organem opiniodawczym i doradczym dyrektora jest rada naukowa parku, która powoływana jest przez ministra w drodze zarządzenia. Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody rada może liczyć od 10 do 20 członków powoływanych na okres pięcioletniej
kadencji, spośród działających na rzecz ochrony przyrody przedstawicieli nauki, praktyki i organizacji ekologicznych oraz właściwych miejscowo samorządów wojewódzkich
i gminnych (art. 98). Szczegółowe określenie, z jakimi środowiskami powinni być związani członkowie rady (z wyszczególnieniem samorządów terytorialnych), zostało wprowadzone do przepisów ustawowych w 2000 r. (Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody). Zadania związane z ochroną przyrody, prowadzeniem
badań naukowych i działalnością edukacyjną, a także ochroną mienia parku narodowego oraz zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody na terenie
parku należą do obowiązków Służby Parku Narodowego (art. 103). Pracownikom Służby
przysługuje bezpłatne umundurowanie, które są zobowiązani nosić przy wykonywaniu
czynności służbowych oraz bezpłatne mieszkanie (jeśli stanowisko i charakter pracy wiążą się z koniecznością zamieszkania w miejscu jej wykonywania). Polityka kadrowa leży
w gestii dyrektora parku (Funkcjonowanie parków… 2013). Minister środowiska określił
jedynie stanowiska oraz wymagania kwalifikacyjne, jakie powinni spełniać pracownicy
zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
28 kwietnia 2005 r. w sprawie stanowisk oraz wymagań kwalifikacyjnych, jakie powinni
spełniać pracownicy zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach w Służbach Parków Narodowych), co nie oznacza, że w każdym parku wszystkie wyszczególnione stanowiska
muszą być obsadzone.
W Polsce, podobnie jak w większości państw świata, parki narodowe należą do sektora
finansów publicznych i obecnie funkcjonują w nim jako państwowe osoby prawne. Znaczne zmiany w organizacji i finansowaniu parków narodowych zaszły w latach 2010–2012
i były związane z reformą finansów publicznych w kraju.
Do końca 2010 r., zgodnie z Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody
(art. 8, w brzmieniu obowiązującym do 31.12.2011 r.) oraz Ustawą z dnia 30 czerwca
2005 r. o finansach publicznych, parki narodowe funkcjonowały jako państwowe jednostki
budżetowe. Były więc jednostkami sektora publicznego, które całość swoich wydatków
pokrywały z dotacji pochodzących bezpośrednio z budżetu państwa i całość dochodów
miały obowiązek odprowadzić do budżetu państwa. Przy czym środki z dotacji z budżetu
państwa przeznaczane były na bieżące utrzymanie administracji parków – jako jednostek
budżetowych – i wydatkowane głównie na wynagrodzenia pracowników (Zbaraszewski
2009, 2013). Dotacje te pokrywały około 35–40% ogółu wydatków parków. Zasadnicza
działalność parków finansowana była natomiast ze środków wypracowywanych przez
42
gospodarstwa pomocnicze1. Gospodarstwa te funkcjonowały przy wszystkich parkach narodowych, będąc wyodrębnionymi podmiotami realizującymi zadania z zakresu ochrony
przyrody i utrzymania infrastruktury turystycznej. Przychody gospodarstw pomocniczych pochodziły głównie ze sprzedaży produktów drzewnych i niedrzewnych, opłat za
wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary, opłat za udostępnianie parku
narodowego lub niektórych jego obszarów, opłat za wstęp do niektórych obiektów parku,
sprzedaży usług. Połowę wygenerowanych zysków gospodarstwa odprowadzały do budżetu państwa (zgodnie z art. 26 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 o finansach publicznych),
a o przeznaczeniu pozostałej części decydował dyrektor parku. Poza wypracowanymi dochodami własnymi gospodarstwo pomocnicze mogło również korzystać z dotacji przedmiotowych z budżetu państwa. Udział środków gospodarstw pomocniczych w realizacji
zadań poszczególnych parków narodowych był znaczny, wynosił przeciętnie około 50%
i sięgał nawet ponad 90% (Parki narodowe w Polsce… 2010, Zbaraszewski 2013), przy
czym część zadań (np. ochrona ścisła, remonty dróg i szlaków turystycznych, wycinka niepożądanych drzew) była finansowana wyłącznie z tych środków (Babczuk, Krawiec 2009).
Oprócz dotacji z budżetu państwa i środków własnych wypracowanych przez gospodarstwa pomocnicze parki korzystały ze środków zewnętrznych pozyskiwanych m.in.
z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) oraz
funduszy wojewódzkich, fundacji EkoFundusz2, Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska, Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, WWF i środków Unii Europejskiej. Największe znaczenie wśród tych źródeł finansowania miały środki Narodowego Funduszu
Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, z których w ponad 20% dofinansowywano
prowadzoną przez parki działalność (Parki narodowe w Polsce… 2010). System finansowania parków powodował jednak znaczne ograniczenia w możliwościach pozyskiwania
środków i okazał się nieprzygotowany do bezpośredniego przyjmowania środków unijnych (Informacja o wynikach kontroli… 2006; Parki narodowe w Polsce… 2010), w wyniku
czego stopień wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej na ochronę i udostępnianie dziedzictwa przyrodniczego oraz kulturowego parków narodowych w stossunku do potrzeb był nieduży. Przed zmianami ustawowymi wielokrotnie wskazywano na
konieczność wprowadzenia nowego systemu, który pozwoliłby na szersze wykorzystanie
pozabudżetowych źródeł finansowania i wprowadziłby mechanizmy i instrumenty stymulujące efektywność działań i racjonalność gospodarowania środkami (Babczuk, Borys,
Krawiec 2008, 2009; Babczuk, Krawiec 2009). Zwracano także uwagę na fakt, że większość
polskich parków narodowych jest zbyt słaba ekonomicznie, kadrowo i organizacyjnie,
by móc skutecznie ubiegać się o międzynarodowe wsparcie (Informacja o wynikach kontroli… 2006).
1
Zgodnie z art. 26, ust. 1 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 o finansach publicznych, gospodarstwem pomocniczym
jednostki budżetowej była wyodrębniona z jednostki budżetowej pod względem organizacyjnym i finansowym
część jej podstawowej działalności lub działalność uboczna.
2
Fundacja zarządzająca środkami pochodzącymi z zamiany części polskiego długu zagranicznego na inwestycje
w ochronie środowiska funkcjonowała w latach 1992–2010 r. (por. Brańka, Hołuj 2010; Hołuj 2004).
43
Przemiany w systemie finansowania parków zapoczątkowało uchwalenie Ustawy z dnia
27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Ustawa, mając na celu poprawę przejrzystości
finansów publicznych (m.in. poprzez ograniczenie form organizacyjno-prawnych właściwych temu sektorowi), likwidowała gospodarstwa pomocnicze funkcjonujące przy jednostkach budżetowych. Działalność tych gospodarstw była przedmiotem częstej krytyki,
głównie ze względu na niezadowalający stopień efektywności ich funkcjonowania (Duda
2011; Zalewski 2009). W przypadku parków narodowych wyodrębnienie działalności gospodarstw pomocniczych miało jedynie charakter formalny, co było przedmiotem krytyki
Najwyższej Izby Kontroli (Babczuk, Krawiec 2009).
Gospodarstwa pomocnicze przestały funkcjonować z końcem grudnia 2010 r. Od początku stycznia do końca grudnia 2011 r. parki narodowe działały więc wyłącznie jako
jednostki budżetowe. Rok 2011 był dla parków narodowych bardzo trudnym okresem
przejściowym, gdyż w tym czasie parki nie miały możliwości wykonywania zadań przez
funkcjonujące przy nich gospodarstwa pomocnicze, ani też prawa do gromadzenia środków finansowych na rachunku dochodów własnych, zaś całość przychodów zobowiązane
były odprowadzać do budżetu państwa. W budżecie państwa, oprócz środków przewidzianych dla parków w ramach dotacji, utworzono wprawdzie rezerwę celową na wydatki
państwowych jednostek budżetowych wykonujących zadania realizowane do 2011 r. przez
gospodarstwa pomocnicze jednostek (w tym wydatki na wynagrodzenia dla pracowników przejętych przez parki z gospodarstw pomocniczych), lecz wysokość uruchamianych
środków uzależniona była od kwot przekazywanych przez parki. Z uwagi na niskie dochody parków w pierwszych miesiącach roku środki przekazywane były z opóźnieniem, co
skutkowało poważnymi problemami finansowymi.
Z początkiem 2012 r., wraz z wejściem w życie Ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych innych ustaw, parki narodowe zostały przekształcone z państwowych jednostek budżetowych w państwowe osoby prawne. Zmiana
ta dała parkom narodowym możliwość prowadzenia działalności gospodarczej (w tym
działalności niewiążącej się bezpośrednio z ochroną przyrody) na zasadach określonych w przepisach Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej
(Dz. U. z 2010 r., nr 220, poz. 1447, z późn. zm.), z ograniczeniami wynikającymi z ustawy o ochronie przyrody (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, z późn.
zm., art. 8b, ust. 2). Obecnie parki prowadzą więc samodzielną gospodarkę finansową,
pokrywając z posiadanych środków i uzyskiwanych przychodów wydatki na finansowanie zadań określonych w ustawie, w tym zadań Służby Parku Narodowego oraz kosztów
działalności (art. 8g, ust. 1).
Zgodnie z obowiązującymi przepisami (Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie
przyrody, art. 8g) podstawą gospodarki finansowej parku narodowego jest roczny plan
finansowy, który sporządzany jest przez dyrektora w układzie zadaniowym na rok budżetowy i dwa kolejne lata, w układzie funkcji państwa, zadań budżetowych i podzadań.
W planie takim wyodrębnia się:
– przychody z prowadzonej działalności;
– dotacje z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego;
– koszty, w tym: wynagrodzenia i naliczane od nich składki, płatności odsetkowe wynikające z zaciągniętych zobowiązań, zakup towarów i usług;
44
– środki na wydatki majątkowe;
– środki przyznane innym podmiotom;
– stan należności i zobowiązań na początek i na koniec roku;
– stan środków pieniężnych na początek i koniec roku.
Ustawa o ochronie przyrody (art. 8h) precyzuje również możliwe źródła przychodów
parków narodowych, którymi są:
– dotacje z budżetu państwa;
– dotacje oraz pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej;
– dotacje oraz pożyczki z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki
wodnej;
– wpływy z opłat za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za
udostępnianie parku narodowego lub niektórych jego obszarów;
– wpływy z opłat pobieranych w związku z działalnością edukacyjną parku narodowego oraz za wstęp do obiektów związanych z tą działalnością;
– wpływy z tytułu wynajmu pomieszczeń;
– wpływy z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości;
– wpływy ze sprzedaży produktów, uzyskiwane w ramach realizacji zadań wynikających z planu ochrony lub zadań ochronnych;
– wpływy ze sprzedaży materiałów edukacyjnych, informacyjnych i naukowych;
– wpływy ze sprzedaży składników rzeczowych majątku ruchomego;
– wpływy wynikające z prowadzenia działalności rolniczej;
– wpływy z tytułu udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie;
– wpływy z opłat za udostępnienie informacji o zasobach przyrodniczych, kulturowych
i kartograficznych;
– wpływy z tytułu nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia
przeciwko środowisku;
– inne niewymienione przychody wynikające z działalności parku narodowego.
Ponadto w ustawie wskazano ewentualne źródła przychodów, do których zaliczono:
– dobrowolne wpłaty, spadki, zapisy i darowizny oraz świadczenia rzeczowe;
– wpływy z przedsięwzięć organizowanych na rzecz ochrony przyrody;
– środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej oraz ze źródeł zagranicznych,
niepodlegające zwrotowi;
– dotacje z budżetów jednostek samorządu terytorialnego, przeznaczone na realizację
zadań związanych z ochroną wartości przyrodniczych lub kulturowych regionu.
W odniesieniu do wydatkowania powyższych środków ustawa nakłada ograniczenie jedynie w przypadku: przychodów uzyskiwanych przez park z budżetu państwa
oraz z NFOŚiGW i wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej,
wpływów z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości, wpływów z tytułu
nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia przeciwko środowisku, a także dotacji z budżetów jednostek samorządu terytorialnego – środki te mogą być
wydatkowane wyłącznie na cele ochrony przyrody.
W wyniku zmian prawnych, które wprowadzono w latach 2011 i 2012, został zlikwidowany sztuczny dualizm podmiotowości parków narodowych i wzrosła przejrzystość ich
45
finansowania. Parki zyskały większą autonomię w prowadzonej gospodarce finansowej
i szersze możliwości w zakresie ubiegania się o zewnętrzne źródła finansowania, co powinno skutkować wzrostem ich zaangażowania w samodzielne pozyskiwanie funduszy,
dywersyfikacją źródeł przychodu i zwiększeniem efektywności wykorzystania środków,
a w efekcie poprawą ich sytuacji ekonomicznej. Niezmienny natomiast pozostał zakres
stawianych przed parkami zadań. Nowe regulacje umożliwiły parkom narodowym utrzymanie ich dotychczasowych źródeł przychodów oraz dotychczasowych etatów (w tym etatów ze zlikwidowanych gospodarstw pomocniczych). Przemiany, które dały dyrektorom
parków narodowych dużą autonomię organizacyjną i finansową, budzą jednak obawy
przed nadmierną komercjalizacją działalności parków w celu pozyskania wyższych przychodów (Funkcjonowanie parków… 2013; Zbaraszewski 2011).
46
Założenia i koncepcja badań relacji ekonomicznych parku narodowego w gospodarce lokalnej
Rozdział 3
Założenia i koncepcja badań relacji
ekonomicznych parku narodowego
w gospodarce lokalnej
3.1. Wprowadzenie
Podkreślenie rangi zagadnień społecznych i gospodarczych w ogólnoświatowej dyskusji
nad funkcjonowaniem obszarów chronionych tworzy okoliczność sprzyjającą rozwojowi badań naukowych (Borrini-Feyerabend i in. 2013; Dudley 2013; Getzner 2010; Mose,
Weixlbaumer 2007; Phillips 2003). W tym kontekście szczególny charakter funkcjonalny
i organizacyjny parków narodowych w Polsce, którego ramy określa przede wszystkim
sfera regulacyjna, wyznacza nowe pole badań ku formułowaniu teoretycznych i aplikacyjnych rozwiązań w zakresie stymulowania, kształtowania i podtrzymywania społecznych
funkcji tych obszarów.
Sytuacja społecznych napięć, która od lat towarzyszy ustanawianiu i działalności obszarów chronionych w Polsce (Hibszer 2013; Zawilińska, Mika 2013), kieruje uwagę w stronę
poszukiwania mechanizmów i czynników budowania pozytywnych relacji pomiędzy parkami narodowymi a terytorialnymi systemami społecznymi, w których są one zakorzenione. W społecznym dyskursie wokół potrzeby ochrony przyrody opinia publiczna oczekuje
dziś nie tylko racji odwołujących się do wartości ekologicznych, lecz także przedłożenia
rzeczowych argumentów z punktu widzenia ekonomicznego czy szerzej gospodarczego.
Kwestia ekonomicznego oddziaływania parków narodowych na lokalną sferę społeczno-gospodarczą w warunkach gospodarki transformującej się jest zagadnieniem stosunkowo nowym i słabo rozpoznanym. Bez narażenia się na nadmierną ogólnikowość
można przyjąć, że w przypadku Polski główną przeszkodą w rozwoju tego kierunku
badań był wciąż jeszcze dopełniający się proces „dojrzewania” modelu funkcjonalnego
parków narodowych, przy czym chodzi tu o uwypuklenie znaczenia kształtowania się
warunków prawnych i organizacyjnych w sytuacji trwającej ponad dwie dekady zmiany
gospodarczej. Nie bez znaczenia były także przemiany strukturalne warunków lokalnych,
47
w których parki narodowe są terytorialnie zakorzenione. Obie kwestie determinowały sposób i zakres działalności parków oraz rozwój ich społecznych funkcji, określając
dynamiczny charakter relacji funkcjonalnych z ich najbliższym otoczeniem przestrzennym.
Współczesna debata naukowa nad ekonomicznymi aspektami działalności obszarów
chronionych prowadzona jest w dwóch nurtach badań, które coraz częściej obejmuje się
parasolowym terminem „ecosystem services”1 (Costanza i in. 1997; Degórski, Solon 2014;
Famielec 2014; Kulczyk i in. 2014; Mizgajski i in. 2014; Palomo i in. 2013; Považan i in.
2014; Solon 2008). Jeden kierunek rozważań dotyczy wyceny ekonomicznej wartości środowiska przyrodniczego objętego ochroną prawną, a drugi – ekonomicznego oddziaływania obszarów chronionych na lokalną (regionalną, krajową) gospodarkę. W świetle nowego paradygmatu działalności obszarów chronionych wyodrębnia się ponadto sferę badań
i dyskusji nad społecznymi aspektami zarządzania parkami narodowymi.
Kompleksowa ocena ekonomicznej wartości obszarów chronionych jako dóbr publicznych zmierza do identyfikacji ich pełnej wartości ekonomicznej Total Economic Value
(TEV) (Piontek 2012; Zawilińska 2014a; Zielińska 2013; Żylicz 2012). Pełna wartość ekonomiczna obszarów chronionych wyraża się sumą wartości użytkowych i nieużytkowych.
Koncepcja TEV jest teoretyczną konstrukcją o charakterze holistycznym, a jej założenia
oraz zalety i słabości były już przedmiotem szerokiej dyskusji naukowej w kraju i za granicą (Żylicz 2012). Proponowana metodyka badań jest złożona i rozbudowana, ukazuje
jednak, jak bardzo niejednoznaczna jest problematyka pełnej wyceny obszaru chronionego. Aplikacyjne znaczenie tej koncepcji jest dyskusyjne, gdyż w praktyce nie ma możliwości zidentyfikowania i pomiaru pełnego spektrum obecnych oraz przyszłych korzyści
użytkowych i nieużytkowych (Dixon, Sherman 1990; Jeżowski 2002; Pearce, Moran 1994;
Winpenny 1995; Woś 2002; Żylicz 2000, 2012). Wysokie koszty badań oraz dylematy metodyczne sprawiają, że badania zazwyczaj ograniczają się do wyceny określonych dóbr
w odniesieniu do konkretnych potrzeb, np. wartości parku narodowego dla turystyki,
ocen ekonomicznych skutków podjętych lub planowanych działań w przestrzeni, a także
ocen wpływu obszarów chronionych na gospodarkę w skali regionu.
W badaniach najczęściej są brane pod uwagę jedynie bezpośrednie wartości użytkowe,
gdyż ich oszacowanie jest najłatwiejsze. Do wyceny stosuje się między innymi: metodę
kosztów podróży (Travel Cost Metod – TCM) w przypadku wartościowania obszarów
przyrodniczych dla turystyki i rekreacji, czy metodę cen hedonicznych (Hedonic Prices
Metod – HPM), pozwalającą ocenić i wyrazić w jednostkach pieniężnych wpływ wartości
(usług) środowiska na ceny związanych z nimi dóbr i usług rynkowych (np. nieruchomości) (Żylicz 2004). Stosuje się także wyceny oparte na koncepcji rynków hipotetycznych,
np. metodę wyceny warunkowej (Contingent Valuation Metod – CVM). Na uzyskiwane
wyniki przy zastosowaniu metody CVM duży wpływ mają stosowane procedury (np. dobór próby, sposób prowadzenia wywiadów) oraz świadomość respondentów. Wątpliwości
dotyczą przede wszystkim założenia CVM, że dobro jest tyle warte, ile ludzie są skłonni
za nie zapłacić, aby zostało im dostarczone (Willingness to Pay – WTP), lub jaką minimalną
Termin „ecosystem services” nie ma jednoznacznego odpowiednika w języku polskim. W jego tłumaczeniach
stosuje się wymiennie określenia: „świadczenia ekosystemów”, „usługi ekosystemowe”, „usługi środowiska”.
1
48
rekompensatę byliby gotowi przyjąć za stratę określonego dobra (Willingness to Accept –
WTA) (Bateman, Langford 1997; Jeżowski 2002, 2009; Żylicz 2012). Oprócz metod służących wycenie wartości obszarów przyrodniczych, często stosuje się metody pozwalające
na wycenę ekonomicznych skutków określonych działań w przestrzeni (np. przedsięwzięć
proekologicznych). Najczęściej stosowane są metody oparte na analizie kosztów i korzyści (Cost–Benefit Analysis – CBA) (Dixon, Sherman 1990). Podstawową przyczyną wysokiej złożoności teoretyczno-metodologicznej wyceny wartości ekonomicznej obszarów
chronionych jest fakt, że obszary te reprezentują szerokie spektrum wartości, z których
znaczna część (większość) ma charakter nierynkowy, o czym między innymi będzie mowa
w rozdziale 5.
Kwestie związane z diagnozą oddziaływania obszarów chronionych na gospodarkę zostały omówione w rozdziale 2. Niemniej warto w tym miejscu nadmienić, że analizy ilościowe zmierzające do ukazania całościowo efektów ekonomicznych oddziaływania parków narodowych, a nie wyłącznie przez pryzmat wydatków turystycznych, rzadko były
prowadzone z perspektywy powiązań lokalnych, co ma kluczowe znaczenie dla diagnozy
zakorzenienia parków w gospodarkach lokalnych i rozpoznania rozkładu korzyści w skali
przestrzennej (Walpole, Goodwin 2000). Ponadto badania różniły się pod względem metodycznym, m.in.: przyjętych założeń, źródeł danych, sposobów ich pozyskania, co sprawia, że wyniki analiz prowadzonych przez różnych autorów są nieporównywalne.
Kompleksowe oceny wymagały pozyskania wielu danych, zarówno od instytucji zarządzających parkami, informacji na temat wielkości i struktury wydatków turystycznych,
jak i danych wtórnych pochodzących ze statystyk publicznych. Rozmiary efektów ekonomicznych powodowanych oddziaływaniem parków narodowych w skali regionalnej
oceniano także z uwzględnieniem efektów mnożnikowych, wykorzystując do tego celu
modele nakładów–wyników (Stynes i in. 2000) oparte na macierzach przepływów międzygałęziowych lub z określeniem hipotetycznej liczby miejsc pracy „generowanych”
przez sektor turystyki, porównując całkowity dochód z wydatków turystycznych z regionalnym wskaźnikiem dochodu liczonego per capita (Mayer i in. 2010; Mayer, Job 2014).
Badania takie wymagają jednak odpowiedniego poziomu statystyki publicznej, pozwalającego uwzględnić różnice międzyregionalne w rozwoju gospodarczym. Mimo braku
standaryzacji w podejściu metodycznym dyskusja nad ekonomicznym oddziaływaniem
parków narodowych (obszarów chronionych) toczyła się wokół przewodniej myśli, iż ekonomiczne korzyści z ich działalności mają stanowić kompensację potencjalnie utraconych
możliwości przez społeczność lokalną, która jest zmuszona „znosić” prawnie usankcjonowane ograniczenia swobody gospodarowania oraz dostępu i użytkowania zasobów objętych ochroną prawną (Mayer i in. 2010).
Analizy społeczne podkreślają z kolei znaczenie partnerstwa (stakeholders partnership),
współpracy instytucjonalnej (institutional collaboration), współpracy sieciowej (actor–
network theory), współrządzenia (governance) czy kapitału społecznego, jako pożądanych
i sprawczych czynników budowania pozytywnych relacji pomiędzy zarządami parków
narodowych a społecznościami lokalnymi (Bramwell, Cox 2009; Jamal, Stronza 2009; Śliwa-Martinez 2015– ). W interpretacji zjawisk i procesów związanych z obszarami chronionymi pojawiają się także inne, często nowatorskie koncepcje, począwszy od koncepcji
zamknięcia w ścieżce rozwoju społeczno-ekonomicznego (path dependency), poprzez
49
politykę wsparcia określonych działalności (path creation), koncepcje zarządzania środowiskowego (np. adaptive eco-management), rozwiązywanie sporów wokół środowiska
(environmental dispute resolution), aż po podejścia multi-teoretyczne i postdyscyplinarne
(Borrini-Feyerabend i in. 2013; Bramwell, Cox 2009; Getzner i in. 2010; Laing i in. 2009).
Nie oferują one, co prawda, wyczerpującego rozwiązania kwestii społeczno-ekonomicznej roli obszarów chronionych w gospodarce lokalnej, a odwołują się raczej do wybranych sfer funkcjonalnych, jak: turystyka, zarządzanie współpracą, pozyskiwanie środków
z funduszy zewnętrznych, czy budowanie porozumień i eliminacja konfliktów społecznych w działalności obszarów chronionych. Oferują one jednak szeroką platformę
interpretacyjną do oceny zjawisk i zmian strukturalnych. Należy jednak pamiętać, że
wspomniane koncepcje wywodzą się najczęściej z kręgu kultury Zachodu, gdzie parki
narodowe funkcjonują od lat w sytuacji stabilności prawnej, finansowej oraz w warunkach
uporządkowanych kwestii własności gruntów objętych ochroną prawną oraz społecznego
dostępu do nich.
3.2. Założenia teoretyczno-metodologiczne
W warunkach polskich i wciąż dopełniających się procesów transformacyjnych istnieje potrzeba wypracowania takiego podejścia badawczego, które – po pierwsze, będzie
uwzględniało szeroki, złożony i wielokierunkowy charakter powiązań parków narodowych z terytorialnymi systemami społecznymi, po drugie – będzie brało pod uwagę dynamiczną (zmienną) naturę tych relacji, a po trzecie – będzie przydatnym narzędziem
dostarczania wiarygodnej informacji zainteresowanym stronom oraz budowania pozytywnych relacji między dyrekcjami parków narodowych a władzami lokalnymi, jako
reprezentacją ludności miejscowej. Co więcej, w niedalekiej przyszłości należy się liczyć
ze wzrostem oczekiwań ze strony różnych grup społecznych i biznesowych wobec wzrostu ekonomicznego znaczenia parków narodowych, skoro zagadnienie to jest już dyskutowane na arenie międzynarodowej przez przedstawicieli świata nauki oraz praktyków
zajmujących się zarządzaniem przyrodniczymi obszarami chronionymi. Rodzi to kolejne
wyzwanie wobec dyskutowanych tu założeń metodologicznych, aby w toku badań szczególną uwagę zwrócić na identyfikację czynników i mechanizmów zawiązywania oraz
podtrzymywania ekonomicznych związków parków narodowych z innymi podmiotami
biznesowymi w gospodarkach lokalnych (regionalnych). Nakreślone tu wielorakie cele
oraz funkcje oczekiwanych rezultatów badawczych narzucają wymóg dookreślenia takiego ujęcia teoretyczno-metodologicznego, które integrowałoby różne podejścia analityczne i stwarzałoby możliwość prowadzenia dyskusji naukowej na różnych płaszczyznach.
Mając na względzie potrzebę określenia możliwie szerokiego zakresu ekonomicznych
relacji zachodzących pomiędzy parkiem narodowym a obszarami do niego przylegającymi, można zaproponować takie rozwiązanie, które bierze pod uwagę zarówno powiązania
mające charakter związków bezpośrednich – np. w postaci oddziaływań jednokierunkowych, wielokierunkowych, wzajemnych (interakcji), zwrotnych itd., jak i związki pośrednie, wynikające z relacji przestrzennych (relacji sąsiedztwa), które również wpływają na
50
uzyskiwanie korzyści ekonomicznych przez określone jednostki – przedstawicieli społeczności lokalnej i inne osoby oraz podmioty rynkowe i instytucje publiczne (np. podmioty
władzy). Zastosowanie podejścia badawczego, integrującego bezpośrednie i pośrednie
formy relacji parków narodowych z ich otoczeniem przestrzennym, zmierzałoby do rozpoznania i oceny wszelkich cech jakościowych i ilościowych oraz właściwości reprezentowanych przez park narodowy, które mają bądź tworzą (indukują) wartość ekonomiczną
na jego obszarze i w jego sąsiedztwie. Przyjęcie takiej perspektywy analitycznej stanowi
więc najszersze z możliwych ujęć ekonomicznego oddziaływania parku narodowego.
Park narodowy jest tu rozumiany w dwojaki sposób, po pierwsze w sensie przestrzennym, jako obszar o prawnie określonych granicach, którego nadrzędną wartością są zachowane w stanie naturalnym bądź zbliżonym do naturalnego zasoby środowiska przyrodniczego, a po drugie, jako prawnie ustanowiony podmiot zarządzający przestrzenią
podlegającą ochronie. Rozróżnienie pomiędzy tymi, często łącznie pojmowanymi, aspektami funkcjonowania parków narodowych jest niezbędne z punktu widzenia identyfikacji
oraz właściwego opisu relacji, bowiem przestrzeń chroniona i podmiot nią zarządzający
(dyrekcja parku narodowego) także pozostają w określonych relacjach względem siebie,
w tym w relacjach o charakterze ekonomicznym.
O ile relacje bezpośrednie wyrażają się w przepływach finansowych związanych
np. z: transakcjami realizowanymi przez podmiot zarządzający parkiem, prowadzonymi
przez niego inwestycjami, miejscami pracy, otrzymywanymi dotacjami i subwencjami,
pozyskiwanymi środkami grantowymi oraz podatkami, o tyle w przypadku relacji pośrednich ich treści są pochodnymi wartości przyrodniczej parku, na którą składają się posiadane przez nie zasoby – materialne (np. lasy) i niematerialne (np. symboliczne) w odniesieniu
do sfery społeczno-kulturowej. Przykładowo, ważną rolę dla rozwoju niektórych działalności rolniczych, określanych jako tzw. rolnictwo ekologiczne, odgrywa czynnik jakościowy,
o charakterze wizerunkowym, który w prostej linii płynie z wartości nieprzekształconego
środowiska przyrodniczego parku narodowego. W warunkach postępujących procesów
suburbanizacji obecność parku narodowego wpływa także na wzrost atrakcyjności terenów
wiejskich dla lokalizacji drugich domów, a to z kolei prowadzi do wzrostu cen na lokalnym
rynku nieruchomości i wzmaga zapotrzebowanie na określone rodzaje usług. Ze względu
na obecność parku narodowego władze lokalne i inne podmioty mogą pozyskiwać fundusze
z różnych źródeł na realizację działań określanych jako „ekologiczne”. Istnieją więc różne
możliwe formy pośrednich oddziaływań ekonomicznych parków narodowych, których rozpoznanie i ocena każdorazowo stanowi zadanie badawcze.
Odrębnym, lecz niezwykle ważnym, czynnikiem zawiązującym i kształtującym bezpośrednie i pośrednie relacje ekonomiczne parku narodowego z jego otoczeniem jest ruch
turystyczny. W warunkach polskich realizacja funkcji turystycznej i edukacyjnej parków
narodowych odbywa się w ścisłym powiązaniu z terenami do nich przylegającymi ze
względu na prawnie określone zasady społecznego użytkowania obszarów chronionych
(Ptaszycka-Jackowska, Baranowska-Janota 1998).
Ogół powiązań ekonomicznych parków narodowych nie ogranicza się jedynie do ich
bezpośredniego sąsiedztwa, dlatego dokonując diagnozy roli, jaką pełnią tego typu obszary w systemach lokalnych gospodarek, niezbędne jest określenie stopnia ich zakorzenienia
w tychże układach oraz czynników zawiązujących i podtrzymujących owe relacje. Ocena
51
analizowanych związków parku winna uwzględniać nie tylko ich treść i towarzyszący
temu przepływ wartości ekonomicznych wyrażonych w pieniądzu (co zresztą w praktyce nie zawsze jest możliwe), ale także określenie takich cech jakościowych relacji jak
ich: intensywność, kierunek, trwałość, zmienność czy charakter wiążący lub niewiążący.
3.3. Konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego
Odwołanie się w dyskusji nad ekonomicznym oddziaływaniem parku narodowego do
koncepcji relacji, które w swej istocie mają charakter funkcjonalny, prowadzi do zdefiniowania ekonomicznej funkcji parku narodowego. Podejście funkcjonalne, ugruntowane
w studiach z zakresu gospodarki przestrzennej, naukach geograficznych, a także coraz częściej przywoływane w analizach ekonomicznych, służy wyjaśnianiu wzajemnych współzależności, uwarunkowań i sprzężeń w złożonych systemach lub strukturach organizacyjnych. Pojęcie „funkcji” w sensie matematyczno-logicznym odnosi się do określonego
rodzaju relacji pomiędzy elementami zbioru lub wyraża wzajemną zależność między dwoma lub kilkoma zmiennymi wielkościami (Suliborski 2010). Funkcję ekonomiczną parku
narodowego w rozwoju lokalnym należy więc rozpatrywać względem innych miejscowych funkcji społeczno-gospodarczych, w tym szczególnie w odniesieniu do miejscowej
sfery społecznej (mieszkańców) i gospodarczej, którą tworzą lokalne podmioty biznesu.
Funkcję ekonomiczną parku narodowego określa (konstytuuje) ogół jego relacji bezpośrednich i pośrednich, które generują wartość w sensie ekonomicznym. Realizacja funkcji
ekonomicznej parku narodowego w stosunku do powiązanych z nim terytorialnych systemów społecznych odbywa się bezpośrednio poprzez:
– oferowanie przez park miejsc pracy dla lokalnej społeczności;
– zakup u miejscowych przedsiębiorców lub osób towarów i usług koniecznych do
prawidłowego funkcjonowania parku jako obszaru chronionego oraz jako instytucji,
m.in. ze względu na prowadzone działania ochronne, organizacyjne i techniczne;
– sprzedaż przez park materiałów (np. drzewnych) stanowiących podstawę (czynnik)
rozwoju innych działalności ekonomicznych;
– rozwój funkcji turystycznej (w tym edukacyjnej) parku, który obywa się w powiązaniu z lokalnym sektorem gospodarczym i polega na świadczeniu dla przyjezdnych
usług noclegowych, gastronomicznych, transportowych i innych.
W wymiarze pośrednim funkcję ekonomiczną parku narodowego określają jego wartości przyrodnicze rozpatrywane w sensie niematerialnym, jako czynnik pobudzający
aktywność gospodarczą oraz wzrost wartości ekonomicznej zasobów przestrzeni poza
granicami parku, np. ze względu na:
– możliwe zwiększenie popytu na nieruchomości w otoczeniu parku;
– rozwój działalności rolniczej, etykietowanej jako „produkcja ekologicznie czysta”;
– pozyskiwanie środków finansowych ze źródeł zewnętrznych przez podmioty lokalne, np. władze lokalne, stowarzyszenia czy instytucje kultury, ze względu na bliskość
parku narodowego.
52
3.4. Lokalny system ekonomiczny parku narodowego
Podejście relacyjne pozwalające opisać i ocenić cechy powiązań ekonomicznych parku narodowego z terytorialnym systemem społeczno-gospodarczym oferuje także możliwość
rozwinięcia koncepcji ekonomicznej funkcji paku narodowego na poziomie operacyjnym
badań. Analizowane relacje ekonomiczne parku narodowego można bowiem uznać za
czynnik zawiązujący jego lokalny system ekonomiczny. Systemowe ujęcie jest sprawdzonym narzędziem badawczym stosowanym do analizy różnych aspektów funkcjonowania
parków narodowych, np. z punktu widzenia użytkowania turystyczno-rekreacyjnego
(Leiper 1990; Wall Reinius, Fredman 2007) czy zarządzania (Voll, Luthe 2014). Biorąc
pod uwagę przebieg omawianych relacji, za elementy składowe „lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego” można przyjąć:
– zasoby (wartości) przyrodnicze parku;
– podmiot zarządzający parkiem narodowym w sensie instytucjonalnym;
– turystów;
– lokalne podmioty gospodarcze, rozumiane tu jako kontrahenci parku oraz inne podmioty świadczące usługi, np. dla turystów;
– władze lokalne;
– społeczność lokalną, którą tworzą mieszkańcy jednostek osadniczych, w granicach
których położony jest park narodowy.
Schemat powiązań ekonomicznych pomiędzy wydzielonymi elementami składowymi
„lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego” oraz kierunek tychże relacji
został przedstawiony na rycinie 3.
Relacje między elementami składowymi systemu mają konkretne treści, które wyrażają
się w wartościach ekonomicznych, a w szczególności:
– w przypadku relacji (R1): zasoby przyrodnicze parku – podmiot zarządzający parkiem, ich treścią jest przypływ środków finansowych z budżetu państwa oraz funduszy celowych na realizację szeroko rozumianej funkcji ochrony przyrody, w postaci dotacji, subwencji oraz środków grantowych (np. Unii Europejskiej), a także
przypływ środków finansowych z budżetu państwa na pokrycie kosztów działalności
organizacyjnej podmiotu zarządzającego parkiem;
– w relacji (R2): podmiot zarządzający parkiem – społeczność lokalna oraz w relacji
(R4): lokalne podmioty gospodarcze – społeczność lokalna, wartość ekonomiczną
tworzą miejsca pracy oraz związane z tym przepływy środków finansowych, a także
środki finansowe wydatkowane przez społeczność lokalną na zakup towarów i usług
od Parku (np. drewna) i przedsiębiorstw;
– w relacji (R3): podmiot zarządzający parkiem – lokalne podmioty gospodarcze,
chodzi o wszelkie operacje handlowe zawierane między nimi, dotyczące kupna lub
sprzedaży towarów bądź usług;
– w relacji (R5): podmiot zarządzający parkiem – władza lokalna, chodzi o przepływ
środków finansowych związanych z wnoszonymi przez park narodowy do budżetu
gminnego podatkami (np. podatek leśny) i innymi opłatami; istnieje także określona
w prawie możliwość dofinansowywania działalności parku narodowego z budżetu
samorządów lokalnych;
53
Ryc. 3. Model lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego
Fig. 3. Model of the national park’s local economic system
Source: own work.
– w relacji (R6): turyści – podmiot zarządzający parkiem oraz w relacji (R7): turyści –
lokalne podmioty gospodarcze, wartość ekonomiczną stanowią szeroko rozumiane
wydatki turystyczne związane z zakupem biletów wstępu na teren parku oraz zakupu
przez przyjezdnych usług i towarów na miejscu;
– w relacji (R8): zasoby przyrodnicze parku – władza lokalna, chodzi o wpływ środków
finansowych do budżetu gmin ze źródeł zewnętrznych, ze względu na istnienie w ich
granicach parku narodowego (rekompensaty, środki grantowe);
– w relacji (R9): pomiędzy zasobami przyrodniczymi parku a społecznością lokalną,
bierze się pod uwagę przychody mieszkańców wykorzystujących bezpośrednio lub
pośrednio zasoby przestrzeni parku do celów gospodarczych, np. hodowla owiec,
koni, sprzedaż drewna.
Uzupełnienie przedstawionego modelu stanowią związki o charakterze ekonomicznym
pomiędzy społecznością lokalną i lokalnymi podmiotami gospodarczymi a władzą lokalną (R10, R11). Obejmują one m.in. takie kwestie jak: podatki lokalne do budżetu gminnego, wnoszone przez te osoby lub podmioty, które prowadzą działalność gospodarczą
54
w związku z funkcjonowaniem parku narodowego, czy też korzystanie z pomocy finansowej przez gminy ze środków preferencyjnych na tzw. inwestycje ekologiczne (dotacje,
pożyczki z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej), których
beneficjentem są społeczności lokalne i podmioty biznesu.
Ujęcie systemowe pozwala także na uwzględnienie roli kontekstu w ocenie funkcjonowania
systemu ekonomicznego parku narodowego. Odwołując się do teorii systemów, przyjmuje
się, że otoczenie wewnętrzne wyróżnionego systemu stanowią lokalne warunki społecznogospodarcze, natomiast sfera regulacyjna oraz polityka państwa w dziedzinie ochrony
przyrody określają jego otoczenie zewnętrzne.
3.5. Uwagi metodyczne i praktyczne
Wydaje się, że proponowana konceptualizacja ekonomicznej funkcji parku narodowego
wraz z jej rozwinięciem w postaci „lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego” pozwala na rozpoznanie oraz ocenę cech ilościowych i jakościowych reprezentowanych przez park narodowy, które mają bądź indukują wartość ekonomiczną. Kompleksowa ocena tego zagadnienia, poprzez odpowiedź na szczegółowe pytania badawcze, winna
pozwolić na realizację założeń i przedstawionych wyżej celów, a w szczególności określić
przepływ wartości ekonomicznych wyrażonych w pieniądzu, rozpoznać czynniki kształtujące relacje ekonomiczne, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które płyną z otoczenia wewnętrznego systemu, a także określić kierunek, natężenie, trwałość lub zmienności
relacji ekonomicznych parku narodowego.
W praktyce badawczej przedstawione tu postępowanie może zetknąć się z rozmaitymi
trudnościami i ograniczeniami. Przykładowo, nie zawsze będzie możliwe, aby wszystkie
relacje ekonomiczne parku narodowego wyrazić w pieniądzu. Dotyczy to szczególnie relacji pośrednich, których wartość można jedynie szacować. Problematyczny może być także
wybór zmiennych opisujących powiązania systemowe w relacjach pośrednich, którego
należy dokonać za każdym razem indywidualnie i przy pogłębionym rozpoznaniu uwarunkowań lokalnych.
Powiązania ekonomiczne parków narodowych nie ograniczają się wyłącznie do ich
najbliższego sąsiedztwa, dlatego niezbędne jest określenie stopnia zakorzenienia parków
w lokalnym systemie społeczno-ekonomicznym. Diagnozy tej kwestii można dokonać
poprzez takie zmienne jak: liczba miejsc pracy oferowanych przez park przedstawicielom
społeczności lokalnych, a także liczba kontrahentów parku, którzy pochodzą z lokalnego
środowiska biznesu oraz wielkość związanych z tym przepływów środków finansowych
w rezultacie transakcji handlowych. Środki te są bowiem czynnikiem „tworzącym” miejsca pracy w grupie lokalnych kontrahentów parku.
Odrębnym zagadnieniem jest określenie ekonomicznego zakorzenienia parku, wynikającego z rozwoju turystyki. O ile stosunkowo łatwo odpowiedzieć na to pytanie, analizując wydatki turystyczne ponoszone na obszarze parku, o tyle ocena wpływu wartości
przyrodniczych parku na przyciąganie ruchu turystycznego na tereny położone w jego
otoczeniu stanowi już zacznie bardziej złożone zagadnienie badawcze. Dotychczasowe
55
badania wyraźnie wskazują, że część turystów przyjeżdża do miejscowości turystycznych
położonych w sąsiedztwie parków narodowych ze względu na atrakcyjność turystyczną
tych parków. Diagnoza wpływu parku na rozwój turystyki w jego otoczeniu wymaga podjęcia badań jakościowych na temat struktury motywacji turystycznych, a także powiązań
funkcjonalnych obiektów i urządzeń turystycznych z przestrzenią parku.
Dyskutowany tu sposób rozwiązania problemu badawczego ma w znacznym stopniu
charakter uniwersalny. Podejście relacyjne jest stosunkowo łatwe do modyfikacji i adaptacji do różnych, nie tylko polskich, warunków społeczno-gospodarczych i prawnych,
w jakich parki narodowe funkcjonują.
Podstawową zaletą proponowanego podejścia badawczego jest możliwość dokonania
diagnozy ekonomicznej oddziaływania parku narodowego w różnych skalach przestrzennych. Szczególnie ważny jest fakt, że istnieją podstawy do oceny tego zagadnienia w małej
skali przestrzennej (skali lokalnej), a także możliwość pozyskania wiarygodnych danych,
co jest szczególnie istotne w sytuacji pojawiających się napięć pomiędzy przedstawicielami lokalnych władz a zarządami parków narodowych. W sytuacji zawężenia przestrzennej
skali badań do wymiaru lokalnego pojawia się jednak poważna trudność w określeniu
wielkości efektów mnożnikowych (bezpośrednich, pośrednich i indukowanych) generowanych przez park narodowy w lokalnej gospodarce.
Prezentowane tu „czynnościowe” podejście do analizy ekonomicznej roli (funkcji) parku narodowego pozwala uchwycić dynamiczny (zmienny) charakter relacji, szczególnie
tych, które są zawiązywane przez park na płaszczyźnie biznesowej. Cechy działalności
gospodarczej parków narodowych w Polsce w coraz większym stopniu upodabniają się
do reguł czysto rynkowych, bowiem w świetle obowiązującego od 2012 r. prawa parki,
mimo że są podmiotami publicznymi, mogą prowadzić samodzielną gospodarkę finansową. Pojawiły się więc okoliczności sprzyjające ukształtowaniu się nowego modelu relacji
ekonomicznych parków w układach lokalnych, m. in. za sprawą likwidacji gospodarstw
pomocniczych i konieczności zwiększenia zakresu usług kupowanych przez park u podmiotów zewnętrznych. Już pierwsze lata działania parków narodowych w nowych warunkach organizacyjnych i prawnych (lata 2012–2015) pokazały, jak istotnym czynnikiem
pobudzającym ich aktywność gospodarczą jest możliwość bezpośredniego pozyskiwania
środków finansowych z funduszy UE.
Za szerokim ujęciem ekonomicznej funkcji parków narodowych przemawia także znaczenie wpływu lokalnego kontekstu na ich działalność. Stosunkowo nieduża powierzchnia
parków narodowych w Polsce (średnia powierzchnia to 13,8 tys. ha; 13 z ogółu 23 parków
narodowych ma powierzchnie poniżej 10 tys. ha) sprawia, że zagadnienia funkcjonowania parków narodowych nie można ograniczać jedynie do ich granic. Parki narodowe
z jednej strony podlegają presji, a z drugiej oddziałują, hamując bądź stymulując wiele zjawisk oraz procesów społeczno-gospodarczych w ich lokalnym i regionalnym otoczeniu.
W warunkach polskich wpływ lokalnego kontekstu (uwarunkowań) nie jest jednakowy.
Jego rola jest relatywnie duża w przypadku górskich parków narodowych, np. w polskich
Karpatach, które znajdują się pod dużą presją na skutek ekspansji osadniczej i gospodarczej oraz konfliktów społecznych wokół prywatnych gruntów leżących w granicach parków. Jedynie pogłębione badania na poziomie lokalnym mogą wskazać, jak duży wpływ
wywiera kontekst na rozwój ekonomicznej funkcji parków narodowych. Dopiero analiza
56
działalności parków z pespektywy lokalnej może wskazać, w jakim stopniu na kształtowanie się relacji ekonomicznych mają wpływ np. warunki fizycznogeograficzne, przebieg
granic państwowych, zróżnicowanie kulturowe i związane z tym tradycje gospodarcze,
a także kapitał społeczny jednostek i pozahandlowe współzależności wynikające z relacji
społecznych.
Poważnym argumentem przemawiającym za szerokim spojrzeniem na ekonomiczną
funkcję parków narodowych w rozwoju lokalnym są pojawiające się z różnym nasileniem
sytuacje problemowe wokół funkcjonowania obszarów chronionych. W świadomości części polskiego społeczeństwa utrwaliło się postrzeganie parków narodowych czy szerzej
obszarów chronionych przez pryzmat ograniczeń swobody dostępu i gospodarowania.
W niewielkim stopniu dostrzega się ich ekonomiczne (gospodarcze) znaczenie, jako elementu składowego lokalnego systemu społeczno-gospodarczego. Istnieje więc społecznie
uzasadniona potrzeba korzystnej zmiany wizerunku parków narodowych.
57
Rozdział 4
Babiogórski Park Narodowy
jako podmiot lokalnej gospodarki
4.1. Wprowadzenie
Zgodnie z przedstawioną we wcześniejszym rozdziale koncepcją badań funkcji ekonomicznej parku narodowego rozpoznanie jego oddziaływania na otoczenie wymaga ujęcia
parku w dwóch kategoriach problemowych: przestrzennej (park narodowy jako obszar)
i podmiotowej (park narodowy jako podmiot instytucjonalny), z uwzględnieniem złożonego charakteru jego relacji z otoczeniem.
Park narodowy z punktu widzenia przestrzeni geograficznej oznacza obszar o wybitnych wartościach przyrodniczych, objęty na mocy ustawy ochroną, w którego granicach
obowiązują określone reżimy ochronne. Fakt nadania obszarowi statusu parku narodowego podnosi prestiż jednostki terytorialnej na zewnątrz. Z drugiej strony rodzi szereg
ustawowych zakazów i wytycznych co do użytkowania przestrzeni parku i jego bezpośredniego otoczenia (otulina). Przepisy te wpływają na warunki prowadzenia działalności
gospodarczej w otoczeniu parku, w tym na zakres i skalę przedsięwzięć inwestycyjnych.
Oddziałują również na sytuację budżetową samorządów terytorialnych – gminy parkowe
w związku z ustawowymi zwolnieniami podatkowymi dla obszarów chronionych notują
niższe wpływy z tytułu podatków od gruntów i nieruchomości. W takim ujęciu relacje
parku narodowego z jego otoczeniem społeczno-gospodarczym mają głównie charakter
jednostronny – tzn. podmioty lokalne są zobligowane do podporządkowania się regulacjom prawnym, bez możliwości uzyskania rekompensaty (poza nielicznymi wyjątkami)
za tzw. utracone korzyści, w tym związane z prawnym zakazem prowadzenia określonych
rodzajów działalności gospodarczej.
Natomiast park narodowy w ujęciu podmiotowym należy rozumieć jako jednostkę
organizacyjno-prawną powołaną do życia przez odpowiednie organa władzy w celu zarządzania obszarem parku narodowego, wyposażoną w kompetencje decyzyjne, majątek,
58
Babiogórski Park Narodowy jako podmiot lokalnej gospodarki
zasoby ludzkie oraz środki finansowe niezbędne do realizacji zadań wynikających z ustawy o ochronie przyrody i planu ochrony parku narodowego. Spojrzenie na park narodowy w kategoriach podmiotu pozwala uznać go za element instytucjonalnego systemu
lokalnej gospodarki. Obok funkcji zarządcy obszaru park narodowy jest także podmiotem aktywnie gospodarującym (por. Bołtromiuk 2011; Kulczyk-Dynowska 2015a), który
w lokalnym układzie społeczno-gospodarczym pełni rolę pracodawcy, inwestora, zgłasza
zapotrzebowanie na dobra i usługi, a także oferuje dobra i usługi na zewnątrz (m.in. usługi
edukacyjne, usługi turystyczne, usługi udostępniania informacji o środowisku, sprzedaż
drewna, sprzedaż wydawnictw itd.). Ujęcie podmiotowe pozwala analizować zagadnienie
relacji parku narodowego z otoczeniem w kategorii jego zakorzenienia w lokalnej gospodarce. W niniejszym rozdziale przedmiotem rozpoznania i oceny są relacje bezpośrednie,
wynikające z powiązań finansowych.
Analiza działalności finansowej BgPN została przeprowadzona w oparciu o dane księgowe za lata 2010–2014. Przyjęty do badań pięcioletni okres pozwolił na pełne ukazanie
kierunków i wielkości przepływów między Parkiem a różnymi podmiotami otoczenia
społeczno-gospodarczego Parku. W tym miejscu należy zauważyć, że na badany okres
przypadły zasadnicze zmiany w sferze gospodarki finansowej parków narodowych w Polsce, związane z ich przekształceniem z jednostek budżetowych w państwowe osoby prawne. Zrodziło to pewne trudności w interpretacji oficjalnych dokumentów finansowych
Parku, a w efekcie doprowadziło do konieczności dokonania niezbędnych korekt i przyjęcia własnej definicji budżetu parku narodowego. Problem ten szerzej omówiono w części
poświęconej budżetowi BgPN.
Głównymi źródłami informacji na temat gospodarki finansowej BgPN w latach 2010–
2014 były:
– wykaz operacji finansowych parku (raporty księgowe) z podaniem przedmiotu
transakcji, kwoty operacji, siedziby kooperanta oraz daty transakcji – łącznie 12 382
rekordy;
– sprawozdania z realizacji planów finansowych: BgPN jako jednostki budżetowej za
lata 2010 i 2011, gospodarstwa pomocniczego przy BgPN za 2010 r., BgPN jako państwowej osoby prawnej za lata 2012–2014;
– bilans BgPN za lata 2010–2014;
– rachunek wyników BgPN za lata 2012–2014 (wariant porównawczy);
– inne dokumenty finansowe BgPN.
Materiały te pozyskano bezpośrednio od służb księgowych BgPN przy zachowaniu pełnej ochrony danych osobowych kooperantów Parku.
Dla zobrazowania powiązań ekonomicznych BgPN z lokalną sferą gospodarczą zgromadzono materiał dotyczący działalności Parku w sferze ochrony przyrody, edukacji,
turystyki, zewnętrznych źródeł finansowania, współpracy z podmiotami zewnętrznymi,
wielkości i struktury zatrudnienia itd. Pozyskano go w trakcie wywiadów z pracownikami Parku oraz poprzez analizę zawartości oficjalnych dokumentów (m.in. projektu Planu ochrony dla SOO PLH12001 Babia Góra, zarządzeń Ministra Środowiska w sprawie
zadań ochronnych dla Babiogórskiego Parku Narodowego za lata 2010–2014; zarządzeń
Dyrektora BgPN, analiz działalności BgPN za lata 2010–2014). Informacje na temat
sytuacji społeczno-gospodarczej regionu zaczerpnięto z opracowań planistycznych
59
odnoszących się do strategicznych kierunków rozwoju gmin parkowych (Jabłonki,
Zawoi, Lipnicy Wielkiej), baz danych Banku Danych Lokalnych GUS, baz danych na
temat przedsiębiorców (Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej
– CEIDG; Krajowego Rejestru Sądowego) oraz z oficjalnych stron internetowych gmin.
Zapoznano się także z dotychczasowymi opracowaniami naukowymi poświęconymi społeczno-gospodarczym zagadnieniom analizowanego obszaru.
4.2. Obszar i zasoby Babiogórskiego Parku Narodowego
jako przedmiot zarządzania
BgPN powołano do życia na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 października
1954 r. w sprawie utworzenia Babiogórskiego Parku Narodowego (Dz. U. 1955, nr 4, poz. 25),
które formalnie obowiązywało od dnia 1 stycznia 1955 r. Nowo utworzony Park objął obszar o powierzchni około 1637 ha, położony w szczytowych partiach masywu Babiej Góry.
Dodatkowo do Parku przyłączono grunty na terenie wsi Zawoja (o powierzchni 5,18 ha),
z przeznaczeniem na cele administracyjne (Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 października 1954…). Jak podaje J. Omylak (2005), faktyczna powierzchnia Parku w momencie jego utworzenia wynosiła 1703,7 ha, z czego własność prywatna stanowiła około
97 ha. W tym miejscu należy zauważyć, że nie było to pierwsze rozwiązanie w zakresie ochrony przyrody w masywie Babiej Góry. W 1928 r. Dyrekcja Lasów Państwowych
wprowadziła zagospodarowanie rezerwatowe w podszczytowych partiach południowych
stoków masywu (na powierzchni 403 ha), a w 1934 r. Polska Akademia Umiejętności
(ówczesny właściciel tych terenów) na północnych skłonach Babiej Góry utworzyła rezerwat przyrody o powierzchni 642 ha (ryc. 4).
Powstanie BgPN wpłynęło na zakres i możliwości użytkowania gospodarczego obszaru
objętego ochroną, zwłaszcza na gospodarkę leśną i rolną. W obrębie Parku wydzielono dwie
strefy ochronne: strefę ochrony ścisłej, obejmującą lasy i hale alpejskie (o pow. 1049 ha),
gdzie priorytetem stało się zachowanie środowiska w stanie nienaruszonym oraz strefę
ochrony częściowej, obejmującą przekształcone przez człowieka lasy na południowym
stoku (o pow. 624 ha), gdzie założono prowadzenie działań mających na celu przywrócenie naturalnego stanu lasu. Poza zasięgiem stref ochronnych znalazły się jedynie grunty
wykorzystywane pod uprawy rolne, łąkowe i pastwiska oraz tereny zabudowane, gdzie dopuszczono aktywność gospodarczą (rolniczą) pod warunkiem, że jej prowadzenie będzie
niezbędne dla ich racjonalnego użytkowania i zostanie zaakceptowane przez dyrektora
Parku. Celom ochrony przyrody podporządkowano także ruch turystyczny na obszarze
Parku. Mógł się on odbywać jedynie w miejscach i po trasach wyznaczonych przez dyrektora Parku.
W 1997 r. na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie Babiogórskiego Parku Narodowego obszar Parku podwojono do 3391,55 ha. Ochroną objęto wówczas, obok partii szczytowych, także tereny niżej położone, praktycznie
aż po granicę rolno-leśną. Po poszerzeniu granic Parku obszar ochrony ścisłej zwiększył
60
się do 1062 ha, częściowej do 2142 ha, a krajobrazowej wynosił 156 ha (Omylak 2005;
ryc. 5). Jak zauważa T. Lamorski (2005), „zejście Parku ze szczytu” stworzyło nową sytuację
społeczno-gospodarczą. Park, zbliżając się do terenów zabudowanych i użytkowanych
rolniczo, stał się bezpośrednim sąsiadem lokalnej społeczności i wywierał coraz istotniejszy wpływ na jej funkcjonowanie. Zakres oddziaływania Parku na otoczenie wzrósł
także wskutek ustanowienia na mocy tego samego aktu prawnego otuliny Parku o powierzchni 8437 ha, obejmującej tereny w granicach obecnych gmin: Jabłonka, Jeleśnia,
Koszarawa, Lipnica Wielka oraz Zawoja.
Obecnie BgPN zajmuje powierzchnię 3394,3 ha. Pod względem administracyjnym jego
obszar należy do trzech gmin: Zawoi, w obrębie granic której znajduje się 75,3% obszaru
Parku, Lipnicy Wielkiej – 24,3% i Jabłonki – pozostałe 0,4% (tabela 5). Otulina BgPN
obejmuje głównie tereny po południowej stronie Babiej Góry (86,4%), z czego w granicach gminy Lipnica Wielka znajduje się aż 59,1% całego obszaru (tj. 4983 ha), a gminy Jabłonka dalsze 27,3% (tj. 2300 ha). Po stronie północnej otulina BgPN ma bardzo
ograniczony zasięg i składa się na nią jedynie 757 ha gruntów w gminie Zawoja i 397 ha
w gminach Jeleśnia i Koszarawa.
BgPN został utworzony w celu ochrony unikatowych walorów przyrodniczych masywu Babiej Góry, z zachowanym, dobrze wykształconym piętrowym układem roślinności.
W kategoryzacji IUCN BgPN uzyskał kategorię II odpowiadającą obszarowi naturalnemu lub zbliżonemu do naturalnego, gdzie chroni się wielkoskalowe procesy ekologiczne, ekosystemy i gatunki. W BgPN dominują ekosystemy leśne. Flora Parku liczy m.in.
626 taksonów roślin naczyniowych (Borysiak, Stachnowicz 2004), 280 gatunków mchów
(Stebel 2004), 100 gatunków wątrobowców (Klama 2004) i 329 gatunków porostów
(Bielczyk 2004). Prawną ochroną gatunkową objętych jest 67 gatunków roślin występujących w Parku, w tym cztery gatunki figurują w Polskiej czerwonej księdze roślin: gnidosz
Tabela 5. Babiogórski Park Narodowy i jego otulina w gminach Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja
Table 5. Babia Góra National Park and its buffer zone in communes: Jabłonka, Lipnica Wielka and
Zawoja
Gmina
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Razem
Powierzchnia
gminy
[ha]
Park
21 273
6 736
12 878
40 887
14
826
2 554
3 394
Powierzchnia Parku i otuliny
% powierzchni
Parku
otuliny
gminy
otulina
w gminie w gminie w Parku
2 300
0,4
27,3
0,1
4 983
24,3
59,1
12,3
757
75,3
9,0
19,8
8 040
100
95,4
–
ogółem [ha]
gminy
w otulinie
10,8
74,0
5,9
–
Źródło: Bank Danych Lokalnych (BDL) GUS i dane BgPN, stan w 2013 r.
Source: Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and data of BGNP; situation as at 2013.
61
Hacqueta (Pedicularis hacquetii), okrzyn jeleni (Laserpitium archangelica)1, tojad mocny
morawski (Aconitum firmum ssp. moravicum) oraz rogownica alpejska (Cerastium alpinum). Świat zwierząt reprezentowany jest przez niemal 4,5 tys. gatunków, 95% z nich stanowią bezkręgowce. Szczególnie liczne są gatunki owadów, zwłaszcza chrząszczy (1555
gatunków). Wśród kręgowców dominują ptaki (127 gatunków) oraz ssaki (50 gatunków)
(Pawłowski 2003). Ochronie ścisłej podlega 40 gatunków bezkręgowców (w tym 21 gatunków chrząszczy) i 150 gatunków kręgowców (w tym 100 gatunków ptaków i 27 gatunków
ssaków) (Parusel 2007). Zasoby przyrodnicze Parku są chronione równolegle w ramach
programu Natura 2000. W oparciu o tzw. dyrektywę ptasią utworzono obszar specjalnej
ochrony ptaków „Babia Góra” (kod obszaru PLB120011) o powierzchni 4915,6 ha, obejmujący cały Park oraz tereny przyległe (część otuliny Parku). Natomiast w oparciu o tzw.
dyrektywę siedliskową – specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Babiogórska” (kod obszaru PLH120001) o powierzchni 3350,4 ha.
Od 1977 r. BgPN ma status międzynarodowego rezerwatu biosfery. Początkowo
Rezerwat obejmował jedynie szczytowe partie masywu w ówczesnych granicach Parku.
Jak podaje T. Lamorski (2005), niewielka powierzchnia Rezerwatu (1728 ha) i znaczne
oddalenie jego granic od środowiska życia miejscowej ludności utrudniały wdrożenie
w praktyce wszystkich zaleceń programu MaB UNESCO, a sam wpis miał charakter symboliczny. Dopiero powiększenie obszaru Rezerwatu w 2001 r. do 11 829 ha (tj. prawie
siedmiokrotne) pozwoliło na wytyczenie wszystkich stref ochronnych zgodnie z zaleceniami programu MaB UNESCO (strefa centralna – core area, strefa buforowa – buffer
zone, strefa przejściowa – transition area) i realizację głównych funkcji rezerwatu biosfery:
ochronnej, rozwojowej i edukacyjnej (Lamorski 2005). Rezerwat Biosfery w nowych granicach objął cały Park wraz z jego otuliną. Ponad 68,7% powierzchni Rezerwatu znajduje
się po stronie orawskiej regionu, w tym prawie cała strefa przejściowa (ryc. 6).
BgPN z uwagi na swoje nadgraniczne położenie i bezpośrednie sąsiedztwo obszaru
chronionego po stronie słowackiej ma charakter transgranicznego obszaru chronionego. Odpowiednikiem Parku po stronie słowackiej jest Rezerwat Babia Hora oraz Obszar
Chronionego Krajobrazu Horná Orava zarządzane przez Štátna ochrana prírody Slovenskej republiky – Správa CHKO Horná Orava v Námestove. Pod koniec XX w. podjęto działania na rzecz ustanowienia Transgranicznego Rezerwatu Biosfery „Babia Góra”,
co pozwoliłoby sformalizować transgraniczną współpracę na rzecz ochrony przyrody
w regionie. Niestety przedsięwzięcie to, pomimo dużego zaawansowania prac, nie zostało
zakończone sukcesem. Obszar Babiej Góry wciąż nie jest ustanowiony formalnie transgranicznym obszarem chronionym.
W strukturze własnościowej BgPN dominują grunty stanowiące własność Skarbu
Państwa, na które przypada 96,3% powierzchni Parku. Prawie w całości znajdują się one
w zarządzie Parku jako wieczyste użytkowanie (tabela 6). Wartość prawa wieczystego
użytkowania gruntów Skarbu Państwa w granicach BgPN została wyceniona na kwotę
31,3 mln zł (wycena z 2013 r.). Pozostałe 3,6% gruntów wchodzących w skład Parku należy
do wspólnot gruntowych i leśnych oraz osób prywatnych, a dalsze 0,1% stanowi własność
1
Okrzyn jeleni jest oficjalnym symbolem BgPN.
62
Ryc. 4. Rozwój przestrzenny Babiogórskiego Parku Narodowego
Fig. 4. Spatial development of Babia Góra National Park
Źródło: opracowanie na podstawie danych Systemu Informacji Przestrzennej Babiogórskiego Parku Narodowego,
dane przestrzenne przetworzył Janusz Fujak.
Source: own work based on the data from the Babia Góra National Park Spatial Information System; spatial data
processed by Janusz Fujak.
63
Ryc. 5. Strefy działań ochronnych w Babiogórskim Parku Narodowym
Fig. 5. Protection zones in Babia Góra National Park
Źródło: opracowanie na podstawie danych Systemu Informacji Przestrzennej Babiogórskiego Parku Narodowego,
dane przestrzenne przetworzył Janusz Fujak.
Source: own work based on the data from the Babia Góra National Park Spatial Information System; spatial data
processed by Janusz Fujak.
64
Ryc. 6. Obszary chronione w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja
Fig. 6. Protected areas in communes: Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja
Source: own work.
65
Fot. 1. Widok na szczyt Babiej Góry (fot. B. Zawilińska)
Photo 1. View of the summit of Babia Góra (photo by B. Zawilińska)
Fot. 2. Na grzbiecie Babiej Góry (fot. B. Zawilińska)
Photo 2. On the Babia Góra ridge (photo by B. Zawilińska)
66
samego Parku jako podmiotu prawnego oraz Gminy Zawoja i Starostwa Suskiego (stan na
2014 r.). W ostatnich latach podjęto próby wykupu gruntów od osób prywatnych. Środki na ten cel pozyskano z funduszy UE. Wartość księgowa aktywów trwałych BgPN
na koniec 2014 r. wyniosła 41,3 mln zł, z czego wartość gruntów i praw wieczystego
użytkowania gruntów – 30 mln zł, tj. 72,7% wartości aktywów Parku. Dla porównania
wartość aktywów trwałych sąsiadującej z Parkiem gminy Zawoja wyniosła w 2013 r.
– 38,3 mln zł, w tym gruntów – 3,1 mln zł.
BgPN zatrudnia obecnie 46 osób na umowę o pracę (2014 r.). Liczba etatów utrzymuje się od kilku lat na zbliżonym poziomie. W służbie terenowej Parku pracuje 13 osób,
w administracji – 25, dalsze 8 osób to robotnicy. Struktura organizacyjna BgPN została
dostosowana do ustawowych zadań parków narodowych. Zgodnie ze Statutem Parku pion
administracyjny obejmuje: Dział Ochrony Przyrody odpowiedzialny za sprawy związane z ochroną przyrodniczych zasobów Parku, Zespół Udostępniania Parku do Zwiedzania i Edukacji, prowadzący kwestie edukacji przyrodniczej oraz udostępnienia Parku do
celów edukacyjnych, rekreacyjnych, turystycznych i sportowych, Zespół Dokumentacyjno-Badawczy prowadzący dokumentacje stanu przyrody w Parku oraz podejmujący
prace naukowo-badawcze, a także Zespół Obsługi (administrowanie nieruchomościami
Parku) i Sekcję Finansowo-Księgową. Działalność terenowa w zakresie ochrony przyrody
prowadzona jest w obrębie czterech obwodów ochronnych: „Cyl”, „Stonów”, „Sokolica”
oraz „Orawa”, w których działania koordynują leśniczy (wraz z podleśniczymi – 9 osób).
Zwalczaniem przestępstw i wykroczeń w zakresie ochrony przyrody na terenie Parku oraz
ochroną majątku Parku zajmuje się Straż Parku (łącznie 4 etaty).
Tabela 6. Struktura własnościowa gruntów w Babiogórskim Parku Narodowym
Table 6. Ownership structure of land within Babia Góra National Park
Gmina
Lipnica Wielka
[ha]
Jabłonka
2 415,6
826,1
Grunty Skarbu Państwa w innym
zarządzie
15,6
Grunty BgPN
Mienie Starostwa Suskiego
Grunty Gminy Zawoja
Grunty prywatne
Grunty Wspólnot Gruntowych
i Leśnych
Własność gruntów
Grunty Skarbu Państwa w
użytkowaniu wieczystym BgPN
Razem
Zawoja
Razem
[ha]
[%]
11,6
3 253,3
95,8
0,1
0,9
16,6
0,5
4,0
0,2
0,2
19,4
0
0
0
0
0
0
0
0
4,0
0,2
0,2
19,4
0,1
0
0
0,6
99,7
0
1,0
100,7
3,0
2 554,6
826,2
13,5
3 394,3
100
Źródło: dane BgPN, stan w 2014 r.
Source: data of BGNP, situation as at 2014.
67
Działalnością BgPN kieruje dyrektor Parku, który jednocześnie sprawuje nadzór nad
obszarami Natura 2000 znajdującymi się w jego granicach oraz reprezentuje Rezerwat
Biosfery na zewnątrz. Na podstawie porozumienia ze Starostwem Powiatowym w Suchej
Beskidzkiej dyrektorowi BgPN został powierzony także nadzór nad gospodarką leśną
w lasach znajdujących się na obszarze Parku, a niebędących własnością Skarbu Państwa.
Zakres kompetencji dyrektora BgPN określa ustawa o ochronie przyrody oraz Regulamin
organizacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego. Realizacja ustawowych zadań, z uwagi
na fakt, że Park nie posiada aktualnie obowiązującego planu ochrony, odbywa się w oparciu o zadania ochronne ogłaszane corocznie przez Ministra Środowiska w formie zarządzenia. Prace nad Planem Ochrony BgPN trwają od 2005 r. Dotychczas zostały opracowane
projekty planów ochrony dla obszarów Natura 2000 w granicach Parku, tj. Plan Ochrony
dla SOO PLH120001 Ostoja Babiogórska oraz Plan Zadań Ochronnych dla obszaru Natura
2000 PLB120011 Babia Góra.
4.3. Budżet Parku
4.3.1. Uwagi metodyczne
Główne trudności metodyczne związane z ustaleniem budżetu BgPN polegały na konieczności ujednolicenia metodyki pomiaru wielkości wpływów i wydatków budżetowych dla całego analizowanego okresu (lata 2010–2014). Wymagało to doprecyzowania
zakresu niektórych terminów stosowanych w rachunkowości Parku oraz dokonania
korekt w stosunku do oficjalnych danych zawartych w sprawozdaniach finansowych,
których zakres, co istotne, znacznie się różnił w odniesieniu do poszczególnych lat.
Z punktu widzenia celu pracy materiały te często pomijały niezmiernie ważne dla omawianej problematyki zagadnienia (np. brak pełnego odniesienia w sprawozdaniach do
wydatków inwestycyjnych), co wymagało uzupełnień ze strony służb księgowych Parku.
Złożoność problematyki wynikała także z faktu, że w latach 2010–2014 BgPN funkcjonował w oparciu o trzy różne modele gospodarki finansowej.
W 2010 r. gospodarka finansowa Parku prowadzona była odrębnie dla Parku Narodowego jako jednostki budżetowej oraz dla Gospodarstwa Pomocniczego działającego
przy BgPN. W przypadku Parku obowiązywała zasada rozliczeń brutto (tzw. budżetowanie brutto), polegająca na tym, że ogół wydatków Parku pokrywany był bezpośrednio
z budżetu państwa, natomiast wszystkie dochody uzyskiwane przez Park były bezpośrednio przekazywane do budżetu państwa. Tak więc, pomiędzy wielkością dochodów
a wielkością wydatków Parku nie zachodziła żadna relacja. Natomiast gospodarstwo pomocnicze rozliczało się z budżetem państwa zasadą rozliczeń netto, która zakładała, że
koszty pokrywano z przychodów własnych gospodarstwa, uzyskiwanych w ramach prowadzonej działalności, a wypracowany zysk, po obciążeniu podatkiem dochodowym
od osób prawnych, był w połowie przekazywany do budżetu państwa. Pozostała część
zysku pozostawała w dyspozycji dyrektora Parku. Zgodnie z art. 17, ust. 1, pkt 4 Ustawy
68
z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych naliczony podatek
dochodowy w związku z działalnością gospodarstwa pomocniczego nie był pobierany
i pozostawał do dyspozycji jednostki pod warunkiem, że kwota ta została wydatkowana
na cele ochrony środowiska. Gospodarstwo pomocnicze mogło także otrzymywać dotacje przedmiotowe z budżetu państwa. Procedura rozliczeń gospodarstwa pomocniczego
z budżetem państwa odbywała się za pośrednictwem sprawozdań finansowych Parku,
gdzie jako dochód wykazywano odpowiednią część zysku przekazywanego do budżetu przez gospodarstwo pomocnicze, a jako wydatek Parku wykazywano kwotę dotacji
przedmiotowej na rzecz gospodarstwa pomocniczego. W tym miejscu należy także wyjaśnić dwoistość pojęć związanych z przepływami finansowymi. Park narodowy jako
jednostka budżetowa nie podlegał opodatkowaniu, więc w dokumentach pojawiała się
kategoria dochodów i wydatków, natomiast w przypadku gospodarstwa pomocniczego
ustalano podatek dochodowy, dlatego też stosowano kategorie przychodów i kosztów.
Sprawozdanie finansowe sporządzane przez Park jako jednostkę budżetową za 2010 r.
odnosiło się głównie do wydatkowania środków z budżetu państwa, nie uwzględniano
w nim natomiast dotacji zewnętrznych. W efekcie rodziło to konieczność uzupełnienia
sprawozdania o te informacje w ramach wywiadów z pracownikami zajmującymi się
księgowością. Podobnie wyglądała sytuacja z wydatkami na inwestycje.
W 2011 r. sprawozdawczość finansowa Parku była w całości oparta na zasadzie rozliczeń brutto. Po stronie dochodów wykazywano, obok wpływów z najmu i dzierżawy
majątku stanowiącego własność Skarbu Państwa, także wpływy, które w roku wcześniejszym stanowiły przychody gospodarstwa pomocniczego. Ogół zrealizowanych
dochodów przekazywany był na rachunek budżetu państwa. Założono, że dochody
z działalności prowadzonej wcześniej przez gospodarstwa pomocnicze utworzą odrębną rezerwę celową w budżecie państwa, z której można będzie środki te przekazać
z powrotem do parków narodowych. Dyspozycja ta nie miała jednak charakteru obligatoryjnego, więc teoretycznie to parki narodowe musiały wystąpić do Ministra Finansów o przyznanie dotacji celowej, a kwota, którą otrzymały, nie musiała być tej samej
wysokości, jaką faktycznie przekazały do budżetu, gdyż uwzględniano kwoty z planu
finansowego. Opisywana sytuacja miała miejsce w przypadku BgPN (dochody „własne” w planie finansowym: 2,3 mln zł; dochody „własne” odprowadzone do budżetu
– 3,3 mln zł; dotacja celowa przekazana do Parku – 2,24 mln zł). W związku z zasadą
rozliczeń brutto w 2011 r. formalnie wszystkie wpływy do budżetu Parku miały pochodzenie zewnętrzne. Składały się na nie: środki z budżetu państwa na pokrycie kosztów
działalności Parku, wspomniana dotacja z rezerwy celowej budżetu państwa, dotacje od
innych podmiotów sektora finansów publicznych oraz fundusze UE. Natomiast wydatki
budżetu Parku w 2011 r. stanowiły sumę wydatków pokrytych z budżetu państwa oraz
wydatków sfinansowanych ze źródeł zewnętrznych.
Lata 2012–2014 wiązały się już z nową sytuacją organizacyjno-prawną, tj. funkcjonowaniem Parku jako państwowej osoby prawnej. Okres ten był dość stabilny pod
względem założeń sprawozdawczości finansowej. Sprawozdania finansowe obejmowały
ogół wpływów finansowych do Parku, w tym także wszystkie dotacje zewnętrzne, co
w latach wcześniejszych nie zawsze miało miejsce i wymagało odpowiednich uzupełnień (zwłaszcza w odniesieniu do środków na działalność inwestycyjną). Od 2012 r.
69
w gospodarce finansowej Parku pojawiły się kategorie przychodów i kosztów, zamiast
dochodów i wydatków, oraz kategoria wyniku finansowego netto. Park narodowy mógł
przeznaczyć wypracowany zysk na fundusz statutowy oraz realizować zadania inwestycyjne. Z uwagi na fakt, że Park uzyskał możliwość prowadzenia własnej działalności
gospodarczej, zaistniał także obowiązek podatkowy. Parki wyliczają w sprawozdaniach
finansowych wielkość podatku dochodowego od osób prawnych, jednak nie ponoszą
faktycznie tego kosztu, gdyż, jak już wcześniej wskazano, w przypadku gospodarstwa
pomocniczego na podstawie art. 17, ust. 1, pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od
osób prawnych Park może korzystać ze zwolnienia przedmiotowego określonego przez
ustawodawcę dla celu ochrony środowiska. Przekazanie parkom narodowym w wieczyste użytkowanie gruntów wiązało się z obowiązkiem wyceny wartości finansowej
tych praw i dokonania odpowiednich zapisów w bilansie jednostki. Operacja ta, choć
nie rodziła żadnych skutków finansowych dla Parku, wpłynęła na zapisy sprawozdań
finansowych. W związku z tym, że nabyte prawa wieczystego użytkowania podlegają
odpisom amortyzacyjnym, zarówno po stronie przychodowej, jak i kosztowej pojawiły
się znaczące zwiększenia, związane z pozycjami przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych i koszty amortyzacji. W przypadku BgPN w 2014 r. (pierwszym roku, kiedy
dokonywano odpisów związanych z prawami wieczystego użytkowania gruntów) kwota
przychodów Parku zwiększyła się aż o 1,9 mln zł, tj. 14% ogółu wykazanych przychodów
w tym roku.
Uwzględniając złożoną sytuację prawną i organizacyjną w zakresie gospodarki finansowej parków narodowych w Polsce w omawianym okresie oraz zasadniczy cel pracy,
założono, że budżet Parku musi odzwierciedlać faktyczny przepływ strumienia pieniężnego w danym roku, a nie zapisy o charakterze księgowym. Wzorując się na definicji budżetu w naukach ekonomicznych (Begg, Fischer, Dornbusch 2007), przyjęto, że budżet
parku narodowego stanowi zestawienie wszystkich środków pieniężnych przekazanych
do dyspozycji parku narodowego oraz wszystkich wydatków ponoszonych przez park
w związku z jego działalnością bieżącą i inwestycyjną w okresie jednego roku kalendarzowego. Podstawowymi kategoriami opisu budżetu parku są wpływy (dochody) oraz
wydatki.
Po stronie wpływów tak zdefiniowanego budżetu Parku ujęto:
– ogół środków finansowych z budżetu państwa, które napłynęły do Parku jako dotacje
celowe oraz dofinansowanie do zadań realizowanych z funduszy UE;
– środki finansowe pozyskane od innych jednostek, w tym sektora finansów publicznych (m.in. Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
Lasów Państwowych – Fundusz Leśny, EkoFunduszu, jednostek samorządu terytorialnego);
– środki finansowe pochodzące z funduszy unijnych;
– środki finansowe wypracowane samodzielnie przez Park w ramach prowadzonej
działalności;
– inne środki przekazane Parkowi z zewnątrz, np. na mocy porozumień itp., a także
zaciągnięte pożyczki oraz środki, które napłynęły w omawianym okresie do Parku
w związku z rozliczeniami finansowymi, np. w zakresie podatku VAT.
70
Po stronie wydatków budżetu Parku ujęto:
– ogół wydatków poniesionych przez Park w związku z działalnością bieżącą, w tym
także zobowiązania o charakterze fiskalnym;
– ogół wydatków przeznaczonych na zadania inwestycyjne, niezależnie od reguł prawnych
związanych z amortyzacją środków trwałych i wartości niematerialnych prawnych.
Do wpływów budżetu Parku nie zaliczano przychodów na poczet odpisów amortyzacyjnych, których konieczność uwzględnienia w sprawozdaniach pojawiła się w związku
z uzyskaniem przez parki narodowe prawa wieczystego użytkowania gruntów, a do wydatków – kosztów amortyzacji środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych. Wykluczenie kosztów amortyzacji wynikało z faktu, że ta grupa kosztów nie rodzi
skutków finansowych, oraz co ważne pozwoliło ominąć podwójne księgowanie kosztów
(wydatków) inwestycyjnych w budżecie Parku (zgodnie z zasadami rachunkowości w danym roku w koszty podmiotu włącza się tylko część wydatków inwestycyjnych, ustaloną
według stawki amortyzacyjnej). Wydatki Parku nie obejmowały także naliczonego podatku dochodowego od osób prawnych w związku z faktem, że parki narodowe korzystają
w tym zakresie ze zwolnienia przedmiotowego dla celu ochrony środowiska.
Przyjęto, że zysk z poprzedniego okresu rozliczeniowego, pozostający w dyspozycji
dyrektora Parku, nie będzie bezpośrednio włączany do wpływów budżetu Parku w kolejnym okresie z uwagi na fakt, że środki te mogły zostać różnie rozdysponowane. Zgodnie
z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 3 października 2012 r. w sprawie szczegółowego
sposobu prowadzenia gospodarki finansowej parku narodowego zysk zwiększa fundusz statutowy jednostki, a środki te można przeznaczyć na wydatki inwestycyjne lub zdeponować na rachunku w Banku Gospodarstwa Krajowego w celu pokrycia strat w przyszłym
okresie. Informacja na temat wysokości zysku została zamieszczona w części poświęconej
omówieniu budżetu Parku w odniesieniu do każdego roku.
Szczególne rozwiązania zastosowano w stosunku do 2010 r., kiedy to prowadzone były
dwa równoległe systemy sprawozdawczości finansowej. Wpływy do budżetu Parku dla
2010 r. ustalono poprzez zsumowanie przychodów gospodarstwa pomocniczego działającego przy Parku w związku z wykonywaniem zadań z zakresu ochrony przyrody, dotacji
budżetowej dla gospodarstwa pomocniczego, środków przekazanych Parkowi z budżetu
państwa jako jednostce budżetowej na pokrycie kosztów działalności, środków związanych z dotacjami przekazanymi przez inne podmioty. Nie uwzględniano natomiast dochodów własnych, wykazywanych przez Park jako jednostkę budżetową. Wydatki budżetu
Parku dla 2010 r. ustalono poprzez zsumowanie kosztów działalności gospodarstwa pomocniczego oraz wydatków finansowanych przez budżet państwa i z dotacji. W budżecie
Parku nie uwzględniono przychodów na poczet odpisów amortyzacyjnych wykazanych
przez gospodarstwo pomocnicze ani też kosztów amortyzacji.
Reasumując, należy podkreślić, że różna metodyka ujmowania wpływów i wydatków budżetowych w omawianym okresie wykluczała proste odniesienie się badacza do
zapisów oficjalnych sprawozdań finansowych parków narodowych w Polsce. Takie postępowanie mogło przyczynić się do znaczących błędów metodycznych oraz istotnie zafałszować końcowy wynik badań. Porównanie sytuacji budżetowej parków narodowych
wymaga niestety licznych przeliczeń oraz szczegółowej wiedzy na temat zmian w systemie
sprawozdawczości i prawie finansowym. Inną kwestią jest brak ujednoliconego systemu
71
księgowego dla parków narodowych w Polsce, co sprawia, że każdy z nich inaczej buduje
swój system ewidencji księgowej. W efekcie szczegółowa analiza sytuacji finansowej parku
narodowego staje się niewykonalna bez pomocy służb księgowych parku.
4.3.2. Wielkość i struktura budżetu
Całkowity budżet BgPN w latach 2010–2014 po stronie wpływów wynosił 43,6 mln zł,
co daje średniorocznie kwotę 8,7 mln zł. Jest to znacząca wielkość, zwłaszcza w stosunku do lokalnego układu społeczno-gospodarczego. Dla porównania średnioroczny budżet gminy Zawoja, w obrębie której znajduje się ponad 75% powierzchni Parku, wynosił w analizowanym okresie 26,8 mln zł (BDL GUS). Wpływy finansowe BgPN w latach
2010–2014 odpowiadały 8,5% całości dochodów budżetowych wszystkich gmin parkowych. Relacja ta jest jeszcze większa, jeśli zostaną porównane wpływy własne Parku z dochodami własnymi samorządów lokalnych (14,2%). Zestawienie wpływów budżetowych
Parku i gmin parkowych w poszczególnych latach prezentuje rycina 7.
Budżet BgPN wykazuje w analizowanym okresie trwałą tendencję wzrostową, co może
dowodzić, że przekształcenie Parku z jednostki budżetowej w państwową osobę prawną pozytywnie wpłynęło na wielkość dochodów Parku. W 2010 r. budżet Parku wynosił
7,4 mln zł, z tego na Gospodarstwo Pomocnicze przypadało 3,9 mln zł, a w 2014 r. osiągnął
Ryc. 7. Wpływy do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego na tle dochodów budżetowych
gmin parkowych w latach 2010–2014
Fig. 7. Revenue of Babia Góra National Park compared to the budget revenue of communes hosting
the Park in 2010–2014
* W 2011 r. w związku z rozliczeniami z budżetem państwa metodą brutto wszystkie wpływy do BgPN miały
charakter wpływów zewnętrznych. Podane na rycinie informacje o wpływach (dochodach) własnych w 2011 r.
mają charakter wyłącznie informacyjny.
Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS i materiałów BgPN.
Source: own work based on the Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and BGNP materials.
72
ponad 11,6 mln zł, czyli o prawie 156% więcej (tabela 7). Dynamika wzrostu wpływów
budżetowych Parku była wyższa niż w gminach parkowych. W latach 2012–2014 średnioroczny wzrost dochodów BgPN wyniósł 25,5%, a gmin parkowych – 8,9%.
Tabela 7. Wpływy do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014
Table 7. Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014
Wpływy
Ogółem
W tym na
inwestycje
2010
2011
2012
2013
2014
Razem
2010–2014
Zmiana
2010–2014
[%]
[tys. zł]
7 448,0
6 761,4
7 676,4
10 122,5
11 595,6
43 603,9
155,7
905,7
1 650,5
1 389,8
4 545,1
3 131,2
11 622,3
345,7
Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN.
Source: own work based on BGNP materials.
Tabela 8. Struktura wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014
Table 8. Structure of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014
2010
2011
2013
2014
[tys. zł]
1 991,3
1 822,0
169,3
0
3 436,4
3 066,9
223,9
60,5
85,1
1 872,9
1 822,0
50,9
0
3 040,2
2 451,3
284,8
64,1
240,0
2 562,2
1 822,0
97,8
642,4
5 280,1
4 841,9
269,9
85,5
82,8
2 558,5
2 248,7
5 209,4
3 753,3 14 857,1
1 384,4
1 174,1
959,4
1 287,6
288,4
1 310,7
Źródło finansowania
1.
1.1.
1.2.
1.3.
2.
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
Budżet państwa
dotacja główna
współfinansowanie projektów unijnych
inne dotacje
Wpływy własne
ze sprzedaży drewna
z biletów wstępu do Parku
z działalności edukacyjnej Parku
inne wpływy własne
2 472,7 4 202,9
1 693,2 1 713,0
4,5
248,9
775,0
2 241,0
3 888,1 (3 320,5)*
3 573,5 (2 934,8)*
170,8
(266,9)*
111,9
(70,7)*
31,9
(48,1)*
3.
Dotacje zewnętrzne i inne środki
przekazane Parkowi
1 087,2
25,7
877,7
3.1. Środki UE (POIŚ i Interreg)
3.2. NFOŚiGW
3.3. Fundusz Leśny
3.4. inne (EkoFsundusz, Powiat Suski)
4. Razem
–
183,8
7 448,0
Razem
2010–2014
[tys. zł] [%]
13 102,0 30,0
8 872,2 20,3
571,4 1,3
3 658,4 8,4
15 644,8 35,9
13 933,6 32,0
949,4 2,2
322,0
0,7
439,8 1,0
2012
Lp.
–
0
6 761,4
3 191,1
5 135,3
7,3
11,8
3 608,9 2 733,5 6 342,4
1,7
1,4
1,4
188,3
7 676,4 10 122,5 11 595,6 43 603,9
14,5
0,4
100
–
533,2
485,2
34,1
* W 2011 r. w związku z rozliczeniami z budżetem państwa metodą brutto wszystkie wpływy do BgPN miały
charakter wpływów zewnętrznych. Podane w tabeli informacje o wpływach własnych w 2011 r. mają charakter
wyłącznie informacyjny.
73
Podstawę zasilania finansowego Parku stanowi sektor finansów publicznych. W latach 2010–2014 wpływy ze
źródeł zewnętrznych wynosiły blisko
28,0 mln zł, tj. 64,1% budżetu Parku
(tabela 8, ryc. 8). Składały się na to dotacje z budżetu państwa w wysokości
13,1 mln zł (30,0% budżetu Parku),
z Funduszu Leśnego Lasów Państwowych (6,3 mln zł; 14,5% budżetu Parku), z NFOŚiGW (5,1 mln zł; 11,8%
budżetu Parku), z funduszy Unii
Europejskiej (3,2 mln zł; 7,3% budżetu Parku), z EkoFunduszu (0,18 mln
zł; 0,4%). Nie odnotowano wpływów
do budżetu Parku (w formie dotacji) od
podmiotów zagranicznych, krajowych
organizacji działających poza sektorem
finansów publicznych, czy sektora prywatnego, co ma miejsce w innych parkach (por. Bołtromiuk 2011).
Udział środków zewnętrznych w budżecie Parku w ujęciu rocznym wykazywał w analizowanym okresie duże zróżnicowanie. Wyłączając szczególny w tym
względzie 2012 r. (budżetowanie brutto), udział ten sięgał od 47,8% w 2010 r.
(tj. 3,6 mln zł) do 70,0% w 2013 r.
(tj. 7,1 mln zł). Należy dodać, że znaczna
część środków zewnętrznych dotyczyła zadań o charakterze inwestycyjnym.
Ogółem w latach 2010–2014 pozyskano
11,6 mln zł z przeznaczeniem na zadania inwestycyjne (tabela 7), z czego
bezpośrednio z budżetu państwa tylko
0,5 mln zł. Największe środki inwestycyjne otrzymano z Funduszu Leśnego –
6,2 mln zł oraz z NFOŚiGW – 3,2 mln zł.
Dochody inwestycyjne stanowiły 26,7%
wpływów budżetowych parku w latach
2010–2014.
Najważniejszym źródłem finansowania zewnętrznego jest budżet państwa, który dostarcza prawie połowę
74
A – Wpływy budżetowe ogółem
B – Wpływy własne
C – Wpływy zewnętrzne
Ryc. 8. Struktura wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014
Fig. 8. Structure of Babia Góra National Park’s
budget revenues in 2010–2014
zewnętrznych dochodów (ryc. 7). Jednak udział wpływów z budżetu państwa w całości
budżetu Parku zmniejsza się systematycznie z roku na rok (w 2010 r. – 33,2%, w 2012 r.
– 25,9%, w 2015 r. – 22,1%), przy czym sama kwota dotacji pozostaje na zbliżonym poziomie. Wskazuje to na powolne, ale jednak stopniowe, uniezależnianie się Parku od bezpośrednich dotacji z budżetu państwa. Trudno ocenić, jakie to może mieć skutki dla funkcjonowania Parku w przyszłości i czy jest to trwała tendencja2. Zwłaszcza w kontekście planu
finansowego BgPN na rok 2015, w którym udział środków z budżetu państwa wynosi aż
45,8%. Główny strumień środków finansowych przekazywanych z budżetu państwa ma
na celu pokrycie kosztów bieżącej działalności Parku. Są to tzw. gwarantowane środki,
które otrzymuje corocznie każdy park narodowy w Polsce. Od 2012 r. środki te przyznawane są parkom w formie dotacji celowej. BgPN otrzymywał na ten cel ok. 1,7–1,8 mln
zł rocznie. Inne wpływy z budżetu państwa do budżetu Parku mają charakter jednorazowych transferów finansowych. W omawianym okresie składały się na nie: dotacja celowa
w 2011 r. (zastępująca dochody własne z działalności) na kwotę 2,2 mln zł, dotacje na
usuwanie skutków powodzi (w 2010 r. w wysokości 750,0 tys. zł; w 2014 r. – 642,4 tys. zł)
oraz środki w ramach współfinansowania projektów realizowanych z udziałem funduszy
unijnych. Ta ostatnia grupa środków jest powiązana z pozyskiwaniem wsparcia unijnego. Skarb Państwa jako właściciel Parku przekazywał wkład własny do każdego projektu.
W latach 2010–2014 BgPN otrzymał na ten cel łącznie 571,5 tys. zł.
Pozostałe zewnętrzne źródła zasilania budżetu Parku dotyczą skonkretyzowanych projektów z zakresu zadań ochronnych i jak już wspominano, w dużej mierze służą realizacji
przedsięwzięć o charakterze inwestycyjnym. Patrząc z punktu widzenia stabilności budżetu Parku, należy podkreślić ich epizodyczny charakter. Dostępność środków finansowych
z tych źródeł wiąże się z określonymi ramami czasowymi, konkretnymi terminami składania wniosków, koniecznością współdziałania w ramach różnych modeli partnerstwa,
a samo ich pozyskanie wymaga od pracowników Parku zaangażowania w przygotowanie
odpowiednich wniosków projektowych, co jest żmudne i czasochłonne.
W latach 2010–2014 BgPN realizował 23 projekty z udziałem środków zewnętrznych
na łączną kwotę blisko 14,9 mln zł. Świadczy to o dużej aktywności Parku w ubieganiu się
o dotacje zewnętrzne. Najwięcej projektów finansowanych było z NFOŚiGW (15 projektów; 5,1 mln zł). Dotyczyły one m.in.: opracowania planów ochrony dla Parku i obszaru
Natura 2000, udostępniania Parku dla turystów oraz prowadzonej przez BgPN działalności edukacyjnej, opracowania systemu informacji przestrzennej o Parku, działań podejmowanych w zakresie ochrony gatunków, monitoringu wód. W ostatnich latach znacząco wzrosła rola Funduszu Leśnego w finansowaniu zadań Parku. Fundusz Leśny tworzą
środki pozostające w dyspozycji Lasów Państwowych, z których mogą korzystać parki
narodowe (art. 58, ust. 3 ustawy o lasach z 1991 r.), realizując zadania istotne z punktu widzenia gospodarki leśnej na swoim obszarze. W latach 2012–2014 BgPN realizował
Według informacji Dyrekcji BgPN lata 2013–2014 były wyjątkowe w historii Parku, jeśli chodzi o wielkość
pozyskanych środków finansowych oraz zrealizowanych zadań związanych z ochroną obszaru Parku przed
pożarami, udostępnieniem do zwiedzania, wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii, a także dochodów
z prowadzonej działalności ochronnej w ekosystemach leśnych. Zakłada się, że w kolejnych latach wielkość środków finansowych Parku będzie na znacznie niższym poziomie.
2
75
4 projekty z Funduszu Leśnego na kwotę 6,3 mln zł, z czego 80,3% środków przeznaczono na remonty dróg leśnych przeciwpożarowych, 17,9% – na poprawę stanu istniejącej
infrastruktury turystycznej, a pozostałe 1,8% – na ochronę upraw. Należy zakładać, że
w najbliższych latach Fundusz Leśny będzie coraz istotniejszym źródłem zasilania Parku. Według doniesień Lasów Państwowych (stan na 19 października 2015 r.) wszystkie
parki narodowe w Polsce w 2015 r. mają otrzymać dofinansowanie z Funduszu Leśnego
na kwotę ponad 25 mln zł, w tym do BgPN ma trafić 2,8 mln zł. Zwiększy to planowany
budżet Parku na 2015 r. o blisko połowę! Fundusze Unii Europejskiej umożliwiły realizację kolejnych trzech projektów (łączna kwota 3,2 mln zł), w tym dwóch dużych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko (POIŚ), z wieloletnim horyzontem czasowym. Program POIŚ pozwolił m.in. na wykup działek prywatnych w Parku
w celu zwiększenia możliwości ochrony przyrody (projekt: Ochrona gatunków i siedlisk
naturowych położonych w BgPN) oraz kompleksową modernizację ścieżek edukacyjnych
w Parku (projekt: Ochrona leśnych siedlisk naturowych przez modernizację sieci ścieżek
edukacyjnych w BgPN). Trzeci projekt unijny (Babiogórskie lasy bogactwem przyrodniczym
pogranicza Polski i Słowacji) miał charakter transgraniczny i został sfinansowany z Programu Interreg Polska–Słowacja. Park realizował go we współpracy z partnerem zarządzającym obszarem chronionym po słowackiej stronie masywu Babiej Góry Štátna ochrana
prírody Slovenskej republiky – Správa CHKO Horná Orava v Námestove. BgPN uzyskuje
także niewielkie środki ze strony Powiatu Suskiego. Wiążą się one z przekazaniem dyrektorowi Parku spraw nadzoru nad lasami znajdującymi się w obrębie parku narodowego,
które nie są własnością Skarbu Państwa. Zgodnie z art. 5, ust. 1 ustawy o lasach nadzór
nad tymi lasami sprawuje starosta. Łączne wpływy z tego tytułu w latach 2012–2014 wyniosły 4,5 tys. zł.
Znaczącą pozycję w budżecie BgPN zajmują wpływy własne uzyskiwane przez Park
w związku z wykonywaniem ustawowych zadań. Ich udział w całości budżetu Parku w latach 2010–2014 wynosił 35,9%. Należy zauważyć, że wartość tego wskaźnika nie oddaje w pełni znaczenia wpływów własnych w budżecie Parku, gdyż została zafałszowana
przez sytuację z 2011 r., związaną z budżetowaniem brutto. Potwierdzają to wielkości dla
poszczególnych lat: w 2010 r. środki własne stanowiły 52,2% budżetu Parku, w 2012 r. –
44,8%, w 2013 r. – 30,0%, a w 2014 r. – 45,5%. W przypadku BgPN podstawowym źródłem
wpływów własnych jest sprzedaż drewna (89,1%). Park oferuje drewno pochodzące z tzw.
cięć sanitarnych będących efektem realizacji zadań ochronnych (dokument ustanowiony przez Ministra Środowiska w przypadku braku planu ochrony parku narodowego).
Ilość pozyskiwanego drewna w poszczególnych latach jest zbliżona i przy określonym
poziomie cen wpływy z tego tytułu tworzą stabilną pozycję budżetu Parku. W pewnych
okresach w następstwie zjawisk pogodowych, których efektem są wiatrołomy i wykroty,
rośnie podaż drewna, co automatycznie przekłada się na wzrost wpływów ze sprzedaży
drewna i ich udziału w budżecie Parku. Sytuacja taka miała miejsce w 2014 r. Innym czynnikiem generującym większe środki z tego tytułu może być wzrost popytu na drewno, co
prowadzi w efekcie do podwyższenia średniej ceny sprzedaży (ostateczna cena drewna
ustalana jest w drodze przetargu). Średnie wpływy roczne ze sprzedaży drewna w okresie 2010–2014 (z wyłączeniem 2011 r.) wynosiły 3,6 mln zł (dla porównania w 2014 r.
wyniosły 4,8 mln zł). Znacznie niższe wpływy Park uzyskuje z biletów wstępu (269 tys. zł
76
w 2014 r.) oraz z działalności edukacyjnej (85,5 tys. zł w 2014 r.). Udział obu tych pozycji
w budżecie kształtuje się na poziomie zaledwie 3,0%. Na kategorię „inne wpływy własne”
(82 tys. zł w 2014 r.) składają się opłaty z tytułu użytkowania majątku Parku, wpływy ze
sprzedaży zbędnego majątku oraz tzw. przychody finansowe.
W omawianym okresie nie zanotowano wpływów w formie pożyczek z NFOŚiGW,
dotacji i pożyczek z WFOŚiGW oraz żadnych dotacji obszarowych, np. związanych
z koszeniem łąk w obrębie Parku itp.
W ujęciu strony wydatkowej budżet BgPN w latach 2010–2014 wynosił 41,5 mln zł.
Odnosząc tę wartość do sumy wpływów budżetowych, daje to nadwyżkę po stronie wpływów
rzędu 2,1 mln zł3. Należy podkreślić, że BgPN, jako jeden z niewielu parków narodowych
w Polsce, od momentu przekształcenia w państwową osobę prawną corocznie wykazuje
dodatni wynik finansowy. W 2012 r. zysk wyniósł 341,2 tys. zł, w 2013 r. – 177,3 tys. zł,
a w 2014 r. – 923,2 tys. zł.
W ogóle wydatków budżetowych w analizowanym okresie dominowały wydatki na
działalność bieżącą (łącznie 29,1 mln zł), które stanowiły 70,1% budżetu. Pozostałe 30%
środków zostało wydatkowane na inwestycje (12,4 mln zł), z tego około 7% wydatków
inwestycyjnych Parku pokryto ze środków własnych. W strukturze rodzajowej wydatków
związanych z działalnością bieżącą widoczny jest równomierny rozkład wydatków: około 48% środków wydatkowano w związku z zakupem towarów i usług, kolejne 47% na
pokrycie tzw. kosztów pracowniczych (wynagrodzenia wraz z narzutami), a dalsze 5,7%
na inne wydatki, do których zalicza się wpłaty na rzecz Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (15% wpływów netto ze sprzedaży biletów wstępu do Parku) oraz
samorządów gminnych (podatki i opłaty lokalne). Zestawienie wpływów i wydatków
BgPN w poszczególnych latach prezentuje tabela 9, a strukturę wydatków Parku w ujęciu
rodzajowym i zadaniowym – rycina 9.
W celu porównania sytuacji finansowej BgPN z innymi parkami narodowymi w Polsce zebrano informacje na temat ich budżetów. Wykorzystano sprawozdania z realizacji
budżetu państwa za lata 2012–2014, dostępne na stronie Ministerstwa Finansów. Zawarte
tam wartości liczbowe zostały skorygowane o przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych, które w przypadku niektórych parków znacząco zniekształcały wyniki, np. w przypadku Wigierskiego PN czy także Babiogórskiego PN. Z powodu niejednolitego układu sprawozdań za poszczególne lata zdecydowano się na zestawienie tabelaryczne tylko
czterech kategorii opisowych: przychodów parków na działalność bieżącą, przychodów
własnych, dotacji budżetowych oraz wydatków majątkowych. Z analizy tego zestawienia
(tabela 10) wynika, że pod względem przychodów ogółem na działalność bieżącą BgPN należy do mniej zasobnych parków w Polsce, także na tle parków o powierzchni do 10 000 ha,
obejmującej połowę polskich parków narodowych. Natomiast odnosząc tę kategorię przychodów do powierzchni parków, BgPN zajmuje miejsce w czołówce, po Karkonoskim PN,
Pienińskim PN oraz Ojcowskim PN.
3
Kwota ta zawiera w sobie zysk oraz nieuwzględnione w rozliczeniach budżetu koszty amortyzacji.
77
Tabela 9. Zestawienie wpływów i wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014
Table 9. List of Babia Góra National Park’s budget revenue and expenditure in 2010–2014
Lp.
1.
Źródło finansowania/
Cel wydatków
WPŁYWY DO BUDŻETU
PARKU
1.1. Budżet Państwa
1.2. Wpływy własne*
2010
2011
2012
2013
2014
Razem
2010–2014
[tys. zł]
[%]
7 448,0
6 761,5
7 676,4
10 122,4
11 595,5
43 603,9
100
2 472,7
3 888,1
4 202,9
(3 320,5)
1 991,3
3 436,4
1 872,9
3 040,2
2 562,2
5 280,1
13 102,0
15 644,8
30,0
35,9
1.3.
Dotacje zewnętrzne i inne
środki przekazane Parkowi
1 087,2
2 558,5
2 248,7
5 209,4
3 753,3
14 857,1
34,1
2.
WYPŁYWY Z BUDŻETU
PARKU
7 342,1
6 761,5
6 983,2
9 617,4
10 791,0
41 495,2
100
2.1.
wydatki związane z bieżącą
działalnością
6 304,0
4 992,4
5 593,7
4 971,0
7 214,7
29 075,8
70,1
1 038,1
105,9
4,0
1 769,1
0
–
1 389,5
693,2
341,2
4 646,4
505,0
177,3
3 576,3
804,5
923,2
12 419,4
2108,7
1445,8
29,9
–
–
344,9
428,9
293,7
1204,4
2.2. wydatki inwestycyjne
3.
SALDO BUDŻETU
– Zysk z wyniku finansowego
–
Naliczone koszty
amortyzacji
136,9
–
–
* dane na temat wpływów własnych w 2011 r. podano w celach poglądowych
Ryc. 9. Struktura wydatków budżetowych Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014
(A: ujęcie według kosztów rodzajowych; B: ujęcie według kosztów zadaniowych)
Fig. 9. Structure of Babia Góra National Park’s budget expenditure in 2010–2014 (A: by types of
expenditure; B: by task)
78
Tabela 10. Średnioroczne przychody i wydatki inwestycyjne parków narodowych w Polsce w latach
2012–2014
Table 10. Polish national parks’ average annual revenue and investment expenditure in 2012–2014
Park narodowy
Babiogórski
Białowieski
Biebrzański
Bieszczadzki
Bory Tucholskie
Drawieński
Gorczański
Gór Stołowych
Kampinoski
Karkonoski
Magurski
Narwiański
Ojcowski
Pieniński
Poleski
Roztoczański
Słowiński
Świętokrzyski
Tatrzański
Ujście Warty
Wielkopolski
Wigierski
Woliński
Średnioroczne
przychody ogółem na
działalność bieżącą*
[tys. zł]
ogółem na 100 ha
197,8
6 708
83,9
8 807
18,3
10 830
34,6
10 110
59,4
2 851
60,5
6 867
91,5
6 423
138,3
8 771
41,7
16 061
220,5
12 302
39,9
7 957
39,4
2 895
200,1
4 293
206,1
4 836
62,1
5 992
103,1
8 743
37,9
8 177
79,5
6 067
129,8
27 463
66,1
5 256
102,9
7 841
60,1
9 062
66,7
7 291
Średnioroczne
przychody własne
[tys. zł]
ogółem na 100 ha
3 911
115,3
2 675
25,5
4 361
7,4
3 453
11,8
441
9,2
2 434
21,5
1 092
15,6
4 562
72,0
5 011
13,0
4 388
78,7
2 384
11,9
742
10,1
1 622
75,6
2 228
95,0
1 510
15,7
4 383
51,7
4 241
13,0
1 393
18,3
19 972
94,4
1 639
20,6
3 524
46,2
2 706
17,9
2 841
26,0
Średnioroczne
dotacje z budżetu
państwa** [tys. zł]
ogółem
2 142
4 728
4 851
4 336
2 007
2 804
3 255
2 605
8 818
4 492
3 755
1 726
2 283
2 021
2 685
3 211
2 876
3 427
5 970
1 474
3 218
4 227
3 162
na 100 ha
63,2
45,0
8,2
14,8
41,8
24,7
46,4
41,1
22,9
80,5
18,8
23,5
106,4
86,1
27,8
37,9
8,8
44,9
28,2
18,5
42,2
28,0
28,9
Średnioroczne
wydatki inwestycyjne
[tys. zł]
ogółem
3 204
2 444
6 589
3 064
1 288
1 547
1 062
2 693
11 752
1 013
1 705
805
1 287
734
1 359
2 093
1 444
510
2 817
388
1 792
4 386
1 756
na 100 ha
94,5
23,3
11,1
10,5
26,8
13,6
15,1
42,5
30,5
18,2
8,5
11,0
60,0
31,3
14,1
24,7
4,4
6,7
13,3
4,9
23,5
29,1
16,1
* wartości skorygowane o przychody na poczet odpisów amortyzacyjnych
** bez środków z Unii Europejskiej
Źródło: opracowanie na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu państwa za lata 2012–2014.
Source: own work based on State budget reports for 2012–2014.
Na podkreślenie zasługuje stosunkowo wysoka pozycja BgPN w grupie parków o najwyższych przychodach własnych na działalność bieżącą (8. miejsce). Spośród parków
karpackich wyższe przychody własne na działalność bieżącą notuje jedynie Tatrzański
PN. Duży udział przychodów własnych w ogóle przychodów parków może tłumaczyć
fakt stosunkowo niskich wpływów z budżetu państwa w porównaniu z innymi parkami.
Średnia dotacja dla BgPN, rzędu 2,1 mln zł, jest jedną z najniższych w Polsce. Mniejsze
środki z budżetu państwa otrzymują tylko PN Ujście Warty, Narwiański PN, PN Borów
Tucholskich oraz Pieniński PN. Cechą wyróżniająca BgPN na tle innych parków jest duża
79
aktywność inwestycyjna. Biorąc pod uwagę środki przeznaczone na inwestycje, BgPN
zajmuje czwartą pozycję wśród wszystkich polskich parków narodowych, po Kampinoskim PN, który jest niekwestionowanym liderem (11,8 mln zł średniorocznie) oraz Biebrzańskim PN (6,6 mln zł) i Wigierskim PN (4,4 mln zł). Należy jednak zauważyć, że
wymienione parki są znacznie większe pod względem powierzchni od BgPN, dlatego też
to właśnie on jest „liderem” wśród polskich parków narodowych w wydatkach inwestycyjnych na 100 ha powierzchni. Omawiany Park wyróżnia się na tle większości parków narodowych w Polsce doświadczeniem w pozyskiwaniu funduszy zewnętrznych. Jest to także
ważny prognostyk dla rozwoju społeczno-gospodarczego otoczenia Babiej Góry, gdyż, jak
wspominano na wstępie, środki zewnętrzne mogą przynosić silne efekty mnożnikowe na
poziomie lokalnym.
4.4. Lokalne i pozalokalne powiązania finansowe Parku
4.4.1. Cel i zakres badań
Jak wskazano w rozdziale 3., funkcję ekonomiczną parku narodowego konstytuuje ogół
relacji bezpośrednich i pośrednich, które tworzą wartość w sensie ekonomicznym. Celem
niniejszego podrozdziału jest określenie finansowej (pieniężnej) wartości bezpośrednich
powiązań ekonomicznych BgPN z podmiotami w jego otoczeniu. Do grona tych podmiotów zalicza się dostawców towarów i usług do Parku, nabywców towarów i usług oferowanych przez Park (m.in. drewno, usługi edukacyjne, usługi turystyczne), osoby fizyczne
powiązane z Parkiem umowami o pracę i innymi umowami cywilno-prawnymi oraz inne
podmioty, do których trafia strumień środków finansowych z Parku (np. samorządy lokalne), lub które przekazują środki na funkcjonowanie Parku (np. budżet państwa, donatorzy). Przedmiotem badań były wszystkie operacje o charakterze finansowym (z podmiotami na zewnątrz Parku oraz pomiędzy komórkami Parku), których odzwierciedleniem są
zapisy dokumentów księgowych BgPN. Okres badań obejmuje lata 2010–2014.
Dla zobrazowania powiązań finansowych Parku niezbędne było zdefiniowanie tzw.
obszarów oddziaływania, w obrębie których generowane są wpływy Parku, w tym zwłaszcza z działalności własnej (wpływy ze sprzedaży dóbr i usług) oraz akumulowane wydatki Parku. Powiązanie poszczególnych operacji finansowych z obszarem oddziaływania
odbywało się na podstawie identyfikacji miejsca siedziby przedsiębiorstwa lub jego oddziału (jeśli to było widoczne na dokumencie operacji finansowej), a w przypadku osoby
fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej – identyfikacji miejsca jej zamieszkania.
Wyodrębniono siedem (geograficznych) obszarów oddziaływania4, w tym:
– trzy w ramach gmin parkowych:
4
Z uwagi na niewielką liczbę operacji z podmiotami zagranicznymi (łącznie 6 operacji na kwotę 1,4 tys. zł)
pominięto ten aspekt powiązań finansowych Parku.
80
– obszar oddziaływania Jabłonka, obejmujący wszystkie miejscowości w gminie Jabłonka;
– obszar oddziaływania Lipnica Wielka, obejmujący wszystkie miejscowości w gminie
Lipnica Wielka;
– obszar oddziaływania Zawoja, obejmujący wszystkie miejscowości w gminie Zawoja;
– cztery poza obszarem gmin parkowych:
– obszar oddziaływania powiat suski – obejmujący gminy powiatu suskiego poza gminą Zawoja;
– obszar oddziaływania powiat nowotarski – obejmujący gminy powiatu nowotarskiego z wyłączeniem gmin Jabłonka oraz Lipnica Wielka;
– obszar oddziaływania Małopolska – obejmujący województwo małopolskie z wyłączeniem wszystkich gmin należących do powiatów suskiego i nowotarskiego;
– obszar oddziaływania Polska – obejmujący obszar pozostałej części kraju (poza województwem małopolskim).
Dodatkowo w rozdziale posługiwano się czterema uzupełniającymi odniesieniami
obszarowymi:
– „gminy parkowe” – obejmujące wszystkie gminy, na terenie których leży BgPN,
tj. Jabłonkę, Lipnicę Wielką oraz Zawoję;
– „powiaty” – obejmujące gminy z terenu powiatów suskiego i nowotarskiego, z wyłączeniem gmin parkowych;
– „strona północna” – obejmująca Zawoję oraz pozostałe gminy powiatu suskiego;
– „strona południowa” – obejmująca Jabłonkę, Lipnicę Wielką oraz pozostałe gminy
powiatu nowotarskiego.
Kwerendę bazy operacji finansowych parku wykonano w programie Microsoft Excel.
Arkusz bazy danych wypełniali pracownicy BgPN. W celu ochrony danych osobowych
i informacji gospodarczej każdy kontrahent został oznaczony kodem w formie kolejnej
cyfry. Autorzy opracowania nie mieli dostępu do danych osobowych podmiotów wchodzących w relacje z Parkiem.
Układ arkusza obejmował: a) numer kolejny rekordu, b) nazwę podmiotu finansującego (BgPN, Gospodarstwo Pomocnicze przy BgPN), c) nazwę źródła finansowania, d) nazwę działu związanego z wpływami oraz wydatkami, e) rodzaj wpływów oraz wydatków,
f) numer kontrahenta, g) rejon kontrahenta, h) datę transakcji oraz i) kwotę transakcji.
Wyróżniono 11 działów, w ramach których grupowano wpływy i wydatki. Były to: 1) administracja, podatki, 2) działalność edukacyjna, 3) obsługa informatyczna, 4) ochrona
ekosystemów leśnych, 5) ochrona ekosystemów nieleśnych, roślin, wód, monitoring i inne
koszty na ochronę przyrody, 6) ochrona gatunków zwierząt, 7) plany ochrony, 8) remonty
dróg, budynków i budowli, 9) transport, 10) turystyka, 11) wydawnictwa.
Każdy z rodzajów wpływów i wydatków został zakwalifikowany do odpowiedniej kategorii. Wyróżniono 11 kategorii, z tego 6 po stronie wpływów:
– bilety wstępu do Parku, licencje,
– zajęcia edukacyjne i bilety do ośrodka edukacji,
– sprzedaż produktów drzewnych,
– wydawnictwa,
– dotacje,
– inne dochody;
81
oraz 5 po stronie wydatków:
– inwestycje,
– materiały (wszystkie zakupy),
– usługi (wszystkie),
– wynagrodzenia osobowe i bezosobowe,
– inne koszty (podatki, składki itd.).
Na pozyskaną bazę składało się ogółem 14,5 tys. rekordów. Weryfikację jej poprawności przeprowadzono w oparciu o informacje pozyskane z analizy sprawozdań finansowych
Parku. Pierwotna wersja bazy rekordów wymagała korekty ze strony pracowników służb
księgowych, co pozwoliło na wyeliminowanie podwójnych księgowań, błędów technicznych wynikających z przestawienia cyfr, operacji o charakterze zaliczkowym itp. W ostatecznej wersji baza liczyła 12 382 rekordy.
Wiarygodność skorygowanej bazy należy ocenić wysoko. W odniesieniu do wpływów
budżetowych błąd dla całego okresu wyniósł jedynie 0,35%. Jeśli chodzi o stronę wydatkową, błąd ten był wyższy i sięgał 1,6% (najwyższe rozbieżności zanotowano w odniesieniu do 2010 r. – ok. 3,1% oraz dla 2014 r. – 1,3%). Zidentyfikowane różnice pomiędzy
bazą danych a zapisami sprawozdań finansowych mieściły się w granicach błędu akceptowalnego przy analizie sprawozdań finansowych przez biegłych rewidentów lub były
do tego poziomu zbliżone (por. Górka 2005). W przypadku wpływów rozbieżności dotyczyły głównie błędnego przyporządkowania kwot do określonych kategorii wpływów.
Rozbieżności po stronie wydatków parku wiązały się głównie z nieujmowaniem w bazie
rekordów pewnych grup kosztów (wydatków), np. kosztów likwidacji środka trwałego,
strat nadzwyczajnych, niektórych zobowiązań pracowniczych, choć nie można założyć, że
udało się zidentyfikować wszystkie błędy natury księgowej. Dlatego też dla przejrzystości
opracowania niezidentyfikowane wydatki oznaczono w dalszej części pracy jako odrębną
kategorię „wydatki niepowiązane obszarowo” (patrz tabela 18) i nie analizowano ich w odniesieniu do obszarów oddziaływania.
Uwzględniając specyfikę relacji Parku z otoczeniem, analiza lokalnych i pozalokalnych
powiązań objęła cztery zasadnicze grupy zagadnień:
– liczbę i rozkład przestrzenny kontrahentów BgPN oraz siłę ich powiązań finansowych z Parkiem;
– wielkość przepływów finansowych z obszarów źródłowych generujących wpływy do
budżetu BgPN;
– wielkość wypływów finansowych z budżetu BgPN, związanych z realizacją zadań
bieżących i działalnością inwestycyjną do poszczególnych obszarów oddziaływania;
– salda przepływów finansowych pomiędzy BgPN a podmiotami otoczenia w odniesieniu do wyróżnionych obszarów oddziaływania.
4.4.2. Podmioty związane relacjami finansowymi z Parkiem
Ogółem w latach 2010–2014 relacje finansowe z BgPN nawiązało ponad 1,7 tys. podmiotów.
Większość z nich to tzw. kooperanci zewnętrzni (łącznie 1623 podmioty), do których zalicza się przede wszystkim: dostawców i odbiorców towarów i usług, jak i podmioty sektora
82
finansów publicznych, przekazujące środki pieniężne na działalność Parku (Skarb Państwa,
NFOŚiGW, Lasy Państwowe i in.), podmioty sektora publicznego, będące odbiorcami należności fiskalnych (np. samorządy lokalne, urzędy skarbowe) i innych należności wynikających z aktów prawnych (np. ZUS, PFRON, GOPR itd.) oraz inne osoby fizyczne i prawne realizujące jednostronne zobowiązania finansowe wobec Parku (odsetki, mandaty itp.). Drugą
grupę stanowią kooperanci wewnętrzni (łącznie ok. 80–90 podmiotów). Zalicza się tutaj
jednostki organizacyjne Parku, poprzez które przekazywane są do budżetu opłaty związane
z działalnością Parku (m.in. bilety wstępu do ośrodka edukacji, niefakturowana sprzedaż
wydawnictw) oraz pracowników Parku, w tym również sezonowych, zatrudnianych w oparciu o umowy cywilno-prawne. Liczba kontrahentów wewnętrznych jest praktycznie stała.
Również liczba kooperantów zewnętrznych w analizowanym okresie utrzymywała się
na zbliżonym poziomie (ryc. 10). Średnio w latach 2010–2014 BgPN nawiązywał relacje o charakterze finansowym z 584 podmiotami. Blisko 1/3 kooperantów Parku pochodziła z gmin parkowych. Najwięcej wśród nich było podmiotów z Zawoi. Silne związki
gospodarcze Parku z Zawoją warunkowane były między innymi korzyściami płynącymi
z lokalizacji siedziby Parku na obszarze gminy (tzw. korzyści miejsca: brak barier geograficznych związanych z odległością, ułatwiony przepływ informacji, kontakty nieformalne
itd.). Dalsze 17% kontrahentów Parku zarejestrowanych było w powiatach nowotarskim
i suskim. Aż 50% kooperantów Parku stanowiły podmioty krajowe i regionalne. W całym
analizowanym okresie BgPN odnotowano jedynie 6 transakcji z podmiotami zagranicznymi o marginalnym znaczeniu z punktu widzenia relacji finansowych Parku z otoczeniem (łączna kwota operacji wyniosła 1,4 tys. zł).
Ryc. 10. Podmioty zewnętrzne współpracujące z Babiogórskim Parkiem Narodowym w latach
2010–2014
Fig. 10. Third parties cooperating with Babia Góra National Park in 2010–2014
83
Analizując charakter relacji finansowych, można dostrzec równowagę pomiędzy liczbą
podmiotów wchodzących w relację po stronie dochodowej Parku (tzw. nabywcy towarów
i usług z Parku) a liczbą podmiotów po stronie wydatkowej Parku (tzw. dostawcy towarów
i usług). Jednak, jeśli spojrzymy na poszczególne obszary oddziaływania Parku, sytuacja
ta wygląda różnie. W przypadku gmin parkowych większość kontrahentów stanowią nabywcy towarów i usług z Parku (ponad 3-krotna przewaga), natomiast w powiatach jest
odwrotnie, to znaczy dostawcy przeważają nad nabywcami (ponad 2,5-krotna przewaga). Także na poziomie regionalnym i krajowym obserwuje się przewagę kontrahentów–
–dostawców nad kontrahentami–nabywcami, chociaż różnice nie są tak duże (tabela 11).
Większość podmiotów nawiązuje z Parkiem relacje jednostronne. Jedynie 7,1% kontrahentów łączy funkcje dostawcy i nabywcy. Relacje dwustronne podejmują najczęściej
podmioty zlokalizowane w bezpośrednim otoczeniu Parku (gminy parkowe, powiaty;
łącznie 109 podmiotów). Przeważająca część z nich pochodzi z Zawoi (71 podmiotów), co
po raz kolejny potwierdza wspomniane już korzyści lokalizacji siedziby Parku.
Tabela 11. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego Parku Narodowego
w latach 2010–2014
Table 11. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners in 2010–2014
Kontrahenci ogółem
Lp.
Obszar oddziaływania
1.
Gminy parkowe
1.1. Jabłonka
1.2. Lipnica Wielka
1.3. Zawoja
2.
PowiatyA
2.1. SuskiA
2.2. NowotarskiA
3.
MałopolskaB
4.
PolskaC
5.
Razem (1-4)
6.
Strona północna
7.
Strona południowa
Kontrahenci według typu relacji
liczba
[%]
nabywcy*
dostawcy**
nabywcy
i dostawcy
jednocześnie
489
169
20
300
274
230
44
320
540
1 623
530
233
30,1
10,4
1,2
18,5
16,9
14,2
2,7
19,7
33,3
100
32,7
14,4
315
136
13
166
84
71
13
128
227
754
237
162
85
17
5
63
170
142
28
190
308
753
205
50
89
16
2
71
20
17
3
2
5
116
88
21
* do tej grupy zaliczono, obok nabywców towarów i usług, również inne podmioty, które przekazują do Parku
określone środki pieniężne, m.in. dotacje.
** do tej grupy zaliczono, oprócz dostawców towarów i usług, również inne podmioty (poza pracownikami
Parku), do których wypływały środki finansowe z Parku.
A – bez gmin parkowych; B – woj. małopolskie bez powiatów: suskiego i nowotarskiego;
C – bez woj. małopolskiego
84
Jednym z mierników obrazujących powiązania Parku z otoczeniem w wymiarze
finansowym może być siła relacji z kontrahentami, wyrażona przez długość okresu (czas
trwania) współpracy z danym podmiotem oraz sumę obrotów, czyli wartość przepływów
pieniężnych w danym okresie. Szczegółowa analiza przepływów finansowych pomiędzy
BgPN a podmiotami zewnętrznymi uprawnia do wniosku o dużym stopniu zróżnicowania
kontrahentów co do siły powiązań.
Jeśli chodzi o czas trwania współpracy, to aż 40% kontrahentów utrzymuje z Parkiem
relacje krótkookresowe, nieprzekraczające jednego roku, często ograniczając się do pojedynczych transakcji. Jest to charakterystyczne zwłaszcza dla relacji z podmiotami z obszarów oddziaływania „Polska” oraz „Małopolska”, które zawiązywane są głównie w związku
z wydatkami Parku. Pozostałe 60% podmiotów współpracowało z Parkiem dłużej niż rok,
w tym pięcioletnie powiązania zanotowano u połowy z nich. Największą trwałością relacji
cechują się podmioty z gmin parkowych oraz powiatów. Znacznie rzadziej w tej grupie
reprezentowane są podmioty krajowe. Poza tzw. donatorami Parku (podmioty finansujące
jego działalność z poziomu krajowego) stałe kontakty z Parkiem utrzymuje tylko kilka
procent kontrahentów krajowych.
Około 40% podmiotów o wieloletnich powiązaniach z Parkiem miało w trakcie współpracy okresy większej i mniejszej aktywności. Często po fazie ścisłych kontaktów (wyrażanych dużą liczbą oraz znaczną wartością transakcji) następowały okresy zastoju (np.
jedna transakcja w roku na małą kwotę lub całkowity ich brak). Stan ten może wskazywać
na zmieniające się z roku na rok uwarunkowania zawiązywania i utrzymywania relacji
z Parkiem. Ich przyczyn należy doszukiwać się nie tylko w zmianach w sferze organizacyjno-prawnej funkcjonowania parków narodowych w Polsce, ale także w coraz większej presji wywieranej na lokalny system społeczno-gospodarczy przez dużych krajowych
kontrahentów oferujących Parkowi produkty po niższych cenach, prowadząc w efekcie
końcowym do „wypychania” z relacji handlowych z Parkiem podmiotów lokalnych.
Odnosząc się natomiast do wartości transakcji, należy wskazać na wysoki stopień uzależnienia obrotów finansowych Parku od stosunkowo małej liczebnie grupy podmiotów.
Nawet, gdy pominiemy przepływy związane z dotacjami budżetowymi oraz wydatkami
Parku na wynagrodzenia, czyli powiązania finansowe o bardzo wysokim stopniu koncentracji5, to i tak aż 95% wartości powiązań finansowych Parku z otoczeniem generowanych
jest jedynie przez 18% z ogółu podmiotów. W tabeli 12 zostały zaprezentowane wartości
przepływów w dwóch sferach działalności Parku: sprzedaży drewna oraz zakupów towarów
i usług na potrzeby Parku. Z informacji tych wynika, że kontrahenci o obrotach rocznych
rzędu 5 tys. zł lub więcej zdominowali te powiązania, gdyż odpowiadają oni za 96% wartości
transakcji, stanowiąc średniorocznie jedynie 20,7% ogółu kontrahentów strony dochodowej
i 19,3% ogółu kontrahentów strony wydatkowej. Inaczej mówiąc, praktycznie całość wpływów ze sprzedaży drewna generuje jedynie 39 kontrahentów, z czego aż 24 (tj. 61,5%) ma
siedzibę w gminie Zawoja lub w powiecie suskim. Natomiast prawie całe wydatki Parku na
5
Np. środki finansowe związane z dotacjami, stanowiące ok. 30% globalnych wpływów Parku dostarcza jedynie
0,56% ogółu podmiotów strony dochodowej; koszty pracy rzędu 33% ogółu wydatków Parku wiążą się z 8,1%
ogółu podmiotów strony wydatkowej.
85
86
[tys. zł]
4
Strona północna
Strona południowa
5.
6.
7.
39,1
4
61
115
188
947,6
1 745,1
3 385,6
38
654,9
2
8
10
24
39
1
4
1
15
16
9
1
8
18
liczba
średniorocznie
901,3
1 667,0
3 254,1
35,3
650,9
37,3
1 210,6
1 247,9
456,0
11,9
852,1
1 320,0
[tys. zł]
wartość
transakcji
16,4
20,9
20,7
25,0
50,0
50,0
65,2
64,0
9,8
25,0
14,5
11,9
[%]
udział w liczbie
kontrahentów
kontrahenci o obrotach ≥ 5 tys. zł
Sprzedaż drewna
A, B, C – wyjaśnienie jak w tab. 11 (str. 84)
PolskaC
Razem (1–4)
4.
MałopolskaB
3.
2.2. Nowtarski
A
1 264,1
1 225,0
25
2.1. SuskiA
15,5
520,1
23
2.
PowiatyA
92
1.3. Zawoja
Lipnica Wielka
1.2.
893,0
1 428,6
liczba
151
wartość
transakcji
średniorocznie
55
Gminy parkowe
Obszar
oddziaływania
1.1. Jabłonka
1.
Lp.
kontrahenci ogółem
95,1
95,5
96,1
92,9
99,4
95,4
98,8
98,7
87,7
86,3
95,4
92,5
[%]
udział w
obrotach
19
84
264
96
65
7
52
59
32
2
10
44
liczba
średniorocznie
2 303,4
613,2
5 328,4
1 096,4
1 315,4
713,3
126,7
840,0
486,5
302,5
1 287,6
2 076,6
[tys. zł]
wartość
transakcji
kontrahenci ogółem
8
11
51
18
14
2
4
6
7
1
5
13
liczba
średniorocznie
2 293,6
544,2
5 113,0
1 004,8
1 270,4
708,0
86,7
794,7
457,5
301,6
1 284,0
2 043,1
[tys. zł]
wartość
transakcji
42,1
13,1
19,3
18,8
21,5
28,6
7,7
10,2
21,9
50,0
50,0
29,5
[%]
udział w liczbie
kontrahentów
kontrahenci o obrotach ≥ 5 tys. zł
Zakupy towarów i usług na potrzeby Parku
Tabela 12. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego Parku Narodowego w wybranych sferach działalności Parku
Table 12. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners in selected areas of the Park’s activities
99,6
88,7
96,0
91,6
96,6
99,3
68,4
94,6
94,0
99,7
99,7
98,4
[%]
udział w
obrotach
Tabela 13. Średnia liczba i wartość transakcji na 1 kontrahenta zewnętrznego Babiogórskiego Parku
Narodowego w latach 2010–2014
Table 13. Average number and value of transactions per one business partner of Babia Góra National Park in 2010–2014
Nabywcy usług i towarów z BgPN
Lp.
1.
1.1.
1.2.
1.3.
2.
2.1.
2.2.
3.
4.
5.
6.
7.
Gminy parkowe
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
PowiatyA
SuskiA
NowotarskiA
MałopolskaB
PolskaC
Razem (1-4)
Strona północna
Strona południowa
Dostawcy usług i towarów do BgPN
średnia liczba
transakcji
na 1 kontrahenta
średnia wartość
transakcji
na 1 kontrahenta *
[tys. zł]
średnia liczba
transakcji
na 1 kontrahenta
średnia wartość
transakcji
na 1 kontrahenta **
[tys. zł]
8,9
5,4
2,6
11,6
10,5
11,6
4,8
3,9
2,6
6,7
11,6
5,1
22,0
30,5
4,7
18,1
25,0
28,9
5,0
10,6
0,7
12,6
23,3
23,4
17,9
11,8
9,9
19,8
5,7
6,2
3,3
5,4
5,6
8,0
12,4
7,9
59,7
195,1
216,1
18,2
22,1
4,0
115,0
33,6
17,0
30,3
10,5
162,2
* bez dotacji zewnętrznych (tylko wpływy własne)
** bez wydatków związanych z wynagrodzeniami, w tym także narzutów na wynagrodzenia, zaliczek na poczet
podatku dochodowego od osób fizycznych itd.
zakup towarów i usług przejmuje jedynie 51 kontrahentów. W tej grupie jest tylko 13 podmiotów z terenu gmin parkowych i 6 z powiatów. Dalsze 32 podmioty mają siedzibę poza
regionem, z tego poza województwem małopolskim aż 18. Wskaźnik koncentracji HHI
(Herfindahla-Hirschmana) dla relacji finansowych Parku, zarówno po stronie wydatkowej,
jak i dochodowej, nie przekracza 1000, co pozwala ocenić stopień koncentracji jako znaczący, przy zachowanej jednocześnie intensywnej konkurencji pomiędzy podmiotami.
Siłę powiązań BgPN z kontrahentami oddają także miary zaprezentowane w tabeli 13:
średnia liczba transakcji przypadająca na 1 kontrahenta oraz średnia wartość transakcji
na 1 kontrahenta w zł. Najwyższe wartości tych wskaźników uzyskały gminy parkowe.
O ile Zawoja dominuje wyraźnie pod względem liczby transakcji na kontrahenta, co
potwierdza wcześniejsze spostrzeżenia o zawiązywaniu relacji pomiędzy podmiotami
z tej gminy a Parkiem, o tyle pod względem średniej wartość transakcji przewagę (nawet
3,5-krotną) osiągają gminy Jabłonka oraz Lipnica Wielka, co może świadczyć o dużej sile
ekonomicznej pojedynczych kontrahentów w tych gminach.
87
4.4.3. Obszary generujące wpływy budżetowe6
Rozkład przestrzenny źródeł (obszarów generujących) wpływów finansowych BgPN w latach 2010–2014 był następujący (tabela 14): ok. 65% wpływów do budżetu Parku miało
pochodzenie ponadlokalne (krajowe i wojewódzkie) i składały się na to głównie dotacje
z budżetu państwa oraz od innych podmiotów. Jedynie 8,5% środków pozyskanych z poziomu ponadlokalnego wiązało się z zakupem towarów i usług z Parku.
Pozostałe 35% wpływów BgPN miało charakter lokalny (gminy parkowe, powiaty),
z czego w gminach parkowych generowane było 20,7%, a w powiatach – 14,5%. Wartość
wpływów finansowych od podmiotów mających siedzibę w gminach parkowych wyniosła
w latach 2010–2014 ok. 9,0 mln zł. Daje to średniorocznie kwotę 1,8 mln zł, co jest wielkością zbliżoną do podstawowej dotacji, którą otrzymuje Park na funkcjonowanie z budżetu
państwa. W przypadku powiatów wpływy finansowe do Parku wyniosły w omawianym
okresie ok. 6,4 mln zł (ok. 1,3 mln zł średniorocznie).
Zawężając analizę do kategorii „wpływy własne”, obraz powiązań finansowych Parku zmienia się istotnie na korzyść lokalnych podmiotów (tabela 15). Ponad 80% ogółu
wpływów własnych Parku generują gminy parkowe oraz powiaty. Dalsze 17,7% wpływów
pochodzi z obszaru „Małopolska”. Wpływy z poziomu krajowego (obszar oddziaływania
„Polska”) związane z oferowanymi przez Park towarami i usługami stanowiły mniej niż
2% ogółu wpływów własnych Parku (łącznie 0,4 mln zł). Powyższe dane uwidaczniają silne powiązania BgPN z lokalnym otoczeniem, a wręcz nawet uzależnienie wpływów własnych Parku od podmiotów zlokalizowanych w jego bezpośrednim sąsiedztwie.
Tabela 14. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego
w latach 2010–2014
Table 14. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014
Lp.
Obszar
oddziaływania
1. Gminy parkowe
2. PowiatyA
3. MałopolskaB
4. PolskaC
5. Razem (1–4)
2010
[tys. zł]
2 058,8
856,9
1 036,2
3 586,5
7 565,4
2011
[%]
27,6
11,3
13,7
47,7
100
[tys. zł]
1 751,2
855,6
701,9
3 490,6
6 799,3
2012
[%]
25,8
12,6
10,3
51,3
100
2013
2014
Razem
2010–2014
[tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%] [tys. zł] [%]
1 663,8 21,6 1 436,4 14,2 2 102,8 18,1 9 040,0 20,7
1 011,3 13,2 1 360,3 13,5 2 270,2 19,6 6 354,3 14,5
724,2 9,4
203,1 2,0
713,2 6,2 3 378,6 7,7
4 286,2 55,8 7 113,6 70,3 6 506,4 56,1 24 983,3 57,1
7 685,5 100 10 113,4 100 11 592,6 100 43 756,2 100
6
Na wstępie należy zauważyć, że zawarte w tej części pracy dane na temat wpływów budżetowych BgPN różnią się
od prezentowanych w podrozdziale poświęconym budżetowi Parku. Wynika to z dokonanej korekty dla 2011 r.,
która polegała na uwzględnieniu w analizie wszystkich operacji księgowych dotyczących dochodów własnych
BgPN w tym roku, przy jednoczesnym odpowiednim pomniejszeniu kwoty dotacji z budżetu państwa. Krok
ten pozwolił na odwrócenie zniekształconego w oficjalnych dokumentach obrazu finansowego wynikającego ze
stosowania w 2011 r. zasady rozliczeń budżetu brutto.
88
Tabela 15. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów własnych do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014
Table 15. Spatial distribution of the sources of own revenue raised by Babia Góra National Park’s
budget in 2010–2014
2010
2011
Lp.
Obszar
oddziaływania
[tys. zł]
[%]
1.
Gminy
parkowe
2 085,8
52,1 1 751,2
2.
3.
4.
5.
PowiatyA
MałopolskaB
PolskaC
Razem (1–4)
856,9
1 036,2
26,6
4 000,5
21,4
25,9
0,6
100
[tys. zł]
2012
[%]
2013
Razem
2010–2014
2014
[tys. zł]
[%]
[tys. zł]
[%]
[tys. zł]
[%]
[tys. zł]
[%]
52,1 1 663,8
48,3
1 436,4
47,4
2 102,8
39,9
9 040,0
47,3
855,6 25,5
701,9 20,9
49,7 1,5
3 358,4 100
1 009,6
724,2
48,2
3 445,8
29,3 1 358,9 44,8 2 268,7 43,0
21,0
203,1 6,7
713,2 13,5
1,4
32,8
1,1
192,1 3,6
100 3 031,2 100 5 276,8 100
6 349,7 33,2
3 378,6 17,7
349,4 1,8
19 117,7 100
Tabela 16. Rozkład przestrzenny wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego ze
sprzedaży drewna w latach 2010–2014
Table 16. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s budget revenue on sale of wood in
2010–2014
Lp.
Obszar
oddziaływania
1.
Gminy
parkowe
1.1. Jabłonka
Lipnica
1.2.
Wielka
2010
[tys. zł]
2011
[%]
[tys. zł]
2012
[%]
[tys. zł]
2013
[%]
[tys. zł]
Razem
2010–2014
2014
[%]
[tys. zł]
[%]
[tys. zł]
[%]
1 748,3 48,1 1 442,9 48,7 1 351,7 44,1
902,6 36,9
1 697,4 35,3
7 142,9 42,3
1 035,7 28,5
604,2 24,7 1 033,6 21,5
4 465,2 26,4
0,8
0
897,4 30,3
0,7
19,6
544,8
23,4
849,2
23,3
849,2
0,1
0
28,4
673,0
0,1
0,8
100 2 965,9
0
894,3 29,2
1,4
0
1.3.
2.
2.1.
2.2.
3.
4.
5.
Zawoja
PowiatyA
SuskiA
NowotarskiA
MałopolskaB
PolskaC
Razem (1–4)
711,8
850,7
846,4
4,3
1 030,5
3,8
3 633,3
18,4
456,0 14,9
28,6 1 003,9 32,7
28,6 1 003,9 32,7
0
0
0
22,7
705,8 23,0
0
5,4 0,2
100 3 066,8 100
6.
Strona
północna
1 558,2 42,9 1 394,0 47,0 1 459,9 47,6
7.
Strona
południowa
1 040,8 28,6
898,1 30,3
895,7 29,2
30,0
1,2
44,5
0,9
77,4
0,5
268,4 11,0
619,3 12,9 2 600,3
1 353,4 55,3 2 262,6 47,0 6 319,8
1 259,3 51,4 2 165,9 45,0 6 124,7
94,1 3,9
96,7 2,0
195,1
180,2 7,3
684,6 14,2 3 274,1
13,3 0,5
167,3 3,5
190,6
2 449,5 100 4 811,9 100 16 927,4
15,4
37,3
36,2
1,1
19,3
1,1
100
1 527,7 62,4
2 785,2 57,9
8 725,0 51,4
728,3 29,8
1 174,8 24,4
4 737,7 28,0
89
Tabele 16. i 17. prezentują bardziej szczegółowe informacje dotyczące dwóch głównych grup wpływów własnych BgPN, tj. wpływów ze sprzedaży drewna stanowiących 90%
całości wpływów własnych Parku oraz wpływów z działalności turystycznej i edukacyjnej,
w tym z opłaty za wstęp do Parku – dalsze 8,4% dochodów. Analizując wpływy ze sprzedaży drewna, zauważa się silne powiązania Parku z lokalnymi obszarami oddziaływania:
„powiat suski” (36,2% ogółu wartości sprzedaży; 6,1 mln zł), „Jabłonka” (26,4% wartości
sprzedaży; 4,5 mln zł) oraz „Zawoja” (15,4% wartości sprzedaży; 2,6 mln zł). Na te trzy
obszary przypada łącznie 78% całości wpływów ze sprzedaży drewna. W relacjach handlowych z Parkiem wyraźnie przeważa północna strona regionu, gdzie przemysł drzewny,
będący odbiorcą surowca z Parku, jest lepiej rozwinięty (51,4% wpływów ze sprzedaży
drewna; 8,7 mln zł). Około 19% wpływów ze sprzedaży drewna generują podmioty z obszaru „Małopolska” (3,3 mln zł), przy czym wartość tych obrotów w ostatnich latach ulega
zmniejszeniu. Tendencja spadkowa w analizowanym okresie uwidacznia się także w przypadku gmin parkowych (spadek udziału we wpływach ze sprzedaży drewna z 48,1% w 2010 r.
do 35,3% w 2014 r.). Wzrost udziału we wpływach ze sprzedaży drewna charakterystyczny
jest natomiast dla powiatów – od 23,4% w 2010 r. do 47% w 2014 r. Jeśli chodzi o wpływy
Tabela 17. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego
w związku z działalnością turystyczną i edukacyjną Parku w latach 2010–2014
Table 17. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget revenue on tourism and education in 2010–2014
2010
2011
Lp.
Obszar
oddziaływania
[tys. zł]
[%]
1.
Gminy
parkowe
308,5
98,7
1.1. Jabłonka
0
0
2,5
Lipnica
1.2.
Wielka
0
0
0
[tys. zł]
2012
2013
Razem
2010–2014
2014
[%]
[tys. zł]
[%]
[tys. zł]
[%]
[tys. zł]
[%]
283,2 86,3
274,4
88,0
302,8
96,5
304,0
0,8
191,4
61,4
0
0
0
0
0
0
0
3,4
1,1
0,9
0,3
[tys. zł]
[%]
91,6 1 472,9 92,1
193,9 12,1
4,3
0,3
1.3.
2.
2.1.
2.2.
3.
4.
5.
Zawoja
PowiatyA
SuskiA
NowotarskiA
MałopolskaB
PolskaC
Razem (1–4)
308,5
1,4
1,4
0
0,8
1,9
312,6
98,7
0,4
0,4
0
0,3
0,6
100
280,7 85,6
3,3 1,0
3,2 1,0
0,1
0
24,5 7,4
17,1 5,2
328,1 100
83,0
1,2
1,2
0
9,9
26,2
311,7
26,6
0,4
0,4
0
3,2
8,4
100
299,4
3,1
0,7
2,4
4,2
3,7
313,8
95,4
1,0
0,2
0,8
1,3
1,2
100
303,1
2,2
1,1
1,1
10,4
15,5
332,1
91,3 1 274,7 79,7
0,6
11,2 0,7
0,3
7,6 0,5
0,3
3,6 0,2
3,1
49,8 3,2
4,7
64,4 4,0
100 1 598,3 100
6.
Strona
północna
309,9
99,1
283,9 86,6
84,2
27,0
300,1
95,6
304,2
91,6 1 282,3 80,2
7.
Strona
południowa
0
0
191,4
61,4
5,8
1,9
2,0
2,6
0,8
90
0,6
201,8 12,6
związane z działalnością turystyczną i edukacyjną, to 79,7% z nich jest generowanych w gminie Zawoja. Wynika to nie tylko z lokalizacji większości obiektów parkowych po północnej
stronie Babiej Góry, ale także wiąże się ze sposobem rozliczeń pomiędzy obiektami parkowymi (ajentami prowadzącymi sprzedaż biletów) a budżetem Parku, które w ujęciach księgowych ujmowane są jako wpływy z obszaru „Zawoja”. Szersze odzwierciedlenie kierunków
przepływów finansowych związanych z działalnością turystyczną i edukacyjną BgPN oddają
wyniki badań ankietowych, zaprezentowane w kolejnym rozdziale.
4.4.4. Absorpcja wydatków budżetowych według obszarów
oddziaływania7
Blisko połowa z 40,8 mln zł wydatkowanych w latach 2010–2014 z budżetu BgPN dotyczyła relacji zawiązywanych z podmiotami z obszaru gmin parkowych (m.in. zakup towarów i usług, zatrudnienie, podatki lokalne) (tabela 18). Dalsze 15% wydatków Parku
trafiało do podmiotów zlokalizowanych na terenie powiatów nowotarskiego i suskiego.
Natomiast około 35% wydatków wiązało się z relacjami spoza lokalnego układu gospodarczego (obszary oddziaływania „Polska” i „Małopolska”). Kierunki przemieszczeń strumienia finansowego związanego z wydatkami Parku w poszczególnych latach były różne
i co istotne w przypadku żadnego z obszarów oddziaływania nie zidentyfikowano jednorodnej tendencji, czy to o charakterze wzrostowym, czy spadkowym. Może to wskazywać
na dużą przypadkowość w nawiązywaniu relacji Parku z otoczeniem w sferze wydatkowej, np. udział podmiotów z obszaru gmin parkowych wahał się od 38% (w 2013 r.) do
62,5% (w 2010 r.). Największy przyrost wydatków brutto w okresie 2010–2014 zanotowano
w przypadku powiatów – od 0,6 mln zł w 2010 r. do 2,5 mln zł w 2013 r. i 1,9 mln zł w 2014 r.
Chociaż gminy parkowe pomiędzy rokiem 2010 a 2014 zwiększyły wartość powiązań z Parkiem o 34%, to jednak wzrost ten był zjawiskiem epizodycznym, gdyż w latach 2011–2013
wydatki Parku kierowane do podmiotów z gmin parkowych były niższe niż w 2010 r. średnio
o ok. 1 mln zł. Omawiając całościowe wydatki Parku, należy zwrócić uwagę na zbliżoną wartość przepływów finansowych pomiędzy Parkiem a północną i południową stroną regionu
Babiej Góry. Wskazuje to, że pomimo wcześniejszych spostrzeżeń o dużej intensywności
powiązań Parku z podmiotami z gminy Zawoja i powiatu suskiego, wyrażanej przez liczbę
zawiązywanych relacji, nie można mówić o dominacji Zawoi w zakresie absorpcji środków
finansowych skierowanych do lokalnego układu społeczno-gospodarczego.
Uwzględniając poszczególne kategorie wydatków, należy wskazać przede wszystkim
na duże znaczenie gmin w zakresie absorpcji środków finansowych na wynagrodzenia
(tabela 19). Około 70% kwoty wynagrodzeń brutto przypada na pensje pracowników zamieszkujących w gminach parkowych. Dalsze 15% trafia do powiatów, a jedynie 0,8%
poza lokalny układ (do obszaru „Małopolska”). Około 14% ogółu wydatków stanowią
Analiza powiązań finansowych BgPN po stronie wydatkowej została przeprowadzona w oparciu o wartość
brutto transakcji. Korekty związane z przepływami o charakterze fiskalnym, umożliwiające zobrazowanie relacji
w kwotach netto, zostały uwzględnione w kolejnym podrozdziale.
7
91
92
Gminy parkowe
PowiatyA
MałopolskaB
PolskaC
Razem (1–4)
Strona północna
Strona południowa
Koszty niepowiązane
obszarowo
225,1
[tys. zł]
4 447,5
644,7
972,4
1 052,4
7 117,0
2 410,7
2 681,5
2010
–
[%]
62,5
9,0
13,7
14,8
100
33,9
37,7
[%]
46,0
7,7
24,6
21,7
100
36,1
17,5
–
[tys. zł]
3 076,3
510,9
1 643,5
1 453,1
6 683,8
2 415,3
1 171,9
77,8
2011
88,2
[tys. zł]
3 127,0
758,0
1 691,6
1 318,4
6 895,0
3 000,7
884,4
2012
–
[%]
45,4
11,0
24,5
19,1
100
43,5
12,8
114,9
[tys. zł]
3 611,0
2 496,0
1 062,4
2 333,0
9 502,4
2 442,7
3 664,3
2013
–
[%]
38,0
26,3
11,2
24,5
100
25,7
38,6
140,4
[tys. zł]
5 969,6
1 893,3
1 360,2
1 427,5
10 650,6
2 744,7
5 118,2
2014
–
[%]
56,0
17,8
12,8
13,4
100
25,8
48,1
646,4
Gminy parkowe
PowiatyA
MałopolskaB i PolskaC
Narzuty na wynagrodzenia
Razem (1–4)
1.
2.
3.
4.
5.
[tys. zł]
1 678,7
357,3
0
388,8
2 424,8
2010
[%]
69,2
14,8
0
16,0
100
Lp.
[tys. zł]
1 621,2
342,4
0
290,3
2 253,9
2011
[%]
71,9
15,2
0
12,9
100
[tys. zł]
1 990,6
456,9
22,7
405,3
2 875,5
2012
[%]
69,2
15,9
0,8
14,1
100
[tys. zł]
1 936,8
402,7
39,3
386,1
2 764,9
2013
[%]
70,0
14,6
1,3
13,9
100
[tys. zł]
2 080,0
449,3
53,4
413,9
2 996,6
2014
[%]
69,4
15,0
1,8
13,8
100
Razem
2010–2014
[tys. zł]
[%]
9 307,3
69,9
2 008,6
15,1
115,4
0,9
1 884,4
14,1
13 315,7
100
–
Razem
2010–2014
[tys. zł]
[%]
20 231,4
49,5
6 302,9
15,4
6 730,1
16,5
7 584,0
18,6
40 848,8
100
13 014,1
31,9
13 520,3
33,1
Tabela 19. Rozkład przestrzenny wydatków na wynagrodzenia w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014 w kwotach brutto
Table 19. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on salaries in 2010–2014 (gross amounts)
-
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Lp.
Tabela 18. Rozkład przestrzenny wydatków ogółem Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014 w kwotach brutto
Table 18. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s total expenditure in 2010–2014 (gross amounts)
tzw. narzuty na wynagrodzenia. Są to koszty, które ponosi pracodawca w związku z zatrudnieniem pracowników. Koszty te nie są przypisywane do poszczególnych osób, dlatego też nie zostały odniesione do określonego obszaru oddziaływania. Środki finansowe
związane z narzutami mają charakter wycieków z lokalnego systemu finansowego, podobnie jak obciążenia (na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz podatki), które ponosi
pracownik.
Przepływy finansowe związane z wynagrodzeniami mają trwały charakter i w ciągu
całego okresu zmieniały się nieznacznie. Duża zmienność, zarówno w ujęciu kwotowym,
jak i przestrzennym (obszarów oddziaływania) cechuje kolejną grupę wydatków Parku,
związaną z zakupem towarów i usług na potrzeby bieżącej działalności oraz procesu inwestycyjnego. Należy zauważyć, że o ile ogólny poziom wydatków w tej grupie jest silnie
skorelowany z wysokością dotacji zewnętrznych, o tyle trudno dostrzec związek między
wzrostem wpływów finansowych do Parku a zwiększeniem absorpcji tych środków w poszczególnych obszarach oddziaływania (tabela 20).
W całym omawianym okresie blisko 40% wydatków Parku na zakup towarów i usług
trafiło do podmiotów mających siedzibę w gminach parkowych. Udział ten wahał się
w poszczególnych latach od około 60% w 2010 r. do około 24% w 2013 r. Dalsze 16%
wydatków związane było z podmiotami zlokalizowanymi w obrębie powiatów nowotarskiego i suskiego, w przypadku których zanotowano największy przyrost wydatków
pomiędzy 2010 a 2014 r. – ponad 5-krotny (z 0,28 mln w 2010 r. do 1,44 mln w 2014 r.).
Poziom gminny i powiatowy akumulowały razem ponad 55% ogółu środków finansowych przeznaczonych na zakupy u dostawców. W tym miejscu należy zauważyć dysproporcje w przepływie strumienia finansowego związanego z zakupami towarów i usług
pomiędzy północną i południową stroną regionu. Ogółem w latach 2010–2014 strona
południowa pozyskała blisko 4-krotnie więcej środków finansowych niż strona północna
(11,5 mln do 3,1 mln), co wskazuje, że widoczna w tabeli 18 równowaga finansowa pomiędzy tymi dwoma obszarami jest efektem niwelowania różnicy po stronie północnej
poprzez zwiększenie wpływów z tytułu wynagrodzeń.
Wypływy finansowe poza region w związku z zakupem towarów i usług u kontrahentów zewnętrznych sięgają ok. 45% wartości ogółu powiązań z dostawcami.
Ostatnią grupę wydatków stanowią pozostałe wydatki (pozostałe koszty bieżące). Grupa
ta obejmuje głównie przepływy o charakterze fiskalnym oraz inne zobowiązania wynikające
z prawa, np. obowiązek przekazywania corocznie 15% wpływów netto z biletów wstępu do
Parku na rzecz Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego lub umów, np. składki
członkowskie. Jak już wzmiankowano wcześniej, w ramach tej grupy wydatków ujęto także wydatki nieprzypisane do obszarów oddziaływania. Udział tej grupy wydatków w całości kształtuje się na poziomie niewiele ponad 4%, to jest około 1,7 mln zł łącznie w ciągu
5 lat (średniorocznie daje to kwotę 0,35 mln zł), z czego tzw. wydatki niezidentyfikowane
stanowią 0,65 mln zł. Spośród przypisanych obszarowo wydatków w tej grupie aż 42%
dotyczy poziomu krajowego, natomiast 38% poziomu gminnego, z czego zasadnicza część
wiąże się z gminą Zawoja.
93
94
Gminy parkowe
PowiatyA
MałopolskaB
PolskaC
Razem (1–4)
Strona północna
Strona południowa
[tys. zł]
2 730,2
279,4
969,2
596,9
4 575,7
674,5
2 335,1
2010
[%]
59,7
6,1
21,2
13,0
100
14,7
51,0
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Lp.
[tys. zł]
1 338,3
161,5
1 579,2
1 144,7
4 223,7
670,7
829,0
2011
[%]
31,7
3,8
37,4
27,1
100
15,9
19,6
[tys. zł]
1 024,1
246,2
1 655,6
798,6
3 724,5
844,6
425,6
2012
[%]
27,5
6,6
44,5
21,4
100
22,7
11,4
[tys. zł]
1 571,2
2 071,7
941,1
1 883,7
6 467,7
405,1
3 237,7
2013
[%]
24,3
32,0
14,6
29,1
100
6,3
50,1
[tys. zł]
3 719,4
1 440,0
1 299,3
881,7
7 340,4
470,6
4 688,8
2014
[%]
50,7
19,6
17,7
12,0
100
6,4
63,9
Razem
2010–2014
[tys. zł]
[%]
10 383,2
39,4
4 198,8
15,9
6 444,4
24,5
5 305,6
20,2
26 332,0
100
3 065,5
11,6
11 516,2
43,7
Tabela 20. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego na zakup towarów i usług w latach 2010–2014 w kwotach brutto
Table 20. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on purchase of goods and services in 2010–2014 (gross amounts)
4.4.5. Salda przepływów finansowych
Kwestią, która dookreślałaby powiązania BgPN z lokalnym systemem społeczno-ekonomicznym jest ustalenie wartości netto przepływów finansowych pomiędzy Parkiem
a poszczególnymi obszarami oddziaływania. W tym celu dokonano porównania wielkości wpływów do budżetu Parku, generowanych przez każdy z obszarów oddziaływania, z wielkością wydatków z budżetu, absorbowanych przez dany obszar oddziaływania.
Różnica pomiędzy wypływami pieniężnymi z Parku a wpływami pieniężnymi do Parku
będzie określać wielkość i znak salda obrotów finansowych (saldo dodatnie lub ujemne).
Wynik tej operacji należy interpretować jako wyrażoną w pieniądzu bezpośrednią korzyść
danego obszaru, wyniesioną ze współpracy z Parkiem (saldo dodatnie) lub stratę (saldo
ujemne). Aby doprecyzować wartość przepływów finansowych i ich znaczenie dla lokalnej gospodarki, dokonano korekt związanych z transferami wynikającymi ze zobowiązań
fiskalnych oraz innych zobowiązań, których podstawę stanowią zapisy prawa, np. obciążenie wynagrodzeń składkami na ZUS itd. Uwzględniono także zawarty w transakcjach
podatek VAT, pomniejszając odpowiednio kwotę wydatków na zakup towarów i usług8
oraz kwotę wpływów własnych Parku o stopę uśrednionego VAT-u w Polsce (dla 2010 r.
było to 15%, dla kolejnych lat – 16%9). Przy czym założono, że wyciek związany z VAT-em
z danego obszaru będzie oznaczał różnicę pomiędzy wartością należnego i naliczonego
podatku VAT dla danego obszaru w danym roku.
Salda przepływów finansowych pomiędzy BgPN a poszczególnymi obszarami oddziaływania prezentuje tabela 21. Z danych zbiorczych dla lat 2010–2014 wynika, że dodatnie
saldo przepływów finansowych cechuje 5 z 7 obszarów oddziaływania. Dla porównania
salda obrotów netto w ujęciu gminy parkowe, powiaty, ponadlokalny obszar oddziaływania przedstawia rycina 11.
Całkowite wpływy do gospodarek gmin parkowych osiągnęły 9 mln zł, co stanowi
20,5% budżetu Parku w analizowanym okresie. Można więc stwierdzić, że co 5 złotówka
wpływająca do budżetu BgPN pozostaje w lokalnej społeczności, rodząc efekty mnożnikowe. Pozostałe 4 zł wypływają poza lokalny system społeczno-gospodarczy.
Spośród trzech gmin parkowych największe korzyści finansowe z działalności Parku
odniosła Zawoja. Wyniosły one dla całego okresu 5,2 mln zł, co daje średniorocznie około 1 mln zł. Kwota ta stanowi około 3,8% budżetu gminy Zawoja. Średnie wpływy na
jednego mieszkańca Zawoi w związku ze strumieniem finansowym generowanym przez
BgPN osiągnęły 113,4 zł. Gmina Jabłonka uzyskała łączne wpływy w wysokości 2,1 mln zł
(średniorocznie 0,41 mln zł), a gmina Lipnica Wielka 1,7 mln zł (średniorocznie 0,34 mln zł).
Odnosząc te kwoty do liczby stałych mieszkańców tych gmin, daje to średnio dla gminy
Jabłonka 23,0 zł na 1 mieszkańca, a dla gminy Lipnica Wielka – 57,7 zł.
Jeśli chodzi o powiaty, to ujemne saldo przepływów finansowych notuje powiat suski będący drugim po „Polsce” obszarem pod względem zasilania finansowego Parku.
W przypadku powiatu nowotarskiego saldo obrotów jest dodatnie i wynosi 3,4 mln zł.
8
Z uwagi na fakt, że większość pozostałych wydatków Parku wiązała się z obciążeniami fiskalnymi, nie dokonywano odliczeń podatku VAT od tych kwot.
9
Przyjęto na podstawie danych Ministerstwa Finansów.
95
Tabela 21. Salda przepływów finansowych pomiędzy Babiogórskim Parkiem Narodowym a wyróżnionymi obszarami oddziaływania
Table 21. Balances of cash flows between Babia Góra National Park and impact areas
Obszar
oddziaływania
2010
2011
2012
2013
2014
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
SuskiA
NowotarskiA
MałopolskaB
PolskaC
865,8
334,6
987,0
-511,7
237,9
-63,8
-2 192,6
15,8
106,2
1 079,2
-497,1
108,3
820,6
-1 721,3
-551,1
119,5
1 388,9
-490,5
120,8
832,4
-2 157,4
[tys. zł]
334,3
411,6
836,2
-977,3
1 733,6
750,9
-3 748,3
1 405,0
743,1
862,0
-1 871,1
1 192,9
559,0
-3 970,8
Razem
Średnio
2010–2014 2010–2014
2 069,8
1 715,0
5 153,3
-4 347,7
3 393,5
2 899,1
-13 790,4
414,0
343,0
1 030,7
-861,0
678,7
579,8
-2 758,1
Ryc. 11. Saldo wydatków i wpływów środków finansowych netto do Babiogórskiego Parku Narodowego według obszarów jego oddziaływania (okres 2010–2014)
Fig. 11. Balance of expenditure made by, and revenue raised by, Babia Góra National Park in 2010–
2014, broken down by impact area, in net amounts
Source: own work.
Blisko 7% środków finansowych związanych z Parkiem wypływa do obszaru „Małopolska”. Wiąże się to przede wszystkim z zaspokajaniem potrzeb Parku na specjalistyczne
usługi i towary, które nie są dostępne na poziomie lokalnym.
Najwyższe ujemne saldo obrotów finansowych notowane jest w odniesieniu do obszaru
oddziaływania zdefiniowanego jako „Polska”. Średnio około 45,1% środków finansowych
przekazywanych do Parku z poziomu krajowego wraca z powrotem, natomiast pozostałe
54,9% absorbowane jest przez inne obszary oddziaływania.
96
4.5. Główne sfery gospodarczego oddziaływania Parku
w układzie lokalnym
Uwzględniając charakter parku narodowego jako instytucji zarządzającej dobrem publicznym oraz specyfikę powiązań (relacji) parku narodowego z otoczeniem społeczno-gospodarczym, można wyróżnić cztery główne rodzaje bezpośrednich efektów ekonomicznych
generowanych przez park w lokalnej gospodarce. Są to:
– efekty zaopatrzeniowe – ogół korzyści ekonomicznych osiąganych przez kooperantów parku narodowego, dostarczających towary i usługi niezbędne do realizacji
ustawowych zadań parku, bieżącego utrzymania parku oraz związanych z procesem
inwestycyjnym;
– efekty zatrudnieniowe (dochodowe) – dotyczą zatrudnienia miejscowej ludności
przez park (kreowanie miejsc pracy), wynagrodzeń lokalnych pracowników parku
i związanego z tym strumienia finansowego, który rodzi określony popyt konsumpcyjny w lokalnej gospodarce;
– efekty fiskalne – związane z zasilaniem przez park narodowy budżetów jednostek
samorządu terytorialnego w ramach zobowiązań fiskalnych (podatki bezpośrednie,
podatki pośrednio przekazywane do budżetów gmin);
– efekty „produkcyjne” – ogół efektów ekonomicznych kreowanych w związku z szeroko rozumianą tzw. działalnością produkcyjną parku narodowego – uwzględnia się
tutaj zarówno zasadnicze cele funkcjonowania parku (ochrona przyrody, turystyka,
edukacja, badania naukowe), jak i działalności poboczne (sprzedaż drewna, udostępnianie informacji o środowisku itd.). Koncepcja efektów produkcyjnych parku jest
zbliżona do koncepcji usług ekosystemowych.
W tej części opracowania została omówiona sytuacja społeczno-gospodarcza regionu
Babiej Góry jako tło do zawiązywania relacji ekonomicznych przez Park oraz główne sfery oddziaływania BgPN na lokalną gospodarkę w układzie wyróżnionych czterech grup
efektów (zaopatrzeniowych, dochodowych, fiskalnych oraz produkcyjnych).
4.5.1. Charakterystyka otoczenia społeczno-gospodarczego Parku
Czynnikami kształtującymi warunki rozwoju gospodarki w regionie Babiej Góry są: sytuacja społeczna, lokalne zasoby przyrodnicze i związane z nimi możliwości rozwoju turystyki,
tradycyjny pastersko-rolniczy charakter gospodarowania w warunkach górskich, położenie
w pasie przygranicznym oraz utrwalony historycznie kulturowy i administracyjny podział
regionu na dwie części. Gminy Jabłonka i Lipnica Wielka stanowią część historycznej
Orawy. Pod względem administracyjnym gminy te należą do powiatu nowotarskiego, z którym są silnie powiązane gospodarczo. Natomiast Zawoja, wchodząca w skład
powiatu suskiego, ciąży kulturowo i gospodarczo do ośrodków gospodarczych zachodniej Małopolski, wciąż obserwowane są także jej związki gospodarcze z regionem bielskim (Bielsko-Biała, Żywiec; Zawoja do 1999 r. wchodziła w skład dawnego województwa
bielskiego).
97
Gminy, w granicach których znajduje się BgPN, zamieszkuje łącznie 33,1 tys. osób
(2014 r.). Średnia gęstość zaludnienia wynosi 81 osób/km2 i jest znacznie niższa od średniej krajowej (123 osoby/km2) i średniej w województwie małopolskim (221 osób/km2).
Pod względem demograficznym badane gminy cechują się trwałym przyrostem ludności, pomimo ujemnego salda migracji. W ciągu ostatnich 10 lat liczba ludności wzrosła
o 6%. Wyższa dynamika wzrostu liczby ludności występowała w gminach położonych po
orawskiej stronie Babiej Góry (tabela 22). Wysoki poziom urodzeń (przyrost naturalny
rzędu 5‰) skutkuje korzystną strukturą wiekową mieszkańców. Osoby w wieku przedprodukcyjnym stanowią 24% mieszkańców regionu. Stosunkowo niski jest udział grup
poprodukcyjnej – 14% (w Polsce i woj. małopolskim po 18%) i produkcyjnej niemobilnej
– 20% (w Polsce – 24%, w woj. małopolskim – 22%). Wyraźnie młodsze demograficznie
są gminy po stronie orawskiej (tabela 23).
We wszystkich gminach w ostatnim dziesięcioleciu stopa rejestrowanego bezrobocia
utrzymywała się na poziomie niższym niż średni w Polsce. Na stosunkowo dobrą sytuację
materialną mieszkańców wskazuje niski poziom współczynnika pauperyzacji (mierzonego liczbą osób w gospodarstwach domowych objętych pomocą społeczną do ogólnej
liczby ludności). W 2011 r. współczynnik ten wynosił 4,6% w gminie Jabłonka (w Polsce
8,3%). W gminach Lipnica Wielka i Zawoja był nieco wyższy od średniego w Polsce (odpowiednio 9,5% i 9,4%), lecz niższy niż średni w gminach wiejskich (11,4%).
Gminy babiogórskie mają typowo rolniczy charakter, choć samo rolnictwo odgrywa coraz mniejszą rolę gospodarczą. W strukturze użytkowania ziemi zaznacza się duży udział
lasów (49%). Większość użytków rolnych (łącznie 41% powierzchni) stanowią łąki i pastwiska, które zajmują 30,4% ogółu powierzchni badanego obszaru – najwięcej w gminie
Jabłonka – 41,9%, najmniej w gminie Zawoja – 13,1%. Udział gruntów ornych w strukturze użytkowania ziemi wynosi w Lipnicy Wielkiej – 19,6%, w Zawoi – 13,5%, w Jabłonce
– 11,8%. Przeważają gleby V i VI klasy, co w powiązaniu z górskim charakterem rzeźby
i klimatu oraz dużym rozdrobnieniem działek rolnych tworzy mało korzystne warunki
dla gospodarki rolnej. Rodzi to także ustawowe zwolnienia z podatku rolnego, co wpływa na obniżenie dochodów budżetowych gmin. W ostatnich latach ze względu na niską
opłacalność produkcji rolnej dochodzi do stopniowego upadku tej formy gospodarowania
Tabela 22. Liczba ludności w gminach parkowych w 2014 r.
Table 22. Population numbers in communes hosting BGNP in 2014
Gmina
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Razem
Liczba ludności
w tym kobiety
9 124
3 008
4 448
16 580
ogółem
18 050
5 952
9 089
33 091
Gęstość zaludnienia
w osobach/km2
Zmiana liczby ludności
2004=100
85
88
71
81
107
106
103
106
Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS.
Source: own work based on Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland.
98
Tabela 23. Struktura wieku mieszkańców gmin parkowych w 2014 r.
Table 23. Age structure of population in communes hosting BGNP in 2014
Gmina
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Razem
przedprodukcyjnym
24,8
24,7
21,1
23,7
Ludność w wieku [%]
produkcyjnym
ogółem
mobilnym
62,3
42,1
61,7
43,2
61,8
39,2
62,1
41,5
niemobilnym
20,2
18,5
22,6
20,6
poprodukcyjnym
12,9
13,6
17,1
14,2
przez miejscową ludność. Jak podaje K. Miraj (2010), jednym z najważniejszych czynników utrzymujących rolnictwo na badanym obszarze są tradycje rodzinne oraz przywiązanie starszych pokoleń do ziemi i pracy na roli. Rośnie natomiast rola działalności
pozarolniczej na wsi, realizowanej w ramach gospodarstwa rolnego. Przychody z tego
źródła (z wyłączeniem pracy najemnej) zadeklarowało w 2010 r. ponad 11% ogółu gospodarstw (dla porównania w 2002 r. 6,4%) (Powszechny Spis Rolny 2010; Powszechny
Spis Rolny 2002). Zainteresowaniem cieszy się zwłaszcza sfera usług agroturystycznych.
Obecnie w regionie działalność prowadzi 127 gospodarstw agroturystycznych i wiejskich kwater prywatnych. Najwięcej z nich działa na terenie gminy Zawoja (93 obiekty),
co wynika m.in. z długich dziewiętnastowiecznych tradycji w zakresie recepcji turystów
w tej miejscowości.
Według danych BDL GUS w 2014 r. w gminach zarejestrowano łącznie 2097 podmiotów gospodarczych, z czego ponad 60% po stronie orawskiej (tabela 24). Najwięcej
podmiotów działa w gminie Jabłonka – 972. Przeważają przedsiębiorstwa prowadzone
przez osoby fizyczne (ok. 89%). Liczba podmiotów osób fizycznych na 1000 mieszkańców
w wieku produkcyjnym uznawana jest za najbardziej precyzyjną miarę poziomu rozwoju
lokalnej przedsiębiorczości. W przypadku badanych gmin wartość tego wskaźnika jest
zróżnicowana. Najwyższy poziom lokalnej przedsiębiorczości wyróżnia gminę Zawoja –
118 – wartość ta jest prawie równa średniej krajowej (121). Znacznie niższe wartości w tym
zakresie osiągnęły gminy Jabłonka i Lipnica Wielka (odpowiednio 69 i 72). Uwzględniając
dane dotyczące działalności rolnej, można dostrzec wyraźny podział omawianego regionu
na tzw. część „zawojską” – gdzie lokalna gospodarka opiera się na drobnej przedsiębiorczości oraz część orawską – gdzie rolnictwo współistnieje z drobną przedsiębiorczością
oraz zakładami produkcyjnymi średniej wielkości. Powyższe dane potwierdzają wyniki
typologii funkcjonalnej obszarów Polski J. Bańskiego (2009), który gminę Zawoja zakwalifikował do wielofunkcyjnych obszarów przejściowych, stanowiących formę przejściową
między obszarami urbanizowanymi a tradycyjnymi obszarami wiejskimi, natomiast gminy Jabłonka i Lipnica Wielka – do obszarów o funkcjach mieszanych, bez wyraźnej specjalizacji, gdzie rolnictwo lub inne funkcje uzyskują niewielką przewagę.
99
Ponad 95% ogółu podmiotów go- Tabela 24. Liczba podmiotów gospodarczych
zarejestrowanych w bazie REGON w 2014 r.
spodarczych w regionie stanowią miTable
24. Number of businesses registered in
kroprzedsiębiorstwa zatrudniające do
REGON
(statistical register of business entities)
9 pracowników. Obok nich działają 74
in
2014
podmioty zaliczane do grupy małych
przedsiębiorstw (zatrudnienie do 50
Gmina
Liczba
%
osób). Tylko 8 firm liczy więcej niż 50
Jabłonka
972
46,4
pracowników, z czego 7 zlokalizowanych
Lipnica Wielka
319
15,2
jest na terenie gminy Jabłonka. NajwiękZawoja
806
38,4
szą z nich jest firma „Kabanos”. W całym
Razem
2 097
100
regionie działają 44 spółki prawa handlowego, 21 – w gminie Jabłonka, 20 – w gmiŹródło: opracowanie na podstawie BDL GUS.
nie Zawoja oraz 3 w gminie Lipnica WielSource: own work based on Local Data Bank of the
ka (2014).
Central Statistical Office of Poland.
Uwzględniając strukturę branżową,
można dostrzec koncentrację podmiotów
w ramach trzech sektorów gospodarki narodowej: przetwórstwa przemysłowego, budownictwa oraz handlu (łącznie prawie 60% ogółu podmiotów gospodarczych). Ważnym
działem przetwórstwa przemysłowego jest produkcja wyrobów z drewna, którą uznaje się
za jedną ze specjalizacji lokalnej gospodarki. Działalność w zakresie przetwórstwa drewna
prowadzi aż 231 podmiotów, tj. 11% ogółu przedsiębiorstw. Kolejnych 66 podmiotów specjalizuje się w leśnictwie i pozyskiwaniu drewna z lasu. Większość zakładów przetwórstwa
drzewnego zlokalizowana jest na terenie gminy Zawoja (137). Do produkcji wykorzystują
one zarówno lokalny surowiec, jak i drewno importowane ze Słowacji. Dominują małe rodzinne firmy. Wśród największych zakładów przetwórczych należy wymienić: „Makpol”
sp. z o.o. w Zawoi oraz „Kartex” w Jabłonce. Stosunkowo dużo firm działa w sektorze
budownictwa (blisko 420), niektóre z nich, jak „Chyżbet” w gminie Jabłonka, osiągnęły
znaczące rozmiary i dostarczają swoje produkty (głównie kostka brukowa) także poza
granice kraju. Specyfiką działalności wielu firm budowlanych, zwłaszcza w zakresie budownictwa mieszkaniowego jest świadczenie usług w innych częściach kraju, głównie
w dużych ośrodkach miejskich.
W ogóle podmiotów działających w sektorze usługowym dominują placówki handlowe
(łącznie ponad 400 podmiotów). Nastawione są one nie tylko na obsługę mieszkańców,
odbiorcami ich usług są także turyści odwiedzający region oraz podróżni przejeżdżający tranzytem. Funkcja handlowa na potrzeby przyjezdnych rozwinęła się szczególnie
w Jabłonce (położonej przy trasie międzynarodowej nr 7), gdzie w każdą środę odbywa
się duży targ, licznie odwiedzany przez Słowaków. Powstały także nowe placówki handlowe oferujące szeroki asortyment towarów, w tym artykuły budowlane oraz wyposażenia wnętrz. Według K. Miraja (2010) w dni targowe do Jabłonki przyjeżdża nawet 8 tys.
Słowaków, natomiast w zwykły dzień 300–500 osób. Docierają oni własnymi samochodami, nie tylko z terenów sąsiadujących bezpośrednio z Polską, lecz także ze środkowej i południowej części kraju. Jarmark w Jabłonce jest, obok Nowego Targu, jednym z największych w całym regionie. Każdorazowo funkcjonuje tam ponad 1000 straganów. Obroty
handlowe na targowisku w ciągu roku przekraczają 120 mln zł (Miraj 2010).
100
Obok sektora handlowego ważną część sektora usługowego stanowi sektor hotelarskogastronomiczny (prawie 100 podmiotów), zwłaszcza w gminie Zawoja, gdzie działalność
w tym zakresie prowadzi 67 podmiotów, z czego 31 w sektorze hotelarskim, a 36 – gastronomicznym. Znacznie słabiej rozwinięty jest sektor hotelarsko-gastronomiczny po stronie
orawskiej.
Istotne informacje na temat stanu rozwoju lokalnej gospodarki dostarczają budżety
gminne. Gminy cechuje zbliżony poziom dochodów ogółem per capita rzędu 3 tys. zł.
Różnice można dostrzec natomiast w przypadku dochodów własnych per capita. Udział
dochodów własnych w ogóle budżetu waha się od 32% w przypadku Jabłonki i Zawoi do
15% w przypadku Lipnicy Wielkiej. Najwyższe dochody własne na mieszkańca osiągnęła
w 2014 r. Jabłonka (1227 zł), najniższe zaś Lipnica Wielka (514 zł). Szczegółowe dane na
temat finansów gmin prezentuje tabela 25.
Tabela 25. Dochody budżetowe gmin parkowych w latach 2010–2014
Table 25. Budget revenues of communes hosting Babia Góra National Park in 2010–2014
Kategoria
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
2010
2011
2012
2013
Dochody ogółem [tys. zł]
52 346,5
55 987,3
52 776,9
56 117,0
16 738,6
19 701,4
21 833,7
19 819,6
22 960,5
26 319,0
25 707,2
28 588,9
w tym dochody własne [tys. zł]
14 809,9
15 615,9
12 661,4
15 918,7
1 937,3
4 029,6
2 721,8
2 794,7
5 449,2
6 592,6
6 587,5
9 752,5
Udział dochodów własnych w ogóle dochodów budżetowych gminy [%]
28,3
27,9
24,0
28,4
11,6
20,5
12,5
14,1
23,7
25,0
25,6
34,1
Dochody własne per capita [zł]
837,1
878,4
707,1
886,8
328,6
679,8
459,9
470,2
597,4
723,2
725,1
1 073,0
2014
68 083,0
19 792,1
30 339,1
22 153,0
3 059,1
9 800,3
32,5
15,5
32,3
1 227,3
514,0
1 078,3
4.5.2. Efekty zaopatrzeniowe
BgPN cechuje duża różnorodność powiązań zaopatrzeniowych, zarówno w ujęciu przestrzennym, jak i przedmiotowym. Około 40% ogółu wydatków związanych z zakupami
towarów i usług jest realizowane w najbliższym otoczeniu Parku, to jest w obrębie gmin
parkowych. Dalsze 60% środków wypływa poza lokalny układ społeczno-gospodarczy.
101
Średnioroczna wartość strumienia pieniężnego związanego z wydatkami zaopatrzeniowymi wynosiła w latach 2010–2014 prawie 5,3 mln zł, z czego 2,1 mln zł zatrzymane było na
poziomie lokalnym. Jeśli pomniejszymy tę kwotę o uśredniony podatek VAT (15% w 2010 r.;
16% – za lata 2011–2014) daje to wpływy netto do lokalnego systemu społeczno-gospodarczego rzędu 1,8 mln zł. Odnosząc wpływy netto do średniego kosztu pracy według
GUS (Koszty pracy… 2013), można określić potencjalną liczbę miejsc pracy, generowaną przez efekty zaopatrzeniowe. Na podstawie zgromadzonych danych można wstępnie
przyjąć, że w związku z dostawami towarów i usług do Parku w lokalnej gospodarce jest
utrzymywanych 31 miejsc pracy, w tym w Jabłonce – 20, w Zawoi – 7, a w Lipnicy Wielkiej
– 4. Przedstawione wyliczenia wymagają jednak korekty z uwagi na dużą fluktuację przepływów finansowych w analizowanym okresie (patrz tabela 20). O ile w przypadku gmin
Jabłonka i Lipnica Wielka w ostatnich latach obserwujemy tendencję wzrostową odnośnie
do obrotów z tytułu dostaw do Parku, o tyle w przypadku Zawoi sytuacja jest odwrotna
(tabela 26). Prawidłowe wydaje się zmniejszenie liczby miejsc pracy o 30%, co odpowiada
wielkości zmian, jakie obserwowano pomiędzy poszczególnymi okresami i pozwala także
uwzględnić inne nakłady (poza kosztami pracy) ponoszone na wytworzenie dóbr i usług.
Ostatecznie, potencjalna liczba miejsc pracy w lokalnej gospodarce związana z efektami
zaopatrzeniowymi Parku wynosi łącznie 21 etatów (Jabłonka – 14, Zawoja – 5, Lipnica
Wielka – 2).
Oddziaływanie Parku na lokalny system gospodarczy ma ukierunkowany charakter.
Wynika to w dużej mierze ze specjalizacji lokalnego sektora gospodarczego, który, jak
już wspominano, poza sektorem usługowym (turystyka, handel) cechuje się rozwiniętym
przetwórstwem drewna oraz budownictwem. Z przedstawionej na rycinie 12 struktury przedmiotowej relacji Parku z podmiotami lokalnymi wynika, że przeważająca część
transakcji dotyczy dwóch obszarów zadaniowych: ochrony ekosystemów (ponad 52%)
oraz remontów dróg i budynków (37,5%). Można założyć, że w tych sektorach lokalnej
działalności będą generowane największe efekty mnożnikowe.
Tabela 26. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego na towary i usługi
w gminach parkowych w kwotach netto w latach 2010–2014
Table 26. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on purchase of goods and
services in the communes hosting the Park (net amounts) in 2010–2014
Gmina
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Razem
2010
2011
2012
2013
2014
Razem
2010–2014
Średnio
2010–2014
1622,2
244,2
487,2
2353,6
685,4
11,2
457,0
1153,6
340,7
19,0
523,0
882,7
[tys. zł]
727,1
342,2
285,1
1354,4
2174,5
687,3
344,5
3206,3
5549,9
1303,9
2096,8
8950,6
1110,0
260,8
419,4
1790,2
102
Odnosząc się do współpracy w zakresie ochrony ekosystemów, należy wskazać
na dużą zbieżność pomiędzy liczbą kontrahentów Parku a ogólną liczbą podmiotów pochodzących z gmin parkowych,
które prowadzą działalność gospodarczą
w tym zakresie. Relacja ta wynosi 1:2,5,
to znaczy, że średnio prawie co druga firma w sferze leśnictwa współpracuje z Parkiem (tabela 27). Najwięcej kooperantów
Parku pochodzi z Zawoi (18). WspółpraRyc. 12. Struktura wydatków zaopatrzeniowych
ca ta obejmuje przede wszystkim wykoBabiogórskiego Parku Narodowego w gminach
nywanie prac z zakresu konserwacji lasu,
parkowych według grup kosztów dla okresu
cięć sanitarnych, utrzymania polan śród2010–2014
leśnych, przechowywania drewna na skłaFig. 12. Structure of Babia Góra National Park’s
dach czy udostępniania działek pod skład
expenditure made in the communes hosting
drewna. Udział gminy Jabłonka w ogóthe Park for purchase of goods and services, by
le wydatków w tej grupie wyniósł 75%,
groups of cost items, 2010–2014
a Zawoi – 24,5%.
Działalność związana z wykonywaŹródło: opracowanie na podstawie danych BgPN.
niem prac budowlanych i remontowych
na potrzeby Parku skupia łącznie ok.
37,5% całości obrotów sfery zaopatrzeniowej BgPN z gminami parkowymi. Struktura przestrzenna kooperantów wygląda następująco: ogółem współpracę nawiązało 31 podmiotów, co stanowi 6,6% ogółu firm prowadzących działalność o tym profilu. W ujęciu ilościowym dominowały podmioty z Zawoi
(łącznie 17), dalszych 11 miało siedzibę w Jabłonce, a pozostałe 3 w Lipnicy Wielkiej. Jeśli
weźmiemy pod uwagę wartość obrotów handlowych, to na czoło wysuwają się Jabłonka
oraz Lipnica Wielka, które odpowiadają za 90% wartości transakcji. W przypadku tych
dwóch gmin można będzie mówić o efektach zaopatrzeniowych.
Pozostałe grupy działalności skupiały jedynie około 10% ogółu wydatków z budżetu
Parku. Stosunkowo małe ich znaczenie w obrotach Parku z gminami wynika z niskiego
poziomu rozwoju firm świadczących usługi specjalistyczne. Jest to zjawisko typowe dla
obszarów wiejskich, gdzie specjalistyczne firmy usługowe lokalizują swoją działalność
znacznie rzadziej niż w dużych ośrodkach miejskich.
Reasumując, należy wskazać, że choć relacje handlowe zawierane z Parkiem przez
podmioty lokalne dotyczą wielu rodzajów działalności, to jednak dwa z nich mają wciąż
podstawowe znaczenie dla generowanych efektów zaopatrzeniowych.
103
Tabela 27. Relacje pomiędzy liczbą kontrahentów Babiogórskiego Parku Narodowego a liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gminach parkowych
Table 27. Relationships between the number of business partners of Babia Góra National Park and
the number of businesses registered in the communes hosting the Park
Lp.
Cecha
1. Liczba kontrahentów dostarczających do Parku towary i usługi
Jabłonka
28
Lipnica Wielka
6
Zawoja
81
2.
Średnia liczba podmiotów prowadzących działalność w gminie
według GUS
931
326
792
3.
4.
Udział 1–2 [%]
Liczba kontrahentów Parku w zakresie ochrony ekosystemów
3,01
6
1,84
1
10,2
18
5.
w zakresie leśnictwa i pozyskiwania drewna według GUS
17
5
40
6.
Udział 4–5 [%]
35,5
20,0
45,0
7.
Liczba kontrahentów Parku w zakresie remontów dróg, budowli
i budynków
11
3
17
8.
w zakresie budownictwa według GUS
225
114
131
9.
Udział 7–8 [%]
4,9
2,6
13,0
Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS i materiałów BgPN za lata 2010–2014.
Source: own work based on Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and on BGNP materials
for years 2010–2014.
4.5.3. Efekty zatrudnieniowe
BgPN należy do znaczących pracodawców w regionie. W latach 2010–2014 zatrudniał
średniorocznie 48 osób na stałych umowach o pracę oraz 16 osób na umowach zlecenia
i o dzieło (tabela 28). Określenie relacji zatrudnienia w Parku do ogółu miejsc pracy w lokalnej gospodarce jest niezmiernie trudne z uwagi na brak jakiejkolwiek sprawozdawczości statystycznej w tym zakresie. Dla zilustrowania tych relacji posłużono się liczbą miejsc
pracy oferowaną przez sektor publiczny – głównie samorząd gminny, który na obszarach
wiejskich uchodzi za największego pracodawcę. Ustalono, że samorządy gmin parkowych
tworzą w podległych jednostkach łącznie około 950 etatów. Porównując z tym zatrudnienie w BgPN, można stwierdzić, że w związku z funkcjonowaniem BgPN w lokalnej
gospodarce kreowane jest dodatkowo 4,8% miejsc pracy związanych z sektorem finansów
publicznych. Daje to średnio na każde 20 etatów w służbach gminnych 1 etat w Parku.
Oddziaływanie BgPN na rynek pracy cechuje się wyraźnym domknięciem na poziomie lokalnym. Większość kadry pracowniczej stanowią mieszkańcy gmin parkowych oraz
powiatów suskiego i nowotarskiego. Z gmin parkowych pochodzi aż 81,3% pracowników
zatrudnionych na podstawie stałych umów o pracę oraz 62,5% w oparciu o umowy cywilnoprawne, natomiast z powiatów odpowiednio 17,5% (średnio 8 osób rocznie) oraz 20%
(średnio 3 osoby rocznie). Zróżnicowanie struktury zatrudnienia BgPN przekłada się na
wartość strumienia pieniężnego skierowanego do poszczególnych obszarów, a tym samym
104
Tabela 28. Zatrudnienie w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014
Table 28. Numbers of employees at Babia Góra National Park in 2010–2014
Zatrudnienie na podstawie umów o pracę
(liczba osób)
Rok
2010
2011
2012
2013
2014
Średnio
Zatrudnienie na podstawie umów cywilnoprawnych
(liczba osób)
ogółem
w Parku
w tym
z gminy
Jabłonka
w tym
z gminy
Lipnica
Wielka
w tym
z gminy
Zawoja
ogółem
w Parku
w tym
z gminy
Jabłonka
w tym
z gminy
Lipnica
Wielka
w tym
z gminy
Zawoja
51
45
51
48
46
48
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
38
34
38
33
33
35
9
16
19
17
19
16
0
1
2
3
1
1
1
2
2
2
0
1
5
10
11
6
8
8
na wielkość generowanych efektów dochodowych (popyt konsumpcyjny). Blisko 81,5%
ogółu środków na wynagrodzenia (średnia wartość netto 1,46 mln zł/rok) trafiło w analizowanym okresie do gmin parkowych, z czego aż 70,3% (1,26 mln zł/rok) do Zawoi. Szczebel
powiatowy zaabsorbował dalsze 17,6% środków, tj. 0,3 mln zł rocznie (ryc. 13).
W ocenie znaczenia środków z wynagrodzeń dla gospodarek gmin parkowych posłużono się relacją kwoty zobowiązań podatkowych pracowników Parku do dochodów budżetu gmin z tytułu udziału w podatku dochodowym od osób fizycznych. Uzyskane kwoty zaliczek potrąconych pracownikom na podatek dochodowy pomniejszono o przyjęty
wskaźnik preferencji podatkowych (0,1)10, co pozwoliło oszacować wysokość płaconego
podatku. Następnie wyliczono udział poszczególnych gmin w kwocie podatku od pracowników, uwzględniając wysokość skorygowanych stawek dla poszczególnych lat (2010 r.
– 36,94%; 2011 r. – 37,12%; 2012 r. – 37,26%; 2013 r. – 37,42%; w 2014 r. – 37,53%).
Wpływy podatkowe od pracowników BgPN stanowiły średnio 0,69% ogółu dochodów
uzyskanych przez gminy jako ich udział w PIT. Najwyższą wartość analizowanego wskaźnika osiągnęła gmina Zawoja – 1,55%, znacznie niższe wartości wskaźnika cechowały
gminy: Lipnica Wielka (0,30%) oraz Jabłonka (0,12%). Można założyć, że wielkości te odpowiadają udziałowi popytu zgłaszanego przez pracowników Parku w całości popytu lokalnego związanego z efektem dochodowym. Jednak jaka część środków z wynagrodzeń
trafi do lokalnej gospodarki, zależy m.in. od preferencji konsumenckich, stadium cyklu
życia rodziny, skłonności pracowników do oszczędzania, poziomu rozwoju infrastruktury handlowej i usługowej, zakresu oferty, poziomu cen itd. Uwzględniając specyfikę
10
Wskaźnik preferencji podatkowych ustalono na podstawie raportów Ministerstwa Finansów: Preferencje podatkowe w Polsce za lata 2010–2014.
105
lokalnej gospodarki, należy przyjąć, że
zdolność funkcjonujących tam podmiotów do zaspokajania potrzeb mieszkańców jest ograniczona. Jak zauważają
B. Domański i in. (2005), stopień „wycieku” efektów ekonomicznych poza region
zależy od wielkości ośrodka oraz stopnia
zróżnicowania struktury jego gospodarki. Im większa miejscowość i rozwinięta
infrastruktura tym stopień lokalnego
domknięcia efektów ekonomicznych jest
wyższy. W przypadku gmin parkowych
najwyższy stopień domknięcia lokalne- Ryc. 13. Rozkład przestrzenny wynagrodzeń
go będzie cechował handel artykułami (w kwotach netto)
żywnościowymi i pierwszej potrzeby, Fig. 13. Spatial distribution of salaries (amounts
znacznie mniejsze domknięcie będzie after tax)
w przypadku tzw. dóbr wybieralnych Źródło: opracowanie na podstawie materiałów BgPN.
o dłuższym okresie użytkowania (np. Source: own work based on BGNP materials.
odzież, wyposażenie mieszkań i in.),
a najniższe w przypadku usług zaspokajających potrzeby wyższego rzędu (m.in. rekreacyjne, kulturalne)11. Uwzględniając raporty
GUS12 na temat sytuacji gospodarstw domowych w Polsce w latach 2010–2014, przyjęto,
że na poziomie lokalnym wydatkowane jest około 35% dochodów13, przy skłonności do
oszczędzania rzędu 5%. Daje to wpływy do lokalnej gospodarki w kwocie 500 tys. zł rocznie, z tego 420 tys. zł trafia do gminy Zawoja, a reszta odpowiednio do Jabłonki (50 tys. zł)
oraz Lipnicy Wielkiej (25 tys. zł). Odnosząc powyższe wartości do przeciętnego kosztu
pracy dla poszczególnych rodzajów działalności, ogłoszonego przez GUS (por. Koszt pracy
w gospodarce narodowej 2013), wynika, że dochody związane z wynagrodzeniami za pracę
w Parku kreują na poziomie lokalnych gmin 10 miejsc pracy (efekty I rzędu), głównie
w gminie Zawoja (9 miejsc pracy).
11
Z uwagi na fakt silnego ciążenia gmin parkowych do centrów powiatowych założono, że stopień wymiany handlowej pomiędzy północną a południową częścią badanego obszaru wynosi tylko 10% popytu konsumpcyjnego.
12
Sytuacja gospodarstw domowych w 2014 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, 2015,
GUS, Warszawa; Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., 2014, GUS, Warszawa; Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, 2013, GUS, Warszawa; Budżety
gospodarstw domowych w 2011 r., 2012, GUS, Warszawa.
13
Przyjęto, że pokrycie wydatków na poziomie lokalnym wynosić będzie odpowiednio: na żywność, napoje bezalkoholowe – 80%, na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz na zakup używek i napojów alkoholowych
– 40%, w pozostałych grupach – 10%.
106
4.5.4. Efekty fiskalne
Oddziaływanie parku narodowego na budżet jednostek samorządu terytorialnego wiąże
się przede wszystkim z transferami podatkowymi. Transfery te mogą mieć charakter bezpośredni oraz pośredni. Bezpośrednie przepływy fiskalne dotyczą podatków lokalnych,
które na rzecz samorządu gminnego przekazuje każdy podmiot prawa dysponujący określonym majątkiem na obszarze gminy, w tym także park narodowy. Zalicza się tutaj podatek leśny, podatek rolny, podatek od nieruchomości czy podatek od środków transportu.
Pośrednie przepływy fiskalne są związane z podatkiem dochodowym, który odprowadzany jest od wynagrodzeń osób zatrudnionych w parku i deklarujących zamieszkanie na
terenie gmin parkowych (PIT) oraz z podatkiem od dochodów osób prawnych, w tym
także parku narodowego, podlegających opodatkowaniu (CIT). Należy zwrócić uwagę, że
parki narodowe jako szczególne podmioty korzystają z szeregu ustawowych zwolnień podatkowych, przez co w efekcie obniża się wartość strumienia pieniężnego związanego ze
zobowiązaniami fiskalnymi na linii park–gmina. Część z tych utraconych wpływów parki
narodowe mogą odzyskać od Państwa (np. w zakresie podatku od nieruchomości). Jednak
niektóre z nich nie są rekompensowane (np. udział gminy w CIT).
W latach 2010–2014 w związku z działalnością BgPN został wygenerowany do lokalnego układu społeczno-gospodarczego strumień podatkowy o łącznej wartości 832,3 tys. zł,
tj. 166,5 tys. zł rocznie (tabela 29). Ich udział w ogóle dochodów własnych gmin wynosi
jednak tylko 0,62%. Jeśli weźmiemy pod uwagę same transfery generowane przez podatki
bezpośrednie, zmniejsza się on do 0,22%.
Najwyższe dochody podatkowe gminy parkowe uzyskują z tytułu podatku leśnego (łącznie 267,9 tys. zł; średniorocznie 53,6 tys. zł) oraz z tytułu udziału w podatku
dochodowym od osób fizycznych (254,5 tys. zł; średniorocznie 50,9 tys. zł). Pozostałe
źródła podatkowe odpowiadają łącznie za wpływy rzędu kilku tysięcy zł rocznie. Należy zauważyć, że znaczącą pozycję stanowi wartość prawa do rekompensaty za utracone
dochody z tytułu podatku od nieruchomości. Rekompensata jest wypłacana gminom
na ich wniosek w kolejnym roku podatkowym ze środków pozostających do dyspozycji
wojewody. W analizowanym okresie kwota ta przekroczyła wartość wpływów z tytułu
podatku leśnego. Jej wartość wyraźnie wzrosła w ostatnich latach. Marginalny charakter
mają natomiast utracone podatki z tytułu CIT. Łącznie dla całego okresu była to kwota
rzędu 1,6 tys. zł.
Rozkład przestrzenny dochodów podatkowych związanych z BgPN cechuje duża asymetria. Blisko 80% środków finansowych z tego tytułu trafia do budżetu gminy Zawoja.
Odbiorcami pozostałych 20% są budżety gmin orawskiej części regionu, przy czym gmina
Jabłonka partycypuje w transferach podatkowych z Parku w bardzo niewielkim stopniu.
Również większość strumienia finansowego związanego z rekompensatami z tytułu utraconego podatku od nieruchomości wpływa do budżetu gminy Zawoja (tabela 30).
Uwzględniając wartość transferów podatkowych do poszczególnych gmin oraz średnie koszty miejsca pracy w gospodarce, określone przez GUS, można przyjąć, że strumień finansowy z tego tytułu pozwala na utrzymanie 2–3 miejsc pracy w zależności, czy
uwzględnimy wpływy z tytułu rekompensaty, czy nie. Dodatkowe miejsca pracy powstaną
jedynie na obszarze gminy Zawoja.
107
Tabela 29. Wpływy do budżetów gmin parkowych z tytułu podatków w latach 2010–2014
Table 29. Revenue raised from taxes by budgets of the communes hosting the Park in 2010–2014
Lp.
Rodzaj podatku
2010
2011
2012
2013
2014
Razem
2010–2014
1.
2.
3.
4.
5.
Podatek leśny
Podatek rolny
Podatek od nieruchomości
Udział w PIT
Podatki razem (1–4)
43,0
0,1
1,6
48,2
92,9
49,4
0,1
1,9
45,9
97,3
58,1
0,3
8,2
53,6
120,2
[w tys. zł]
58,6
0,6
9,0
51,5
119,7
58,8
0,3
9,9
55,3
124,3
267,9
1,4
30,6
254,5
554,4
6.
Zwolnienie z podatku od
nieruchomości, rekompensowane
z budżetu państwa
30,6
32,0
43,4
39,7
132,2
277,9
7.
Ogólna wartość strumienia
fiskalnego (5–6)
123,5
129,3
163,6
159,4
256,5
832,3
8.
Podatki utracone (CIT)
0,4
0,6
0
1,6
0,6
–
Tabela 30. Całkowita wysokość wpływów podatkowych generowanych w związku z działalnością
Babiogórskiego Parku Narodowego na tle wpływów budżetowych gmin parkowych w latach 2010–2014
Table 30. Total amount of tax revenue generated in relation with Babia Góra National Park operation
compared with the budget revenue of communes hosting the Park in 2010–2014
Lipnica
Wielka
Zawoja
Razem
1,00
71,70
195,20
267,90
0,10
18,50
21,14
11,36
Podatek rolny
0
0
1,40
1,40
0
0
0,90
0,19
8,30
22,30
30,60
0,26
0,16
221,20
256,60
1,55
0,69
Kategoria
Wpływy podatkowe w związku z działalnością Parku
[tys. zł]
Udział wpływów podatkowych z Parku w ogóle
dochodów gminy z tytułu tego podatku [%]
Jabłonka
Podatek leśny
dochodów gminy z tytułu tego podatku
Podatek od nieruchomości
0
0
0,64
Udział w podatku dochodowym od osób fizycznych
21,70
13,70
108
0,12
0,30
4.5.5. Efekty produktowe
Poprzez efekty produktowe parku narodowego należy rozumieć ogół korzyści dla społeczeństwa, jakie wynikają z pełnionych przez park narodowy funkcji (Radziejowski
2011). Dla określania efektów produktowych parku narodowego można w tym miejscu posłużyć się koncepcją usług (świadczeń) ekosystemowych, zgodnie z którą każdy
z elementów ekosystemu (pojedynczo oraz w powiązaniu ze sobą) zapewnia (świadczy)
społeczeństwu określone korzyści (Constanza i in. 1997; Solon 2008) dające się wymierzyć ekonomicznie.
Usługi ekosystemowe obejmują cztery ich podstawowe kategorie (Mizgajski 2010;
Solon 2008):
– podstawowe (inaczej wspomagające) – umożliwiają istnienie życia i zapewniają funkcjonowanie innych elementów ekosystemów;
– regulacyjne – związane z regulowaniem warunków życia (m.in. składu powietrza,
zjawisk ekstremalnych, procesów glebowych, procesów biologicznych, zanieczyszczeń środowiska);
– zaopatrzeniowe – obejmują dostarczanie żywności, surowców (np. drewna, paliwa,
zaopatrzenia w wodę);
– kulturowe – odnoszą się do rekreacyjnych, kulturowych, edukacyjnych i estetycznych
funkcji ekosystemów.
Parki narodowe, podobnie jak inne rodzaje obszarów chronionych, umożliwiają realizację wszystkich wymienionych świadczeń ekosystemowych. Jednak w przypadku
funkcji ekonomicznej parku narodowego w lokalnym systemie społeczno-gospodarczym szczególnie istotne wydają się dwie ostatnie grupy świadczeń ekosystemowych, tj.
usługi zaopatrzeniowe wiążące się z dostarczaniem przez park surowców niezbędnych
do rozwoju innych dziedzin gospodarki lokalnej oraz usługi kulturowe pozwalające na
tworzenie na bazie zasobów przyrodniczych parku i rezultatów jego działalności edukacyjnej i turystycznej oferty rynkowej miejscowych przedsiębiorstw. Powyższe stwierdzenie nie odrzuca społecznego wymiaru parku narodowego dla mieszkańców, m.in.
korzyści związanych z kreowaniem postaw proekologicznych, poszanowaniem zasobów
przyrodniczych, zachowaniem dziedzictwa dla przyszłych pokoleń itd. Można wręcz
wskazać, że wymiar ten znajduje odzwierciedlenie w zakresie i skali aktywności gospodarczej lokalnej społeczności, m.in. wdrażanie proekologicznych rozwiązań biznesowych, ekofirmy itd.
W przypadku BgPN dostrzegane efekty produktowe wiążą się przede wszystkim z dostarczaniem na lokalny rynek surowca drzewnego oraz z szeroko rozumianą działalnością
turystyczno-edukacyjną. Obie te sfery działalności Parku mocno wpisują się w specyfikę
lokalnego systemu gospodarczego.
W BgPN dominują ekosystemy leśne. Jednym z efektów ubocznych prowadzonej
w Parku działalności w zakresie ochrony przyrody jest pozyskiwanie drewna. Jak już
wspominano przy omawianiu budżetu, drewno oferowane do sprzedaży przez Park pochodzi z cięć sanitarnych związanych z usuwaniem wiatrołomów i wykrotów, jak również z działań w zakresie ochrony czynnej obejmującej przebudowę drzewostanu Parku
109
czy przywracanie nieleśnego charakteru pewnym fragmentom Parku (np. polanom
śródleśnym) 14.
Ogółem w latach 2008–2014 BgPN pozyskał 112 tys. m3 drewna, głównie iglastego.
Daje to średniorocznie około 16 tys. m3 drewna, co stanowi ok. 30% całości pozyskania
tego surowca w parkach narodowych Karpat Polskich (tabela 31). Pod względem ilości
pozyskanego drewna BgPN plasuje się na drugim miejscu wśród parków karpackich, po
Tatrzańskim PN. Średnioroczne pozyskanie drewna wynosi tam 57 tys. m3. 15
Tabela 31. Pozyskanie drewna w parkach narodowych Karpat Polskich w latach 2008–2014*
Table 31. Quantities of wood sourced from the national parks in the Polish Carpathians in 2008–2014
Park narodowy
Babiogórski
Bieszczadzki
Gorczański
Magurski
Pieniński
Tatrzański
Razem
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Razem
2008–2014
20,5
3,7
7,4
14,3
0,5
70,3
116,7
19,0
6,3
5,7
14,4
0,6
57,7
103,7
18,4
5,6
6,1
14,5
0,4
52,0
97,0
13,0
2,8
3,5
12,8
0,3
44,0
76,4
[tys. m3]
11,7
3,3
3,5
12,0
0,3
46,7
77,5
10,3
3,5
2,8
11,1
0,5
26,0
54,2
19,1
3,1
5,8
10,5
0,7
103,0
142,2
112,0
28,3
34,8
89,6
3,3
399,7
667,7
Średniorocznie
16,0
4,0
5,0
12,8
0,5
57,1
95,4
* łącznie z drewnem pozostawionym w lesie do mineralizacji.
Źródło: opracowanie na podstawie: Leśnictwo 2009–2015, GUS.
Source: own work based on: Forestry, 2009–2015, Central Statistical Office of Poland.
Większość pozyskanego przez BgPN drewna trafia na rynek. W lesie do mineralizacji
pozostaje część drzew, m.in. posusz jałowy oraz drzewa powalone nad potoki. Patrząc
z punktu widzenia lokalnego sektora przetwórstwa drewna, można zauważyć, że Park jest
jednym z głównych dostawców tego surowca. Jeśli porównamy ilość drewna pozyskanego
w Parku oraz w lasach prywatnych, okaże się, że wielkości te są zbliżone do siebie. W latach
2008–2014 z lasów prywatnych w gminach parkowych pozyskiwano średnio 17,4 tys. m3
drewna, a w BgPN – 16 tys. m3. BgPN cechuje jednak ponad 3-krotnie większa produkcja na 1 ha powierzchni lasów niż w gminach parkowych (tabela 32). Brak danych na
temat pozyskiwania drewna z pozostałej części lasów pozostających pod zarządem Lasów
14
W BgPN prowadzone są intensywne działania ochronne ograniczające zamieranie drzewostanów świerkowych. Proces ten występuje na całym obszarze Beskidu Żywieckiego i spowodowany jest wyjątkowo niekorzystnymi dla świerczyn czynnikami abiotycznymi i biotycznymi. W BgPN proces zamierania świerczyn jest następstwem szkód poczynionych przez gwałtowny huragan w 2004 r.
15
Rozmiar cięć ochronnych w Tatrzańskim PN jest następstwem pojawiających się okresowo huraganowych
wiatrów, które uszkadzają drzewostany. Przykładowo w ostatnich dniach 2013 r. wiatr powalił drzewa o miąższości 150 tys. m3.
110
Tabela 32. Pozyskanie drewna w lasach prywatnych w obrębie gmin parkowych na tle Babiogórskiego Parku Narodowego
Table 32. Quantities of wood sourced from private forests within the communes hosting Babia Góra
National Park, compared with quantities obtained from forests within the Park itself
Obszar pozyskiwania drewna
Lasy prywatne w gminie Jabłonka
Lasy prywatne w gminie Lipnica Wielka
Lasy prywatne w gminie Zawoja
Razem lasy prywatne w gminach parkowych
Lasy w obrębie BgPN*
Powierzchnia lasów
[ha]
6 060,9
1 549,3
2 901,0
10 511,2
3 081,6
Średnie pozyskanie drewna w latach
2008–2014
[tys. m3]
na 1 ha pow.
13,1
2,2
2,2
1,4
2,2
0,7
17,4
1,7
16,0
5,2
* łącznie z drewnem pozostawionym w lesie do mineralizacji.
Źródło: opracowanie na podstawie: BDL GUS, Leśnictwo 2009–2015, GUS.
Source: own work based on the Local Data Bank and Forestry, 2009–2015, Central Statistical Office of Poland
Państwowych nie pozwala w pełni oszacować udział BgPN w ilości drewna pozyskiwanego na obszarze gmin parkowych.
Z porównania zarejestrowanych w gminach parkowych firm przetwórstwa drzewnego
z liczbą nabywców drewna w Parku (tabela 33) wynika, że średnio relacje z Parkiem nawiązywało w tym zakresie 2/3 podmiotów. Dla Jabłonki wskaźnik ten wynosił – 76,4%, dla
Zawoi – 68,1%, a dla Lipnicy Wielkiej – jedynie 25%. Należy pamiętać, że znaczna część
podmiotów lokalnych nabywała drewno jedynie w celach konsumpcyjnych. W rezultacie
odsetek lokalnych firm nabywających drewno w Parku do dalszego przetworzenia będzie
niższy. Inną kwestią jest bardzo wysoki stopień koncentracji obrotów w handlu drewnem.
W gminach parkowych ponad 90% drewna z Parku nabywa około 10% wszystkich kontrahentów (tabela 34). Można więc założyć, że silne relacje pomiędzy Parkiem a sektorem przetwórstwa drewna będą dotyczyć jedynie części podmiotów, w pozostałych przypadkach możemy mówić o epizodycznej współpracy w tym zakresie. Omawiając relacje
Park–otoczenie lokalne, nie można pominąć historycznego prawa społeczności lokalnych
do bezpłatnego pozyskiwania drewna z Parku. Grunty leśne na terenie Zawoi są obciążone serwitutem opałowym na rzecz uprawnionych mieszkańców wsi Zawoja, którzy mogą
pozyskiwać z lasów parkowych drewno na opał (gałęzie i tzw. leżaninę). Ze sprawozdań
Parku wynika, że z prawa tego korzystają pojedyncze osoby.
W oparciu o surowiec drzewny rozwinęły się różne działy lokalnego przetwórstwa
drzewnego. Ogółem w gminach parkowych w latach 2010–2014 działało ponad 220 firm
przetwarzających drewno (tabela 33), w tym najwięcej w gminie Zawoja – 135 (60,3%).
Z analizy deklarowanych w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) zakresów działalności wynika, że najwięcej podmiotów sektora drzewnego specjalizuje się w produkcji wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa
(po 90 w Zawoi i Jabłonce, tylko 1 w Lipnicy Wielkiej), wyrobów tartacznych (66 w Zawoi,
39 w Jabłonce i 13 w Lipnicy Wielkiej), produkcji opakowań drewnianych (76 w Zawoi,
111
Tabela 33. Liczba podmiotów gospodarczych związanych z przetwórstwem drewna
Table 33. Number of businesses active in wood processing
2010
2011
2012
2013
2014
Średniorocznie
1.
Łączna liczba podmiotów
gospodarczych przetwórstwa
drzewnego według GUS,
w tym z gminy:
231
216
215
226
231
224
1.1.
1.2.
1.3.
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
73
19
139
70
17
129
68
15
131
72
14
140
79
15
137
72
16
135
2.
Łączna liczba podmiotów
kooperujących z BgPN w
zakresie zakupu drewna,
w tym z gminy:
167
149
153
149
136
151
2.1.
2.2.
2.3.
3.
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Stosunek (2 do 1) [%]
58
3
105
72,3
59
2
88
69,0
64
2
88
71,1
43
4
102
65,9
50
7
79
58,9
55
4
92
68,1
Lp.
Kategoria
Źródło: opracowanie na podstawie BDL GUS i materiałów BgPN.
Source: own work based on the Local Data Bank of the Central Statistical Office of Poland and BGNP materials.
31 w Jabłonce, 1 w Lipnicy Wielkiej), przy czym znaczna część z nich podejmuje więcej
niż jedną specjalizację produktową, dlatego też przytoczone liczby w zestawieniu sumarycznym nie korespondują z danymi w tabeli 33.
Uwzględniając wartości obrotów z Parkiem, można wyliczyć, że średnioroczna wartość
netto „impulsu produkcyjnego” związanego z „drewnem parkowym” do lokalnej gospodarki wynosi 1,16 mln zł, w tym do gminy Jabłonka – 0,72 mln zł, do Zawoi – 0,42 mln zł,
a do Lipnicy Wielkiej – 0,02 mln zł. Zakładając, że koszt wytworzenia jednostki produktu
drzewnego sięga 60% wartości surowca, z czego na koszty pracy przypada ponad połowa,
można przyjąć, że dzięki dostawom drewna z Parku w podmiotach przetwórstwa drzewnego powstaje około 5 miejsc pracy, z tego w Jabłonce – 3, a Zawoi – 2 (efekty II rzędu).
Działalność Parku w zakresie obrotu drewnem, chociaż przynosi znaczące profity natury finansowej, ma jedynie poboczny charakter. Park, obok działań na rzecz ochrony
przyrody, uwagę swoją koncentruje na zagadnieniach edukacji ekologicznej oraz udostępniania turystycznego obszaru. Ta sfera aktywności Parku jest niezmiernie istotna z punktu
widzenia lokalnego sektora turystycznego, gdyż BgPN (rozumiany jako obszar) stanowi
bezdyskusyjnie rdzeń produktu turystycznego całego regionu.
Oddziaływanie Parku na lokalny rynek turystyczny można ująć w trzy podstawowe
grupy działań, wynikające z ustawowych kompetencji dyrekcji Parku oraz wypracowanych wzorców polityki turystycznej na obszarach chronionych:
– działania o charakterze organizacyjnym, polegające na określeniu ram udostępniania
obszaru, zarządzaniu ruchem turystycznym w Parku, eliminowaniu zagrożeń dla turystów i przyrody;
112
Tabela 34. Lokalni kontrahenci Babiogórskiego Parku Narodowego, kupujący drewno z Parku
o wartości powyżej 5 tys. zł rocznie
Table 34. Local business partners of Babia Góra National Park purchasing more than PLN 5,000
worth of wood per year from the Park
2010
2011
2012
2013
2014
Średniorocznie
Liczba kontrahentów
16
22
12
15
18
6
11
7
8
8
0
0
1
1
1
10
11
4
6
9
Obroty w handlu drewnem [tys. zł]
Gminy parkowe
1 637,4
1 327,3
1 244,1
810,1
1 588,2
1 321,4
Jabłonka
995,8
850,7
847,2
578,5
988,2
852,1
Lipnica Wielka
0
0
0
28,4
38,5
13,4
Zawoja
641,5
476,5
396,9
203,2
561,5
455,9
Średnia wartość obrotów na 1 kontrahenta [tys. zł]
Gminy parkowe
74,4
83,0
56,5
67,5
105,9
75,9
Jabłonka
110,6
141,8
77,0
82,6
123,5
103,9
Lipnica Wielka
–
–
–
28,4
38,5
33,5
Zawoja
49,3
47,7
36,1
50,8
93,6
51,8
Udział w całkowitych obrotach w handlu drewnem z Parkiem dla danego obszaru oddziaływania [%]
Gminy parkowe
93,7
92,0
92,0
89,8
93,6
92,5
Jabłonka
96,2
94,8
94,7
95,8
95,6
95,4
Lipnica Wielka
0
0
0
94,6
86,6
86,3
Zawoja
90,1
87,5
87,0
75,7
90,7
87,7
Gminy parkowe
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
22
9
0
13
– działania w celu przystosowania przestrzeni Parku do pełnienia funkcji turystycznych – dotyczą one z jednej strony przedsięwzięć związanych z zapewnieniem odpowiedniego stanu infrastruktury turystycznej, z drugiej oferty o charakterze edukacyjnym, skierowanej do różnych grup odbiorców;
– działania o charakterze informacyjnym, związane z kształtowaniem świadomości ekologicznej uczestników ruchu turystycznego, realizowane nie tylko poprzez
aktywną politykę z zakresu edukacji ekologicznej w Parku, ale także poprzez uczestnictwo w różnorodnych wydarzeniach odbywających się na zewnątrz Parku.
Polityka turystyczna i edukacyjna BgPN kształtowana jest przy zachowaniu ustawowych zakazów i zaleceń (m.in. art. 12 i art. 15 ustawy o ochronie przyrody) i uwzględnia
specyfikę obszaru oraz jego wartości przyrodnicze i kulturowe. Należy zauważyć, że zakres dopuszczalnych form turystyki jest ograniczony, co wynika z priorytetowego charakteru funkcji ochrony przyrody. Zgodnie z normami określonymi w Zarządzeniu Ministra
113
Środowiska z dnia 29 stycznia 2015 r. w sprawie zadań ochronnych dla Babiogórskiego Parku Narodowego na obszarze Parku (w miejscach udostępnianych w celach edukacyjnych
i turystycznych) może jednocześnie przebywać 2745 osób, z tego najwięcej w sąsiedztwie
schroniska na Markowych Szczawinach (po 500 w celach edukacyjnych i turystycznych)
oraz przy obelisku na Diablaku (300 osób). Z form turystyki dopuszcza się jedynie turystykę pieszą, rowerową, konną oraz narciarską. Park dostępny jest dla turystów przez
cały rok, przy czym od końca marca do końca listopada wstęp do Parku jest płatny (bilet
normalny 5 zł, ulgowy 2,5 zł). Ruch turystyczny może odbywać się po oznakowanych
szlakach (niektóre ze szlaków mogą być okresowo niedostępne dla ruchu turystycznego
z uwagi na potrzeby ochrony przyrody oraz bezpieczeństwo turystów, np. od 1 lutego do
30 listopada obowiązuje całkowity zakaz poruszania się na nartach w BgPN). Obsługą
turystyki grupowej zajmują się przewodnicy górscy posiadający licencję Parku (grupy nie
mogą być liczniejsze niż 50 osób). BgPN udziela pozwolenia na oprowadzanie grup turystycznych przez przewodników górskich posiadających uprawnienia na region beskidzki
pod warunkiem zaliczenia specjalistycznego szkolenia w Parku. Licencja przewodnicka
jest ważna 2 lata. Corocznie BgPN organizuje szkolenia dla osób zainteresowanych uzyskaniem licencji.
Przedstawione powyżej regulacje wpływają istotnie na możliwości rozwoju turystyki
na terenie Parku. Stanowią określone ramy organizacyjne dla wszystkich podmiotów, które chcą włączyć się w obsługę turystyczną w regionie Babiej Góry. W efekcie prowadzą one
nie tylko do dbałości o stan przyrody w Parku, ale zapewniają także odpowiedni komfort
pobytu, umożliwiający indywidualny kontakt turysty z przyrodą.
Mówiąc o oddziaływaniu Parku na ofertę turystyczną regionu, należy wskazać na kwestie związane z zagospodarowaniem turystycznym. Obszar Parku ze względu na swoją wartość przyrodniczą i kulturową wyposażony jest w infrastrukturę turystyczną umożliwiającą
turystom korzystanie z walorów Parku. Według informacji zawartych w oficjalnych dokumentach Parku aktualny poziom wyposażenia w infrastrukturę turystyczną uznaje się za
wystarczający i nie przewiduje się realizacji nowych inwestycji turystycznych. Niezbędne
są natomiast prace związane z modernizacją istniejącego wyposażenia w celu ograniczenia
negatywnego oddziaływania na przyrodę Parku (Analiza działalności… 2014).
Na zagospodarowanie turystyczne Parku składa się:
– 12 pieszych szlaków turystycznych o łącznej długości prawie 60 km, w tym odcinki
szlaków o charakterze transbeskidzkim;
– 9 ścieżek edukacyjnych o łącznej długości blisko 50 km, w tym transgraniczna ścieżka
„Babia Góra bez granic”, prowadząca z Markowych Szczawin przez Przełęcz Brona
do szczytu Babiej Góry, a następnie do Slanej Vody na Słowacji;
– 4 szlaki rowerowe (długość 11 km), 3 trasy zimowe dla narciarstwa ski-turowego
(6 km długości), 1 trasa konna (2 km);
– punkty informacji turystycznej i przyrodniczej – na Krowiarkach, w Zawoi Markowej
oraz sezonowy w Przywarówce, gdzie są sprzedawane bilety do Parku;
– schronisko turystyczne PTTK im. Hugona Zapałowicza na Markowych Szczawinach
(obiekt pozostaje w gestii PTTK „Karpaty” sp. z o.o.), pole biwakowe w Zawoi Policzne, schrony turystyczne i przeciwdeszczowe (11), kręgi edukacyjne (6, m.in. w Zawoi
Markowej, na Polu Biwakowym, na Przywarówce, przy Hali Śmietanowej);
114
– na potrzeby obsługi turystów BgPN udostępniane są także budynki parkowe, dysponujące łącznie 32 miejscami noclegowymi: leśniczówka w Zawoi na Stonowie
(12 miejsc noclegowych), osada wielorodzinna w Zawoi na Rybnej (10 m. n.), osada
w Zawoi Markowej (4 m. n.) oraz Gajówka na Hali Śmietanowej na Orawie (6 m. n.).
W kształtowaniu oferty turystycznej Parku ważną rolę odgrywa edukacja przyrodnicza.
Oferta edukacyjna BgPN uatrakcyjnia lokalny produkt turystyczny. Jej trzon tworzą trzy
elementy (obiekty): ekspozycja muzealna w budynku Dyrekcji Parku (Wystawa Stała przy
BgPN), prezentująca przyrodę, walory turystyczne oraz dziedzictwo kulturowe regionu,
Ogród Roślin Babiogórskich (zlokalizowany w sąsiedztwie budynku Dyrekcji Parku w Zawoi; rosną w nim rośliny charakterystyczne dla każdego z pięter roślinnych na Babiej Górze)
oraz Ogród Zmysłów (część Ogrodu Roślin Babiogórskich dostosowana do potrzeb osób
niepełnosprawnych – m.in. ścieżki dla osób poruszających się na wózkach, rozwiązania dla
osób niedowidzących). Po stronie orawskiej przyroda i kultura regionu Babiej Góry prezentowana jest w ramach wystaw czasowych w Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy
Górnej. Bogata jest także oferta zajęć z zakresu edukacji przyrodniczej, obejmująca zajęcia
kameralne poświęcone elementom przyrody Babiej Góry czy ogólnym zagadnieniom związanym z ekologią, realizowane w oparciu o Wystawę Stałą oraz zajęcia terenowe – organizowane głównie w Ogrodzie Roślin Babiogórskich oraz na ścieżkach edukacyjnych i szlakach
turystycznych. Corocznie z podstawowej działalności ośrodka edukacyjnego korzysta około
9–10 tys. osób, co stanowi ponad 10% ewidencjonowanych turystów w Parku (tabela 35).
Ważnym aspektem oddziaływania Parku na lokalny sektor turystyki jest działalność
popularyzatorsko-promocyjna. Jej odbiorcami są zarówno lokalne społeczności, jak i instytucje zewnętrzne. W przypadku pierwszej grupy chodzi o korzyści, które czerpie region
ze współdziałania z Parkiem w zakresie organizacji wydarzeń kulturalnych, edukacyjnych
i innych. Wiele z tych imprez odgrywa ważną rolę z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej gmin, a Park, aktywnie się w nie włączając, podnosi ich rangę. Przykładami
takich wydarzeń są: Święto Pasterskie (prezentacja dawnych zwyczajów Orawian), Babiogórska Jesień (folklor górali babiogórskich), Świętojańskie Zwyki (zwyczaje i obrzędy
związane z przesileniem wiosenno-letnim na Orawie), Święto Borówki, Sianokosy Zawojskie. Drugi aspekt wiąże się z promocją regionu na zewnątrz. Działalność ta obejmuje
Tabela 35. Odwiedzający Babiogórski Park Narodowy w latach 2010–2014
Table 35. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2010–2014
Kategoria
Zwiedzający Wystawę
Stałą przy BgPN
Ruch turystyczny
zarejestrowany
(bilety wstępu)
2010
2011
2012
2013
2014
Razem
Średniorocznie
8 792
8 084
9 498
9 076
9 616
45 066
9 013
57 162
75 296
63 430
80 768
75 952
352 608
70 522
115
publikację wydawnictw Parku o charakterze naukowym i krajoznawczym, prezentacje
Parku na krajowych i regionalnych wystawach i targach turystycznych, m.in. w Krakowie,
Katowicach, Poznaniu i Łodzi.
Patrząc na park narodowy z punktu widzenia lokalnego sektora turystycznego, można dostrzec w nim zarówno barierę, jak i szansę rozwojową. Podejmowanie działalności
turystycznej w powiązaniu z BgPN wymaga przestrzegania surowych reguł związanych
z ochroną przyrody w Parku, wielu uzgodnień ze służbami Parku, co przez niektórych
oceniane może być jako zbyt skomplikowane i uciążliwe. Potwierdza to stosunkowo niewielka liczba lokalnych podmiotów sektora turystycznego, współpracujących z Parkiem
w zakresie tworzenia oferty turystycznej. Zazwyczaj przedsiębiorstwa turystyczne swoje
kontakty ograniczają do zakupu gotowych usług turystycznych Parku, jak obsługa zwiedzania Parku, oprowadzanie po wystawie, zajęcia terenowe z przyrody. Z drugiej strony
warto zauważyć, że park narodowy stwarza szansę na przygotowanie specjalistycznej oferty turystycznej dla świadomego turysty. Zainteresowanie tego typu unikatowym produktem turystycznym, bazującym na walorach przyrodniczych i krajobrazowych, w przypadku Babiej Góry, może być znaczące. W tym miejscu można wymienić chociażby nocne
wejścia na szczyt Babiej Góry w celu obserwacji wschodu słońca, które według badań
E. Mocior i in. (2012) cieszą się dużą popularnością. BgPN dysponuje także szeroką ofertą
z zakresu edukacji przyrodniczej, w oparciu o którą można budować produkt z zakresu
turystyki edukacyjnej, w tym dłuższe pobyty dla dzieci i młodzieży, łączące edukację z wypoczynkiem.
Dodatkową wartość dla lokalnego systemu społeczno-gospodarczego kreuje również
działalność naukowo-badawcza związana z Parkiem. Skala jej wpływu na gospodarkę
gmin jest oczywiście o wiele mniejsza niż w przypadku turystyki czy drewna. Efekty generowane przez działalność naukową mogą przejawiać się zapotrzebowaniem na towary
i usługi związane z pobytem badaczy w Parku (zakwaterowanie, wyżywienie, transport
i in.), pomocą w przeprowadzaniu badań (wynajem sprzętu, zatrudnianie miejscowej ludności), organizacją i obsługą spotkań naukowych itp.
Parki narodowe, jako szczególne poligony badawcze, przyciągają ogólnokrajowe projekty naukowe związane m.in. z monitoringiem gatunków roślin i zwierząt. Wiąże się
to z napływem znaczącego strumienia finansowego do Parku i regionu, nawet w sytuacji,
gdy Park formalnie nie jest odpowiedzialny za realizację projektu i nie obsługuje strony
finansowej projektu. Badania naukowe w Parku prowadzą także pracownicy w ramach
Zespołu Dokumentacyjno-Badawczego oraz osoby reprezentujące instytucje zewnętrzne.
Kwestię udostępniania przestrzeni Parku dla celów naukowych reguluje Zarządzenie Dyrektora BgPN z 1 lutego 2013 r. w sprawie prowadzenia działalności naukowej. Preferowane są badania długofalowe i kompleksowe, w tym monitoring i inwentaryzacja zasobów
Parku. Decyzję o możliwości prowadzenia badań na obszarze Parku podejmuje dyrektor
Parku po zasięgnięciu opinii Rady Naukowej Parku. Corocznie w Parku realizowanych
jest kilkadziesiąt zewnętrznych projektów badawczych, w większości wieloletnich. Dla
przykładu w 2013 r. w Parku podjęto 46 tematów naukowo-badawczych przez instytucje
zewnętrzne. Spośród 30 podmiotów realizujących badania na terenie Parku ponad połowę stanowiły placówki naukowe i uczelnie z Krakowa. Ważnym aspektem działalności
naukowej jest także organizacja konferencji i kongresów. BgPN nie dysponuje salami do
116
organizacji tego typu spotkań, najczęściej korzysta przy ich obsłudze z oferty lokalnych
gestorów bazy turystycznej. Można przyjąć, że corocznie w związku z działalnością naukową dociera do regionu około 500–600 osób, co, przyjmując średnie wydatki dla turysty
związane z pobytem jednodniowym i kilkudniowym, daje kwotę rzędu 100 tys. zł.
117
Rozdział 5
Przestrzeń chroniona Babiogórskiego
Parku Narodowego jako czynnik
ekonomiczny w rozwoju lokalnym
5.1. Zasoby parku narodowego a wartości społeczne
Potrzeba kontaktu człowieka z przyrodą ma charakter wrodzony, lecz sposób jej użytkowania jest uwarunkowany czynnikami społeczno-kulturowymi (Krzymowska-Kostrowicka 1995a, b). Także sposób postrzegania (widzenia) świata przyrody zależy od reprezentowanego przez jednostki i grupy społeczne systemu wartości oraz od indywidualnych
wyobrażeń i kulturowo determinowanych wzorców działania. Z drugiej strony ludzkimi
postawami i działaniami wobec środowiska przyrodniczego kierują wartości, jakie człowiek dostrzega w przyrodzie, a także wartości, których przyroda jest źródłem sama w sobie (Krzymowska-Kostrowicka 1997).
Nadrzędnym przedmiotem ochrony parku narodowego są zasoby przyrodnicze, co
jednak nie wyklucza obecności w obrębie tej obszarowej formy ochronnej istnienia elementów antropogenicznych, które także obejmuje się ochroną. Owe zasoby przyrodnicze
w społecznym procesie wartościowania, stanowiąc podłoże realizacji określonych potrzeb, przyjmują cechy wartości (walorów).
Z perspektywy antropocentrycznej zasoby przyrodnicze parku narodowego mogą być
postrzegane jako czynnik regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka (wartości
psychostymulujące i terapeutyczne), źródło wiedzy i rozwoju indywidualnych zamiłowań
twórczych (wartości poznawcze), a także wartości estetyczne i emocjonalne. Źródłem wartości społecznych są wówczas cechy środowiska przyrodniczego (np. morfologia rzeźby,
rodzaje ekosystemów, poszczególne gatunki flory i fauny), jego bioróżnorodność oraz kompozycje krajobrazowe, określone sposobem i charakterem wypełnienia przestrzeni parku.
Szczególną cechą parków narodowych jest ich wartość symboliczna, odwołująca się do
faktu objęcia danej przestrzeni ochroną prawną. Podkreśla ona rangę oraz wyjątkowość
cech środowiska przyrodniczego w obrębie ustanowionych granic. Z punktu widzenia
118
Przestrzeń chroniona parku jako czynnik ekonomiczny w rozwoju lokalnym
jednostkowego wywołuje ona określone emocje, przywołuje fakty nabytej wcześniej wiedzy i jest stymulatorem refleksji intelektualnej. Wartość symboliczna parku narodowego
ma charakter autoteliczny i z punktu widzenia odbioru społecznego tworzy szczególną
„wartość dodaną” przestrzeni chronionej. Z wartością symboliczną parku jest bezpośrednio związana jego funkcja ochronna.
Wartości kulturowe parków narodowych odnoszą się zarówno do ich sfery przyrodniczej, jak i znajdujących się w ich granicach wytworów działalności ludzkiej. Wartości
kulturowe przyrody są wyrażane poprzez społeczny stosunek do niej, np. w wymiarze
religijnym (sakralizacja elementów przyrodniczych), a także postrzegania przyrody jako
„świadka dziejów” w ujęciu historycznym (Krzymowska-Kostrowicka 1997). Przyroda
częściowo przekształcona przez człowieka jest szczególnym obrazem kultury lokalnej
i nośnikiem informacji o niej. Treści wartości kulturowych będących przejawem i pozostałością aktywności człowieka na terenach parków narodowych są zazwyczaj silnie związane z przyrodą i do niej się odwołują. Podobnie obiekty materialne łączą się z walorami
przyrodniczymi, tworząc unikatowe kompozycje krajobrazowe.
Relacje pomiędzy wartościami płynącymi z zasobów przyrodniczych i cech kulturowych a wartością symboliczną parku zawiązują każdorazowo wyjątkową i złożoną strukturę (mozaikę) wartości oddziałującą emergentnie na sferę motywacyjną przyjezdnych.
Ma to szczególne znaczenie w przypadku rozwoju turystyki w górskich parkach narodowych, jakim jest BgPN. Rola tych wartości nie ogranicza się wyłącznie do obszarów
parków narodowych, oddziałują one także na sferę społeczną w najbliższym otoczeniu
przestrzennym parków, wpływając na kształtowanie się świadomości i postaw społeczności lokalnych.
Mimo że zakres i sposób gospodarczego użytkowania polskich parków narodowych
jest znacznie ograniczony, to jednak w ich zasobach przyrodniczych są „zakorzenione”
także szeroko rozumiane wartości ekonomiczne (gospodarcze). Źródłem tych wartości
jest uznanie przydatności i użyteczności istniejących w obrębie parku warunków środowiska dla określonych form gospodarowania i społecznej aktywności, a także fakt finansowania działalności ochronnej parków ze środków instytucji państwowych, o czym była
mowa w rozdziale 4. Z wartościami ekonomicznymi wyrażonymi w pieniądzu są ściśle
powiązane wartości produkcyjne środowiska (np. w rezultacie pozyskiwania drewna czy
połowu ryb), a także wartości przestrzenne parku, decydujące o możliwości przemieszczania się w jego obrębie (np. z punktu widzenia eksploracji turystycznej) oraz określające
jego zewnętrzną dostępność komunikacyjną.
Omawiając w zarysie społeczne wartości parków narodowych, należy pamiętać,
że podstawowym zadaniem tych obszarów jest zachowanie wartości biocentrycznych
i ekocentrycznych przyrody, odwołujących się do kwestii podtrzymywania naturalnego
charakteru mechanizmów kształtujących procesy biotyczne i abiotyczne środowiska oraz
przepływu w nim materii, energii i informacji. Natomiast istnienie w przypadku parków
narodowych sprzężenia pomiędzy wartościami autotelicznymi przyrody a jej wartościami społecznymi winno być podstawowym wyznacznikiem dla efektywnego zarządzania
i racjonalnego gospodarowania tymi obszarami.
Z wartości reprezentowanych przez parki narodowe wynikają ich społeczne funkcje – przede wszystkim ich nadrzędna rola, jaką jest zachowanie wartości przyrody dla
119
następnych pokoleń, ale także inne funkcje ukierunkowane na realizację potrzeb obecnych społeczeństw, jak: turystyczno-rekreacyjna, edukacyjna, naukowa oraz funkcja ekonomiczna czy szerzej – gospodarcza.
Zasoby przestrzeni chronionej parków narodowych, uznane społecznie za wartości,
inicjują ludzką aktywność w sferze gospodarczej i ruchliwości przestrzennej, która to z kolei jest nośnikiem wartości ekonomicznych (pieniądza). Za sprawą rozwoju funkcji parków oraz ich powiązań z funkcjami terenów otaczających wzrasta znaczenie przestrzeni
chronionej jako czynnika rozwoju lokalnego, który w sposób bezpośredni i pośredni oddziałuje na zachodzące w otoczeniu parku procesy społeczne i gospodarcze (rynkowe).
Niniejszy rozdział poświecono omówieniu i ocenie znaczenia, jakie ma przestrzeń
chroniona BgPN, z punktu widzenia jej zasobów i społecznych wartości, dla rozwoju oraz
stymulowania aktywności turystyczno-rekreacyjnej i powiązanej z nią sfery lokalnych
usług, a także innych działalności gospodarczych na terenach otaczających Park. Analizę
przeprowadzono z zamiarem rozpoznania korzyści ekonomicznych, które pływną z rozwoju tychże aktywności, w wymiarze ilościowym i jakościowym, a także określenia czynników determinujących ich wielkość, charakter i trwałość (podtrzymywalność).
5.2. Ekonomiczna rola turystyki przyjazdowej
5.2.1. Założenia i koncepcja badań
Rozpoznanie, w jakim stopniu i zakresie park narodowy oddziałuje na gospodarkę lokalną poprzez przyciąganie ruchu turystycznego i związane z tym wydatki turystyczne,
jest zadaniem złożonym. W rozdziale 2. ukazano niektóre przykłady rozwiązania tego zagadnienia. Sposoby szacowania wielkości wydatków turystycznych zależą między innymi
od: celu badań, dostępności i rodzaju danych, możliwości organizacyjnych i finansowych
prowadzenia badań oraz warunków, w jakich badania są prowadzone.
Z metodologicznego punktu widzenia kluczową kwestią jest sposób rozumienia
związku przyczynowego pomiędzy turystyką przyjazdową do parku narodowego a efektami ekonomicznymi powodowanymi w obrębie terytorialnych systemów społecznych.
Ów związek może być postrzegany „wąsko” i ograniczać się do ruchu turystycznego motywowanego wyłącznie celem odwiedzenia parku, bądź „szeroko” – z uwzględnieniem zróżnicowanego spektrum motywacji i potrzeb turystycznych oraz określeniem miejsca parku
narodowego w strukturze motywów przyjazdu turystów na tereny otaczające ten park.
W jednym i drugi przypadku przedmiotem analizy jest relacja pomiędzy sferą motywacyjną turystów a ich wydatkami związanymi z zakupem usług i towarów w trakcie pobytu.
W założeniach diagnozy ekonomicznej funkcji BgPN, omówionych w rozdziale 3.,
przyjęto szeroką interpretację relacji ekonomicznych tego Parku z jego otoczeniem społeczno-gospodarczym. Konsekwentnie więc, także dla określenia ekonomicznego oddziaływania Parku w sferze turystyki, przedmiotem rozważań są bezpośrednie i pośrednie
relacje między BgPN a lokalną sferą usług turystycznych.
120
Ujęcie relacyjne skłania do przyjęcia analizy systemowej jako płaszczyzny analitycznej
umożliwiającej rozwiązanie postawionego tu problemu diagnozy ekonomicznego oddziaływania turystyki przyjazdowej w odniesieniu do BgPN. W studiach nad rozwojem turystyki w parkach narodowych (czy szerzej na obszarach chronionych) podejście systemowe
było stosowane niejednokrotnie, przynosząc zadawalające rezultaty.
W systemowych ujęciach zjawisk turystycznych jako czynnik systemotwórczy przyjmuje się najczęściej ruch turystyczny, który zawiązuje relacje wewnątrzsystemowe
(Matczak 1992; Mika 2014). Idąc tą drogą, można zaproponować wyodrębnienie na badanym obszarze „systemu recepcji turystycznej Babiogórskiego Parku Narodowego” z takimi
jego głównymi składowymi jak:
a) turyści;
b) walory turystyczne Parku, w szerokim rozumieniu, stwarzające turystom zarówno
sprzyjającą okoliczność realizacji potrzeby kontaktu z przyrodą, jak i potrzeb aktywności ruchowej; walorem turystycznym jest także wartość symboliczna przestrzeni
chronionej parku narodowego;
c) wartości kulturowe regionu Babiej Góry;
d) zagospodarowanie turystyczne (materialna baza turystyki) Parku i jego otoczenia
(obszaru badań), służące realizacji potrzeb bytowych, żywieniowych i innych osób
przyjeżdżających w celach turystycznych.
Celem wyodrębnienia takiego systemu jest określenie wielkości środków finansowych
pochodzących z wydatków turystów odwiedzających ten Park, które są wprowadzane do
lokalnego systemu gospodarczego, przy czym – jak już wcześniej zaznaczono – ocena
wielkości i struktury wydatków będzie prowadzona zarówno w odniesieniu do roli wartości reprezentowanych przez BgPN jako motywu głównego, jak i jednego z wielu motywów
przyjazdu turystów do badanych gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.
5.2.2. Cele i metodyka badań
Nadrzędnym celem badania uczestników ruchu turystycznego było określenie wielkości
i struktury wydatków turystów odwiedzających BgPN oraz rozpoznanie zakresu powiązań ekonomicznych, które tworzą się w związku z wydatkowaniem tych środków finansowych w najbliższym otoczeniu przestrzennym Parku.
Cele szczegółowe badań obejmowały:
– określenie miejsca i roli BgPN w strukturze motywacji turystycznej osób odwiedzających badany obszar;
– rozpoznanie opinii turystów na temat stanu rozwoju infrastruktury turystycznej
i jego dostosowania do potrzeb turystycznych;
– określenie wielkości i struktury wydatków turystycznych osób odwiedzających BgPN;
– rozpoznanie rozkładu przestrzennego wydatków turystycznych osób odwiedzających
BgPN;
– rozpoznanie stanu rozwoju bazy noclegowej i innych urządzeń turystycznych na badanym obszarze.
121
Realizacja powyższych celów wymagała podjęcia badań terenowych w formie wywiadów bezpośrednich z wykorzystaniem kwestionariusza (załącznik) oraz przeprowadzenia
inwentaryzacji kartograficznej obiektów noclegowych działających w gminach: Jabłonka,
Lipnica Wielka i Zawoja. Do analizy wykorzystano także dane dyrekcji BgPN na temat
wielkości ruchu turystycznego rejestrowanego na podstawie liczby sprzedanych biletów
wstępu do Parku.
Badania ankietowe wśród uczestników ruchu turystycznego przeprowadzono na terenie i przy wejściach do BgPN (Markowe Szczawiny, Diablak, Polana Krowiarki, Zawoja
Markowa) oraz we wsiach Zawoja i Zubrzyca Górna, w miejscach znajdujących się blisko
granic Parku. Badania ankietowe prowadzono w okresie od maja 2012 r. do końca grudnia
2013 r. Wybór dni, w których prowadzono badania, dostosowano do rozkładu w czasie
ruchu turystycznego na terenie BgPN, rejestrowanego przez dyrekcję Parku.
Badania kwestionariuszowe zmierzały do rozpoznania i oceny cech ilościowych oraz
jakościowych. Wywiad, którego celem było ilościowe określenie wielkości, struktury i kierunków przepływu wydatków turystycznych przeprowadzono w grupie N=1215 respondentów, przy czym badane osoby w 44,1% udzieliły informacji na temat wydatków własnych (jednoosobowych), w 41,4% dla rodzin, a 14,5% dla grup, których były członkiem.
Dlatego ogół zebranych informacji na temat wydatków turystycznych dotyczył łącznie
2912 osób. W grupie badanych 1215 respondentów turyści jednodniowi stanowili 48,8%
(593 osób), a turyści korzystający z noclegu – 51,2% (622 osób). Liczebność próby dla
rozpatrywanych dwóch kategorii ruchu turystycznego – turyści jednodniowi oraz turyści korzystający z noclegu, pozwala na wnioskowanie dla populacji generalnej z błędem
mniejszym niż 5% dla przyjętego przedziału ufności α = 0,95.
Badania jakościowe przeprowadzono w celu określenia szczegółowej struktury motywacji osób odwiedzających BgPN, a także rozpoznania opinii turystów na temat stanu
infrastruktury turystycznej. W przypadku analiz jakościowych zaleca się, aby próby przekroczyły minimalną liczebność 200 respondentów (Bazarnik i in. 1992). Przyjmując takie
założenie, badanie cech jakościowych przeprowadzono w grupie n1 = 456 turystów. Starano się, aby obie próby: N = 1215 oraz n1 = 456 nie różniły się istotnie na poziomie statystycznym ze względu na strukturę respondentów według płci i wieku. Strukturę wiekową
respondentów ujęto w 6 przedziałów klasowych (tabele: 37 i 42). Dla weryfikacji posłużono się testem zgodności χ2 Pearsona, który pozwolił stwierdzić, że dla poziomu istotności
p = 0,05 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o nieistnieniu istotnych różnic
pomiędzy badanymi grupami ze względu na strukturę płci i wieku1.
1
Wynik testu χ2 dla struktury według płci przyjął wartość 0,889. Wartość krytyczna rozkładu χ2 przy liczbie
stopni swobody df = 1 i poziomie istotności p = 0,05 wynosi 3,841. Z kolei wynik testu χ2 dla struktury wiekowej
miał wartość 2,334. Wartość krytyczna rozkładu χ2 przy liczbie stopni swobody df = 5 i poziomie istotności
p = 0,05 wynosi 11,07.
122
5.2.3. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym
Wielkość ruchu turystycznego w BgPN jest podawana na podstawie liczby sprzedanych
biletów wstępu i rejestru osób zwolnionych z opłat, przy czym opłaty pobierane są jedynie
w Punktach Informacji Turystycznej i Przyrodniczej na Polanie Krowiarki i w Zawoi Markowej. Pozostałe wejścia na szlaki babiogórskie (czarny: Ryzowana – Markowe Szczawiny,
żółty: Zawoja Czatoża – Markowe Szczawiny, zielony: Przywarówka – Diablak i czarny:
Zawoja Czatoża (granica Parku) – Mała Babia) nie są objęte sprzedażą biletów wstępu.
Ponadto zakup biletu wstępu obowiązuje turystów jedynie wiosną, latem i jesienią2. Szczegółową analizę czasową i przestrzenną ruchu na szlakach turystycznych umożliwia elektroniczny system monitoringu, który jest rozwijany w Parku od 2011 r. W tym samym
roku zakupiono pierwsze urządzenia (zainstalowane na kopule szczytowej), a w 2013 r.
objęto monitoringiem cały obszar Parku (14 czujników pyroelektrycznych). Od 2014 r.
dyrekcja Parku potencjalnie może dysponować pełnymi danymi na temat natężenia ruchu
pieszego wzdłuż szlaków turystycznych. W rzeczywistości uzyskane dane są obarczone na
tyle dużymi błędami pomiarowymi, że nie mogą stanowić wiarygodnego źródła informacji naukowej.
Zgodnie ze sprawozdaniami prowadzonymi na podstawie sprzedaży biletów w 2014 r.
Park odwiedziło około 76 tys. osób, wśród których 36% stanowiły osoby uprawnione
do opłaty ulgowej3, a 5% zwolnione z opłat4 (tabela 36). Średnia roczna liczba turystów
w okresie 2000–2014 wynosiła 61,7 tys. osób. Od 2000 r. najwyższa frekwencja odwiedzających została odnotowana w 2013 r. (80,8 tys. osób), a najniższa w 2001 r. (44,7 tys.).
Tabela 36. Liczba rejestrowanych wejść turystów na teren Babiogórskiego Parku Narodowego
w okresie od 26.04.2014 r. do 30.11.2014 r.
Table 36. Recorded numbers of visitors’ entries to Babia Góra National Park between 26 April 2014
and 30 November 2014.
Miejsce poboru
opłat
Polana Krowiarki
Zawoja Markowa
Razem
Bilety ulgowe
liczba
%
21 653
28,5
5 751
7,6
Bilety normalne
liczba
%
34 924
46,0
9 700
12,8
Zwolnieni z opłat
liczba
%
2 741
3,6
1 183
1,6
Razem wejścia
liczba
%
59 318
78,1
16 634
21,9
27 404
44 624
3 924
75 952
36,1
58,8
5,2
100
Źródło: opracowanie na podstawie danych BgPN.
Do 2013 r. opłaty pobierano od 30 kwietnia do 31 października, w 2014 r. okres wydłużono do 30 listopada, a od
2015 r. opłaty obowiązują od ostatniego weekendu marca do 30 listopada.
3
Prawo do opłaty ulgowej mają uczniowie i studenci, emeryci i renciści, osoby niepełnosprawne i żołnierze
służby czynnej.
4
Zwolnieni z opłaty są m.in. mieszkańcy gmin: Jabłonka, Koszarawa, Lipnica Wielka i Zawoja, dzieci do 7 lat,
członkowie rodzin wielodzietnych legitymujący się Kartą Dużej Rodziny oraz uczniowie szkół i studenci odbywający w Parku zajęcia terenowe (po uzyskaniu zgody dyrektora).
2
123
Obserwacje prowadzone przez pracowników Parku wykazują jednak, że faktyczna liczba
turystów wchodzących do Parku jest o ok. 25–30% wyższa od liczby sprzedawanych biletów.
Wielkość ruchu turystycznego w BgPN wykazuje tendencję rosnącą (ryc. 14). W 2014 r.
liczba zarejestrowanych wejść do Parku była o 45% wyższa niż w 2000 r. Nieco szybciej
wzrasta liczba turystów wchodzących do Parku z Polany Krowiarki. Spadek ruchu turystycznego w 2007 r. można wiązać z zamknięciem i rozbiórką schroniska na Markowych
Szczawinach5.
Ruch turystyczny w Parku charakteryzuje się wysoką sezonowością. Ze względu na
długie zaleganie pokrywy śnieżnej wiosną i niesprzyjające wędrówkom warunki atmosferyczne w sezonie zimowym, wzmożony ruch turystyczny pojawia się z końcem kwietnia
i trwa do początku listopada. Największa liczba odwiedzających jest notowana w lipcu
i sierpniu. W miesiącach zimowych na Babią Górę wchodzi po kilkaset osób miesięcznie,
a przy sprzyjających warunkach pogodowych nawet ponad 1000 osób. Zgodnie ze statystykami sprzedaży biletów wstępu w latach 2000–2014, średnio 28% wejść turystycznych
do Parku ma miejsce w sierpniu, 19% w lipcu, a 17% we wrześniu (ryc. 15). Spośród miesięcy, w których były sprzedawane bilety wstępu, największe wahania frekwencji turystów
miały miejsce w październiku i wrześniu, o czym przekonują współczynniki zmienności
(V)6 liczby wejść do Parku, wynoszące: 47% – dla października oraz 37% – dla września.
Miesiącami o stosunkowo małych wahaniach liczby turystów są sierpień i maj, dla których
współczynniki zmienności wyniosły odpowiednio – 17% i 18%. Wielkość ruchu turystycznego w ciągu roku jest uzależniona od warunków atmosferycznych, zwłaszcza
Ryc. 14. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2000–2014
Fig. 14. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014
5
6
Nowe schronisko na Markowych Szczawinach było budowane w latach 2007–2009.
V = Iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej badanej zmiennej.
124
w weekendy. Ruch turystyczny w masywie Babiej Górze ma bowiem silnie weekendowy
charakter, największe liczby turystów „na Babiej” obserwuje się w tzw. długie weekendy.
Rozkład przestrzenny ruchu turystycznego w obrębie parku jest nierównomierny.
Dane za okres 2000–2014 r. wskazują, że aż 78% biletów wstępu sprzedano na Polanie
Krowiarki. W poszczególnych latach udział biletów sprzedanych w tym punkcie wahał
się od 72% (2001 r.)7 do 82% (2012 r.). W granicach Parku ruch turystyczny koncentruje się przede wszystkim na szczycie Babiej Góry i wokół schroniska na Markowych
Szczawinach. Największe nasilenie ruchu turystycznego jest obserwowane na szlakach:
czerwonym (Przełęcz Lipnicka/ Polana Krowiarki – Sokolica – Diablak – Przełęcz Brona
– Markowe Szczawiny), niebieskim (Przełęcz Lipnicka – Markowe Szczawiny) i zielonym
(Zawoja Markowa – Markowe Szczawiny).
Ryc. 15. Rozkład czasowy ruchu turystycznego w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2000–
2014 (wielkości uśrednione)
Fig. 15. Time distribution of the numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014
(average values)
5.2.4. Wartości Parku a motywacja turystyczna
Charakterystyka badanej próby
W grupie N = 1215 respondentów kobiety stanowiły 46,1%, a mężczyźni 53,9% (tabela 37).
Przeważały osoby w wieku 26–40 lat – 43,1%. Turyści powyżej 40. roku życia stanowili 34,6%, zaś między 15. a 25. rokiem życia – 22,4%. Większość badanych miała
wykształcenie wyższe (57%). Wykształcenie średnie i zawodowe deklarowało 41,7%
W latach 2001 i 2002 bilety sprzedawano również w Przywarówce, a w latach 2001–2006 i 2011 także na Markowych Szczawinach.
7
125
Tabela 37. Struktura respondentów według płci, wieku, wykształcenia i dochodu miesięcznego
(grupa N = 1215)
Table 37. Respondents’ group structure in terms of gender, age, education level, and monthly
income (group N = 1215)
Płeć
Kategoria
Kobieta
Mężczyzna
Wiek
%
46,1
53,9
lata
Wykształcenie
%
kategoria
Dochód miesięczny
przedział
wielkości [zł]
%
15–19
2,9
wyższe
57,0
<1000
19–25
26–40
41–50
51–65
>65
19,5
43,1
średnie
zawodowe
gimnazjalne
36,3
4,4
1,3
podstawowe
1,0
1000–2000
2000–3000
3000–5000
>5000
brak odpowiedzi
18,3
14,2
2,1
%
7,7
31,1
29,8
13,9
5,9
11,5
Źródło: badania własne.
Source: own research.
respondentów. Pozostały nieznaczny odsetek stanowili uczniowie szkół średnich (1,3%)
i gimnazjalnych (1%).
Struktura respondentów ze względu na średni miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym wskazuje, że najwięcej osób deklarowało jego wartość w przedziale
1000–2000 zł (31,1%). Zbliżony odsetek badanych (29,8%) wskazał jego wielkość w przedziale 2000–3000 zł. Z kolei uzyskiwany dochód powyżej 3000 zł charakteryzował prawie
20% respondentów, którzy udzielili odpowiedzi na pytanie (11,5% odmówiło podania
wartości) (tabela 37).
Analizując pochodzenie terytorialne przyjezdnych, wyraźnie dostrzega się dominację
województw: małopolskiego (41,9%) i śląskiego (30,7%) (tabela 38). Znacznie mniejszy udział mają pozostałe województwa, przy czym ich udział relatywnie maleje wraz
z odległością. Fakt, że w badaniu są reprezentowane wszystkie województwa, wskazuje
na ogólnopolską rangę regionu Babiej Góry jako obszaru recepcji turystycznej. Wysoką
Tabela 38. Pochodzenie terytorialne respondentów (grupa N = 1215)
Table 38. Respondents’ area of origin (group N = 1215)
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
126
%
3,1
1,1
1,0
0,5
Województwo
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
%
4,0
41,9
6,2
2,2
Województwo
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
%
1,9
0,1
1,2
30,7
Województwo
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
zagranica
%
2,4
0,3
2,1
0,9
0,7
Fot. 3. Schronisko PTTK na Markowych Szczawinach (fot. J. Kapłon)
Photo 3. Mountain shelter at Markowe Szczawiny (photo by J. Kapłon)
Fot. 4. W drodze na szczyt Babiej Góry (fot. B. Zawilińska)
Photo 4. On the way to Babia Góra summit (photo by B. Zawilińska)
127
Ryc. 16. Pochodzenie terytorialne respondentów według powiatów (grupa N = 1215)
Fig. 16. Respondents’ area of origin, by county (powiat) (group N = 1215)
128
koncentrację przestrzenną przyjazdów turystycznych potwierdza rycina 16, ilustrująca rozkład pochodzenia terytorialnego
respondentów według powiatów. Zasięg największego oddziaływania BgPN zawiera się
Długość pobytu
%
w promieniu ok. 100 km, obejmującym aglo1 dzień
48,8
merację Krakowa i konurbację katowicką.
2–3 dni
30,4
W pozostałej części kraju największy odsetek
przyjezdnych pochodził z ośrodków miej4–7 dni
15,6
skich, głównie: Warszawy, Łodzi, Poznania
8–14 dni
4,4
i Wrocławia, a także: Częstochowy, Tarnowa,
>14 dni
0,8
Kielc i Szczecina.
Razem
100
W badanej grupie turyści korzystający
z noclegu stanowili 51,2%, z czego większość
– prawie 60% – deklarowała pobyt 2–3 dniowy, głównie w weekendy. Pozostałą część stanowiły pobyty dłuższe – 4 i więcej dni, przy
czym średnio co 6. osoba korzystająca z noclegu przebywała w tym regionie od 4 do 7 dni
(tabela 39).
Tabela 39. Deklarowana długość pobytu
respondentów (grupa N = 1215)
Table 39. Duration of stay as declared by
respondents (group N = 1215)
Park w strukturze motywacji turystycznej
Przyjęto założenie, iż bezpośredni i pośredni charakter relacji ekonomicznych, jakie
zawiązuje park narodowy z terytorialnymi systemami społecznymi, w których jest zakorzeniony w związku z turystyką przyjazdową, znajduje odzwierciedlenie w relacjach
funkcjonalnych (bezpośrednich i pośrednich) w zakresie realizacji potrzeb turystycznych.
Społeczna problematyka motywacji turystycznej ma więc kluczowe znaczenie dla oceny
związków ekonomicznych między parkiem narodowym a jego otoczeniem przestrzennym, które to wynikają z rozwoju turystyki.
W grupie N = 1215 turystów na pytanie, czy ich wizyta w BgPN jest głównym celem przyjazdu, aż 82,31% odpowiedziało twierdząco, przy czym w grupie turystów jednodniowych było to niemal 90% badanych, a wśród korzystających z noclegu 75,39%
(tabela 40). Natomiast na pytanie o to, czy podczas tego wyjazdu odwiedzili lub zamierzają odwiedzić BgPN, „tak” odpowiedziało 92,02% osób (ryc. 17). Aż dla 82,9%
Tabela 40. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy wizyta w BgPN jest głównym celem przyjazdu?
Table 40. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been the main purpose
of your trip?
Odpowiedź
Tak
Nie
Razem
Turyści ogółem [%]
82,31
17,69
100
Turyści jednodniowi [%]
89,88
10,12
100
Turyści korzystający z noclegu [%]
75,39
24,61
100
129
respondentów badany obszar (region Babiej Góry) jest miejscem docelowym ich wyjazdu turystycznego. Pozostała część stwierdziła, że wizyta w BgPN jest jednym z etapów
dłuższego wyjazdu (ryc. 18). Cechą turystyki przyjazdowej do BgPN jest także znaczny
odsetek powrotów turystycznych, o czym przekonują dane zamieszczone w tabeli 41.
W celu szczegółowego rozpoznania struktury motywacji turystycznej zadano respondentom z grupy n1 = 456 dziesięć pytań. Miały one formę stwierdzeń, w stosunku do
których odnosili się oni w trakcie badania w pięciostopniowej skali Likerta (odpowiedzi:
„Zdecydowanie zgadzam się”, „Raczej zgadzam się”, „Nie wiem/Nie mam zdania”, „Raczej
nie zgadzam się”, „Zdecydowanie nie zgadzam się”).
Stwierdzenia brzmiały:
a – Głównym powodem mojego przyjazdu jest wejście na Babią Górę;
b – Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek na łonie przyrody;
c – Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu i aktywności;
d – Przy wyborze tego miejsca zupełnie NIE brałe(a)m pod uwagę faktu, że leży tutaj
Babia Góra;
e – Istnienie parku narodowego w tym miejscu NIE ma dla mnie znaczenia;
f – Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy;
g – Uważam, że Babia Góra jest główną atrakcją tej okolicy;
h – Uważam, że najważniejszą atrakcją tej okolicy jest kultura lokalna;
i – Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej urządzeń i atrakcji dla
turystów;
j – Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią Górę powinno powstać więcej
urządzeń i atrakcji dla turystów.
Ryc. 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie:
Czy podczas tego wyjazdu odwiedził Pan(i)
lub zamierza odwiedzić BgPN?
Fig. 17. Distribution of answers to the question: Have you visited or are you planning
to visit BGNP during your current trip?
Ryc. 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie:
Czy wizyta w BgPN jest jednym z etapów
Pana(i) dłuższego wyjazdu?
Fig. 18. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been a stage in
a longer trip for you?
130
Zebrane informacje poddano analizie opisowej. Kolejnym krokiem był podział badanych na podgrupy (grupy) wewnętrznie podobne, ze względu na reprezentowane potrzeby turystyczne. Z grona 456 respondentów 60,1% osób przebadano na terenie BgPN, pozostałą część (39,9%) poza jego obszarem. Strukturę badanych w 41,4% tworzyły kobiety,
a w 58,6% mężczyźni. Przeważały osoby w wieku 26–40 lat – 46,5%. Turyści powyżej 40.
roku życia stanowili 34,2%, zaś poniżej 25. roku – 19,3% (tabela 42). W badanej grupie
turyści jednodniowi stanowili 52,8%, a korzystający z noclegu (głównie w Zawoi) – 47,2%.
Jak już wcześniej wskazano, struktura tej grupy nie różni się istotnie na poziomie statystycznym (przy p = 0,05) od ogółu badanych (grupa N).
Rozkład odpowiedzi na zadane pytania (zmienne: a – j) zamieszczono w tabeli 43. W pytaniach o główny powód przyjazdu zdecydowana większość stwierdziła, że jest on związany
z potrzebą odpoczynku na łonie natury (b) oraz potrzebą ruchu i aktywności fizycznej (c).
W obu kategoriach pytań odsetek osób, które raczej lub zdecydowanie zgodziły się z tymi
stwierdzeniami, przekroczył 90%. Wejście na Babią Górę jako główny motyw przyjazdu
„zdecydowanie” zadeklarowało 45,1% badanych (a). Średnio co piąta (21%) osoba „raczej
zgodziła się” z tak postawionym pytaniem. W opinii większości respondentów Babia Góra
jest główną atrakcją okolicy (85% osób „raczej” i „zdecydowanie” zgodziło się z taką tezą) (g).
Szczególne znaczenie masywu babiogórskiego dla lokalnego rozwoju turystyki ilustruje
także stosunek turystów do stwierdzenia: Przy wyborze tego miejsca zupełnie nie brałe(a)m
pod uwagę faktu, że leży tutaj Babia Góra. Aż 88,3% ankietowanych „zdecydowanie”
lub „raczej” nie zgodziło się z nim. Znacząca część badanych (80,8%) nie chce, aby na
Babiej Górze powstało więcej urządzeń i atrakcji dla turystów (i). Natomiast ponad
połowa (55,5%) respondentów uważa, że więcej urządzeń i atrakcji turystycznych powinno powstać w miejscowościach otaczających Babią Górę (j). Średnio co trzecia osoba
wyrażała odmienną opinię, nie chcąc nowych inwestycji w otoczeniu BgPN, które służyłyby
przyciąganiu ruchu turystycznego.
Tabela 41. Rozkład odpowiedzi na pytanie:
Który raz jest Pan(i) obecnie w BgPN?
Table 41. Distribution of answers to the question: How many times have you visited BGNP,
including the current visit?
Odpowiedź
Jeszcze nie byłe(a)m
Pierwszy
2–3
4–10
10–20
> 20
Razem
%
1,81
32,26
20,33
26,25
9,79
9,55
100
Tabela 42. Struktura respondentów według
płci i wieku (grupa n1 = 456)
Table 42. Gender and age structure of the
respondents’ group (group n1 = 456)
Płeć
Kategoria
%
Kobieta
41,4
Mężczyzna
58,6
Wiek
Lata
15–19
19–25
26–40
41–50
51–65
>65
%
3,5
15,8
46,5
15,1
16,1
3,0
131
Tabela. 43. Struktura odpowiedzi na pytania ankietowe (zmienne: a – j)
Table 43. Answers to the questionnaire questions (variables: a – j)
Odpowiedź [%]
zdecydowanie
zgadzam się
zgadzam się
nie wiem /
nie mam
zdania
nie
zgadzam się
zdecydowanie
nie zgadzam się
(a) Głównym powodem mojego
przyjazdu jest wejście na
Babią Górę
45,1
21,2
0,8
22,3
10,6
(b) Głównym powodem mojego
przyjazdu jest odpoczynek na
łonie przyrody
62,2
31,9
0,9
4,1
0,9
(c) Głównym powodem mojego
przyjazdu jest potrzeba ruchu i
aktywności
69,8
26,3
0
3,9
0
(d) Przy wyborze tego miejsca
zupełnie nie brałe(a)m pod
uwagę faktu, że leży tutaj
Babia Góra
1,2
7,4
3,1
27,1
61,2
(e) Istnienie parku narodowego
w tym miejscu nie ma dla mnie
znaczenia
8,9
15,6
7,2
40,2
28,1
(f) Wybrałem to miejsca właśnie
dlatego, że istnieje tutaj park
narodowy
20,1
26,8
9,9
36,3
6,9
(g) Uważam, że Babia Góra jest
główną atrakcją tej okolicy
43,3
41,7
6,1
8,9
0
(h) Uważam, że najważniejszą
atrakcją tej okolicy jest kultura
lokalna
3,8
22,1
47,1
25,2
1,8
(i) Uważam, że na Babiej Górze
powinno się wybudować więcej
urządzeń i atrakcji dla turystów
1,6
8,5
9,1
28,6
52,2
(j) Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią
Górę powinno powstać więcej
12,4
43,1
11,6
22,1
10,8
Stwierdzenie
Na miejsce wartości przestrzeni chronionej w strukturze motywacji przyjezdnych
wskazują odpowiedzi na pytania: Istnienie parku narodowego w tym miejscu nie ma dla
mnie znaczenia oraz Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy. Z wyrażonych opinii wynika, po pierwsze, że park narodowy istotnie wpływa na
sposób postrzegania regionu Babiej Góry jako obszaru recepcji turystycznej. Ponad 2/3
132
respondentów uważało, że obecność parku narodowego ma dla nich znaczenie (e). Dla co
czwartej osoby (24,5%) fakt ten „raczej” lub „zdecydowanie” nie odgrywał roli. Po drugie,
wartość symboliczna obszaru chronionego znajduje odzwierciedlenie w strukturze motywacji turystycznej. Prawie połowa badanych osób (46,9%) wybrała region Babiej Góry
jako cel swojego przyjazdu ze względu na istnienie parku narodowego (f). W przypadku
43,2% ankietowanych motywy ich przyjazdu raczej lub zupełnie nie wiązały się z tym
faktem. Na poziomie statystycznym nie ma istotnych różnic w stosunku do wartości przestrzeni chronionej między turystami jednodniowymi a turystami korzystającymi z noclegu (pobytowymi). Wskazują to wartości testu U Manna-Whitneya wyliczone dla zmiennych e i f (Ue = 12731,5; p = 0,773; Uf = 11965,0; p = 0,292). Posługując się tym samym
testem nieparametrycznym, rozpoznano, że nie ma też istotnych statystycznie różnic
w opiniach wyrażanych przez turystów jednodniowych i turystów pobytowych na temat
potrzeby nowych inwestycji turystycznych na Babiej Górze (zmienna i) oraz w miejscowościach ją otaczających (j),
Wartości tradycyjnej kultury Babiogórców i Orawian są słabo rozpoznawane przez
przyjezdnych. Na pytanie dotyczące znaczenia wartości kulturowych w kształtowaniu
atrakcyjności turystycznej regionu (h) prawie połowa respondentów (47,1%) wykazała
się brakiem wiedzy lub brakiem opinii na ten temat. Średnio co czwarta osoba doceniała
wartość lokalnej kultury jako składowej potencjału turystycznego regionu. Podobny odsetek był odmiennego zdania.
Omówiona struktura odpowiedzi nie różnicuje na poziome statystycznym ogółu badanych respondentów na podgrupy wyrażające podobne opinie i poglądy wobec analizowanych zmiennych. Do wyodrębnienia takich grup (podgrup) zastosowano metodę
grupowania k-średnich. Procedura ta pozwoliła rozpoznać zróżnicowanie przyjezdnych
na kategorie, które kierują się podobnymi wartościami w sferze potrzeb i motywacji turystycznych. To z kolei umożliwiło określenie niektórych kierunków relacji pomiędzy
elementami składowymi lokalnego systemu recepcji turystycznej. Przyjęto, że związki pomiędzy składowymi systemu znajdują odzwierciedlenie w relacjach między zmiennymi:
b, c, f, h, i, j. Ze względu na słabą identyfikację wartości lokalnej kultury przez badanych
respondentów w procedurze grupowania pominięto zmienną h. Do grupowania wybrano
więc 5 zmiennych, które odzwierciedlają relację pomiędzy wartościami przyrodniczymi,
parkiem narodowym w ujęciu symbolicznym (wartość symboliczna przestrzeni chronionej) oraz zagospodarowaniem turystycznym.
W rezultacie grupowania, kierując się zasadą maksymalizacji odległości między skupieniami, wydzielono 5 pozwalających się logicznie zinterpretować grup turystów. Wartości średnie analizowanych zmiennych w skupieniach przedstawia tabela 44.
Skupienie 1. obejmuje 63 badane przypadki. Grupę tę cechują wysokie wartości średnich dla zmiennych: b, c, f , przy niskich wartościach dla zmiennej i oraz j. Wyróżnione skupienie odzwierciedla kategorię przyjezdnych silnie motywowanych wartościami
estetycznymi i rekreacyjnymi środowiska przyrodniczego oraz wartościami symbolicznymi parku narodowego. Osoby zaliczone do tej grupy można określić jako „turystów
ekologicznych” w ujęciu A. Krzymowskiej-Kostrowickiej (1995b). Przemawia za tym także fakt braku w tej grupie akceptacji nowych inwestycji turystycznych na obszarze Parku i w jego otoczeniu. Grupę przyjezdnych o zbliżonych poglądach tworzy skupienie 5.
133
Tabela 44. Wartości średnie skupień badanych zmiennych
Table 44. Average cluster values of the variables
1
2
Skupienie
3
4
5
(b) Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek na łonie
przyrody
4,66
4,64
4,37
4,45
4,47
(c) Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu
i aktywności
4,82
4,58
4,63
4,52
4,52
(f) Wybrałem to miejsca właśnie dlatego, że istnieje tutaj park narodowy
4,42
3,93
1,86
2,60
1,95
(i) Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej
1,36
1,56
1,41
3,82
1,31
(j) Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią Górę powinno
powstać więcej urządzeń i atrakcji dla turystów
1,79
3,75
3,81
4,04
1,66
Zmienna
z 89 przypadkami. Przypadki należące do grup 1. i 5. odróżnia jednak postrzeganie wartości symbolicznej przestrzeni chronionej i jej miejsce w strukturze motywacji turystycznej
przyjezdnych. Analogiczną sytuację można zaobserwować w relacji pomiędzy skupieniem
2. (116 przypadków) a skupieniem 3. (115 przypadków). Oprócz różnic w stosunku do
wartości przestrzeni chronionej, obie grupy reprezentują kategorie przyjezdnych o mniej
„radykalnych” poglądach na kwestie ograniczeń w zagospodarowaniu turystycznym na
terenach w otoczeniu parku narodowego. Co więcej, przypadki w skupieniach 2. i 3. obejmują łącznie połowę badanych respondentów, którzy zgadzają się z koniecznością podjęcia nowych inwestycji, które przyczyniłyby się do podniesienia atrakcyjności turystycznej
miejscowości otaczających Babią Górę. Szczególną grupę przyjezdnych określają przypadki (73) tworzące skupienie 4. Turyści należący do tej grupy, kierując się potrzebami
kontaktu z przyrodą i aktywności ruchowej, są zdania, że nie tylko w otoczeniu BgPN
winno powstać więcej urządzeń i atrakcji turystycznych, ale także na jego obszarze. Do tej
grupy należy średnio co szósta badana osoba (16% respondentów).
5.2.5. Wielkość, struktura i rozkład przestrzenny wydatków
turystycznych
Grupę badanych N = 1215 turystów poproszono o podanie wartości wydatków poniesionych na terenie badanych gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja, związanych
z kosztami ich pobytu i dojazdu. W związku z tym, że respondenci w trakcie badania byli
w różnym momencie czasowym ich pobytu, pytania odnosiły się do kosztów przewidywanych, uwzględniających ewentualnie wcześniej już poniesione wydatki. Na tej podstawie
uzyskano odpowiedzi od wszystkich badanych osób na temat wielkości przewidywanych
wydatków ogółem oraz z podziałem na kategorie: „nocleg”, „wyżywienie” i „pozostałe”,
przy czym, jak już wcześniej zaznaczono, deklaracje na temat wielkości przewidywanych
134
wydatków uzyskano łącznie dla 2912 osób. W trakcie opracowania danych wydatki
te przeliczono na wartości średnie przypadające na dzień pobytu jednego turysty. Otrzymane tą drogą rezultaty nie pozwalały jednak na przeprowadzenie szczegółowej analizy
struktury wydatków i kierunku ich przepływu. Przeprowadzono więc badania weryfikujące i uzupełniające wśród turystów bezpośrednio po ich powrocie do domu. Analizę danych post factum przeprowadzono na podstawie informacji zebranych z grupy n2 = 351
osób, które zgodziły się wziąć udział w takim badaniu. W tej grupie turyści jednodniowi
stanowili 50,1%, a korzystający z noclegu – 49,9%. Różnice wartości pomiędzy wydatkami deklarowanymi a rzeczywistymi dla obu kategorii w badanej grupie były relatywnie
niewielkie, wynosząc odpowiednio: 7,7% i 10,1% (patrz tabela 50). Struktura grupy n2 nie
różni się istotnie na poziomie statystycznym od całej badanej populacji (N) ze względu na
płeć, wiek i pochodzenie terytorialne respondentów8. Przyjęto więc założenie, że informacje wynikające z danych o rzeczywistych wydatkach turystycznych grupy n2 odzwierciedlają strukturę wydatków całej badanej populacji (N). Badanie to pozwoliło także określić
miejsca (wsie), gdzie określone wydatki zostały poniesione.
Wielkość wydatków turystycznych
Łączna deklarowana przez respondentów wielkość wydatków dla ogółu 2912 turystów
w trakcie pobytu wyniosła 435 073,7 zł, z czego nocleg stanowił 36,32%, wyżywienie
41,69%, a pozostałe wydatki 21,99%. Wartości średnie osobowych wydatków dziennych
turystów jednodniowych i turystów korzystających z noclegu prezentują tabele 45 i 46.
Dla obu kategorii turystów wyliczono wartości średnie dziennych wydatków osobowych
z podziałem na: a) turystów w grupach, b) turystów indywidualnych oraz c) rodziny.
Wartość średnia wydatków dla całej grupy turystów jednodniowych wyniosła 44,56 zł.
Średnie wydatki osobowe respondentów były jednak silnie zróżnicowane, o czym przekonuje wielkość odchylenia standardowego σ = 48,67, wyższa od wyliczonej średniej (44,56),
przy współczynniku zmienności V = 109%. Współczynnik ten przyjął wartości bliskie lub
powyżej 100% także w przypadku wydatków analizowanych dla różnych kategorii turystów jednodniowych. Ujawniły się ponadto znaczne dysproporcje w wydatkach pomiędzy
rozpatrywanymi kategoriami. Średnia dla turystów indywidualnych była wyższa o 26,6%
w porównaniu ze średnią dla ogółu, a w porównaniu z turystami przybyłymi w grupach
była wyższa aż o 70,7%. Najniższą wartość osobowych wydatków wyliczono dla rodzin –
36,06 zł, przy średniej dla jednej rodziny równej 99,48 zł (tabela 45). Z deklaracji turystów
jednodniowych wynikało, że na strukturę ich wydatków składały się koszty wyżywienia
w 56,3% oraz pozostałe wydatki – 43,7%.
Średnia wartość dziennych wydatków turystów pobytowych (korzystających z noclegu) była ponad dwukrotnie wyższa od średniej dla turystów jednodniowych i wyniosła 104,42 zł. Także w tym przypadku zanotowano dużą zmienność wartości wydatków
8
Wyniki testu zgodności χ2 Pearsona między grupami N i n2 przy p = 0,05: dla struktury według płci – χ2 = 0,581,
df = 1; dla struktury wiekowej – χ2 = 2,628, df = 5; dla struktury pochodzenia terytorialnego respondentów
według województw – χ2 = 3,965, df = 16. Wartości progowe rozkładu χ2 dla rozpatrywanych stopni swobody
df(1) = 3,84; df(5) = 11,07; df(16) = 26,29.
135
osobowych. Dla ogółu turystów korzystających z noclegu współczynnik zmienności (V)
wydatków wyniósł 66%, przy czym nieznacznie różnił się dla poszczególnych kategorii
turystów pobytowych (tabela 46). Pojawiły się także dysproporcje w wielkości średnich
wydatków pomiędzy turystami w grupach, rodzinami a turystami indywidualnymi. Średnia wartość wydatków dla turystów indywidualnych była wyższa o 12,1%, a średnia dla
turystów w grupach była niższa o 40,7% od średniej dla ogółu turystów korzystających
z noclegu. Wartość niższą od średniej dla ogółu wyliczono także dla rodzin (99,73 zł), przy
odchyleniu standardowym σ = 73,4.
Analizując strukturę dziennych wydatków osobowych turystów korzystających z noclegu według przyjętych przedziałów wielkości w tabeli 47, dostrzega się, że aż 2/3 kwot
mieściło się w przedziale 50–150 zł. Jedynie 7,42% stanowiły wydatki wyższe niż 200 zł
na dzień. Relatywnie wysoki był odsetek turystów pobytowych (13,09%), których dzienny
koszt pobytu był mniejszy niż 50 zł.
Struktura deklarowanych wydatków turystów pobytowych w tabeli 48 wskazuje na relacje między kosztami noclegu, wyżywienia oraz pozostałych składników. Dla ogółu badanych turystów pobytowych relacja między kosztami noclegu i wyżywienia jest bliska
Tabela 45. Średnie deklarowane wydatki turystów jednodniowych
Table 45.Average declared spendings of one-day visitors
Kategoria
Ogół turystów jednodniowych
Turyści w grupach
Turyści indywidualni
Rodziny
Średnie wydatki jednego członka rodziny
Wartość średnia
wydatków [zł]
Odchylenie
standardowe (σ)
Współczynnik
zmienności (V) [%]
44,56
33,05
56,43
99,48
36,06
48,67
31,44
61,69
87,26
31,81
109
95
109
88
88
Tabela 46. Średnie deklarowane wydatki na dzień pobytu turystów korzystających z noclegu
Table 46. Average declared per-day spendings of visitors staying for one or more nights
Kategoria
Wartość średnia
wydatków [zł]
Odchylenie
standardowe (σ)
Współczynnik
zmienności (V) [%]
Ogół turystów korzystających z noclegu
Turyści w grupach
Turyści indywidualni
Rodziny
Średnie wydatki jednego członka rodziny
104,42
76,51
117,12
316,90
99,73
68,63
39,18
67,51
294,06
73,40
66
51
58
93
74
136
stosunkowi 1:1. W przypadku szczegółowych kategorii turystów pojawiają się
już większe zróżnicowania w relacjach
pomiędzy wydatkami. Nieco wyższy odsetek wydatków na nocleg w stosunku do
wyżywienia zaobserwowano dla przyjezdnych turystów w grupach oraz dla rodzin.
Przedział wielkości wydatków [zł]
Udział [%]
Odwrotną sytuację zanotowano wśród
<50
13,09
turystów indywidualnych ze względu na
50≤ x <100
37,32
wzrost znaczenia kategorii „pozostałych”
100≤ x <150
29,89
wydatków.
150≤ x <200
12,28
Z punktu widzenia wysokości dziennych
200≤ x <250
3,88
kosztów pobytu szczególną rolę odgrywa250≤ x <300
2,42
ją rodziny. Wydatki osobowe członków
300≤ x <500
1,12
rodziny łączą się jako wspólny koszt budżetu gospodarstwa domowego. Wydatki
turystyczne rodzin w Polsce, ich wielkość
i struktura nie były, jak dotąd, przedmiotem pogłębionych analiz. Zamieszczone
w tabeli 49 wybrane cechy opisujące pobyty oraz wydatki rodzin korzystających z noclegu na badanym obszarze wskazują, że
turystyka rodzinna, w porównaniu z przyjazdami indywidualnymi, wykazuje znacznie
większą siłę oddziaływania ekonomicznego. Średnie jednodniowe wydatki rodzin w badanym okresie wyniosły 316,9 zł. Przeciętnie jedna rodzina korzystała z 3,7 noclegu, a jej
łączny wydatek w czasie pobytu wyniósł 868,85 zł. Dla porównania średnia liczba noclegów dla pozostałych turystów pobytowych była niższa i liczyła 3,1, przy średniej dla
ogółu badanych – 3,3. Przeciętnie turysta w grupie i turysta indywidualny w czasie pobytu
pozostawili odpowiednio 179,79 i 328,9 zł.
Do oceny ekonomicznej roli turystyki przyjazdowej w regionie Babiej Góry ze względu
na istnienie parku narodowego istotne znaczenie ma ustalenie, czy istnieje zróżnicowanie
wielkości wydatków turystycznych ze względu na terytorialne (regionalne) pochodzenie
Tabela 47. Struktura deklarowanych wydatków
osobowych na dzień turystów korzystających
z noclegu według przedziałów wielkości
Table 47. Structure of declared per-day per-person spendings of visitors staying for one or
more nights, by amount intervals
Tabela 48. Struktura deklarowanych wydatków według kategorii turystów korzystających z noclegu
Table 48. Structure of declared spendings by categories of visitors staying for one or more nights
Kategoria
Ogół turystów korzystających
z noclegu [%]
Turyści w grupach [%]
Turyści indywidualni [%]
Rodziny [%]
41,5
39,6
18,9
43,6
41,7
14,8
30,6
45,7
23,8
45,3
36,6
18,1
Nocleg
Wyżywienie
Pozostałe
137
Tabela 49. Wybrane cechy wydatków rodzin korzystających z noclegu
Table 49. Selected characteristics of spendings of families staying for one or more nights
Cecha
Średnia wielkość rodziny
Średnia liczba noclegów
Średnie łączne wydatki rodziny w czasie pobytu
Średnie jednodniowe wydatki rodziny
Średnie jednodniowe wydatki jednego członka rodziny
Wielkość
2,8
3,7
868,85 zł
316,90 zł
99,73 zł
turystów. Kwestia ta ma znaczenie zarówno z punktu widzenia turystyki jednodniowej,
jak i turystyki pobytowej. W tym celu podzielono badaną populację na trzy grupy przyjezdnych pochodzących z: a) województwa małopolskiego, b) województwa śląskiego,
c) pozostałych województw. Posługując się testem Shapiro-Wilka, sprawdzono rozkład
dziennych wydatków osobowych, który okazał się nie być rozkładem normalnym. Ostatecznie w celu oceny statystycznej istotności różnic w wydatkach pomiędzy rozpatrywanymi trzema grupami przyjezdnych posłużono się testem nieparametrycznym Kruskala-Wallisa. Dla kategorii turystów pobytowych wynik testu: H (2, N = 619) = 2,687, przy
p = 0,260, oznacza, że nie ma istotnych różnic badanej cechy na poziomie statystycznym
pomiędzy analizowanymi grupami. Natomiast dla turystów jednodniowych wynik testu
H (2, N = 587) = 7,321, przy p = 0,025, oznacza, że dla przyjętego poziomu istotności
p = 0,05 istnieją statystycznie istotne różnice w wydatkach osobowych między grupami. Po
wyliczeniu średnich wartości osobowych wydatków dla turystów z województw: małopolskiego (42,9 zł), śląskiego (43,6 zł) i pozostałych województw (56,5 zł) oraz porównaniu
grup parami testem U Manna-Whitneya okazało się, że na wynik testu Kruskala-Wallisa
wpłynęły wydatki turystów jednodniowych z grupy „pozostałych” województw. Turyści
z województw: śląskiego i małopolskiego wydają statystycznie podobne kwoty. Przyjazd
jednodniowy osób z grupy „pozostałe” ze względu na odległość od miejsca zamieszkania
nie może być rozpatrywany w cyklu: wyjazd–pobyt–powrót. Ma on raczej związek z ich
pobytem turystycznym (noclegiem) poza obszarem badań, stąd też wynika nieco wyższa
skłonność do ponoszenia wydatków konsumpcyjnych, na którą wskazuje wyliczona średnia wartość wydatków dla tej grupy.
Struktura wydatków turystycznych
Rozpoznanie szczegółowej struktury wydatków turystycznych umożliwiły dane pozyskane
z wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzonych z 351 turystami bezpośrednio po ich
powrocie do domu. Ocenę względnych różnic między wydatkami deklarowanymi z grupy
N a wydatkami rzeczywistymi grupy n2 prezentuje tabela 50. Rzeczywiste wydatki turysty
jednodniowego w grupie n2 wyniosły średnio 41,13 zł, a turysty pobytowego – 93,91 zł.
Strukturę wydatków turystów jednodniowych prezentuje tabela 51. Wśród wyróżnionych kategorii kosztów przeważają wydatki na wyżywienie w lokalach i punktach
138
Tabela 50. Różnica między wydatkami deklarowanymi a wydatkami rzeczywistymi między grupami
N i n2
Table 50. Difference between declared spendings and actual spendings between groups N and n2
Kategoria
A – Wydatki deklarowane
B – Wydatki rzeczywiste
Stosunek
(A–B)/A*100 [%]
Średnie wydatki na dzień turystów
jednodniowych
44,56
41,13
7,7
Średnie wydatki na dzień turystów
korzystających z noclegu
104,42
93,91
10,1
Tabela 51. Struktura wydatków turystów jednodniowych
Table 51. Structure of spendings of one-day visitors
Kategoria
Wyżywienie w lokalach i punktach gastronomicznych
Zakup artykułów spożywczych w punktach handlowych
Zakup pamiątek
Zakup pozostałych towarów w punktach handlowych
Bilety wstępu (ogółem)
Paliwo
Lokalne środki transportu
Pozostałe wydatki
Razem
%
46,61
13,32
2,94
1,29
10,83
16,45
0,56
8,00
100
gastronomicznych (46,61%). Kolejne pozycje zajmują: zakup paliwa (16,45%), artykułów
spożywczych w punktach handlowych (13,32%) i biletów wstępu (10,83%), które dotyczą
zarówno wejścia do Parku, jak i do lokalnych ekspozycji (skanseny, Wystawa Stała przy
BgPN).
Szczegółowy rozkład wydatków turystów korzystających z noclegu prezentuje tabela 52.
W ich strukturze przeważają koszty noclegu z rozbiciem na nocleg bez wyżywienia i nocleg z wyżywieniem, które stanowią łącznie 44,65% ogółu wydatków. Udział wyżywienia
w lokalach i punktach gastronomicznych wyniósł blisko 1/4, a zakup artykułów spożywczych i pozostałych towarów w punktach handlowych około 1/6 wszystkich wydatków
turystów pobytowych. Podobnie jak w przypadku turystów jednodniowych, także turyści
pobytowi relatywnie niewielkie kwoty przeznaczali na zakup pamiątek i korzystanie w lokalnych środków transportu. Mały udział miały także zakupy towarów innych niż spożywcze w punktach handlowych. Udział kosztów zakupu biletów wstępu, choć w ujęciu
139
Tabela 52. Struktura wydatków turystów korzystających z noclegu
Table 52. Structure of spendings of visitors staying for one or more nights
Kategoria
Nocleg (bez wyżywienia)
Nocleg (z wyżywieniem)
Wyżywienie w lokalach i punktach gastronomicznych
Zakup artykułów spożywczych w punktach handlowych
Zakup pamiątek
Zakup pozostałych towarów w punktach handlowych
Bilety wstępu
Paliwo
Lokalne środki transportu
Pozostałe wydatki
Razem
%
24,91
19,74
24,94
15,30
1,72
1,64
3,37
6,16
1,16
1,07
100
procentowym, jest niższy u turystów pobytowych niż w przypadku turystów jednodniowych, to jednak w przeliczeniu na wartości rzeczywiste przypadające na osobę okazał się
podobny (średnie wydatki: 3,16 zł i 4,47 zł).
Wydatki na nocleg a rodzaj obiektu noclegowego
Otrzymane informacje na temat wielkości wydatków na nocleg turystów pobytowych porównano z odpowiedziami respondentów na temat rodzaju obiektu noclegowego, z jakiego korzystali w czasie pobytu. Zestawienie tych zmiennych pozwoliło na określenie kierunków przepływu środków finansowych z wydatków turystycznych w bazie noclegowej
na badanym obszarze. Strukturę rodzajową wykorzystanych obiektów noclegowych przez
respondentów przedstawia tabela 53. Wynika z niej, że najczęściej wybieranym obiektem noclegowym były kwatery prywatne (38,76%). Na kolejnych miejscach znalazły się:
schroniska turystyczne (16,11%), gospodarstwa agroturystyczne (15,31%) i pensjonaty
(13,08%). Łącznie około 12% badanych osób wskazało na hotel, ośrodek wypoczynkowy
lub inny obiekt zakwaterowania zbiorowego jako miejsce swojego noclegu. W strukturze
odpowiedzi pojawiły się także obiekty niekomercyjne, w postaci drugich domów (2,87%).
Porównując wskazania respondentów na temat wykorzystywanego obiektu noclegowego ze strukturą działającej na badanym obszarze bazy noclegowej, można dostrzec, że
turyści odwiedzający BgPN korzystają przede wszystkim z obiektów rodzinnych, oferujących noclegi w raczej niskich cenach. Rzadziej korzystają zaś z obiektów takich jak: domy
wczasowe, ośrodki wypoczynkowe czy ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe, których
łączna pojemność recepcyjna stanowi około 30% ogółu dostępnych lokalnie miejsc noclegowych. Ważną rolę odgrywają schroniska turystyczne, które mimo relatywnie niedużego
znaczenia w pojemności recepcyjnej badanych gmin koncentrują około 16% ruchu turystów pobytowych odwiedzających Park.
140
Tabela 53. Miejsce noclegu respondentów (n = 622) według rodzaju obiektu noclegowego*
Table 53. Place of stay of the respondents (n = 622) by type of accommodation
Kategoria
Apartament
Dom letniskowy (drugi dom)
Gospodarstwo agroturystyczne
Hotel
Inny obiekt zakwaterowania zbiorowego
Kwatery prywatne / pokoje gościnne
Ośrodek wypoczynkowy / wypoczynkowo-szkoleniowy
Pensjonat
Pola namiotowe / kemping
Schronisko turystyczne
%
0,16
2,87
15,31
3,99
2,23
38,76
5,26
13,08
2,23
16,11
* nazewnictwo rodzajowe według wskazań respondentów
Niezwykle istotną kwestią, z punktu widzenia relacji przestrzennych BgPN, jest rozkład
przestrzenny wydatków ponoszonych przez turystów na nocleg. Strukturę odpowiedzi
na pytanie o miejscowość, w której respondenci korzystali z noclegu, ukazuje tabela 54.
Dla celów operacyjnych badany obszar podzielono na „część północną”, tzn. leżącą na
północ od Babiej Góry (gmina Zawoja wraz ze schroniskiem na Markowych Szczawinach) oraz „część południową” (gminy Jabłonka i Lipnica Wielka). Tabele: 54 i 55 pokazują znaczne dysproporcje w wykorzystaniu bazy noclegowej między obiema częściami
badanego obszaru. Aż 83,12% turystów korzystało z noclegu w części północnej, w tym
prawie 75% wskazań dotyczyło jedynie wsi Zawoja. W części południowej największy odsetek noclegów udzielono w Zubrzycy Górnej (7,56%). Udział pozostałych wsi orawskich
był niewielki – poniżej 3%. Relatywnie duże znaczenie w recepcji ruchu noclegowego ma
schronisko turystyczne na Markowych Szczawinach z prawie 7% udziałem.
Rozkład procentowy wskazań respondentów na temat miejsca (miejscowości) ich noclegu jest w dużym stopniu odzwierciedleniem stanu przestrzennego rozwoju bazy noclegowej na badanym obszarze (ryc. 19). O ile struktury rodzajowe obiektów bazy noclegowej w części północnej i południowej ze względu na oferowaną liczbę miejsc są podobne,
o tyle z punktu widzenia pojemności recepcyjnej wyraźnie dominuje gmina Zawoja, skupiająca 68,1% ogółu obiektów i 72,77% miejsc noclegowych badanego obszaru (tabela 56).
Dla oceny przestrzennego rozkładu efektów ekonomicznych poza granicami BgPN
istotne znaczenie ma rozpoznanie długości pobytu turystów w bazie noclegowej. Pod
względem długości nieznacznie przeważają pobyty między 3 a 6 noclegów (33,79%),
z dużym udziałem pobytów 2-dniowych (1 nocleg – 31,53%) i weekendowych (2 noclegi –
24,04%). Z tej analizy wyłączono noclegi w schronisku na Markowych Szczawinach, gdzie
średnia długości pobytu gości wynosi 1,1. Posługując się testem zgodności χ2 Pearsona,
141
Tabela 54. Miejsce noclegu respondentów według wsi
Table 54. Place of stay of the respondents by name of village
Miejsce
Chyżne
Jabłonka
Lipnica Mała
Lipnica Wielka
Orawka
Podwilk
Skawica
Zawoja
Zawoja (Markowe Szczawiny)
Zubrzyca Dolna
Zubrzyca Górna
Poza obszarem badań
Razem
Liczba odpowiedzi
2
10
2
11
4
8
11
464
42
15
47
6
622
%
0,32
1,61
0,32
1,77
0,64
1,29
1,77
74,60
6,75
2,41
7,56
0,96
100
Tabela 55. Miejsce noclegu respondentów oraz średnia liczba noclegów
Table 55. Place of stay of the respondents and average number of nights spent
Część północna
Część południowa
Poza obszarem badań
Razem
Obszar
gmina Zawoja
Markowe Szczawiny
Udział [%]
76,37
6,75
15,92
0,96
100
Średnia liczba noclegów
3,4
1,1
3,2
1,5
–
stwierdzono, że dla poziomu istotności p = 0,05 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy
zerowej o nieistnieniu istotnych różnic w strukturze pobytów według liczby noclegów pomiędzy częściami – północną i południową badanego obszaru9. Podobnie są też wyliczone
średnie długości pobytów, odpowiednio – 3,4 i 3,2 noclegu (tabela 55; tabela 57). Oznacza
to, że na całym badanym obszarze istnieje jednorodny model pobytów turystycznych ze
względu na ich długość, związany bezpośrednio i pośrednio z BgPN.
9
Wynik testu χ2 = 5,074; df = 4 (wartość progowa z rozkładu χ2 = 9,488 dla df(4) i p = 0,05).
142
Fot. 5. Punkt Informacji Przyrodniczej i Turystycznej
na Polanie Krowiarki (fot. B. Zawilińska)
Photo 5. Tourist and Nature Information Point
at Krowiarki (photo by B. Zawilińska)
Fot. 6. Tablica edukacyjna Babiogórskiego Parku
Narodowego (fot. B. Zawilińska)
Photo 6. Educational panel of Babia Góra National
Park (photo by B. Zawilińska)
Fot. 7 . Siedziba Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi (fot. B. Zawilińska)
Photo 7. Seat of Babia Góra National Park in Zawoja (photo by B. Zawilińska)
143
Ryc. 19. Wielkość i struktura bazy noclegowej w miejscowościach na obszarze badań
Fig. 19. Number and types of accommodation facilities in the villages
Źródło: badania własne, stan na koniec 2014 r.
Source: own research, situation as at and of 2014.
144
1
181
Szkolne schroniska
młodzieżowe
Kwatery prywatne,
gospodarstwa
agroturystyczne
11
232
4,74
100
2,59
78,02
0,43
0,86
10,34
3,02
%
188
5 545
530
2 703
50
75
1 672
327
miejsca
noclegowe
Ogółem obszar badań
Source: own research, situation as at and of 2014.
Inne
Razem
6
2
Schroniska turystyczne
Kempingi, pola
biwakowe
24
7
obiekty
Domy wczasowe,
ośrodki wypoczynkowe,
wypoczynkowoszkoleniowe
Hotele i pensjonaty
Kategoria
3,39
100
9,56
48,75
0,9
1,35
30,15
5,9
%
1
51
3
42
0
0
3
2
obiekty
Lipnica Wielka
32
1 174
260
616
0
0
170
96
0
23
0
22
0
0
1
0
0
336
0
286
0
0
50
0
1
74
3
64
0
0
4
2
%
1,35
100
4,05
86,49
0
0
5,41
6,36
0
0
32
1 510
2,11
100
260 17,22
902 59,74
0
0
220 14,57
96
%
miejsca
noclegowe
liczba
razem
2,70
obiekty
miejsca
miejsca
obiekty
liczba
noclegowe
noclegowe
Jabłonka
Tabela 56. Wielkość i struktura bazy noclegowej na badanym obszarze według gmin
Table 56. Number and types of accommodation facilities in the study area, by communes
10
158
3
117
1
2
20
5
liczba
231
liczba
5,72
%
miejsca
noclegowe
1,24
1,86
270
3,87
100
6,69
1 801 44,63
50
75
6,33
156
100 4 035
1,90
74,05
0,63
1,27
12,66 1 452 35,99
3,16
%
obiekty
Część północna
Zawoja
145
Tabela 57. Struktura pobytów według liczby noclegów
Table 57. Structure of stays by number of nights spent
Liczba noclegów
1
2
3–6
7–13
14 i więcej
Razem
Obszar badań* [%]
31,53
24,04
33,79
9,41
1,22
100
Część północna* [%]
32,01
23,43
33,26
10,04
1,26
100
Część południowa [%]
27,27
28,28
36,36
6,06
2,02
100
* bez schroniska na Markowych Szczawinach
Do oceny ekonomicznego oddziaływania turystyki przyjazdowej posłużono się wskazaniami respondentów na temat miejsc (miejscowości), w których zostały wydatkowane
przez nich środki finansowe w związku z zakupem usług turystycznych i towarów. Diagnozy przestrzennego rozkładu wydatków turystów jednodniowych i turystów korzystających z noclegu dokonano na podstawie informacji pochodzących z grupy n2 = 351
respondentów. Strukturę przestrzenną wydatków według wsi, z wyodrębnieniem schroniska turystycznego na Markowych Szczawinach, przedstawia tabela 58. Zestawienie
to jednoznacznie wskazuje na dominację wsi Zawoja z punktu widzenia korzyści ekonomicznych z turystyki przyjazdowej ze względu na istnienie BgPN. Średnio aż 78,82% środków finansowych pochodzących z wydatków turystycznych jest wydawanych w tej wsi,
Tabela 58. Rozkład przestrzenny wydatków turystycznych według miejscowości
Table 58. Spatial distribution of visitors’ spending by village
Część północna
Kategoria
Turyści
ogółem
(średnia)
Schronisko
Lipnica
Lipnica
Zubrzyca Zubrzyca
Skawica Zawoja Markowe
Jabłonka
Orawka Podwilk
Wielka
Mała
Dolna
Górna
[%]
[%]
[%]
[%]
Szczawiny
[%]
[%]
[%]
[%]
[%]
[%]
0,42
78,82
14,02
1,53
1,31
0,08
0,01
0,15
0,36
3,31
Turyści
jednodniowi
0
71,03
24,85
0
0,26
0
0
0,89
0,55
2,01
Turyści
korzystający
z noclegu
0,42
80,28
11,99
1,82
1,50
0,09
0,01
0,01
0,33
3,55
146
a uwzględniając dodatkowo schronisko na Markowych Szczawianach, udział ten wzrasta
do 92,9%. Co istotne, tak znaczna przewaga dotyczy zarówno turystyki jednodniowej, jak
i turystyki pobytowej. Stosunek pomiędzy częścią północną a południową w dochodach
uzyskiwanych z turystyki przyjazdowej ilustruje tabela 59. Asymetrię przestrzennego rozkładu korzyści ekonomicznych z turystyki ilustruje stosunek wielkości wydatków turystycznych dla obu części regionu Babiej Góry, który w zaokrągleniu wynosi 9:1 na korzyść
gminy Zawoja. Warto w tym miejscu zauważyć, że stosunek pojemności recepcyjnych
pomiędzy częścią północną a południową wynosi 7:3. Wśród wsi orawskich najwięcej wydatków turystycznych pozostawiono we wsi Zubrzyca Górna – 3,55%, co stanowi ponad
połowę całości wpływów, która przypadała na gminy Jabłonka i Lipnica Wielka.
Wielkość wydatków turystycznych ogółem
Wielkość korzyści ekonomicznych dla badanych gmin z turystyki przyjazdowej mającej
bezpośredni i pośredni związek z obecnością parku narodowego wyliczono, sumując wydatki turystów jednodniowych i korzystających z noclegu, a następnie odejmując wartość
podatku VAT dla poszczególnych rodzajów usług i towarów.
Do wyliczenia wartości wydatków niezbędne jest jednak przyjęcie następujących założeń i uśrednień:
a) liczba turystów odwiedzających w ciągu roku BgPN wynosi 100 tys. osób;
b) relację pomiędzy turystami jednodniowymi a turystami korzystającymi z noclegu,
którzy w ciągu roku odwiedzają BgPN, odzwierciedlają wyniki przeprowadzonych
badań terenowych, przy czym należy zaznaczyć, że dla uzyskania szczegółowego
obrazu tej relacji niezbędne jest prowadzenie każdego roku badań rozpoznawczych;
c) stawkę podatku VAT = 8% na usługi noclegowe uwzględniono jedynie dla obiektów hotelarskich, tzn. hoteli, pensjonatów, schronisk turystycznych oraz ośrodków
wypoczynkowych, wypoczynkowo-szkoleniowych i innych tzw. obiektów zakwaterowania zbiorowego; stawki VAT nie uwzględniono dla innych kategorii rodzajowych
obiektów noclegowych, np. pokoi gościnnych i gospodarstw agroturystycznych; przy
takim założeniu podatek VAT uwzględniono dla 42,9% wydatków turystycznych
poniesionych na koszty noclegu;
Tabela 59. Rozkład wydatków turystycznych z podziałem na część północną i południową obszaru
badań
Table 59. Distribution of visitors’ spending broken down to the northern and southern part of the
area under study
Kategoria
Część północna
Razem
Turyści jednodniowi [%]
96,28
3,72
100
Turyści korzystający z noclegu [%]
92,69
7,31
100
Ogółem średnio [%]
93,62
6,38
100
147
d) w przypadku zakupów artykułów spożywczych i pozostałych towarów w punktach
handlowych przyjęto uśrednioną10 stawkę VAT = 16%;
e) w przypadku zakupu paliw przyjęto 50% łączną wielkość podatku uwzględniającego:
VAT, akcyzę i podatek paliwowy.
Do wyliczenia wielkości wydatków turystycznych ogółem posłużono się wzorem:
Wt = Vn · en + Vj · ej
gdzie:
Wt – wielkość wydatków turystycznych ogółem,
Vn – liczba turystów odwiedzających BgPN i korzystających z noclegu,
Vj – liczba turystów jednodniowych w BgPN,
en – średnie wydatki na dzień turystów korzystających z noclegu,
ej – średnie wydatki turystów jednodniowych.
Z kolei wyliczając wielkość wydatków turystycznych netto z odliczeniem podatku VAT,
zastosowano wzór:
Wtn = Wt – ∑ (VAT k)
gdzie:
Wtn – wielkość wydatków turystycznych netto,
Wt – wielkość wydatków turystycznych ogółem,
k – rodzaj usług według tabeli 61,
VAT k – wielkość podatku dla określonego w tabeli 61 rodzaju usług.
Wyliczona roczna wielkość wydatków turystycznych wyniosła ogółem 17 872 296,19 zł,
z czego dla turystyki jednodniowej – 2 007 431,91 zł, a dla turystyki pobytowej –
15 864 864,28 zł. Po odliczeniu rozpatrywanych podatków, ogólna wielkość zmniejszyła się
o 10,74% i wyniosła 15 952 107,99 zł, z czego dla turystyki jednodniowej – 1 671 833,46 zł,
a dla turystyki pobytowej – 14 280 274,53 zł. Przyjmując proporcje rozkładu przestrzennego wydatków turystycznych z tabeli 59, wartości środków finansowych netto z wydatków turystycznych dla części północnej i południowej badanego obszaru wyniosły odpowiednio: 14 846 027,71 zł i 1 106 080,27 zł (tabela 60).
Z uzyskanego obrazu korzyści ekonomicznych, jakie generuje turystyka przyjazdowa
związana z BgPN, oprócz znacznych dysproporcji w rozkładzie przestrzennym, szczególną uwagę zwraca małe ekonomiczne znaczenie turystyki jednodniowej dla gmin Jabłonka
i Lipnica Wielka.
Średnia wielkość wydatków turystycznych netto, przypadająca na jednego mieszkańca badanego obszaru wyniosła 482,61 zł. Analiza wielkości wydatków w relacji do liczby
mieszkańców poszczególnych gmin wskazała, że dla gminy Zawoja ich wartość przypadająca na jednego mieszkańca wyniosła 1 633,4 zł, dla gminy Jabłonka – 42,93 zł, a Lipnica
10
Uśrednioną wielkość stawki VAT przyjęto za wyliczeniami Ministerstwa Finansów.
148
Tabela 60. Wydatki turystyczne netto z podziałem na część północną i południową obszaru badań
Table 60. Net visitors’ spending broken down to the northern and southern part of the area under study
Turystyka jednodniowa
– wydatki netto
Kategoria
Część północna
Razem
waga
0,9628
0,0372
–
wartość [zł]
1 609 641,25
62 192,20
1 671 833,45
Turystyka pobytowa
– wydatki netto
waga
0,9269
0,0731
–
wartość [zł]
13 236 386,46
1 043 888,07
14 280 274,53
Wydatki turystyczne
netto ogółem
wartość [zł]
14 846 027,71
1 106 080,27
15 952 107,98
Tabela 61. Wielkość wydatków turystycznych netto według rodzaju usług
Table 61. Amounts of visitors’ spending by type of service
Rodzaj usług
Noclegi
Gastronomia
Handel
Transport
Udostępnianie dziedzictwa
przyrodniczego i kulturowego
Razem
Ogółem wielkość wydatków turystycznych
netto [zł]
Udział [%]
6 839 018,59
4 500 972,27
3 740 578,27
179 652,12
42,86
28,22
23,45
1,13
691 886,74
4,34
15 952 107,99
100
Wielka – 41,06 zł. Średnia wielkość wydatków turystycznych na rok w przeliczeniu na
jednego mieszkańca wsi Zawoja wyniosła 2 305,28 zł.
Przeprowadzone wyliczenie pozwala także prześledzić rozkład wielkości wydatków
turystycznych netto według rozpatrywanych działów lokalnego sektora usługowego.
Największy udział w korzyściach ekonomicznych z turystyki ma sektor noclegowy
(42,87%), na kolejnych miejscach są gastronomia i handel, z udziałem odpowiednio
– 28,22% i 23,45%. W zestawieniu wydzielono odrębną kategorię „udostępnianie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego” z udziałem 4,34%, do której włączono wartość
sprzedanych biletów wstępu do Parku oraz lokalnych ekspozycji, w tym skansenów.
5.2.6. Turystyka związana z Babiogórskim Parkiem Narodowym
a dochody z turystyki ogółem
Kwestią, która dookreślałaby dyskutowaną w tym rozdziale ocenę roli ekonomicznego
oddziaływania turystyki przyjazdowej związanej z BgpN w gospodarce badanych gmin,
149
jest wskazanie jej miejsca w przychodach z turystyki w ogóle. Szczegółowe rozpoznanie
relacji wielkości przychodów, które są bezpośrednio i pośrednio związane z BgPN, do
całości przychodów z turystyki w rozwoju lokalnym wymaga zidentyfikowania wielkości i struktury przyjazdowego ruchu turystycznego w roku oraz towarzyszących mu
wydatków. Z punktu widzenia organizacyjnego jest to zadanie niełatwe, a ponadto
wykracza poza cele niniejszego opracowania. Mając na uwadze niedoskonałość statystyki publicznej i zawartych w niej informacji z zakresu turystyki, ocena taka wiązałaby się z koniecznością opracowania odrębnej metodyki w celu pozyskania danych
pierwotnych.
Odpowiedź na postawione tu pytanie ma jednak istotne znaczenie dla kompleksowej
oceny znaczenia BgPN w lokalnym rozwoju gospodarczym. Dlatego, mając świadomość
wskazanych wyższej zastrzeżeń i ograniczeń metodologicznych, zdecydowano się podjąć próbę rozwiązania tej kwestii i określić przybliżone proporcje pomiędzy wielkością
przychodów z turystyki związanej z BgPN a ogółem przychodów z turystyki w badanych
gminach, poprzez oszacowanie w sposób „pośredni” przybliżonej liczby przyjazdów
turystycznych w roku.
Jako dane wyjściowe do takiej kalkulacji przyjęto wyliczone wielkości osobowych
wydatków turystycznych na dzień w grupach turystów jednodniowych i korzystających
z noclegu (tabela 50), a także informacje zebrane w trakcie wywiadów wśród n = 51
gestorów na temat stopnia wykorzystania ich obiektów noclegowych (tabela 75; rozdz.
6). Określenie wielkości ruchu turystycznego w bazie noclegowej ma kluczowe znaczenie
dla rozpoznania całkowitej liczby przyjazdów turystycznych w roku. Znając specyfikę lokalnego rozwoju turystyki, przyjęto bowiem założenie, że zdecydowana większość ruchu
jednodniowego ma związek z turystyką na obszarze BgPN oraz turystyką narciarską, stąd
inne formy ruchu jednodniowego mogą w tej analizie zostać pominięte. Ostatnią kwestią
wymagającą rozpoznania jest określenie przybliżonej liczby i wielkości wydatków turystów przyjeżdżających w celu uprawiania narciarstwa zjazdowego, do czego wykorzystano
dotychczasowe badania K. Krzesiwo (2014) na temat turystyki narciarskiej w polskich
Karpatach.
Do określenia wielkości ruchu turystycznego w bazie noclegowej posłużono się następującym wzorem:
WB = ∑ (Ui · Ri · P · 365)
gdzie :
WB – wielkość ruchu turystycznego w bazie noclegowej,
Ui – średnie wykorzystanie obiektów w i-tej kategorii (tabela 62),
Ri – udział i-tej kategorii obiektów w pojemności recepcyjnej ogółem (iloraz pojemności recepcyjnej i-tej kategorii do pojemności recepcyjnej obszaru badań),
P – pojemność recepcyjna obszaru badań,
365 – liczba dni w roku.
150
Tabela 62. Szacunkowa liczba turystów korzystających z bazy noclegowej w roku na obszarze badań
Table 62. Estimated number of visitors per year using accommodation in the study area
Uśredniony poziom
wykorzystania w roku
Udział w pojemności
recepcyjnej ogółem
Liczba
turystów
Dom wczasowy,
Ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy
0,5
0,302
305 613
Hotele i pensjonaty
Pokoje gościnne i gospodarstwa agroturystyczne
Schroniska turystyczne
Kempingi i pola biwakowe
Inne
Razem
0,5
0,2
0,2
0,05
0,2
–
0,059
0,488
0,023
0,095
0,033
1
59 706
197 535
9 310
9 715
13 763
595 641
Kategoria obiektów
Wydatki turystów korzystających z bazy noclegowej ogółem wyliczono ze wzoru:
ZB = WB · ZD
gdzie:
ZB – wydatki turystów korzystających z bazy noclegowej ogółem,
WB – wielkość ruchu turystycznego w bazie noclegowej,
ZD – wielkość osobowych wydatków turystycznych na dzień w grupie turystów korzystających z noclegu (93,91 zł; tabela 50).
Wyliczona w ten sposób przybliżona liczba turystów korzystających z noclegu wyniosła 595 641 osób, zaś łączna wartość wydatków turystycznych tej grupy turystów –
55 936 659,46 zł.
Należy w tym miejscu jeszcze podkreślić, że wielkość średniego wykorzystania poszczególnych kategorii obiektów została przyjęta na stosunkowo niskim poziomie, jednak
w pełni odpowiadającym realiom funkcjonowania bazy noclegowej w Karpatach Polskich.
Celem określenia przybliżonej liczby turystów-narciarzy w sezonie zimowym należało
ocenić stan rozwoju bazy dla narciarstwa zjazdowego w badanych gminach oraz obliczyć
łączną zdolność przewozową wszystkich urządzeń wyciągowych. Na badanym obszarze
ośrodki narciarskie funkcjonują w Zawoi i Orawce (gmina Jabłonka). Cztery ośrodki
w Zawoi dysponują 8 wyciągami narciarskimi (orczyki) i jedną koleją krzesełkową na
Mosorny Groń, natomiast w Orawce działa jeden wyciąg orczykowy. Łączna zdolność
przewozowa wszystkich urządzeń wyciągowych wynosi 6,5 tys. osób/godz. Ośrodki te nie
są tak intensywnie wykorzystywane jak tereny narciarskie na Podhalu czy w Beskidzie
Śląskim. Mając na uwadze ten fakt, a także znając specyfikę funkcjonowania turystyki
narciarskiej w warunkach karpackich (Krzesiwo 2014), celem wyliczenia liczby turystów
-narciarzy przyjęto następujące założenia:
151
– średnie wykorzystanie urządzeń wyciągowych w sezonie zimowym – 20%,
– długość sezonu narciarskiego – 60 dni,
– średni czas pracy urządzeń wyciągowych w ciągu dnia – 8 godzin,
– średnia liczba zjazdów narciarza w trakcie jednego przyjazdu – 5,
– średnie wydatki osobowe turystów-narciarzy na dzień, korzystających z tych urządzeń (bez noclegu) – 50 zł (na podstawie cen karnetów narciarskich).
Dla obliczenia liczby turystów-narciarzy zastosowano wzór:
WN = (K · T · S · G) / J
gdzie:
K – łączna zdolność przewozowa wszystkich urządzeń wyciągowych,
T – średnie wykorzystanie urządzeń wyciągowych w sezonie zimowym,
S – długość sezonu narciarskiego,
G – średni czas pracy urządzeń wyciągowych w ciągu dnia,
J – średnia liczba zjazdów, przypadająca na jednego narciarza w trakcie pobytu.
Obliczona w ten sposób liczba przyjazdów turystów-narciarzy na badany obszar w ciągu roku wyniosła 124 800 osób, a pomnożona przez przyjętą średnią wielkość ich wydatków na dzień za korzystanie z usług narciarskich (50 zł), dała łączną wielkość wydatków
turystów-narciarzy w roku, wynoszącą 6 240 000,0 zł.
Ostatecznie, porównując wielkość wydatków turystycznych, które są bezpośrednio
i pośrednio związane z BgPN (17 872 296,19 zł) z oszacowaną całością przychodów
z turystyki (64 184 091,37 zł), na którą składają się: a) wydatki ogółem turystów korzystających z noclegu (55 936 659,46 zł), b) wydatki turystów jednodniowych odwiedzających BgPN (2 007 431,91 zł) oraz c) wydatki turystów-narciarzy bez kosztów noclegu
(6 240 000,0 zł), można w zaokrągleniu określić, że w badanym okresie BgPN wpływał
w około 25% na wielkość łącznych przychodów uzyskiwanych z rozwoju turystyki w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.
5.3. Wartość symboliczna Parku jako czynnik jakościowy
w rozwoju społeczno-gospodarczym
Korzyści ekonomiczne związane z sąsiedztwem Parku dotyczą wielu innych sfer funkcjonowania lokalnej gospodarki, przy czym największe osiągane są w związku z rozwojem
turystyki. Wśród innych sfer działalności, w których relacje przestrzenne oparte na wizerunku parku mogą rodzić następstwa natury ekonomicznej, należy wymienić przede
wszystkim rolnictwo ekologiczne oraz wzrost popytu na tereny (działki) rekreacyjne w sąsiedztwie parku. Uwzględniając coraz większą rolę zewnętrznego strumienia zasilania
finansowego w kształtowaniu warunków lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego
152
(środki UE itp.), do korzyści tych należy zaliczyć także możliwość pozyskania przez podmioty lokalnej gospodarki środków finansowych w związku z bezpośrednim sąsiedztwem
parku narodowego.
Rolnictwo ekologiczne
Na obszarach górskich, które powszechnie uznawane są za najatrakcyjniejsze pod względem przyrodniczym, a zarazem o najmniej przekształconym środowisku, szczególnego
znaczenia nabiera rozwój rolnictwa ekologicznego. Współcześnie rolnictwo ekologiczne
stanowi odpowiedź wsi na zmiany zachodzące po stronie popytu na żywność. System
dystrybucji żywności ekologicznej, podobnie jak cały rynek produktów ekologicznych,
opiera się na tzw. ekoetykietowaniu. Składa się na to system znaków towarowych wprowadzonych w celu potwierdzenia autentyczności produktu, jego wartości ekologicznej,
sposobu produkcji zgodniej z normami środowiskowymi itd. Duże znaczenie w tej kwestii
może odegrać Babiogórski Park Narodowy jako symbol (wizerunek) stanowiący swoiste
potwierdzenie, że żywność pochodzi z regionu nieskażonego i przyrodniczo cennego. Jest
to szczególnie istotne z punktu widzenia odbiorców żywności, dla których park narodowy
bezdyskusyjnie kojarzy się z dużą wartością ekologiczną.
Rolnictwo jest trwale wpisane w górski charakter gospodarki regionu Babiej Góry, choć
w ostatniej dekadzie, podobnie jak w innych częściach Karpat Polskich, jego rola znacznie
się zmniejszyła. Niewielki średni areał gruntów rolnych w gospodarstwie w powiązaniu
z niekorzystnymi warunkami gospodarowania (ukształtowanie terenu, klimat, rozdrobnienie działek) oraz niską opłacalnością produkcji rolniczej sprawiają, że coraz więcej
mieszkańców regionu zaprzestaje tej działalności lub ogranicza ją do produkcji na własne
potrzeby. Szans na ożywienie działalności rolniczej upatruje się w specjalizacji nawiązującej do tradycji (pasterstwo owiec, tradycyjne uprawy, regionalne produkty żywnościowe)
oraz we wspieraniu aktywności zawodowych powiązanych z gospodarką rolną, jak chociażby agroturystyka. Oparte na założeniach przyjaznych środowisku form gospodarowania rolnictwo ekologiczne może przyczyniać się do zrównoważonego rozwoju regionu
Babiej Góry. Ten kierunek lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego wskazywany jest
w lokalnych dokumentach planistycznych gmin parkowych.
Rolnictwo ekologiczne w bezpośrednim otoczeniu Babiej Góry wciąż znajduje się
w początkowej fazie rozwoju. Chociaż obszar ten wyróżnia się bogatymi tradycjami
lokalnymi, w tym wieloma regionalnymi produktami żywnościowymi, certyfikowana ekologiczna produkcja rolna nie cieszy się zainteresowaniem miejscowej społeczności. Funkcjonuje tam jedynie kilka gospodarstw rolnych określających się mianem ekologicznych.
Są to najczęściej gospodarstwa agroturystyczne, które potwierdzają swój ekologiczny
charakter certyfikatami głównie w celu przyciągnięcia turystów. Odsetek ekologicznych
gospodarstw agroturystycznych będzie większy, jeśli uznamy, że za potwierdzenie ekologicznego charakteru działalności wystarczy deklaracja właściciela, iż produkty spożywane przez gości pochodzą z własnego gospodarstwa. W tym miejscu należy zauważyć, że
wykorzystanie miejscowych produktów żywnościowych w działalności agroturystycznej
wciąż nie jest powszechne. Jak podaje Miraj (2010), w gospodarstwach agroturystycznych
po stronie orawskiej zdarza się, że większe partie warzyw i mięsa właściciele gospodarstw
gościnnych pozyskują w dużych sieciach handlowych działających w regionie, a nawet
153
w Krakowie, przy czym 2/3 gospodarstw oferuje miejscowe produkty zwierzęce, zwłaszcza
mleko i nabiał.
Wśród mieszkańców panuje przekonanie, że oznaką wartości ekologicznej produktów
jest samo miejsce ich wytworzenia. Produktom rolnym przypisuje się wartość związaną
z pochodzeniem z gór czy precyzyjniej spod stóp Babiej Góry. Dotychczas w regionie
Babiej Góry nie stwierdzono natomiast bezpośrednich powiązań pomiędzy produkowaną żywnością ekologiczną czy tradycyjną (chronione produkty regionalne) a Babiogórskim Parkiem Narodowym jako ich marką. Należy pamiętać, że warunki prowadzenia
działalności ekologicznej w rolnictwie uległy w ostatnich latach znacznej liberalizacji,
zwłaszcza w zakresie wymogów sanitarno-epidemiologicznych prowadzenia przetwórstwa płodów rolnych w ramach własnej działalności produkcyjnej na małą skalę.
Likwidacja barier, które przez lata hamowały możliwość sprzedaży własnych przetworów przez rolników, może zaowocować wzrostem popularności tej formy gospodarowania w regionie Babiej Góry. Połączenie ekologicznej produkcji rolnej z przetwórstwem
płodów rolnych w celu ich sprzedaży oraz działalnością w zakresie usług agroturystycznych może zapewnić większą efektywność ekonomiczną tej działalności. Poszukując
przewag konkurencyjnych, producenci wcześniej czy później zwrócą uwagę na element
wizerunkowy w postaci Parku.
Cena nieruchomości
Kolejnym aspektem związanym z sąsiedztwem Parku jest wzrost atrakcyjności terenów
w pobliżu jego granic dla lokalizacji drugich domów. Obszary te cechują się naturalnymi walorami przyrody i dużą wartością krajobrazową, dlatego też od lat obserwuje się
rosnące zainteresowanie mieszkańców dużych miast budową obiektów rekreacyjnych.
Sprzedaż działek stanowi ważne źródło dochodów dla mieszkańców wsi, chociaż decyzje
te podejmowane są w sytuacjach wyjątkowych, np. w celu pozyskania środków na budowę
własnego domu. Jak zauważa K. Miraj (2010), o ile praktycznie nie ma znaczącego ruchu
w zakresie sprzedaży działek rolnych, to powodzeniem cieszą się działki budowlane, które
nabywają przeważnie mieszkańcy miast Polski południowej. Największą popularnością
cieszą się parcele we wsiach położonych u podnóży Babiej Góry (Miraj 2010).
Ogółem w gminach parkowych znajduje się około 600–700 drugich domów, z czego
w samej Zawoi ponad 400 (Pawlusiński i in. 2008). Z badań M. Miki i J. Petko (2015)
wynika, że znaczna część działek i obiektów rekreacyjnych zlokalizowana jest w pobliżu
Parku. Na 210 drugich domów położonych w odległości do 500 metrów od granic BgPN
aż 176 znajdowało się nie dalej niż 100 metrów od Parku (tabela 63). Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi zabudowy drugich domów, zwłaszcza w Zawoi, jest nie tylko bliskość
Parku, ale także turystyczny charakter miejscowości, która cechuje się coraz wyższym poziomem infrastruktury turystycznej.
Wzrost zainteresowania lokalizacją drugich domów przyczynił się, przynajmniej
w części, do wzrostu średniej ceny gruntów w gminach parkowych. Z badań porównawczych przeprowadzonych w oparciu o oferty w internetowym serwisie sprzedaży gruntów
i nieruchomości www.otodom.pl (data pozyskania informacji: 14 września 2015 r.) wynika, że średnia wartość działek budowlanych na terenie gmin parkowych była wyższa
niż w pozostałej części Beskidu Żywieckiego. Średnia cena metra kwadratowego ziemi
154
Tabela 63. Zabudowa mieszkaniowa, w tym drugie domy, w odległości do 100 m od granicy lasu
w sąsiedztwie Babiogórskiego Parku Narodowego
Table 63. Residential buildings, including second homes, within 100 metres from the forest limit
in the Babia Góra National Park surroundings
Wieś
Przysiółki
Budynki mieszkalne
Odsetek
drugich domów [%]
ogółem
w tym
drugie domy
253
123
48,6
57
19
33,3
Lipnica Mała Zagrody, Zakamionek
34
19
55,9
Zubrzyca
Górna
35
15
42,9
379
176
46,4
Zawoja
Barańcówka, Czatoża, Markowa, Mosorne,
Podświniarka, Policzne, polany: Korczak,
Stonów, Cyrhel
Lipnica
Wielka
Bartoszowa Grapa, Kaczory,
Kuligówka, Majerówka, Przywarówka,
Siarka, Zwiatkówka
Ochlipów, Lizakówka, Zimna Dziura
Razem
Źródło: Mika, Petko (2015).
Source: Mika, Petko (2015).
w gminach parkowych kształtowała się na poziomie 63,75 zł, przy czym nieznacznie wyższy poziom cen charakteryzował stronę orawską (68,93 zł/m2) niż Zawoję (63,17 zł/m2).
Natomiast cena parcel w zachodniej części Beskidu Żywieckiego (powiat żywiecki) wynosiła 43,24 zł za m2. Zbliżona do tego poziomu była także cena działek budowlanych
w pozostałych gminach powiatu suskiego – 47,53 zł/m2. Różnice pomiędzy wschodnimi
a zachodnimi fragmentami Beskidu Żywieckiego, który cechuje się na całym obszarze
zbliżonymi warunkami przyrodniczymi, może wskazywać, że fakt sąsiedztwa parku narodowego oddziałuje na wartość rynkową gruntów. Należy zauważyć, że podobna sytuacja
nie występuje w powiecie nowotarskim, gdzie średnia wartość metra kwadratowego ziemi
pod zabudowę jest wyższa i wynosi 88,71 zł.
Projekty grantowe
Sąsiedztwo parku narodowego przekłada się także na możliwość pozyskania zewnętrznych środków finansowych z różnych programów pomocowych. Szczególnego znaczenia nabierają tutaj projekty „prośrodowiskowe” oraz nastawione na rozwój turystyki czy
innych kierunków rozwoju obszarów wiejskich. Analiza założeń systemu oceny projektów finansowanych z budżetu Unii Europejskiej, zarówno krajowych, jak i regionalnych
(wojewódzkich) wskazuje, że sąsiedztwo parku narodowego oraz obszaru Natura 2000
zapewnia dodatkowe punkty w ocenie końcowej projektu. W przypadku projektów krajowych dotyczyło to głównie programu Infrastruktura i Środowisko. Natomiast na poziomie regionalnym (Małopolski Regionalny Program Operacyjny 2007–2013 – MRPO)
dodatkowe kryteria oceny związane z sąsiedztwem z obszarami chronionymi przewidziano
aż dla 5 obszarów zadaniowych – zadania w zakresie wspierania rozwoju infrastruktury turystycznej, ochrony dziedzictwa przyrodniczego, gospodarki wodno-ściekowej,
155
poprawy jakości powietrza i odnawialnych źródeł energii oraz gospodarki odpadami.
Sąsiedztwo Parku sprzyjało także pozyskaniu środków z innych źródeł, jak pożyczki
i dotacje NFOŚiGW czy WFOŚiGW, a także granty innych instytucji krajowych i międzynarodowych.
Wartość środków pozyskanych przez lokalne podmioty zależy jednak od możliwości zapewnienia wkładu własnego. Największe fundusze w regionie Babiej Góry, poza Parkiem,
pozyskały jednostki samorządu terytorialnego, m.in. Jabłonka na realizację kanalizacji
(MRPO; kwota dotacji 2,8 mln zł). Większość tych środków nie wiązała się jednak z programami akcentującymi kwestie obszarów chronionych. Znaczne środki pozyskano na wsparcie działań Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej (dwa programy o łącznej
wartości blisko 6 mln zł), Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (projekt
związany ze schroniskami górskimi w Beskidach i Pieninach; częściowo realizowany w regionie Babiej Góry), Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie (projekt ochronny górskich populacji roślin; realizowany na terenie powiatów: tatrzańskiego, suskiego i nowotarskiego). W tych projektach uwzględniano sąsiedztwo lub położenie w granicach BgPN.
Podmioty prywatne pozyskały także środki na rozwój bazy noclegowej (m.in. Pensjonat
Jawor w Zawoi; dotacja w kwocie 1 mln zł) oraz agroturystycznej (mikrodotacje).
Omawiając znaczenie Parku dla napływu środków grantowych, należy odnieść się do
jednego z ważniejszych projektów z punktu widzenia lokalnego układu społeczno-gospodarczego. W latach 2005–2008 BgPN wraz z partnerami lokalnymi realizował projekt mający na celu integrację podmiotów funkcjonujących w obrębie Rezerwatu Biosfery Babia
Góra. Międzynarodowy projekt finansowany przez program ONZ – Global Environment
Facility pt. Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej poprzez rozsądny rozwój turystyki w Rezerwatach Biosfery Europy Środkowej i Wschodniej dotyczył
tworzenia i poprawy warunków dla rozwoju turystyki zrównoważonej na obszarze rezerwatu biosfery oraz opracowania planów rozwoju turystycznego powiązanego z ochroną
bioróżnorodności. Po stronie polskiej w projekcie uczestniczyło 10 partnerów istotnych
z punktu widzenia lokalnej gospodarki. Obok BgPN były to samorządy lokalne (gminy
Jabłonka i Lipnica Wielka, Starostwo Powiatowe w Suchej Beskidzkiej), Nadleśnictwa: Sucha i Nowy Targ, placówki kulturalne i edukacyjne z regionu (Orawski Park
Etnograficzny, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii w Suchej Beskidzkiej) oraz PTTK
(Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Schroniska i Hotele PTTK „Karpaty” sp.
z o.o.). Łączna wartość projektu po stronie polskiej wyniosła ok. 1 mln USD. Projekt ten
pozwolił na realizację szeregu przedsięwzięć ważnych dla funkcjonowania rezerwatu,
obejmujących: opracowanie planu rozwoju turystyki, wdrożenie systemu monitoringu
ruchu turystycznego, organizację systemu informacji turystycznej, działania na rzecz
integracji sieci szlaków turystycznych, remont bacówek i przywrócenie wypasu owiec
i bydła, wypracowanie wzorców zabudowy regionalnej, organizację wydarzeń kulturalnych. Stworzył także podwaliny do dalszej współpracy lokalnych aktorów na rzecz rozwoju Rezerwatu Biosfery.
BgPN jest także aktywnym podmiotem w zakresie pozyskiwania środków z programów transgranicznych w celu realizacji różnych przedsięwzięć prorozwojowych. Dotyczą
one zarówno promocji wartości przyrodniczych i kulturowych regionu, jak i rozwoju infrastruktury turystycznej (szlaków pieszych).
156
W ostatnich latach fakt istnienia w regionie Babiej Góry obszarów Natura 2000 uruchomił znaczący strumień finansowy związany z realizacją kompleksowych projektów
dotyczących całego regionu Karpat. Większość z tych projektów obejmowała także obszar Babiej Góry. Programy te finansowane były zarówno z Programu Norweskiego (np.
Natura 2000 w Karpatach) czy Programu Szwajcarskiego (np. Inwentaryzacja kluczowych
gatunków ptaków polskich Karpat).
157
Rozdział 6
Ocena roli
w gospodarce lokalnej
Ocenę znaczenia BgPN w gospodarce badanych gmin przeprowadzono z punktu
widzenia podmiotów, których funkcjonowanie jest bezpośrednio lub pośrednio związane
z działalnością Parku jako instytucji gospodarczej, bądź obecnością Parku jako obszaru
chronionego. Do oceny wybrano z jednej strony grupę przedsiębiorców, których relacje
z Parkiem mają charakter biznesowy, a z drugiej lokalnych gestorów obiektów noclegowych, których działalność, jak już ukazano w poprzednim rozdziale, jest silnie związana z bliskością przestrzenną BgPN. Dla ilustracji możliwie szerokiego zakresu poglądów
w badaniach uwzględniono także opinie władz lokalnych oraz mieszkańców. Ogół badanych reprezentuje więc te kategorie lokalnych aktorów, którzy są aktualnie bądź potencjalnie interesariuszami rozwoju ekonomicznej funkcji BgPN.
Omówione w rozdziale zagadnienia mają przede wszystkim charakter społeczny, dlatego ich analizę przeprowadzono na podbudowie metodologii nauk społecznych. Mimo
zazwyczaj jednostronnego podejścia respondentów do wyrażanych ocen i opinii, zebrany
materiał ilustruje szerokie spektrum relacji funkcjonalnych między BgPN a terytorialnymi systemami społecznymi, w których jest zakorzeniony. Ów subiektywizm respondentów nie tylko nie obniża wartości poznawczej dyskutowanych tu rezultatów badań,
a wręcz jest niezbędny dla prawidłowej interpretacji niektórych zjawisk, szczególnie relacji o charakterze jakościowym i pośrednim między Parkiem a jego lokalnym otoczeniem
społeczno-gospodarczym.
158
Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej
6.1. Znaczenie Parku w opinii kontrahentów
Badania ilościowe omówione w rozdziale 4. pokazują skalę finansową oraz zakres przestrzenny ekonomicznego oddziaływania BgPN jako podmiotu działającego na rynku.
Kierunek oraz wielkość przepływów finansowych między Parkiem a jego kontrahentami są uwarunkowane jednak wieloma czynnikami stricte ekonomicznymi (rynkowymi) i pozaekonomicznymi, np.: społecznymi, organizacyjnymi i przestrzennymi. Także
efekty ekonomiczne i społeczne, jakie te środki finansowe powodują, zależą od zróżnicowanego spektrum warunków, procesów i zjawisk. Rozpoznanie ogółu elementów
mających istotny wpływ na kooperację handlową przedsiębiorstw z Parkiem oraz jej
skutki pozwala określić nie tylko sposób oddziaływania Parku na lokalny rynek i charakter jego powiązań, ale także wskazać na możliwości jego głębszego zakorzenienia
w lokalnej gospodarce.
Zmierzając ku pogłębionej diagnozie ekonomicznej funkcji BgPN i możliwości jej rozwoju, niezbędne było przeprowadzenie badań jakościowych wśród lokalnych przedsiębiorców, którzy współpracują z Parkiem na płaszczyźnie handlowej.
6.1.1. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby
Do badań szczegółowych wybrano grupę 50 przedsiębiorstw – kontrahentów BgPN. Przy
doborze próby dążono, po pierwsze, aby jej liczebność nie była mniejsza od zalecanej
minimalnej wielkości (50 podmiotów), którą przyjmuje się jako graniczną w badaniach
jakościowych przedsiębiorstw działających w skali regionu (Bazarnik i in. 1992), po drugie, aby główne siedziby firm były zlokalizowane w powiatach suskim i nowotarskim,
ze szczególnym uwzględnieniem gmin terytorialnie związanych z BgPN. W rezultacie
weryfikacji wybrano 46 podmiotów, które spełniały kryterium przestrzenne i zgodziły się
wziąć udział w badaniu, wśród których było 27 przedsiębiorstw z gmin: Jabłonka, Lipnica
Wielka i Zawoja. Aby wypełnić zalecane minimum liczebności próby, dołączono do badań 4 przedsiębiorstwa z siedzibami w sąsiednich powiatach – limanowski, tatrzańskim
i wadowickim.
Celem badań było rozpoznanie opinii lokalnych przedsiębiorców na temat roli, jaką
odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce, określenie cech oraz znaczenia kooperacji z Parkiem dla funkcjonowania przedsiębiorstw, a także rozpoznanie i ocena czynników oraz
barier współpracy handlowej z Parkiem.
Badania miały formę wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza
zawierającego ogółem 27 pytań (załącznik, pkt B), z czego dwa pytania miały postać tabel
zawierających łącznie 18 szczegółowych zagadnień przedstawionych respondentom do
oceny.
Ze względu na status prawny 80% badanej próby stanowiły przedsiębiorstwa osób
fizycznych, a 20% spółki (4 cywilne, 3 jawne i jedna akcyjna). W strukturze wielkościowej, ze względu na liczbę zatrudnionych, przeważały przedsiębiorstwa zatrudniające od
2 do 9 osób (28 podmiotów, 56%), w dalszej kolejności liczące od 10 do 50 pracowników
(12 podmiotów), przedsiębiorstwa jednoosobowe (9) i jedno przedsiębiorstwo z liczbą
159
zatrudnionych w przedziale 50–200. Ze względu na wielkość obrotów handlowych w 2014 r.
zdecydowanie przeważały przedsiębiorstwa, których wartość transakcji w roku nie przekroczyła 8 mln zł (47 podmiotów). W dwóch przypadkach wskazano na wielkość obrotów
w przedziale od 8 do 40 mln zł, a w jednym na przedział 40–200 mln zł.
Obszar działania gospodarczego badanych przedsiębiorstw w większości ograniczał się
do skali regionalnej – jednego województwa (wyłącznie małopolskiego, 66% przypadków)
lub dwóch (także śląskiego lub podkarpackiego; 16%), a w pojedynczych przypadkach do
kilku sąsiadujących ze sobą województw w południowej części kraju (4%). Zaledwie 3
badane firmy określiły zakres swojego działania jako skalę ogólnokrajową, a 2 realizowały
transakcje handlowe na Słowacji.
6.1.2. Cechy i zakres współpracy
Współpraca badanych przedsiębiorstw z BgPN miała najczęściej charakter wieloletni.
Zaledwie 2 przedsiębiorstwa współpracowały z Parkiem jedynie od roku. W 9 przypadkach okres współpracy liczył 2–5 lat, w 23 5–10 lat, a 16 – 10 lat i więcej. Nie w każdym
jednak przypadku kontakty handlowe miały stały charakter. Stale z BgPN współpracowały
23 badane przedsiębiorstwa, 12 podmiotów określiło swoje kontakty handlowe z Parkiem
jako „częste”, a 15 – „okazjonalne”.
Z punktu widzenia budżetu BgPN badane przedsiębiorstwa reprezentowały dwie
kategorie kontrahentów, jedną związaną z wydatkami, a drugą z przychodami Parku.
Grupa, która realizowała transakcje związane z wydatkami Parku (usługodawcy BgPN)
liczyła 31 podmiotów. Wśród nich ze względu na profil działalności nieznaczna większość – 16 przedsiębiorstw, ograniczała się do jednego zakresu usług, a 15 miało charakter wielobranżowy. Ogólnie przedsiębiorstwa te reprezentowały 10 kategorii działalności gospodarczej: budownictwo, handel, leśnictwo, przetwórstwo drewna, rzemiosło,
turystyka, kultura, edukacja oraz transport i rolnictwo. Ich współpraca z BgPN dotyczyła zróżnicowanego zakresu działań, począwszy od realizacji inwestycji prowadzonych
przez dyrekcję BgPN, prace remontowe, prace leśne, aż po obsługę finansową, obsługę
punktów sprzedaży biletów wstępu na teren parku oraz usługi geodezyjne. Z kolei grupa
podmiotów, których współpraca z BgPN miała związek z przychodami Parku, liczyła 19
przedsiębiorstw, z których 9 prowadziło działalność wyłącznie z zakresu przetwórstwa
drewna, a 10 oferowało ponadto usługi transportowe, handlowe i/lub rzemieślnicze.
Zakres działalności podmiotów tej grupy był węższy i ograniczał się do 4 kategorii działalności. Przedmiotem kontaktów handlowych tych firm z Parkiem był wyłącznie zakup
drewna.
Badane przedsiębiorstwa zawierały transakcje z BgPN bądź to tylko w rezultacie wygranych przetargów ogłaszanych przez Park (40% podmiotów), realizując jedynie umowy bezpośrednie (34%), bądź też w jeden i drugi sposób (26%). Współpraca badanych
przedsiębiorstw z BgPN miała bezpośredni charakter. Jedynie 3 podmioty w przeszłości
współpracowały z Parkiem jako podwykonawcy innych usługodawców.
160
6.1.3. Ekonomiczna rola Parku w opinii przedsiębiorców
Poproszono przedsiębiorców o ocenę roli, jaką BgPN odgrywa w lokalnej gospodarce,
w skali 5-stopniowej, gdzie 1 oznaczało znaczenie bardzo małe, a 5 – bardzo duże. Rozkład
procentowy odpowiedzi ilustruje rycina 20. Przy średniej ocen równej 3,39 i odchyleniu
standardowym – 0,97, większość opinii wskazywała na „średnie” (46%) oraz „duże” i „bardzo duże” (łącznie 42%) znaczenie Parku dla lokalnej gospodarki. Jedynie w 6 przypadkach
(12% odpowiedzi) wskazano na „małe” i „bardzo małe” znaczenie. Oceny przedsiębiorstw
z obu rozpatrywanych grup kontrahentów Parku (strona dochodowa i kosztowa budżetu
Parku) były podobne, tzn. nie różniły się istotnie na poziomie statystycznym.
Z kolei na pytanie o znaczenie, jakie dla ich przedsiębiorstwa ma współpraca z BgPN,
w skali pięciostopniowej (1 – bardzo małe, 5 – bardzo duże) większość respondentów
(46%) wskazała na jej „dużą” i „bardzo dużą” rolę (ryc. 21). Na „średnie” znaczenie wskazało 36%, a „małe” i „bardzo małe” – 18% podmiotów. Średnia wartość oceny dla całej
badanej grupy wyniosła 3,4 pkt. Co ważne, oceny udzielone przez kontrahentów z obu
grup – po stronie wydatków i dochodów Parku, nie różniły się istotnie na poziomie statystycznym. Respondenci ponadto wyrazili opinię, że sytuacja ich współpracy z Parkiem
w porównaniu z poprzednimi latami nie pogarsza się – utrzymuje się na podobnym poziomie (66% odpowiedzi) lub poprawia się (15%).
Rozkład omówionych wyżej ocen jest silnie skorelowany, o czym świadczą wyliczone
współczynniki korelacji rang Spearmana = 0,79 oraz współczynnik korelacji gamma = 0,90.
Można więc przypuszczać, że na ocenę gospodarczego znaczenia BgPN w regionie Babiej
Góry, dokonaną przez respondentów, wpłynęły ich subiektywne doświadczenia i własne
korzyści ze współpracy z Parkiem.
Ryc. 20. Znaczenie Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej, w opinii badanych
przedsiębiorców
Fig. 20. Importance of Babia Góra National Park in the local economy as perceived by the business
managers participating in the study
161
Ryc. 21. Znaczenie współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym dla badanych przedsiębiorstw
Fig. 21. Importance of the cooperation with Babia Góra National Park for the business managers
participating in the study
Na znaczenie kooperacji z BgPN dla funkcjonowania badanych przedsiębiorstw wskazuje udział ich obrotów handlowych z Parkiem w całości obrotów rocznych (ryc. 22).
W 2014 r. dla 38% badanych przedsiębiorstw udział ten był mniejszy niż 5%, dla 28%
mieścił się w przedziale 5–15%, a dla 34% był większy niż 15%. Z udzielonych odpowiedzi
wyłoniła się istotna różnica między kontrahentami, którzy kupowali drewno od Parku
(grupa „dochodowa”) a pozostałymi podmiotami. Wśród 19 przedsiębiorstw zajmujących się przetwórstwem drewna jedynie w trzech przypadkach (15,8%) udział obrotów
Ryc. 22. Udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym w całości obrotów badanych przedsiębiorstw w 2014 r.
Fig. 22. Share of turnover on transactions with Babia Góra National Park in the total turnover of
businesses covered by the study in 2014
162
handlowych z Parkiem był mniejszy niż 5% łącznych obrotów w 2014 r. Inaczej sytuacja
przedstawiała się w grupie usługodawców Parku, wśród których na udział mniejszy niż
5% w ich rocznych obrotach wskazało aż 51,6% badanych.
O stopniu zakorzenienia oraz wielkości efektów ekonomicznych powodowanych przez
BgPN w gospodarce lokalnej (regionalnej) może świadczyć liczba miejsc pracy, która jest
utrzymywana w przedsiębiorstwach ze względu na ich kooperację z Parkiem. Aby rozpoznać to zagadnienie, badanym przedsiębiorcom zadano pytanie: Gdyby Państwa współpraca z Babiogórskim PN zakończyła się, to ile etatów (miejsc pracy) lub jaką część etatu
musielibyście zlikwidować w Waszym przedsiębiorstwie? Ogółem badane firmy dysponowały 615 miejscami pracy (etatami), z czego 31 podmiotów świadczących usługi dla Parku
oferowało 481 miejsc, a 19 podmiotów kupujących surowce drzewne – 112. Liczbę miejsc
pracy, przypadającą na różne kategorie wielkościowe badanych przedsiębiorstw ilustruje
tabela 64. Z udzielonych odpowiedzi wynika, że w przypadku braku (zaprzestania) współpracy handlowej z BgPN uległoby likwidacji w badanych firmach 31,5 miejsca pracy, co
stanowi średnio 5,1% ogółu ich miejsc zatrudnienia.
W grupie usługodawców Parku zostałoby zlikwidowane 19,5 etatu, co stanowi 3,8%
wszystkich posiadanych przez te firmy miejsc pracy, a w przedsiębiorstwach obróbki
drewna – 12 etatów (10,7%). Największy ubytek miałby miejsce w grupie mikroprzedsiębiorstw (poniżej 10 pracowników), gdzie zlikwidowano by prawie 16% miejsc pracy.
W grupie małych przedsiębiorstw (10–50 miejsc pracy) ubytek ten byłby znacznie mniejszy – około 4%. Natomiast w jednym przebadanym średnim przedsiębiorstwie, w przypadku zerwania współpracy z BgPN, nie doszłoby do likwidacji żadnego etatu.
Relację pomiędzy potencjalnym ubytkiem miejsc pracy a udziałem obrotów handlowych badanych firm z BgPN w całości ich obrotów handlowych w 2014 r. ilustruje tabela 65.
Z zawartych w niej danych wyraźnie widać zależność pomiędzy obiema analizowanymi
cechami. Im wyższy jest stopień zależności ogólnych przychodów firmy od kooperacji
Tabela 64. Liczba miejsc pracy oraz ich potencjalny ubytek w przypadku braku współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym
Table 64. Number of jobs, and potential loss thereof in the event of non-cooperation with Babia
Góra National Park
Wielkość przedsiębiorstwa
według liczby pracowników
Liczba
przedsiębiorstw
Łączna liczba
miejsc pracy
Ubytek miejsc pracy w przypadku
braku współpracy z BgPN
liczba
% ogółu zatrudnionych
9
9
2,0
22,2
2–9
28
128
19,5
15,2
10–50
4,1
1
12
245
10,0
51–250
1
233
0
Razem
50
615
31,5
0
Średnia: 5,1
163
Tabela 65. Ubytek miejsc pracy a udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym
w całości obrotów handlowych przedsiębiorstw
Table 65. Loss of jobs, and the share of turnover on transactions with Babia Góra National Park in
the total turnover of local businesses
Udział obrotów handlowych
z BgPN
Liczba
przedsiębiorstw
Łączna liczba
miejsc pracy
Możliwy ubytek miejsc pracy
[%]
< 5%
5–15%;
16–25%
26–50%
> 50%
19
14
7
9
1
403
105
86
18
2
1,99
5,71
10,47
36,11
100
Źródło: badania własne, stan w 2014 r.
Source: own research, situation as at 2014.
z Parkiem, tym większa jest skala zagrożenia dla utrzymania miejsc pracy. W przybliżeniu
potencjalnie możliwy ubytek miejsc pracy wyrażony w procentach odpowiada wielkości
udziału (%) obrotów handlowych z Parkiem w całości rocznych obrotów przedsiębiorstwa.
6.1.4. Determinanty współpracy
Starając się rozpoznać czynniki oraz bariery i ograniczenia współpracy biznesowej badanych przedsiębiorstw z BgPN, poproszono respondentów o swobodne wyrażenie opinii
na ten temat, które wynikają z ich dotychczasowych doświadczeń. Ponadto poproszono
respondentów o dokonanie oceny w skali pięciostopniowej (1–5) zamieszczonych w kwestionariuszu wywiadu wybranych kwestii mogących mieć potencjalne znaczenie dla kooperacji z Parkiem. Zbiorcze zestawienie opinii i ocen zawierają tabele: 66, 67 i 68.
Analizując zawartą w tabeli 66 listę czynników determinujących podjęcie i podtrzymywanie współpracy handlowej badanych przedsiębiorstw z BgPN, można dokonać ich
podziału na trzy grupy:
– czynniki niezależne od kontrahentów, związane z obiektywnie istniejącymi endoi egzogenicznymi warunkami współpracy;
– czynniki wynikające ze specyfiki działalności i organizacji BgPN, jako partnera biznesowego;
– czynniki odwołujące się do działalności i oferty biznesowej kontrahentów Parku.
W toku porządkowania zebranego materiału wyłoniła się grupa czynników podkreślająca specyfikę kooperacji Parku z przedsiębiorstwami zajmującymi się obróbką drewna.
Kwestie te zestawiono w odrębnej kolumnie tabeli 66.
Do czynników niezależnych, wynikających z istniejących warunków, należą: bliska
lokalizacja kontrahenta w stosunku do Parku oraz możliwość zakupu drewna od Parku,
jako surowca do dalszej obróbki, a także jakość tego surowca. Czynnik lokalizacji przedsiębiorstwa w relacji do BgPN został wysoko oceniony przez większość respondentów
164
(średnia ocen: 4,08; tabela 67). Ma on znaczenie zarówno dla firm zajmujących się obróbką drewna, jak i usługodawców Parku. Niemniej jednak na poziomie statystycznym oceny
tego czynnika, dokonane przez firmy kupujące drewno od Parku do obróbki i sprzedaży,
były istotnie wyższe (test U Manna-Whitneya: Z = 2,17; p = 0,029) w stosunku do pozostałych respondentów. Bezpośredni związek lokalizacji działalności tych przedsiębiorstw
w stosunku do BgPN wiąże się przede wszystkim z bliskością surowca, możliwością jego
zakupu oraz niskim kosztem jego transportu. Zakup drewna od Parku, jako surowca
do produkcji, jest jednak warunkowany jego ceną oraz jakością określającą przydatność
do obróbki (klasa, gatunek drewna). W kontekście funkcjonowania lokalnego przemysłu
drzewnego wyłaniają się kolejne niezależne czynniki współpracy z BgPN, jakimi są: cena
drewna na rynku oraz możliwość jego zbytu (tabela 66).
Z punktu widzenia firm, które oferują swoje usługi i towary Parkowi, czynnik lokalizacji
jest powiązany z możliwością dostosowania, przynajmniej wybranego zakresu, ich usług do
specyfiki potrzeb i działalności parku narodowego. Wśród czynników kooperacji z BgPN,
które mają związek z charakterem jego funkcjonowania i organizacji, wymieniono zarówno
elementy, które odwołują się do relacji stricte handlowych, związanych z zapotrzebowaniem
na określone towary i usługi w związku z prowadzonymi przez Park inwestycjami lub obsługą jego bieżącej działalności, jak i różne inne kwestie o charakterze „społeczno-organizacyjnym”. Do czynników natury społecznej i organizacyjnej można zaliczyć:
– postrzeganie Parku jako solidnego kontrahenta, między innymi z uwagi na jego
finansową stabilność, oferowane warunki finansowe kontraktów, dotrzymywanie terminów płatności, przejrzystość zawieranych umów i racjonalne ustalanie terminów
realizacji zleceń; te kwestie mają prawdopodobnie decydujące znaczenie dla niskiej
oceny ryzyka finansowego współpracy w BgPN wśród respondentów (średnia ocen:
1,62; tabela 68);
– zdolność pozyskiwania przez Park funduszy na inwestycje ze źródeł zewnętrznych,
co ma także związek z zapewnieniem finansowego bezpieczeństwa realizowanych
przedsięwzięć;
– możliwość otrzymywania niektórych zleceń od Parku bez konieczności przeprowadzania procedury przetargowej;
– wspólnota interesów i celów działań w sferze informacyjnej, promocyjnej, edukacyjnej itp., co ma znaczenie dla realizacji tzw. miękkich projektów partnerskich;
– pozytywne doświadczenia wcześniejszej współpracy – wysoko ocenione przez większość respondentów (średnia: 4,08), na które składają się zarówno wcześniej wskazane elementy, a także oferowana przez Park pomoc i merytoryczne wsparcie w toku
realizowanych inwestycji oraz przy innych projektach; w wyrażanych opiniach podkreślono „fachowość” i zaangażowanie pracowników Parku w stosunku do kontrahentów, przy czym relacje z pracownikami Parku przedsiębiorcy określali jako rzeczowe (45%) i/lub uprzejme (46%).
Czynniki natury społecznej tworzą atmosferę zaufania, niezwykle istotną w kooperacji
z Parkiem, która została przez respondentów oceniona wysoko (średnia: 4,24; tabela 67).
Badani przedsiębiorcy, opisując kontakty handlowe z Parkiem, określali je zazwyczaj jako
przyjazne (56%) i/lub czysto biznesowe (39%). Ponadprzeciętnie oceniono także otwartość dyrekcji BgPN na współpracę z lokalnymi podmiotami (średnia: 3,78).
165
Tabela 66. Czynniki współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów
Table 66. Factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park as perceived by the
respondents
Usługodawcy Parku
– bliska lokalizacja Parku w stosunku do siedziby firmy,
– rodzaj i zakres inwestycji prowadzonych przez Park,
– pozyskiwanie środków zewnętrznych przez Park na
inwestycje (sytuacja finansowa Parku),
– warunki finansowe kontraktów oferowanych przez Park,
– przejrzystość zapisów umowy,
– racjonalne terminy wykonania zleceń,
– wsparcie merytoryczne ze strony Parku,
– postrzeganie Parku jako „solidnego” kontrahenta,
– stabilność finansowa Parku,
– bezpieczeństwo finansowe realizacji projektów,
– pomoc i „fachowość” ze strony Parku w trakcie realizacji
projektów,
– dotrzymywanie terminów płatności przez Park,
– wola współpracy ze strony Parku,
– wygranie przetargu ogłoszonego przez Park,
– zapotrzebowanie ze strony Parku na rodzaj usług
świadczonych przez firmę,
– zapotrzebowanie ze strony Parku na towary handlowe
oferowane przez firmę,
– wspólne działania podejmowane z Parkiem (wspólne cele
i interesy),
– otrzymanie bezpośredniego zlecenia od Parku,
– doświadczenie wcześniejszej współpracy z Parkiem,
– znajomość potrzeb Parku,
– indywidualne podejście do oczekiwań Parku.
Przedsiębiorstwa obróbki drewna
– bliska lokalizacja Parku w stosunku do siedziby firmy,
– możliwość zakupu drewna w Parku,
– niskie koszty transportu surowca,
– jakość (klasa) drewna,
– odpowiedni gatunek drewna (świerk),
– możliwość zbytu drewna na rynku,
– cena drewna na rynku,
– cena sprzedaży drewna przez Park,
– „bezproblemowość” obsługi,
– dotrzymywanie terminów płatności przez Park,
– postrzeganie Parku jako „solidnego” kontrahenta,
– wygrana w przetargu,
– doświadczenie wcześniejszej współpracy.
Do grupy czynników współpracy, znajdujących się po stronie kontrahentów BgPN,
można przede wszystkim zaliczyć spełnienie przez te firmy kryteriów i warunków umów
zawieranych w drodze ogłaszanych przez Park publicznych przetargów, co ostatecznie
decyduje o zawiązaniu współpracy i podpisaniu kontraktu. Respondenci podkreślili także wagę takich aspektów współpracy jak: znajomość potrzeb Parku oraz indywidualne
podejście do oczekiwań Parku. Czynniki te są szczególnie ważne w przypadku firm, które
oferują Parkowi własne usługi i które przypisują duże znaczenie kwestii wiedzy i umiejętności własnych pracowników (średnia ocen: 3,93) oraz zdolności („łatwości”) przystosowania własnych usług do potrzeb i zamówień Parku (4,05).
166
Tabela 67. Znaczenie wybranych czynników współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów
Table 67. Importance of selected factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park
as perceived by the respondents
Ocena [%]
Zagadnienie
5–
bardzo
duże
4–
3–
duże średnie
2–
małe
1–
bardzo
małe
brak
odpowiedzi
Średnia
ocen
Odch.
std.
A. Lokalizacja niedaleko od BgPN
45,1
29,4
15,6
2,0
5,9
2,0
4,08
1,12
B. Doświadczenie poprzednich lat
współpracy z Parkiem
35,3
41,2
17,5
2,0
2,0
2,0
4,08
0,90
C. Wzajemne zaufanie z Parkiem
39,2
47,1
11,7
2,0
0
–
4,24
0,74
D. Kontakty nieformalne z innymi
przedsiębiorcami lub Parkiem
3,9
10,7
19,6
29,5
33,3
3,0
2,18
1,15
E. Otwartość dyrekcji BgPN na
współpracę z lokalnymi podmiotami
31,4
35,3
19,6
7,8
5,9
–
3,78
1,15
F. Wiedza i umiejętności pracowników
firmy
21,6
37,3
13,6
3,9
2,0
21,6
3,93
0,94
G. „Łatwość” przystosowania usług
(działalności) do zamówień Parku
39,2
23,5
11,8
5,9
3,9
15,7
4,05
1,15
Kwalifikacje własnych pracowników, ocenione ogólnie wysoko przez respondentów
(brak wykwalifikowanej własnej kadry: 1,52; tabela 68), pozwalają przezwyciężyć relatywnie wysoką złożoność (1,87) i zawiłość uwarunkowań prawnych (2,13) w relacjach
biznesowych z parkiem narodowym. Badani przedsiębiorcy nie odczuwają problemów
z dostępem do informacji na temat planowanych przez Park działań inwestycyjnych i zakupów (1,79). Z kolei wpływ konkurencji ze strony innych przedsiębiorstw lokalnych
i pozalokalnych, jako zagrożenie ich współpracy z BgPN, jest postrzegany na średnim
poziomie (średnie oceny: 2,98 i 2,86; tabela 68).
Znaczenie procedur przetargowych, jako bariery współpracy, mimo że postrzegane
raczej nisko (średnia ocen: 2,02), jest jednak poważniejszym utrudnieniem dla przedsiębiorstw oferujących usługi BgPN niż dla podmiotów zajmujących się obróbką drewna. Firmy realizujące inwestycje w Parku podkreślały wady określonego prawnie czasu
trwania kontraktów przetargowych. Zbyt krótkie terminy realizacji takich przedsięwzięć
(maksymalnie 6 miesięcy) stwarzają efekt sezonowości współpracy, a co za tym idzie
konieczności mobilizacji w krótkim czasie zasobów finansowych i ludzkich przedsiębiorstw. Dla porównania podobne kontrakty inwestycyjne (np. utrzymanie i modernizacja
dróg leśnych) zawierane przez Lasy Państwowe mogą być realizowane w dłuższym okresie
(3 lata), przez co są oceniane jako bardziej atrakcyjne. W rezultacie jako jeden z warunków poprawy kooperacji przedsiębiorstw z parkami narodowymi podawano konieczność
167
Tabela 68. Ocena potencjalnych barier i ograniczeń współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem
Narodowym w opinii respondentów
Table 68. Barriers and restrictions of commercial cooperation with Babia Góra National Park as
judged by the respondents
Ocena [%]
3–
2–
średnie małe
1–
bardzo
małe
brak
odpowiedzi
Średnia
ocen
Odch.
std.
13,8
49,0
2,0
2,02
1,20
17,6
9,8
17,7
23,6
43,1
49,0
5,9
17,6
2,13
1,52
1,28
0,71
0
11,8
29,4
39,2
19,6
1,66
0,73
2,0
2,0
11,8
27,4
33,3
23,5
1,85
0,96
F. Trudności w dostępie do informacji
o planowanych inwestycjach /
zakupach realizowanych przez BgPN
0
3,9
11,8
25,5
35,3
23,5
1,79
0,89
G. Złożoność i wysoka specjalizacja
warunków współpracy z BgPN
0
2,0
19,6
21,6
33,3
23,5
1,87
0,89
H. Ryzyko finansowe współpracy
z BgPN
0
2,0
9,8
19,5
41,2
27,5
1,62
0,83
I. Konkurencja lokalnych
przedsiębiorstw
9,8
23,5
33,4
9,8
17,6
5,9
2,98
1,25
J. Konkurencja ze strony podmiotów
spoza regionu Babiej Góry
9,8
27,5
25,5
9,7
25,5
2,0
2,86
1,36
5–
bardzo
duże
4–
duże
A. Rozbudowane procedury
przetargowe
3,9
7,8
23,5
B. Zawiłość przepisów prawnych
C. Brak wykwalifikowanej własnej kadry
5,9
0
9,8
0
D. Ograniczenia we własnym zapleczu
technologicznym
0
E. Brak wystarczających zasobów
finansowych niezbędnych do realizacji
zamówień ze strony BgPN
Zagadnienie
dostosowania regulacji prawnych do realiów gospodarczych. Postulat zmian w prawie nie
ograniczał się jedynie do warunków realizacji przetargów i eliminacji zjawiska sezonowości. Przedsiębiorcy wyrażali opinie, że park narodowy jako partner biznesowy winien
mieć większą swobodę dysponowania własnymi zasobami i zawierania umów długoterminowych, między innymi z punktu widzenia zapewnienia ciągłości dostaw drewna do
obróbki w lokalnym (regionalnym) przemyśle drzewnym, który tworzą głównie firmy
rodzinne.
Aż 80% badanych respondentów pytanych o ocenę perspektyw dalszej współpracy
ich przedsiębiorstw z BgPN wyraziło się na ten temat pozytywnie (średnia ocena: 4,06;
odchylenie standardowe σ: 0,74), przy 18% ocen średnich i umiarkowanych (ryc. 23).
Wśród tych opinii nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic między przedsiębiorstwami, które świadczyły usługi dla BgPN a podmiotami, które kupowały surowce
drzewne od Parku. Trzeba w tym miejscu jednak podkreślić, że badani przedsiębiorcy
168
Ryc. 23. Odpowiedź na pytanie: Jak oceniają
Państwo perspektywy Waszej dalszej współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym?
Fig. 23. Answers to the question What do
you think are the prospects for your future
cooperation with Babia Góra National Park?
Tabela 69. Warunki poprawy współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów
Table 69. Conditions required for an improvement of cooperation with Babia Góra National Park,
as perceived by the respondents
Usługodawcy Parku
– zmiany prawne,
– wydłużenie czasu trwania kontraktów,
– likwidacja sezonowości w kontraktach,
– przejrzystość zawierania umów poza procedurami
przetargowymi,
– wzrost zewnętrznego finansowania działalności Parku,
– dotacje na wsparcie przedsiębiorstw zajmujących się
remontem dróg (np. leśnych),
– wsparcie i bliskie współdziałanie z innymi podmiotami
wykonującymi dany projekt (projektanci, wykonawcy
prac budowlanych itp.),
– utrzymanie współpracy na takim samym poziomie,
– pomoc merytoryczna i rzeczowa ze strony pracowników
Parku.
Przedsiębiorstwa obróbki drewna
– zmiany prawne,
– możliwość zawarcia umów długoterminowych z Parkiem
(rocznych, wieloletnich) na dostawę drewna,
– zapewnienie ciągłości dostaw drewna,
– niezmienność lub obniżenie ceny drewna,
– oferowanie przez Park drewna wielkowymiarowego
(tartacznego).
w większości współpracują już z BgPN od kilku lat i do takiej kooperacji są przygotowani, o czym zresztą przekonują oceny zebrane w tabeli 68. Mimo to istnieje pole do
poprawy przynajmniej niektórych aspektów wzajemnych relacji biznesowych (tabela 69).
Oprócz wskazanych uprzednio postulatów zmian w prawie, niektórzy przedsiębiorcy byli
169
zdania, że dla poprawy ich współpracy z Parkiem niezbędne jest zapewnienie dodatkowego wsparcia finansowego ze źródeł zewnętrznych dla firm zajmujących się utrzymaniem
dróg, szczególnie leśnych, zwiększenie przejrzystości umów zawieranych poza procedurami przetargowymi, a także bliskie współdziałanie z innymi podmiotami wykonującymi
określony projekt oraz jeszcze większa pomoc merytoryczna i rzeczowa ze strony pracowników Parku.
6.2. Babiogórski Park Narodowy a funkcjonowanie bazy
noclegowej
6.2.1. Stan rozwoju lokalnej bazy noclegowej
Na podstawie terenowych badań inwentaryzacyjnych rozpoznano, że w gminach terytorialnie związanych z BgPN baza noclegowa liczy ogółem 232 obiekty oferujące razem 5545
miejsc noclegowych (tabela 70; ryc. 19). W strukturze rodzajowej zdecydowanie przeważają obiekty funkcjonujące na bazie zasobów mieszkaniowych ludności miejscowej – pokoje
gościnne (kwatery prywatne) oraz gospodarstwa agroturystyczne (78% ogółu obiektów),
tworzące niemal połowę pojemności recepcyjnej badanych gmin. Istotną rolę w recepcji pełnią także obiekty niekategoryzowane, działające pod takimi nazwami rodzajowymi
jak: „dom wczasowy”, „ośrodek wypoczynkowy”, „ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy”,
Tabela 70. Wielkość i struktura rodzajowa bazy noclegowej na obszarze badań
Table 70. Number, types and sizes of accommodation facilities in the study area
Kategoria
Hotele
Pensjonaty
Obiekty noclegowe
liczba
[%]
Miejsca noclegowe
liczba
[%]
7
3,1
327
5,9
24
10,3
1 672
30,2
181
78,0
2 703
48,8
Schroniska turystyczne i młodzieżowe
3
1,3
125
2,3
Kempingi,
Pola biwakowe
6
2,6
530
9,4
11
232
4,7
100
188
5 545
3,4
100
Domy / ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe*
Pokoje gościnne / kwatery prywatne,
Gospodarstwa agroturystyczne
Inne (m.in. wille)
Razem
* Dla celów porządkowych wspólną nazwą „domy/ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe” objęto różne rodzajowo obiekty niekategoryzowane, działające pod nazwami: „dom wczasowy”, „ośrodek wypoczynkowy”, „ośrodek
wypoczynkowo-szkoleniowy”.
170
oferujące 30,2% dostępnych lokalnie miejsc noclegowych. Udział pozostałych rodzajów
bazy w tworzeniu pojemności recepcyjnej jest znacznie mniejszy i kształtuje się na poziomie kilku procent.
Pod względem oferowanych miejsc noclegowych zdecydowanie przeważają obiekty
małe, dysponujące mniej niż 25 miejscami (77% ogółu), które tworzą 42,5% ogólnej
pojemności recepcyjnej (ryc. 24 i 25). Dla porównania o wiele mniej liczne obiekty z więcej niż 50 miejscami noclegowymi (łącznie 24) mają podobną łączną pojemność (37,3%).
W badanych gminach działa także 5 dużych obiektów liczących ponad 100 miejsc noclegowych.
Rozkład przestrzenny bazy noclegowej w otoczeniu Babiej Góry jest nierównomierny.
Aż 62% wszystkich obiektów i 68% ogólnej pojemności recepcyjnej jest zlokalizowanych
we wsi Zawoja (tabela 56 i ryc. 19, rozdz. 5). Słabo rozwinięta jest baza noclegowa we
wsiach: Zubrzyca Dolna, Lipnica Mała i Jabłonka. W niemal wszystkich miejscowościach
obiekty noclegowe są nastawione na obsługę turystyki wypoczynkowej. Wyjątek stanowi
Chyżne, gdzie baza noclegowa jest związana z obsługą ruchu tranzytowego. W granicach
BgPN funkcjonuje jeden obiekt noclegowy – schronisko turystyczne PTTK na Markowych Szczawinach z 52 miejscami noclegowymi.
Ryc. 24. Struktura wielkościowa obiektów
noclegowych w badanych gminach
Fig. 24. Size structure of accommodation
facilities in the communes covered by the
study
Source: own research; situation as at end of 2014.
Ryc. 25. Udział kategorii wielkościowych
obiektów noclegowych w tworzeniu pojemności
recepcyjnej badanych gmin
Fig. 25. Share of different size categories of
accommodation facilities in the accommodation
capacity of the communes covered by the study
171
6.2.2. Metodyka, cel badań i charakterystyka badanej próby
Badania rozpoznawcze na temat relacji pomiędzy BgPN a funkcjonowaniem obiektów
bazy noclegowej na obszarze gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja przeprowadzono
na próbie 51 obiektów, których strukturę przedstawia tabela 71. Łącznie obiekty te oferowały 1734 miejsca noclegowe, co stanowiło 31,3% ogólnej pojemności recepcyjnej obszaru badań. Dobierając próbę, dążono, aby tak jak w przypadku kontrahentów BgPN,
jej liczebność nie była mniejsza od zalecanej minimalnej wielkości (50 podmiotów), którą przyjmuje się jako graniczną w badaniach jakościowych przedsiębiorstw działających
w skali regionu (Bazarnik i in. 1992).
Ponadto przy doborze próby starano się, aby znalazły w niej odzwierciedlenie wszystkie, działające na obszarze badań, kategorie wielkościowe obiektów. Strukturę badanej
Tabela 71. Liczba, struktura i pojemność recepcyjna badanych obiektów noclegowych
Table 71. Number, types and sizes of accommodation facilities included in the study
Rodzaj obiektu
Domy / ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe
Hotel
Pensjonat / willa
Pokoje gościnne / kwatery prywatne
Schronisko górskie
Razem
Obiekty
liczba
10
15
5
4
16
1
51
[%]
19,61
29,41
9,81
7,84
31,37
1,96
100
Miejsca noclegowe
liczba
[%]
965
55,65
206
11,88
224
12,92
132
7,61
155
8,94
52
3,00
1734
100
próby ilustruje tabela 72. W wybranej
próbie przeważały obiekty małe, oferujące mniej niż 25 łóżek (60,8%).
Podstawowym celem badań było poznanie opinii lokalnych gestorów obiektów noclegowych na temat roli, jaką
odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce,
a także określenie sposobu i zakresu,
w jaki Park wpływa na działalność ich
obiektów. Ponadto badania zmierzały do
rozpoznania wielkości zatrudnienia w bazie noclegowej oraz innych wybranych
kwestii mających wpływ na działalność
lokalnego sektora usług noclegowych.
172
Tabela 72. Struktura badanych obiektów
ze względu na liczbę miejsc noclegowych
Table 72. Accommodation facilities included
in the study, by number of beds
Liczba miejsc
noclegowych
Liczba obiektów
%
< 25
25–50
51–100
>100
Razem
31
6
11
3
51
60,8
11,8
21,6
5,8
100
Badania miały formę wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza
zawierającego 26 pytań (załącznik, pkt C), przy czym jedno pytanie miało formę tabeli
zawierającej 7 kwestii podlegających ocenie respondentów.
Z punktu widzenia sposobu zarządzania większość (86,3%) obiektów miała charakter
rodzinny. Rodzinnie prowadzono wszystkie gospodarstwa agroturystyczne i pensjonaty,
a ponadto 15 na 16 przebadanych kwater prywatnych (pokoi gościnnych), 4 hotele i 5
obiektów z grupy domy/ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe. Zdecydowana większość
gestorów tych obiektów (90,2%) mieszkała w regionie Babiej Góry.
6.2.3. Zatrudnienie w obiektach noclegowych
W badanych obiektach pracowało na stałe 138 pracowników, wśród których jedynie 21
osób (15,2%) nie pochodziło z badanych gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja. Zróżnicowanie liczby stałych pracowników dla poszczególnych kategorii obiektów prezentuje
tabela 73.
Wielkość zatrudnienia w poszczególnych obiektach zależy od profilu ich działalności.
Większe zatrudnienie obserwuje się w obiektach hotelarskich i domach/ośrodkach wypoczynkowych, ze względu na prowadzenie recepcji, świadczone usługi pokojowe i oferowane wyżywienie. Zatrudnienie wzrasta wraz z rozszerzaniem zakresu usług (np. rehabilitacja, odnowa biologiczna, obsługa spotkań konferencyjnych). Goście biznesowi stanowili
średnio 20% ogółu korzystających z obiektów oferujących więcej niż 20 miejsc. Większe
obiekty zajmują się także organizacją pobytu grup turystycznych oraz świadczeniem usług
niezwiązanych bezpośrednio z turystyką (np. organizacja imprez okolicznościowych).
Relację między liczbą stałych pracowników a liczbą miejsc noclegowych w obiekcie
ilustruje tabela 74. Liczba stałych pracowników, przypadająca na 10 miejsc noclegowych,
waha się w przedziale od 0,3 (dom/ośrodek wypoczynkowy) do 3,0 (hotel). Gospodarstwa
Tabela 73. Liczba stałych pracowników w obiektach noclegowych według rodzaju obiektu
Table 73. Number of permanent staff at the accommodation facilities, by type of facility
Rodzaj obiektu
Hotel
Pensjonat / willa
Schronisko górskie
Razem
Liczba stałych etatów
(przedział)
Razem
miejsca pracy
2–18
1
3–12
1–8
1
5
49
15
38
15
16
5
138
173
Tabela 74. Liczba stałych pracowników (etatów), przypadająca na 10 miejsc noclegowych według
rodzaju obiektu
Table 74. Number of permanent staff (full-time equivalent) per 10 beds in accommodation facilities,
by type of facility
Rodzaj obiektu
Hotel
Pensjonat / willa
Schronisko górskie
Liczba stałych pracowników (etatów) na 10 miejsc noclegowych
0,3–0,6
1
0,9–3,0
0,8–1,7
1
1
agroturystyczne i kwatery prywatne nie zatrudniają stałych pracowników. Pracą zarobkową zajmują się ich właściciele, przy czym korzystają oni z dorywczej pomocy członków
rodziny i znajomych.
W okresach zwiększonego natężenia ruchu przyjazdowego obiekty noclegowe posiadające więcej niż 20 miejsc noclegowych przyjmują do pracy pracowników sezonowych.
W zależności od potrzeb ich liczba w obiekcie waha się od 2 do 6 osób, co stanowi od 30%
do 100% stałego zatrudnienia. Na podstawie odpowiedzi gestorów można szacować, że
w 19 obiektach powyżej 20 miejsc noclegowych sezonowo zatrudnienie zwiększa się łącznie o około 70–80 osób, co w przybliżeniu daje przyrost zatrudnienia w lokalnym sektorze
bazy noclegowej średnio o około 50–60%.
6.2.4. Wykorzystanie bazy noclegowej
Z ekonomicznego punktu widzenia kluczowym zagadnieniem jest stopień wykorzystania bazy noclegowej. Zestawienie procentowego wykorzystania obiektów w skali roku
zamieszczone w tabeli 75 opracowano na podstawie deklaracji gestorów. Z udzielonych
odpowiedzi wynika, że rozpiętość wykorzystania bazy na cele świadczenia usług noclegowych była znaczna i wahała się od 15% do 80%, w zależności od rodzaju obiektu.
W najwyższym stopniu były wykorzystane: hotele, pensjonaty i domy/ośrodki wypoczynkowo-szkoleniowe (42–80%). Dużą rozpiętością w stopniu wykorzystania cechowały się
gospodarstwa agroturystyczne i kwatery prywatne (pokoje gościnne). Wielkość ta dla
poszczególnych obiektów wahała się od 15% do 50%, przy czym większość odpowiedzi
wskazywała na wykorzystanie na poziomie między 15 a 30%.
Respondenci w zróżnicowany sposób oceniali sytuację lokalnego rynku usług noclegowych (ryc. 26) z perspektywy zachodzących zmian w minionych kilku latach. Nieznacznie
przeważały opinie wskazujące, że sytuacja ogólnie „poprawia się” (35,3%), choć podobnie
174
wysoki odsetek osób stwierdził, że sytuacja rozwojowa lokalnych obiektów noclegowych „pogarsza się” lub „zdecydowanie pogarsza się” (odpowiednio: 27,5%,
7,8%).
Dla 80% badanych obiektów noclegoWykorzystanie
Rodzaj obiektu
wych, bez kwater prywatnych i gospo[%]
darstw agroturystycznych, przychody
Domy / ośrodki wypoczynkowo50–80
szkoleniowe
z turystyki wystarczały do ich utrzymaGospodarstwa agroturystyczne
15–40
nia. Z tej grupy 62% gestorów (13 obiekHotel
42–80
tów) stwierdziło, że przychody z turystyki
Pensjonat / willa
50–60
są głównym źródłem ich dochodu, natoPokoje gościnne / kwatery
miast dla pozostałych są źródłem do15–50
prywatne
datkowym. Grupa 13 (25,5%) gestorów
Schronisko górskie
20
zajmowała się wyłącznie działalnością
turystyczną, związaną z prowadzeniem
obiektu noclegowego. Pozostali responSource: own research.
denci wskazali, że podejmują jeszcze inną
działalność gospodarczą niezwiązaną
z turystyką bądź utrzymują się z innych (pozaturystycznych) źródeł dochodu. Sytuacja
taka dotyczy przede wszystkim kwater prywatnych i gospodarstw agroturystycznych.
Dla wszystkich tego rodzaju obiektów przychody z działalności turystycznej są dodatkowym źródłem dochodu właścicieli. Ich gestorzy na stałe utrzymują się np. z innej
działalności gospodarczej, pracy zarobkowej lub świadczeń społecznych.
Tabela 75. Deklarowany stopień wykorzystania
obiektów noclegowych w ciągu roku
Table 75. Declared occupation rate in the
accommodation facilities over the year
Objaśnienia: 1 – zdecydowanie pogarsza się; 2 – pogarsza się; 3 – utrzymuje się na podobnym poziomie; 4 – poprawia się; 5 – zdecydowanie poprawia się.
Ryc. 26. Ocena sytuacji na lokalnym rynku usług turystycznych w opinii respondentów
Fig. 26. Situation on the local tourist service market as perceived by the respondents
175
6.2.5. Znaczenie Parku w opinii gestorów bazy noclegowej
Zmierzając do rozpoznania opinii gestorów obiektów noclegowych na temat roli BgPN
w gospodarce lokalnej, zadano respondentom pytanie: Jaką rolę, Państwa zdaniem, odgrywa Babiogórski Park Narodowy w lokalnej gospodarce? Oceny tego zagadnienia respondenci dokonali w skali 5-stopniowej (1 – bardzo mała; 5 – bardzo duża). Rozkład procentowy
odpowiedzi prezentuje rycina 27.
Zdecydowana większość gestorów postrzegała Park jako istotny element miejscowej
gospodarki. Na jego „duże” i „bardzo duże” znaczenie wskazało niemal 3/4 badanych.
Żaden z respondentów nie ocenił roli Parku jako „bardzo małej”. Średnia wartość ocen
wyniosła 3,88 i była wyższa od średniej ocen kontrahentów Parku o 0,48 pkt. Na poziomie statystycznym różnica ta okazała się jednak istotna (Test U Manna-Whitneya:
Z = -2,41468, p = 0,015), co wskazuje na nieco odmienny sposób postrzegania roli Parku
przez obie grupy przedsiębiorców.
Ryc. 27. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej w opinii
gestorów bazy noclegowej
Fig. 27. Role of Babia Góra National Park in the local economy as perceived by the accommodation
providers
6.2.6. Determinanty działalności obiektów noclegowych
W dalszej kolejności zapytano respondentów o to, w jakim stopniu w ich działalności
pomagają następujące czynniki:
a) bliskość BgPN;
b) oferta edukacyjna Parku (np. ekspozycje, ścieżki edukacyjne);
c) działalność informacyjna i promocyjna Parku;
d) działalność wyciągów narciarskich lub innych atrakcji turystycznych;
e) współpraca z osobami lub podmiotami, które organizują pobyty dla gości (biura
podróży, pośrednicy, tzw. firmy ewentowe);
176
f) powroty gości, którzy już korzystali z ich obiektu;
g) pozytywne opinie byłych gości i polecanie przez nich danego obiektu.
Także w przypadku tego pytania posłużono się 5-stopniową skalą oceny (1 – bardzo
mało; 5 – bardzo dużo). Zestawienie wartości średnich cen i odchyleń standardowych
prezentuje tabela 76.
Lokalizacja obiektu w stosunku do granic BgPN jest ważnym czynnikiem rozwoju
i funkcjonowania lokalnej bazy noclegowej (średnia ocen: 4,16, przy odchyleniu standardowym σ = 1,1). Pod względem krajobrazowym bezpośrednie sąsiedztwo Parku jest szczególnie odczuwalne dla gestorów bazy noclegowej we wsi Zawoja. Rozkład przestrzenny
obiektów noclegowych na ryc. 28 i w tabeli 77 wskazuje na wysoką koncentrację obiektów
noclegowych we wsi Zawoja. Co więcej, w Zawoi, w odległości do 0,5 km od granicy Parku
Tabela 76. Średnie wartości oceny wybranych czynników wspomagających rozwój lokalnych obiektów noclegowych
Table 76. Average evaluations of selected factors facilitating the development of local accommodation facilities
Czynnik
Bliskość BgPN
Oferta edukacyjna BgPN (np. ekspozycje, ścieżki edukacyjne)
Działalność informacyjna i promocyjna BgPN
Działalność wyciągów narciarskich lub innych atrakcji turystycznych
Średnia ocen
4,16
3,96
2,92
3,88
Odch. std.
1,11
0,89
0,99
1,09
Współpraca z osobami lub podmiotami, które organizują pobyty dla gości
(biura podróży, pośrednicy, tzw. firmy ewentowe)
2,68
1,25
Powroty gości, którzy już korzystali z Waszego obiektu
Pozytywne opinie byłych gości i polecanie przez nich Waszego obiektu
3,60
4,08
0,76
0,91
Tabela 77. Lokalizacja obiektów noclegowych w stosunku do granic Babiogórskiego Parku Narodowego
Table 77. Location of accommodation facilities in relation to the boundaries of Babia Góra National
Park
Gmina
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
<100 m
0
0
7,6
Odległość od granic Parku
100–500 m
% obiektów
0
4,5
38,6
> 500 m
100,0
95,5
53,8
177
jest zlokalizowanych 46,2% ogółu obiektów działających w gminie. We wsiach orawskich
obiekty noclegowe występują w większym rozproszeniu, głównie wzdłuż dróg dojazdowych i w nieco większym oddaleniu od masywu Babiej Góry i granic Parku.
Fakt bliskości parku narodowego jest wykorzystywany w działalności informacyjno-promocyjnej obiektów noclegowych. Co prawda, z ogółu działających w badanych gminach obiektów noclegowych jedynie 64 (27,5%) posiadało własne strony internetowe, lecz
z analizy ich treści wynika, że około 40% odwołuje się bezpośrednio do bliskości BgPN
lub masywu Babiej Góry, podkreślając także walory przyrody i bliskości lasu (83%) oraz
ciszy i spokoju wsi (64%).
Analizując oceny roli Parku dla funkcjonowania poszczególnych obiektów noclegowych, zauważono, że jest ona uwarunkowana profilem ich działalności i ofertą komplementarną. W przypadku tych obiektów, w których prowadzono szeroki zakres usług
dodatkowych i specjalistycznych dla turystów, np. w postaci usług odnowy biologicznej,
rehabilitacji, organizacji szkoleń, znaczenie Parku było oceniane niżej niż przez gestorów,
którzy ograniczali się do oferowania usług noclegowych i żywieniowych.
Duże znaczenie respondenci przypisywali ofercie edukacyjnej BgPN, w formie ekspozycji tematycznych oraz ścieżek i punktów edukacyjnych (średnia ocena: 3,96). Działania te rozszerzają bowiem społeczną funkcję Parku o propozycje dla grup odbiorców
kierujących się określonymi potrzebami poznawczymi. Z punktu widzenia gestorów
bazy noclegowej stwarza to sprzyjającą okoliczność, aby kierować swoją ofertę do grup
turystycznych szeroko rozumianej turystyki szkolnej, edukacyjnej czy szerzej – turystyki
poznawczej. Średnio małe znaczenie ma za to, w opinii gestorów, działalność informacyjna i promocyjna BgPN (2,92), co można próbować odczytywać jako wyraz oczekiwań
wobec Parku, będącego ważnym elementem składowym lokalnej gospodarki, aby podjął
się określonych działań z zakresu marketingu regionalnego.
W pytaniach skierowanych do gestorów uwzględniono także inne kwestie problemowe,
które mają duże znaczenie dla funkcjonowania bazy noclegowej w Karpatach Polskich.
Należą do nich między innymi związki wykorzystania obiektów noclegowych z działalnością wyciągów narciarskich i innymi atrakcjami turystycznymi, współpraca gestorów z pośrednikami turystycznymi oraz wpływ relacji społecznych na stopień wykorzystania bazy
noclegowej (Mika 2014). Z czterech poruszonych kwestii jedynie współpraca obiektów
noclegowych z pośrednikami turystycznymi ma relatywnie małe znaczenie (średnia ocena: 2,68). Duże znaczenie dla funkcjonowania badanych obiektów ma turystyka narciarska (3,88), nie tylko w Zawoi, gdzie działa 9 urządzeń wyciągowych o łącznej zdolności
przewozowej prawie 6 tys. osob/godz., ale także w części południowej (orawskiej) obszaru
badań, która w sezonie zimowym jest funkcjonalnie powiązana z wyciągami narciarskimi
na Podhalu. Działa tam też jeden wyciąg narciarski w Orawce (gmina Jabłonka).
Większość – 3/4 badanych – wyraziła opinię, że obecność BgPN sprzyja rozwojowi
turystyki w regionie, ze względu na zachowanie i ochronę wartości przyrody, istnienie
szlaków turystycznych oraz za sprawą własnej oferty edukacyjnej. Głosy przeciwne podkreślały znaczenie ograniczeń, jakie wynikają z ochrony prawnej dla podejmowania nowych inwestycji turystycznych, które mogłyby przyczynić się do większej komercjalizacji
oferty turystycznej gmin, np. budowa kolei linowej na Małą Babią Górę, nowe inwestycje
narciarskie, szlaki rowerowe na terenie Parku.
178
Ryc. 28. Koncentracja miejsc noclegowych w badanych gminach
Fig. 28. Density of accommodation beds in the communes covered by the study
179
Fot. 8. Widok na Babią Górę z Lipnicy Wielkiej (fot. B. Zawilińska)
Photo 8. View of Babia Góra from Lipnica Wielka (photo by B. Zawilińska)
Fot. 9. Tereny rolnicze na Orawie (fot. B. Zawilińska)
Photo 9. Agricultural land in the Orawa region (photo by B. Zawilińska)
180
Nieco ponad połowa respondentów (26 przypadków) wyraziła przekonanie, że dyrekcja BgPN może lepiej wspomagać rozwój lokalnych obiektów turystycznych przede
wszystkim poprzez działania marketingowe, np. promowanie własnego Parku w innych
parkach narodowych, prowadzenie kampanii reklamowych, w tym billboardowych, tworzenie propozycji dla turystów zagranicznych, którzy kierują się wartościami poznawczymi przyrody (turystyka ekologiczna, turystyka ornitologiczna), a także za sprawą rozszerzenia zakresu oferty edukacyjnej. Pojawiły się także opinie, że możliwość wsparcia
lokalnego sektora turystyki zależy od realizacji wspomnianych wyżej inwestycji na terenie
Parku.
Ograniczenia oraz bariery rozwoju i funkcjonowania lokalnej bazy noclegowej nie są
oceniane przez gestorów wyłącznie w kontekście obecności parku narodowego. Wśród
innych kwestii problemowych wymieniano braki i niedobory w zakresie:
– atrakcji turystycznych poza górami;
– infrastruktury turystycznej;
– nowych turystów, tylko stali goście (gospodarstwa agroturystyczne);
– promocji i informacji regionalnej;
– zainteresowania i pomocy ze strony władz gminnych;
– zrozumienia przez społeczność lokalną potrzeb turystów i gestorów bazy turystycznej (bariery tworzone przez mieszkańców dla turystów, np. w kwestii ścieżek, tras
turystycznych);
– inwestorów turystycznych i nowych inwestycji;
– lokalnych planów rozwoju turystyki;
– środków budżetowych do dyspozycji lokalnych władz na wsparcie sektora turystyki.
Pojawiły się także opinie i poglądy o „źle” działającym ośrodku narciarskim na Mosornym Groniu, o braku i niechęci gestorów obiektów noclegowych do wzajemnej współpracy, a także o znaczącym wpływie „złej” sytuacji gospodarczej kraju na działalność lokalnych obiektów noclegowych czy szerzej miejscowego sektora usług turystycznych.
6.3. Babiogórski Park Narodowy a władze lokalne
W celu poznania opinii władz lokalnych odnośnie do roli BgPN w miejscowej gospodarce, a także na temat wzajemnych relacji pomiędzy dyrekcją Parku a miejscowymi samorządami przeprowadzono wywiady z wójtami gmin: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja.
Wywiad miał charakter zarówno swobodny, jak i z wykorzystaniem kwestionariusza zawierającego pytania zamknięte i otwarte (załącznik, pkt D). W trakcie wywiadu poruszono między innymi takie zagadnienia jak: wzajemne relacje pomiędzy przedstawicielami
władz lokalnych a dyrekcją Parku, rola Parku w rozwoju lokalnym, nastawienie władz
gmin i mieszkańców do Parku, kwestie rekompensat i przywilejów dla gmin „parkowych”,
rozwój turystyki i rolnictwa ekologicznego. Dla uzyskania szerszego obrazu postrzegania
BgPN przez władze lokalne przeanalizowano także zapisy obowiązujących strategii rozwoju gmin.
181
6.3.1. Park w opinii władz lokalnych
Współpraca władz gmin z dyrekcją Parku
Z wyrażonych w trakcie rozmowy przez wójtów opinii wynikało, że wzajemne relacje
pomiędzy władzami lokalnymi a dyrekcją Parku są na ogół pozytywne. Charakter opisanych kontaktów odbiega jednak od rekomendowanego przez Międzynarodową Unię
Ochrony Przyrody partnerskiego modelu zarządzania obszarem chronionym i jego otoczeniem. Jedynie w gminie Jabłonka, która jest w niewielkim stopniu związana terytorialnie z Parkiem i jego otuliną, określono kontakty jako „stałe”, a współpracę jako
„regularną”. Natomiast w gminach Lipnica Wielka i Zawoja przyznano, że kontakty
polegają głównie na konsultowaniu ważniejszych działań i współpracy w zakresie konkretnych inicjatyw, które nie są zbyt często podejmowane. Słabo rozwinięta współpraca
na poziomie lokalnym widoczna jest nie tylko w relacji dyrekcja Parku – władze gmin,
ale również pomiędzy gminami, na terenie których leży park narodowy. Ograniczone
kontakty utrzymują zwłaszcza gminy leżące po północnej i południowej stronie Babiej
Góry, które bardzo rzadko podejmują wspólne inicjatywy. Z wypowiedzi wójtów wynika więc, że wzajemne kontakty lokalnych władz samorządowych i dyrekcji Parku są
wprawdzie pozytywne, lecz dość rzadkie i w otoczeniu Babiej Góry nie prowadzi się
skoordynowanej polityki rozwoju.
Park a rozwój lokalny
Wójtowie gmin dostrzegają znaczenie parku narodowego w lokalnym rozwoju i oceniają je jako „istotne” (Zawoja), „duże” (Jabłonka) lub „bardzo duże” (Lipnica Wielka).
Wpływ BgPN na rozwój społeczno-ekonomiczny w przeszłości we wszystkich gminach
oceniono jako „neutralny”. Różne były natomiast opinie na temat obecnego oddziaływania Parku i jego wpływu w przyszłości (tabela 78). Gospodarcza rola Parku najbardziej
pozytywnie oceniana jest w gminie Jabłonka. Park nie powoduje tam istotnych ograniczeń w gospodarowaniu, gdyż zajmuje znikomy odsetek powierzchni. Jego sąsiedztwo jest
natomiast pozytywne dla rozwoju turystyki („BgPN stanowi ważną atrakcję turystyczną
i jest czynnikiem wzrostu ruchu turystycznego w gminie”), która jest źródłem dochodów
dla mieszkańców prowadzących gospodarstwa agroturystyczne i przedsiębiorstwa związane z sektorem turystycznym. Bardzo pozytywnie jest także postrzegany wpływ Parku na
kształtowanie świadomości ekologicznej mieszkańców i stan środowiska przyrodniczego.
Wójt gminy zauważył, że funkcjonowanie parku narodowego wiąże się z wyznaczeniem
w gminie „dwóch głównych stref gospodarczych: turystycznej, która skupiona jest u podnóży Pasma Babiogórskiego oraz nadgranicznej (przemysł, usługi i handel), która obejmuje tereny położone najbliżej granicy ze Słowacją i stwarza dobre warunki do rozwijania
współpracy transgranicznej. Taki podział gminy sprawia, że działania w zakresie turystyki
i przemysłu nie kolidują ze sobą i wzajemnie się nie ograniczają”. Wójt zwrócił jednak
uwagę, że turystyka w gminie (w porównaniu z sąsiednią Zawoją) jest słabo rozwinięta
i w gminie brakuje większych inwestycji, takich jak wyciągi narciarskie czy kolejka linowa,
które przyciągają turystów. Poza pozytywnym wpływem na rozwój turystyki i związanych
z nią branż gospodarki, w gminie raczej nie dostrzega się innych korzyści ekonomicznych
powodowanych przez park narodowy.
182
W Lipnicy Wielkiej i Zawoi znacznie silniej odczuwane są ograniczenia powodowane przez BgPN. Zwłaszcza w Lipnicy Wielkiej zdaniem wójta, „Park bardzo ogranicza rozwój gminy. Odgrywa on wprawdzie istotną rolę w zakresie promocji regionu
i utrzymania szlaków turystycznych, lecz to nie park narodowy jest atrakcją turystyczną, lecz Babia Góra, która zapewne byłaby odwiedzana przez turystów również, gdyby nie była objęta ochroną prawną. Brak najwyższej formy ochrony byłby natomiast
korzystny z punktu widzenia możliwości rozbudowy infrastruktury turystycznej”.
W opinii wójta rozwój turystyki w Lipnicy Wielkiej wymaga inwestycji, które przyciągną turystów (np. odbudowy dawnego niemieckiego schroniska po orawskiej stronie
Babiej Góry, budowy kolejki gondolowej na szczyt). „Wszelkim inwestycjom sprzeciwia się jednak dyrekcja Parku”. Wójt zwrócił uwagę, że niemal cała gmina znajduje się w otulinie BgPN, co wiąże się z utrudnieniami natury administracyjnej, gdyż
wszelkie projekty muszą uzyskać akceptację władz Parku. BgPN ogranicza więc rozwój w wielu dziedzinach (rolnictwie, leśnictwie), mając tym samym negatywny
wpływ na dochody gminy i jakość życia mieszkańców. Pozytywna rola Parku została dostrzeżona głównie w zakresie kształtowania świadomości ekologicznej mieszkańców i zachowania walorów przyrodniczych. Natomiast w aspekcie ekonomicznym, w opinii wójta, istnienie BgPN nie przynosi korzyści gminie i gmina raczej nie
wiąże szans rozwojowych z Parkiem, czego potwierdzeniem jest przyjęta w 2015 r.
Strategia Rozwoju Gminy Lipnica Wielka na lata 2015–2020, w której nie pojawia się
żadna(!) wzmianka o istnieniu parku narodowego.
Wójt gminy Zawoja ocenił wpływ Parku na sytuację społeczno-gospodarczą (w skali
całej gminy) jako „neutralny” (tabela 78). Korzyści z funkcjonowania BgPN dostrzegał
głównie w zakresie rozwoju turystyki i kształtowania wizerunku regionu, a także w tworzonych i utrzymywanych miejscach pracy (bezpośrednio w dyrekcji Parku i przy pracach zleconych przez Park oraz pośrednio w turystyce, handlu). Jego zdaniem rozwój
turystyki jest związany z rozwojem przedsiębiorczości, co z kolei (pośrednio poprzez podatki) skutkuje wzrostem dochodów budżetu gminy. Działalność BgPN ma pozytywny
wpływ na świadomość ekologiczną mieszkańców, stan środowiska przyrodniczego i raczej
Tabela 78. Ocena wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację społeczno-gospodarczą
gmin w opinii władz lokalnych
Table 78. Influence of Babia Góra National Park on the social and economic situation of the communes, as perceived by the local authorities
Kategoria
W przeszłości
Obecnie
W przyszłości
Jabłonka
/
+
+
Lipnica Wielka
/
––
–
Zawoja
/
/
–
Objaśnienia: (++) bardzo pozytywny, (+) raczej pozytywny, (/) neutralny/brak wpływu, (–) raczej negatywny,
(– –) bardzo negatywny
183
Tabela 79. Wpływ funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia
społeczno-gospodarczego w opinii władz lokalnych
Table 79. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local social and economic
situation, as perceived by the local authorities
Kategoria
Turystyka
Rolnictwo
Poziom przedsiębiorczości
Poziom zatrudnienia
Dochody gminy
Świadomość ekologiczna mieszkańców
Stan środowiska przyrodniczego
Porządek i ład przestrzenny
Jakość życia mieszkańców
Jabłonka
+
/
+
/
/
++
++
+
+
Lipnica Wielka
+
–
/
/
–
+
+
/
–
Zawoja
++
/
+
++
+
+
+
+
/
Objaśnienia: (++) bardzo pozytywny, (+) raczej pozytywny, (/) neutralny/brak wpływu, (–) raczej negatywny,
(– –) bardzo negatywny
korzystnie oddziałuje na kształtowanie ładu przestrzennego (tabela 79). Zdaniem wójta
w przyszłości Park będzie miał raczej negatywny wpływ na sytuację społeczno-ekonomiczną gminy. Istnienie parku narodowego wiąże się z utrudnieniami administracyjnymi, ogranicza możliwość realizacji określonych inwestycji, zupełnie wyłącza z możliwości
zagospodarowania turystycznego cały masyw Babiej Góry (jako przykład podano powracający w gminie temat budowy ośrodka narciarskiego z kolejką linową na Małą Babią
Górę). Korzystne dla gminy byłoby wybudowanie przez dyrekcję BgPN centrum edukacji
przyrodniczej w Zawoi.
Zdaniem wójtów oddziaływanie ekonomiczne BgPN w skali obydwu powiatów i całego
województwa jest znikome. Poza terenami gmin objętymi parkiem narodowym nie odczuwa się jednak uciążliwości związanych z funkcjonowaniem Parku, jego wpływ można
więc określić jako „neutralny” lub „raczej pozytywny”.
Nastawienie władz gmin i mieszkańców do Parku
Nastawienie władz gmin (wójtów i rad gmin) oraz mieszkańców do Parku wyraźnie różni
się w poszczególnych gminach. Bardzo pozytywnie oceniono je w Jabłonce (tabela 80).
W Lipnicy Wielkiej zarówno nastawienie mieszkańców, jak i władz określono jako „raczej negatywne”. W Zawoi „raczej negatywnie” oceniono jedynie stosunek mieszkańców,
nastawienie władz jest natomiast „neutralne”. Zagadnienie postaw społeczności lokalnej
wobec Parku poruszono także w trakcie wywiadów z mieszkańcami, które ukazały nieco
odmienny obraz tejże relacji (por. rozdz. 6.4).
184
Tabela 80. Nastawienie władz gminy i jej mieszkańców do działalności Babiogórskiego Parku
Narodowego
Table 80. Attitude of the commune’s authorities and residents to the operation of Babia Góra
National Park
Wyszczególnienie
Władze gminy
Mieszkańcy
Jabłonka
++
++
Lipnica Wielka
–
–
Zawoja
/
–
Objaśnienia: (++) bardzo pozytywne, (+) raczej pozytywne, (/) neutralne, (–) raczej negatywne, (– –) bardzo negatywne
W opinii respondentów w relacjach z mieszkańcami dyrekcja Parku raczej nie dąży do
współpracy i porozumienia, a jedynie informuje o swoich działaniach. Zdaniem wójtów,
aby zyskać większe poparcie wśród mieszkańców i zwiększyć pozytywny wpływ na ich
życie, dyrekcja Parku powinna przede wszystkim podjąć dialog z mieszkańcami, bardziej
otworzyć się na ich potrzeby. Przedstawiciele dyrekcji BgPN powinni brać udział w zebraniach wiejskich, dbać bardziej o to, żeby korzyści z turystyki trafiały do mieszkańców,
przyznawać mieszkańcom więcej przywilejów, np. możliwość zbierania grzybów w Parku,
swobodnego przejazdu drogą z Lipnicy Wielkiej do Zubrzycy Górnej. Wójtowie w gminach Zawoja i Lipnica Wielka zwrócili także uwagę na zaszłości historyczne – sposób
tworzenia parku narodowego, bezkompromisowe narzucanie ograniczeń, których mieszkańcy nie akceptowali. To sprawia, że w tych gminach znaczne grono, zwłaszcza starszych
mieszkańców, jest negatywnie nastawione do Parku.
Rekompensaty i przywileje dla gmin
Włodarze gmin Lipnica Wielka i Zawoja uważają, że gminom, na terenie których znajdują
się parki narodowe, powinny być przyznawane rekompensaty za ograniczenia w gospodarce i utracone korzyści. Wskazane byłyby również preferencyjne warunki przy ubieganiu się o zewnętrzne środki finansowe, gdyż dotychczas funkcjonowanie parku narodowego i innych form ochrony, jakimi objęty jest masyw Babiej Góry, nie powodowało
korzyści dla gminy w zakresie możliwości pozyskania funduszy (np. dodatkowych punktów w ocenie wniosków projektowych). Przyznawania szczególnych przywilejów gminom
nie popiera natomiast wójt gminy Jabłonka, zdaniem którego „gminy mające w swoich
granicach tereny parków narodowych z jednej strony są ograniczone w rozwoju niektórych działalności, natomiast z drugiej walory, jakie posiadają, pozwalają na rozwój turystyki. W związku z tym skutki negatywne (jakimi są wcześniej wspomniane ograniczenia)
bilansują się z szansą na rozwój turystyki”.
Turystyka i rolnictwo ekologiczne
We wszystkich trzech gminach pozytywny ekonomiczny wpływ Parku dostrzegany jest
głównie w zakresie rozwoju turystyki, przy czym w gminach Lipnica Wielka i Zawoja
turystyka została uznana za dział gospodarki o największym znaczeniu w rozwoju
185
społeczno-gospodarczym gminy i również w przyszłości turystyka będzie wiodącą funkcją gospodarczą. W gminach tych za podstawowy element przyciągający turystów do regionu uznano góry i krajobraz, w Lipnicy Wielkiej dodatkowo ciszę, spokój. W Jabłonce natomiast w opinii władz najważniejszymi działami w gospodarce są: przemysł oraz
handel i usługi. Zakłada się wzrost znaczenia turystyki, lecz nie będzie ona dominującą
funkcją. BgPN wymieniany był w trakcie wypowiedzi jako ważny element atrakcyjności
turystycznej gminy, jednakże jako główny czynnik przyciągający turystów uznano miejscową kulturę (w tym imprezy kulturalne, zabytki).
W opinii wójtów znaczenie dochodów z turystyki dla mieszkańców w gminach Lipnica
Wielka i Zawoja jest „średnie”, a w gminie Jabłonka „raczej małe”. We wszystkich gminach władze zdecydowanie opowiadają się za rozwojem turystyki, za dalszą rozbudową
zagospodarowania turystycznego, w tym bazy noclegowej (zwłaszcza gospodarstw agroturystycznych i kwater prywatnych, ale również hoteli, ośrodków wypoczynkowych,
domów wczasowych), żywieniowej i towarzyszącej. Rozbieżne są jedynie opinie odnośnie
do rozbudowy drugich domów, która jest raczej popierana przez wójtów gmin Lipnica
Wielka i Jabłonka, natomiast w ocenie wójta Zawoi jest raczej negatywnym zjawiskiem,
które powinno być ograniczane w gminie. Duże poparcie władz dla turystyki potwierdzają również zapisy w strategiach gmin. We wszystkich trzech gminach turystyka jest
jednym z priorytetów rozwojowych.
W literaturze, oprócz najczęściej podkreślanego pozytywnego wpływu parków narodowych na rozwój turystyki, zwraca się również uwagę na korzystne oddziaływanie parków w zakresie możliwości rozwoju ekologicznego rolnictwa i rzemiosła (np. związanego
z przemysłem pamiątkarskim). Obydwie te funkcje mają marginalne znaczenie w otoczeniu BgPN. Wójtowie wszystkich trzech gmin zgodnie przyznają, że rolnictwo ekologiczne
powinno być w regionie rozwijane. Zdaniem wójta Jabłonki niesprzyjające warunki przyrodnicze dla rolnictwa i duże rozdrobnienie gospodarstw sprawiają, że tradycyjne rolnictwo ma w gminie ograniczone możliwości rozwoju, istnieje natomiast szansa dla małych
gospodarstw, które w tej sytuacji mogą być konkurencyjne, specjalizując się w produktach
ekologicznych. Wójtowie Zawoi i Lipnicy Wielkiej popierają wprawdzie rozwój ekologicznego rolnictwa, zauważają jednak, że mieszkańcy od rolnictwa odchodzą i szanse na jego
rozwój są nieduże. Zdaniem wójta Zawoi rolnictwo takie powinno być popierane przez
Park. W opinii wójta Lipnicy Wielkiej sąsiedztwo Parku nie ma żadnego wpływu na rozwój ekologicznego rolnictwa.
6.3.2. Park w zapisach strategii rozwoju gmin
Postrzeganie gospodarczej roli BgPN przez władze samorządowe przejawia się także
w zapisach przyjętych w gminach dokumentów, a zwłaszcza strategii rozwoju. W Strategii zrównoważonego rozwoju Gminy Zawoja 2005–2025 w wielu miejscach zaakcentowano funkcjonowanie parku narodowego w gminie i występowanie wysokich walorów
przyrodniczych. Zwrócono także uwagę na istnienie rezerwatu biosfery UNESCO. Park
narodowy postrzegany jest zarówno jako jeden z głównych atutów rozwojowych gminy, jak i bariera rozwoju społeczno-ekonomicznego (w tym rozwoju turystyki). Model
186
rozwoju gminy zakłada, że Zawoja będzie centrum turystyki i wypoczynku, z istotną rolą
agroturystyki, rozwiniętą siecią małych i średnich przedsiębiorstw, a także będzie stanowiła niewielki ekologiczny ośrodek przemysłowy (oparty o rzemiosło i przetwórstwo rolne), wykorzystujący naturalne surowce oraz ośrodek produkcji zdrowej żywności. Model
taki w pełni wpisuje się w rekomendowane wzorce rozwoju terenów parków narodowych
i ich sąsiedztwa. W Strategii nie ma jednak mowy na temat współpracy gminy z Parkiem
(jako instytucją).
W Strategii Rozwoju Gminy Lipnica Wielka na lata 2015–2020 jako silną stronę gminy podaje się wprawdzie „bliskość Babiej Góry, walory przyrodniczo-krajobrazowe,
naturalne ukształtowanie terenu, bogactwo flory i fauny”, a wśród szczegółowych zadań
pojawia się „kształtowanie wizerunku gminy w oparciu o bliskość Babiej Góry”, lecz – jak
już zauważono wcześniej – nigdzie nie wspomina się o istnieniu parku narodowego. Nie
ma również żadnej wzmianki o innych obszarach chronionych w gminie (Natura 2000,
rezerwat biosfery UNESCO) ani o tym, że znaczna część terenu gminy leży w otulinie
BgPN. Jako szansę rozwoju postrzega się budowę schroniska na Babiej Górze, a jako
zagrożenie dla rozwoju gminy „restrykcyjne przepisy ochrony środowiska (bariera dla inwestycji, np. kolei linowej na Babią Górę)”. Wśród kluczowych zadań wymienia się budowę infrastruktury dla narciarstwa zjazdowego. Dokument ten pokazuje, że władze gminy
nie wiążą żadnych szans rozwojowych z funkcjonowaniem parku narodowego i Park nie
jest traktowany jako partner w kształtowaniu rozwoju lokalnego.
W granicach gminy Jabłonka znajduje się niewielka część BgPN, która zajmuje
zaledwie 0,1% powierzchni gminy. W efekcie tego park narodowy jest przez miejscowe
władze postrzegany raczej jako czynnik zewnętrzny, korzystnie wpływający na szanse
rozwojowe gminy. Deklarowane przez wójta gminy pozytywne nastawienie lokalnych
władz do funkcjonowania Parku, dostrzeganie jego korzystnego wpływu na rozwój
gospodarczy oraz utrzymywanie stałych kontaktów i współpracy z dyrekcją znajdują
potwierdzenie w udziale przedstawiciela Parku w opracowaniu projektu Strategii rozwoju Gminy Jabłonka na lata 2015–2025. Zgodnie z deklaracją zawartą w misji – gmina
będzie ukierunkowana na rozwój ekoturystyki. Zrównoważony rozwój turystyki wpisano jako pierwszy z celów strategicznych, planując wśród zadań rozbudowę infrastruktury
turystycznej i sportowej, która powinna być rozwijana przede wszystkim w miejscowościach sąsiadujących z Babią Górą. Niestety zadania w niewielkim stopniu nawiązują do
idei ekoturystyki.
6.4. Babiogórski Park Narodowy w opinii mieszkańców
6.4.1. Cel badań, metodyka i charakterystyka respondentów
W celu rozpoznania postaw społeczności lokalnych wobec BgPN i oceny jego wpływu
na rozwój lokalny, a także opinii na temat rozwoju turystyki w otoczeniu Babiej Góry,
w 2013 r. zostały przeprowadzone badania ankietowe w grupie Nm = 397 mieszkańców wsi
187
sąsiadujących z Parkiem: Lipnica Wielka, Kiczory, Lipnica Mała, Zubrzyca Górna i Zawoja.
Dobór próby miał charakter losowy, przy czym kierowano się zamiarem uzyskania jej
statystycznej reprezentatywności ze względu na miejsce (miejscowość) zamieszkania oraz strukturę wieku respondentów (tabela 81 i 82). Dla weryfikacji posłużono się
testem zgodności χ2 Pearsona, na podstawie którego stwierdzono, że dla poziomu istotności p = 0,05 nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej o nieistnieniu istotnych
różnic pomiędzy badaną grupą respondentów a populacją generalną (mieszkańcami)
Tabela 81. Struktura respondentów a struktura ludności miejscowej ze względu na miejsce zamieszkania
Table 81. Structure of the respondents’ group compared with the structure of the local population
in terms of place of residence
Gmina
Jabłonka
Lipnica Wielka
Zawoja
Razem
Miejscowość
Lipnica Mała
Zubrzyca Górna
Kiczory
Lipnica Wielka
Zawoja
Mieszkańcy
liczba osób
%
3 585
18,0
3 140
15,8
669
3,4
5 995
30,2
6 483
32,6
19 872
100
Respondenci
liczba osób
%
77
19,4
65
16,4
23
5,8
103
25,9
129
32,5
397
100
Źródło: opracowanie na podstawie danych urzędów gmin i badań własnych, stan w 2013 r.
Source: developed from data of communal administrations and data from own research; situation as at 2013.
Tabela 82. Struktura wiekowa respondentów a struktura wiekowa mieszkańców
Table 82. Age structure of the respondents’ group compared with the age structure of the local
population
Grupy wiekowe
15–19
20–24
25–34
35–44
45–59
60 i więcej
Razem
Mieszkańcy*
liczba osób
2 409
2 729
5 248
4 773
5 919
5 377
26 455
%
9,1
10,3
19,9
18,0
22,4
20,3
100
Respondenci
liczba osób
27
45
69
87
108
61
397
%
6,8
11,3
17,6
21,7
27,2
15,4
100
* z uwagi na dostępność danych liczba mieszkańców dotyczy całych gmin.
Źródło: opracowanie na podstawie danych GUS i badań własnych, stan w 2013 r.
Source: developed from data of the Central Statistical Office of Poland and data from own research, situation
as at 2013.
188
ze względu na miejsce (miejscowość) ich zamieszkania1 oraz strukturę wiekową2. Badaniem objęto wyłącznie osoby powyżej 15. roku życia, mieszkające na stałe we wsiach otaczających Park. Pytania kwestionariusza wywiadu umieszczono w załączniku (pkt E).
Respondenci byli mieszkańcami 72 lokalnie zwyczajowo określanych części miejscowości (części wsi, przysiółki). W zdecydowanej większości byli to rdzenni mieszkańcy
wsi lub osoby mieszkające w nich na stałe od ponad 10 lat. Jedynie 4,3% respondentów
mieszkało w obecnej wsi krócej niż 10 lat. Domy większości ankietowanych (80,6%) były
zlokalizowane w odległości powyżej 2 km od granic BgPN, w promieniu do 1 km od jego
granic mieszkało 7,1% respondentów (tabela 83).
Tabela 83. Odległość miejsca zamieszkania respondentów od granicy Babiogórskiego Parku Narodowego
Table 83. Distance of the respondents’ places of residence from the Babia Góra National Park
boundary
Odległość domu respondenta od granicy BgPN
< 1 km
1 – 2 km
> 2 km
Razem
Respondenci
liczba osób
28
49
320
397
%
7,1
12,3
80,6
100
Tabela 84. Struktura respondentów według wykształcenia
Table 84. Structure of the respondents’ group by
level of education
Wykształcenie
Podstawowe
Zawodowe
Średnie
Wyższe
Razem
1
2
Respondenci
liczba osób
%
109
27,4
110
27,7
138
34,8
40
10,1
397
100
Wśród respondentów 61,7% stanowiły
kobiety. Najliczniejsza grupa miała średnie
wykształcenie (tabela 84). W momencie
badania 5,3% respondentów lub członków
ich najbliższych rodzin było zatrudnionych
w BgPN (wykonywało prace dla Parku na
podstawie różnych form zatrudnienia), natomiast w 85,6% przypadków ani respondent, ani nikt z jego najbliższej rodziny
nigdy nie wykonywał żadnej pracy na zlecenie BgPN. Jedna czwarta badanych prowadziła gospodarstwo rolne, a 15,2% z tych
osób zadeklarowało, iż wytwarza żywność ekologiczną. Bezpośrednie dochody
z turystyki czerpało 9,8% ankietowanych,
Wynik testu χ2 = 2,438 dla df = 4 (wartość progowa χ2 dla df = 4 i p = 0,05 wynosi 9,488).
Wynik testu χ2 = 3,894 dla df = 5 (wartość progowa χ2 dla df = 5 i p = 0,05 wynosi 11,07).
189
z czego połowa prowadziła własne obiekty noclegowe lub pracowała w takich obiektach,
a jedna czwarta była zatrudniona w miejscowych sklepach lub sprzedawała turystom
produkty żywnościowe ze swoich gospodarstw. Wśród respondentów stosunkowo duże
było zainteresowanie przyszłą pracą w turystyce. 29,6% osób, które w chwili badania nie
czerpały korzyści z turystyki, chciałoby w przyszłości podjąć pracę związaną z obsługą
turystów (najczęściej deklarowano zamiar prowadzenia gospodarstwa agroturystycznego
lub wynajmu pokoi).
6.4.2. Park i jego znaczenie dla życia mieszkańców
Ogólne znaczenie BgPN dla życia mieszkańców respondenci ocenili na poziomie średnim
(w skali 5-stopniowej, gdzie 5 oznacza znaczenie bardzo duże, a 1 – bardzo małe, średnia
ocena wyniosła 3,32). Opinie mieszkańców poszczególnych miejscowości nie różniły się
istotnie (ryc. 29). Najwyżej znaczenie Parku ocenili mieszkańcy Zawoi (3,47) i Zubrzycy
Górnej (3,48), a najniżej Lipnicy Wielkiej (3,12).
BgPN budził w respondentach raczej pozytywne skojarzenia i był zazwyczaj postrzegany przez pryzmat walorów przyrodniczych, a nie kwestii administracyjnych i obowiązujących regulacji lub ograniczeń. Park narodowy kojarzył się przede wszystkim z elementami
przyrodniczymi (las, zieleń, góry, zwierzęta, rośliny, piękne krajobrazy, czyste powietrze
itp.), turystyką i wypoczynkiem, urządzeniami infrastruktury turystycznej (schronisko,
szlaki turystyczne) oraz ciszą, spokojem. Jedynie 9,9% respondentów wśród trzech pierwszych skojarzeń z Parkiem wymieniło określenia negatywne („zakazy i ograniczenia, brak
rozwoju, połamane drzewa, bałagan w lesie” itp.), natomiast 5% podało wyłącznie negatywne skojarzenia3.
Oceny wpływu BgPN na życie mieszkańców były zróżnicowane. Respondenci uważali, że objęcie fragmentu gminy ochroną w formie parku narodowego jest raczej dobre dla
mieszkańców (40,3% opinii). Jedynie 5,8% respondentów bardzo negatywnie oceniło wpływ
Parku. Duże różnice zdań uwarunkowane były wiekiem respondentów. O „pozytywnym”
lub „bardzo pozytywnym” wpływie Parku było przekonanych 73,6% osób w wieku 15–25 lat
i jedynie 37,7% osób powyżej 60 lat. Na zróżnicowanie postaw wpływał także poziom wykształcenia mieszkańców. Osoby lepiej wykształcone pozytywniej oceniały obecność Parku
(tabela 85). Średnie oceny mieszkańców poszczególnych miejscowości nie różniły się znacząco. Najbardziej podzieleni w wyrażanych opiniach byli mieszkańcy Zawoi.
Odpowiedzi mieszkańców wsi Kiczory, Lipnica Wielka i Zawoja nie odzwierciedlają
opinii wójtów gmin Lipnica Wielka i Zawoja o „raczej negatywnym” nastawieniu do Parku tychże lokalnych społeczności (por. rozdz. 6.3). Z kolei opinie zebrane w Lipnicy Małej
i Zubrzycy Górnej nie potwierdzają też „bardzo pozytywnego” nastawienia mieszkańców
gminy Jabłonka do Parku, na co wskazywała opinia wójta tej gminy.
3
Jako przykłady skrajnie rozbieżnych asocjacji z Parkiem można podać: „zło – zakazy – degradacja” czy „zakaz
zbierania runa – węże – bałagan” oraz „natura – piękno – życie” lub „piękny krajobraz – przyroda – czyste
powietrze”.
190
Ryc. 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie Babiogórskiego Parku
Narodowego dla życia mieszkańców?
Fig. 29. Distribution of answers to the question: How important do you think Babia Góra National
Park is for the local people’s lives?
Biorąc pod uwagę miejsce zamieszkania w stosunku do granicy BgPN, nieco mniej
korzystnie istnienie Parku oceniają osoby mieszkające w jego sąsiedztwie, co może być
zrozumiałe, gdyż te osoby bezpośrednio i na co dzień „odczuwają” wpływ regulacji i ograniczeń. Bardziej negatywne opinie niż inni respondenci wyrażały ponadto osoby posiadające grunty w obrębie Parku.
Raczej mało przychylnie do Parku nastawione były osoby prowadzące gospodarstwo
rolne, lecz w tym przypadku wydaje się, że kluczowe znaczenie odgrywał wiek i wykształcenie respondentów, a nie fakt prowadzenia gospodarstwa rolnego. Większość respondentów prowadzących gospodarstwa rolne stanowili bowiem mieszkańcy z grup wiekowych
powyżej 60 lat (21,6%) i 46–60 lat (40,2%) oraz z wykształceniem podstawowym (38,1%)
i zawodowym (36,1%).
Interesujący może być fakt, że respondenci, którzy sami lub członkowie ich rodzin są
czy też byli zatrudnieni w BgPN, nie prezentują wyraźnie pozytywnych postaw wobec
obecności Parku.
Prawie połowa (48,1%) respondentów nie była w stanie wymienić żadnych korzyści
związanych z istnieniem parku narodowego, a 50,9% nie wiedziało o żadnych problemach
powodowanych jego funkcjonowaniem. Jedynie 7,1% rozmówców zdecydowanie uznało,
że BgPN nie przynosi żadnych korzyści. Taki sam odsetek osób był zdania, że Park nie
stwarza żadnych problemów.
Wśród najczęściej dostrzeganych korzyści wymieniano kwestie związane z promocją
miejscowości i rozwojem turystyki (23,9% ogółu respondentów), zachowaniem walorów
przyrodniczych i krajobrazowych (10,1%), a także wzrostem liczby miejsc pracy i dochodów mieszkańców (5%). Odnosząc się do problemów, 11,1% rozmówców wypowiedziało się ogólnikowo – „duże ograniczenia”, „same utrudnienia”, „zakazy”. Wśród bardziej
precyzyjnie sformułowanych problemów najczęściej wskazywano na zakaz zbierania
191
Tabela 85. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy fakt, że część Waszej gminy jest objęta ochroną
w postaci parku narodowego, to dla mieszkańców dobrze czy źle?
Table 85. Distribution of answers to the question: Do you think it is good or bad for the local people
that part of your commune is within a national park?
Kategoria
15–19
20–25
26–35
36–45
46–60
> 60
Ocena [%]
Liczba
5
–
bardzo
4
–
raczej
3–
2 – raczej 1 – bardzo
respondentów
dobrze
dobrze obojętnie
źle
źle
27
45
69
87
108
61
Podstawowe
Zawodowe
Średnie
Wyższe
109
110
138
40
Kiczory
Lipnica Mała
Lipnica Wielka
Zawoja
Zubrzyca Górna
23
77
103
129
65
< 1 km
1–2 km
> 2 km
28
49
320
Tak
Nie
39
355
Tak*
Nie
57
339
Tak
Nie
39
358
Tak
Nie
97
298
Wiek [lata]
59,3
3,7
11,1
0,0
40,0
26,7
4,4
2,2
42,0
24,7
18,8
4,3
43,7
14,9
21,8
9,2
34,3
26,8
25,0
5,6
36,1
32,8
21,3
8,2
Wykształcenie
2,7
44,0
24,8
23,9
4,6
9,1
36,3
27,3
18,2
9,1
16,7
41,3
20,3
15,9
5,8
25,0
37,5
17,5
20,0
0,0
Miejscowość
13,0
43,5
34,8
8,7
0
6,5
37,6
24,7
23,4
7,8
9,7
48,6
25,2
12,6
3,9
15,5
33,4
17,8
24,0
9,3
10,8
43,1
24,6
20,0
1,5
Odległość miejsca zamieszkania od granicy Parku
10,7
14,3
28,6
32,1
14,3
4,1
44,9
22,4
24,5
4,1
12,8
41,9
22,8
17,2
5,3
Posiadanie gruntów w granicach Parku
2,6
15,4
28,2
38,4
15,4
12,7
43,1
22,5
17,2
4,5
Zatrudnienie w Parku
19,3
36,8
22,8
19,3
1,8
10,3
41,0
23,0
19,2
6,5
Czerpanie dochodów z turystyki
10,3
38,5
20,5
23,1
7,6
11,5
40,7
23,5
18,7
5,6
Prowadzenie gospodarstwa rolnego
5,2
40,2
21,6
25,8
7,2
13,8
40,6
23,5
16,8
5,3
25,9
26,7
10,2
10,4
8,3
1,6
Średnia
ocen
Odch. std.
4,04
3,84
3,35
3,24
3,15
3,02
0,86
0,94
1,06
1,18
1,07
0,95
3,17
3,18
3,47
3,68
0,98
1,11
1,12
1,06
3,61
3,12
3,48
3,22
3,42
0,82
1,08
0,96
1,24
0,97
2,75
3,20
3,40
1,18
1,00
1,08
2,51
3,42
1,05
1,03
3,53
3,29
1,05
1,09
3,21
3,34
1,16
1,08
3,10
3,41
1,06
1,08
*Respondent bądź członek jego najbliższej rodziny jest lub był zatrudniony w Parku (wykonywał prace dla Parku
na podstawie różnych form zatrudnienia).
192
grzybów i borówek (11,1% respondentów), ograniczenia inwestycyjne (7,1%, w tym głównie ograniczenia i trudności związane z budową domów), a także zakaz swobodnego poruszania się po terenie Parku (4%) i ograniczenia w użytkowaniu prywatnych gruntów
w jego granicach (2%).
Mieszkańcy deklarowali chęć i zainteresowanie podnoszeniem swojej wiedzy na temat
tego, w jaki sposób parki narodowe mogą wspomagać lokalną gospodarkę i mieszkańców
(77,1% respondentów). Ponadto uważali, że BgPN powinien lepiej informować ich o swojej działalności (94%) i finansach (71%).
Dyrekcja Parku a mieszkańcy
Respondenci wyżej ocenili stosunek władz BgPN do mieszkańców niż wójtowie gmin.
Zdaniem wójtów władze Parku jedynie informują mieszkańców o swoich działaniach, natomiast respondenci najczęściej określali relacje jako „szukanie porozumienia” (30,2%)
lub „współpraca” (25,4%). Opinie na ten temat (zwłaszcza wśród osób mieszkających
w Zawoi i Lipnicy Małej) były jednak silnie zróżnicowane. Zdecydowanie najkorzystniej relacje te ocenili rozmówcy z Zubrzycy Górnej (ryc. 30). Jedynie 7,1% respondentów wymieniło przypadki konfliktów między mieszkańcami a dyrekcją – były to głównie mandaty za łamanie zakazu zbierania runa leśnego. Ponadto wskazywano na zakaz
przejazdu drogą z Lipnicy Wielkiej i Małej do Zubrzycy Górnej, problemy z uzyskaniem pozwolenia na budowę domu oraz brak możliwości rozbudowy infrastruktury
narciarskiej.
Ponad połowa respondentów (55,9%) nie potrafiła zaproponować działań, które władze BgPN powinny podjąć w celu zyskania większego poparcia mieszkańców lub zwiększenia pozytywnego wpływu Parku na życie mieszkańców. Wśród osób, które podały
Ryc. 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak Pan(i) określił(a)by stosunek władz Babiogórskiego Parku
Narodowego do mieszkańców?
Fig. 30. Distribution of answers to the question: What do you think is the attitude of the managers
of Babia Góra National Park towards the local people?
193
propozycje (173 respondentów), 30,1% uważało, że Park powinien częściej organizować
spotkania konsultacyjne i informacyjne, szukać porozumienia i współpracy z lokalnymi
społecznościami, być w większym stopniu otwarty na mieszkańców, dostrzegać ich interesy, uwzględniać ich opinie. Propozycje respondentów są zbieżne z poglądami wójtów
i w pełni wpisują się w międzynarodowe zalecenia dotyczące poszerzania funkcji społeczno-ekonomicznych parków narodowych oraz wprowadzania partycypacyjnego modelu zarządzania tymi obszarami. W dużej mierze z tymi propozycjami związane były
szczegółowe postulaty zmniejszenia ograniczeń związanych z ochroną przyrody w BgPN
w odniesieniu do mieszkańców (20,2% osób). Przede wszystkim sugerowano zezwolenie
na zbiór runa leśnego, pozyskiwanie drewna na opał, przejazd należącą do Parku drogą.
Sugestie, aby zezwolić mieszkańcom na zbiór runa, zgłaszane były przede wszystkim po
orawskiej stronie. Jedna czwarta spośród respondentów, którzy podali propozycje, wskazywała ponadto na działania związane z promocją BgPN i otaczających miejscowości oraz
rozwojem turystyki i infrastruktury turystycznej (w tym na rozbudowę i utrzymanie szlaków turystycznych, zwiększenie liczby tablic informacyjnych, budowę bazy noclegowej,
pozwolenie na budowę wyciągu narciarskiego).
Park a lokalne życie społeczno-gospodarcze
Oceniając wpływ BgPN na wyszczególnione w kwestionariuszu niektóre aspekty życia
społecznego i gospodarczego (tabela 86), respondenci podkreślili doniosłą rolę Parku
dla rozwoju turystyki (86,1% ocen wysokich i bardzo wysokich). Raczej dobrze oceniono
wpływ Parku na świadomość ekologiczną mieszkańców (średnia ocena: 3,69 w skali 1–5),
stan środowiska przyrodniczego (3,89), porządek i ład przestrzenny (3,66) oraz jakość
życia mieszkańców (3,61).
Wpływ BgPN na rolnictwo oceniono jako neutralny (2,98), co wydaje się zrozumiałe,
gdyż w granicach Parku leży niewiele gruntów rolnych. Poza granicami BgPN w miejscowościach dominują małe, rodzinne gospodarstwa, na działalność których Park nie
ma bezpośredniego wpływu. Warto jednak podkreślić, że w otoczeniu Babiej Góry
nie wykorzystuje się możliwości pośredniego wpływu sąsiedztwa parku narodowego,
zwłaszcza w kształtowaniu marki regionu i promocji miejscowych produktów rolnych.
Na średnim poziomie (3,15) oceniono także wpływ Parku na miejscową przedsiębiorczość.
6.4.3. Park a rozwój turystyki
Prezentowane raczej pozytywne opinie respondentów na temat funkcjonowania Parku
w dużej mierze płyną z przekonania o jego korzystnym wpływie na atrakcyjność turystyczną i rozwój turystyki w miejscowościach oraz na zachowanie walorów będących
podstawą jej rozwoju. Mieszkańcy, podobnie jak wójtowie gmin, uważają, że turystów
do regionu przyciągają głównie góry i krajobraz (41,2% odpowiedzi) oraz cisza i spokój
(32,3%). Ponadto 20,2% rozmówców jako główny czynnik przyjazdów wymieniło BgPN.
Wcześniejsze badania (Pawlusiński i in. 2008) wskazywały, że społeczności mieszkające
w otoczeniu Babiej Góry są pozytywnie nastawione do turystów i wyrażają duże poparcie
194
Tabela 86. Wpływ funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia
społeczno-gospodarczego w miejscowościach
Table 86. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local social and economic
situation
Zagadnienie
Sytuacja ekonomiczna mieszkańców
Turystyka
Rolnictwo
Poziom zatrudnienia
5–
bardzo
dobrze
4–
raczej
dobrze
4,3
29,4
4,3
4,3
4,8
14,1
23,2
17,6
16,4
36,5
56,7
21,2
27,5
29,0
47,1
48,4
39,3
39,1
Ocena [%]
3–
obojętnie
50,9
11,6
48,3
48,6
47,7
33,3
23,4
36,5
34,6
2–
raczej
źle
1–
bardzo
źle
Średnia
ocen
Odch.
std.
7,8
1,3
20,9
18,1
15,7
4,5
4,5
4,8
8,9
0,5
1,0
5,3
1,5
2,8
1,0
0,5
1,8
1,0
3,36
4,12
2,98
3,15
3,17
3,69
3,89
3,66
3,61
0,71
0,73
0,90
0,81
0,85
0,81
0,83
0,88
0,90
dla rozwoju turystyki. Potwierdziły to również obecne badania, w których 83,1% respondentów zadeklarowało pozytywny lub bardzo pozytywny stosunek do turystów, a 87,9%
opowiedziało się za dalszym rozwojem ruchu turystycznego w miejscowościach. Zdaniem
respondentów uciążliwość ruchu turystycznego jest raczej mała (średnia ocena: 2,09)
i nawet mieszkańcy, których domy usytuowane są przy głównych drogach, nie odczuwali istotnej uciążliwości turystyki (średnia ocena: 2,14). Większość respondentów (74,1%)
uważała, że turystyka nie niszczy środowiska przyrodniczego tych terenów. Zdecydowaną aprobatą wśród mieszkańców cieszy się wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych
i kwater prywatnych, w mniejszym stopniu mieszkańcy popierają rozbudowę hoteli i bazy
noclegowej dla turystyki wypoczynkowej o charakterze masowym (tabela 87). Duże poparcie dla rozwoju agroturystyki (zarówno wśród mieszkańców, jak i władz lokalnych) jest
korzystne w aspekcie przyszłego godzenia celów ochronnych z zamierzeniami gospodarczymi. Istnieje także społeczna akceptacja dla rozwoju budownictwa letniskowego, które,
jak ukazały badania terenowe (Mika, Petko 2015), silnie koncentruje się w bezpośrednim
sąsiedztwie Parku.
Większość respondentów była zdania, że BgPN ma pozytywny wpływ na atrakcyjność turystyczną i równocześnie pozytywnie (39,4%) wpływa na sytuację ekonomiczną
mieszkańców lub nie ma na nią wpływu (39,2%) (tabela 88). Niemal połowa rozmówców
(47,8%) opowiadała się za dalszym wzrostem liczby turystów, będąc jednocześnie pozytywnie nastawiona do funkcjonowania parku narodowego. Poparcie dla rozwoju turystyki przy negatywnym nastawieniu do obecności Parku wyraziło 22,2% osób (tabela 89).
W tej grupie respondentów pojawiły się między innymi opinie, że „gdyby nie było parku
195
Tabela 87. Opinie respondentów na temat lokalnego rozwoju turystyki
Table 87. Respondents’ views on the local tourism development
Ocena [%]
Wyszczególnienie
5–
4–
3 – nie
2 – nie
1–
zdecydowanie zgadzam wiem / zgadzam zdecydowanie
zgadzam się
się
nie mam
się
nie zgadzam
zdania
się
Średnia
ocen
Odch. std.
Do miejscowości powinno
przyjeżdżać więcej
turystów
47,1
40,8
7,6
4,3
0,2
4,30
0,81
W miejscowości
powinno powstać
więcej gospodarstw
agroturystycznych, kwater
prywatnych dla turystów
29,8
46,5
14,9
7,8
1,0
3,96
0,92
W miejscowości
powinno powstać
więcej hoteli, ośrodków
wypoczynkowych, domów
wczasowych
18,9
33,5
25,2
18,9
3,5
3,45
1,10
Ludzie spoza
miejscowości powinni
móc budować tu domy
letniskowe (drugie domy)
19,4
50,4
21,4
5,8
3,0
3,77
0,93
Tabela 88. Relacje między oceną wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację ekonomiczną mieszkańców a oceną jego wpływu na atrakcyjność turystyczną regionu
Table 88. Relationships between the respondents’ views on Babia Góra National Park’s impact on the
local people’s economic situation and their views on the Park’s impact on the area’s attractiveness as
a tourist destination
Wpływ Parku
na atrakcyjność
turystyczną [%]
Zagadnienie
bardzo pozytywny
raczej pozytywny
neutralny / brak wpływu
raczej negatywny
zdecydowanie negatywny
196
Wpływ Parku na sytuację ekonomiczną [%]
bardzo
pozytywny
2,8
1,5
0
0
0
raczej
neutralny/brak
pozytywny
wpływu
16,1
19,0
1,3
0
0
11,6
27,6
10,4
1,3
0
raczej
negatywny
bardzo
negatywny
1,8
3,5
1,5
0,8
0,2
0
0
0,3
0
0,3
Tabela 89. Relacje między opinią na temat objęcia terenów gminy ochroną w postaci parku narodowego a nastawieniem wobec zwiększenia ruchu turystycznego
Table 89. Relationships between the respondents’ views on part of their commune being included in
a national park and their attitude towards the growing numbers of visitors
Zwiększenie liczby
turystów [%]
Zagadnienie
zdecydowanie zgadzam się
zgadzam się
nie wiem
nie zgadzam się
zdecydowanie nie zgadzam się
Objęcie terenu gminy ochroną w postaci parku narodowego [%]
bardzo dobrze raczej dobrze
obojętnie
raczej źle
bardzo źle
6,8
19,9
8,3
8,8
3,3
3,5
17,6
9,6
8,3
1,8
0,5
2,0
3,3
1,0
0,8
0,8
0,8
2,0
0,7
0
0
0
0
0,2
0
narodowego, turyści również przyjeżdżaliby na Babią Górę. Można by wówczas bardziej
intensywnie wykorzystywać gospodarczo masyw (np. budując kolejkę linową, wyciągi
narciarskie)”. Należy zauważyć, że w najmłodszych grupach wiekowych (15–25 lat) grono
respondentów popierających zwiększenie ruchu turystycznego i pozytywnie nastawionych do działalności Parku ma znacznie większy udział (70,8%).
Przeprowadzone badania ujawniły, że znaczny odsetek mieszkańców prezentuje obojętne (neutralne) postawy wobec BgPN i podobnie ocenia jego wpływ na różne aspekty
życia społeczno-gospodarczego w ich miejscowościach. Rozmówcy na ogół nie mieli
wyrobionego zdania na kwestie związane z działalnością Parku, co wskazuje na ich słabe
kontakty z Parkiem i niewielkie bezpośrednie oddziaływanie parku narodowego na ich
życie. Taką sytuację można między innymi wyjaśnić małą powierzchnią BgPN oraz niedużym udziałem własności prywatnej w jego granicach (3,6%). Mieszkańcy na co dzień żyją
więc w sąsiedztwie Parku (część z nich w granicach otuliny), a ich bezpośrednie związki
ekonomiczne z tym obszarem są stosunkowo nieduże. Park wpływa na ich życie raczej
w sposób pośredni, stymulując lub ograniczając rozwój niektórych funkcji gospodarczych
(np. turystyki). Relatywnie większe rozeznanie na temat działalności i roli BgPN reprezentowały osoby młode, co zapewne jest rezultatem lokalnego zaangażowania Parku w sferze
edukacyjnej.
197
Rozdział 7
Synteza zagadnień oraz wnioski
W ogólnoświatowej dyskusji na temat funkcjonowania przyrodniczych obszarów chronionych wiele uwagi poświęca się obecnie zagadnieniom społeczno-ekonomicznym.
Rekomendowany przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody model działania obszarów chronionych, w tym parków narodowych, ma łączyć realizację celów ochrony przyrody z niektórymi celami społecznymi i ekonomicznymi w rozwoju lokalnym tych terenów,
których mieszkańcy są obowiązani respektować ograniczenia swobody gospodarowania
ze względu na istniejący rygor ochronny. Oczekuje się, że dzięki takiemu rozwiązaniu
coraz więcej terenów cennych przyrodniczo będzie obejmowanych prawną ochroną, przy
akceptacji społeczności lokalnych.
W „nowym” modelu funkcjonalnym parków narodowych zakłada się, że potrzeby
mieszkańców będą w większym stopniu przedmiotem zainteresowania oraz wyznacznikiem działań administracji tych obszarów, a ponadto, że społeczności lokalne aktywnie
włączą się w proces ich zarządzania, czemu mają służyć między innymi procedury partycypacji obywatelskiej. W takim modelu działania nieodzowny jest jednak większy udział
ekspertów reprezentujących różne dziedziny nauki oraz dywersyfikacja źródeł finansowania parków narodowych.
Na obecną działalność parków narodowych w Polsce istotny wpływ wywarły zmiany
prawne w latach 2010–2012. W ich efekcie parki narodowe uzyskały osobowość prawną,
a tym samym znacznie szerszą niż wcześniej autonomię organizacyjną oraz finansową,
a także możliwość podejmowania przedsięwzięć o charakterze gospodarczym, oczywiście podporządkowanych i ukierunkowanych na cele ochrony przyrody. Dla świata nauki
oraz praktyków jest to też szczególna okoliczność, aby o funkcjonowaniu tych wyjątkowych form organizacyjno-przestrzennych, jakimi są parki narodowe, zacząć mówić nieco
innym „językiem”, w większym zakresie akcentując i odwołując się do treści społecznych
i ekonomicznych, tym bardziej, że wszystkie parki narodowe w Polsce włączono w sieć
obszarów Natura 2000, a część działa w ramach sieci rezerwatów biosfery UNESCO.
198
7.1. Uwagi metodyczne
Przyjęcie podejścia funkcjonalnego w diagnozie ekonomicznego oddziaływania BgPN
na gospodarkę otaczających go gmin pozwoliło stworzyć płaszczyznę analizy, która
może być z powodzeniem wykorzystana również w przypadku innych parków narodowych w Polsce i nie tylko. Relacyjne ujęcie ekonomicznych związków – bezpośrednich
i pośrednich – parku narodowego z systemami społeczno-gospodarczymi daje możliwość operacyjnego modyfikowania i dostosowywania rozwiązań tego zagadnienia
badawczego do specyfiki warunków lokalnych. Każdy park narodowy w Polsce funkcjonuje bowiem na kanwie odmiennych uwarunkowań wynikających z cech oraz
struktury własności gruntów położonych w jego obrębie, zakresu i sposobu zagospodarowania oraz społecznego użytkowania, a także charakteru i poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego terenów w jego najbliższym otoczeniu przestrzennym. Każdorazowo
więc określenie przebiegu i natężenia relacji w systemach ekonomicznych parków narodowych stanowi zadanie badawcze.
W podejściu funkcjonalnym nie wszystkie aspekty ekonomicznego oddziaływania parku narodowego mogą zostać wyrażone w wartościach pieniężnych bądź liczbie „generowanych” miejsc pracy. Chodzi w tym miejscu przede wszystkim o związki pośrednie parków,
związane z cechami i zjawiskami strukturalnymi. Wartość ekonomiczna, która z nich płynie, jest jednak możliwa do oszacowania z zastosowaniem niektórych rozwiązań i koncepcji
odwołujących się do pełnej wartości ekonomicznej obszarów chronionych (Total Economic
Value), z czego jednak w tym opracowaniu celowo zrezygnowano.
Punktem wyjścia do analiz oraz dyskusji zagadnień poruszanych w niniejszym opracowaniu był autorski model relacji ekonomicznych parku narodowego (ryc. 3). Podstawowa korzyść z systemowego opisu ekonomicznej funkcji parku narodowego w gospodarce
lokalnej wynika z faktu, że pozwala on ujmować łącznie różne zjawiska, które trudno
byłoby zawrzeć, zestawić i porównywać w ramach jednej koncepcji badawczej. Co więcej,
struktura relacyjna, która określa funkcjonalne związki parku narodowego rozumianego
w sensie przestrzennym i podmiotowym, ma charakter dynamiczny. Dlatego do opisu
i interpretacji tychże relacji nieodzowne jest przyjęcie podejścia czynnościowego (procesowego), które bierze pod uwagę ich zmienną naturę. Można dzięki temu dokonywać
porównań ekonomicznego oddziaływania parku narodowego w czasie, z uwzględnieniem
zmian kierunku przebiegu procesów strukturalnych oraz pojawiających się nowych zjawisk i faktów.
Na ostateczny rezultat badań wpłynęły dokonane założenia co do zakresu przedmiotowego analiz oraz jakość zebranego materiału empirycznego. Zdecydowano, że ocenie
będzie podlegać możliwie szerokie spektrum związków funkcjonalnych BgPN z jego
otoczeniem terytorialnym. Było to możliwe przede wszystkim ze względu na niewielkie
rozmiary przestrzenne tego Paku i jego administracyjne powiązanie jedynie z trzema gminami. W warunkach działania bardziej rozległych terytorialnie parków narodowych tak
szerokie podejście wymagałoby znacznie większych nakładów pracy badawczej i zaangażowania środków finansowych, szczególnie że podstawą analiz i wniosków są w zdecydowanej większości dane pierwotne zebrane w toku badań terenowych. W tym miejscu
należy wskazać na niedoskonałości polskiej statystyki publicznej, szczególnie w odniesieniu
199
do poziomu regionalnego, co ogranicza skuteczność stosowania innych rozwiązań metodycznych, np. tworzenia modeli ekonometrycznych w celu określenia efektów mnożnikowych powodowanych przez parki.
Wielokierunkowe ujmowanie związków funkcjonalnych parków narodowych wymaga
doświadczenia i znajomości warsztatu oraz technik badawczych wywodzących się z różnych dyscyplin naukowych. Tak więc, zaproponowana w niniejszym opracowaniu koncepcja ekonomicznej funkcji parku narodowego ma charakter wielo- i interdyscyplinarny
oraz integrujący sfery zainteresowania nauk społecznych, geografii, ekonomii, gospodarki
przestrzennej, nauk przyrodniczych z działalnością planistyczną i zarządzaniem obszarami chronionymi. Zakres potencjalnego zainteresowania funkcjonalnym podejściem
do kwestii tworzenia wartości ekonomicznych przez parki narodowe jest szeroki. Można więc oczekiwać, że w drodze rozwoju badań nad ekonomicznym znaczeniem parków
narodowych w gospodarkach lokalnych koncepcja ekonomicznej funkcji parku narodowego, która stanowiła metodologiczną osnowę rozważań zawartych w niniejszej publikacji,
będzie podejmowana i rozwijana.
7.2. Wnioski z badań i rekomendacje
Parki narodowe w Polsce są przedsięwzięciami celu publicznego i służą realizacji konstytucyjnego obowiązku państwa w zakresie ochrony i poprawy stanu środowiska. Ich działalność jest finansowana ze środków publicznych, w tym z budżetu państwa, co powoduje,
że stają się one elementem zasilania finansowego lokalnego systemu społeczno-gospodarczego. Siłę powiązań parku narodowego z lokalnym otoczeniem, rozumianą jako jego
zakorzenienie, wyraża wartość i zakres czasowy relacji ekonomicznych oraz ich trwałość
w czasie. Stopień zakorzenienia parku narodowego w lokalnej gospodarce może być różny.
W dużej mierze zależy od kondycji lokalnej gospodarki – stopnia jej rozwoju i zdolności
do zaspokajania popytu „zgłaszanego” przez park. Niski poziom przedsiębiorczości w otoczeniu parku, mała innowacyjność lokalnego sektora gospodarczego oraz niski poziom
przygotowania zawodowego kadry pracowniczej mogą sprawić, że bezpośrednie efekty
ekonomiczne powodowane przez park w lokalnej gospodarce będą znikome, a większość
strumienia pieniężnego związanego z parkiem będzie wyciekać poza region.
Podstawowe znaczenie w finansowaniu działalności parków narodowych w Polsce,
w tym także BgPN, mają środki publiczne. W ostatnich latach zmienia się jednak proporcja pomiędzy środkami bezpośrednio przekazywanymi z budżetu państwa a środkami oferowanymi w ramach różnych programów grantowych (o środki te parki muszą
rywalizować). Udział dochodów pochodzących bezpośrednio z budżetu państwa w całości
budżetu BgPN systematycznie się zmniejsza, co w efekcie prowadzi do niezbyt korzystnej
sytuacji z punktu widzenia realizacji ustawowych zadań Parku. Możliwa zmiana strategii
działania instytucji dotujących działalność Parku, np. co do preferowanego przedmiotu
i zakresu wsparcia finansowego, może istotnie ograniczyć możliwości pełnej realizacji
zadań z zakresu ochrony przyrody. Dotyczy to także polityki Unii Europejskiej, której
zmiany są obserwowane w kolejnych okresach budżetowania. Dotychczasowe wpływy
200
z budżetu państwa w wysokości 1,7–1,8 mln zł rocznie nie pozwalają na realizację całości
zadań ochronnych BgPN. Kwota ta nie wystarcza nawet na pokrycie kosztów zatrudnienia
stałych pracowników Parku.
Ważną pozycję w budżecie BgPN, umożliwiającą realizację jego zadań, stanowią wpływy własne, tzn. z prowadzonej przez Park działalności gospodarczej. Wpływy te nie mają
stałego charakteru, ich wysokość może znacząco się różnić w poszczególnych latach, gdyż
zależy od zakresu i skali oferowanych przez Park usług i towarów. Ogólnie na dochody
własne BgPN, podobnie jak innych parków narodowych w Polsce, składają się trzy podstawowe grupy wpływów: a) sprzedaż drewna i innych towarów produkowanych w parku w związku z ochroną ekosystemów (zakres oferty produktowej determinowany jest
poprzez rodzaj zasobów przyrodniczych); b) wpływy z udostępniania przestrzeni parku
turystom oraz z działalności edukacyjnej parku; c) wpływy z udostępniania majątku parku (dzierżawa pomieszczeń, obiektów itd.), a także z prawa do wartości niematerialnych,
którymi Park dysponuje (prawo do logo, nazwy itp.), prawo do wykorzystania wizerunku
parku (np. kręcenie filmu w parku itp.). W przypadku BgPN główne źródło dochodów
własnych stanowi sprzedaż drewna (blisko 90%). Wielkość oferowanego przez BgPN
surowca drzewnego nie jest stała w ujęciu rocznym i zależy od wielu czynników, np. od
przebiegu zjawisk pogodowych (wiatrowały itp.), jakości i gatunku pozyskanego surowca.
Nie można więc przyjmować, że to źródło wpływów budżetowych ma trwały charakter
i opierać na nim realizacji zadań ochronnych. Ruch turystyczny i działalność edukacyjna
dostarczają stosunkowo ograniczonych przychodów bezpośrednich do budżetu Parku.
BgPN nie uzyskuje dochodów z tytułu prawa do wizerunku Parku ani środków przekazywanych w formie dotacji od podmiotów gospodarczych w związku z realizacją istotnych
społecznie zadań z zakresu ochrony przyrody, edukacji ekologicznej itd. W Polsce kwestia społecznej odpowiedzialności biznesu wciąż jeszcze w niewielkim stopniu znajduje
odzwierciedlenie we wsparciu finansowym parków narodowych.
W badanym okresie (2010–2014) aż 80% wpływów własnych BgPN było generowane
na poziomie gmin parkowych (47%) oraz powiatów (33%). Wynika z tego, że dochody
własne Parku zależą wprost od kondycji gospodarczej i finansowej lokalnych przedsiębiorstw. Spadek koniunktury na drewno, konkurencja ze strony innych regionów czy
zmiany o charakterze makroekonomicznym, prowadzące do ograniczenia zdolności produkcyjnych lokalnych podmiotów gospodarczych mogą wpłynąć istotnie także na wielkość dochodów Parku, a tym samym realizację jego zadań ochronnych. Wydaje się, że
należy rozważyć konieczność zmian ustawowych w celu stabilizacji wielkości (poziomu)
wpływów środków z budżetu państwa do parków narodowych na takim poziomie, który
zapewniałby parkom pokrycie określonej części kosztów stałych związanych z ochroną
przyrody i ich bieżącym funkcjonowaniem.
Niezależnie od źródeł pochodzenia środków finansowych BgPN odgrywa znaczącą rolę
w zasilaniu finansowym lokalnego układu społeczno-gospodarczego, co znajduje pełne
odzwierciedlenie w opiniach badanych przedsiębiorców na ten temat. Wpływy finansowe
BgPN odpowiadają ok. 8,5% całości dochodów budżetowych gmin parkowych. Strumień
pieniądza generowany przez Park (w ujęciu brutto) prawie w połowie (49,5%) zostaje
wydatkowany na poziomie lokalnym. Dalsze 15% wiąże się z wydatkami Parku u podmiotów mających siedzibę w pozostałych gminach powiatów: nowotarskiego i suskiego.
201
Można więc przyjąć, że na poziomie lokalnego systemu gospodarczego, na który składają
się gminy parkowe i powiaty, do których należą, wydatkowane jest 65% ogółu środków
finansowych BgPN. Pozostałe 35% środków wydatkowanych przez ten Park wypływa
poza ten obszar. Po uwzględnieniu wypływów związanych z podatkami i innymi opłatami, które są transferowane do budżetu państwa, w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka
i Zawoja pozostaje blisko 44% środków pochodzących z Parku, a na poziomie powiatów
– kolejne 13%. Pozostałe 43% stanowią wypływy do regionalnego obszaru oddziaływania
(województwo małopolskie bez powiatów nowotarskiego i suskiego) oraz do pozostałych
części kraju (Polska bez województwa małopolskiego).
Siła powiązań finansowych BgPN z lokalnymi podmiotami jest zróżnicowana i zależy
od charakteru oraz celu wydatków. W przypadku wydatków związanych z zakupem przez
Park towarów i usług niezbędnych do realizacji jego zadań, w tym inwestycji, obserwuje się
wyraźną przewagę wydatków po stronie orawskiej. W latach 2010–2014 najwięcej środków
na zakupy towarów i usług wydatkowano w gminie Jabłonka – rocznie średnio ok. 1,1 mln
zł netto (po odjęciu transferów VAT). Natomiast jeśli weźmiemy pod uwagę zatrudnienie
w Parku, to największe korzyści odniosła gmina Zawoja – rocznie średnio 1,3 mln zł netto.
Z punktu widzenia przestrzennego zakresu oddziaływania ekonomicznego BgPN,
w ciągu 5 lat (2010–2014) najwyższe dodatnie saldo obrotów finansowych ogółem odniosły gminy parkowe – 9 mln zł, co daje średniorocznie 1,8 mln zł. Wśród tych gmin
najwyższe dodatnie saldo odnotowała Zawoja, która średniorocznie uzyskała ok. 1 mln
zł netto. Salda obrotów netto gmin po stronie orawskiej były niższe o ok. 60–65% i tak
w przypadku Jabłonki – saldo średnio na rok wyniosło 0,41 mln zł, a w przypadku Lipnicy
Wielkiej – 0,35 mln zł.
Na współpracę handlową lokalnych przedsiębiorstw z BgPN wpływały przede wszystkim uregulowania prawne określające spełnienie przez te podmioty wymogów procedury
przetargowej. Mimo utrudnień formalno-administracyjnych i relatywnie krótkich okresów zawierania umów współpracy z Parkiem, procedury przetargowe nie stanowią jednak
poważnych barier dla miejscowych przedsiębiorców. Dla firm kupujących drewno podstawową zaletą jest bliskość przestrzenna Parku. Przez kontrahentów BgPN jest na ogół
postrzegany jako „solidny”, a przez to atrakcyjny, partner biznesowy, przede wszystkim
z uwagi na jego finansową stabilność oraz niskie ryzyko finansowe współpracy. Dużą rolę
miała tu aktywność Parku w pozyskiwaniu funduszy na inwestycje ze źródeł pozabudżetowych. We wzajemnej kooperacji biznesowej niezwykle istotną rolę odgrywał też czynnik zaufania między partnerami oraz kapitał społeczny, który dyrekcja BgPN zbudowała
w środowisku lokalnych przedsiębiorców.
Porównując sytuację z okresu przed wprowadzeniem nowych rozwiązań prawno-organizacyjnych w 2012 r. z latami 2012–2014, trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy owa
zmiana wpłynęła pozytywnie na ekonomiczną funkcję BgPN w lokalnej gospodarce, czy
też nie, przede wszystkim, ze względu na fakt, że powiązania BgPN z miejscowymi przedsiębiorstwami mają wieloletni i relatywnie utrwalony charakter. Współpraca ta jest też
nadal w znacznym zakresie regulowana obowiązkiem przetargowym. Owa zmiana dla
działalności biznesowej Parku może mieć znaczenie wówczas, kiedy zwiększeniu ulegną
progi wartości dla transakcji, które nie muszą być realizowane w drodze przetargów. Na
lokalnym rynku może pojawić się wtedy więcej firm zainteresowanych dostawami usług
202
i towarów do Parku, które będą w stanie konkurować z dostawcami zewnętrznymi. Czynnikiem stabilizującym kooperację byłoby też wydłużenie czasu realizacji umów przetargowych dla niektórych usługodawców parków narodowych.
Łączne efekty ekonomiczne powodowane przez BgPN w gospodarce gmin: Jabłonka,
Lipnica Wielka i Zawoja można wyrazić liczbą miejsc pracy (rzeczywistych i hipotetycznych), które są tworzone w rezultacie działalności gospodarczej dyrekcji Parku, a także
na skutek rozwoju turystyki, który ma bezpośredni i pośredni związek z obecnością Parku. W okresie 2010–2014 BgPN jako instytucja oferował średnio w roku 48 stałych miejsc
pracy i 16 miejsc pracy sezonowej. Strumień pieniądza transferowany do gmin parkowych
pozwalał stworzyć w ich gospodarce potencjalnie dodatkowo 34 stałe miejsca pracy.
Uwzględniając ponadto efekty produktowe związane z surowcem drzewnym oraz turystyką,
liczbę potencjalnych stałych miejsc pracy można zwiększyć o 195. Daje to łącznie 277 stałe
miejsca pracy na obszarze gmin parkowych związanych bezpośrednio i pośrednio z parkiem
narodowym. Można przyjąć, że jednemu miejscu pracy w BgPN odpowiadało sześć miejsc
pracy w lokalnej gospodarce. Najwięcej miejsc pracy jest „generowanych” przez Park w Zawoi
– 240. Tak więc gmina ta jest głównym beneficjentem korzyści ekonomicznych wynikających
z funkcjonowania i obecności BgPN w lokalnym systemie społeczno-gospodarczym.
Z wypowiedzi wójtów gmin związanych terytorialnie z BgPN wynika, że wzajemne
kontakty miejscowych władz samorządowych i dyrekcji Parku są pozytywne, lecz dość
rzadkie. W regionie Babiej Góry nie prowadzi się więc skoordynowanej polityki rozwoju,
mimo że inicjatywa koordynacji rozwoju lokalnego została podjęta i zapisana w treści
raportów ze zrealizowanych w poprzednich latach projektów. Dotychczasowe badania na
świecie wskazują, że wzrost roli parku narodowego w lokalnej gospodarce jest w znacznej
mierze uzależniony od procesów planowania, przy ścisłej współpracy pomiędzy podmiotami reprezentującymi interesy lokalnych społeczności a administracjami parków. W strategiach rozwoju gmin, na których terenie leży BgPN, zawarto jedynie treści wskazujące
na dostrzeganie znaczenia zasobów przyrodniczych dla rozwoju turystyki. BgPN nie jest
jednak postrzegany przez władze gmin jako podmiot odgrywający istotną rolę w lokalnej
gospodarce, ani też jako partner w jej kształtowaniu.
Badania przeprowadzone wśród mieszkańców regionu Babiej Góry ukazały, że nie
ma obecnie takich sytuacji problemowych, które mogłyby inicjować napięcia pomiędzy
społecznością lokalną a BgPN. Co prawda, niektóre opinie miejscowych wójtów wskazywały na istnienie w pewnych zakresach poważnych rozbieżności pomiędzy deklarowaną
polityką gmin a koniecznością jej dostosowania do reżimu ochronnego otuliny i bezpośredniego sąsiedztwa Parku, to jednak mieszkańcy wszystkich miejscowości leżących
w otoczeniu Parku wyrażali na ogół przekonanie, że funkcjonowanie BgPN jest dla nich
„dobre”. Miejscowa społeczność nie odczuwa jednak bezpośrednio wymiernych korzyści
ekonomicznych związanych z sąsiedztwem tego Parku. Ich związki gospodarcze i kontakty z BgPN są określane jako „słabe”. Mieszkańcy, oceniając swoje relacje z dyrekcją Parku
jako „pozytywne”, byli jednak zainteresowani lepszą wymianą informacji oraz oczekiwali
większego zaangażowania się dyrekcji Parku w rozwiązywanie problemów rozwoju ich
wsi oraz gmin. Ogólnie lepsze rozeznanie w działalności BgPN mają osoby młode. One też
częściej pozytywnie oceniały wpływ Parku na lokalną gospodarkę, co należy bezpośrednio wiązać z działalnością edukacyjną Parku oraz edukacją szkolną.
203
Zarówno w opiniach mieszkańców, jak i wójtów gmin, pozytywny wpływ ekonomiczny
Parku przejawia się przede wszystkim poprzez rozwój turystyki. W niewielkim stopniu
dostrzega się korzyści dla lokalnej przedsiębiorczości i zatrudnienia. Przekonania mieszkańców i władz lokalnych o znaczeniu BgPN dla rozwoju turystyki korespondują z opiniami miejscowych przedsiębiorców turystycznych ma temat roli tego Parku w rozwoju
społeczno-gospodarczym gmin. Potwierdzają to także wyniki badań przeprowadzonych
wśród uczestników ruchu turystycznego, które wyraźnie wskazują, że przestrzeń chroniona BgPN jest czynnikiem, który bezpośrednio i pośrednio oddziałuje na rozwój funkcji
turystycznej gmin leżących w bezpośrednim otoczeniu Parku. Fakt, iż – jak wynika z szacunkowych wyliczeń – BgPN wpływa w około 1/4 na ogólną wielkość uzyskiwanych przychodów z turystyki przyjazdowej w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja, oznacza
istnienie silnej, jednokierunkowej zależności między atrakcyjnością turystyczną BgPN
a lokalnym rozwojem turystyki w tych gminach. Z perspektywy społecznej atrakcyjność
turystyczną BgPN kształtują zarówno warunki fizycznogeograficzne masywu Babiej Góry,
umożliwiające realizację potrzeb rekreacyjnych i kontaktu z przyrodą, jak i wartość symboliczna parku narodowego, a także oferta edukacyjna Parku, odwołująca się w swej treści
do sfery poznawczej przyjezdnych.
Bezpośrednie sąsiedztwo Parku nie stanowi bariery dla intensyfikacji rozwoju turystyki w gminach z nim związanych terytorialnie. Z analizy struktury motywacji i opinii
turystów odwiedzających BgPN wynika, że istniejący poziom zagospodarowania turystycznego przestrzeni wokół Parku jest oceniany jako niewystarczający w stosunku do
ich potrzeb. Większość turystów oczekuje poprawy zakresu i jakości podstawowych usług
turystycznych. Mając na uwadze fakt, że model lokalnego rozwoju turystyki opiera się na
realizacji potrzeb wypoczynkowych przyjezdnych, można oczekiwać, że wraz z poprawą
świadczonych usług turystycznych na miejscu, czy inaczej rzecz ujmując, wraz z postępującą komercjalizacją usług turystycznych w otoczeniu BgPN, pośrednio będzie wrastać też
ekonomiczna rola (funkcja) tego Parku w gospodarce gmin. Ilościowy i jakościowy rozwój zagospodarowania turystycznego w gminach nie może jednak dokonać się za sprawą
ruchu turystycznego skierowanego bezpośrednio do Parku, zarówno ze względu na jego
relatywnie niedużą wielkość, jak i towarzyszący mu stosunkowo niski poziom wydatków
osobowych turystów. Owa zmiana oraz oczekiwany przez władze i społeczność lokalną
wzrost dochodów uzyskiwanych z turystyki, może nastąpić wyłącznie w sposób ewolucyjny, w drodze dostosowania oferty turystycznej do specyfiki współczesnego popytu, a także poprzez aktywną działalność marketingową miejscowych aktorów rozwoju turystyki,
włączając w to dyrekcję BgPN, poprawę dostępności komunikacyjnej regionu Babiej Góry
oraz przyciągnięcie i lokalizację nowych inwestycji w sektorze turystycznym, naturalnie
z uwzględnieniem rygoru ochronnego otuliny Parku i obecności innych form ochronnych.
Model wypoczynku w regionie Babiej Góry, poza okresami wakacyjnymi, jest silnie
związany z weekendami. Można wskazać przynajmniej dwie drogi zwiększenia ekonomicznego oddziaływania turystyki na gospodarkę gmin, obie mające związek z obecnością BgPN. Po pierwsze, w świetle analizy wydatków turystycznych relatywnie wysoką siłą
nabywczą cechują się rodziny, stąd też korzyści ekonomiczne płynące z efektu synergii w popycie turystycznym powinny być w większym stopniu uwzględniane zarówno w ofercie obiektów noclegowych, instytucji kultury, jak i działalności inwestycyjnej
204
przedsiębiorstw, Parku oraz gmin. Po drugie zaś, niezbędne jest stworzenie narzędzi
informacyjnych i organizacyjnych, aby powiązać funkcjonowanie obiektów noclegowych
w regionie Babiej Góry z ofertą innych obszarów zagospodarowanych turystycznie i miast,
które dla gości pobytowych mogą stanowić propozycje celów wyjazdów jednodniowych. Struktura wydatków turystycznych wyraźnie wskazuje, że oprócz kosztów noclegu
i wyżywienia nie ma w regionie babiogórskim takich źródeł wydatków turystycznych, które
mogłyby istotnie zwiększyć ekonomiczne oddziaływanie turystyki przyjazdowej, dlatego, aby utrzymać średnią długość pobytów turystycznych na tym obszarze, niezbędne jest
wykorzystanie potencjału turystycznego terenów i miejsc leżących w otoczeniu.
Nie jest paradoksem fakt, że wraz z potencjalnie narastającą komercjalizacją turystyki wokół Parku będzie wzrastać pośrednio jego ekonomiczna rola w lokalnej gospodarce. BgPN jest bowiem elementem składowym systemu recepcji turystycznej, a zdolność
takiego systemu do przyciągania ruchu turystycznego określa wypadkowa ogółu zakorzenionych w nim wartości (czynników), które indywidualnie oraz łącznie (emergentnie)
oddziałują na sferę motywacyjną turystów. Komercjalizacja i rozwój usług turystycznych
w otoczeniu BgPN nie obniży atrakcyjności tego Parku dla turystów. Istnieje oczywiście
niebezpieczeństwo, że wraz z rozwojem turystyki w sąsiedztwie BgPN zwiększy się wielkość ruchu na terenie Parku, a przez to jego oddziaływanie na środowisko przyrodnicze
podlegające ochronie. Eksploracja turystyczna masywu Babiej Góry jest jednak ograniczona warunkami orograficznymi i pogodowymi, które można uważać za „naturalne”
regulatory wielkości ruchu turystycznego. W przypadku istotnego wzrostu liczby przyjezdnych niezbędne będzie wprowadzenie takich rozwiązań organizacyjno-przestrzennych w otoczeniu Parku (np. w postaci specjalnych stref koncentracji ruchu), które
zapewniałyby ochronę jego wartości przyrodniczych, a zarazem umożliwiałyby realizację
potrzeb turysty „masowego”, zgodnie ze znaną koncepcją „dzbanków z miodem” (honeypots). W tym miejscu należy pokreślić konieczność rozbudowy lub powstania nowego
centrum interpretacyjnego BgPN i dalszego rozwoju oferty edukacyjnej Parku. Bez wątpienia takie rozwiązanie jest niezbędne dla lepszej obsługi grup turystyki szkolnej, istniejące warunki lokalowe nie dają takiej możliwości. Nowoczesny i wielofunkcyjny obiekt
edukacyjno-komercyjny stanowiłby z jednej strony atrakcję turystyczną przyciągającą
ruch turystyczny, a z drugiej mógłby podjąć się zadań promocyjnych, w tym lokalnego
rzemiosła i produkcji rolniczej, oferując dodatkowe miejsca pracy.
Wydaje się, że z punktu widzenia rozwoju turystyki w gminach otaczających BgPN
równie duży potencjał, jeśli nie większy niż walory przyrodnicze przestrzeni Parku ma
jej wymiar symboliczny (wizerunkowy). Czynnik jakościowy związany z bliskością parku narodowego jest słabo wykorzystywany i mało akcentowany w działalności informacyjno-promocyjnej miejscowych obiektów turystycznych i gmin. Treści przekazu, jakie
w sobie zawiera wartość symboliczna przestrzeni chronionej, są we współczesnym marketingu turystycznym skutecznym narzędziem oddziaływania na sferę popytu mieszkańców
terenów zurbanizowanych. Ów aspekt oddziaływania grawitacyjnego cech jakościowych
parku narodowego widać chociażby na przykładzie rozwoju drugich domów w otoczeniu BgPN. Potencjalnie duże możliwości wykorzystania wizerunku Parku tkwią również
w rolnictwie badanych gmin. Kwestia wsparcia rozwoju czystej („ekologicznej”) produkcji
rolniczej winna być przedmiotem aktywnej i programowej działalności lokalnych władz,
205
tym bardziej że mieszkańcy nie dostrzegają znaczenia wizerunkowego Parku dla rozwoju
działalności rolniczych, miejscowego rzemiosła czy możliwości pozyskiwania zewnętrznych środków finansowych.
Ujawnione w toku badań znaczne dysproporcje w rozkładzie przestrzennym wydatków
turystycznych pomiędzy wsiami leżącymi na północ i południe od Pasma Babiej Góry są
wynikiem historycznie ukształtowanych różnic między nimi w stanie zagospodarowania
turystycznego i dostępności przestrzennej (komunikacyjnej) z miast leżących na przedpolu Karpat Polskich. Niemniej, skala nierówności jest większa od różnicy pojemności
recepcyjnych pomiędzy częścią północą a południową regionu. Przyczyn dysproporcji
więc jest więcej niż uprzednio wymieniono i tkwią one w różnych aspektach działania
miejscowego sektora usług turystycznych. Jako jeden z powodów można wskazać różnice w strukturze rodzajowej obiektów noclegowych pomiędzy gminą Zawoja a gminami:
Jabłonka i Lipnica Wielka oraz związany z tym sposób funkcjonowania bazy noclegowej.
Po stronie orawskiej zdecydowana większość obiektów, mając charakter rodzinny, działa
na podbudowie własnych zasobów ich gospodarzy. Tego rodzaju obiekty nie prowadzą
zazwyczaj aktywnej działalności marketingowej i organizacyjnej, pozostawiając decyzję
o wyborze ich oferty potencjalnym gościom. Taki model działania jest relatywnie mało
efektywny w warunkach silnej konkurencji między obiektami wewnątrz regionu i pomiędzy regionami turystycznymi w polskich Karpatach. Problematyczny jest także ogólnie
niski poziom identyfikacji wartości kulturowych regionu babiogórskiego wśród turystów.
Wniosek ten powinien być wyraźną wskazówką dla władz, instytucji kultury oraz przedsiębiorców turystycznych, zarówno o konieczności podjęcia efektywnych działań informacyjnych i promocyjnych, jak i o potrzebie włączenia walorów lokalnej kultury w łańcuch korzyści płynących z turystyki przyjazdowej.
Wzrost oczekiwań wobec parków narodowych ze strony społeczności lokalnych i władz,
a także ze strony instytucji koordynujących międzynarodowe sieci obszarów chronionych
(rezerwaty biosfery UNESCO, Natura 2000), aby w jeszcze większym zakresie realizowały one funkcje społeczno-gospodarcze, niesie konieczność stopniowej zmiany struktury
zatrudnienia i uzupełniania istniejących kadr w parkach o specjalistów z zakresu gospodarki przestrzennej, ekonomii i zarządzania, czy kształtowania kontaktów z otoczeniem
społecznym (public relations). Taki proces musi nastąpić, jeśli parki narodowe mają być
„ośrodkami” promocji i upowszechniania wiedzy na temat roli środowiska przyrodniczego w życiu człowieka oraz dobrych praktyk w zakresie zgodnej i trwałej koegzystencji
ludzi i przyrody. Parki narodowe będą też zmuszone do prowadzenia polityki kształtowania własnego wizerunku jako instytucje „przyjazne ludziom” z uwagi na możliwe kontakty i poszukiwanie sponsorów dla realizacji własnych przedsięwzięć. Z kolei pozyskanie
środków z instytucji międzynarodowych często bywa uwarunkowane podjęciem ścisłego
współdziałania w ramach partnerstwa z podmiotami biznesowymi czy stowarzyszeniami.
Tak więc, mimo że zadania, które realizują parki narodowe w Polsce, określają zapisy ustawy o ochronie przyrody, to jednak ich faktyczny zakres działań oraz niezbędne ku temu
kompetencje będą w przyszłości znacznie szersze, na co wyraźnie wskazują omówione
w tym opracowaniu zagadnienia.
206
Bibliografia
Bibliografia
A strategy of innovative approaches and recommendations to reconcile development challenges in the next decade, 2014, Submitted on 22 December 2014, following the deliberations of the IUCN World Parks Congress 2014, www.worldparkscongress.org
(16.04.2015).
A strategy of innovative approaches and recommendations to support human life in the next
decade, 2014, Submitted on 22 December 2014, following the deliberations of the IUCN
World Parks Congress 2014, www.worldparkscongress.org (16.04.2015).
Baaske W., Reiterer F., Sulzbacher R., 1998, Kosten-Nutzen-Analyse Nationalpark Kalkalpen, Eine Studie im Auftrag der Nationalpark-Planung, Leonstein.
Babczuk A., Borys G., Krawiec W., 2008, Ekspertyza w sprawie wypracowania koncepcji organizacyjno-prawnej systemu finansowania działalności parków narodowych oraz zasad
jego wdrożenia, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
Babczuk A., Borys G., Krawiec W., 2009, Ekspertyza w sprawie wypracowania koncepcji
przekształcenia parków narodowych w instytucje gospodarki budżetowej, Ministerstwo
Środowiska, Warszawa.
Babczuk A., Krawiec W., 2009, Reforma sektora finansów publicznych a funkcjonowanie
parków narodowych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Nauki o Finansach, 1.
Baranowska-Janota M., Ptaszycka-Jackowska D., 1987, Plany zagospodarowania przestrzennego parków narodowych. Metody i zasady sporządzania, Instytut Gospodarki
Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa.
Barbier E.B., Acreman M., Knowler D., 1997, Economic valuation of wetlands. A guide for
policy makers and planners, Ramsar Convention Bureau, Gland.
Bateman I., Langford I., 1997, Non-users’ willingness to pay for a national park: an application and critique of contingent valuation method, Regional Studies, 31 (6), 1–15.
Bazarnik J., Grabiński T., Kąciak E., Mynarski S., Sagan A., 1992, Badania marketingowe. Metody i oprogramowanie komputerowe, Canadian Consortium of Management
Schools, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Warszawa – Kraków.
Begg D., Fischer S., Dorubusch R., 2007, Makroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Bednar-Friedl B., Behrens D., Getzner M., 2010, Socioeconomics of conservation in the
Alps, Discussion paper 2010.01, Department of Economics, Klagenfurt University.
Beltrán J. (red.), 2000, Indigenous and traditional peoples and protected areas: principles,
guidelines and case studies, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 4, IUCN,
WWF International, Gland and Cambridge.
Benefits beyond boundaries. Report of the Vth IUCN World Parks Congress, 2005, IUCN,
Gland.
207
Bennett N.J., Dearden P., 2014, Why local people do not support conservation: community
perceptions of marine protected area livelihood impacts, governance and management
in Thailand, Marine Policy, 44, 107–116.
Berzina I., 2012, Elaboration and approbation of methodology for estimating the region-wide
economic significance of tourism in national parks of the regions of Latvia, Economic
Science for Rural Development Conference Proceedings, 28, 158–163.
Bielczyk U., 2004, Różnorodność gatunkowa porostów Babiogórskiego Parku Narodowego,
[w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy.
Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków.
Blower J., 1984, National parks for developing countries, [w:] J.A. McNeely, K.R. Miller
(red.), National parks, conservation and development. The role of protected areas in sustaining society, Proceedings of the World Congress on National Parks, Bali, Indonesia,
11−12 October 1982, IUCN, Washington.
Bodenhöfer H.J., Bliem M.G., Klinglmair A., 2009, Ökonomische Wirkungsanalyse des
Nationalparks Hohe Tauern, Institute of Advanced Studies (IHS) Kärnten, Klagenfurt.
Bołtromiuk A., 1997, Działalność gospodarcza na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego, Ekonomia i Środowisko, 2, 117–129.
Bołtromiuk A., 2003, Ekonomiczne aspekty funkcjonowania obszarów chronionych,
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok.
Bołtromiuk A., 2010a, Ekonomiczny kontekst funkcjonowania Białowieskiego Parku Narodowego i sąsiadujących gmin, Wieś i Rolnictwo, 3 (148), 130–155.
Bołtromiuk A., 2010b, Miejsce uwarunkowań społeczno-gospodarczych w planie ochrony
Białowieskiego Parku Narodowego, [w:] A. Bołtromiuk (red.), Europejska sieć ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, Instytut Rozwoju
Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa.
Bołtromiuk A., 2011, Gospodarcze i społeczne aspekty funkcjonowania sieci Natura 2000
w parkach narodowych. Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych, t.2,
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok.
Borrini-Feyerabend G., Dudley N., Jaeger T., Lassen B., Pathak Broome N., Phillips A.,
Sandwith T., 2013, Governance of protected areas: from understanding to action, Best
Practice Protected Area Guidelines Series No. 20, Gland.
Borrini-Feyerabend G., Kothari A., Oviedo G., 2004, Indigenous and local communities
and protected areas: towards equity and enhanced conservation. Guidance on policy and
practice for co-managed protected areas and community conserved areas, Best Practice
Protected Area Guidelines Series No. 11, IUCN, Gland and Cambridge.
Borysiak J., Stachnowicz W., 2004, Zarys flory roślin naczyniowych Babiogórskiego Parku
Narodowego, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park
Narodowy, Kraków.
Bramwell B., Cox V., 2009, Stage and path dependence approaches to the evolution of a national park tourism partnership, Journal of Sustainable Tourism, 17 (2), 191–206.
Brańka P., Hołuj A., 2010, Ekokonwersja zagranicznego długu polskiego w procesie internacjonalizacji gospodarki, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, 8, 43–57.
208
Bibliografia
Brol R., Sztando A., 2011, Strategiczne kreowanie innowacyjności gospodarki lokalnej na
przykładzie gminy Polkowice, [w:] R. Brol, A. Sztando (red.), Gospodarka lokalna w teorii
i praktyce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 179, 206–220.
Buultjens J., Luckie K., 2004, Economic impact of selected national parks in North-Eastern
New South Wales, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast.
Byström J., Müller D.K., 2014, Tourism labor market impacts of national parks: the case
of Swedish Lapland, Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie, 58 (2–3), 115–126.
Chmielewski T.J., 2011, Zarys ewolucji motywów i form ochrony przyrody w Europie, [w:]
T. Poskrobko (red.), Planistyczne i implementacyjne aspekty rozwoju obszarów przyrodniczo cennych. Zrównoważony rozwój obszarów przyrodniczo cennych, t. 1, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok.
Cline S.A., Weiler S., Aydin A., 2011, The value of a name: estimating the economic impact
of public land designation, Social Science Journal, 48 (4), 681–692.
Contribution of the Peak District National Park to the economy of the East Midlands, 2008,
SQWconsulting, www.peakdistrict.gov.uk/__data/assets/pdf_file/0020/311735/contributiontotheeconomy2008.pdf (08.11.2015).
Costanza R., d’Arge R., de Groot R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K, Naeem
S., O’Neill R.V., Paruelo J., Raskin R.G., Sutton P., van den Belt M., 1997, The value of the
world’s ecosystem services and natural capital, Nature, 387, 253–260.
Cullinane Thomas C., Huber Ch., Koontz L., 2014, 2013 National park visitor spending
effects, economic contributions to local communities, states and the nation, Natural
Resource Report NPS/NRSS/EQD/NRR–2014/824, Fort Collins.
Cullinane Thomas C., Huber Ch., Koontz L., 2015, 2014 National park visitor spending effects, economic contributions to local communities, states and the nation, Natural
Resource Report NPS/NRSS/EQD/NRR–015/947, Fort Collins.
Degórski M., Solon J., 2014, Ecosystem services as a factor strengthening regional development trajectory, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 48–87.
Dickie I., Whiteley G., Kindlmann P., Křenová Z., Bláha J., 2014, An outline of economic
impacts of management options for Šumava National Park, European Journal of Environmental Sciences, 4 (1), 5–29.
Dixon J.A., Sherman P.B., 1990, Economics of protected areas: a new look at benefits and
costs, Earthscan, Washington.
Dixon J.A., Sherman P.B., 1991, Economics of protected areas, Ambio, 20 (2), 68–74.
Dobrzańska B., 2005, Obszary przyrodniczo cenne, [w:] B. Poskrobko (red.), Zarządzanie
turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok.
Domański B., Gwosdz K., Huculak M., Wiedermann K., 2005, Oddziaływanie SSE Euro-Park Mielec na otoczenie lokalne. Powiązania firm i efekty mnożnikowe, [w:] B. Domański, K. Gwosdz (red.), Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy
ekonomicznej. Mielec 1995–2005, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu, Urząd Miejski
w Mielcu, Kraków.
Domański B., Gwosdz K., 2008, Efekty mnożnikowe w rozwoju lokalnym i regionalnym,
[w:] J.J. Parysek, T. Stryjakiewicz (red.), Region społeczno-ekonomiczny i rozwój regionalny, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
209
Domański B., Partyka J., 1992, Ojcowski Park Narodowy w świadomości mieszkańców.
Analiza konfliktu, [w:] B. Jałowiecki, H. Libura (red.), Percepcja i waloryzacja środowiska naturalnego i antropogenicznego, Studia z Gospodarki Przestrzennej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Driml S., 2010, The economic value of tourism to national parks and protected areas in Australia, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast.
Driml S., McLennan C., 2010, Handbook on measuring the economic value of tourism
to national parks, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast.
Duda M., 2011, Przekształcenie gospodarstw pomocniczych w jednostki gospodarki budżetowej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 73, 1, 95−107.
Dudley N. (red.), 2013, Guidelines for applying protected area management categories, Best
Practice Protected Area Guidelines Series No. 21, IUCN, Gland.
Eagles P.F., McCool S.F., 2002, Tourism in national parks and protected areas: planning and
management, CABI Publishing, Cambridge.
Eagles P.F., McCool S.F., Haynes C.D., 2002, Sustainable tourism in protected areas: guidelines for planning and management, Best Practice Protected Area Guidelines Series
No. 8, IUCN, Gland and Cambridge.
Economic benefits of national parks and other reserves in New South Wales, 2009, Department of Environment, Climate Change and Water NSW, Sydney, www.environment.
nsw.gov.au/resources/research/09663ecobennp.pdf (3.10.2013).
Economic impact model for parks and protected areas. Instruction manual, 2003, The Department of Canadian Heritage, The Canadian Tourism Commission, The Canadian
Parks Council.
Economic impact of Parks Canada, 2011, The Outspan Group Inc., Amherst Island.
Emerton L., Bishop J., Thomas L., 2006, Sustainable financing of protected areas: a global
review of challenges and options, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 13,
IUCN, Gland and Cambridge.
Ervin J., Sekhran N., Dinu A., Gidda S., Vergeichik M., Mee J., 2010, Protected areas for
the 21st century: lessons from UNDP/GEF’s portfolio, United Nations Development Programme and Convention on Biological Diversity, New York and Montreal, www.undp.
org/content/undp/en/home/librarypage/environment-energy/ecosystems_and_biodiversity/protected_areas_forthe21stcentury.html (10.11.2014).
Etxano I., 2010, Socioeconomic impacts of national parks: a case study from the North-East
of England, Lurralde, 33, 159–178.
Ezebilo E.E., Mattsson L., 2010, Socio-economic benefits of protected areas as perceived by
local people around Cross River National Park, Nigeria, Forest Policy And Economics,
12 (3), 189–193.
Famielec J., 1999, Straty i korzyści ekologiczne w gospodarce narodowej, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa-Kraków.
Famielec J., 2014, Benefits from ecosystem services versus measures of socioeconomic development, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 58–68.
Finger-Stich A., Ghimire K., 2000, Local development and parks in France, [w:] K. Ghimire,
M. Pimbert (red.), Social change and conservation, Earthscan, London.
210
Bibliografia
Fortin M.J., Gagnon C., 1999, An assessment of social impacts of national parks on communities in Quebec, Environmental Conservation, 26 (3), 200–211.
Fredman P., Hörnsten Friberg L., Emmelin L., 2007, Increased visitation from national
park designation, Current Issues in Tourism, 10 (1), 87–95.
Fredman P., Yuan M., 2011, Primary economic impacts at three spatial levels: the case of Fulufjället National Park, Sweden, Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 11
(1), 74–86.
Funkcjonowanie parków narodowych. Informacja o wynikach kontroli, 2013, Najwyższa
Izba Kontroli, Warszawa.
Getzner M., 2000, The economic impact of national parks: the perception of rural communities, www-classic.uni-graz.at/vwlwww/HDP/ceec/Getzner.pdf (28.11.2015).
Getzner M., 2003, The economic impact of national parks: the perception of key actors
in Austrian national parks, International Journal of Sustainable Development, 6 (2),
183–202.
Getzner M., 2010, Impacts of protected areas on regional sustainable development: the
case of the Hohe Tauern National Park (Austria), International Journal of Sustainable
Economy, 2 (4), 419–441.
Getzner M., Jungmeier M., Lange S., 2010, People, parks and money. Stakeholder involvement and regional development: a manual for protected areas, Proceedings in the Management of Protected Areas, Vol. 2, Verlag Johannes Heyn, Klagenfurt.
Goetel W., 1959, Rozwój idei parków narodowych, osobne odbicie z Ochrony Przyrody 26,
Kraków.
Gotkiewicz W., 2001, Gospodarstwa rolne w parkach narodowych – szanse i bariery rozwoju, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 3 (3),
6, 90−94.
Gotkiewicz W., 2005, Uwarunkowania i możliwości aktywizacji właścicieli gospodarstw
rolnych na obszarach prawnie chronionych, Rozprawy i Monografie, 109, Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn.
Górecki A., Drożdż M., Najder R., 1997, Magurski Park Narodowy a mieszkańcy jego
otuliny, Roczniki Bieszczadzkie, 6, 233–252.
Górecki A., Dróżdż M., Najder R., 1998, Gorczański Park Narodowy a mieszkańcy jego
otuliny, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 17 (1), 73–92.
Górecki A., Dróżdż M., Najder R., Szczęsna A., 1995, Bieszczadzki Park Narodowy a kształtowanie się postaw i świadomości ekologicznej jego mieszkańców, Roczniki Bieszczadzkie, 4, 185–206.
Górka Ł., 2005, Istotność w badaniu sprawozdania finansowego, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 674, 34–44.
Grabowski T., Marmuszewski S., 1985, Świadomość ekologiczna górali i ich postawy wobec
Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Socjologiczne, 1 (96), 241–258.
Hadley M. (red.), 2002, Biosphere reserves. Special places for people and nature, UNESCO,
Paris.
Hamilton L., McMillan L. (red.), 2004, Guidelines for Planning and Managing Mountain
Protected Areas, IUCN, Gland and Cambridge.
211
Hibszer A., 2013, Parki narodowe w świadomości i działaniach społeczności lokalnych,
Uniwersytet Śląski, Katowice.
Hołuj A., 2004, Funkcjonowanie EkoFunduszu w systemie ochrony środowiska, Zeszyty
Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, 645, 69–82.
Hough J.L., 1988, Obstacles to effective management of conflicts between national parks and
surrounding human communities in developing countries, Environmental Conservation,
15, 129–136.
Huhtala M., 2007, Assesment of the local economic impacts of national park tourism: the
case of Pallas-Ounastunturi National Park, Forest Snow and Landscape Research,
81 (1/2), 223–238.
Huhtala M., Kajala L., Vatanen E., 2010, Local economic impacts of national park visitors’
spending: The development process of an estimation method, Working Papers of the Finnish Forest Research Institute, 149.
Informacja o wynikach kontroli gospodarowania nieruchomościami w parkach narodowych,
2010, Najwyższa Izba Kontroli, Oddział w Kielcach, Kielce.
Informacja o wynikach kontroli. Funkcjonowanie parków narodowych w zakresie zachowania, zrównoważonego użytkowania oraz odnawiania zasobów przyrody, 2006, Najwyższa Izba Kontroli, Kraków.
Jamal T., Stronza A., 2009, Collaboration theory and tourism practice in protected areas: stakeholders, structuring and sustainability, Journal of Sustainable Tourism, 17 (2), 169–189.
Jeżowski P., 2002, Metoda deklarowanych preferencji na tle metod analizy i wyceny wartości
ekologicznych, [w:] J. Szyszko, J. Rylke, P. Jeżowski (red.), Ocena i wycena zasobów przyrodniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa.
Jeżowski P., 2009, Metoda wyceny warunkowej, [w:] P. Jeżowski (red.), Metody szacowania
korzyści i strat w dziedzinie ochrony środowiska i zdrowia, Szkoła Główna Handlowa
w Warszawie, Warszawa.
Job H., 2008, Estimating the regional economic impact of tourism to national parks: two case
studies from Germany, GAIA, 17 (S1), 134–142.
Job H., Woltering M., Harrer B., 2009, Regionalökonomische Effekte des Tourismus in deutschen Nationalparken, Naturschutz und Biologische Vielfalt, 76, Bonn.
Job H., Woltering M., Schamel J., Merlin C., 2014, Regionalökonomische Effekte des Nationalparks Harz, Julius-Maximilians-Universität Würzburg, Würzburg, www.nationalparkharz.de/de/downloads/sonstiges/?we_objectID=3049&refDID=3500 (7.11.2015).
Kajala L., 2012, Estimating economic benefits of protected areas in Finland – making a case for
continued public investment, [w:] M. Kettunen, P. Vihervaara, S. Kinnunen, D. D’Amato,
T. Badura, M. Argimon, P. Ten Brink (red.), Socio-economic importance of ecosystem services in the Nordic Countries, Synthesis in the context of The Economics of Ecosystems
and Biodiversity (TEEB), TemaNord.
Kasprzak K., Raszka B., 1996, Turystyka w lokalnych i ponadlokalnych problemach samorządów terytorialnych na terenach parków narodowych, [w:] S. Bosiacki, J. Grell, J. Sikora (red.),
Samorządowa koncepcja rozwoju ekonomicznego gminy, Akademia Wychowania
Fizycznego w Poznaniu, Poznań.
Klama H., 2004, Wątrobowce (Marchantiophyta) Babiogórskiego Parku Narodowego,
[w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.), Babiogórski Park Narodowy.
212
Bibliografia
Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Babiogórski Park Narodowy,
Kraków.
Kletzan D., Kratena K., 1999, Evaluierung der ökonomischen Effekte von Nationalparks,
Austrian Institute of Economic Research (WIFO), Vienna.
Komorowska K.A., 2000, Świadomość ekologiczna górali podhalańskich a ich postawy
wobec Tatrzańskiego Parku Narodowego, Studia Regionalne i Lokalne, 4 (4), 133–151.
Koszty pracy w gospodarce narodowej, 2013, Informacje i Opracowania Statystyczne,
Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Królikowska K., 2007, Konflikty społeczne w polskich parkach narodowych, Oficyna
Wydawnicza „Impuls”, Kraków.
Krzesiwo K., 2014, Rozwój i funkcjonowanie stacji narciarskich w Karpatach Polskich,
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Krzymowska-Kostrowicka A., 1995a, Z problematyki badawczej zachowań turystycznorekreacyjnych w środowisku przyrodniczym, Turyzm, 5 (2), 65–75.
Krzymowska-Kostrowicka A., 1995b, Zarys geoekologii rekreacji, II, Uniwersytet Warszawski,
Warszawa.
Krzymowska-Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Kudłacz T., 1999, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Kulczyk S., Woźniak E., Kowalczyk M., Derek M., 2014, Ecosystem Services in Tourism and
Recreation. Revisiting the Classification Problem, Ekonomia i Środowisko, 4 (51), 84–92.
Kulczyk-Dynowska A., 2012, Projekty unijne realizowane na terenie obszaru prawnie
chronionego a rozwój regionu o charakterze turystycznym na przykładzie Karkonoszy,
Ekonomiczne Problemy Usług, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego,
700 (85), 59–70.
Kulczyk-Dynowska A., 2013, Inwestycje infrastrukturalne Karkonoskiego Parku Narodowego a zrównoważony rozwój obszaru, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu, 297, 205–214.
Kulczyk-Dynowska A., 2015a, Przestrzenne i finansowe aspekty funkcjonowania Białowieskiego Parku Narodowego, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 391, 167–174.
Kulczyk-Dynowska A., 2015b, The spatial and financial aspects of a protected area as exemplified by the Roztocze National Park, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego
we Wrocławiu, 394, 45–53.
Küpfer I., 2000, Die regionalwirtschaftliche Bedeutung des Nationalparktourismus. untersucht am Beispiel des Schweizerischen Nationalparks. Zernez, Nationalpark-Forschung
in der Schweiz, 90.
Laing J.H., Lee D., Moore S.A., Wegner A., Weiler B., 2009, Advancing conceptual understanding of partnerships between protected area agencies and the tourism industry:
a postdisciplinary and multi-theoretical approach, Journal of Sustainable Tourism,
17 (2), 207–229.
Lamorski T., 2005, Rezerwat Biosfery „Babia Góra”, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.),
Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja.
213
Leiper N., 1990, Tourist attraction systems, Annals of Tourism Research, 17 (3), 367–384.
Leńkowa A., 1973, World review of national parks and nature reserves, Polish Academy
of Science, Warszawa.
Leńkowa A., 1981, Zaczęło się od świętego gaju, Karty z historii ochrony przyrody, cz. I,
Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa.
Lindberg K., Denstadli J.M., 2004, The impact of national park visitation on rural economies and government revenue in Queensland: examples of Girraween, Eungella, Daintree
and Carnarvon, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast.
Loomis J.B., 1999, Do additional designations of wilderness result in increases in recreation
use?, Society & Natural Resources, 12 (5), 481–491.
Lundmark L.J.T., Fredman P., Sandell K., 2010, National parks and protected areas and the
role for employment in tourism and forest sectors: a swedish case, Ecology and Society,
15 (1), 190–209.
Matczak A., 1992, Model badań ruchu turystycznego, Studium metodologiczne, Acta Universitatis Lodziensis, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Matczak P., 2005, Cooperation and development in an environmentally protected area.
Drawieński National Park case study, Integrated development of agriculture and rural
institutions in central and eastern European countries, Poznań, www.nuigalway.ie/research/idari/downloads/Cooperation%20and%20Development. pdf (15.06.2015).
Matuszewska D., 2003, Funkcje turystyczne i konflikty w wybranych parkach narodowych
Polski północno-zachodniej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
Mayer M., Job H., 2014, The economics of protected areas – a European perspective,
Zeitschrift für Wirtschaftsgeographie, 58 (2–3), 73–97.
Mayer M., Müller M., Woltering M., Arnegger J., Job H., 2010, The economic impact
of tourism in six German national parks, Landscape and Urban Planning, 97 (2), 73–82.
McNeely J. (red.), 1992, Parks for life. Report of the IVth World Congress on National Parks
and Protected Areas, IUCN, Gland.
Mika M., 2013, Spatial patterns of second homes development in the Polish Carpathians,
[w:] J. Kozak, K. Ostapowicz, A. Bytnerowicz, B. Wyżga (red.), Integrating nature and
society towards sustainability, environmental science and engineering, Springer, Berlin–
Heidelberg, 479–512.
Mika M., 2014, Założenia i determinanty podtrzymywalności lokalnego rozwoju turystyki,
Mika M., Petko J., 2015, Drugie domy w otoczeniu Babiogórskiego Parku Narodowego.
Wybrane problemy rozwoju, [w:] M. Durydiwka, K. Duda-Gromada (red.), Przestrzeń
w turystyce. Znaczenie i wykorzystanie, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.
Miller K.R., 1984, The Bali action plan: a framework for the future of protected areas, [w:]
J.A McNeely, K.R. Miller (red.), National parks, conservation and development. The role
of protected areas in sustaining society, Proceedings of the World Congress on National
Parks, Bali, Indonesia, 11–12 October 1982, IUCN, Washington.
Miraj K., 2010, Przemiany wsi i rolnictwa Polskiej Orawy na przełomie XX i XXI wieku,
214
Bibliografia
Mizgajski A., 2010, Świadczenia ekosystemów jako rozwijające się pole badawcze i aplikacyjne, Ekonomia i Środowisko, 1 (37), 10–19.
Mizgajski A., Bernaciak A., Kronenberg J., Roo-Zielińska E., Solon J., Śleszyński J., 2014,
Development of the ecosystem services approach in Poland, Ekonomia i Środowisko,
4 (51), 10–19.
Mocior E., Franczak P., Hibner J., Krąż P., Nowak A., Rechciński M., Tokarczyk N., 2012,
Efemeryczny krajobraz wschodu słońca jako czynnik motywujący turystów do nocnych wejść na Babią Górę, Problemy Ekologii Krajobrazu. Rekreacja w krajobrazach
o wysokim potencjale, 34, 203–209.
Mose I., Weixlbaumer N., 2007, A new paradigm for protected areas in Europe?, [w:]
I. Mose (red.), Protected areas and regional development in europe. Towards a new model
for the 21st Century, Ashgate Studies in Environmental Policy and Practice, Ashgate,
Aldershot.
Niedziałkowski K., Paavola J., Jędrzejewska B., 2012, Participation and protected areas governance: the impact of changing influence of local authorities on the conservation of the
Białowieża Primeval Forest, Poland, Ecology and Society, 17.
Ochrona środowiska 2014 (Environment 2014), 2014, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Omylak J., 2005, Z dziejów poznania i ochrony, [w:] D. Ptaszycka-Jackowska (red.), Światy
Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja.
Osiniak T., Poskrobko B., Sadowski A., 1993, Wigierski Park Narodowy a jego mieszkańcy,
Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok–Kraków.
Palomo I., Martín-López B., Potschin M., Haines-Young R., Montes C., 2013, National
parks, buffer zones and surrounding lands: mapping ecosystem service flows, Ecosystem
Services, 4, 104–116.
Parki narodowe w Polsce. Działalność organizacyjna i finansowanie w 2009 r., 2010, Ministerstwo Ochrony Środowiska, Departament Ochrony Przyrody, Warszawa.
Parusel J.B., 2007, Przyroda ożywiona, [w:] Opracowanie ekofizjograficzne dla Rezerwatu
Biosfery Babia Góra i terenów z nim sąsiadujących, Babiogórski Park Narodowy, Zawoja.
Pawlikowski J.G., 1913, Kultura a natura, Lwów-Warszawa; reprint: 2013, Centralny
Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków.
Pawlikowski J.G., 1923, Tatry parkiem narodowym, Wierchy, 1, 12–25.
Pawlikowski J.G., 1927, Prawo ochrony przyrody, Kraków.
Pawlikowski J.G., 1938, O celach i środkach ochrony przyrody, [w:] J.G. Pawlikowski, O lice
Ziemi, Wydawnictwo Państwowej Rady Ochrony Przyrody, Warszawa.
Pawlusiński R., Mika M., Faracik R., 2008, Plan rozwoju i zarządzania turystyką w regionie
Babiej Góry, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński,
Kraków.
Pawłowski J., 2003, Stan poznania fauny Babiej Góry, [w:] B.W. Wołoszyn, D. Wołoszyn,
W. Celary (red.), Monografia fauny Babiej Góry, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Pearce D., Moran D., 1994, The economic value of biodiversity, Earthscan, London.
Pearson L.J., Tisdell C., Lisle A.T., 2002, The impact of Noosa National Park on surrounding property values: an application of the hedonic price method, Economic Analysis and
Policy, 32 (2), 155–171.
215
Phillips A. (red.), 1998, Economic values of protected areas: guidelines for protected area
managers, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 2, IUCN, Gland and
Cambridge.
Phillips A. (red.), 2000, Financing protected areas. Guidelines for protected area managers,
Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 5, IUCN, Gland and Cambridge.
Phillips A., 2002, Management Guidelines for IUCN Category V Protected Areas – Protected Landscapes/Seascapes, Best Practice Protected Area Guidelines Series No. 9, IUCN,
Cambridge and Gland.
Phillips A., 2003, Turning ideas on their heads: a new paradigm for protected areas, George
Wright Forum, 20, 8−32.
Pimbert M.P., Pretty J.N., 1997, Parks, People and Professionals: Putting “Participation” into
Protected Area Management, [w:] K.B. Ghimire, M.P. Pimbert (red.), Social change and
conservation. Environmental politics and impacts of national parks and protected areas,
Earthscan, London.
Piontek B., 2012, Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego – wybrane problemy,
Ekonomia i Środowisko, 1 (41), 47–70.
Poskrobko B. (red.), 1996, Rejon Puszczy Białowieskiej. Mieszkańcy – Środowisko – Gospodarka, Studia i Materiały nr 1, Katedra Ekonomiki i Zarządzania Ochroną Środowiska,
Politechnika Białostocka, Białystok.
Považan R., Getzner M., Švajda J., 2014, Value of ecosystem services in mountain national
parks. Case study of Veľká Fatra National Park (Slovakia), Polish Journal of Environmental Studies, 23 (5), 1699–1710.
Považan R., Getzner M., Švajda J., 2015, On the valuation of ecosystem services in Muránska Planina National Park (Slovakia), ECO.MONT – Journal on Protected Mountain
Areas Research, 7 (2), 61–69.
Power T.M., 1998, The economic role of America’s national parks. Moving beyond a tourist
perspective, The George Wright Forum, 15 (1), 33–41.
Ptaszycka-Jackowska D. (red.), 2005, Światy Babiej Góry, Babiogórski Park Narodowy,
Zawoja.
Ptaszycka-Jackowska D., 1993, Kształtowanie stref ochronnych przyrodniczych obszarów
ochronnych, Wydawnictwo Instytutu Kształtowania Środowiska, Warszawa, Kraków.
Ptaszycka-Jackowska D., 1996, Poradnik. Gospodarka przestrzenna gmin, 10, Plany ochrony a plany miejscowe, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, oddział w Krakowie, Llewelyn-Davies, Kraków.
Ptaszycka-Jackowska D., 2007, Gospodarowanie przestrzenią turystyczną w Polskich Karpatach, Prace Geograficzne, 117, 99–112.
Ptaszycka-Jackowska D., Baranowska-Janota M., 1998, Przyrodnicze obszary chronione.
Możliwości użytkowania, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa.
Radecki W., 2007, Ochrona prawna parków narodowych przed zagrożeniami zewnętrznymi, Prądnik, Prace i Materiały Muzeum im. prof. W. Szafera, 17, 21−32.
Radziejowski J., 2011, Obszary chronionej przyrody. Historia, stan obecny, wyzwania przyszłości, Wszechnica Polska, Szkoła Wyższa Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Warszawa.
216
Bibliografia
Regional economic impacts of Abel Tasman National Park and Queen Charlotte Track, 2005,
Department of Conservation, Wellington.
Regional economic impacts of Fiordland National Park, 2006, Department of Conservation,
Wellington.
Richling A., Solon J. (red.), 2001, Struktura i funkcjonowanie Wigierskiego Parku Narodowego, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Dialog, Warszawa.
Robalino J., Villalobos L., 2015, Protected areas and economic welfare: an impact evaluation
of national parks on local workers’ wages in Costa Rica, Environment And Development
Economics, 20 (3), 283–310.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 4 sierpnia 1932 roku o utworzeniu z Nadleśnictwa Rezerwat w Okręgu Dyrekcji Lasów Państwowych w Białowieży
jednostki organizacyjnej szczególnej pod nazwą „Park Narodowy w Białowieży” ,
M.P. 1932, nr 183, poz. 219.
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 23 maja 1932 roku o utworzeniu z Rezerwatu
w Pieninach jednostki organizacyjnej szczególnej pod nazwą „Park Narodowy w Pieninach”, M.P. 1932, nr 123, poz. 156.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 roku w sprawie sporządzania
projektu planu ochrony dla parku narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz ochrony zasobów, tworów i składników przyrody, Dz.U. 2005, nr 94, poz. 794.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 kwietnia 2005 roku w sprawie stanowisk
oraz wymagań kwalifikacyjnych, jakie powinni spełniać pracownicy zatrudnieni na poszczególnych stanowiskach w Służbach Parków Narodowych, Dz.U. 2005, nr 89, poz. 753.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 października 2012 roku w sprawie szczegółowego
sposobu prowadzenia gospodarki finansowej parku narodowego, Dz.U. 2012, poz. 1212.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 roku w sprawie utworzenia
Babiogórskiego Parku Narodowego, Dz.U. 1954, nr 4, poz. 25.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 sierpnia 1997 roku w sprawie Babiogórskiego
Parku Narodowego, Dz.U. 1997, nr 99, poz. 608.
Saayman M., Rossouw R., Saayman A., 2012, Does conservation make sense to local communities?, Development Southern Africa, 29 (4), 588–609.
Saayman M., Saayman A., 2006a, Creating a framework to determine the socio-economic
impact of national parks in South Africa: a case study of the Addo Elephant National
Park, Tourism Economics, 12 (4), 619–633.
Saayman M., Saayman A., 2006b, Estimating the economic contribution of visitor spending
in the Kruger National Park to the regional economy, Journal of Sustainable Tourism,
14 (1), 67–81.
Saayman M., Saayman A., 2010, Regional development and national parks in South Africa:
lessons learned, Tourism Economics, 16 (4), 1037–1064.
Saayman M., Saayman A., Ferreira M., 2009, The socio-economic impact of the Karoo National Park, Koedoe, 51(1).
Sadowska-Snarska C. (red.), 2001, Społeczno-gospodarcze aspekty funkcjonowania Biebrzańskiego Parku Narodowego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Białystok.
217
Sellars R.W., 1997, Preserving nature in the National Parks. A history, Yale University Press
New Haven & London.
Seville Strategy for Biosphere Reserves, 1995, UNESCO MaB, Paris.
Solon J., 2008, Koncepcja „Ecosystem Services” i jej zastosowania w badaniach ekologiczno
-krajobrazowych, Problemy Ekologii Krajobrazu, 21, 25–44.
Stebel A., 2004, Mchy Babiej Góry, [w:] B.W. Wołoszyn, A. Jaworski, J. Szwagrzyk (red.),
Babiogórski Park Narodowy. Monografia przyrodnicza, Komitet Ochrony Przyrody
PAN, Babiogórski Park Narodowy, Kraków.
Strategia rozwoju Gminy Jabłonka na lata 2015–2025, 2015, Urząd Gminy Jabłonka,
Jabłonka.
Strategia Rozwoju Gminy Lipnica Wielka na lata 2015–2020, 2015, Urząd Gminy Lipnica
Wielka, Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji w Krakowie,
Kraków–Lipnica Wielka.
Strategia zrównoważonego rozwoju Gminy Zawoja 2005–2025, 2004, Urząd Gminy Zawoja, Lex Moderator Sp. z o.o.
Stynes D.J., 2011, Economic Benefits to Local Communities from National Park Visitation and Payroll, 2010, National Park Service, U.S. Department of the Interior,
http://35.8.125.11/mgm2_new (12.11.2014).
Stynes D.J., Propst D., Chang W., Sun Y., 2000, Estimating National Park visitor spending
and economic impacts; The MGM2 Model, Department of Park, Recreation and Tourism
Resources, Michigan State University, Michigan.
Stynes D.J., Rutz E.A., 1995, Regional economic impacts of Mammoth Cave National Park,
Department of Park, Recreation and Tourism Resources, Michigan State University,
Michigan.
Suliborski A., 2010, Funkcjonalizm w polskiej geografii miast. Studia nad genezą i pojęciem
funkcji, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Szkiruć Z., 2005, Społeczne aspekty funkcjonowania Wigierskiego Parku Narodowego, [w:]
A. Hibszer, J. Partyka (red.), Między ochroną przyrody a gospodarką – bliżej ochrony.
Konflikty człowiek – przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce, Polskie
Towarzystwo Geograficzne, Oddział w Katowicach, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec-Ojców.
Švajda J., Getzner M., Považan R., 2013, Visitors´ perceptions and economic effects of the
Tatra National Parks in Poland and Slovakia, [w:] P. Šauer, D. Švihlová, A. Dvořák,
A. Lisa, Visegrad countries – Environmental Problems and Policies, Cenia, Prague.
Švajda J., Sabo P., 2013, Manažment chránených území, Univerzita Mateja Bela v Banskej
Bystrici, Banská Bystrica.
Symonides E., 2008, Ochrona przyrody, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa.
Sytuacja gospodarstw domowych w 2012 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw
domowych, 2013, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Sytuacja gospodarstw domowych w 2014 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw
domowych, 2015, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
218
Bibliografia
Śliwa-Martinez K., 2015, Partnerstwo w rozwoju turystyki na obszarach objętych ochroną
przyrody w Karpatach, praca doktorska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej,
Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
Talbot L.M., 1984, Closing address, [w:] J.A. McNeely, K.R. Miller (red.), National parks,
conservation and development. the role of protected areas in sustaining society, Proceedings of the World Congress on National Parks, Bali, Indonesia, 11–12 October 1982,
IUCN, Washington.
Trivourea M., Karamanlidis A., Tounta E., Dendrinos P., Kotomatas S., 2011, People and
the Mediterranean monk seal (Monachus monachus): a study of the socioeconomic impacts of the National Marine Park of Alonissos, Northern Sporades, Greece, Aquatic
Mammals, 37 (3), 305–318.
The economic impact of protected areas on the Greater Shoalhaven Region, 2006, Department of Environment and Conservation NSW, Sydney.
The value of conservation. What does conservation contribute to the economy?, 2006,
Department of Conservation, Wellington.
Tremblay P., Carson D., 2007, Tourism and the economic valuation of parks and protected areas:
Watarrka National Park, Northern Territory, CRC for Sustainable Tourism, Gold Coast.
Ustawa z dnia 10 marca 1934 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 1934, nr 31, poz. 274.
Ustawa z dnia 12 lipca 1984 roku o planowaniu przestrzennym, Dz.U. 1989, nr 17, poz. 99,
tekst jednolity.
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 roku o podatku dochodowym od osób prawnych oraz o zmianie niektórych ustaw regulujących zasady opodatkowania, Dz.U. 1992, nr 21 poz. 86.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880,
z późn. zm.
Ustawa z dnia 16 października 1991 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 1991, nr 114, poz. 492.
Ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz niektórych
ustaw, Dz.U. 2011, nr 224, poz. 1337.
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku o gospodarce nieruchomościami, Dz.U. 2000, nr 46,
poz. 543, z późn. zm.
Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U.
2003, nr 80, poz. 717.
Ustawa z dnia 28 września 1991 roku o lasach, Dz.U. 1991, nr 101, poz. 444, z późn. zm.
Ustawa z dnia 7 grudnia 2000 roku o zmianie ustawy o ochronie przyrody, Dz. U. 2001, nr
3, poz. 21.
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 roku o ochronie przyrody, Dz.U. 1949, nr 25, poz. 180.
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku o zagospodarowaniu przestrzennym, Dz.U. 1994, nr 89,
poz. 415.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2009, nr 157, poz.
1240, z późn. zm.
Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych, Dz.U. 2005, nr 249, poz. 2104.
Val E., 2012, The economic impact of Canada’s national, provincial and territorial parks, [w:]
S. Weber (red.), Rethinking protected areas in a changing world: proceedings of the 2011
GWS Biennial Conference on Parks, Protected Areas, and Cultural Sites, The George
Wright Society, Hancock, Michigan.
219
Vatanen E., Kajala L., 2015, Kansallispuistojen, retkeilyalueiden ja muiden luontomatkailullisesti arvokkaiden suojelualueiden paikallistaloudellisten vaikutusten arviointimenetelmän kertoimien päivitys 2014 (Update of multipliers used by the method assessing
the local economic impacts of national parks, hiking areas and other protected areas valuable as nature tourism destinations 2014), Nature Protection Publications of Metsähallitus, Series A 213, Vantaa.
Voll F., Luthe T., 2014, A Systemic Perspective on Sustainable Governance of Protected
Areas, ECO.MONT – Journal on Protected Mountain Areas Research, 6 (1), 15–22.
Wall Reinius S., Fredman P., 2007, Protected areas as attractions, Annals of Tourism
Research, 4 (34), 839–854.
Walpole M.J., Goodwin, H.J., 2000, Local economic impacts of dragon tourism in Indonesia,
Annals of Tourism Research, 27 (3), 559–576.
Warszyńska J., 1985, Funkcja turystyczna Karpat Polskich, Folia Geographica, Series
Geographica-Oeconomica, XVIII, 79–104.
Weiler S., Seidl A., 2004, What’s in a name? Extracting econometric drivers to assess the
impact of national park designation, Journal of Regional Science, 44 (2), 245–262.
Więckowski M., 2010, Turystyka na obszarach przygranicznych Polski, Prace Geograficzne
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 224, Warszawa.
Winpenny J.T., 1995, Wartość środowiska. Metody wyceny ekonomicznej, Państwowe
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Woltering M., 2012, Tourismus und Regionalentwicklung in deutschen Nationalparken,
Regionalwirtschaftliche Wirkungsanalyse des Tourismus als Schwerpunkt eines sozioökonomischen Monitoringsystems, Würzburger Geographische Arbeiten 108, Würzburg.
Woś A., 2002, Wycena zasobów naturalnych, [w:] J. Szyszko, J. Rylke, P. Jeżowski (red.),
Ocena i wycena zasobów przyrodniczych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego,
Warszawa.
Wunder S., 2000, Ecotourism and economic incentives—an empirical approach, Ecological
Economics, 32, 465–479.
Zalewski A., 1994, Rola samorządu terytorialnego w rozwoju gospodarki lokalnej, [w:]
Z. Dziembowski, A. Stasiak, J. Sierak, A. Zalewski (red.), Samorząd terytorialny i gospodarka lokalna, Monografie i Opracowania 381, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
Zalewski A., 2000, Ekonomika rozwoju lokalnego (wybrane zagadnienia), [w:] M. Majchrzak, A. Zalewski (red.), Samorząd terytorialny a rozwój lokalny: praca zbiorowa,
Monografie i Opracowania 483, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
Zalewski Ł., 2009, Gospodarstwa pomocnicze nie mają motywacji, aby obniżać koszty,
Gazeta Prawna, 23.09.2009.
Zawilińska B., 2012, Obszary chronione – bariery czy stymulanty rozwoju lokalnego?, [w:]
A. Harańczyk (red.), Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowania
po 2013 r., część II, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania
Kraju, Studia T. CXL, Warszawa, 259–269.
Zawilińska B., 2014a, Ekonomiczna wartość obszarów chronionych – zarys problematyki i metodyka badań, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie,
12 (936), 113–129.
220
Bibliografia
Zawilińska B., 2014b, Park narodowy a rozwój gospodarczy w czasach Jana Gwalberta Pawlikowskiego i obecnie, [w:] P. Dąbrowski, B. Zawilińska (red.), Jan Gwalbert Pawlikowski.
Humanistyczna wizja ochrony przyrody i turystyki, Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków.
Zawilińska B., Mika M., 2013, National parks and local development in Poland: a municipal
perspective, Human Geographies – Journal of Studies and Research in Human Geography, 7 (1), 43–52.
Zielińska A., 2013, Gospodarowanie na obszarach przyrodniczo cennych w Polsce w kontekście rozwoju zrównoważonego, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.
Zbaraszewski W., 2009, Finansowanie parków narodowych w Polsce, [w:] E. SidorczukPietraszko (red.), Implementacyjne i aplikacyjne aspekty zrównoważonego rozwoju,
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku, Białystok.
Zbaraszewski W., 2013, Zmiana modelu finansowania parków narodowych, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stietinensis, Seria Oeconomica, 301 (71), 163–174.
Żylicz T., 2000, Costing nature in a transition economy: case studies in Poland, Edward
Elgar Publishing, Cheltenham–Northhampton.
Żylicz T., 2004, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa.
Żylicz T., 2012, Valuating ecosystem services, Ekonomia i Środowisko, 2 (42), 18–38.
221
Summary
National Park and the Local Economy.
The Economic Relation Model: a Case Study
Summary
Introduction
This monographic study explores the economic impact of Babia Góra National Park
(BGNP) on the communes (local administration units) on whose territories the Park
is located. The issue has been discussed against the broadest possible background of local
and external factors. We had reasons for choosing this subject of study: in the global
discussion on the functioning of natural protected areas, there is a growing focus on social
and economic considerations. National parks are currently perceived as multi-functional
areas playing important roles not only in safeguarding natural ecosystems but also possibly
supporting social and economic processes on a local or regional scale.
When embarking on a scientific study of the economic role of national parks
in Poland, we also had other issues in mind. National parks have traditionally been
perceived in Poland mainly as sanctuaries of natural values threatened by human activity.
The economic significance of national parks has thus far received little notice. For this
reason, there is a shortage of Polish-language studies discussing, either synthetically
or in detail, various aspects of national parks’ economic effects on, or interrelations with,
the local economy, be it on the level of the commune (gmina), the county (powiat), or the
region (or “voivodeship”, województwo).
Because of the high nature protection regime in national parks and a lack of profound
knowledge on the modalities, scope and extent of their influence on the local economy,
Polish local communities have usually perceived the existence and operation of national
parks as a restriction of their freedom of land use and access to the protected natural
resources. Understanding ways in which national parks can support local development
and the related opportunities can contribute to the discussion on how to solve the actual
or potential conflicts relating to the parks’ operation.
223
National Park and the Local Economy. The Economic Relation Model: a Case Study
The years 2010 to 2012 brought changes in Polish national parks’ legal status, organisation
and funding. Under the new legal regulations, the parks can manage their activities
autonomously and operate largely according to free market rules. This has enabled them
to enter into dynamic economic relations with market operators. The legal regulations
in place have thus opened the opportunities for national parks’ managers, local authorities
and businesses to build sustainable and socially expected links between the parks and
their surrounding areas. Further new challenges in the management of national parks
result from local authorities’ broad remit in local development policy. Also important are
the mechanisms of public participation in formulating strategic local development goals.
National parks, operating in a new legal situation and free to manage their own
resources, have been becoming important actors of local development, bound to be facing
imminent new challenges unrelated to their core nature conservation role. This is likely
to be particularly relevant in Poland, as Polish national parks are relatively small and
mostly located in areas under intensive human use.
The multifunctional national park model now being promoted by the International
Union for Conservation of Nature, emphasising the broadly understood social (including
economic) functions of national parks, will require managerial skills from Polish national
park managers. Consequently, knowledge and information will become increasingly
important as a factor in effective management of national parks.
Purposes of the study
In light of the above, Babia Góra National Park can be assumed to have a direct and
indirect impact on the economy of its surrounding areas, and the Park’s resources, values,
and operation all result in factors which foster the social and economic development
of communes on whose territories the Park is located.
Thus, the key purposes of our study are: identifying the impact of Babia Góra
National Park on the social and economic development of communes (villages) located
in its surrounding (fact-finding purpose) and demonstrating the possibilities of using the
natural environment assets and the roles played by the Park for stimulating economic and
social activity in the Park’s surrounding (application purpose).
In order to explore and assess the economic role of Babia Góra National Park,
methodological assumptions of such an analysis also had to be formulated (methodological
purpose). Referring to the relation approach, the economic function of the national park
was defined in more precise terms to serve as the theoretical basis for further reflections.
For operational purposes, a systemic model of the Park’s economic links was developed.
In order to pursue these key purposes, the following specific objectives were formulated:
– Identifying the external regulatory determinants of Polish national parks’ operation,
– Developing a theoretical model of economic relations which occur or may occur
between the national park and its social and economic environment,
– Identifying the size and structure of BGNP’s budget,
– Identifying the financial links of BGNP on the local scale and beyond,
– Determining the magnitude of direct economic effects of BGNP’s operation,
224
Summary
– Determining the amounts and structure of spendings of BGNP visitors and identifying
the scope of economic links occurring as a result of that money being spent in the
Park’s immediate surrounding,
– Identifying the local businesspeople’s opinion on the role of BGNP in the local
economy,
– Identifying the opinion of representatives of the local authorities and the local
residents in the communes hosting BGNP on the Park’s role in the local economy,
– Identifying and demonstrating the opportunities of increasing the economic benefits
resulting from BGNP’s presence in the local economy.
Research methodology and sources of data
In order to pursue the main purpose and the specific objectives of our study, we had
to resort to various methods of obtaining and processing information. We conducted
quantitative research, showing the financial scale and spatial extent of BGNP’s economic
impact as a market player and the scale and spatial extent of the effect of money spent by
tourists visiting the Park, as well as qualitative research, aiming at a detailed diagnosis
of BGNP’s economic role and the possibilities of developing it, based on surveys of key
local stakeholders’ opinions.
The core of our work was field research including in particular:
– Compiling a database of BGNP’s financial transactions (specifying the transaction
object, transaction amount, location of the counterparty, and date of the transaction),
including a total of 12,382 records. The database was compiled by BGNP employees
according to our guidelines. Full protection of personal data of the Park’s business
counterparties was ensured.
– Obtaining data from BGNP, including in particular financial reports, statistics on
the amounts earmarked for salaries for the Park’s employees (tagged for their place
of residence), amounts raised by the communes in taxes related to BGNP’s operation,
detailed reports on collection of entry fees by the Park.
– Obtaining information from BGNP (through reports and interviews with employees)
on the Park’s activities in nature conservation, education, tourism, raising external
funds, cooperation with external organisations, with a view to illustrating and
explaining the Park’s functional links with its social and economic environment.
– Identifying the situation concerning accommodation facilities and other tourist
facilities (including second homes) in the area through inventory-taking on the
ground.
– A survey among tourists visiting BGNP (N=1,215), yielding data on the amounts
spent by visitors and the structure and spatial distribution of those spendings,
information on the role of BGNP in the motivation of tourists visiting the area,
and opinions on the condition of tourist infrastructure and its relevance to the
tourists’ needs.
– Interviews with BGNP’s business counterparties (N=50) and accommodation
providers (N=51).
225
– Interviews with heads of local authorities in the communes hosting BGNP.
– Questionnaire surveys among residents of villages surrounding BGNP (N=397).
Territorial scope and timeframe of the study
Babia Góra National Park (BGNP) (Babiogórski Park Narodowy, BgPN) is located
in southern Poland, adjacent to the border with Slovakia. It covers the Babia Góra massif,
culminating at the highest peak of the Polish part of the Beskidy Mountains, part of the
Outer Western Carpathians. The Park’s location against the local administrative divisions
and other natural protected areas in the region is illustrated in Figures 4 to 6.
The geographical area chosen for research is the areas of communes hosting BGNP,
i.e. the communes of Jabłonka (villages of Chyżne, Jabłonka, Lipnica Mała, Orawka,
Podwilk, Zubrzyca Dolna and Zubrzyca Górna), Lipnica Wielka (villages of Lipnica
Wielka and Kiczory) and Zawoja (villages of Zawoja and Skawica). In some justified cases
though, the analyses covered larger or smaller areas. For instance, when exploring the
Park’s financial links, in order to present the share of transactions made locally and the
extent to which BGNP is embedded in the local economy, it was necessary to analyse all
financial operations, irrespective of the location of the counterparty. On the other hand,
the survey among respondents was only conducted in villages located in the immediate
vicinity of BGNP, as it was assumed that the Park’s influence was felt the strongest by
people residing adjacent to the Park.
The research was carried out between 2012 and 2015. The analysis of the financial
aspects of the Park’s operation was based on accounting entries relating to the years
2010–2014. The inventory of accommodation and tourist facilities was taken in 2012
and then verified and updated in 2014. Surveys among visitors were conducted in 2012 and
2013, whereas the survey among local residents in 2013. Interviews with accommodation
providers, the Park’s business counterparties and the commune authorities were conducted
in 2013 and 2014 and the information obtained was partly updated in 2015. In the same
year, detailed interviews were conducted with the heads of Jabłonka, Lipnica Wielka, and
Zawoja commune authorities.
Structure of the book
The book consists of an introduction and seven thematic chapters. Chapter 1 discusses
the evolution of the natural protected areas’ operation model prevailing in the world and
the differences between the “clasic” and “modern” functional models of legally protected
areas. Further in the Chapter, we present the existing studies on the economic role and
impact of national parks, based on a review of international and Polish literature.
Chapter 2 presents the legal and organisational conditions of the operation of national
parks in Poland. It describes how the network of national parks in Poland has developed
and how legal regulations, organisational patterns and funding arrangements of national
parks have evolved.
226
Summary
Chapter 3 formulates the basic assumptions and research model for studying economic
relations of the national park in the local economy. In relation to the existing theoretical
approaches, theoretical and methodological assumptions for the research are discussed,
the concept of the national park’s economic function is defined, and a model of economic
relations of the national park is developed.
The following three chapters are empirical in nature. Chapter 4 presents BGNP
as a player in the local economy. Its area and resources are characterised and its budget
and funding sources are analysed. Further, BGNP’s financial links with different areas
in its surrounding (the Park’s impact zones) are discussed based on data from records
of accounting operations. The Chapter is concluded with a description of the key domains
of the Park’s impact in the local social and economic system, as well as the economic effects
resulting from the Park’s role as an employer, customer, taxpayer, and product supplier.
Chapter 5 is a discussion and assessment of the significance of BGNP as a protected
area which contributes, through its resources and social values, to the development
of tourism and the related domain of local services and other types of business. A major
part of that Chapter is an analysis and evaluation of the economic role of inbound tourism,
i.e. tourists’ visits in BGNP, based on data on the size and structure of visitors’ spendings,
compiled through a questionnaire survey.
Chapter 6 illustrates BGNP’s economic role in the local economy from the standpoint
of the key stakeholders, i.e. the Park’s business counterparties (entities whose activities
are directly linked with the Park’s operation as an economic entity), accommodation
providers (whose business is related to the existence of the Park as a protected area),
as well as the local authorities and residents. The Chapter presents subjective views presented
by stakeholders from each group as collected through interviews and questionnaire
surveys.
Chapter 7, the last chapter, summarises the issues presented and discussed in the
previous chapters. It refers to methodological questions and presents recommendations
on how BGNP’s economic function can be further developed and how the assets of the
Park’s natural environment may be used for stimulating the economic and social activity
in the Park’s surrounding.
A model of the national park’s local economic system
The economic function of the national park is defined by the entirety of its direct and
indirect relations which generate economic value. The national park performs its economic
function towards its related territorial social systems directly in the following ways:
– it offers jobs for the local community;
– it purchases from the local entrepreneurs and other people the goods and services
which are necessary for its operation as a protected area and as an institution, e.g. for
its conservation effort, organisation work, and technical work;
– it sells materials (e.g. wood), which contributes to the development of other business
sectors;
227
– it develops tourism (including education) within its borders in interaction with the
local economy, providing accommodation, catering, transport, and other services for
the visitors.
Indirectly, the economic function of the national park is defined by its natural values
in their intangible aspect, as a factor stimulating economic activity and an increase of the
economic value of resources located beyond the park’s borders, e.g. through:
– a potential boost of demand for real property in the park’s vicinity;
– development of agriculture labelled as “environmentally clean”;
– raising funds from external sources by local entities such as local authorities,
associations, or cultural institutions, thanks to the national park’s proximity.
The economic relations of the national park may be seen as the constituting factor of its
local economic system. Given the pattern and directions of these relations, it is assumed
that the components of the “local economic system of the national park” are:
– the national park’s natural assets (values);
– the managing institution of the national park;
– the visitors (tourists);
– the local businesses, which include the park’s counterparties (suppliers of goods and
services, contractors, customers), as well as other service providers, e.g. those serving
visitors;
– the local authorities;
– the local community, i.e. residents of the localities which host the park within their
boundaries.
The scheme and directions of economic relations between the components, thus
specified, of the “national park’s local economic system” is presented in Figure 3.
These relations have their particular content which manifests itself in economic values.
In particular:
– Relation R1 between the national park’s natural assets and the park’s managing body
consists in flows of funds from the State budget (the central government budget)
and earmarked funds for nature conservation, broadly understood, in the form
of subsidies and grants (e.g. from the European Union), as well as funds received
from the State budget to cover the operational expenses of the park’s managing body.
– In Relation R2 between the park’s managing body and the local community, and Relation
R4 between the local businesses and the local community, the economic value consists
of the jobs and the related cash flows, as well as money spent by the local community
for purchasing goods (e.g. wood) and services from the park and other businesses.
– Relation R3 between the park’s managing body and the local businesses comprises all
commercial transactions between them, i.e. the purchase or sale of goods or services.
– Relation R5 between the park’s managing body and the local authorities consists
of cash flows from taxes (e.g. forest tax) and other fees paid by the national park
to the local budget. The law also allows the national park to be co-financed from the
budgets of local administrations.
– In Relation R6 between the visitors and the park’s managing body and Relation R7
between the visitors and the local businesses, the economic value consists of broadly
understood visitors’ spending on the entry fees into the park and on purchase
of services and goods in the area.
228
Summary
– Relation R8 between the park’s natural assets and the local authorities consists
of funds obtained by the local budget from external sources as compensation or
grants relating to the existence of a national park within the local administrative area.
– Relation R9 between the park’s natural assets and the local community consists of the
revenue of the local residents from the direct or indirect economic use of resources
existing within the park (e.g. keeping of sheep or horses, sale of wood).
This model is complemented by economic relations between the local communities
and local businesses on the one side and the local authorities on the other (R10, R11).
They include, among others: local taxes paid to the commune budgets by persons and
operators who conduct business linked to the national park’s operation, and financial
assistance (preferential funds) obtained by the commune authorities for eco-friendly
investments (grants or loans from the National Fund for Environmental Protection and
Water Management), benefitting the local communities or business operators.
In this functional approach, some aspects of the national park’s economic impact cannot
be quantified, for instance, as amounts of money or numbers of jobs generated. Those aspects
include in particular some indirect links of the parks, relating to their characteristics and
structural phenomena. The economic value resulting from them can however be estimated
by resorting to certain solutions and concepts relating to the “total economic value”
of protected areas. Nevertheless, we deliberately chose not to use this approach in this study.
The key benefit from the systemic description of the national park economic function
in the local economy is that it combines various phenomena which would be difficult
to combine, compile and compare within a single research approach. Furthermore, the
relation structure defining the functional links of the national park, seen both as an area
and as an institution, is dynamic in nature. Hence, describing and interpreting those
relations requires a process approach, taking into account their changing nature. This allows
comparisons to be made of the economic impact of the national park in different points
in time, taking into consideration the changing direction of structural processes as well as
new occurrences.
The model of the national park’s economic function which we propose in this study
is a multidisciplinary and interdisciplinary concept which integrates the domains of social
sciences, geography, economics, spatial management, and natural sciences, with spatial
planning and management of protected areas. The functional approach to creating economic
value by national parks is potentially interesting for a broad range of stakeholders. Therefore,
as research on the economic impact of national parks in local economies is developing,
one can expect the model of the economic function of the national park, serving as the
methodological basis for the reflections herein, to be taken up and further developed.
Research findings, conclusions, and recommendations
Today’s operation of national parks in Poland has been largely influenced by changes
in legal regulations between 2010 and 2012. As a result of those changes, national parks have
become legal entities, which has given them far more autonomy in terms of organisation
229
and funding than they had before. They have also been allowed to undertake business
activities, obviously within the limits of their key purpose, i.e. nature conservation. For
both academia and practitioners, this is a particular opportunity to start discussing
the operation of national parks, special as they are as organisational and spatial forms,
in different terms than previously, with more emphasis on, and reference to, social and
economic considerations. This is especially relevant since all Polish national parks are also
Natura 2000 sites and some are UNESCO-listed biosphere reserves as well.
National parks in Poland are public purpose undertakings serving as the vehicle
for pursuing the State’s constitutional obligation to protect and enhance the natural
environment. Their operation is financed from public funds, including the State budget,
which means that they channel external funds to the local social and economic system.
The extent to which a national park is linked with, or embedded in, its local environment
is expressed by the value, time span, and temporal sustainability of its economic relations.
A national park may be embedded in the local economy to a varying extent. It depends
largely on the condition of the local economy, i.e. its development level and its ability
to meet the park’s demand. Low business activity in the park’s vicinity, low innovativeness
of the local business sector, low qualifications of the local workforce, may all cause the
direct economic effects of the Park on the local economy to be small, while the major part
of the cash flow generated by the park goes outside the region.
BGNP’s total budget revenue over the years 2010–2014 was PLN 43.6 million,
translating to an average of PLN 8.7 million per year (Table 7). The financial revenue
of BGNP in 2010–2014 equalled 8.5% of the total budget revenue of all three communes
hosting the Park combined. There was a constant upward trend in BGNP’s budget in the
period in question, with the growth dynamics being higher than in the communes hosting
the Park. This may serve as evidence that the Park’s transformation from a State budget
entity into a State-owned legal entity had a positive impact on its revenue. National parks
in Poland, including BGNP, are financed predominantly from public funds. In 2010–2014,
these funds accounted for 64.1% of BGNP’s budget (Table 8, Figure 8). They comprised
subsidies from: the State budget (PLN 13.1 million, i.e. 30.0% of BGNP’s budget), the Forest
Fund of the State Forests (PLN 6.3 million, i.e. 14.5% of BGNP’s budget), the National
Fund for Environmental Protection and Water Management (PLN 5.1 million, i.e. 11.8%
of BGNP’s budget), the European Union (PLN 3.2 million, i.e. 7.3% of BGNP’s budget),
and the EcoFund (PLN 0.18 million, i.e. 0.4% of BGNP’s budget). The share of funds
coming directly from the State budget in BGNP’s total budget is decreasing systematically,
while there is a growing share of funds offered in various grant schemes, for which the
Park must apply on a competitive basis. The current revenue from the State budget has not
been sufficient for the Park to perform all its nature protection tasks or even to cover the
salaries of the Park’s permanent staff.
An important portion of BGNP’s budget, allowing it to perform its tasks, is the revenue
from the Park’s business operation, known as the Park’s “own revenue”, which accounted
for 35.9% of the Park’s budget in 2010–2014 This revenue is not constant and can differ
largely in each year, as it depends on the extent and amounts of services and goods offered.
In general, as is the case with other Polish national parks, BGNP’s own revenue comprises
three basic categories of revenue: (a) sale of wood and other goods produced within the
230
Summary
Park as a result of its ecosystem protection activities (the choice of products is determined
by the types of natural resources); (b) revenue from entry fees and educational services;
(c) revenue from lease of premises and real property and fees for the use of the Park’s
intangible assets (rights to using the Park’s logo and name or its image, e.g. making the Park
grounds available as a film location). For BGNP, the predominant source of own revenue
(nearly 90%) is sale of wood. The amount of wood offered by BGNP is not constant over
the year and depends on numerous factors, such as the weather (e.g. strong winds causing
windthrows) and the class and quality of the wood material. Consequently, this source
of revenue is not a stable basis for planning the execution of protection tasks. Fees paid
by visiting tourists and revenue from education activities provide directly only a small
proportion (8.2%) of the Park’s own revenue. BGNP raises no revenue from the rights
to its image or from grants from business operators relating to the performance of socially
significant activities in nature conservation, environmental education, etc. In Poland, the
concept of social responsibility of business still fails to translate to a significant financial
support towards national parks.
In the period under our research (2010–2014) more than 80% of BGNP’s own revenue
was generated within the communes hosting the Park (47%) and in other communes within
the counties hosting the Park (33%) (Table 15). This means that the Park’s own revenue
depends directly on the economic and financial standing of local businesses. Decreasing
demand for wood, competition from other regions, or macroeconomic changes limiting
the production capacity of local businesses, are potential factors which could have
an important effect on the Park’s revenue and, consequently, its ability to perform its
tasks in nature protection. It seems necessary to consider amendments in law with a view
to stabilising the amounts provided by the State budget to the national parks at a level
covering a constant proportion of the parks’ fixed costs related to nature conservation and
their ongoing operation.
Irrespective of the source of the funds, BGNP plays an important role in providing
the local social and economic system with financial resources, which is fully reflected
in the responding businesspeople’s opinions on the subject. Nearly half (49.5%) of the
(gross) cash flow generated by the Park is spent locally (Table 18). A further 15% is spent
by the Park in transactions with businesses also located in the counties (powiat) of Nowy
Targ and Sucha Beskidzka but outside the three communes hosting the Park. Thus, the
local economic system, comprising the communes hosting the Park and the counties
these communes are located in, can be assumed to absorb 65% of the total money spent
by BGNP. The remaining 35% of the Park’s expenditure goes outside this area. Once we
account for the outflow of funds on taxes and other fees transferred to the State budget, the
communes of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja retain nearly 44% of all funds spent
by the Park, while the counties of Sucha Beskidzka and Nowy Targ (excluding the three
communes) retain a further 13%. The remaining 43% goes to the regional impact area, i.e.
the Małopolska region excluding the counties of Nowy Targ and Sucha Beskidzka, and
to the rest of the country (i.e. Poland excluding the Małopolska region).
The strength of BGNP’s financial links with local entities varies depending on the nature
and purpose of the expenditure. Looking at the Park’s expenditure on the purchase of goods
and services necessary for the performance of its tasks, including investment projects, we
231
observe that a clear majority of it goes to the communes of Jabłonka and Lipnica Wielka
(Table 20). In 2010–2014, most of the funds spent on the purchase of goods and services
were spent in Jabłonka commune, amounting to an annual net average of PLN 1.1 million
(excluding VAT transfers). On the other hand, the commune which has benefitted the
most from its residents being employed by the Park is Zawoja, with an annual net average
amount of PLN 1.3 million.
In terms of the spatial extent of BGNP’s economic impact, during the 5 years (2010–
2014) the highest positive balance of total cash turnover was recorded by the three
communes hosting the Park, amounting to PLN 9 million, i.e. PLN 1.8 million per year on
average (Table 21, Figure 11). Out of them, the highest positive balance was recorded by
Zawoja commune – an annual average around PLN 1 million. The net turnover balances
for communes on the southern side of the Park were lower by approx. 60–65%: the annual
average balance for Jabłonka commune was PLN 0.41, and for Lipnica Wielka commune,
PLN 0.35 million.
The cooperation of local businesses with BGNP has been affected mostly by legal
regulations on public procurement, requiring them to meet the requirements specified
in calls for tender. However, despite the formal and administrative constraints as well as
relatively short periods of cooperation contracts with the Park, the tendering procedures
have not been a significant obstacle for the local businesses. For businesses purchasing
wood, the proximity of the Park is the key advantage. BGNP has usually been described by
its counterparties as a “reliable”, and therefore attractive, business partner mainly thanks
to its financial stability and low financial risk entailed by the cooperation. An important
factor in this respect has been the Park’s active attitude in raising funds for investment
projects from sources other than the State budget. Another crucial factor in the business
cooperation has been the trust between partners and the social capital which the BGNP
management has earned itself in the local business community.
When we compare the pre-2012 situation, i.e. predating the introduction of the new
legal and organisational arrangements, with the one in 2012–2014, it is difficult to decide
whether or not those changes have had a positive effect on BGNP’s economic function
in the local economy. This is mainly because BGNP’s links with the local businesses have
been relatively well established for many years. Also, this cooperation is still, to a large
extent, subject to requirements and constraints resulting from the tendering regulations.
The legal and organisational changes may prove important for the Park’s business activities
once the amount ceilings for transactions which do not require a call for tender are shifted
upwards. In such a case, more potential suppliers of goods and services for the Park, capable
of competing with the external suppliers, might appear on the local market. The cooperation
with all national parks could also be stabilised if the time periods for execution of contracts
by their service contractors selected through calls for tender were extended.
The economic impact of BGNP on the local economy through development of inbound
tourism (visits to the Park) is significant only for the village of Zawoja. Our research has
revealed a strong imbalance in the spatial distribution of visitors’ spending. On average,
as much as 92.8% of money spent by BGNP visitors is spent in Zawoja – in the village itself
and at the mountain shelter at Markowe Szczawiny. The net amount of visitors’ spendings
has been estimated at PLN 14.8 million in the commune of Zawoja and PLN 1.1 million
232
Summary
in the communes of Jabłonka and Lipnica Wielka combined (Table 60). A vast majority
of the money is spent on accommodation (42.9%) and catering (28.2%) (Table 61).
The combined economic effect of BGNP on the economy of the communes
of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja can be expressed as the number of jobs (actual
and hypothetical) generated as a result of the Park management’s business activity and
the development of tourism, directly and indirectly related to the existence of the Park.
In 2010–2014, BGNP as an institution offered an average of 48 permanent jobs and 16
seasonal jobs per year. The cash flow from the Park to the communes hosting it allowed
them to potentially create an extra 34 permanent jobs. The effect of the Park as a supplier
of products (wood) and a tourist attraction added a further 195 potential permanent
jobs. Therefore, the Park can be assumed to have directly and indirectly “generated” 277
permanent jobs within the communes hosting it. For each job position at BGNP, there
are six jobs thus generated in the local economy. Most of those jobs (240) are “generated”
by the Park in Zawoja commune, which makes it the key recipient of economic benefits
resulting from BGNP’s existence and operation in the local social and economic system.
Judging from the declarations by heads of authorities of the communes hosting BGNP,
the contacts between the local authorities and the Park management, though favourable,
are not frequent. This means that there is no coordinated development policy pursued
in the Babia Góra region, despite an initiative to this effect having been taken and
formulated in reports of projects carried out in the previous years. Findings of research
conducted internationally to date show that an increase of a national park’s role in its
local economy depends largely on planning processes and close cooperation between
representatives of local communities and parks’ administrations. The development
strategy papers of communes hosting BGNP only include indications that the communes
are aware of the importance of natural resources for the development of tourism. On the
other hand though, the commune authorities do not perceive BGNP as an important
player in the local economy or a partner in its shaping.
The findings of our survey among residents of the Babia Góra region have shown that
there are currently no issues which could lead to tensions between the local community and
BGNP. Still, some opinions voiced by heads of commune administrations have revealed
serious discrepancies between the communes’ declared policies and the requirements
of the protection regime in the Park’s buffer zone and immediate surrounding. However,
residents of all villages in the Park’s surrounding mostly declared that, in their view,
the existence and operation of BGNP is “good” for them. On the other hand, the local
community does not directly perceive any measurable economic benefits resulting from
the Park’s proximity. Their economic relations and contacts with BGNP are described
as “weak”. The local people, although declaring that their relations with the Park management
were “positive”, have voiced their interest in a better exchange of information and have
expected a stronger involvement of the Park’s management in solving the developmental
problems of their villages and communes. In general, the awareness of BGNP’s activities
is better among young people. They have also been the ones expressing favourable views
on the Park’s impact on the local economy. This is clearly a direct result of education
efforts by the Park and schools.
233
In the eyes of both the local residents and the commune administration heads, the
Park’s favourable economic impact consists mainly in its contribution to the development
of tourism. The benefits for the local businesses and in terms of employment go largely
unnoticed. The residents’ and local authorities’ beliefs on BGNP’s importance for
the development of tourism correspond with the views of local tourist business managers
on the Park’s role in the communes’ social and economic development. This is also
confirmed by findings of surveys among tourists visiting the Park, showing clearly that
the protected area of BGNP has a direct and indirect effect on the development of tourism
in communes adjacent to the Park. The fact that, according to estimates, BGNP accounts
for approximately 1/4 of the total revenue from inbound tourism in the communes
of Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja means that there is a strong one-way relation
between the attractiveness of BGNP as a tourist destination and the local development
of tourism in these communes. From the community viewpoint, the tourist attractiveness
of BGNP results from the natural and scenic features of the Babia Góra massif, allowing
the visitors to pursue their leisure activities in contact with nature, but also the symbolic
value of the National Park and the Park’s educational offer, with its content relating to the
visitors’ search for knowledge.
The direct proximity of the Park is not an obstacle for stepping up the development
of tourism in the communes hosting the Park. As revealed in the analysis of motivations
and opinions of BGNP visitors, the tourist facilities now available in the area surrounding
the Park are judged by them to be insufficient for their needs. Most visitors expect
an improvement of the scope and standard of basic tourist services. Given that the local
tourism development model is based on satisfying the visitors’ leisure needs, we can
expect that, as the local tourist services improve, or in other words, with the growing
commercialisation of tourist services in the BGNP’s surrounding, the economic role of the
Park in the communes’ economy will grow in importance as well. The quantitative and
qualitative development of tourist facilities in the communes cannot however rely on the
direct inflow of visitors to the Park, both because of the Park’s relatively small area and
the relatively low associated level of the visitors’ spendings. The improvement discussed
here and the increase of revenue from tourism, expected by the authorities and the local
community, can only occur gradually, by the tourist offer being adapted to the current
demand, as well as through proactive marketing efforts by the local tourism development
actors (including BGNP management), an improvement of the transport accessibility
of the Babia Góra region, and attracting new tourism investment projects to be located
in the region, naturally with due regard to the protection regime of the Park’s buffer zone
and other protected areas and sites.
Outside the holiday periods, the inflow of leisure visitors to the Babia Góra region
is heavily concentrated on weekends. There are at least two ways of enhancing the economic
impact of tourism on the economy of communes. Both these ways are related to the
presence of BGNP. First, our analysis of visitors’ spending shows that, among visitors,
families have a relatively high purchasing power. Therefore economic benefits resulting
from synergy effects in tourist demand should receive more attention in developing
the offer of accommodation facilities and cultural institutions, as well as in investment
policies of businesses, the Park, and the communes. Second, there is a clear need for
234
Summary
developing information and organisation tools to link the operation of accommodation
facilities in the Babia Góra region with the tourist offer available in other areas and towns,
which could serve as day-trip destinations for tourists staying in the region for longer
periods. The structure of visitors’ spending shows clearly that, other than accommodation
and catering, no tourist services in the region generate visitors’ spending at a scale which
could increase significantly the economic effect of inbound tourism. Therefore, in order
to maintain the average duration of visitors’ stays in the area, it is essential to tap into the
tourist potential of areas and locations in its surrounding.
It is not a paradox that, as tourism around BGNP is increasingly commercialised, the
Park’s economic role in the local economy will increase indirectly. This is because BGNP
is a component of the visitor reception system, whose capability of attracting tourists
is defined by the aggregate of all values and factors which are embedded in the system
and which influence, separately or jointly, the tourists’ motivation. The commercialisation
and development of tourist services in the BGNP surrounding is not going to make the
Park less attractive for visitors. There is obviously a threat that, as tourism grows around
BGNP, so will it grow within its boundaries, affecting the protected natural environment.
However, possibilities of tourist exploration of the Babia Góra massif are limited by its
terrain features and weather patterns, which can be seen as natural regulators of tourist
traffic. If the numbers of visitors do increase significantly, it will be necessary to introduce
organisational and spatial arrangements around the Park (e.g. visitor concentration areas)
which will ensure protection of the Park’s natural assets and at the same time meet the
needs of “mass tourists”, in accordance with the well-known “honeypots” concept. In this
context, we should emphasise the need for expanding or creating a new BGNP information
centre and for developing further the Park’s educational offer. This is clearly essential for
providing better service to school groups, as the existing premises are insufficient. A new
multifunctional educational and commercial venue would be a tourist attraction in itself
and could at the same time be a vehicle of promotion e.g. of local craft and agriculture,
generating extra jobs.
It seems that, for the development of tourism in communes surrounding BGNP,
the potential of the Park’s symbolic dimension (i.e. its image) is at least as significant,
if not more, than its natural assets. The qualitative factor of the proximity of the National
Park is seldom used or highlighted by the local tourist operators and communes in their
information and promotion activities . The symbolic value of protected natural areas
is a powerful tool used nowadays in tourism marketing to shape the demand among urban
residents. This aspect of the attracting power of the national park’s features can easily be
observed e.g. in the growth of second homes around BGNP. Also the agriculture of the
communes covered by this study presents a significant potential of using the Park’s image.
Support for the development of environmentally clean agricultural production should be
a subject of proactive policy efforts on the part of the local authorities, especially as the
local people seem unaware of how the National Park’s image can foster the development
of the local agriculture or craft, or facilitate attempts to raise external funding.
The significant imbalance, revealed in our research, in the spatial distribution
of visitors’ spending between villages located to the north (Zawoja commune) and to the
south (Lipnica Wielka and Jabłonka communes) of the Babia Góra massif is a result
235
of historical differences in the development of tourist facilities in those areas and their
transport accessibility from cities located at the Polish Carpathian foothills. Nevertheless,
the scale of this imbalance exceeds the difference in the actual accommodation capacity
in the northern and southern part of the region. This implies that there are more reasons
for the imbalance than mentioned above and they should be sought in various aspects
of the operation of the local tourist service sector. One of the reasons is a difference
in the types of accommodation facilities prevailing in the commune of Zawoja, on the
one hand, and in Jabłonka and Lipnica Wielka communes on the other, and the related
operation pattern of those facilities. In Jabłonka and Lipnica Wielka communes, a vast
majority of the accommodation facilities are family-run and operate on the basis of the
owners’ private resources. Most of those accommodation providers do not engage in any
marketing or organisational activities and leave the choice of accommodation to potential
guests. This operation model is relatively inefficient in the context of a strong competition
both between facilities within the region and between different tourist regions in the
Polish Carpathians. Another problem is the general low awareness of the Babia Góra
region’s cultural values among the visitors. This observation should be a clear indication
for the local authorities, cultural institutions, and tourism business operators, of the need
to launch efficient information and promotion efforts and to incorporate the local cultural
values in the chain of benefits from inbound tourism.
Increasing pressure from local communities and authorities as well as institutions
coordinating the international networks of protected areas (UNESCO Biosphere Reserves,
Natura 2000) upon national parks to further develop their social and economic activities
requires the parks to gradually shift their staff profiles by employing more specialists
in spatial management, economics, management, and public relations. This is vital
if national parks are to become the centres of promotion and disseminating knowledge
of the role of natural environment in human life as well as good practices for harmonious
and sustainable coexistence of humans and nature. National parks will also be compelled
to pursue policies shaping their image as “human-friendly” institutions in order to seek
connections and sponsors allowing them to carry out their activities. As far as raising
funds from international institutions is concerned, it often requires close partnership with
business operators or associations. Thus, although the tasks of national parks in Poland are
essentially defined by the Nature Conservation Act, the real scope of the parks’ activities
and the required competences are bound to expand in the future far beyond those tasks,
as clearly illustrated by the issues discussed in our study.
236
Spis tabel, rycin i fotografii
Spis tabel
List of tables
Tabela 1. Zmiana paradygmatu obszarów chronionych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Table 1. Shift of functional paradigm for protected areas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Tabela 2. Powierzchnia parków narodowych w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
Table 2. Areas of national parks in Poland. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
Tabela 3. Struktura własnościowa gruntów w parkach narodowych . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Table 3. Ownership structure of land in national parks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
Tabela 4. Ruch turystyczny w polskich parkach narodowych oraz liczba miejsc
noclegowych w gminach administracyjnie z nimi związanych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35
Table 4. Numbers of visitors in Polish national parks and number
of accommodation beds in communes administratively related to parks. . . . . . . . . . . . .35
Tabela 5. Położenie administracyjne Babiogórskiego Parku Narodowego i otuliny. . . . .61
Table 5. Location of Babia Góra National Park and its buffer zone within
the local administrative divisions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Tabela 6. Struktura własnościowa gruntów w Babiogórskim Parku Narodowym . . . . . .67
Table 6. Ownership structure of land within Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . .67
Tabela 7. Wpływy do budżetu parku w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Table 7. Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Tabela 8. Struktura wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego
w latach 2010−2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
Table 8. Structure of Babia Góra National Park’s budget revenue in 2010–2014. . . . . . . .73
Tabela 9. Zestawienie wpływów i wydatków budżetu Babiogórskiego
Parku Narodowego w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Table 9. List of Babia Góra National Park’s budget revenue and expenditure
in 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Tabela 10. Średnioroczne przychody i wydatki inwestycyjne parków narodowych
w Polsce w latach 2012–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
Table 10. Polish national parks’ average annual revenue and investment
expenditure in 2012–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79
237
Tabela 11. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego
Parku Narodowego w latach 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Table 11. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners
in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84
Tabela 12. Rozkład przestrzenny kontrahentów zewnętrznych Babiogórskiego
Parku Narodowego w wybranych sferach działalności Parku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Table 12. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s business partners
in selected areas of the Park’s activities. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86
Tabela 13. Średnia liczba i wartość transakcji na 1 kontrahenta Babiogórskiego
Table 13. Average number and value of transactions per one business partner
of Babia Góra National Park in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Tabela 14. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego
Table 14. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s budget
revenue in 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88
Tabela 15. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów własnych do budżetu
Babiogórskiego Parku Narodowego w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Table 15. Spatial distribution of the sources of own revenue raised by Babia Góra
National Park’s budget in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Tabela 16. Rozkład przestrzenny wpływów do budżetu Babiogórskiego Parku
Narodowego ze sprzedaży drewna w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Table 16. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s budget revenue
on sale of wood in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Tabela 17. Rozkład przestrzenny źródeł wpływów do budżetu Babiogórskiego
Parku Narodowego w związku z działalnością turystyczną i edukacyjną Parku
w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Table 17. Spatial distribution of the sources of Babia Góra National Park’s
budget revenue on tourism and education in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Tabela 18. Rozkład przestrzenny wydatków ogółem Babiogórskiego Parku
Narodowego w latach 2010–2014 w kwotach brutto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Table 18. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s total expenditure
in 2010–2014 (gross amounts). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Tabela 19. Rozkład przestrzenny wydatków na wynagrodzenia w Babiogórskim
Parku Narodowym w latach 2010–2014 w kwotach brutto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
Table 19. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure on salaries
in 2010–2014 (gross amounts). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
238
Tabela 20. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego
na zakup towarów i usług w latach 2010–2014 w kwotach brutto . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
Table 20. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure
on purchase of goods and services in 2010–2014 (gross amounts) . . . . . . . . . . . . . . . . . .94
Tabela 21. Salda przepływów finansowych pomiędzy Babiogórskim Parkiem
Narodowym a wyróżnionymi obszarami oddziaływania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Table 21. Balances of cash flows between Babia Góra National Park and selected
impact areas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Tabela 22. Liczba ludności w gminach parkowych w 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
Table 22. Population numbers in communes hosting BGNP in 2014 . . . . . . . . . . . . . . . .98
Tabela 23. Struktura wieku mieszkańców gmin parkowych w 2014 r.. . . . . . . . . . . . . . . .99
Table 23. Age structure of population in communes hosting BGNP in 2014. . . . . . . . . .99
Tabela 24. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w bazie REGON
w 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Table 24. Number of businesses registered in REGON (statistical register
of business entities) in 2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Tabela 25. Dochody budżetowe gmin w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Table 25. Budget revenues of communes in 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Tabela 26. Rozkład przestrzenny wydatków Babiogórskiego Parku Narodowego
na towary i usługi w gminach parkowych w kwotach netto w latach 2010−2014 . . . . .102
Table 26. Spatial distribution of Babia Góra National Park’s expenditure
on purchase of goods and services in the communes hosting the Park
(net amounts) in 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
Tabela 27. Relacje pomiędzy liczbą kontrahentów Babiogórskiego Parku
Narodowego a liczbą zarejestrowanych podmiotów gospodarczych
w gminach parkowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
Table 27. Relationships between the number of business partners of Babia Góra
National Park and the number of businesses registered in the communes hosting
the Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
Tabela 28. Zatrudnienie w Babiogórskim Parku Narodowym w latach 2010–2014 . . .105
Table 28. Numbers of employees at Babia Góra National Park in 2010–2014. . . . . . . . .105
Tabela 29. Wpływy do budżetów gmin parkowych z tytułu podatków
w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
Table 29. Revenue raised from taxes by budgets of the communes hosting the Park
in 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
239
Tabela 30. Całkowita wysokość wpływów podatkowych generowanych w związku
z działalnością Babiogórskiego Parku Narodowego na tle wpływów budżetowych
gmin parkowych w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
Table 30. Total amount of tax revenue generated in relation with BGNP
operation compared with the budget revenue of communes hosting the Park
in 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
Tabela 31. Pozyskanie drewna w parkach narodowych Karpat Polskich
w latach 2008–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Table 31. Quantities of wood sourced from the national parks in the Polish
Carpathians in 2008–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Tabela 32. Pozyskanie drewna w lasach prywatnych w obrębie gmin parkowych
na tle Babiogórskiego Parku Narodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Table 32. Quantities of wood sourced from private forests within the communes
hosting Babia Góra National Park, compared with quantities obtained
from forests within the Park itself. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
Tabela 33. Liczba podmiotów gospodarczych związanych przetwórstwem drewna . . .112
Table 33. Number of businesses active in wood processing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
Tabela 34. Lokalni kontrahenci Babiogórskiego Parku Narodowego kupujący
drewno z Parku o wartości powyżej 5 tys. zł rocznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Table 34. Local business partners of Babia Góra National Park purchasing more
than PLN 5,000 worth of wood per year from the Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Tabela 35. Odwiedzający Babiogórski Park Narodowy w latach 2010–2014. . . . . . . . . .115
Table 35. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2010–2014 . . . . . . . . . . .115
Tabela 36. Liczba rejestrowanych wejść turystów na teren Babiogórskiego
Parku Narodowego w okresie od 26.04.2014 r. do 30.11.2014 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Table 36. Recorded numbers of visitors’ entries to Babia Góra National
Park between 26 April 2014 and 30 November 2014.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Tabela 37. Struktura respondentów według płci, wieku, wykształcenia i dochodu
miesięcznego (grupa N = 1215). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
Table 37. Respondents’ group structure in terms of gender, age, education level,
and monthly income (group N = 1215) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
Tabela 38. Pochodzenie terytorialne respondentów (grupa N = 1215) . . . . . . . . . . . . . .126
Table 38. Respondents’ area of origin (group N = 1215) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126
Tabela 39. Deklarowana długość pobytu respondentów (grupa N = 1215). . . . . . . . . . .127
Table 39. Duration of stay as declared by respondents (group N = 1215). . . . . . . . . . . .127
240
Tabela 40. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy wizyta w BgPN jest głównym
celem przyjazdu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Table 40. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been
the main purpose of your trip?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Tabela 41. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Który raz jest Pan(i) obecnie w BgPN?. . . .131
Table 41. Distribution of answers to the question: How many times have you
visited BGNP, including the current visit?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Tabela 42. Struktura respondentów według płci i wieku (grupa n1 = 456). . . . . . . . . . . .131
Table 42. Gender and age structure of the respondents’ group (group n1 = 456) . . . . . .131
Tabela. 43. Struktura odpowiedzi na pytania ankietowe (zmienne: a – j). . . . . . . . . . . .132
Table 43. Distribution of answers to the questionnaire questions (variables: a – j). . . .132
Tabela 44. Wartości średnie skupień badanych zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
Table 44. Average cluster values of the variables. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .134
Tabela 45. Średnie deklarowane wydatki turystów jednodniowych. . . . . . . . . . . . . . . . .136
Table 45. Average declared spendings of one-day visitors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Tabela 46. Średnie deklarowane wydatki na dzień pobytu turystów korzystających
z noclegu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Table 46. Average declared per-day spendings of visitors staying for one or more
nights. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136
Tabela 47. Struktura deklarowanych wydatków osobowych na dzień turystów
korzystających z noclegu według przedziałów wielkości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Table 47. Structure of declared per-day per-person spendings of visitors staying
for one or more nights, by amount intervals. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Tabela 48. Struktura deklarowanych wydatków według kategorii turystów
korzystających z noclegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Table 48. Structure of declared spendings by categories of visitors staying
for one or more nights. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Tabela 49. Wybrane cechy wydatków rodzin korzystających z noclegu. . . . . . . . . . . . . .138
Table 49. Selected characteristics of spendings of families staying for one or more
nights. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Tabela 50. Różnica między wydatkami deklarowanymi a wydatkami
rzeczywistymi miedzy grupami N i n2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
Table 50. Difference between declared spendings and actual spendings between
groups N and n2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
241
Tabela 51. Struktura wydatków turystów jednodniowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
Table 51. Structure of spendings of one-day visitors. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139
Tabela 52. Struktura wydatków turystów korzystających z noclegu . . . . . . . . . . . . . . . .140
Table 52. Structure of spendings of visitors staying for one or more nights . . . . . . . . . .140
Tabela 53. Miejsce noclegu respondentów (n = 622) według rodzaju obiektu
noclegowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141
Table 53. Place of stay of the respondents (n = 622) by type of accommodation. . . . . .141
Tabela 54. Miejsce noclegu respondentów według wsi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Table 54. Place of stay of the respondents by name of village . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Tabela 55. Miejsce noclegu respondentów oraz średnia liczba noclegów . . . . . . . . . . . .142
Table 55. Place of stay of the respondents and average number of nights spent. . . . . . .142
Tabela 56. Wielkość i struktura bazy noclegowej na badanym obszarze
według gmin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Table 56. Number and types of accommodation facilities in the study area,
broken down by communes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Tabela 57. Struktura pobytów według liczby noclegów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Table 57. Structure of stays by number of nights spent. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Tabela 58. Rozkład przestrzenny wydatków turystycznych według miejscowości . . . .146
Table 58. Spatial distribution of visitors’ spending by village. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Tabela 59. Rozkład wydatków turystycznych z podziałem na część północną
i południową obszaru badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Table 59. Distribution of visitors’ spending broken down to the northern
and southern part of the area under study. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Tabela 60. Wydatki turystyczne netto z podziałem na część północną
i południową obszaru badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Table 60. Net visitors’ spending broken down to the northern and southern
part of the area under study. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Tabela 61. Wielkość wydatków turystycznych netto według rodzaju usług. . . . . . . . . . .149
Table 61. Amounts of visitors’ spending by type of service . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149
Tabela 62. Szacunkowa liczba turystów korzystających z bazy noclegowej
w roku na obszarze badań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
Table 62. Estimated number of visitors per year using accommodation
in the study area. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
242
Tabela 63. Zabudowa mieszkaniowa, w tym drugie domy, w odległości
do 100 m od granicy lasu w sąsiedztwie Babiogórskiego Parku Narodowego. . . . . . . . 155
Table 63. Residential buildings, including seond homes, within 100 metres
from the forest limit in the Babia Góra National Park surroundings. . . . . . . . . . . . . . . .155
Tabela 64. Liczba miejsc pracy oraz ich potencjalny ubytek w przypadku
braku współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Table 64. Number of jobs, and potential loss thereof in the event
of non-cooperation with Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163
Tabela 65. Ubytek miejsc pracy a udział obrotów handlowych z Babiogórskim
Parkiem Narodowym w całości obrotów handlowych przedsiębiorstw. . . . . . . . . . . . . .164
Table 65. Loss of jobs, and the share of turnover on transactions with Babia Góra
National Park in the total turnover of local businesses. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .164
Tabela 66. Czynniki współpracy handlowej z Babiogórskim Parkiem Narodowym
w opinii respondentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Table 66. Factors of commercial cooperation with Babia Góra National Park
as perceived by the respondents. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .166
Tabela 67. Znaczenie wybranych czynników współpracy handlowej
z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
Table 67. Importance of selected factors of commercial cooperation
with Babia Góra National Park as perceived by the respondents . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167
Tabela 68. Ocena potencjalnych barier i ograniczeń współpracy handlowej
z Babiogórskim Parkiem Narodowym w opinii respondentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Table 68. Barriers and restrictions of commercial cooperation with Babia Góra
National Park as judged by the respondents. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168
Tabela 69. Warunki poprawy współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym
w opinii respondentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Table 69. Conditions required for an improvement of cooperation with Babia Góra
National Park, as perceived by the respondents. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169
Tabela 70. Wielkość i struktura rodzajowa bazy noclegowej na obszarze badań . . . . . .170
Table 70. Number, types and sizes of accommodation facilities in the study area. . . . .170
Tabela 71. Liczba, struktura i pojemność recepcyjna badanych obiektów
noclegowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
Table 71. Number, types and sizes of accommodation facilities included
in the study. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
243
Tabela 72. Struktura badanych obiektów ze względu na liczbę
miejsc noclegowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
Table 72. Accommodation facilities included in the study, by number of beds . . . . . . .172
Tabela 73. Liczba stałych pracowników w obiektach noclegowych według
rodzaju obiektu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Table 73. Number of permanent staff at the accommodation facilities, by type
of facility. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Tabela 74. Liczba stałych pracowników (etatów), przypadająca na 10 miejsc
noclegowych według rodzaju obiektu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Table 74. Number of permanent staff (full-time equivalent) per 10 beds
in accommodation facilities, by type of facility. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174
Tabela 75. Deklarowany stopień wykorzystania obiektów noclegowych
w ciągu roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Table 75. Declared occupation rate in the accommodation facilities over the year . . . .175
Tabela 76. Średnie wartości oceny wybranych czynników wspomagających
rozwój lokalnych obiektów noclegowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Table 76. Average evaluations of selected factors facilitating
the development of local accommodation facilities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Tabela 77. Lokalizacja obiektów noclegowych w stosunku do granic
Babiogórskiego Parku Narodowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Table 77. Location of accommodation facilities in relation to the boundaries
of Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177
Tabela 78. Ocena wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego na sytuację
społeczno-gospodarczą gmin w opinii władz lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Table 78. Influence of Babia Góra National Park on the social and economic
situation of the communes, as perceived by the local authorities. . . . . . . . . . . . . . . . . . .183
Tabela 79. Wpływ funkcjonowania Babiogórskiego Parku Narodowego
na niektóre aspekty życia społeczno-gospodarczego w opinii władz lokalnych. . . . . . .184
Table 79. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects
of the local social and economic situation, as perceived by the local authorities. . . . . .184
Tabela 80. Nastawienie władz gminy i jej mieszkańców do działalności
Table 80. Attitude of the commune’s authorities and residents to the operation
of Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
244
Tabela 81. Struktura respondentów a struktura ludności miejscowej ze względu
na miejsce zamieszkania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
Table 81. Structure of the respondents’ group compared with the structure
of the local population in terms of place of residence. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
Tabela 82. Struktura wiekowa respondentów a struktura wiekowa mieszkańców. . . . .188
Table 82. Age structure of the respondents’ group compared with the age structure
of the local population. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
Tabela 83. Odległość miejsca zamieszkania respondentów od granicy
Table 83. Distance of the respondents’ places of residence from the Babia Góra
National Park boundary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Tabela 84. Struktura respondentów według wykształcenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189
Table 84. Structure of the respondents’ group by level of education. . . . . . . . . . . . . . . . .189
Tabela 85. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy fakt, że część Waszej gminy
jest objęta ochroną w postaci parku narodowego, to dla mieszkańców dobrze czy źle? . . 192
Table 85. Distribution of answers to the question: Do you think it is good or bad
for the local people that part of your commune is within a national park?. . . . . . . . . . . . .192
Tabela 86. Wpływ Babiogórskiego Parku Narodowego na niektóre aspekty życia
społeczno-gospodarczego w miejscowościach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Table 86. Influence of Babia Góra National Park on selected aspects of the local
social and economic situation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Tabela 87. Opinie respondentów na temat lokalnego rozwoju turystyki. . . . . . . . . . . . .196
Table 87. Respondents’ views on the local tourism development. . . . . . . . . . . . . . . . . . .196
Tabela 88. Relacje między oceną wpływu Babiogórskiego Parku Narodowego
na sytuację ekonomiczną mieszkańców a oceną jego wpływu na atrakcyjność
turystyczną regionu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196
Table 88. Relationships between the respondents’ views on Babia Góra National
Park’s impact on the local people’s economic situation and their views
on the Park’s impact on the area’s attractiveness as a tourist destination. . . . . . . . . . . . .196
Tabela 89. Relacje między opinią na temat objęcia terenów gminy ochroną
w postaci parku narodowego a nastawieniem wobec zwiększenia ruchu
turystycznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Table 89. Relationships between the respondents’ views on part of their commune
being included in a national park and their attitude towards the growing numbers
of visitors. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
245
Spis rycin
List of figures
Ryc. 1. Schemat postępowania badawczego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Fig. 1. Diagram of the research procedure. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12
Ryc. 2. Liczba i powierzchnia parków narodowych w Polsce w latach 1950–2014. . . . . .31
Fig. 2. Number and areas of national parks in Poland between 1950 and 2014 . . . . . . . .31
Ryc. 3. Model lokalnego systemu ekonomicznego parku narodowego . . . . . . . . . . . . . . .54
Fig. 3. Model of the national park’s local economic system. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Ryc. 4. Rozwój przestrzenny Babiogórskiego Parku Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Fig. 4. Spatial development of Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Ryc. 5. Strefy działań ochronnych w Babiogórskim Parku Narodowym. . . . . . . . . . . . . .64
Fig. 5. Protection zones in Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64
Ryc. 6. Obszary chronione w gminach: Jabłonka, Lipnica Wielka i Zawoja . . . . . . . . . . .65
Fig. 6. Protected areas in communes: Jabłonka, Lipnica Wielka, and Zawoja. . . . . . . . . .65
Ryc. 7. Wpływy do budżetu Babiogórskiego Parku Narodowego na tle dochodów
budżetowych gmin parkowych w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Fig. 7. Revenue of Babia Góra National Park compared to the budget revenue
of communes hosting the Park in 2010–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
Ryc. 8. Struktura wpływów budżetowych Babiogórskiego Parku Narodowego
w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74
Fig. 8. Structure of Babia Góra National Park’s budget revenues in 2010–2014. . . . . . . .74
Ryc. 9. Struktura wydatków budżetowych Babiogórskiego Parku Narodowego
w latach 2010–2014 (A: ujęcie rodzajowe; B: ujęcie zadaniowe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Fig. 9. Structure of Babia Góra National Park’s budget expenditure in 2010–2014
(A: by types of expenditure; B: by task). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78
Ryc. 10. Podmioty zewnętrzne współpracujące z Babiogórskim Parkiem
Narodowym w latach 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Fig. 10. Third parties cooperating with Babia Góra National Park in 2010–2014 . . . . . .83
Ryc. 11. Saldo wydatków i wpływów środków finansowych neto do Babiogórskiego
Parku Narodowego według obszarów jego oddziaływania (okres 2010–2014). . . . . . . . .96
246
Fig. 11. Balance of expenditure made by, and revenue raised by, Babia Góra
National Park in 2010–2014, broken down by impact area, in net amounts. . . . . . . . . . .96
Ryc. 12. Struktura wydatków zaopatrzeniowych Babiogórskiego Parku
Narodowego w gminach parkowych według grup kosztów dla okresu 2010–2014. . . .103
Fig. 12. Structure of Babia Góra National Park’s expenditure made
in the communes hosting the Park for purchase of goods and services, by groups
of cost items, 2010–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103
Ryc. 13. Rozkład przestrzenny wynagrodzeń (w kwotach netto) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Fig. 13. Spatial distribution of salaries (amounts after tax) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Ryc. 14. Ruch turystyczny w Babiogórskim Parku Narodowym
w latach 2000–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
Fig. 14. Numbers of visitors in Babia Góra National Park in 2000–2014. . . . . . . . . . . . .124
Ryc. 15. Rozkład czasowy ruchu turystycznego w Babiogórskim Parku
Narodowym w latach 2000–2014 (wielkości uśrednione) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Fig. 15. Time distribution of the numbers of visitors in Babia Góra National
Park in 2000–2014 (average values). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Ryc. 16. Pochodzenie terytorialne respondentów według powiatów
(grupa N = 1215) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128
Fig. 16. Respondents’ area of origin, by county (powiat) (group N = 1215) . . . . . . . . . .128
Ryc. 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy podczas tego wyjazdu odwiedził(a)
Pan(i) lub zamierza odwiedzić BgPN?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
Fig. 17. Distribution of answers to the question: Have you visited or are you
planning to visit BGNP during your current trip?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Ryc. 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy wizyta w BgPN jest jednym
z etapów Pana(i) dłuższego wyjazdu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Fig. 18. Distribution of answers to the question: Has the visit to BGNP been
a stage in a longer trip for you?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Ryc. 19. Wielkość i struktura bazy noclegowej w miejscowościach
na obszarze badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
Fig. 19. Number and types of accommodation facilities in the villages. . . . . . . . . . . . . .144
Ryc. 20. Znaczenie Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej,
w opinii badanych przedsiębiorców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
Fig. 20. Importance of Babia Góra National Park in the local economy
as perceived by the business managers participating in the study . . . . . . . . . . . . . . . . . .161
247
Ryc. 21. Znaczenie współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym
dla badanych przedsiębiorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Fig. 21. Importance of the cooperation with Babia Góra National Park
for the business managers participating in the study. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Ryc. 22. Udział obrotów handlowych z Babiogórskim Parkiem Narodowym
w całości obrotów badanych przedsiębiorstw w 2014 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Fig. 22. Share of turnover on transactions with Babia Góra National Park
in the total turnover of businesses covered by the study in 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Ryc. 23. Odpowiedź na pytanie: Jak oceniają Państwo perspektywy Waszej
dalszej współpracy z Babiogórskim Parkiem Narodowym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Fig. 23. Answers to the question What do you think are the prospects for your
future cooperation with Babia Góra National Park?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Ryc. 24. Struktura wielkościowa obiektów noclegowych w badanych gminach. . . . . . .171
Fig. 24. Size structure of accommodation facilities in the communes covered
by the study. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
Ryc. 25. Udział kategorii wielkościowych obiektów noclegowych w tworzeniu
pojemności recepcyjnej badanych gmin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171
Fig. 25. Share of different size categories of accommodation facilities
in the accommodation capacity of the communes covered by the study. . . . . . . . . . . . .171
Ryc. 26. Ocena sytuacji na lokalnym rynku usług turystycznych w opinii
respondentów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Fig. 26. Situation on the local tourist service market as perceived
by the respondents. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175
Ryc. 27. Ocena roli Babiogórskiego Parku Narodowego w gospodarce lokalnej
w opinii gestorów bazy noclegowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Fig. 27. Role of Babia Góra National Park in the local economy as perceived
by the accommodation providers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Ryc. 28. Koncentracja miejsc noclegowych w badanych gminach . . . . . . . . . . . . . . . . . .179
Fig. 28. Density of accommodation beds in the communes covered by the study. . . . .179
Ryc. 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie
Babiogórskiego Parku Narodowego dla życia mieszkańców?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
Fig. 29. Distribution of answers to the question: How important do you think
Babia Góra National Park is for the local people’s lives, and in what ways?. . . . . . . . . . . .191
248
Ryc. 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak Pan(i) określił(a)by stosunek
władz Babiogórskiego Parku Narodowego do mieszkańców?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Fig. 30. Distribution of answers to the question: What do you think is the attitude
of the managers of Babia Góra National Park towards the local people? . . . . . . . . . . . . . 193
Spis fotografii
List of photographs
Fot. 1. Widok na szczyt Babiej Góry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Photo 1. View of the summit of Babia Góra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Fot. 2. Na grzbiecie Babiej Góry. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Photo 2. On the Babia Góra ridge. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Fot. 3. Schronisko PTTK na Markowych Szczawinach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Photo 3. Mountain shelter at Markowe Szczawiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Fot. 4. W drodze na szczyt Babiej Góry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Photo 4. On the way to Babia Góra summit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Fot. 5. Punkt Informacji Przyrodniczej i Turystycznej na Polanie Krowiarki. . . . . . . . .143
Photo 5. Tourist and Nature Information Point at Krowiarki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Fot. 6. Tablica edukacyjna Babiogórskiego Parku Narodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Photo 6. Educational panel of Babia Góra National Park. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Fot. 7. Siedziba Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Photo 7. Seat of Babia Góra National Park in Zawoja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143
Fot. 8. Widok na Babią Górę z Lipnicy Wielkiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Photo 8. View of Babia Góra from Lipnica Wielka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Fot. 9. Tereny rolnicze na Orawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
Photo 9. Agricultural land in the Orawa region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
249
Załącznik
Załącznik
Pytania kwestionariuszy wywiadów
A. Pytania kwestionariusza wywiadu z turystami
INFORMACJE DOTYCZĄCE WYJAZDU
1.Czy podczas tego wyjazdu odwiedził(a) Pan(i) lub zamierza odwiedzić Babiogórski
Park Narodowy (BgPN)? a) tak; b) nie; c) nie wiem.
2.Jak często bywa Pan(i) na tych terenach? a) jestem pierwszy raz; b) byłem tu wcześniej
– ile razy? .....…; ile razy w ciągu minionych 5 lat? ...
3.Jaka jest długość obecnego pobytu w regionie (otoczeniu) Babiej Góry (gminy Zawoja,
Lipnica Wielka, Jabłonka)? a) poniżej 5 godz.; b) jeden dzień (bez noclegu); c) 2 dni
(z 1 noclegiem); d) więcej niż 2 dni (ile? …); który dzień pobytu? …
4.Kto Panu(i) towarzyszy? a) nikt; b) znajomi – ilu bez Pana(i)? ....; c) rodzina – liczba
osób bez Pana(i)…, w tym dzieci do lat 5…; d) grupa zorganizowana – ile osób? …; kto
jest organizatorem wyjazdu? …
5.W której(ych) miejscowości(ach) w okolicach Babiej Góry Pan(i) nocuje?
6.W jakim obiekcie Pan(i) nocuje (rodzaje lub nazwy obiektów)? Liczba noclegów …
7.Czy wizyta w okolicach Babiej Góry jest jednym z etapów dłuższego wyjazdu? a) tak;
b) nie; Jeśli tak, to jakie były lub są przewidywane miejsca Pana(i) noclegu poza miejscowościami otaczającymi Babią Górę?
8. Czy wizyta w BgPN jest Pana(i) głównym celem przyjazdu w region Babiej Góry? a) tak; b) nie;
Jeśli nie, to co zdecydowało o przyjeździe w ten region?
9.Które miejsca w okolicach Babiej Góry odwiedził(a) Pan(i) lub planuje odwiedzić
w trakcie obecnego pobytu?
10. Rodzaj środka transportu (z miejsca stałego zamieszkania): a) samochód osobowy;
b) autokar; c) publiczny środek komunikacji (autobus, bus); d) inny – jaki?...
MOTYWACJE PRZYJAZDU I OPINIE
11. W jakim stopniu Pan/Pani zgadza się z następującymi zdaniami (proszę zaznaczyć
jedną odpowiedź w każdym rzędzie)
251
W jakim stopniu Pan/Pani zgadza się z następującymi
zdaniami (proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym
rzędzie)
Zdecydowanie Zgadzam Nie wiem Nie zgadzam Zdecydowanie
zgadzam się
się
się
nie zgadzam się
Głównym powodem mojego przyjazdu jest wejście na Babią
Górę
Głównym powodem mojego przyjazdu jest odpoczynek
na łonie przyrody
Głównym powodem mojego przyjazdu jest potrzeba ruchu
i aktywności
Przy wyborze tego miejsca zupełnie NIE brałem(am) pod
uwagę faktu, że leży tutaj Babia Góra
Istnienie parku narodowego w tym miejscu NIE ma dla mnie
znaczenia
Wybrałem to miejsce właśnie dlatego, że istnieje tutaj park
narodowy
Uważam, że Babia Góra jest główną atrakcją tej okolicy
Uważam, że najważniejszą atrakcją tej okolicy jest kultura
lokalna
Uważam, że na Babiej Górze powinno się wybudować więcej
Uważam, że w miejscowościach otaczających Babią Górę
powinno powstać więcej urządzeń i atrakcji dla turystów
WYDATKI
12. Proszę podać Pana(i) łączne osobiste wydatki w trakcie pobytu, ewentualnie łączne wydatki całej rodziny lub grupy dysponującej wspólnym budżetem.
Poniższe wydatki dotyczą: a) tylko mojej osoby; b) całej rodziny (ile członków rodziny?..., w tym dzieci do lat 5 …); c) grupy dysponującej wspólnym budżetem (ile osób? …).
Łączny (przewidywany) koszt obecnego pobytu w rejonie Babiej Góry (bez kosztów
dojazdu) …zł; w tym: noclegi … zł, wyżywienie ... zł, inne … zł.
13. Dotychczasowe wydatki w regionie (otoczeniu) Babiej Góry (w wymienionych miejscowościach) – tab. str. 253.
14. Dotychczasowe wydatki w schronisku na Markowych Szczawinach: nocleg…zł; wyżywienie… zł; inne…zł.
INFORMACJE O RESPONDENCIE
15. Płeć: K/M;
16. Wiek: a) 15–19; b) 19–25; c) 26–40; d) 41–50; e) 51–65; f) >65;
17. Wykształcenie: ...
18. Średni miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym: a) do 1000 zł;
b) 1000–2000 zł; c) 2000–3000 zł; d) 3000–5000 zł; e) > 5000 zł
19. Miejsce zamieszkania: województwo … powiat … miasto/wieś …
20. Adres e-mail … lub nr tel. …
252
Chyżne
Podwilk
Orawka
Zubrzyca Górna
Zubrzyca Dolna
Jabłonka
Lipnica Mała
Lipnica Wielka
Skawica
Na co?
Zawoja (bez schroniska
Markowe Szczawiny)
Załącznik
Nocleg (bez wyżywienia)
Nocleg (z wyżywieniem)
Wyżywienie w lokalach i punktach gastronom.
Zakup artykułów spożywczych
w punktach handlowych
Zakup pamiątek
Zakup pozostałych towarów w punktach
handlowych
Bilety wstępu, jakie obiekty: …
Paliwo
Lokalne środki transportu (w obrębie regionu)
Inne wydatki,
jakie?...
B. Pytania kwestionariusza wywiadu z kontrahentami Babiogórskiego
Parku Narodowego
INFORMACJE O PRZEDSIĘBIORSTWIE
1. Siedziba (miejscowość) Państwa przedsiębiorstwa …
2. Status prawny: a) przedsiębiorca – osoba fizyczna; b) spółka cywilna; c) spółka jawna;
d) spółka z o.o.; e) inna spółka; f) inny (jaki?) …
3. Profil działalności przedsiębiorstwa (czym zajmuje się Wasze przedsiębiorstwo): a) rolnictwo, łowiectwo, rybactwo; b) leśnictwo; c) przetwórstwo drewna; d) budownictwo;
e) przemysł spożywczy; f) handel; g) usługi rzemieślnicze; h) transport; i) edukacja,
nauka; j) urzędy administracji państwowej i samorządowej; k) opieka zdrowotna; l) turystyka, kultura, rozrywka i rekreacja; m) inne …
Uwagi szczegółowe: …
4. Liczba stałych etatów (pracowników) na 31.12.2014 r. …
5. Jaką część Waszych pracowników stanowią mieszkańcy regionu Babiej Góry?
Około …%
6. Wielkość obrotów handlowych Waszego przedsiębiorstwa w 2014 r.: a) < 8 mln zł; b)
8–40 mln zł; c) 40–200 mln zł; d) > 200 mln zł.
7. Jaką część swoich zakupów (materiałów, zaopatrzenia) nabywacie Państwo lokalnie
(„lokalnie” tzn. w Waszej gminie, gminach sąsiednich, w regionie Babiej Góry)? Około
...%
8. Nazwy jednostek administracyjnych, na terenie których Państwo prowadzicie swoją
działalność (miejsca zakupu towarów, wykonywania usług itp.)
253
Wsie
Gminy
Powiaty
Województwa
Inne
Zakup towarów
Wykonywanie usług
WSPÓŁPRACA Z BABIOGÓRSKIM PARKIEM NARODOWYM (BgPN)
9. Jaką rolę, Państwa zdaniem, odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce (dla lokalnych
przedsiębiorców)? a) bardzo małą; b) małą; c) średnią; d) dużą; e) bardzo dużą.
10. Od ilu lat współpracujecie Państwo z BgPN?
11. Jakie znaczenie dla Waszego przedsiębiorstwa ma współpraca z BgPN?
a) bardzo małe; b) małe; c) średnie; d) duże; e) bardzo duże.
12. Czego dotyczy Państwa współpraca z BgPN?
13. Jaka jest częstość Państwa kontaktów handlowych z BgPN?
a) współpracujemy okazjonalnie; b) współpracujemy często; c) współpracujemy stale.
14. Jak z perspektywy kilku minionych lat oceniacie Państwo sytuację Waszej współpracy
z BgPN?
a) zdecydowanie pogarsza się; b) pogarsza się; c) utrzymuje się na podobnym poziomie; d) poprawia się; e) zdecydowanie poprawia się.
15. W jaki sposób zawierają Państwo transakcje z Babiogórskim PN?
a) przetargi; b) umowy bezpośrednie (bez przetargów).
16. Czy Państwo działacie lub w przeszłości działaliście jako podwykonawcy dla innych
podmiotów przy realizacji zadań dla BgPN? Jeśli TAK, to w jakim zakresie (czego dotyczyła współpraca)?
17. Jaką część Waszych obrotów handlowych w 2014 r. stanowiła współpraca z BgPN?
a) < 5%; b) 5–15%; c) 10–25%; d) 25–50%; e) > 50%; f) BgPN to jedyny nasz kontrahent.
18. Gdyby Państwa współpraca z BgPN zakończyła się, to ile etatów (miejsc pracy) lub
jaką część etatu musielibyście zlikwidować w Waszym przedsiębiorstwie?
OPINIE
19. Co decyduje, że współpracują Państwo z BgPN (proszę podać główne powody)?
20. Celem tego pytania jest rozpoznanie, w jakim stopniu pomaga Państwu w kontaktach
handlowych z BgPN
Proszę zaznaczyć jedną odpowiedź w każdym rzędzie
Wasza lokalizacja niedaleko BgPN
Doświadczenie poprzednich lat współpracy z parkiem
Wzajemne zaufanie
Kontakty nieformalne z innymi przedsiębiorcami/parkiem
Otwartość władz parku na współpracę z lokalnymi podmiotami
Wiedza i umiejętności Waszych pracowników
Łatwość przystosowania Waszych usług (działalności) do zamówień parku
254
1–
bardzo
mało
2–
mało
3–
średnio
4–
dużo
5–
bardzo
dużo
Załącznik
21. Jakie, Państwa zdaniem, są najpoważniejsze przeszkody (bariery, utrudnienia) Waszej
współpracy z BgPN?
1–
bardzo
małe
2–
małe
3–
średnie
4–
duże
5–
bardzo
duże
Rozbudowane procedury przetargowe
Zawiłość przepisów prawnych
Brak własnej wykwalifikowanej kadry
Ograniczenia we własnym zapleczu technologicznym
Brak wystarczających zasobów finansowych niezbędnych
do realizacji zamówień ze strony BgPN
Trudności w dostępie do informacji o planowanych inwestycjach/zakupach
realizowanych przez BgPN
Złożoność i wysoka specjalizacja warunków współpracy z BgPN
Ryzyko finansowe współpracy z BgPN
Konkurencja lokalnych przedsiębiorstw
Konkurencja ze strony podmiotów spoza regionu Babiej Góry
Inne, jakie?
22. Od czego zależy Państwa dalsza współpraca z BgPN?
23. Jak oceniają Państwo perspektywy Waszej dalszej współpracy z BgPN?
a) bardzo źle; b) źle; c) średnio/umiarkowanie; d) dobrze; e) bardzo dobrze.
24. Jeżeli ocena perspektyw jest zła, to jakie są tego powody?
25. Jakiego rodzaju wsparcia najbardziej Państwo oczekują, aby mogła rozwijać się Wasza
współpraca z BgPN? Kto może go udzielić?
26. Pracownicy BgPN odnoszą się do kontrahenta (można zaznaczyć kilka odpowiedzi):
a) rzeczowo; b) uprzejmie; c) nieuprzejmie; d) arogancko; e) asertywnie; f) ulegle;
g) różnie.
27. Kontakty z BgPN oceniam jako (można zaznaczyć kilka odpowiedzi):
a) przyjazne; b) trudne; c) czysto biznesowe; d) nie mam zdania.
C. Pytania kwestionariusza wywiadu z gestorami obiektów noclegowych
INFORMACJE O OBIEKCIE
1. Rodzaj Państwa obiektu
2. Liczba miejsc noclegowych
3. Jakie dodatkowe usługi – oprócz noclegu – oferujecie Państwo turystom?
4. Czy Państwa przedsiębiorstwo ma charakter rodzinny? a) tak; b) nie.
5. Czy właściciel(e) mieszka(ją) na stałe w regionie Babiej Góry? a) tak; b) nie.
6. Liczba stałych etatów (pracowników) na 31.12.2014 r.
7. Jaką część Waszych stałych pracowników stanowią mieszkańcy gmin: Zawoja, Jabłonka,
Lipnica Wielka? Około…%
255
8. Ilu pracowników dodatkowo przyjmujecie Państwo w sezonie turystycznym lub w okresach większego natężenia ruchu turystycznego?
9. Proszę podać w przybliżeniu stopień wykorzystania Waszego obiektu w skali roku.
Około...%
10. Jaki odsetek Waszych klientów w ciągu roku stanowią tzw. turyści biznesowi (szkolenia, konferencje itd.). Proszę podać przybliżony odsetek w stosunku do ogółu. Około
…%
ZNACZENIE BABIOGÓRSKIEGO PARKU NARODOWEGO (BgPN)
11. Jaką rolę, Państwa zdaniem, odgrywa BgPN w lokalnej gospodarce (dla przedsiębiorców)? a) bardzo małą; b) małą; c) średnią; d) dużą; e) bardzo dużą.
12. W jakim stopniu pomaga Państwu w Waszej działalności
1–
bardzo
mało
2–
mało
3–
średnio
4–
dużo
5–
bardzo
dużo
Bliskość BgPN
Oferta edukacyjna BgPN (np. ekspozycje, ścieżki edukacyjne)
Działalność informacyjna i promocyjna BgPN
Działalność wyciągów narciarskich lub innych atrakcji turystycznych
Wasza współpraca z osobami lub podmiotami, które organizują pobyty
dla gości (biura podróży, pośrednicy, tzw. firmy ewentowe)
Powroty gości, którzy już korzystali z Waszego obiektu
Pozytywne opinie byłych gości i polecanie przez nich Waszego obiektu
13. Czy Państwa zdaniem obecność BgPN sprzyja, czy też ogranicza rozwój turystyki
w Waszej miejscowości? Proszę o opinię.
14. Czy BgPN mógłby lepiej wspomagać rozwój lokalnych obiektów turystycznych?
a) tak; b) nie; Jeśli tak, to w jaki sposób?
DZIAŁALNOŚĆ OBIEKTU
15. Czy dochody z turystyki wystarczają do utrzymania Państwa obiektu? a) tak; b) nie.
16. Dochody z turystyki są głównym czy dodatkowym źródłem dochodów dla Właściciela
obiektu?
17. Z jakich środków utrzymujecie Państwo obiekt w sytuacji braku gości, np. poza sezonem? Co pozwala Państwu „przetrwać” w sytuacji braku dochodów z turystyki?
18. Czy Właściciel obiektu prowadzi jeszcze inną działalność gospodarczą niezwiązaną
z turystyką lub utrzymuje się z innych źródeł? a) tak; b) nie.
19. Jak z perspektywy kilku minionych lat ocenia Pan(i) ogólną sytuację podmiotów turystycznych w Waszej miejscowości? a) zdecydowanie pogarsza się; b) pogarsza się;
c) utrzymuje się na podobnym poziomie; d) poprawia się; e) zdecydowanie poprawia się.
20. Jakie, Państwa zdaniem, są najpoważniejsze przeszkody (bariery, utrudnienia) rozwoju turystyki w Waszej miejscowości?
256
Załącznik
21. Skąd uzyskujecie Państwo największą pomoc i wsparcie w Waszej działalności
(np. jeśli chodzi o doradztwo, promocję Waszych usług, wprowadzanie nowości)?
22. Jakiego rodzaju wsparcia Państwo najbardziej oczekują? Kto może go udzielić?
23. Czy korzystaliście Państwo w minionych latach z funduszy zewnętrznych (np. unijnych)?
a) tak; b) nie. Jeśli tak, to jakiego rodzaju?
24. Jaką część swoich zakupów (materiałów, zaopatrzenia) nabywacie Państwo lokalnie („lokalnie” tzn. w Waszej gminie, gminach sąsiednich, w regionie Babiej Góry)?
Około...%
25. Jakiego rodzaju opłaty (np. podatki) odprowadzacie Państwo do budżetu gminy?
26. Jaka jest przybliżona wielkość wszystkich opłat do budżetu gminy? …zł
D. Pytania kwestionariusza wywiadu z wójtami gmin
TURYSTYKA
1. Proszę uporządkować znaczenie poniższych działów gospodarki dla rozwoju społeczno-gospodarczego gminy (skala 1–5, gdzie 1 oznacza dział gospodarki o największym
znaczeniu, 5 – dział o najmniejszym znaczeniu).
Dział gospodarki
Obecnie
W przyszłości
Rolnictwo
Leśnictwo
Przemysł
Handel i usługi (poza turystycznymi)
Turystyka
2. Co Pana zdaniem najbardziej przyciąga turystów do gminy? (proszę wybrać jedną odpowiedź)
a) Babiogórski Park Narodowy; b) góry, krajobraz; c) cisza, spokój; d) miejscowa kultura, zabytki, imprezy kulturalne; e) rozwinięta infrastruktura turystyczna (np. wyciągi
narciarskie, szlaki turystyczne); inne, jakie?
3. Proszę ocenić uciążliwość ruchu turystycznego w Pana gminie: a) bardzo mała; b) mała;
c) średnia; d) duża; e) bardzo duża.
4. W jakim stopniu turystyka jest przyczyną zniszczeń w środowisku przyrodniczym
w Pana gminie? a) bardzo małym; b) małym; c) średnim; d) dużym; e) bardzo dużym.
5. Jakie Pan widzi w gminie główne zagrożenia dla przyrody ze strony turystyki (istniejące
lub potencjalne)?
6. Jakie jest Pana zdaniem znaczenie dochodów z turystyki dla mieszkańców?
a) bardzo duże; b) duże; c) średnie; d) raczej małe; e) bardzo małe.
7. W jakim stopniu zgadza się Pan z następującymi zdaniami?
257
Zdecydowanie Zgadzam się
zgadzam się
Stwierdzenie
Nie wiem
Nie zgadzam
się
Do gminy powinno przyjeżdżać więcej turystów.
Zdecydowanie
nie zgadzam
się
W gminie powinno powstać więcej gospodarstw
agroturystycznych, kwater prywatnych dla turystów.
W gminie powinno powstać więcej hoteli, ośrodków
wypoczynkowych, domów wczasowych.
Ludzie spoza gminy powinni móc budować tu domy
letniskowe (drugie domy).
ZNACZENIE BABIOGÓRSKIEGO PARKU NARODOWEGO
8. Proszę ocenić znaczenie funkcjonowania BgPN w ogólnym rozwoju gminy:
a) marginalne; b) nieduże; c) średnie; d) duże; e) bardzo duże.
9. Proszę ocenić ogólny wpływ funkcjonowania BgPN na sytuację społeczno-gospodarczą
w gminie.
Bardzo
pozytywny
Kiedy?
Raczej
pozytywny
Neutralny
Raczej
negatywny
Bardzo
negatywny
W przeszłości
Obecnie
W przyszłości
10. Proszę ocenić bezpośredni i pośredni wpływ funkcjonowania BgPN na poniższe dziedziny życia społeczno-gospodarczego gminy.
Kategoria
Bardzo
pozytywny
Raczej
pozytywny
Neutralny
Raczej
negatywny
Bardzo
negatywny
Turystyka
Rolnictwo
Poziom zatrudnienia
Dochody gminy
11. Proszę ocenić ogólny wpływ funkcjonowania BgPN na gospodarkę województwa i powiatu (w którym położona jest gmina).
Kategoria
Powiat
Województwo
258
Bardzo pozytywny
Raczej pozytywny
Neutralny
Raczej negatywny
Bardzo negatywny
Załącznik
12. Proszę ocenić ogólne nastawienie władz gminy oraz jej mieszkańców do funkcjonowania BgPN.
Kategoria
Bardzo pozytywny
Raczej pozytywny
Neutralny
Raczej negatywny
Bardzo negatywny
Władze gminy
Mieszkańcy
13. Jak określacie Państwo charakter wzajemnych kontaktów z Dyrekcją BgPN? a) konsultacje i opiniowanie wyłącznie w zakresie wymaganym prawnie; b) sporadyczne konsultacje dotyczące konkretnych działań, bardzo rzadkie wspólne inicjatywy;
c) konsultowanie większości ważniejszych działań; d) częste podejmowanie wspólnych inicjatyw; e) stałe kontakty, regularna współpraca; f) partnerstwo (wspólne zarządzanie obszarem chronionym i jego otuliną).
14. Jak oceniacie Państwo wzajemne kontakty z Dyrekcją BgPN? a) bardzo negatywnie;
b) raczej negatywnie; c) neutralnie; d) raczej pozytywnie; e) bardzo pozytywnie.
15. Jak określacie Państwo charakter wzajemnych kontaktów z innymi gminami położonymi w BgPN?
Kategoria
Gmina
Kontakty sporadyczne, przy okazji koniecznych uzgodnień, brak wspólnych inicjatyw
Sporadyczne konsultacje dotyczące konkretnych działań, bardzo rzadkie wspólne inicjatywy
Konsultowanie większości ważniejszych działań, częste podejmowanie wspólnych inicjatyw
Stałe kontakty, regularna współpraca, skoordynowana realizacja wspólnych celów rozwojowych
16. Jak oceniacie Państwo wzajemne kontakty z innymi gminami położonymi w BgPN?
a) bardzo negatywnie; b) raczej negatywnie; c) neutralnie; d) raczej pozytywnie;
e) bardzo pozytywnie.
17. Jak określiłby Pan stosunek władz BgPN do mieszkańców?
a) ignorowanie; b) informowanie; c) szukanie porozumienia; d) współpraca.
18. Jakie działania, Pana zdaniem, powinien podejmować Park, by zyskać większe poparcie wśród mieszkańców (zwiększyć pozytywny wpływ na życie mieszkańców)?
19. Jakie Pan widzi korzyści dla gminy i jej mieszkańców, związane z funkcjonowaniem
BgPN?
20. Jakie branże gospodarki czerpią korzyści związane z funkcjonowaniem BgPN?
21. Jakie Pan widzi trudności i problemy dla gminy i jej mieszkańców, związane z funkcjonowaniem BgPN? Jakie aktywności gospodarcze (które chciałaby gmina rozwijać)
są ograniczane przez działalność Parku?
22. Czy uważa Pan, że w gminie powinno być rozwijane rolnictwo ekologiczne? Czy BgPN
może (w sposób bezpośredni lub pośredni) sprzyjać rozwojowi takiego rolnictwa?
23. Czy gminom mającym w swoich granicach tereny parków narodowych powinny być
przyznawane szczególne przywileje (preferencje)? Jeśli tak, to jakie?
24. Czy uważa Pan, że funkcjonowanie BgPN (i innych form ochrony, którymi objęta jest
Babia Góra i jej otoczenie – Natura 2000, rezerwat biosfery) daje gminie dodatkowe korzyści przy ubieganiu się o środki finansowe z zewnętrznych programów (daje
259
dodatkowe punkty w klasyfikacji lub umożliwia aplikowanie o środki adresowane dla
terenów cennych przyrodniczo, objętych ochroną prawną)? Jeśli tak, to czy gmina
korzystała z takich środków? (Jakie projekty i w ramach jakich programów).
E. Pytania kwestionariusza wywiadu z mieszkańcami
TURYSTYKA
1. Co Pana(i) zdaniem najbardziej przyciąga turystów do miejscowości? (proszę wybrać
jedną odpowiedź) a) Babiogórski Park Narodowy; b) góry, krajobraz; c) cisza, spokój;
d) miejscowa kultura, zabytki, imprezy kulturalne; e) rozwinięta infrastruktura turystyczna (np. wyciągi narciarskie, szlaki turystyczne); inne, jakie?
2. Proszę określić uciążliwość ruchu turystycznego w Pana(i) miejscowości (skala 1–5):
1– bardzo mała; 2 – mała; 3 – średnia; 4 – duża; 5 – bardzo duża.
3. Proszę określić swój stosunek wobec turystów przybywających do Pana(i) miejscowości
(skala 1–5): 1 – zdecydowanie negatywny; 2 – raczej negatywny; 3 – neutralny; 4 – raczej
pozytywny; 5– bardzo pozytywny;
4. Jakie Pan(i) widzi uciążliwości dla mieszkańców, związane z rozwojem turystyki?
5. Czy turystyka Pana(i) zdaniem niszczy środowisko przyrodnicze miejscowości? a) tak;
b) nie. Jeśli tak, w jaki sposób?
6. Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie dochodów z turystyki dla mieszkańców (skala
1–5): 1 – bardzo małe; 2 – raczej małe; 3 – średnie; 4 – duże; 5 – bardzo duże.
7. Jakie jest Pana(i) nastawienie do budowania w Waszej miejscowości domów letniskowych (drugich domów) przez osoby z zewnątrz? (skala 1–5): 1 – zdecydowanie negatywne; 2 – raczej negatywne; 3 – neutralne; 4 – raczej pozytywne; 5 – bardzo pozytywne.
8. Jakie są Pana(i) zdaniem relacje między mieszkańcami a osobami mającymi w miejscowości swoje drugie domy? Czy zna Pan(i) przypadki konfliktów lub poważnych nieporozumień między mieszkańcami a osobami mającymi tu swoje drugie domy?Relacje: …
Konflikty/nieporozumienia (przykłady): …
9. Jak ocenia Pan(i) zaangażowanie władz gminy w rozwój turystyki? (skala 1–5): 1 – bardzo
nisko; 2 – raczej nisko; 3 – średnio; 4 – wysoko; 5 – bardzo wysoko.
10. W jakim stopniu zgadza się Pan(i) z następującymi zdaniami? (proszę zaznaczyć jedną
odpowiedź w każdym rzędzie)
Stwierdzenie
Do miejscowości powinno przyjeżdżać więcej turystów.
W miejscowości powinno powstać więcej gospodarstw
agroturystycznych, kwater prywatnych dla turystów.
W miejscowości powinno powstać więcej hoteli, ośrodków
wypoczynkowych, domów wczasowych.
Ludzie spoza miejscowości powinni móc budować tu domy
letniskowe (drugie domy).
Mieszkańcy miejscowości powinni móc budować domy,
jakie chcą, bez żadnych ograniczeń.
260
Zdecydowanie Zgadzam się Nie wiem Nie zgadzam Zdecydowanie nie
zgadzam się
się
zgadzam się
Załącznik
ZNACZENIE BABIOGÓRSKIEGO PARKU NARODOWEGO (BgPN)
11. Jakie jest Pana(i) zdaniem znaczenie BgPN dla życia mieszkańców? (skala 1–5):
1 – bardzo małe; 2 – raczej małe; 3 – średnie; 4 – duże; 5 – bardzo duże.
12. Z czym kojarzy się Panu(i) BgPN? (proszę podać trzy pierwsze skojarzenia)
13. Czy fakt, że część Waszej gminy jest objęta ochroną w postaci BgPN to dla mieszkańców dobrze, czy źle? (skala 1–5): 1 – bardzo źle; 2 – raczej źle; 3 – obojętne; 4 – raczej
dobrze; 5 – bardzo dobrze.
14. Jakie Pan(i) widzi korzyści dla mieszkańców związane z funkcjonowaniem BgPN?
15. Jakie Pan(i) widzi trudności i problemy dla mieszkańców związane z funkcjonowaniem BgPN?
16. Jak Pan(i) określił(a)by stosunek władz BgPN do mieszkańców:
a) ignorowanie; b) informowanie; c) szukanie porozumienia; d) współpraca.
17. Czy Pana(i) zdaniem istnienie BgPN podnosi atrakcyjność turystyczną Waszej miejscowości?
a) zdecydowanie tak; b) raczej tak; c) nie ma wpływu na atrakcyjność; d) raczej obniża;
e) zdecydowanie obniża.
18. Jak Pana(i) zdaniem BgPN wpływa na sytuację ekonomiczną mieszkańców? (skala
1–5): 1 – zdecydowanie negatywnie; 2 – raczej negatywnie; 3 – neutralnie; 4 – raczej
pozytywnie; 5 – bardzo pozytywnie.
19. Proszę ocenić, w jakim stopniu BgPN wpływa na poniższe dziedziny życia społeczno-gospodarczego gminy.
Kategoria
Bardzo
pozytywny
Raczej
pozytywny
Neutralny
Raczej
negatywny
Bardzo
negatywny
Turystyka
Rolnictwo
Poziom zatrudnienia
20. Czy zna Pan przypadki konfliktów pomiędzy mieszkańcami a Dyrekcją BgPN? Jeśli
tak, jakie?
21. Jakie działania, Pana(i) zdaniem, powinien podejmować BgPN, by zyskać większe
poparcie wśród mieszkańców (zwiększyć pozytywny wpływ na życie mieszkańców)?
22. W jakim stopniu zgadza się Pan(i) z następującymi zdaniami? (proszę zaznaczyć jedną
odpowiedź w każdym rzędzie)
261
Zdecydowanie Zgadzam się
zgadzam się
Nie wiem
Nie zgadzam się Zdecydowanie
nie zgadzam się
Chciał(a)bym wiedzieć więcej, w jaki sposób parki
narodowe mogą wspomagać lokalną gospodarkę
i mieszkańców
Mieszkańcy powinni być lepiej informowani
o działalności BgPN
Mieszkańcy powinni mieć dostęp do szczegółowych informacji na temat finansów BgPN (skąd
czerpie pieniądze na działalność, na co je wydaje)
INFORMACJE O RESPONDENCIE
23. Czy prowadzi Pan(i) gospodarstwo rolne? a) tak; b) nie.
Jeśli tak, to czy wytwarza Pan(i) żywność certyfikowaną jako ekologicznie czysta?
a) tak; b) nie.
24. Czy Pana(i) dochody są choć częściowo związane z turystyką? a) tak; b) nie.
Jeśli tak, to z jakiego rodzaju działalnością?
25. Jeśli nie, to czy w przyszłości chciał(a)by Pan(i) czerpać korzyści z turystyki? a) tak; b) nie.
Jeśli tak, to z jakiego rodzaju działalności?
26. Czy Pan(i) lub członek Pana(i) najbliższej rodziny jest zatrudniony w BgPN? a) tak;
b) nie.
27. Czy kiedykolwiek Pan(i) lub członek Pana(i) najbliższej rodziny wykonywał pracę dla
BgPN? a) tak; b) nie.
28. Miejscowość … część wsi/przysiółek …
29. Jakie jest usytuowanie Pana (i) domu w obrębie miejscowości? Przy głównej drodze?
a) tak; b) nie.
30. W jakiej odległości od granicy Parku? a) do 1 km; b) 1–2 km; c) powyżej 2 km;
31. Czy posiada Pan(i) grunty w granicach parku narodowego? a) tak; b) nie.
32. Jak długo Pan(i) mieszka w obecnym miejscu zamieszkania?
33. Płeć: K/M;
34. Wiek: a) 15–19; b) 19–25; c) 26–35; d) 36–45; e) 46–60; f) >60
35. Wykształcenie: …
262

Park narodowy a gospodarka lokalna

Transkrypt

Podobne dokumenty

Imprezy Rodzinne w DELI Parku DLA FIRM