Język węgierski

Język węgierski
MAGYAR
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
http://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_w%C4%99gierski
 Beszélik: Magyarország, Szlovákia, Szerbia, Románia, Ukrajna, Szlovénia, Horvátország,
Ausztria, Izrael, Egyesült Államok, Kanada





Terület: Közép-Európa
Nyelvcsalád: Uráli → Finnugor → Ugor
Írásrendszer: Latin írás
Rang: 62. (a világon); 14. (Európában)
Hivatalos:
(regionális);
Magyarország;
Vajdaság Autonóm Tartomány (Szerbia);
Ausztria (regionális);
Európai Unió
Szlovénia
 Nyelvkódok: ISO 639-1 (hu); ISO 639-2 (hun); ISO 639-3 (hun)
Az ISO 639-1 az ISO 639 nyelvi szabványcsalád egyik tagja, a főbb nyelvek kétbetűs kódjait tartalmazza.
A szabvány 2002-ben vált hivatalossá
Magyar nyelv
Obszar
Węgry, Rumunia, Słowacja i inne
Liczba mówiących
15 milionów
Ranking
66.
Klasyfikacja genetyczna
Języki uralo-ałtajskie
*Języki uralskie
**Języki ugrofińskie
***Języki ugryjskie
****Język węgierski
Pismo
łacińskie
Status oficjalny
język urzędowy
Węgry oraz Słowenia i Wojwodina, jeden z urzędowych w Unii
Europejskiej
Regulowany przez
Węgierska Akademia Nauk
Kody języka
ISO 639-1
hu
ISO 639-2
hun
SIL
HNG
Języki i dialekty Europy Środkowo-Wschodniej
Język węgierski (magyar nyelv) – należy do podgrupy języków ugryjskich, zaliczanej do podrodziny
ugrofińskiej (z rodziny uralskiej). Językiem tym posługuje się co najmniej 14 mln osób – przede
wszystkim na Węgrzech, ale także w południowej Słowacji, środkowej Rumunii (Siedmiogród),
północnej Serbii (Wojwodina), zachodniej Ukrainie (Zakarpacie), wschodniej Słowenii (Prekmurje) i
wschodniej Austrii (Burgenland). Język węgierski ma status języka urzędowego na Węgrzech, w
Słowenii (lokalnie) i w Wojwodinie. Jest to język aglutynacyjny. Współczesny węgierski język
literacki powstał w XVI w. Do jego zapisu stosuje się pismo oparte na alfabecie łacińskim.
Kontrowersje wokół pochodzenia języka
Począwszy od XIX wieku pochodzenie języka węgierskiego podlegało dyskusji. Początkowo
roztrząsano problem, czy język ten jest bliżej spokrewniony z językiem fińskim, jak uznaje się
obecnie, czy też językiem tureckim w obrębie kontrowersyjnej grupy ugro-tureckiej. Podejmowano też
próby łączenia tego języka z językiem etruskim, sumeryjskim, ormiańskim i kilkudziesięcioma innymi
językami. Ugrofińskie pochodzenie Węgrów kwestionowane było często z pobudek politycznych.
Współcześnie język węgierski jest jednak powszechnie uznawany przez językoznawców za
przedstawiciela rodziny ugrofińskiej, mimo iż wciąż wysuwane są teorie alternatywne.
Alfabet
Alfabet języka węgierskiego składa się z 40 liter: 14 samogłosek, 26 spółgłosek (9 złożonych z dwóch
liter, 1 z trzech liter). a, á, b, c, cs, d, dz, dzs, e, é, f, g, gy, h, i, í, j, k, l, ly, m, n, ny, o, ó, ö, ő, p, r, s,
sz, t, ty, u, ú, ü, ű, v, z, zs
Fonetyka
W języku węgierskim występuje wiele głosek nieistniejących w języku polskim. Niektóre z nich, choć
pisze się tak samo w języku polskim, wymawia się zupełnie inaczej.
Wymowa samogłosek
samogłoska
wymowa
a
wymawiane jak a przy układzie warg jak przy o (å), krótko
á
wymawiane prawie jak polskie a, ale z szerzej otwartymi ustami , długo (ok. 1,5 raza
dłużej niż krótkie a)
e
jak polskie e, krótko
é
wymawiane pośrednio między yj a ij (jak niemieckie eh w słowie nehmen), długo
i
polskie i nie zmiękczające poprzedzającej spółgłoski, krótkie
í
jak polskie i, tylko dłużej
o
jak polskie o, ale z bardziej ścieśnionymi wargami (zbliżające się do u), krótkie
ó
wymawiane jak ou (niemieckie oh w słowie Sohn), długo
ö
wymawiane jak y przy układzie warg jak przy u (niemieckie ö), krótko
ő
jak ö, tylko dłużej (niemieckie öh w Söhne)
u
jak polskie u, krótko
ú
jak polskie u, tylko dłużej
ü
wymawiane jak i przy układzie warg jak przy u (niemieckie ü w München)
ű
jak ü, tylko dłużej
Różnica między a a o polega na tym, że a wymawia się praktycznie jak polskie o, podczas gdy
węgierskie o wymawia się jak polskie o z wyraźnie zaokrąglonymi wargami, co daje efekt głoski
pomiędzy polskim o a u. Głoskę zapisywaną jako á wymawia się jako bardzo wyraźne polskie a.
Samogłoski węgierskie dzielą się na:
krótkie: a, e, i, o, ö, u, ü,
długie: á, é, í, ó, ő, ú, ű.
Należy wyraźnie różnicować głoski długie od krótkich. Głoski długie wymawiane są w przybliżeniu
dwa razy dłużej niż krótkie. Należy także pamiętać, że w parach a - á, e - é dochodzi także do zmiany
jakościowej głosek.
Wymowa spółgłosek
spółgłoska
wymowa
cs
jak polskie cz
dz
jak polskie dz
dzs
jak polskie dż
gy
jak zmiękczone d (jak di w wyrazach diakon/diwa)
ly
jak polskie j
ny
jak polskie ń
s
jak polskie sz
sz
jak polskie s
ty
jak zmiękczone t
v
jak polskie w
zs
jak polskie ż
(Spółgłoski nieuwzględnione w tabeli wymawia się w przybliżeniu jak w języku polskim).
Spółgłoski podwójne wymawia się dłużej
zmiękczeniu podlegają d, n, t (gy, ny, ty)
zachodzi zjawisko asymilacji
o
bezdźwięczne c, cs, f, k, p, s, sz, t, ty udźwięczniają się przed dźwięcznymi b, d, dz,
dzs, g, gy, z, zs
o
dźwięczne ubezdźwięczniają się przed bezdźwięcznymi
o
spółgłoski pisane przy pomocy dwóch liter (cs, dz, dzs, gy, ly, ny, sz, ty, zs) przy
podwojeniu tracą tracą drugą literę pierwszego znaku (cs+cs=ccs). Podwójne litery
wymawia się długo. Pełną pisownię przywracamy przy przenoszeniu wyrazów.
Akcent
W języku węgierskim akcent pada zawsze na pierwszą sylabę wyrazu. Nie akcentuje się przedimków.
Harmonia wokaliczna
W języku węgierskim występuje zjawisko harmonii samogłoskowej. Żeby dokładniej poznać to
zjawisko, należy dokonać podziału na samogłoski nisko- oraz wysokobrzmiące:
niskobrzmiące: a, á, o, ó, u, ú
wysokobrzmiące: e, é, i, í, ö, ő, ü, ű
Harmonia samogłoskowa odgrywa ważną rolę przy dodawaniu końcówek, których przeważająca ilość
na dwoistą formę zależną od samogłosek zawartych w wyrazie. Do samogłosek niskobrzmiących
(tylnych) dodajemy końcówki z samogłoskami tylnymi, a do wysokobrzmiących (przednich) przednie.
Gramatyka
W węgierskiej gramatyce wyróżnia się następujące części mowy:
rzeczowniki
czasowniki
przymiotniki
liczebniki
zaimki
przedimki
I Rzeczownik
Węgierski rzeczownik odmienia się przez przypadki, które jednak tworzy się zupełnie inaczej
niż we wszystkich językach europejskich. Język węgierski posiada liczbę mnogą.
Charakterystyczne są także końcówki dzierżawcze (odpowiedniki zaimków dzierżawczych).
Odmiana rzeczownika
W języku węgierskim nie ma rodzajów gramatycznych. Polskiej odmianie rzeczownika przez
przypadki i używaniu ich z przyimkami odpowiadają końcówki okolicznikowe dodawane do
wyrazów. Oczywiście ta "deklinacja", która powinna być nazywana aglutynacją, jest niczym innym
jak prostym "dolepianiem" odpowiednika naszego przyimka na końcu wyrazu. I tak: vonat-ban
oznacza dosłownie "pociąg-w" (= "w pociągu") - samo słowo właściwe poprzez dodanie tej końcówki
przyimkowej nie zmienia formy, jak w języku polskim.
nazwa
przypadku
końcówki
przykład
znaczenie
vonat - pociąg
nominativus
-
accusativus
-t
(biernik)
vonatot (głoska o jest spójką)
dativus
-nak, -nek
(celownik)
vonatnak - pociągowi
essivus-formalis
-ként
jako
vonatként - jako pociąg
essivus-modalis
-ul, -ül
w jaki sposób
lengyelül - po polsku
illativus
-ba, -be
do wnętrza (D); w (B)
vonatba - do pociągu
inessivus
-ban, -ben
w (Ms)
vonatban - w pociągu
elativus
-ból, -ből
z (D)
vonatból - z pociągu
allativus
-hoz, -hez, do zewnątrz (D); ku (C)
höz
vonathoz - ku pociągowi
adessivus
-nál, -nél
przy (Ms); u (D)
vonatnál - przy pociągu
ablativus
-tól, -től
od (D)
vonattól - od pociągu
sublativus
-ra, -re
na (B)
vonatra - na pociąg
superessivus
-n, -on, -en,
na (Ms)
-ön
vonaton - na pociągu
delativus
-ról, -ről
z (D); o (Ms)
vonatról - o pociągu
instrumentaliscomitativus
-val, -vel
z (N); N
vonattal - z pociągiem (asymilacja; "v" z
przyrostków -val, -vel dołączane po spółgłosce
zamienia się w tę spółgłoskę, np. kép + vel =
képpel (z obrazem), ház + val = házzal (z domem),
itp. Po samogłoskach zostaje v, np. óra + val =
órával (z godziną).
causalis-finalis
-ért
za (B); dla (D); o (B); po
(B)
vonatért - o pociąg
translativus-
-vá, -vé
w (B)
vonattá - w pociąg (asymilacja, podobnie jak w
przy dodawaniu końcówki -val, -vel, "v" dołączane
po spółgłosce zmienia się w tę spółgłoskę, np. kép
+ vé = képpé (w obraz [np. zmienia się w obraz,
staje się obrazem]), ház + vá = házzá (w dom), ipt.
Po samogłoskach zostaje v, np. drága + vá =
drágává (staje się drogie)
factivus
terminativus
-ig
do czasu/miejsca (D)
januárig - do stycznia
formalis
-képp, képpen
jako (M); w charakterze
(D)
segítségképp(en) - jako pomoc
temporalis
-kor
o (godzinie)
hét órakor - o godzinie siódmej
genitivus
-nak, -nek
(w przybliżeniu
dopełniacz)
embernek (a feje) - (głowa) człowieka
sociativus
-stul, -stül
wraz z
családostul - z rodziną
locativus
-t, -ott, -ett, w (dotyczy tylko
-ött
niektórych miast)
distributivus
-nként
1) co (oznacza, że zjawisko
évenként - co roku, személyenként - na osobę
powtarza się co pewien
(przypada)
okres), 2. na
distributivus
temporalis
-nta, -nte
Oznacza, że zjawisko
odnosi się do jakiegoś
okresu, przedziału czasu.
hetente - tygodniowo
modalis-essivus I -(a)n, -(e)n
jak
vidáman - wesoło
modalis-essivus
II
-lag, -leg
jak
egyhangúlag - jednogłośnie
multiplicativus
-szor, -szer,
ile razy
-ször
Győrött - w Győrze (miasto)
egyszer - jeden raz
Warto też zauważyć ogólną zasadę, że jeśli wyraz kończy się na krótką samogłoskę a lub e, to po
dodaniu wymienionych wyżej końcówek (z wyjątkiem -kor) samogłoska ta ulega wydłużeniu, np.
haza (ojczyzna), hazában, hazától, hazára, hazának; megye (komitat), megyébe, megyével,
megyéhez, itd.
Miasta
Przy odmianie nazw miejscowości rdzennie węgierskich (tzn. znajdujących się na obszarze
historycznych Węgier, tzw. Korony św. Stefana) należy traktować je jak wzgórze, na które się
wchodzi, a nie obszar, do którego się wchodzi. Dlatego jeśli mówimy o mieście jako o miejscu
znajdowania się, najczęściej nie używamy inessivusa (-ban/-ben - w czymś), ale superessivusa (-an/en/-ön/-n - na czymś). Analogicznie, mówiąc o celu podróży używamy nie illativusa (-ba/-be - do
środka czegoś), lecz sublativusa (-ra/-re - na coś), a o punkcie wyjazdu - nie elativusa (-ból/-ből - ze
środka czegoś), ale delativusa (-ról/-ről - z wierzchu czegoś). Dotyczy to też samych Węgier, ale nie
dotyczy innych miast i krajów. A więc: Budapesten, Budapestre, Budapestről; Miskolcon, Miskolcra,
Miskolcról; również Nagyváradon (Oradea) itd., Besztercebányán (Bańska Bystrzyca) itd.; a przede
wszystkim Magyarországon, Magyarországra, Magyarországról (podobnie jak po polsku: na
Węgrzech, na Węgry).
Wyjątków od tej zasady jest sporo - są to miejscowości kończące się na -n, -ny i -város ("miasto"),
oraz większość kończąca się na -m, -i. Czyli: Veszprémben, Veszprémbe, Veszprémből; Sopronban,
Sopronba, Sopronból; Pozsonyban, Pozsonyba, Pozsonyból (Bratysława).
Miejscowości zagraniczne nie stosują się do zasady "wzgórza". Czyli: Varsóban itd. (Warszawa),
Bukarestben itd. Wenecja - miasto we Włoszech - odmienia się: Velencében, Velencébe, Velencéből,
ale wieś między Budapesztem a Székesfehérvárem, która nazywa się tak samo - Velence - już będzie
się odmieniać wg zasady "wzgórza": Velencén, Velencére, Velencéről.
Czasami, zamiast inessivusa i superessivusa, używa się starej, ugrofińskiej końcówki locativusa -ott/ött/-ett (słychać ją w takich słówkach, jak itt - tu, ott - tam, alatt - pod, fölött - nad, között - między).
Dotyczy ona głównie miast zakończonych na -vár (dosł. zamek) - jak Kaposvár - Kaposvárott,
Gyulafehérvár - Gyulafehérvárott (Alba Iulia) oraz kilku innych, np. Pécs - Pécsett, Győr - Győrött.
Dla określenia ruchu używa się tradycyjnie sublativusa i delativusa. Końcówka locativusa nie jest
obowiązkowa dla tych kilku pozostałych miast i ma tu głównie znaczenie historyczne - mówi się też
Pécsen, Győrben - natomiast cały czas należy używać locativusa dla miast zakończonych na -vár, a
więc nie można powiedzieć: Kaposvárban lub Kaposváron.
Liczba mnoga
Liczbę mnogą tworzymy za pomocą końcówki -k.
Np.jó - jók (dobry-dobrzy,dobre) ajtó - ajtók (jedne drzwi-kilkoro drzwi)
Jeżeli wyraz kończy się na samogłoskę -a lub -e,to samogłoski te,po dodaniu do nich
przyrostków,wydłużają się na -á i -é.
Np.lámpa - lámpák (lampa-lampy) tábla - táblák (tablica-tablice) barna - barnák (brązowy-brązowe)
lecke - leckék (lekcja-lekcje)
Jeśli wyraz kończy się spółgłoską, to pomiędzy temat a przyrostek liczby mnogiej wstawiamy
samogłoskę łączącą. Dla wyrazów z samogłoskami przednimi jest nią -e lub -ö,a z samogłoskami
tylnymi -o lub -a.
Np.érdekes - érdekesek (ciekawy-ciekawe) szék - székek (krzesło-krzesła) mennyezet - mennyezetek
(sufit-sufity) rossz - rosszak (zły-złe,źli) munkás - munkások (robotnik-robotnicy)
Wyrazy zakończone na -ú, otrzymują samogłoskę łączącą -a-.
Np. hosszú - hosszúak (długi - długie)
Wyrazy zakończone na -ű, otrzymują samogłoskę łączącą -e-.
Np. gyönyörű - gyönyörűek (wspaniały - wspaniałe, wspaniali)
Po liczebnikach nie ma potrzeby stawiania rzeczownika w liczbie mnogiej, liczebnik dostatecznie
jasno określa ilość, np. két kutya - dwa psy (dosłownie: dwa pies), öt forint - pięć forintów (dosłownie:
pięć forint).
Odmiana dzierżawcza
W języku węgierskim istnieją zaimki dzierżawcze (polskie: mój, twój itd. - patrz odp. sekcja), ale
używa się ich rzadko. Najczęściej, podobnie jak przy odmianie rzeczownika, zastępuje się je za
pomocą specjalnych końcówek dzierżawczych.
Jeden posiadacz
jeden przedmiot posiadany
Wielu posiadaczy
jeden przedmiot posiadany
mój(a,e) → -m, -om, -am, -em, -öm
nasz(a,e) → -nk, -unk, -ünk
twój(a,e) → -d, -od, -ad, -ed, öd
wasz(a,e) → -tok, -tek, -tök, -otok, -atok, -etek, -ötök
jego/jej → -a, -e, ja, -je
ich → -uk, -ük, -juk, jük
Jeden posiadacz
wiele przedmiotów posiadanych
Wielu posiadaczy
wiele przedmiotów posiadanych
moi/moje → -im, -aim, -eim, -jaim, -jeim nasi/nasze → -ink, -aink, -eink, -jaink, -jeink
twoi/twoje → -id, -aid, -eid, -jaid, -jeid
wasi/wasze → -itok, -itek, -aitok, -eitek, -jaitok, -jeitek
jego/jej → -i, -ai, -ei, -jai, -jei
ich → -ik, -aik, -eik, -jaik, -jeik
Przy odmianie rzeczowników przez osobowe końcówki dzierżawcze obowiązuje zmiana końcowych
samogłosek -a i -e na -á oraz-é oraz zmiany rdzenne jakie występują przy dodawaniu końcówek
przylegających samogłoskami łączącymi.
Przykłady:
szoba (pokój)
szobám (mój
pokój)
szobád (twój
pokój)
szobája (jego
pokój)
szobánk (nasz
pokój)
szobátok (wasz
pokój)
szobájuk (ich
pokój)
szobáim (moje
pokoje)
szobáid (twoje
pokoje)
szobái (jego
pokoje)
szobáink (nasze
pokoje)
szobáitok (wasze
pokoje)
szobáik (ich
pokoje)
könyvem (moja
książka)
könyved (twoja
książka)
könyve (jego
książka)
könyvünk (nasza
książka)
könyvetek (wasza
książka)
könyvük (ich
książka)
könyveim (moje
książki)
könyveid (twoje
książki)
könyvei (jego
książki)
könyveink (nasze
książki)
könyveitek (wasze könyveik (ich
książki)
książki)
könyv
(książka)
Konstrukcja dzierżawcza
Ponieważ język węgierski nie posiada dopełniacza, zastępuje go odpowiednia konstrukcja
dzierżawcza, która polega na zestawieniu strony posiadającej z przedmiotem posiadanym.
Posiadanie proste
konstrukcja prosta - strona posiadająca nie przybiera żadnej końcówki, przedmiot posiadany
przybiera osobową końcówkę dzierżawczą 3 os. lp. bądź lmn. - zależnie od liczby
przedmiotów np.:
ubranie chłopca - a fiú ruhája (gdzie fiú znaczy chłopiec, a ruha ubranie)
konstrukcja złożona - strona posiadająca przybiera końcówkę -nak, -nek. Przedmiot posiadany
przybiera przedimek określony 'a' lub 'az', np.:
ubranie chłopca - a fiúnak a ruhája
Obie konstrukcje w tłumaczeniu oznaczają to samo i nie ma między nimi żadnej
różnicy poza stylistyczną.
Posiadanie złożone
Ma miejsce, kiedy strona posiadana jest równocześnie stroną posiadającą. Pierwsza strona posiadająca
nie przybiera końcówki, natomiast druga przybiera osobową końcówkę dzierżawczą 3 os. lp. bądź
lmn. oraz końcówkę -nak, -nek. Przedmiot posiadany otrzymuje przedimek a, az i osobową końcówkę
dzierżawczą 3 os. np.:
guzik ubrania chłopca - a fiú ruhájának a gombja (gdzie gombja znaczy: jego - ubrania - guzik)
Pytania
Jeśli chcemy odpowiedzieć na pytanie: kié? (czyj?) np.: kié a ruha (czyje jest ubranie?) to używamy
bezosobowej konstruckji dzierżawczej -é: odpowiedź: fiúé (chłopca), fiúké (chłopców) Ma ona
zastosowanie tylko kiedy akcentujemy posiadacza, kiedy chodzi o coś takiego: "ubranie należy do
chłopca" = "a ruha a fiúé", albo po prostu "a fiúé", jak z kontekstu już wiadomo, o co chodzi. W
innych przypadkach możemy tak: "ez a fiú ruhája"= "to jest ubranie chłopca".
Zaimek dzierżawczy
Jeśli na pytanie kié? chcemy odpowiedzieć: mój, twój, nasz, jego itp., używamy zaimków
dzierżawczych: enyém mój (moja, moje), tiéd twój (twoja, twoje), övé jego, jej, miénk nasz, nasza,
nasze, tiétek wasz, wasza, wasze, övék ich. A więc: Kié a ruha? - Az enyém = Czyje to ubranie? Moje.
Wyrażanie posiadania
W języku węgierskim nie ma czasownika mieć w takiej postaci, jak w innych językach
indoeuropejskich (ang. to have, niem. haben, fr. avoir, itp.; ściślej - jest czasownik bír, ale oznacza on
rozporządzać czymś, posiadać coś). Do wyrażenia posiadania używa się konstrukcji typu:
"posiadacz" w celowniku + czas. być + obiekt "posiadany" z końcówką dzierżawczą. Np.:
Mam duży dom = Nekem van a nagy házam (ház + am = házam - mój dom)
Stefan ma trzy konie = Istvánnak van három lova (ló + a = lova - jego koń; po liczebniku zawsze jest
liczba pojedyncza)
Węgry nie mają dostępu do morza = Magyarországnak nincs kijárata a tengerhez (nincs = nem van;
kijárat + a = kijárata - jego dostęp, dosł. wyjście)
Nie miałeś o tym pojęcia = Neked nem volt fogalmad erről (fogalom + ad = fogalmad - twoje pojęcie)
Ale jeśli obiekt "posiadający" nie jest "właścicielem" obiektu "posiadanego", używamy nieco innej
konstrukcji:
"posiadacz" w adessivusie (-nál/-nél) + czas. być z przedrostkiem meg + obiekt "posiadany",
niekoniecznie z końcówką dzierżawczą
Mam twoją książkę = Nálam van a könyved. (końc. dzierżawcza 2. osoby - bo książka jest twoja, nie
moja)
Czy on ma klucz? = Van nála kulcs? (brak końcówki dzierżawczej, bo chodzi nie o jego klucz, ale
ogólnie o klucz)
Natomiast dwa poniższe zdania oznaczają: Czy masz prawo jazdy? (prawo jazdy - vezető jogosítvány
lub krócej jogosítvány, jogsi). Ale:
Van (neked) (vezetői) jogosítványod? = Czy masz uprawnienia do kierowania pojazdami?
Nálad van a (vezetői) jogosítványod? = Czy masz w tej chwili przy sobie prawo jazdy?
Łączenie końcówek
W języku węgierskim można połączyć ze sobą najwyżej dwie końcówki, przy czym najpierw
występuje końcówka dzierżawcza lub końcówka liczby mnogiej, następnie - końcówka przypadka.
Ponieważ końcówki dzierżawcze dla liczby mnogiej są inne, niż dla pojedynczej, nigdy nie wystąpi
końcówka dzierżawcza z końcówką liczby mnogiej. Inaczej jest w jęz. fińskim: najpierw mamy
końcówkę liczby mnogiej, potem końcówkę przypadka, jako ostatnią - końcówkę dzierżawczą (a więc
trzy naraz):
pol.: dom - domy - mój dom - moje domy
węg.: ház - ház-ak - ház-am - ház-aim
fiń.: talo - talo-i - talo-ni - talo-i-ni
pol.: w domu - w domach - w moim domu - w moich domach
węg.: ház - ház-ak-ban - ház-am-ban - ház-aim-ban
fiń.: talo - talo-i-ssa - talo-ssa-ni - talo-i-ssa-ni
Należy zauważyć, że w języku węgierskim odrzuca się końcówkę biernika, jeśli występuje razem z
końcówką dzierżawczą, która ma w sobie spółgłoskę:[1]
Várom a barátaim - Czekam na moich przyjaciół (teoretycznie powinno być Várom a barátaimat)
Eladták a kerted tudtodon kívül - Sprzedali twój ogród bez twojej wiedzy (teoretycznie powinno być
Eladták a kertedet...)
Ale: A szomszéd megvette a házát - Sąsiad kupił jego dom (tu mamy wszystkie końcówki:
dzierżawczą -a i biernika -t)
Z innymi przypadkami się tak nie robi, bo zaciemniłoby to sens wypowiedzi - w przykładzie z
ogrodem mamy tudtodon kívül: tudtodon = tudat (wiedza) + końc. dzierżawcza 2. os. -od + końcówka
superessivusa -on, której wymaga wyraz kívül (poza, oprócz).
II Czasownik
W języku węgierskim wyróżnia się dwie koniugacje:
Podmiotową
o
o
o
gdy czasownik jest nieprzechodni: Ülök - Siedzę.
gdy czasownik jest przechodni, ale nie ma dopełnienia: Eszek - Jem.
gdy przedmiot, na którym operuje jest nieokreślony: Szeretek egy embert. - Kocham
człowieka.
Przedmiotową
o
o
o
o
o
o
gdy przedmiotem jest imię: Szeretem Sándort. - Kocham Aleksandra.
gdy przedmiot jest określony (przez użycie przedimka a/az): Szeretem a férjet. Kocham męża.
gdy przedmiotem jest wyraz z przyrostkiem dzierżawczym: Szeretem a férjemet. Kocham mojego męża.
gdy przedmiotem jest jeden z wyrazów: ő (on, ona, ono), ön (pan), ez (ten, ta, to), az
(tamten, tamta, tamto), valamennyi (wszyscy, wszystko), egymás (siebie), magam (ja
sam), magad (ty sam), maga (on sam), magunk (my sami), magatok (wy sami), maguk
(oni sami), zaimki kończące się na -ik, np. melyik? (który?): Szeretem önt. - Kocham
pana.
gdy przedmiotem jest liczebnik porządkowy: Olvasom a huszadik könyvet. - Czytam
dwudziestą książkę.
gdy przedmiotem jest zdanie podrzędne, a orzeczenie zdania nadrzędnego wymaga
biernika:
 w mowie zależnej: Látom, hogy szereted a férjedet. - Widzę, że kochasz
twojego męża.
 w mowie niezależnej: Szeretlek. - feleli Mária. - Kocham cię- odpowiada
Maria. (Słowo objaśnienia - Szeretlek. - zdanie podrzędne w koniugacji
podmiotowej, Feleli Mária. - zdanie nadrzędne w koniugacji przedmiotowej.
Zdanie podrzędne jest przedmiotem zdania nadrzędnego.)
Ale:
Belépve a lakásomba, rájött, hogy világít a lámpa - Wchodząc do (mojego) mieszkania, zorientował
się, że świeci się lampa; orzeczenie zdania nadrzędnego - czasownik rájön (wpaść na coś, zorientować
się) - łączy się z sublativusem (końc. -ra/-re), dlatego występuje w koniugacji podmiotowej.
Dokładniej byłoby: ...erre rájött, hogy... - zorientował się na tym, że...
Hiszem, hogy a szerelem meggyőz - Wierzę, że miłość zwycięży: orzeczenie zdania nadrzędnego czasownik hisz (wierzyć) - łączy się w tym przypadku z inessivusem (-ban/-ben) (czyli: Abban hiszek,
hogy... - Wierzę w to, że... - dosł. "wierzę w tym"), dlatego występuje w koniugacji podmiotowej.
(Ale: úgy hiszem, hogy... = azt hiszem, hogy... - uważam, że...; w mowie potocznej skraca się do
asszem)
Örülök, hogy találkozunk - Cieszę się, że się spotykamy; örül + celownik (-nak/-nek) (cieszę się temu,
że...)
Bezokolicznik
Bezokolicznik czasownika węgierskiego kończy się na ni np. tudni - wiedzieć. W niektórych
czasownikach (zakończonych zbitkami spółgłoskowymi lub spółgłoską poprzedzoną długą
samogłoską) końcówka ni jest poprzedzona samogłoską a lub e np.: hallani - słyszeć, kezdeni zaczynać.
Formą słownikową czasowników w języku węgierskim nie jest - jak to ma miejsce w przypadku
większości języków - forma bezokolicznikowa, lecz forma 3. osoby l. poj. koniugacji podmiotowej.
W języku węgierskim bezokolicznik może pełnić funkcje rzeczownika, jego nazwa w dosłownym
tłumaczeniu brzmi: imiesłów rzeczownikowy.
Bezokolicznik z końcówkami osobowymi
Gdy bezokolicznik jest używany w połączeniu z czasownikiem bezosobowym (po polsku np.: trzeba,
można, należy), często trzeba do tego bezokolicznika dołączyć końcówki, wskazujące, jakiej osoby
dotyczy.
osoba końcówka
Én
-om, -em
Te
-od, -ed
Ő
-ia, -ie
Mi
-unk, -ünk
Ti
-otok, -etek
Ők
-iuk, -iük
Np.: szerezni (zdobywać) - szereznem, szerezned, szereznie, szereznünk, szereznetek, szerezniük;
futni (biegać) - futnom, futnod, futnia, futnunk, futnatok, futniuk
Takie czasowniki bezosobowe to: kell - trzeba (wraz z formą czasu przeszłego kellett - trzeba było,
trybu przypuszczającego czasu teraźniejszego - kellene, czyli powinien, oraz przeszłego - kellett
volna, czyli powinien był), muszáj - trzeba, ale silniejsze niż kell, szabad - wolno, można, tilos zabronione. Często też dodaje się dopełnienie - rzeczownik w celowniku - mówiące, kogo te
czasowniki dotyczą.
(Nekem)
Holnap
munkába
kell
mennem
Jutro
muszę
iść
do
pracy.
(Neked) Végül meg kellene javítanod ezt a kiöntőt - Powinieneś wreszcie naprawić ten zlew.
Le szabad ülnöm? - Czy mogę usiąść?
Itt nektek tilos dohányoznotok - Nie możecie tu palić papierosów.
1. Czas teraźniejszy
Końcówki czasu teraźniejszego
osoba
końcówki koniugacji końcówki koniugacji
podmiotowej
przedmiotowej
Én
-ok, -ek, -ök
-om, -em, -öm
Te
-sz
-od, -ed, -öd
Ő
-
-ja, -i
Mi
-unk, -ünk
-juk, -jük
Ti
-tok, -tek, -tök
-játok, -itek
Ők
-nak, -nek
-ják, -ik
Końcówki dołączamy zgodnie z zasadami harmonii samogłosek. Przykłady:
vágni (ciąć)
o koniugacja podmiotowa: vágok, vágsz, vág, vágunk, vágtok, vágnak
o koniugacja przedmiotowa: vágom, vágod, vágja, vágjuk, vágjátok, vágják
kenni (smarować)
o koniugacja podmiotowa: kenek, kensz, ken, kenünk, kentek, kennek
o koniugacja przedmiotowa: kenem, kened, keni, kenjük, kenitek, kenik
törni (tłuc, rozbijać)
o koniugacja podmiotowa: török, törsz, tör, törünk, törtök, törnek
o koniugacja przedmiotowa: töröm, töröd, töri, törjük, töritek, törik
Uwagi dotyczące koniugacji podmiotowej
W przypadku gdy temat czasownika kończy się na spółgłoskę: -s, -z, -sz, -zs, -dz w 2. os. l
poj. używamy końcówek -ol, -el, öl zamiast -sz. Przykłady: olvasni (czytać) → olvasol
(czytasz), dolgozni (pracować) → dolgozol (pracujesz), venni (brać/kupować niereg. temat
vesz-) → veszel (bierzesz/ kupujesz).
Istnieje grupa czasowników tzw. ikowych, które w trzeciej osobie l. poj. konugacji
podmiotowej przyjmują końcówkę -ik oraz przeważnie w pierwszej osobie tejże konugacji
końcówki: -om, -em, -öm. Przykłady:
o dolgozni → dolgozom, dolgozol, dolgozik, dolgozunk, dolgoztok, dolgoznak
o lakni (mieszkać) → lakok lub lakom, laksz, lakik, lakunk, laktok, laknak
o enni (jeść niereg. temat esz-) → eszem, eszel, eszik, eszünk, esztek , esznek
Kiedy temat czasownika jest zakończony na dwie spółgłoski lub -ít, to przed końcówkami -sz,
-oraz -nak/nek należy dodać samogłoskę łączącą a/e otrzymujemy wtedy odpowiednio: asz/esz, oraz -anak/enek, zaś przed -tok/tek/tök dodajemy samogłski o/e/ö, otrzymując: otok/etek/ötök. (Samogłoska łacząca jest taka sama jak samogłoska w dodawanej końcówce)
Przykłady:
o mondani (powiedzieć) → mondok, mondasz, mond, mondunk, mondotok, mondanak
o fürödni (kąpać się, cz. ikowy, niereg. temat fürd-) → fürdöm lub fürdök, fürdesz lub
fürödsz, fürdik, fürdünk, fürdötök, fürdenek
o tanítani (uczyć kogoś) → tanítok, tanítasz, tanít, tanítunk, tanítotok, tanítanak
Uwagi dotyczące koniugacji przedmiotowej
W końcówkach zaczynających się od -j czyli: -ja, -juk/jük, -játok, -ják spółgłoska ta asymiluje
się ze spółgłoskami: dz, dzs, s, sz, z, zs. Oznacza to, że przy dołączeniu takiej końcówki j
znika a spółgłoska tematu ulega w tym miejscu wydłużeniu. Przykłady:
o olvasni (czytać) → olvasom, olvasod, olvassa, olvassuk, olvassátok, olvassák
o nézni (patrzeć) → nézem, nézed, nézi, nézzük, nézitek, nézik
2. Czas przeszły
Końcówki czasu przeszłego
W czasie przeszłym wyróżnia się trzy kategorie:
Kategoria I
Kategoria II
końcówki
końcówki
Osoba końcówki
koniugacji
koniugacji
koniugacji
podmiotowej przedmiotowej podmiotowej
Kategoria III
końcówki
końcówki
końcówki
koniugacji
koniugacji
koniugacji
przedmiotowej podmiotowej przedmiotowej
Én
-tam, -tem
-tam, -tem
-ottam, -ottam, -ettem,
-tam, tem
ettem, -öttem -öttem
Te
-tál, -tél
-tad, -ted
-ottál, -ettél
-ottad, -etted, -tál, -tél
ötted
Ő
-t
-ta, -te
-ott, -ett, -ött
-otta, -ette, -ötte -ott, -ett, -ött -ta, -te
-tuk, -tük
-ottunk, ettünk, öttünk
-ottuk, -ettük, -tunk, -tünk
öttük
-ottátok, -tatok, -tetek -tátok, -tétek
ettétek, -öttétek
Mi
-tunk, -tünk
Ti
-tatok, -tetek -tátok, -tétek
-ottatok, ettetek, öttetek
Ők
-tak , -tek
-ottak , -ettek, -ották, -ették, -tak , -tek
-öttek
ötték
-ták, -ték
Podział czasowników na poszczególne kategorie:
-tam, tem
-tad, -ted
-tuk, -tük
-ták, -ték
Kategoria I
czasowniki, których tematy kończą się na: j, l, ly, n, ny, r
czasowniki dwusylabowe, nieprzechodnie, których tematy kończą się na ad lub ed
Przykłady:
o tanulni (uczyć się)
 koniugacja podmiotowa: tanultam, tanultál, tanult, tanultunk, tanultatok, tanultak
 koniugacja przedmiotowa: tanultam, tanultad, tanulta, tanultuk, tanultátok, tanulták
Kategoria II
czasowniki, których temat kończy się na dwie spółgłoski
czasowniki, których tematy kończą się na ít
czasowniki jednosylabowe, których tematy zakończone są samogłoską krótką + t
Kategoria III
Do tej kategorii należą pozostałe czasowniki.
Przykład:
czasownik lakni (mieszkać):
laktam, laktál, lakott, laktunk, laktatok, laktak.
3. Czas przyszły
Czynność przyszłą wyraża się na dwa sposoby:
1. Za pomocą czasownika posiłkowego fog (dosł. łapać) łączonego z bezokolicznikiem czasownika
zasadniczego, np.
PODM.: fogok várni, fogsz várni, fog várni, fogunk várni, fogtok várni, fognak várni - będę, będziesz,
będzie... czekać
PRZEDM.: fogom várni, ...
Taka konstrukcja często odpowiada polskiemu aspektowi niedokonanemu, choć Węgrzy aspektów nie
rozróżniają.
2. Za pomocą odpowiedniego przedrostka, np. várok - czekam, megvárom - poczekam
Taka konstrukcja często odpowiada polskiemu aspektowi dokonanemu. Jednak - podobnie jak w wielu
innych językach - dodanie przedrostka często zmienia znaczenie czasownika, a wtedy tego, czy
mówimy o czynności przyszłej, czy teraźniejszej, należy domyślać się z kontekstu:
Felhívom Lacit, ne zavarj - Dzwonię do Władka, nie przeszkadzaj. (czas teraźniejszy)
Felhívom Lacit este - Zadzwonię do Władka wieczorem. (czas przyszły)
Sam czasownik hívni znaczy wołać, wzywać; z przedrostkiem fel znaczy telefonować, z przedrostkiem
meg - zapraszać, z przedrostkiem ki - wyzywać (na pojedynek), itp.
Jedynym czasownikiem posiadającym formy czasu przyszłego jest czasownik być (lenni - p. odp.
sekcja).
A ― Tryb rozkazujący
Podstawowe końcówki trybu rozkazującego są następujące:
osoba
końcówki koniugacji końcówki koniugacji
podmiotowej
przedmiotowej
Én
-jak, -jek
-jam, -jem
Te
-j (-jál, -jél)
-d (-jad, -jed)
Ő
-jon, -jen, -jön
-ja, -je
Mi
-junk, -jünk
-juk, -jük
Ti
-jatok, -jetek
-játok, -jétek
Ők
-janak, -jenek
-ják, -jék
Jak widać, wyznacznikiem trybu rozkazującego jest głoska j. Ale zachodzą następujące zmiany:
1. Jeśli temat czasownika kończy się na -s, -st oraz krótką samogłoskę + t, j zmienia się na -ss.
2. Jeśli temat czasownika kończy się na -t z wyj. p. 1, j zmienia się na -ts.
3. Jeśli temat czasownika kończy się na -sz lub -szt, j zmienia się na -ssz.
4. Jeśli temat czasownika kończy się na -z, j zmienia się na -zz.
5. Jeśli temat czasownika kończy się na -dz, j zmienia się na -ddz.
6. Dla czasowników ikowych końcówka 1. os. l. poj. koniugacji podmiotowej jest taka sama, jak dla
przedmiotowej.
Przykłady:
égni (spalać - temat ég-): PODM.: égjek, égj(él), égjen, égjünk, égjetek, égjenek; PRZEDM.: égjem,
ég(je)d, égje, égjük, égjétek, égjék
vágni (ciąć - temat vág-): PODM.: vágjak, vágj(ál), vágjon, vágjunk, vágjatok, vágjanak; PRZEDM.:
vágjam, vág(ja)d, vágja, vágjuk, vágjátok, vágják
szőni (tkać - temat sző-): PODM.: szőjek, szőj(él), szőjön, szőjük, szőjetek, szőjenek; PRZEDM.:
szőjem, sző(je)d, szője, szőjük, szőjétek, szőjék
mosni (myć - temat mos-): PODM.: mossak, moss(ál), mosson, mossunk, mossatok, mossanak;
PRZEDM.: mossam, mos(sa)d, mossa, mossuk, mossátok, mossák
festeni (malować - temat fest-): PODM.: fessek, fess(él), fessen, fessünk, fessetek, fessenek;
PRZEDM.: fessem, fes(se)d, fesse, fessük, fessétek, fessék
ütni (uderzać - temat üt): PODM.: üssek, üss(él), üssen, üssünk, üssetek, üssenek; PRZEDM.: üssem,
üs(se)d, üsse, üssük, üssétek, üssék
tanítani (uczyć kogoś - temat tanít-): PODM.: tanítsak, taníts(ál), tanítson, tanítsunk, tanítsatok,
tanítsanak; PRZEDM.: tanítsam, taníts(a)d, tanítsa, tanítsuk, tanítsátok, tanítsák
sérteni (ranić - temat sért-): PODM.: sértsek, sérts(él), sértsen, sértsünk, sértsetek, sértsenek;
PRZEDM.: sértsem, sérts(e)d, sértse, sértsük, sértsétek, sértsék
játszani (bawić się - czasownik ikowy, temat játsz-): PODM.: játsszam, játssz(ál), játsszon, játsszunk,
játsszatok, játsszanak; PRZEDM.: játsszam, játszd/játsszad, játssza, játsszuk, játsszátok, játsszák
fejleszteni (rozwijać, udoskonalać - temat fejleszt-): PODM.: fejlesszek, fejlessz(él), fejlesszen,
fejlesszünk, fejlesszetek, fejlesszenek; PRZEDM.: fejlesszem, fejleszd/fejlesszed, fejlessze, fejlesszük,
fejlesszétek, fejlesszék
hozni (nosić - temat hoz-): PODM.: hozzak, hozz(ál), hozzon, hozzunk, hozzatok, hozzanak;
PRZEDM.: hozzam, hozd/hozzad, hozza, hozzuk, hozzátok, hozzák
fogódzani (trzymać się czegoś - czasownik ikowy, temat fogódz-): PODM.: fogóddzam, fogóddz(ál),
fogóddzon, fogóddzunk, fogóddzatok, fogóddzanak; PRZEDM.: fogóddzam, fogódzd/fogóddzad,
fogóddza, fogóddzunk, fogóddzátok, fogóddzák
Przeczenie w trybie rozkazującym (zakaz) wyrażamy nie słowem nem, jak przy formie oznajmującej,
ale słowem ne:
Ne írj az asztalon! - Hiszen nem írok. = Nie pisz po stole! - Przecież nie piszę.
Tryb rozkazujący stosujemy w węgierskim nie tylko w takich przypadkach, jak w polskim - do
wyrażenia rozkazu, życzenia, itp. - ale też w zdaniach podrzędnych z łącznikiem żeby (w językach
romańskich odpowiada mu w tym przypadku tryb łączący). Dlatego formy trybu rozkazującego
tworzy się nie tylko dla 2. osoby, ale dla wszystkich osób. Słówko żeby to po węgiersku hogy identycznie, jak że, tak więc tryb rozkazujący zmienia sens zdania z hogy.
Mondta, hogy Mari vegyen néhány tojást. - Powiedział, żeby Mari kupiła kilka jajek.
Mondta, hogy Mari vett néhány tojást. - Powiedział, że Mari kupiła kilka jajek.
Bywają często przypadki, że formy trybu rozkazującego są identyczne z formami trybu oznajmującego
- wtedy sensu takiego zdania można się tylko domyślać:
Mondta, hogy Mari vegye ki a tojásokat a hűtőszekrényből. = Powiedział, żeby Mari przyniosła jajka z
lodówki = Powiedział, że Mari przyniosła jajka z lodówki. (w 3. os. l. poj. koniugacji przedmiotowej
formy czasownika kivenni dla obu trybów są identyczne).
Przeczenie:
Felhúzta a kesztyűt, hogy ne fázzon a keze. - Założył rękawiczki, żeby nie marzły mu ręce.
Csak nehogy elmeneküljön! - Żeby tylko nie uciekł!
Końcówki -lak/-lek
Jeśli czasownik przechodni występuje w 1. osoby liczby pojedynczej, a jego dopełnienie jest w 2.
osobie w bierniku, nie stosujemy do tego czasownika zwykłej końcówki koniugacji przedmiotowej,
lecz końcówki -lak/-lek:
Szeretek túrázni = Kocham chodzić na wycieczki.
Szeretem őt = Kocham ją / jego.
Szeretlek = Kocham cię.
Vártam egy óráig - Czekałem godzinę.
Vártam a kettest. - Czekałem na (autobus) dwójkę.
Vártalak egy óráig - Czekałem na ciebie godzinę.
Nem akarlak látni. - Nie chcę cię widzieć.
Anyukám kérte, hogy hívjalak fel. - Mama prosiła, żebym do ciebie zadzwonił.
B ― Tryb przypuszczający
Czas teraźniejszy
Końcówki trybu przypuszczającego w czasie teraźniejszym są następujące:
osoba
końcówki koniugacji końcówki koniugacji
podmiotowej
przedmiotowej
Én
-nék
-nám, -ném
Te
-nál, -nél
-nád, -néd
Ő
-na, -ne
-ná, -né
Mi
-nánk, -nénk
-nánk, -nénk
Ti
-nátok, -nétek
-nátok, -nétek
Ők
-nának, -nének
-nák, -nék
W 1. os. l. poj. koniugacji podmiotowej końcówka jest ta sama, bez względu na samogłoskę tematu
(brak harmonii wokalicznej).
Czas przeszły
Tryb przypuszczający czasu przeszłego tworzy się przez dodanie do formy oznajmującej czasu
przeszłego słówka volna. A więc:
Ezt
nem
csinálnám
Nie
robiłbym
tego
Ezt nem csináltam volna - Nie robiłbym tego (w przeszłości).
(teraz
lub
w
przyszłości).
Zdania warunkowe
Zdania warunkowe tworzymy tak samo, jak w języku polskim (jeśli to po węgiersku ha, a w
połączeniu z trybem przypuszczającym będzie oznaczać gdyby):
Jeśli będę miał pieniądze, pojadę do Grecji. ⇒ Ha lesz pénzem, elutazom Görögországba.
Gdybym miał pieniądze, pojechałbym za tydzień do Grecji. ⇒ Ha lenne pénzem, elutaznék
Görögországba egy hét múlva. ("za tydzień" - egy hét múlva - oznacza, że mówimy o przyszłości i
używamy trybu przypuszczającego czasu teraźniejszego)
Gdybym w zeszłym roku miał pieniądze, pojechałbym do Grecji. ⇒ Ha tavaly lett volna pénzem,
elutaztam volna Görögországba. ("w zeszłym roku" - tavaly - oznacza, że mówimy o przeszłości i
używamy trybu przypuszczającego czasu przeszłego; tryb przypuszczający czasu przeszłego dla
czasownika być tworzymy z użyciem formy lett, nie volt - p. sekcja "Czasownik być")
Czasownik być
W języku węgierskim czasownik być w bezokoliczniku brzmi lenni. Jego odmiana jest następująca:
tryb oznajmujący
tryb przypuszczający
Osoba czas
czas
czas
czas
czas
teraźniejszy przeszły przyszły teraźniejszy przeszły
tryb rozkazujący
czas
teraźniejszy
Én
vagyok
voltam
leszek
lennék
lettem volna legyek
Te
vagy
voltál
leszel
lennél
lettél volna
legyél, légy
Ő
van
volt
lesz
lenne
lett volna
legyen
Mi
vagyunk
voltunk
leszünk
lennénk
lettünk volna legyünk
Ti
vagytok
voltatok lesztek
lennétek
lettetek volna legyetek
Ők
vannak
voltak
lennének
lettek volna
lesznek
legyenek
W 3. osobie liczby pojedynczej i mnogiej czasu teraźniejszego trybu oznajmującego używamy
czasownika być tylko do określenia posiadania albo przebywania (znajdowania się gdzieś), natomiast
nie używamy do określenia stanu lub zawodu. Wówczas funkcję orzeczenia pełni np. przymiotnik.
Boldog vagyok - Jestem szczęśliwy.
Boldog vagy - Jesteś szczęśliwy.
Ők boldogok / Tamás boldog - Oni/one są szczęśliwi/e. Tomasz jest szczęśliwy.
Tamás diák. - Tomasz jest uczniem / studentem.
A juh állat. - Owca to zwierzę.
Munkában vagyok - Jestem w pracy.
Tamás az iskolában van. - Tomasz jest w szkole.
Tamás boldog lenne, ha nem lenne az iskolában. - Tomasz byłby szczęśliwy, gdyby nie był w szkole.
Tamás volt tegnap a vidámparkban és nagyon boldog volt emiatt. - Tomasz był wczoraj w wesołym
miasteczku i był bardzo szczęśliwy z tego powodu.
Legyen szíves, adjon egy üveg tejet. - Proszę dać mi butelkę mleka (dosł. Niech Pan/Pani będzie miła)
Przeczenie wyrażamy słówkiem nem, które w przypadku 3. osoby czasu teraźniejszego trybu
oznajmującego zlewa się z czasownikiem w jeden wyraz:
nem van = nincs
nem vannak = nincsenek
Zasada stosowania czasownika być w tym przypadku zostaje zachowana:
Nem vagyok boldog. - Nie jestem szczęśliwy.
Ők nem boldogok / Tamás nem boldog - Oni/one nie są szczęśliwi/e. Tomasz nie jest szczęśliwy. (nie
mówimy tu nem van / nem vannak!)
Nem vagyok munkában. - Nie jestem w pracy.
Tamás nincs az iskolában. - Tomasza nie ma w szkole.
A gyerekek már nincsenek a kertben. - Dzieci już nie ma w ogrodzie.
Ne legyen ilyen vagány! - Niech Pan nie będzie taki cwany!
III Przymiotnik
Do przymiotników stosuje się te same zasady co do rzeczowników, czyli mogą one przyjmować te
same końcówki na takich samych zasadach. Ale jeśli przymiotnik występuje jako przydawka (określa
rzeczownik), nie odmienia się. A więc powiemy:
Ezek a házak magasak - Te domy są wysokie. Ale: Ezek a magas házak - To są wysokie domy.
Az egyiptomi piramisokat gyönyörűeknek tartják. - Piramidy egipskie uważa się za cudowne (-eknek końc. l. mn + końc. celownika). Ale: Az egyiptomi piramisokat gyönyörű építményeknek tartják. Piramidy egipskie uważa się za cudowne budowle.
Stopniowanie przymiotników
stopień wyższy tworzymy za pomocą przyrostka -bb, -abb lub -ebb, np.: magas
(wysoki) → magasabb (wyższy)
stopień najwyższy tworzymy poprzez dodanie przedrostka leg- do stopnia wyższego
np.: magasabb (wyższy) → legmagasabb (najwyższy)
Najczęściej spotykane wyjątki:
kicsi / kis - kisebb - legkisebb (mały - mniejszy - najmniejszy)
bátor - bátrabb - legbátrabb (odważny - odważniejszy - najodważniejszy)
jó - jobb - legjobb (dobry - lepszy - najlepszy)
nehéz - nehezebb - legnehezebb (ciężki - cięższy - najcięższy)
könnyű - könnyebb - legkönnyebb (łatwy - łatwiejszy - najłatwiejszy)
hosszú - hosszabb - leghosszabb (długi - dłuższy - najdłuższy)
lassú - lassabb - leglassabb (wolny - wolniejszy - najwolniejszy)
bő - bővebb - legbővebb (szeroki - szerszy - najszerszy)
Porównanie
Przy porównaniu używamy spójnika mint oznaczający niż np.: Az asztal nagyobb mint a szék co jest
jednoznaczne ze zdaniem: stół (jest) większy niż krzesło. Inna możliwość to dodanie końcówki -nál,
-nél na przykład: az asztal nagyobb a széknél, czyli: stół (jest) większy od krzesła. Warto zauważyć,
że wiele przymiotników odmienia się nieregularnie.
IV Liczebnik
Liczebniki w j. węgierskim dzieli się na określone i nieokreślone.
Liczebniki określone
Banknot tysiącforintowy. Słowo forint występuje w liczbie pojedynczej, rzeczownik nie przybiera w języku
węgierskim formy liczby mnogiej, gdy stoi przed nim liczebnik.
Do liczebników określonych należą:
a) główne np. egy (jeden). Jeśli liczebnik główny występuje przed rzeczownikiem, to rzeczownik NIE
PRZYBIERA liczby mnogiej, np.: négy asztal (cztery stoły, dosł. cztery stół).
Nazwy liczebników:
1 - egy, 2 - két / kettő, 3 - három, 4 - négy, 5 - öt, 6 - hat, 7 - hét, 8 - nyolc, 9 - kilenc, 10 - tíz
Liczebniki od 11 do 19 tworzy się przez dodanie nazwy odpowiedniej cyfry do przedrostka tizen-:
11 - tizenegy, 12 - tizenkét / tizenkettő, ..., 19 - tizenkilenc
Liczebnik 20 to húsz. Liczebniki od 21 do 29 tworzy się przez dodanie nazwy odpowiedniej cyfry do
przedrostka huszon-:
21 - huszonegy, 22 - huszonkét / huszonkettő, ...
Liczebnik 30 to harminc. Dalsze "dziesiątki" tworzy się przez dodanie do nazwy odpowiedniej cyfry
końcówki -van/-ven (zgodnie z zasadą harmonii wokalicznej; samogłoski długie się skracają!):
40 - negyven, 50 - ötven, 60 - hatvan, ..., 90 - kilencven
Liczebniki typu 33, 45, 71, itp., piszemy już bez zmiany nazwy liczebnika dziesiątek - ale łącznie
(harminchárom, negyvenöt, hetvenegy).
Liczebnik 100 to száz. Dalsze "setki" tworzy się przez dodanie do nazwy odpowiedniej cyfry
końcówki -száz:
200 - kétszáz, 300 - háromszáz, ..., 900 - kilencszáz
Liczebnik 1000 to ezer (dalej - kétezer, háromezer,...), 1 000 000 - millió.
b) porządkowe, które tworzymy poprzez dodanie końcówki -adik, -edik, -ödik lub -odik zgodnie z
zasadami harmonii samogłoskowej. Wyjątkami są:
első (pierwszy)
második (drugi)
c) ułamkowe. Liczebniki ułamkowe tworzy się od liczebników głównych przez dodanie przyrostka ad, -od, -ed lub -öd, stosując zmiany rdzenia zachodzące przy tworzeniu liczebników porządkowych,
np.: egy harmad (jedna trzecia). Wyjątek stanowi egy ketted, czyli jedna druga.
Két / kettő
Liczebnik 2 przyjmuje w języku węgierskim dwie formy:
1. Formy dłuższej kettő używamy najczęściej, gdy występuje samodzielnie: Hány kenyeret kérsz? Kettőt. (Ile chcesz [prosisz] chlebów? - Dwa.)
2. Formy krótszej két używamy, gdy pełni funkcję przydawki (Két kenyeret kérek - Poproszę dwa
chleby) oraz w złożeniach (np. kétszer - dwukrotnie, kétfejű - dwugłowy). Jednak ponieważ két jest
podobne w brzmieniu do hét (7), w niektórych przypadkach (jak np. przy określaniu sumy pieniędzy
lub współrzędnych swojego położenia) lepiej użyć formy kettő.
Podobne zasady dotyczą np. liczebnika mindkettő - obydwaj, obydwoje, a także liczebników
złożonych (12, 22, 32,...)
Taki "dualizm" jest cechą charakterystyczną języków ugryjskich. W języku chantyjskim mamy kat /
kătɘn, zaś w mansyjskim - kit / kitiɣ.
V Przedimek
Przedimek w języku węgierskim jest nieokreślony (egy - dosł. jeden, jak po niemiecku, francusku,
hiszpańsku) lub określony (a / az - zależnie od tego, czy wyraz zaczyna się na spółgłoskę, czy
samogłoskę).
Przedimka nieokreślonego używamy, gdy:
chodzi nam o pojedynczą sztukę czegoś, zwłaszcza, gdy wspominamy o tym po raz pierwszy
(Kérek egy tollat - Poproszę długopis. NOX ez egy magyar zenecsoport - NOX jest węgierską
grupą muzyczną.)
wyrażamy, że coś gdzieś jest, nie kładąc nacisku na miejsce (Az asztalon van egy telefon - Na
stole jest telefon - analogicznie do hiszp. hay lub ang. there is) - ale gdy nacisk kładziemy na
miejsce, użyjemy już przedimka określonego (A telefon az asztalon van - Telefon jest na stole
- analogicznie do hiszp. está)
Przedimka określonego używamy częściej:
gdy określamy "typ" desygnatu, a nie pojedynczą sztukę (Az áruház nyolckor nyit - Dom
towarowy otwierają o ósmej - w znaczeniu "domy towarowe" jako instytucja; A harangokat
bronzból öntik - Dzwony odlewa się z brązu - "dzwon" jako typ przedmiotów)
gdy określamy pojęcia abstrakcyjne (A szépség nem minden - Piękno to nie wszystko; Ilyen az
élet - Takie jest życie)
gdy określamy materiał lub gatunek, ale nie w połączeniu "coś jest zrobione z czegoś" (A víz
nélkülözhetetlen az élethez - Woda jest niezbędna do życia. Szeretem a magyar borokat Lubię węgierskie wina. Ale: Ez a táska bőrből van - Ta torba jest ze skóry; p. też przykład z
dzwonami - bronz nie ma przedimka)
gdy określamy czynności (Az úszás nagyon egészséges - Pływanie jest bardzo zdrowe)
w połączeniu z nazwami gór, rzek, mórz, prowincji: a Duna, a Kárpátok, a Földközi tenger
(Morze Śródziemne), az Alföld (Wlk. Niz. Węgierska), a Mazovia (Mazowsze), a Gellerthégy
(Góra Gellerta w Budapeszcie)
w połączeniu z wieloczłonowymi nazwami państw (az Egyesült Államok - Stany Zjednoczone,
a Magyar Köztársaság - Republika Węgierska)
w połączeniu z nazwą miasta, dzielnicy, państwa lub kontynentu, gdy nazwa ta jest określona
przydawką (a régi Európa - Stara Europa, a kis Svájc - mała Szwajcaria, a szép Roma - piękny
Rzym, a veszélyes Bronx - niebezpieczny Bronx); ogólnie jednak miasta, dzielnice, państwa i
kontynenty nie mają żadnego przedimka
w połączeniu z zaimkiem dzierżawczym i z rzeczownikiem z końcówką dzierżawczą (Ez a
kocsi nem az enyém - Ten samochód nie jest mój. A mi irodánk a földszinten van - Nasze
biuro jest na parterze)
Nie używamy żadnego przedimka w przypadkach wspomnianych wyżej, a także:
gdy klasyfikujemy desygnat (np. mówimy o zawodach: A bátyám mérnök - Mój (starszy) brat
jest inżynierem. Lub: Ez nem bor - To nie wino. A juh állat - Owca to zwierzę)
gdy rzeczownik określa ogólne czynności lub rzeczy (Este mindig tévét nézek - Wieczorem
zawsze oglądam telewizję)
gdy mówimy o części większej całości (Vízet kérek - Poproszę wody. Fehér lovat vettem a
vásáron - Na targu kupiłem białego konia [jednego z wielu]) - w języku polskim często (choć
nie zawsze) taki rzeczownik jest w dopełniaczu, w fińskim - w partitivusie
w połączeniu z imionami i nazwiskami
Prawidłowe użycie przedimka jest dużo ważniejsze w języku węgierskim, niż w niektórych innych,
posiadających przedimki (np. angielskim czy romańskich), ponieważ od przedimka stojącego przed
dopełnieniem zależy, czy czasownik rządzący tym dopełnieniem wystąpi w koniugacji podmiotowej,
czy przedmiotowej. Podobnie jest w jęz. niemieckim, gdzie od przedimka zależy końcówka
przydawki.
Słownictwo
Pochodzenie
Podstawowy i najczęściej używany zasób słów w języku węgierskim jest pochodzenia ugrofińskiego,
w większości widać podobieństwo do innych języków z tej rodziny. Dotyczy to słów z takich dziedzin
życia, jak:
części ciała (węg. faj, fiń. pää - głowa; węg. fül, komi pel` - ucho; węg. szem, fiń. silme - oko;
węg. száj, fiń., est. suu - usta; węg. kéz, fiń., est. käsi - ręka)
życie rodzinne (węg. anya, fiń. emä - matka; węg. ős - starodawny, fiń. isä - ojciec; węg. vő,
fiń. vävy - zięć)
sprawy życia pośmiertnego i pradawnej religii (węg. lélek, chant. lil - dusza, fiń. löyly - opar)
nazwy najdawniej znanych metali (węg. vas - żelazo, fiń. vaski - miedź; węg. ón, mar. wulno cyna)
myślistwo i przygotowanie żywności (węg. nyíl, fiń. nuoli - strzała; węg. háló, fiń. kalin sieć; węg. leves, fiń. liemi - zupa; węg. vaj, fin. voi - masło; węg. kő, fiń., est. kivi - kamień;
węg. kés, mar. küzö - nóż; węg. méh, fiń. mehiläinen - pszczoła; węg. mell - pierś, fiń. maito mleko; węg. vér, fiń. veri - krew)
Ok. 200 lat p.n.e. Węgrzy zamieszkiwali tereny nad Kamą, gdzie kontaktowali się z Protobułgarami. Z
kolei ok. VII w. n.e. znaleźli się nad Morzem Azowskim, gdzie mieli kontakt z Chazarami. Wtedy do
języka węgierskiego przedostało się dużo słów pochodzenia tureckiego. Głównie dotyczyły one
hodowli i uprawy ziemi (bika - byk, kecske - koza, disznó - świnia, tyúk - kura, búza - pszenica, árpa jęczmień, alma - jabłko, szőlő - winogrona, bor - wino), mieszkania (kép - obraz, ól - chlew, sátor namiot), prawa (törvény - ustawa), przesądów (boszorkány - czarownica, sárkány - smok, bűvöl zaczarować), wytwórstwa i zawodów (gyárt - produkować, gyúr - miesić ciasto, ács - cieśla, szűcs kuśnierz). Z tych czasów pochodzi też trochę słów irańskich (tehén - krowa, tej - mleko, híd - most).
Po zasiedleniu basenu karpackiego (895 rok) Węgrzy przejęli dużo słów od Słowian. Dotyczą one
rolnictwa (szilva - śliwka, bab - fasola, káposzta - kapusta, répa - rzepa, villa - widelec, widły,
gereblye - grabie, asztag - stóg, patkó - podkowa, bárány - baran, kacsa - kaczka, galamb - gołąb),
urządzenia domu (udvar - dwór, konyha - kuchnia, gerenda - belka, ale też grzęda, ablak - okno, por.
obłok, kémény - komin, asztal - stół, polc - półka, kulcs - klucz), jedzenia (ebéd - obiad, uzsonna podwieczorek, por. ros. ужин - kolacja, vácsora - kolacja, por. wieczór, kolbász - kiełbasa, szalonna boczek, por. ros. сало - słonina), ubrania (szoknya - spódnica, por. suknia, csizma - buty z cholewami,
por. ciżma), życia rodzinnego (mostoha - macocha, unoka - wnuk), spraw państwowych i kościelnych
(király - król, ispán - wysoki urzędnik królewski, por. żupan, tiszt - oficer, por. czcić, pecsét - pieczęć,
kereszt - krzyż, pap - ksiądz, por. ros. поп, barát - przyjaciel, ale też brat zakonny, apáca - opat), dni
tygodnia (patrz sekcja Pożyczki słowiańskie), narzędzi (kalapács - młotek, por. klepać, abroncs obręcz, vödör - wiadro, cseber - ceber), nazwy narodów (görög - Grek, német - Niemiec, lengyel Polak, od nazwy plemienia Lędzian, szerb, horvát, ukrán).
Po przyjęciu chrześcijaństwa do języka węgierskiego przeszło dużo słów z łaciny. Dotyczyły one
głównie religii, edukacji oraz organizacji państwa i kościoła (angyal - anioł, ostya - opłatek, por.
hostia, templom - świątynia, kościół, iskola - szkoła, tábla - tablica, kréta - kreda, lecke - lekcja, papír
- papier, tinta - atrament, por. hiszp. tinta) oraz ziół i przypraw (gyömbér - imbir, por. franc.
gingembre, menta - mięta, zsálya - szałwia, por. łac. salvia).
Na język węgierski zawsze silny wpływ miał język niemiecki. Wpływ ten nasilił się po objęciu tronu
węgierskiego przez Habsburgów w XVI wieku. Jednocześnie ponad połowę kraju zajęli Turkowie,
powodując nowy napływ słów tureckich. W wieku XVIII pojawiły się słowa pochodzenia
francuskiego i włoskiego, od końca wieku XIX - słowa angielskie. Wśród młodzieży i w żargonach
istnieją też słowa pochodzenia cygańskiego (np. csaj - dziewczyna, "panna", duma - bzdury) czy też
jidisz (haver - "gościu", srác - chłopak).
W poniższej tabeli przedstawiono procentowy udział różnych źródeł pochodzenia słownictwa
węgierskiego. Jest to udział liczony słownikowo (nieuwzględniający frekwencji słów).
pochodzenie
udział procentowy
ugrofińskie
21
słowiańskie
20
niemieckie
11
tureckie
9,5
łacińskie i greckie
romańskie
6
2,5
irańskie
1
nieznane
30
W tekstach (a więc z uwzględnieniem frekwencji występowania) 80 - 90% słów ma pochodzenie
ugrofińskie.
Puryzm językowy
Węgrzy często tłumaczą dosłownie na węgierski słowa pochodzące z angielskiego, greki czy też
łaciny, w innych językach istniejące praktycznie bez zmian - lub też znajdują własne określenia dla
takich pojęć. Jest to jedną z przyczyn, dla której węgierski sprawia trudność osobom uczącym się go.
történik - zdarza się ⇒ történelem - historia
számít - liczy, gép - maszyna ⇒ számítógép - komputer
vegyes - mieszany, tan - nauka ⇒ vegytan - chemia (choć często używa się też słowa kémia)
Föld - Ziemia, rajz - rysuje ⇒ földrajz - geografia
ír - pisze ⇒ írodalom - literatura; helyes - właściwy ⇒ helyesírás - ortografia
ügy - sprawa, véd - broni ⇒ ügyvéd - adwokat; vivő - noszący (visz - nosi) ⇒ ügyvivő - charge
d'affaires
szállás - kwatera ⇒ szálloda - hotel
mér - mierzy ⇒ mérnök - inżynier
riaszt - straszy ⇒ riasztó - alarm
igazgat - zarządzać ⇒ igazgató - dyrektor
követ - idzie za kimś; wysłannik, poseł; nagy - duży ⇒ nagykövet - ambasador, nagykövetség ambasada
más, másik - inny ⇒ (le)másol - kopiuje
kerék - koło, pár - para ⇒ kerékpár - rower (choć mówi się też bicikli)
rend - porządek, őr - strażnik ⇒ rendőr - policjant, rendőrség - policja
Bogactwo czasowników
Węgrzy mają dużą inwencję w tworzeniu czasowników od niemalże dowolnych wyrazów. Bardzo to
upraszcza porozumiewanie się, ale może też wprawić w zdumienie obcokrajowca. Takie czasowniki
są najczęściej ikowe.
sör - piwo ⇒ sörözik - pije piwo
bor - wino ⇒ borozik - pije wino
pálinka - wódka ⇒ palinkázik - pije wódkę (tu trzeba uważać - gdy powiemy iszik palinkát, może to
zostać zrozumiane jako pije wódkę nałogowo)
gomba - grzyb ⇒ gombázik - zbiera grzyby
kerékpár - rower ⇒ kerékpározik - jeździ na rowerze
foci - futbol (również labdarúgás - dosł. kopanie piłki) ⇒ focizik - gra w piłkę
Do kategorii slangu należy zaliczyć np.:
csaj - panienka ⇒ (be)csajozik - "idzie na dziewczyny"
i analogicznie: pasi - facet ⇒ (be)pasizik ⇒ podrywa facetów
banda - banda ⇒ bandázik - włóczy się z kimś
Istnieje również czasownik békávézik. Pochodzi on od skrótu BKV - Budapesti Közlékedési Vallalát
(Budapeszteńskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne) i oznacza głównie korzystać z komunikacji
miejskiej Budapesztu. Ale od niedawna oznacza też podkradać publiczne pieniądze, co ma związek z
ujawnionymi aferami finansowymi w BKV.
Pożyczki słowiańskie
wyraz węgierski polski odpowiednik
mezsgye
miedza
kasza
kosa
széna
siano
konkoly
kąkol
dorong
drąg
galamb
gołąb
munka
praca (męka)
szerda
środa
csütörtök
czwartek
péntek
piątek
szomszéd
sąsiad
káposzta
kapusta
barázda
bruzda
szalma
słoma
len
len
gereblye
grabie
cseresznye
czereśnia
szilva
śliwka
málna
malina
galagonya
głóg
jávor
jawor
bárány
baran
kacsa
kaczka
medve
niedźwiedź
vidra
wydra
giliszta
glista
bolha
pchła
rák
rak
csónak
czółno
patak
potok
mocsár
moczary
udvar
podwórze
konyha
kuchnia
pince
piwnica
gerenda
belka (grzęda)
asztal
stół
polc
półka
kulcs
klucz
ebéd
obiad
vacsora
kolacja (wieczerza)
tészta
ciasto
kalács
kołacz
pecsenye
pieczeń
kolbász
kiełbasa
szalonna
słonina
szoknya
spódnica
család
rodzina
cseléd
czeladź
déd
(pra)dziad
unoka
wnuk
bodnár
bednarz
takács
tkacz
kovács
kowal
kalapács
młotek (klepacz)
borotva
brzytwa
korong
krąg
abroncs
obręcz
vödör
wiadro
király
król
vajda
wojewoda
ispán
żupan
paraszt
chłop (prosty)
pénz
pieniądz
pecsét
pieczęć
karácsony
święta Bożego Narodzenia (przekraczać)
német
niemiecki
lengyel
polski
szabad
wolny, swobodny
bolond
błazen (błąd)
tompa
tępy
pisztráng
pstrąg
drága
drogi
utca
ulica
macska
kot(ka) (mačka po chorwacku, serbsku, słoweńsku i słowacku)
szekerce
siekiera
Dialekty języka
Wyróżnia się osiem głównych dialektów języka węgierskiego [8] (patrz mapa):
1. Zachodni (nyugati):
występowanie trzech samogłosek e - dwie opisane w sekcji "Fonetyka" i trzecia wymawiana
pośrednio (ë), jak w polskim słowie miejsca: np. lehet (może być) ⇒ lëhet, legy (mucha) ⇒
lëgy (ale legy = bądź jest wymawiane normalnie!)
wymowa długich ú, ű, í jako krótkich (út ⇒ ut - droga, víz ⇒ viz - woda)
wymowa najkrótszego e jak słabego ö: betű ⇒ bötű - litera, felmegy ⇒ fölmëgy - wchodzi
(drugie e jest wymawiane jak w polskim słowie miejsca)
wypadanie l zamykającej sylabę z jednoczesnym ściśnięciem samogłoski: szalma ⇒ szóma słoma, hallgat ⇒ hāgat - słuchać, milczeć (z długim a, ale wymawianym jak po polsku, a nie
jak np. w węg. słowie áll)
wymowa ly jak l: folyik ⇒ folik - płynie
dźwięk j zmienia się po spółgłosce w gy lub ty: borjú ⇒ borgyú - cielę, apja ⇒ aptya - jego/jej
ojciec
2. Zadunajski (dunántúli): Cechy dialektu zachodniego, a dodatkowo samogłoska a występująca po
sylabie z długim á jest wymawiana ciaśniej niż literackie węgierskie a: lába ⇒ lábâ - noga (â
wymawia się jak polskie o - ciaśniej niż węgierskie a), vágja ⇒ vággyâ - tnie (kon. przedm.; oprócz â
mamy zmianę j po spółgłosce w gy)
3. Południowy (déli): Cechy dialektu zachodniego, ale silniejsza wymowa najkrótszego e jak słabego
ö. W tej gwarze np. megette (zjadł, kon. przedm.) brzmi jak mögötte (za nim)
4. Cisański (tiszai, alföldi):
zamiast długich ó, ő oraz krótkich zbitek ol, öl, występują zacieśniające się dyftongi: bók ⇒
bouk - pokłon, volt ⇒ vaut - był, zöld ⇒ zöüd - zielony
długie é wymawia się czasem jak í (pénz ⇒ pínz - pieniądze, kék ⇒ kík ⇒ niebieski), a czasem
zastępuje się zacieśniającym dyftongiem (kéz ⇒ kéiz - ręka)
wymowa ly i l przed samogłoskami jak j: lány ⇒ jány, lyuk ⇒ juk ⇒ dziura
5. Palóc:
ly przed samogłoskami wymawiane jest bardziej jak lj, niż j (golyó ⇒ goˡjo - kula, pocisk,
folyik ⇒ foˡjik - płynie); podobnie wymawia się l
ciaśniejsza wymowa a i á: szamár ⇒ szâmār - osioł (â jak polskie o, ā jak polskie a, ale
dłużej), lány ⇒ ˡjāny - dziewczyna (wymowa l - j. w.)
zmiękczanie n, d, t: von ⇒ vony - ciągnie, dinnye ⇒ gyinnyë - dynia, tükör ⇒ tyükör - lustro
rozróżnianie e, ë, é
6. Północno-wschodni (északkeleti): Cechy podobne jak w dialekcie cisańskim, ale długie é zmienia
się w dyftong otwierający ië: kék ⇒ kiëk
7. Środkowo-siedmiogrodzki (mezőségi) (już poza granicami obecnych Węgier): Cechy podobne jak
w dialekcie cisańskim, poza tym:
o wymawiane jak a: bor ⇒ bar - wino, gondol ⇒ gandal - myśli
szerzej wymawiane ö, zwłaszcza akcentowane - trochę jak öe (ze słyszalnym e): ökör ⇒ öeköer
- wół, ölel ⇒ öelel - przytula
nieakcentowane ö często wymawiane jako e: tükör ⇒ tűker - lustro, ökrök ⇒ 'öekrek - woły
8. Szeklerski: Występuje we wsch. Siedmiogrodzie, najbardziej niejednorodny ze wszystkich
węgierskich dialektów. Sami Szeklerzy uważają się za Węgrów, ale ich pochodzenie nie jest ustalone.
Według badaczy rzeczywiście mogą być oni węgierskiego pochodzenia, ale mogą też pochodzić od
Awarów lub Hunów i mogli zamieszkiwać Siedmiogród jeszcze przed zasiedleniem basenu
karpackiego przez Węgrów. Cechy dialektu szeklerskiego:
ścieśnienie samogłosek w jednych przypadkach: minket ⇒ münket - nas (biernik), titeket ⇒
tütököt - was (biernik), kis ⇒ küs - mały, énekel ⇒ éneköl - śpiewać
otwarcie samogłosek w innych przypadkach: fül ⇒ fil - ucho, ünnep ⇒ innep - święto
wymowa ly jako j, ale nie zawsze
liczne słowa, nie używane przez pozostałych Węgrów
Na mapie widać jeszcze dialekt Czangów (nr 9). Czangowie to lud o podobnie nieznanym
pochodzeniu, jak Szeklerzy. Mieszkają w rumuńskiej części Mołdawii. Wyznają katolicyzm, w
odróżnieniu od prawosławnych Rumunów. Węgrzy uważają ich język za dialekt węgierskiego
(zbliżony bardzo do średniowiecznej odmiany języka), ale jest on na tyle różny od współczesnego
literackiego języka węgierskiego, że Węgrzy i Czangowie się nie rozumieją.
Rozmówki
Nazywam się XY. – XY vagyok.
Dzień dobry! – (rano:) Jó reggelt! (w ciągu dnia:) Jó napot!
Dobry wieczór! – Jó estét!
Dobranoc! – Jó éjszakát!
Dziękuję (bardzo)! – Köszönöm (szépen)!
Proszę! – Kérem! Szívesen!
Tak. – Igen.
Nie. – Nem.
(Nie) rozumiem. – (Nem) értem.
Przepraszam! – Elnézést!
Na zdrowie! – Egészségedre!
Varia
Określenie koloru czerwonego
Język węgierski ma dwa słowa na określenie koloru czerwonego: piros i vörös.
vörös
piros
znaczenie
żywoczerwony
dosłowne
ciemnoczerwony
dla opisu przedmiotów nieożywionych
znaczenie
bądź sztucznych, dla oddania obojętnego
przenośne
lub przychylnego nastawienia
dla opisu przedmiotów ożywionych lub
naturalnych (przedmiotów biologicznych,
przyrodniczych, fizycznych,
astronomicznych), dla oddania silnego
zaangażowania emocjonalnego lub powagi
czerwony znak, czerwona kredka,
czerwona farba, czerwony dzień (w
kalendarzu), czerwone policzki, czerwone
przykłady
usta, czerwone kwiaty, czerwone jabłko,
użycia
kier, czerwony samochód, czerwone
światło (jako zakaz), czerwień na fladze,
czerwona papryka, czerwony pieprz
komunizm, socjalizm, Armia Czerwona,
czerwone wino, czerwony dywan (dla
gości), miłość, Czerwony Krzyż, Morze
Czerwone, czerwień (kolor światło w
widmie), czerwone ciałka krwi, czerwona
kapusta, czerwone niebo (przy zachodzie
słońca)
Związki pokrewieństwa
W węgierszczyźnie istnieją pojęcia uwzględniające wiek rodzeństwa: öcs (młodszy brat), báty (starszy
brat), húg (młodsza siostra), nővér (starsza siostra).
Istnieje też słowo testvér oznaczające pojedynczego członka rodzeństwa (brata albo siostrę) bez
rozróżnienia ze względu na płeć - poprzez dodanie fiú (chłopak) lub lány (dziewczyna) można
utowrzyć słowo oznaczające brata (fiútestvér) lub siostrę (lánytestvér) bez określania ich wieku
względem mówiącego.
Przodków i potomków można nazywać do piątego pokolenia:
nagy- (dziadkowie), np. nagyszülők (dziadkowie - nagy (duży)),
déd- (pra-), np. dédapa (pradziadek),
ük- (prapra-), np. ükunoka (wnuk wnuka),
szép- (praprapra-), np. szépanya (babka prababci/pradziadka).
Literatura
Istvan Varsányi Magyar-lengyel és lengyel-magyar szótár, Terra, Budapest, 1988
Istvan Kenesei (red.) A nyelv és a nyelvek, Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004
György. Nanofvszky (red.) Nyelvrokonaink, Teleki Laszló Alapítvány, Budapest, 2000
Hungarolingua - Magyar nyelvkönyv, t. 1-3, Debreceni Nyári Egyetem, Debrecen 1996-2001.
Przypisy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Gy. Nanofvszky (red.) Nyelvrokonaink, Teleki Laszló Alapítvány, Budapest, 2000, s. 268
Gy. Nanofvszky, s. 279 i 284
Gy. Nanofvszky, s. 193, 194, 272, 273
István Kenesei (red.) A nyelv és a nyelvek, Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004, s. 77
Népszótár
Békávézik - Szlengblog
Hírszerző - Belföld - Végkielégítések: káoszba fullad a BKV botránysorozata
Gy. Nanofvszky, s. 274, 275
Kristó Gyula A székelyek eredete, Budapest, 2005
Magyar nyelv
http://hu.wikipedia.org/wiki/Magyar_nyelv
A magyar nyelv elterjedése
A magyar nyelv a hivatalosan, a Magyar Tudományos Akadémia által is elfogadottnak tekintett
nyelvtudományi elmélet szerint az uráli nyelvcsalád tagja, a finnugor nyelvek közé tartozó ugor
nyelvek egyike. A legnagyobb finnugor nyelv. Legközelebbi rokonai a manysi és a hanti nyelv, majd
utánuk az udmurt és a komi nyelv. Vannak olyan vélemények, melyek szerint a csángó önálló nyelv,
így ez volna a magyar legközelebbi rokonnyelve.[1]
A finnugor nyelvcsalád létét többen vitatják (alternatív vélemények a magyar nyelv rokonságáról), s
ezt a legkülönfélébb elméletekkel és tudományos kutatásokkal próbálják alátámasztani. Ezek a
legkülönbözőbb módokon állnak szemben a hivatalos állásponttal, kezdve annak finomításával,
miszerint a magyar nyelv az ugor-nyelvek önálló ága a finnugor ág mellett – ilyenformán nem
finnugor nyelv –, egészen az olyan elméletekig, amelyek magát az ugor és uráli rokonságot tagadják.
A magyar nyelv legtöbb beszélője Magyarországon él. Magyarországon kívül főleg a Kárpát-medence
többi országában beszélik: Románia (főként Erdély), Szlovákia, Szerbia (a Vajdaság), Ukrajna
(Kárpátalja), Horvátország, Szlovénia és Ausztria területén.
A magyar nyelv Magyarország hivatalos nyelve 1844 óta, amikor is a latin nyelvet váltotta fel. [2] Az
Európai Unió hivatalos nyelveinek egyike. Ezenkívül a magyar az egyik hivatalos nyelv a
Vajdaságban, valamint Szlovénia három községében (Dobronak, Őrihodos és Lendva). A magyar
nyelvet a világ nyelveinek sorában a 62. helyre teszik az anyanyelvi beszélők száma szerint.
Európában a 14. legbeszéltebb nyelv.[3]
A magyar nyelv agglutináló, azaz ragozó nyelv. A magyar írásrendszer a latin ábécé bővített változata.
Beszélők száma
A magyar nyelv beszélőinek száma becslések szerint 16 millió (ezzel az uráli nyelvcsalád
legnépesebb tagja), közülük kb. 15 millióan élnak a Kárpát-medence területén: 10 millióan
Magyarországon, 2,5 millióan Romániában, 1 millióan Szlovákiában, 700 ezren a volt Jugoszlávia
területén, 250 ezren Kárpátalján, 50 ezren Ausztriában [4].
A magyar anyanyelvű személyek száma a világon becslések szerint 15 millió lehet. Az Európai
Unióban 13,5 millió magyar anyanyelvű ember él. A többi európai országban 500 ezer, Európán kívül
kb. 1 millió a magyar anyanyelvűek száma ], akik közül azonban otthonában már nem mindenki
használja a magyar nyelvet. További 1 millióan beszélik a magyart második nyelvként, elsősorban a
Kárpát-medence országaiban.
A magyarul beszélő magyarok száma Magyarországon 1970-ben 10,3 millió, 1980-ban 10,64 millió;
országhatáron kívül 1970-ben 5,9 millió, 1980-ban 6,07 millió; a világon 1970-ben 16,2 millió, 1980ban 16,71 millió volt.[5]
Besorolás
A magyar nyelv az uráli nyelvcsaládba, azon belül a finnugor nyelvek közé tartozik. Az ugor és a finnpermi nyelvek közti hasonlóságot már 1717-ben felfedezték, de a magyar pontos besorolása még a 18.
és 19. században is vitákra adott okot, lényegében politikai okokból: a finnugor származás híveinél az
ős-európaiaság, az altaji eredet támogatóinál pedig a nagy keleti kultúrnépekkel való rokonság volt
befolyásoló tényező. Ma az uráli nyelvcsalád a világ egyik legjobban feltérképezett és alátámasztott
nyelvcsaládjának számít, az indoeurópai és az ausztronéz mellett.
A nyelvtani rendszer hasonlóságain kívül számos rendszeres hangmegfelelés fedezhető fel a magyar és
a többi ugor nyelv között az alapszókincsben. Például, a magyar /a:/ a hanti /o/-nak felel meg bizonyos
helyzetekben; a magyar /h/ a hanti /x/-nak; és a szóvégi magyar /z/ a szóvégi hanti /t/-nek. Ezeket több
példa is alátámasztja, mint a ház – xot és a száz – sot párok. Az ugor és finn-permi nyelvek közti
távolság jelentősen nagyobb, de a megfelelések szintén szabályszerűek.
A magyar nyelv eredetével kapcsolatban léteznek más alternatív elképzelések is, ezeket azonban a
nyelvészet nem tekinti tudományosan megalapozott elméleteknek (lásd: áltudományos nyelvösszehasonlítás).
Nyelvtörténet
Ősmagyar kor
A finnugrisztika kutatásai szerint a magyar nyelv legközelebbi rokonaitól mintegy 3000 éve válhatott
el, így a nyelv története az i. e. 11-10. század tájékán kezdődött. Az i. e. 1-i. sz. 1. évezredet felölelő
korszak az ősmagyar kor. A magyarok – a feltételezések szerint – fokozatosan megváltoztatták
életmódjukat, letelepedett vadászokból nomád állattenyésztők lettek, talán a hasonló életmódot
folytató iráni népekkel való kapcsolatteremtés nyomán. Legfontosabb állataikat a juh és a
szarvasmarha képezhette. Írásos emlékek e kezdeti korból nem maradtak fent, de a kutatások
megállapítottak néhány egykorú kölcsönszót, mint a szó (a török nyelvekből) vagy a daru (a rokon
permi nyelvekből). Feltehetően szintén permi eredetű a főnévi igenév -ni képzője.
A török nyelvek később – leginkább az 5. és 9. század között – jelentős hatást gyakoroltak a nyelv
szókincsére: számos szó, amely a mezőgazdasággal, az államigazgatással és a családdal kapcsolatos,
ezen nyelvekből ered, viszont a lexikai kölcsönzésekkel élesen szembeállítható az, hogy a nyelv
szórendjére és nyelvtanára az idegen nyelvek hatást alig gyakoroltak.
Ómagyar kor
A magyarság Kárpát-medencébe költözése 895 körül fejeződött be. Ezzel a magyar nyelv életében
kezdetét vette az ómagyar kor. A magyarság kapcsolatba került a szlávokkal, ami számos szláv szó
átvételével járt együtt, például a tégla, a mák vagy a karácsony. A hatás kölcsönös volt: magyar
eredetű szó a horvát čizma, illetve a szerb ašov.
A nyelv első emlékei (leginkább személy- és helynevek) a 10. századból származnak. Vékony Gábor
szerint a honfoglaló törzsek között már korábban is ismert lehetett az írás fogalma, amit szerinte
alátámaszt a betű és írás szó etimológiája, illetve a székely-magyar rovásírás és a kárpát-medencei
rovásírás léte.[6]
Az 1000-ben létrejövő Magyar Királyságban a középkori szokásoknak megfelelően jelentős szerepet
játszott a latin nyelv; a magyar nyelvre is hatást gyakorolt, főként a kereszténység és az oktatás
szókincse kapcsán.
A magyar nyelv legkorábbi, máig fennmaradt szövege a Halotti beszéd, amely az 1190-es években
született. Az irodalomtörténészek azonban feltételezik, hogy magyar nyelvű irodalom már korábban is
létezhetett. A magyar költészet legkorábbi példája az 1300 körüli Ómagyar Mária-siralom. Irodalmunk
ezeknél jelentősebb alkotásai a 14. századból és az azt követő időkből maradtak ránk, az első magyar
nyelvű bibliafordítás, a Huszita Biblia pedig az 1430-as évekből.
A korszak nyelvi változásai közül kiemelendő, hogy a diftongusok fokozatosan kivesztek a nyelv
legnagyobb területén, és számos névutó átalakult toldalékká, mint a reá (1055: utu reá, később: útra.)
A tő végi magánhangzók lekopása és a magánhangzó-harmónia megjelenése is ekkorra tehető.
Kiterjedtebb volt az igeidők rendszere, különösen sok segédige volt használatos.
Középmagyar kor
A humanizmus és a reformáció az anyanyelvűségre való törekvéssel sokat segített a magyar nyelv
egységesítésében. A török hódoltság idején nagyon sok jövevényszavunk keletkezett. A
könyvnyomtatás s az iskolarendszerek kialakulása is erősen hozzájárult a nyelv fejlődéséhez. A
debreceni könyvtárba a külföldről, tanulmányaikat befejezett diákok hoztak könyveket. Az első
teljesen magyar nyelvű könyv 1533-ban jelent meg Krakkóban Komjáti Benedektől, címe Az zenth
Paal leueley magyar nyeluen. A 17. századra a magyar már meglehetősen hasonlított a mai formájára,
de még hiányzott az irodalmi nyelv, így minden író a saját nyelvjárását használta műveiben. Létezett
és továbbra is fennmaradt az elbeszélő múlt idő (beszéle), de ennek szerepe egyre kevésbé lett
megkülönböztethető az egyszerű múlt időétől (beszélt), a 19. századra már csupán a választékosság
kedvéért használták.
Újmagyar kor
A 18. században a magyar felvilágosodás kényszerült felismerni, hogy az anyanyelv alkalmatlan a
tudományos értekezések latinizmusmentes előadására, és a szókincs sem elég választékos a
megnövekedett irodalmi igények kielégítésére. Ennek következtében írók egy csoportja, köztük
kiemelkedően Kazinczy Ferenc elkezdte a magyar szóanyag kibővítését, megújítását. Néhány szót
lerövidítettek (győzedelem > győzelem), számos nyelvjárási szót elterjesztettek az egész nyelvterületen
(például cselleng), kihalt szavakat feltámasztottak (például dísz), és természetesen sok szót a képzők
segítségével hoztak létre. Néhány kevésbé gyakran használt eljárás is ismert. Ezt a mozgalmat
nevezzük a nyelvújításnak, amely több mint tízezer szóval gyarapította a szókincset, s még
világviszonylatban is kiemelkedően sikeres nyelvpolitikának tekinthető.
A magyar nyelv 1836 óta Magyarország hivatalos nyelve a latin nyelv helyét átvéve. [7][8]
A 19. és 20. század a nyelv még további egységesülését hozta magával, és nyelvjárások közti,
eredetileg sem túl jelentős különbségek tovább csökkentek.
Írás
A magyart jelenleg a latin ábécé magyar változatával írják. Helyesírásában a legfontosabb elvként
érvényesül a fonetikus írásmód, vagyis a leírt szövegből különösebb előismeretek nélkül is könnyen
kikövetkeztethető a kiejtés. A latin ábécé betűi mellett helyesírásunk több ékezettel kiegészített
írásjegyet használ a magánhangzók jelölésére.
A mássalhangzók egy részét kétjegyű betűkkel jelöli. A palatalizáció jele általában a palatalizálatlan
mássalhangzó betűje mellé helyezett <y>. Ennek megfelelően viselkedik az /ɲ/ <ny> jele, valamint a
/c/ <ty>-je. Helyesírása egyik érdekessége, hogy a legtöbb európai nyelvvel szemben az /ʃ/ jele az
<s>, és az /s/-é az <sz>. Minden kétjegyű betűt egy betűnek tekintünk, és így elválasztás során
elválaszthatatlanok. Egyetlen háromjegyű betű létezik, ez a <dzs>. Hagyományból használatos az
<ly>, ami a mára a nyelvterület legnagyobb részén kiveszett /ʎ/-t jelölte; mai fonetikai értéke /j/.
Ha a mássalhangzó a beszédben megnyúlik, kétjegyű betűjele az írásban háromjegyűvé válik: asszony.
Összetett szavaknál ezzel szemben az esetleg egymás mellé kerülő két azonos többjegyű betűt nem
vonjuk össze: jegygyűrű.
Ábécé
A kiterjesztett, teljes magyar ábécé a következő:
a á b c cs d dz dzs e é f g gy h i í j k l ly m n ny o ó ö ő p q r s sz t ty u ú ü ű v w x y z zs
A Á B C Cs D Dz Dzs E É F G Gy H I Í J K L Ly M N Ny O Ó Ö Ő P Q R S Sz T Ty U Ú Ü
Ű V W X Y Z Zs
Nyelvjárások
A magyar nyelvjárási különbségek főképpen a hangállományban jelennek meg, kisebb mértékben a
szókincsben, és még kevésbé a nyelvtanban. Az elsőre jellemző példa a déli nyelvjárás erőteljes özése, például szöm (szem); a másodikra az, hogy bizonyos vidékeken a zsír kiolvasztásakor
fennmaradó szalonna neve a töpörtyű (tepertő), máshol csörge, pörc, pörke. A nyelvtan terén található
eltérések igen marginálisak – példaként szolgálhat az, hogy a kicsinyítőképzők használata tájanként
eltérhet: ruhika (Sárköz), kendőcse (Tolna megye), kicsinkó (Erdély).
A nyugati nyelvjárás Győr-Moson-Sopron, Vas, Zala, részben Veszprém megye területén használatos
(a Szigetköz kivételével). Kisebb egységei a Rábaköz, Felsőőrvidék, Őrség, Göcsej és Hetés
nyelvváltozatai. Különbséget tesz a zárt ë és a nyílt e között, de az utóbbi a máshol szokásosnál még
nyíltabb. A hosszú ú, ű csekély megterhelésű. A nyelvjárás enyhén ö-ző, a söpör, vödör alakok
használatosak a keleten megszokott seper, veder alakokkal szemben. A köznyelvi ó, ő, é helyén
nyitódó típusú kettőshangzók vannak jelen: vuot, juoszág, üdüő, kiët, kiëz. Gyakori az n
palatalizálódása: csinyál, szappany. Az á utáni szótag a hangja helyett o van: szároz, házos.
Rendszeresen előfordul a hiátus e nyelvjárásban: koacs (kovács). Több határozórag nem illeszkedik,
Göcsejben előfordul a tővéghangzók elhagyása.
A dunántúli nyelvjárás a nyugati nyelvjárásterület és a Duna észak-déli vonala között helyezkedik el.
Nyelvjárási jelenségeinek nagy része azonos a nyugatiéival. A legfőbb eltérés az, hogy itt hiányoznak
a diftongusok. Északnyugati és déli része l-ező (foló, góló), a keleti része j-ző (fojó, gója). A határozott
névelő a Mátyusföldön és a Csallóközben ritkább, mint a Dunántúlon. A Szigetközben és a Dunától
északra a névelő egyalakú: a ablak.
A déli nyelvjáráshoz tartozik a Dunántúl Marcali-Kaposvár-Szekszárd vonalától délre eső része,
illetve a Duna–Tisza köze sávosan. A terület nyelvjárása meglehetősen sokszínű, csak az ö-zés közös
vonás benne. Az ë-zés főleg a dunántúli és nyugati területeken van jelen. Somogyban és az
Ormánságban záródó kettőshangzókat találunk: ou, öü, ëi; másutt helyettük ó, ő, é van. Szlavóniában
illabiális ă-t használnak.
A tiszai nyelvjárás a Duna-Tisza közén az előbbi nyelvjárással sávosan váltakozva, a Tisza, a
Körösök, a Berettyó vidékén, Szolnok közelében, illetve Hajdú-Bihar és Békés megye délnyugati
részén használatos. Jellemző vonása az ë-zés és az í-zés. Különbséget tesz az ë és e fonémák között:
embër. Az l, r, j nyújtó hatású zárt szótagban: óldal, gőrbe. A köznyelvi ó, ö, é helyén nagyobb, keleti
felében záródó típusú kettőshangzók vannak: jou, vout, őüriz, kéiz.
Az északnyugati vagy palóc nyelvjárás a Budapest-Cegléd-Szolnok vonaltól északra van
használatban, keleten a Tisza alkotja határát. A vidék középső része a jellegzetes palóc nyelvterület, a
többi vidékén fokozatosan a környező nyelvjárások hatásai érvényesülnek. Jellemzője a nagyfokú
illabialitás – ennek következménye, hogy az i, ë, ă hangok megterhelése nagy. Elszórtan előfordulnak
diftongusok is, ezek: uo, üö, ië; ou, üö, ëi. Leginkább a középső vidéken és Nyitra környékén még
használatos az <ly> betű eredeti hangértéke, az /ʎ/: folyó, hely. Sokfelé jellemző a t, d, l, n hangok
palatalizációja i, ü előtt. Az asszimiláció nagyon erős: erre példa, hogy a mëg- igekötő g-je hasonul az
ige első mássalhangzójához: mëttölt, mëffog.
Az északkeleti nyelvjárás területéhez tartozik Szabolcs-Szatmár-Bereg, Borsod-Abaúj-Zemplén és
Hajdú-Bihar megye nagy része, illetve a szomszédos országokban északra és északkeletre hozzájuk
csatlakozó vidékek zöme. Az egész terület jellemző sajátsága az e-zés, az ë hang nem létezik. Nagy
részén előfordulnak a kettőshangzók: kéiz, kőü. A nyelvjárás erősen illabiális: sēr, seper, csepp. A jzés a köznyelvinél is erősebb fokú. A felszólító mód az udvarias beszédben mindig ikes ragozású: üjjík
le!'
A mezőségi nyelvjárást az erdélyi magyarság beszéli a székelyek kivételével, fő területe Kolozsvár,
Kalotaszeg, Torda, Dés vidéke és a Maros mente. Legfőbb vonása a nyílt magánhangzós jellege.
Máshol ismeretlen az itt használt /œ/ hang (alsó nyelvállású ö), például tœrœkbúza, gœdœr. Egyes
vidékeken használják a -ni, -nul családragot: Bélánul (=Béláékhoz.) Előfordul még az elbeszélő múlt
idő (beszéle) is.
A székely nyelvjárás a Székelyföld vidékén használatos. Ë-ző, ö-ző és e-ző, egyes részeken nyitódó és
záródó diftongusok is vannak. Az l, r, j nyújtó hatása érvényesül. Általánosak a tehen, kerek, kötel,
eger jellegű névszótövek. Bizonyos vidékeken a -val, -vel rag nem hasonul: kézvel, lábval. Az ikes
igék ragozása megőrződött, az igeidők gazdagsága jellemző: írá, ír vala, írt vala stb. A székelyek
nyelvéhez hasonló, de még ősibb a csángó nyelvjárás, amellyel kapcsolatban kiemelendő az ún.
sziszegés: az elöl és hátrább képzett sziszegő hangok és az affrikáták egy közbülső hangban olvadnak
össze. Mind a székelyek, mind a csángók számos tájszót használnak.
Szókincs
A magyar nyelv szókincse a szótöveket tekintve kb. 21%-ban finnugor eredetű[9], az összes toldalékos
szóalakot is beleszámítva azonban 80-90%-os arányt kapunk. Emellett számos iráni, türk, szláv, latin,
német, francia, olasz, angol, és török eredetű szó található nyelvünkben.
A magyar nyelv hatása más nyelvekre
Nagyobb számú magyar jövevényszó a következő nyelvekben található: horvát nyelv, a német nyelv
dunai sváb nyelvjárása, a roma nyelv kárpáti cigány és oláhcigány nyelvjárásai, román nyelv, ruszin
nyelv, a szerb nyelv egyes nyelvjárásai, szlovák nyelv.
Hangtan
Jellemző rá az első szótagra eső hangsúly (ebben a finnugor nyelvekre és a szlovák nyelvre hasonlít), a
magánhangzó-harmónia (barnulásotokról – zöldülésetekről), valamint a magánhangzó-hosszúság és a
hangsúly egymástól független volta (amely szinte egyedüliként lehetővé teszi az antik Időmértékes
verselés alkalmazását). Hangrendszerére ezenkívül a lágy mássalhangzók (ny, ty, gy), az aspirálatlan
zárhangok (h nélkül ejtett p, t, k, szemben például a germán nyelvekkel) és a palatális magánhangzók
előtti kemény mássalhangzók jelenléte jellemző (azaz lehetséges ne, ti stb. hangkapcsolat, nye, tyi
helyett; szemben például az orosszal). Nincsenek benne valódi diftongusok (mint például a finnben
vagy németben) és redukált, vagyis „elnyelt” magánhangzók (mint például az angolban, németben). A
speciális magyar a hang (mely a svédben és a perzsában is megvan) nehézséget okozhat a
nyelvtanulóknak.
Nyelvtan
Az agglutináló (ragozó) jelleg toldalékok halmozását is lehetővé teszi (a finnugor nyelvekhez, perzsa
nyelvhez, baszk nyelvhez, az ókori sumerhez és a török nyelvhez hasonlóan). Szintén jellemző a
többféle alakváltozat mind a szótövek, mind a toldalékok terén, a gazdag esetrendszer és az
irányhármasság (honnan? hol? hová?) a helyhatározók használatában. Kevés az igeidő (a mondá,
mondja vala, mondta vala, mondtam légyen alakok gyakorlatilag kihaltak, a Székelyföldön viszont ma
is aktívan használják a mondta volt formát), és hiányzik az indoeurópai nyelvekre jellemző birtoklást
kifejező ige („én birtoklok valamit” helyett „nekem van valamim” a török nyelvekhez, vagy a finnhez
hasonlóan). A magyar nyelv megkülönbözteti a határozatlan („alanyi”) és a határozott („tárgyas”)
ragozást: olvasok, olvasom, a főnévi igenév pedig ragozható (látnom, látnod, látnia stb., amely
egyébként a portugálban és a török nyelvekben is megtalálható).
A magyar az indoeurópai nyelveknél sokkal ritkábban használja a határozatlan névelőt (egy). A páros
szerveket (például kéz, láb, szem, fül) és a több birtokos egy-egy birtokát is egyes számban mondja
(például élik az életüket, nem pedig *életeiket; Kérjük kedves vendégeinket: foglalják el a helyüket,
kapcsolják ki mobiltelefonjukat). Páros szervek egyikére pedig a fél szó utal. Ennek oka, hogy az
eredetileg a finnugor nyelvekben is meglévő kettes szám (dualis) az indoeurópai nyelvektől eltérően
nem a többes, hanem az egyes számba olvadt be.
A személyragok áttekintése
A nyelvben a személyes névmások, birtokos személyragok és igék toldalékai általában egyformák.
(Az alábbi példában a személyes névmások tárgyesete is adott, noha annak ragozása kevésbé
szabályos.)
Főnév
lakásom
látok
látom
-m kötőhangokkal: -o/(-a)/-e/-ö
vagy -a/-e
te
téged
nálad
alattad
lakásod
látsz
látod
-d kötőhangokkal: -o/(-a)/-e/-ö
vagy -a/-e
ő
őt
nála
alatta
lakása
lát
látja
-a/-e
mi
minket nálunk
alattunk
lakásunk látunk látjuk
ti
titeket
nálatok
alattatok
lakásotok láttok
ők
őket
náluk
alattuk
lakásuk
+ személyrag
alattam
+ személyrag
engem nálam
Tárgyeset
én
Alanyeset
Határozott,
jelen idő
Ige
Határozatlan,
jelen idő
Eset/posztpozíció
töve
+ birtokos
személyrag
Névmás
Tipikus elem
-nk kötőhangokkal: -u/-ü
látjátok -tok/-tek/-tök
látnak látják
-k
Magánhangzó-harmónia a toldalékokban]
A magánhangzó-harmónia a toldalékokban is megjelenik. Bizonyos toldalékok nem csak nyelvállás,
hanem ajakműködés szerint is igazodnak a szótőhöz.
A toldalékok által kötőhangként használt magánhangzók párokba rendezhetők:
Hátsó nyelvállású Elülső nyelvállású
változat
o e/ö
a e
á é
u ü
ú ű
ó ő
Amint az látható, a párok/hármasok tagjai megegyeznek magasságban és hosszúságban, de
különböznek nyelvállásban. (A kivétel az „á/é” pár, ahol az á is hátsó állású.)
Mondattan
Egy alapvető magyar mondatban az alany az első, az ige a második és végül a tárgy az utolsó elem. Az
alany megjelölése nem feltétlenül szükséges. Mindemellett, a szórend nem csupán az eddig ismertetett
lehet, ugyanis azt elsősorban nem szintaktikai szabályok, hanem pragmatikus – vagyis okfejtő –
tényezők határozzák meg. A kihangsúlyozni kívánt információ – a fókusz – rögtön a ragozott ige elé
helyezendő. Ha maga az ige a fókusz, akkor az a mondat elejére kerül.
Egy mondat általában négy darabból áll: a topikból (témából), a fókuszból, az igéből és egyéb
bővítményekből. A topik és a bővítmény bármennyi szókapcsolatot tartalmazhat, míg a fókusz csupán
egyet.
Így, egy magyar mondat (János elvitt tegnap két könyvet Péternek) a következő jelentésárnyalatokat
kaphatja, ha az igén kívül négy szókapcsolatból áll („János”, „Péter”, „két könyv” és „tegnap”):
Topik(ok)
János
tegnap
János
tegnap
Fókusz
Ige
Bővítmények
Különleges jelentés
∅
elvitt
két könyvet
Péternek.
A kifejezett cselekvés sikeres volt, nincs külön
kihangsúlyozott jelentés.
két
könyvet
vitt
el
Péternek.
Annak a kihangsúlyozása, hogy János két
könyvet, nem pedig többet vagy kevesebbet vitt
el Péternek.
két könyvet
Péternek.
Tegnap volt az a nap, amikor János elvitte a
könyveket Péternek. (A hallgatóság már ismeri a
két könyv elvitelének tényét, csak az időpontot
nem.)
János
∅
tegnap
vitt
el
∅
∅
János
vitt
el
tegnap két könyvet
Péternek.
Nem más, mint János vitte el a két könyvet
Péternek.
∅
∅
Péternek
vitt
el
tegnap János két
könyvet.
Péter volt az, akinek János elvitt két könyvet.
tegnap Péternek
vitt
el
két könyvet.
A hallgató ismeri, hogy János elvitt két könyvet
valakinek; a kihangsúlyozott rész az, hogy Péter
kapta meg őket, nem pedig valaki más.
Elvitt
János tegnap két
könyvet Péternek.
A cselekvés sikeresen befejeződött, a könyvek
már Péternél vannak.
elvitt
János Péternek.
Két könyvet tényleg elvitt János tegnap Péternek,
de lehet, hogy azonkívül mást is, illetve az is
lehetséges, hogy nem a könyvek voltak köztük a
legfontosabbak.
vitt
el
János tegnap
Péternek.
János csupán két könyvet vitt el tegnap Péternek,
semmi mást nem.
János
∅
∅
Két
könyvet
tegnap
∅
∅
∅
∅
Két
könyvet
A topik tehát a beszélő által már ismertnek vélt információ-darabot tartalmazza, bevezetést nyújt az
állítmánynak. A fókusz felhívja a figyelmet az eset valamely részének vagy feltételezett, vagy
ismeretlen nemére, továbbá kizárja az állítás érvényességét az összes többi kapcsolatba hozható
személyre vonatkozóan.
Ha létezik fókusz, az igekötő az ige utánra helyeződik át (vitt el az elvitt helyett) Ha az igéhez nem
társul igekötő, a jelentés kétértelművé válhat írásban, mivel az igét megelőző szókapcsolat egyformán
lehet topik vagy fókusz is. Például, az „Éva szereti a virágokat” mondatban Éva egyaránt lehet a topik
és így kihangsúlyozatlan, de lehet fókusz is. Ebben az esetben jelentése az, hogy Éva az (és nem más),
aki szereti a virágokat.
A magyarban puszta névszó is állhat állítmányként (az oroszhoz, török nyelvekhez és egyes finnugor
nyelvekhez hasonlóan), a jelen idejű, egyes és többes szám 3. személyben (például Pista tanár Ø,
elmarad a 'van'). [10]
Jegyzetek
↑ Korunk - 2005. február - EPA
↑ 1844. évi II. törvénycikk
↑ en:List of languages by number of native speakers
↑ Dr. Czeizel Endre: A magyarság genetikája 58. oldal, Galenus Kiadó Budapest 2003.
↑
o Magyar Nyelvőr 1970. évi 4. szám 386-392. oldal Dávid Zoltán: A magyarul beszélők száma
c. cikk alapján
o Magyarország Nemzeti Atlasza (1989) szerk. Pécsi Márton, 4. oldal, Magyarok a világban c.
térkép adatai alapján
6. ↑ Vékony, Gábor (2004): A székely rovásírás emlékei, kapcsolatai, története. Budapest: Nap Kiadó
7. ↑ A Pallas Nagy Lexikona, „hivatalos nyelv” szócikk
8. ↑ 1836. évi III. törvénycikk (a Magyar Nyelvről)
9. ↑ A nyelv és a nyelvek, ISBN 963-05-7959-6, 134. o.)
10. ↑ A magyar nyelv természettudományos módszerekkel való vizsgálata, azaz az elmúlt 25 év magyar
generatív nyelvészete a magyart az emberi nyelvek olyan sajátságos típusaként állította elénk, mely
fontos jellegzetességeiben különbözik a legismertebb indoeurópai nyelvektől. A magyarban a szórendet
a mondat elemeinek nem a mondatrészi szerepe, azaz alany, tárgy volta, hanem a logikai funkciója
határozza meg. A magyar mondat ige előtti nevezetes szerkezeti pozícióit a logikai műveleteket kifejező
mondatrészek foglalják el, köztük a mondat logikai alanyát megnevező topik, a disztributív kvantorok
(például a minden elemet tartalmazó mondatrészek), valamint a kizárólagos azonosítást kifejező fókusz.
–É. Kiss Katalin: A nyelv formális rendszerének leírása
1.
2.
3.
4.
5.
Magyar nyelvjárások
http://hu.wikipedia.org/wiki/Magyar_nyelvj%C3%A1r%C3%A1sok
A magyar nyelv a mai álláspont[1][2][3] szerint tíz nyelvjárási régióra oszlik:
1. nyugat-dunántúli nyelvjárási régió,
2. közép-dunántúli–kisalföldi nyelvjárási régió,
3. dél-dunántúli nyelvjárási régió,
4. dél-alföldi nyelvjárási régió,
5. palóc nyelvjárási régió,
6. Tisza–Körös-vidéki nyelvjárási régió,
7. északkeleti nyelvjárási régió,
8. mezőségi nyelvjárási régió,
9. székely nyelvjárási régió,
10. moldvai nyelvjárási régió.
A korábban elterjedt felosztás kilenc nyelvjárási területet különböztetett meg, amelyek közül a
dunántúlit az új rendszerben közép-dunántúli–kisalföldi, valamint dél-dunántúli nyelvjárási régióra
bontották, a csángó a moldvai nevet kapta, a nyugatit nyugat-dunántúlira keresztelték át, a tiszai pedig
immár a Tisza–Körös-vidéki nevet viseli. Maguk ezek a nyelvjárások kiugró eltéréseket nem mutatnak
az irodalmi magyar nyelvtől (ez nem mondható el néhány szomszédos országról, leginkább
Szlovéniáról), az eltéréseket legnagyobb részt a hangokban mutatkoznak meg, egy két nyelvjárásnak
van néhány sajátos szava, amely nem szerepel a sztenderdizált nyelvben, avagy olyan kifejezést
használ, amely azonban érthető az irodalmi nyelv számára is (Vas megyében példának okáért a csukd
be az ajtóra a tedd be az ajtót mondják, a szlovákiai magyarok pedig belépő-nek nevezik a papucsot).
Összességében megállapítható, hogy a magyar nyelvnek nincsenek igazi nyelvjárásai. A magyar
irodalmi nyelv homogenizációt segítette, hogy a magyar lakosság egy földrajzilag kevéssé tagolt
egységes területen él, s az országon belül nem alakultak ki éles tartományi, vagy vámhatárok
melyekkel akár a peremnyelvjárások külön nyelvekké is alakulhattak volna, ahogy ez bekövetkezett
más a Kárpát-medencét lakó nem magyar lakosságnál.
Részletes bemutatás
Nyugat-dunántúli nyelvjárás (korábban nyugati nyelvjárás)
Kiejtés:Erős fokú az l-ezés, vagyis az a jelenség, amikor „ly” helyett „l”-et ejtenek (például milyen >>
millän). A köznyelvi (írott) „l” szó végén, illetve hosszú magánhangzó utáni gyakran kiesik (például
körülbelül >> körü(l)bälü, szállni >> szányi). A köznyelvi „ú”, „ű”, „í” helyett elég általánosan rövid
„u”, „ü”, „i” hangzik, (pl.: tűz >> tüz, víz >> viz). Magánhangzók között gyakran kettős mássalhangzó
áll: tanittani, esső. A mássalhangzó a szó végén is megkettőződhet, ha a szóvégi szótag köznyelvi
hosszú magánhangzót tartalmaz: tanít >> tanitt. Általános még a palatalizáció (írni >> irnyi, kalapja
>> kalaptya, jön >> gyün, ahol a „gy” kissé „dzs”-be hajló, Burgenlandban a „gy” egészen „dzs”-vé
válik (például gyerek >> dzsärëk).
Szókincs: Igen helyett gyakran a németből eredő ja szót használják. Jellemző a "semmittelen"
értéktelen, sivár értelemben, a "faragó" a (ceruza)hegyező helyett.
Közép-dunántúli–kisalföldi és dél-dunántúli nyelvjárás (korábban egységesen
dunántúli)
A közép-dunántúli–kisalföldi nyelvjárás több további csoportra oszlik, ezek a csallóközi, a
mátyusföldi és a szigetközi nyelvjárás vagy aldialektus.
Kiejtés: A közép-dunántúli–kisalföldi és dél-dunántúli nyelvjárások megkülönböztetik a nyílt „e”
hangot és a zárt „ë”-t, de nem a zárt, hanem a nyílt változat tér el a köznyelvi kiejtéstől: a nyílt „e”-t a
röviden ejtett „á”-hoz közelítik. Pl.: âmber (ember), âlmegy (elmegy), megettâ (megette).
Szókincs: Az egyik legszínesebb nyelvjárási terület, a belső fejlődésen kívül délszláv és német eredetű
szavak is jelentkeznek. (Igen helyett például gyakran a németből eredő ja szót használják.)
Dél-alföldi nyelvjárás (más néven: déli)
Ez a nyelvjárásterület a Duna–Tisza köze magyarországi és szerbiai területeit és a Bánát vidékét
(Szerbiában és Romániában) foglalja magában. A mai Budapest területe és környéke is ide tartozott
eredetileg.
Kiejtés: A dél-alföldi nyelvjárás fő jellemzője az ö-zés (átmenet az „e” és az „ö” között), amely a
nyelvterület egy jelentős részén végigvonul, például embör (ember), mögitta (megitta), mögötte
(megette).
Szókincs: E téren ez a terület mutatja a legkevesebb önállóságot, egyszer a dunántúli, máskor a palóc,
helyenként a tiszai nyelvjárásterület jellegzetes tájszavait találjuk meg. Ennek településtörténeti okai
vannak. Ez a terület szenvedett legtöbbet a török világban, majd utána jelentős részben a magyar
nyelvterület különböző tájairól települt be.
Palóc nyelvjárás (más néven: északnyugati)
A palóc nyelvjárás Szlovákiában és Észak-Magyarországon elterjedt, pontosabban Vágtól keletre, a
Dunától és a Budapest-Cegléd-Szolnok vonaltól északra egészen a Tiszáig és a Sajó-Hernádmedencéig.
Kiejtés: A palóc nyelvjárásban a köznyelvi „a” hangot rövid „á”-nak ejtik („â”). Pl.: szâmār (szamár),
âlmâ (alma), nâgy (nagy). Ugyanakkor a köznyelvi „á” hang a palóc nyelvjárásban hosszan ejtik és a
„ó”-hoz közelít („ā”) (például az említett szâmār szóban). Ez a nyelvjárás az, amely megkülönbözteti a
„ly” hangot a „j”-től: l(j)āny, fol(j)ó, l(j)uk, gól(j)â. Jellemzőek a záródó típusú diftongusok („ó” >>
„au”, „ő” >> „öü”, „é” >> „ië”, például „férjhez” >> „fiërhö”)
Szókincs: Tájszavai között – különösen újabban – szlovák eredetű szavak is jelentkeznek.
Tisza–Körös-vidéki nyelvjárás (más néven: keleti, korábban: tiszai nyelvjárás)
Kiejtés: A tiszai nyelvjárásban (a Tiszántúl és a Felső-Tisza-vidék magyarországi, romániai és
ukrajnai területei) jellegzetes az í-zés: a köznyelvi „é” hangot az „í”-hez hasonlóan ejtik – pl.: níz
(néz), píz (pénz), fílsz (félsz). Debrecentől keletebbre (Ukrajna és Románia egy részén is) számos
esetben „e”-nek ejtik a köznyelvi „ö” hangot: ser (sör), perkelt (pörkölt), megcsemerlett
(megcsömörlött) – de ez nem minden olyan szóra áll, amelyben a köznyelvi kiejtés szerint „ö” hang
van (például az öt, ökör, zöld kiejtése nem különbözik). Nagy területen érvényesül a szótagzáró l, r, j
nyújtó hatása, a zárt és a nyílt e között nem tesznek különbséget.
Szókincs: A nyelvjárási terület északkeleti része szorosan kapcsolódik Erdély mezőségi
nyelvjárásához, ami a szókincsben is jól lemérhető.
Északkeleti nyelvjárás
Kiejtés: Az északkeleti nyelvjárásban (Borsod-Abaúj-Zemplén megye, Szabolcs-, és Hajdú-Bihar
megyék egy része illetve Szlovákia egy része) az í-zés előfordul: kík (kék), szíp (szép)
Mezőségi nyelvjárás (más néven: Királyhágón túli)
- Románia magyarlakta területének nem székely részére jellemző - Az o hang helyett a hangot ejtenek
(Pl: mastaha, akas, bagár, malam) - Az a hang helyett gyakran annak magas variánsát, á-t ejtenek. Sok helyen a hosszú magánhangzó helyett annak rövid változata él (Pl: házbol, mellöl) - Az elbeszélő
mult idő használata (Pl: mene, jövék)
Székely nyelvjárás
Szókincs: Különösen színes a székely nyelvjárás, amelyet nem is annyira az ejtésmódja, mint inkább a
szófűzése, a nemzedékről nemzedékre öröklődő, fordulatokban gazdag beszédmódja tesz jellegzetessé.
Ez jól látható a székely népköltészet, a népdalok, népmesék, népballadák stílusából, és olyan írók
regényeiből, elbeszéléseiből, akik a székely nyelvjárás színeivel gazdagították stílusukat. A székely
nyelvjárásban az „és” szót nem használják, helyette mindig „s”-t mondanak.
Példák székely szavakra, kifejezésekre[4]:
megbonyul – megellik
elszövődik a Nap – fátyolfelhő kerül a Nap elé
gürüzdölés, görözdölés – köszörülés
kacsiba, kacsuba, kacsuka – csámpás
ádámbűz – a házhoz nem tartozó ember szaga ÚMTsz. Használata általános. Megj.:
Kalotaszegen is használatos.
ahajt – ott, amott
odaül valahol – sokáig tartózkodik valahol ÚMTsz, Kriza. Általános népi szó. Vö. megüli
magát
olló – gida, kecskegida
ollózik – ellik (kecske)
összebüszüdik – megromlik, megbüdösödik
patkány – poc, pocok
hínyáros - homályos (Gyergyó vidékén használják)
pityóka - krumpli
Moldvai nyelvjárás (korábban: csángó)
archaikus moldvai csángó nyelvjárás
Az archaikus csángó nyelvjárás a moldvai csángók kisebb csoportjának (nem-székelyes csángók)
nyelvváltozata. Ez a magyar nyelv egyetlen teljesen önállóan fejlődött dialektusa, amely már akár
önálló regionális nyelvnek is tekinthető. Az archaikus csángó dialektust kb. 10-15 000 személy
használja, a székelyes csángó nyelvjárással keverten pedig további 10-13 000 fő. A romániai
népszámlálások külön jelölik a csángókat és a csángó nyelvet.
Szókincs: A középkori nyelvi formákat máig őrzi. Ugyanakkor a román nyelvből is számos
jövevényszót vett át. Beszédük azért érthető nehezen még a románul tudó magyarok számára is, mert
nagyszámban használnak archaizmusokat vagy sajátos csángó (nem román eredetű) szavakat, például
filjesz (nyúl), hét (mikor), ahét (amikor, régen), bücsü (becsület), csúkmony (tojás), eszüdni
(hozzáérteni), jü (ő), külpis, külbécs (csiga) stb.
Kiejtés: Jellemző rá az „s” hangnak a sajátos realizációja („sziszegő beszéd”). Mindemellett a sziszegő
„s” és az „sz” külön hangértékkel bír. Másik jellegzetesség a „dzs” fonéma gyakorisága (dzsermek –
gyermek, dzsió – dió, medzs – megy).
székelyes moldvai csángó nyelvjárás
A székelyes csángó nyelvjárás a háromszéki és a csíkszéki székely nyelvjárással mutat közeli
rokonságot, annyi különbséggel, hogy hiányoznak belőle a nyelvújítás utáni szavak, és nagyobb
arányban fordulnak elő a román kölcsönzések. A moldvai csángók többsége (kb. 40 000 ember) ezt a
nyelvjárást használja.
Lábjegyzetek
1.
2.
3.
4.
↑ A magyar nyelv kézikönyve, szerk. Kiefer Ferenc, Akadémiai, Bp. 2003, 273–279. o.
↑ A magyar nyelv könyve, szerk. A. Jászó Anna, Trezor, Bp. 2004, 664–679.
↑ A magyar nyelvjárási régiók és csoportok, összeállította: Juhász Dezső
↑ :A Transindex.ro székely-magyar szótárában [1] 2243 szócikk található.
Források
A magyar nyelvjárások (Balassa Iván – Ortutay Gyula: Magyar néprajz)
Bibliográfia
Kálmán Béla: Nyelvjárásaink
Magyar dialektológia (szerk. Kiss Jenő)
Magyar szókincs
http://hu.wikipedia.org/wiki/Magyar_sz%C3%B3kincs
A magyar szókincs eredete
A legelfogadottabb elmélet szerint szókincsünk jó része finnugor (azaz saját és önfejlődéses) eredetű,
ezt a legjobban a magyar szóbokrokat bemutató Czuczor-Fogarasi féle szótár igazolja. A mai magyar
szövegekben előforduló szavaknak a tudomány mai állása szerint 80-90%-a finnugor szavakra
vezethető vissza. (Ennek kritikáiról az Alternatív elméletek a magyar nyelv rokonságáról cikkben
olvashatóak további részletek.) A magyar nyelv emellett már az ősmagyarban korban magába
olvasztott iráni (alán, perzsa stb.) és török szavakat. (Ez utóbbiakról egyesek úgy tartják, hogy nem
egyszerűen nyelvi kölcsönzés eredményei, a türk-magyar nyelvrokonság elmélete szerint ugyanis a
magyar a török nyelvekkel áll közelebbi rokonságban, és köztudott hogy a 894-es honfoglalókat is
Turci-nek nevezik.) Ebből a korból viszont nem mutatható ki szláv[1] hatás. Az ómagyar korban (8961526) a magyar nyelv elsősorban latin és új-latin elemekkel bővült, és – különösen Mátyás idején – a
francia és olasz szavak is megjelentek, ekkor a déli- és északi-szláv nyelvekben eltérő szavak a
magyar közvetítésével jutottak el egymáshoz[1]. Majd a középmagyar nyelv (1526-1772) korszakában
a német behatás nyomait lehet felfedezni. A török hódoltság alatt jelentős volt az oszmán-török hatás,
ez azonban a hódoltsági területek fokozatos elnéptelenedése miatt kevésbé érvényesült (pl.: Bács
1522-1550 között a magyarok teljesen eltűntek, a lakosságot kicserélték más nyelvűekre [1]). A 18.
századtól kezdve megerősödött a német nyelv hatása, a 20. században pedig számos nemzetközi
vándorszó került a magyar nyelvbe, főleg az angolból, illetve kisebb részben a franciából, olaszból és
más nyelvekből.
A szókincs bővülésének forrásai: 1. Jövevényszavak – példák:
Honfoglalás előtti jövevényszavak:
iráni eredetű szavak: ezer, kard, nemez, tej, tíz, száz, perzsa: vám, vásár, vár (főnév), alán:
asszony, híd stb.
ótörök (bolgár-török és köztörök) eredetű szavak (kb. 300): kicsi, alma, sárga, iker, betű,
bika, borjó, disznó, búza , árpa stb.
Honfoglalás utáni jövevényszavak:
török eredetű szavak: kun-besenyő: balta, csősz, kalauz, komondor; oszmán-török: zseb,
papucs, bogrács, kávé, pite stb.
szláv eredetű szavak: kapál, kaszál, puszta, munka, barát, király, megye, paraszt, ebéd, asztal,
vacsora stb.
német eredetű szavak: herceg, mozsár, páncél, zsinór, kastély, sógor, bejgli, cél stb.
latin eredetű szavak: angyal, kápolna, ceruza, iskola, kréta, kollégium, porta, tégla, rózsa, a
hónapok nevei, stb.
lengyel eredetű szavak: golomb, cseresnye stb.
francia eredetű szavak: címer, furmint, kilincs, mécs, paraj, butik, garzon stb.
olasz eredetű szavak: lándzsa, pajzs, pálya, piac, egres, füge, mazsola, narancs, remete,
banda, szalámi stb.
román eredetű szavak: áfonya, ficsúr, mokány, tokány stb.
angol eredetű szavak: futball, taccs, dzsip, busz, dzsentri, menedzser, klub, hobbi, keksz,
notesz stb.
cigány eredetű szavak: ácsi, csaj, csávó, csór, csóró, dilinós, duma, gádzsó, góré ’főnök’,
hóhányó, kajál, lóvé, manusz, séró, kéro, térd, szusz, bula, kula, zorall stb.
jiddis eredetű szavak: handlé, jampec, jatt, kóser, sóher, stika, balhé, haver, srác, szajré stb.
nemzetközi műveltségszavak:
o vándorszavak: kömény, majom, maszlag, papagáj, tárkony, selyem, szablya, alabárd,
borbély stb.
o nemzetközi szavak: agronómus, akrobata, akusztika, automata, garázs, csekk, tröszt,
algebra, szamovár, dzsungel stb.
A magyar szókincs nagysága
A szókincs méret megállapítása számos nehézségbe ütközik:
Szónak vegyük-e a mindig együtt használt szószerkezeteket, amelyeknek együttesen más
jelentésük van (például személyi igazolvány)?
Bízhatunk-e benne, hogy egy tudomány teljes szakszókincsét akárcsak egyetlen nyelven belül
is feltérképezhetjük?
Szónak vegyük-e az összetett számok nevét, és ha igen, meddig?
Szónak vegyük-e azt, amire csak egy-egy előfordulás van az irodalomban, például a
nyelvújítás korában létrehozták őket, aztán gyakorlatilag kihaltak, vagy csak egy szűk csoport
ismeri őket?
A szókincs részének tekintsük-e azokat, amelyeket csak a szaktudományokban vezettek be
egy-egy idegen kifejezés magyarítására, de csak az írásmódban különböznek az eredetitől,
vagy még abban sem?
Szónak vegyük-e azt, amelynek jelentése felfogható és értelmezhető elemei alapján, de
ténylegesen nem használatos, nem fordul elő?
Önálló szónak vegyük-e a szótári szavak produktív képzőkkel ellátott formáit, amelyek
jelentése egyértelműen levezethető a tagjaiból?
Önálló szónak vegyük-e a szavak különféle jeles, ragos alakjait?
A magyar szókincs részének tekintsük-e azokat a szavakat, amelyeket idegen országban élő
magyar anyanyelvűek vesznek át a saját országuk nyelvéből (például a románból, szlovákból,
ukránból, ill. Amerikában az angolból)? – Ezeket ma már elfogadják a szókincs részeként, ha
az adott magyar anyanyelvű közösség nyelvében elterjedtek ezek a szavak.
A legnagyobb magyar–idegen szótárak 120 000 szót tartalmaznak,[2] a következő húsz évben kiadandó
A magyar nyelv nagyszótára pedig 110 000 szót fog tartalmazni.[3] A magyar nyelv szókincsét
általában 60-100 ezer szóra teszik,[4] de az összes lexéma együttesen könnyen elérheti az egymillió
szót.[5] Amint más nyelveken, egy művelt értelmiségi sem használ rendszerint 25-30 000 szónál
többet.[4]
Jegyzet
1.
2.
3.
4.
5.
↑ Bárczi Géza: A magyar nyelv életrajza /1962.március/(Custos kiadó 1996)
↑ A nyelv és a nyelvek, szerk. Kenesei István. Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004, ISBN 963-05-7959-6,
77. o.
↑ Manyszi
^ a b [origo] Vendégszoba - Nádasdy: A magyar nem nehéz
↑ A nyelv és a nyelvek, szerk. Kenesei István. Akadémiai Kiadó, Budapest, 2004, ISBN 963-05-7959-6,
76. és 86. o.